id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
10208 | https://nds.wikipedia.org/wiki/562 | 562 |
Wat passeert is
In Middelamerika brickt de grode Krieg twuschen de Maya-Rieken vun Calakmul un Tikal ut
Boren
Storven
6. Johrhunnert
0562 |
10209 | https://nds.wikipedia.org/wiki/650 | 650 |
Wat passeert is
üm 650 rüm: De grode Maya-Stadt Chichén Itzá warrt grünnt
Boren
Sturben
3. Dezember: Birinus, ersten Bischop vun Wessex
7. Johrhunnert
0650 |
10210 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verband%20vun%20de%20natschonalen%20Minnerheiten%20in%20D%C3%BC%C3%BCtschland | Verband vun de natschonalen Minnerheiten in Düütschland | De Verband vun de natschonalen Minnerheiten in Düütschland weer en Verband, de vun 1924 bet 1940 bestahn dee.
In’n Vörjohr 1924 hebbt de natschonalen Minnerheiten in dat Düütsche Riek, de Dänen, Sorben, Polen un Fresen enen Verband grünnt. 1927 sünd ok de Litauers dor to kamen. Themen, för de de Verband sik insett hett, weren ünner annern en Minnerheitenschoolsystem un dat de Noordfresen as natschonale Minnerheit in Düütschland gellen laten warrt.
De Verband hett vun 1925 af an de Tietschrift Kulturwehr (bet 1926 heet se Kulturwille) rutgeven.
Literatur
Tanja Rigitta Schumacher: Mellem nationale interesser og mindretalsloyalitet. Det danske mindretal og samarbejdet i Forbundet af nationale mindretal i Tyskland 1924-39. 2002, ISBN 87-90163-89-3
Organisatschoon
Minnerheitenschutz |
10211 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Autauga%20County | Autauga County | Autauga County is en Kreis (County) in’n US-Bundsstaat Alabama. He hett 54.571 Inwahners (Stand Zensus 2010) op en Rebeet vun 1.544 km². De Sitt vun de Verwalten is in Prattville.
Historie
De Kreis is an’n 1. November 1818 grünnt worrn.
Demografie
Vun de 43.671 Inwahners bi’n Zensus vun 2000 harrn 21.167 Minschen Arbeit. Dat Inkamen je Kopp vun de hele Inwahnertall weer 18.518 US-Dollar. 21.717 Minschen harrn ’n Afsluss an de Highschool maakt. ’N Afsluss an’e Universität, de ’n Bachelor-Afsluss oder noch höger weer, hebbt 4.972 Minschen maakt. 10,8 % vun de Inwahners leven 2000 ünner de Inkamensgrenz to de Armoot.
2,8 % hebbt 2000 tohuus ’n annere Spraak as Engelsch snackt un 1,2 % vun de Inwahners sünd buten de USA boren worrn.
Vun de Vöröllern her sünd 80,7 % vun de Minschen Witte, 17,1 % Swarte, 0,5 % stammt ut Asien un 0 % vun de Eilannen in’n Pazifik. 0,4 % sünd Nakamen vun Indianers. 0,4 % hebbt sik sülven to noch annere Gruppen torekent. 0,9 % hebbt angeven, dat se Vörfohren vun verschedene Afstammung hebbt. As Nakamen vun Lüüd ut Latienamerika hebbt sik 1,4 % vun de Lüüd ansehn.
Inwahnertall
Weblenken
U.S. Census Bureau (engelsch) |
10258 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Viktor%20Dyk | Viktor Dyk | Viktor Dyk (* 31. Dezember 1877 in Pšovka bi Mělník; † 14. Mai 1931 up de Insel Lopud Jugoslawien) weer en tschechischen Dichter, Schriever, Politiker un Afkaat.
Leven
Nah dat Gymnasium hett he up de Juristisch Fakultät vun de Karls-Universität in Prag studeert.
Warken
Gedichten
A porta inferi, 1897
Síla života, 1898
Marnosti, 1900
Buřiči, 1903
Satiry a sarkasmy, 1905
Milá sedmi loupežníků, 1906
Pohádky z naší vesnice, 1910
Giuseppe Moro, 1911
Prohrané kampaně, 1914
Lehké a těžké kroky, 1915
Zápas Jiřího Macků, 1916
Noci chiméry, 1917
Anebo, 1918
Okno, 1921
Pan poslanec, 1921
Poslední rok, 1922
Podél cesty, 1922
Domy, 1926
Zpěvy v bouři, 1928
Devátá vlna, 1930
Vertellen
Hučí jez a jiné prózy, 1903
Píseň o vrbě, 1908
Příhody, 1911
Krysař, (Rattenfänger) 1915
Tichý dům, 1921
Tajemná dobrodružství Alexeje Iványče Kozulinova, 1923
Můj přítel Čehona, 1925
Holoubek Kuzma, 1928
Romanen
Konec Hackenschmidův, 1904
Prosinec, 1906
Prsty Habakukovy, 1925
Soykovy děti, 1929
Stücken för't Theater
Epizoda, 1906
Smuteční hostina, 1906
Posel, 1907
Zmoudření Dona Quijota, 1913
Veliký mág, 1914
Zvěrstva, 1919
Ondřej a drak, 1920
Revoluční trilogie, 1921
Napravený plukovník Švec, 1929
Memoiren
Vzpomínky a komentáře, 1927
Böker öber Viktor Dyk
J. Med: Viktor Dyk, Prag 1988
Mann
Börger von de Tschechoslowakei
Schriever
Politiker (Tschechien)
Jurist
Tschechsch
Boren 1877
Storven 1931 |
10259 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Neend%C3%B6rp%20%28Fehmarn%29 | Neendörp (Fehmarn) | Neendörp (düütsch: Niendorf) is en Dörp op de Insel Fehmarn un en Stadtdeel vun de Stadt Fehmarn in den Kreis Oostholsteen in Sleswig-Holsteen.
Grött: ca. 471 ha.
Inwahners: ca. 120 (2002)
Auto-Kennteken: OH (Oost-Holsteen)
Telefonvörwahl: 04371
Laag: Neendörp liggt in Oosten vun Fehmarn in de Oostsee, Naberdörper sünd Gahlendörp, Kloosdörp, Schloosdörp, Bannsdörp, Oostermarkelsdörp un de Stadt Burg op Fehmarn.
Geschicht
In dat Waldemar-Erdbook vun 1230 is Beuendörp as Nyanethorp betekend, weer 12 mansi grot un harr 12 Landbesitter.
Dat Dörp is keen Stratendörp man is as Rechteck opboot. Na Süden hin weern de Wischen und Weiden in Gemeenbesitt, na de anner Sieden weer Privatland.
Dörpspeegel:
1709: Neendörp harr 409 ha. Land, opdeelt op 24 Landbesitter. In dat Dörp leev ok 1 Schmitt, 1 Timmerer, 2 Schnieder, 1 Wever un 1 Schipper.
1730: 35 Hüüs, 7 Schüün, 87% mit Strohdack, 45% mit Gevel ut Breed.
1833: 30 Hööf.
1854: 27 Hööf.
Dat grote Huus
De grote Huus weer dat Huus vun een Neendörper Grotbuer un is üm dat Johr 1600 boot woren. De Maße vun dat Huus weer 27 x 14 Meter. De grote Döns güng na trüwarts un harr en Breed vun 7 Meter. Na den Krieg is e Deel un de Balken na Amerika verköfft woren, de Rest is tweigahn. Hüüt steit dat Huus nich mehr.
De Volksmund över Neendörp
„Too Neendörp... , dohr sünt dee schönsten Jungfruwen.
Dee Neendörper sünd bi Schnaps un Köhm man wat nerich.
Hee is an´t Armenhuss man eben noch bilang vörbikam.“
Oort
Fehmarn |
10260 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Quickborn%20%28Book%29 | Quickborn (Book) | Quickborn is en Book vun Klaus Groth. De vulle Titel heet: Quickborn. Volksleben in Plattdeutschen Gedichten ditmarscher Mundart.
De Schriever Klaus Groth keem in dat Johr 1847 arm un krank ut Dithmarschen na Landkarken op Fehmarn un fünn bi sien Frönn, de Organist un Schoolmeister Leonhard Selle, Opnahm. In sien Erinnerungen schreevt he: „Oftmals weer ik fief bit söben Maand nich ut Schlafrock un Pantüffeln.“ Mit de Tied hett he sik berappelt un is ut ’t Huus rutgahn. In dat Naberdörp Mummendörp hett he mol tokeken, wie de Buern en Fossbu utgraavt un en doden Haas funnen hebbt. Ut düsse Beleevnis is dat Gedicht „Matten Has’“ worrn. Dat Haas-Gedicht un annere Gedichten, de meist in Dithmarscher Platt schreven sünd, hett Groth to den Gedichtband „Quickborn“ tosamenfaat. Dat Book is 1852 rutkamen, un mit een Slag weer Klaus Groth en bekannten Mann. 1853 is Groth na Kiel trocken un hett mit de Kieler Professer Karl Müllenhoff an de Feststellung vun de plattdüütsche Grammatik arbeidt un wiedere Utgaven vun sien Quickborn-Book klaarmaakt.
För sien Gedichtbook hett Groth ok den Ehrendoktor vun de Universität Bonn kregen.
Weblenken
Book ut dat 19. Johrhunnert
Fehmarn
Plattdüütsch |
10261 | https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCsen | Büsen | Büsen (Hoochdüütsch: Büsum) is en lüttje Stadt an de Noordseeküst. De Stadt hett 4904 Inwahner up en Flach von 8,27 km² un liggt in dat düütsche Bundsland Sleswig-Holsteen. .
De Habenoort liggt direkt an de Noordsee un is siet dat 19. Johrhunnert Seebad un nah Övernachtungstallen achter Sankt Peter-Ording un Westerland de dartgröttste Fremdenverkehrsoort an de sleswig-holstienschen Noordseeküst.
Oorsprünglich en Eiland, is Büsen siet 1585 mit’n fasten Wall verbunnen. Vör allem de Fremdenverkehr präägt de Gemeend, de Utflugs- un Fischereehaben präägt dat Ortsbild. Bekannt sünd se dör de Büsener Krabben.
Weblenken
Oort
Kreis Dithmarschen |
10263 | https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cmlooptiet | Ümlooptiet | De Ümlooptiet betekent in de Astronomie de Duer, de en Himmelskörper bruukt, üm op sien Ümloopbahn eenmal kumplett üm en Betogspunkt rümtolopen – oder anners utdrückt: Eenmal üm 360° üm dissen Betogspunkt to küseln.
De nipp un naue Tiet hangt dorbi af vun de Wahl vun’n Betogspunkt, as dat dor ünnerscheedliche Mööglichkeiten gifft. Bi de Ümlooptiet vun’n Maand t. B. kann een blots de Bewegen vun em sülvst angeven oder gliekstietig ok noch de Bewegen von de Eer üm de Sünn mitbirekent warrn. De leggt jo in de glieken Tiet ok noch en lütten Weg torüch.
In de Regel warrt för de Ümlooptiet en mööglichst fastet (staatsch) Betogssystem utwählt. Dat is denn tomeist de Steernhimmel, as de Steerns jo fast sünd över lütte Tietduern. Man snackt denn von de sidersche Period (betogen op de Steerns). Oder man gifft de Ümlooptiet in de Ümloopbahn sülvst an, as se sik ut dat Drüdde Keplergesett afleidt. Denn warrt dat anomalistisch Period oder ok Bahnperiod nöömt. So warrt t. B. ok bi de Planeten angeven.
Betogspunkt kann aver ok de schienbare Oort vun de Sünn (synoodsch Period), de Knütten von enkelte Planetenbahnen (drakonitisch Period), de gemeen Sworpunkt vun’t kumplette Sünnsystem oder von twee Körpers dorbinnen (baryzentrisch Period) oder jichtenseen annern Punkt in dat Weltall wesen.
Himmelsmechanik |
10266 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cobalt | Cobalt | Cobalt betekent
en Schrievwies för dat cheemsch Element Kobalt,
en Version von dat Betriebssystem Palm OS,
Cobalt, en Marskrater,
Cobalt, Stadt in Ontario, Kanada,
Cobalt, Stadt in Connecticut, USA,
Cobalt, Stadt in Idaho, USA,
Cobalt, Stadt in Missouri, USA. |
10267 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Henning%20Wolff | Henning Wolff | Henning Wolff (* 20. September 1929 in Birkenwerder, Brannenborg; † 29. Dezember 2006 in Burg) weer Schriewer, Redakteur un Herutgeber vun dat Fehmarnsch Daagblatt.
Wolff het bi de Husumer Norichten volunteert und dann as Sportredakteur bi de Haller Kreisblatt arbeid. He is Journalist dörch un dörch weest. 1958 is Wolff Chefredakteur vun dat Fehmarnsch Daagblatt woren un 35 Johr bleven. In düsse Tied hett he vun´t Leven op Fehmarn bericht, uk as Korrespondent vun de Düütsche Presseagentur. Veel vun sin Kommentoren sünd vun anner Blääd in Sleswig-Holsteen öwernahm woren. In dat Johr 1975 is Wolff Herutgeber vun dat Fehmarnsch Taagblatt woren. Politisch stünn Wolff op de rechte Sied, dorut hett he nie en Geheemnis makt, he het ümmer verlangt, "de Kommunismus mit de Wöddel uttoreeten".
Hoochdüütsch
Mann
Schriever
Fehmarn
Boren 1929
Storven 2006
Börger von Düütschland |
10268 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Isonoe | Isonoe | Isonoe betekent
Isonoe, Figur ut de greeksche Mythologie, Leefste vun Zeus,
Isonoe, Maand vun den Planeten Jupiter. |
10269 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Chaldene | Chaldene | Chaldene betekent
Chaldene, Figur ut de greeksche Mythologie, Leefste von Zeus,
Chaldene, lütten Maand vun den Planeten Jupiter. |
10270 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kale | Kale | Kale betekent
Kale, Figur ut de greeksche Mythologie,
Kale, Maand vun den Planeten Jupiter,
Kalé, ethnisch Grupp vun de Ibero-Roma.
Kale is de Familiennaam von
Christian Kale (1529–1617), düütschen Mathematiker, Mediziner, Historiker un Dichter,
Jonathan Kale (* 1985), Basketballspeler von de Elfenbeenküst,
Laxmikant Kale, indisch-US-amerikaanschen Informatiker,
Tvrtko Kale (* 1974), kroaatschen Footballspeler.
Kiek ok bi: Cale, Kahle, Kalle. |
10271 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Chaldene%20%28Maand%29 | Chaldene (Maand) | Chaldene (ok Jupiter XXI) is en vun de lütten Maanden wieter buten vun den Planeten Jupiter.
De Maand is an’n 26. November 2000 dör de Astronomen-Grupp S. Sheppard, D. Jewitt, Y. Fernández un E. Magnier opdeckt worrn. Toeerst weer he as S/2000 J 10 nöömt, later denn hett he den Naam vun en Leefste ut de greekschen Mythologie kregen.
Ümloopbahn
Chaldene löpt in en middleren Afstand von 23.100.000 km üm den Jupiter un bruukt dorför 723 Daag, 16 Stünnen un 48 Minuuten. Mit en Exzentrizität von 0,259 wiekt de Bahn bannig vun en Kreis af. De Bahn is butendem üm 165,191° gegen de Jupiter-Bahn kippt. Dormit löpt Chaldene retrograd, also gegen den Dreihsinn vun’n Jupiter üm den Planeten rüm.
Von wegen disse Bahnegenschoppen warrt Chaldene to de Carme-Grupp tellt, de na denn Jupiter-Maand Carme nöömt is.
Physikalsch Egenschoppen
De Dörmeter vun Chaldene is ungefäähr 3,8 km, wat för en Maand bannig wenig is. De Dicht warrt op 2,6 g/cm³ schätzt. Man nimmt an, dat de Maand vör allen ut Silikat-Steen besteiht. Chaldene is ok bannig düster un hett en schienbar Helligkeit von 22,5m. De Bavenflach reflektiert blots 4 % vun dat infallend Sünnenlicht torüch un hett dormit en Albedo vun 0,04.
Maand
Jupiter |
10272 | https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCchf%C3%BCer%20Fl%C3%BCgg | Lüchfüer Flügg | De Lüchfüer Flügg steit in Südwesten vun de Insel Fehmarn. De Lüchfüer keunt all Lüüd ankieken, de good de Wenneltripp hochkamt. Büst du al baben, hest du en feinen Utkiek öwer de Insel, de Fehmarnsundbrüch, de Oostsee un den fasten Wall vun Holsteen, bit röwer na Hilgenhaben un Grotenbro.
De Füer sitt op en Hööch vun 38,0 Meter. De Toorn is boot in de Johrn 1914 un 1915 un ut Muerwark. De Lich is en 400 W/HQI-Lamp. De Lüchfüer is för de Schipp in` Fehmarnsund vun Bedüdung.
Fehmarn
Blinkfüer |
10276 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bungsbarg | Bungsbarg | De Bungsbarg is mit 168 m de gröttste Barg in Sleswig-Holsteen. De liggt in de Holsteensche Swiez (Oostholsteen).
Hüdtodag is dat een Punkt, van wor man bit nah de Oostsee kieken kann. 1861 hebbt se dor all een Torn upsett, de Elisabeth-Torn, de man aber nu nich mehr betreden kann.
De Bungsberg is dat eenzige Wintersportrebeet in Sleswig-Holsteen. Se hebbt do sogor een Skilift. Up de Bungsberg steiht noch een Feernseehtorn un een Feernmeldetorn.
Kreis Oostholsteen |
10278 | https://nds.wikipedia.org/wiki/13.%20Oktober | 13. Oktober | De 13. Oktober is in’n Gregoriaanschen Klenner de 286. Dag in’t Johr. Man in Schaltjohren is dat de 287. Dag.
Wat passeert is
Politik un Sellschop
54: Claudius, de Kaiser vun dat Röömsche Riek warrt vun Agrippina de Jüngere an de Siet bröcht. Nero warrt sien Nafolger
1307: In ganz Frankriek nimmt Guillaume de Nogaret de Liddmaten vun den Templeroorden fast
1399: Henry Bolingbroke warrt as Heinrich IV. to'n König vun England kröönt. He is de eerste König ut dat Huus Lancaster
1534: Alessandro Farnese warrt ünner den Naam Paul III. to'n Paapst wählt
1775: De United States Navy warrt (as Continental Navy) dör den amerikaanschen Kontinentalkongress inricht.
1781: In’n Amerikaanschen Unafhangigkeitskrieg fangt in de Slacht von Yorktown de Angreep op de vun de Briten besette Stadt an.
1827: Russ’sche Truppen erovert de armenische Hööftstadt Eriwan.
1834: In de Nedderlannen kümmt dat ünner Hendrik de Kock to de Afscheiding. Dat weer en Ut'nannergahn vun verscheden Gemeenden ut de Nedderlannsche Reformeerte Kark
1943: In’n Tweeten Weltkrieg erklärt Italien ünner den niegen Premierminster Pietro Badoglio den Düütschen Riek den Krieg.
1945: In Würzborg warrt de CDU grünnt.
1977: De Maschin „Landshut“ vun de „Deutsche Lufthansa“ warrt vun palästinensisch Terroristen wegnödigt un mutt bit na Mogadischu flegen.
1980: De eersten Aktivisten vun Greenpeace behinnert en Schip, dat op See Giftmüll verklappen schall.
Kunst, Kultur un Bowark
1792: De Grundsteen för dat Witte Huus warrt leggt.
1830: In München warrt de Glyptothek open maakt.
1836: De Oper Le Postillon de Lonjumeau von Adolphe Adam warrt in Paris ooropföhrt.
1847: De Oper Konradin von Ferdinand Hiller warrt in Dresden ooropföhrt.
1927: Dat Theaterstück Schinderhannes von Carl Zuckmayer warrt ooropföhrt.
1962: In New York warrt dat Drama Who's Afraid of Virginia Woolf? (dt: Wer hat Angst vor Virginia Woolf?) von Edward Albee ooropföhrt.
1982: De Oper Candide von Leonard Bernstein warrt in New York ooropföhrt.
Wetenschopen un Technik
1773: De Astronom Charles Messier deckt de Spiralgalaxie M 51 op, de ok as Whirlpool-Galaxie betekend warr.
1806: In Berlin warrt de Preußisch-Königliche Blindenanstalt open maakt, de eerste düütsche Blinnenschool.
1884: De Internatschoonale Meridiankonferenz leggt den Nullmeridian op de Sternwacht in Greenwich fast.
1930: De eerste Flaag mit de Junkers Ju 52/1m mit de Warknummer 4001.
2000: Sun Microsystems gifft de Borncodes för OpenOffice.org free.
2006: De TU München, de LMU München un de Universität Karlsruhe warrt as de eersten dree Eliteuniversitäten uttekend.
Katastrophen
1972: Bi Moskau stört en Iljuschin II-62 af. De 176 Minschen in den Fleeger starvt.
1972: In dat Grenzrebeet twüschen Argentinien un Chile stört en Fleeger mit 45 Lüüd – dorünner en Rugbymannschap – af, 16 dorvun künnt na 72 Daag rett warrn. Dat Unglück warrt 1993 ünner den Titel Alive (dt.: Überleben!) verfilmt.
2010: 69 Daag nah dat Grubenunglück vun San José in Chile wurrn de eerst vun de 33 verschütt Barglüüd rett.
Boren
1713: Allen Ramsay, schottsch Maler.
1776: Peter Barlow, britsch Mathematiker un Physiker.
1806: Otto Unverdorben, düütsch Koopmann un Aptheker, hett dat Anilin opdeckt.
1818: Louis Appia, Chirurg un Mitgrünner von dat Internatschoonal Komitee vun’t Rode Krüüz.
1821: Rudolf Virchow, düütsch Dokter un Grünner vun de moderne Pathologie.
1828: Johanna Wagner, düütsch Opernsingerin.
1867: Pierre Bonnard, franzöösch Maler.
1867: Ramón Maximiliano Valdés, Staatspräsident vun Panama.
1895: Kurt Ernst Karl Schumacher, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 1952)
1909: Art Tatum, US-amerikaansch Jazz-Musiker († 1956)
1920: Laraine Day, US-amerikaansch Schauspelerin un Feernsehmoderatorin († 2007)
1922: Gilberto Mendes, brasiliansch Komponist.
1925: Margaret Thatcher, britsch Politikerin un Premierministerin († 2013)
1934: Nana Mouskouri, greeksche Singerin.
1937: Rudolf Seiters, düütsch Politiker un Bunnsminister.
1938: Christiane Hörbiger, österrieksch Schauspelerin.
1941: Paul Simon, US-amerikaansch Musiker.
1950: Rolf Rüssmann, düütsch Footballnatschonalspeler un -manager († 2009)
1960: Pe Werner, düütsch Singerin.
1977: Kiele Sanchez, US-amerikaansch Schauspelerin
1982: Thal Abergel, franzöösch Schachspeler
Storven
54:: Claudius, Kaiser vun dat Röömsche Riek (* 10 v. Chr.).
1605: Théodore de Bèze (Theodorus Beza), reformeerten Theologen un Upfolger vun Johannes Calvin in Genf
1653: Christoph Martin von Degenfeld, bedüdend Feldherr in Dörtigjohrigen Krieg.
1694: Johann Christoph Pezel, düütsch Komponist (* 1639)
1706: Iyasu I., äthiopisch Kaiser.
1869: Charles Augustin Sainte-Beuve, franzöösch Schriever un Kritiker.
1873: Emil von Sydow, düütsch Geograf un Kartograf.
1891: Thomas Johann Heinrich Mann, Koopmann un Senator in Lübeck, Vadder von Thomas un Heinrich Mann
1944: Hans-Jürgen Graf von Blumenthal, düütsch Offizier un Wedderstandskämper (* 1907)
1953: Sergei Iwanowitsch Beljawski, russisch Astronom († 1953)
1956: Robert Lehr, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1883)
1957: Erich Auerbach, düütsch Literaturwetenschoppler.
1965: Paul Hermann Müller, Swiezer Chemiker, kreeg 1948 den Nobelpries för Medizin.
1990: Lê Ðức Thọ, vietnames’sch Politiker un Freedensnobelpriesdräger.
1996: Henri Nannen, düütsch Publizeerer.
2011: Herbert Ehlers, plattdüütsch Schriever (* 1929)
2013: Antti Tyrväinen, finnisch Biathlet (* 1933)
2016: Bhumibol Adulyadej, König vun Thailand (* 1927)
2016: Dario Fo, italieensch Theaterschriever, Regisseur, Bühnenbildner, Komponist, Verteller, Satiriker, Schauspeler un Nobelpriesdräger (* 1926)
Oktober 13 |
10279 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Atommass | Atommass | De Atommass betekend de Masse vun de Atomen vun cheemsch Elementen. In Formeln warrt de Atommass mit dat Teken A schreven. Fröher weer dorto ok Atomwicht to seggt, wat aver physikalsch nich ganz richtig is.
Man kann twüschen relative Atommass (Ar, ahn Maateenheit) un afsluute Atommass (angeven in kg, g oder u) ünnerscheeden.
Bedüden
De relativen Atommassen warrt bruukt, üm de Molekülmassen von chemisch Verbinnen to bereken. Dorut kann denn de Molmass afleidt warrn, de wedderüm bruukt warrt, üm de Massen- un Volumenproportschoonen vun de Stoffen to bereken, de an een cheemsch Reaktschoon bedeeligt sünd.
Historie
John Dalton hett 1805 de eerste Tabell mit relative Atommassen publik maakt. De hett he ut de de Massenproportschoonen bi cheemsch Reakschoonen kregen, wobi he dat lichste Atom – dat vun den Waterstoff – eenfach op 1 fastleggt worrn is.
Later weer de Bereken von de relativen Atom- und Molekülmassen för de Elementen un Verbinnen, de as Gas vörliggt, den op de Grundlaag von dat Avogadrosch Gesett vörnommen. D. h. dör Afwegen von en bekannt Volumen. Und denn weern ok de Faradaysch Gesetten anwendt.
Later denn, 1865, keem Jean Servais op den Infall, den Suerstoff as Betogsmass to nehmen, den he de Mass 16 todeelen de.
Siet 1961 gellt nu aver dör en Entscheeden vun en Komission vun de IUPAC de Kohlenstoff as Betog, nipp un nau dat Isotop 12C mit de Betogsmass 12. De relative Atommass gifft an, wo veel grötter as 1/12 vun de Mass vun dat Kohlenstoffisotop de Mass vun en bestimmt Atom is. Dat 12C besteiht ut 6 Protonen un 6 Neutronen. Beid Nukleonenoorden hebbt en lieke Mass, dorüm ist de Atommass vun en Isotop ungefäähr gliek de Tall vun beid tohopen. Man seggt dorto ok Massentall. Lütte Afwieken kommt dör den lütten Ünnerscheed bi de Massen von Protonen un Neutronen aver ok dör den atomaren Massendefekt.
De nafolgend Tabell wiest en por relative Atommassen in jümmer Afhangigkeit von de verscheeden Betogsmassen:
Afsluut Atommass
De afsluut Mass vun en Atom is bannig lütt un liggt in en Rebeet üm un bi 10-27 kg. Na de Definitschoon hett de twölfte Deel vun een Mol vun dat Isotop 12C en Mass von 1 g. De afsluut Mass warrt dormit op dat Gramm betogen (manchmal ok as Grammatom betekend). Vun wegen de bannig lütten Zahlen warrt aver faken de atomare Masseneenheit u (1 u = 1,66056*10-24 g) verwennt. Dat is denn ok de twölfte Deel vun de Atommass von dat 12C, aver man mutt nicht jümmers mit all de Nullen achtern Komma reken. De Tallenwiert vun de Mass von een Deelken in u is jüst liek de Mass von 1 mol vun dat lieke Deelken in g.
Middlere Atommass
Hüüt warrt Atommassen mit en Massenspektrometer bestimmt. Dorbi künnt de Massen vun de enkelten Isotopen ganz akkerat rutkregen warrn. Üm de relative Atommass to bestimmen, mutt man dorför noch de Proportschoon vun de Isotopen toeenanner weten.
Bi de op de Eer natüürlich vörkommend Elementen warrt in de Chemie de dörsnittlichen Atommassen vun dat natüürlich Isotopengemisch in de Eerdkrust angeven. In sünnere Fäll mutt dorop acht warrn, wo en Proov herkummt. In de Physik warrt tomeist blots Atommassen vun enkelte Isotopen ankeken.
Physikalsch Grött |
10282 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jesus%20vun%20Nazareth | Jesus vun Nazareth | Jesus vun Nazareth (aramääsch ישוע Jeschua oder Jeschu, up Greeksch Ἰησοῦς Iēsoûs; * wohrschienlich vör 4 v. Chr. in Bethlehem oder Nazaret; † 30, 31 oder 33 in Jerusalem) is en jöödschen Wannerprediger ween. Üm un bi 28 füng he an un is in Galiläa un in Judäa uptreden, hett apentlich Jüngers tohopen sammelt un Lüde, de mit em mitgüngen un hett predigt, sien Volk scholl ümkehren, vunwegen dat Gott sien Riek nich mehr wiet weg weer. En paar Johre later is he vun de Römers an dat Krüüz slahn wurrn.
Jesus hett dat anstreevt, dat de jöödsche Gloven ännert weern scholl. Man ut den Gloven vun siene eersten Anhängers is denn dat Christendom vun upkamen. Dat Nee Testament maakt kunnig, dat he Jesus Christus is, de Messias un Gott sien Söhn. För de histoorsche Wetenschop is dat Nee Testament de wichtigste Born över sien Leven un dat, wat he seggt hett. Bavenhen gifft dat ok noch en Reeg vun Henwiesen in Apokryphen un Schriften buten dat Christendom.
Jesus vun Nazareth un Jesus Christus
Normolerwiese snackt de Lüde vun Jesus Christus oder vun Jesus vun Nazareth un meent, dat weer doch datsülvige. Man de Forschung geiht, nich eerst siet Rudolf Bultmann, dor vun ut, dat dat amenne twee verscheden Saken sünd: Jesus vun Nazareth is de Minsch, de in Fleesch un Bloot mank de Joden un Römers leevt hett un an't Krüüz slahn wurrn is. He weer en richtigen Minschen un is würklich över de Eer lopen. Man Jesus Christus is de Messias un de Erlöser, an den de Christenheit gloven deit. He hett sik vun den histoorschen Jesus to'n Deel ganz aflööst un sik verbunnen mit Ideen ut ganz annere Glovens un Philosophien, as Gnosis un Mysterienreligion, man he is ok torecht snittjert wurrn na Wöör vun de Profeten ut dat Ole Testament. Jesus vun Nazareth is de sö nömmte histoorsche Jesus, man Jesus Christus is de Christus, so as he künnigt maakt wurrn is.
Wo sik wat finnen lett över den histoorschen Jesus
Jesus hett süms nix upschreven. Meist allens, wat vun em bekannt wurrn is, kümmt vun siene Jüngers un vun de Lüde, de em toeerst nalopen sünd. Man dat hett tominnst tein Johre lang duert, bit se to'n eersten Mol wat över em upschreven hefft. Düsse Borns weert hüdigendags vun Forschers över dat Nee Testament unnersöcht na de Methode vun de Histoorsche Kritik. Man nich bloß in de Bibel gifft dat Tüüchnissen över Jesus.
Tüüchnissen buten Kark un Gloven
Dat gifft bloß en paar Schrievers mank de Joden, Römers un Greken, de vun Jesus schrievt. Man dor geiht dat meist bloß üm sien Dood bi un nich üm dat, wat he lehrt hett.
De jöödsche Historiker Flavius Josephus vertellt in siene Antiquitates Judaicae (20,200), dat Jakobus de Gerechte henricht’ wurrn is. Ganz bito nömmt he em den Broder vun Jesus, „de Christus nömmt warrt“. Veel Forschers meent, dat weer dat eerste Mol, dat Jesus würklich buten dat Christendom nömmt wurrn is, man annere twiefelt dor an, dat en jöödschen Historiker Jesus den „Christus“ nömmt hebben schall. Just so, as bestimmte Versen in dat „Testimonium Flavianum“ (Josephus, An. 18,63f) weert düsse Wöör hüdigendags meist so ankeken, dat in latere Tieden christliche Schrievers an Josephus sien Originaltext rumfummelt harrn.
Tacitus vertellt üm 117 rüm in siene Annales vun „Chrestianers“, de vun Kaiser Nero in dat Johr 64 de Schuld an den Brand vun Rom kregen hefft. He schrifft wieter (Book XV,44 ):
„De Mann, vun den düsse Naam herkümmt, Christus, is unner de Herrschop vun Tiberius henricht’ wurrn, vunwegen dat Prokurater Pontius Pilatus sik dor achter klemmt hett.“
Dat is nich klaar, ob düsse Naricht ut unafhängige Borns ut Rom herkümmt, oder ob se sik up christliche Vertellen stütten deit.
Sueton hett üm dat Johr 120 rüm in sien Leven vun den Kaiser Claudius schreven: (Kap. 25,4 ), düsse Claudius harr
„de Jöden, de bloß man Theater maakt hefft, vunwegen dat en gewissen Chrestos jem uphissen dö“
ut Rom verdreven (in dat Johr 49). Man dat is nich seker, dat de Naam „Chrestos“ wat mit Jesus Christus to doon hett.
Annere Henwiesen vun Plinius den Jüngeren, vun den Stoiker Mara bar Sarapion ut Syrien, de sunst unbekannt is, un vun Texten, de vun de Rabbiners in’n Talmud tohopensammelt wurrn sünd, befaat sik bloß bito mit christliche Vertellen, wo se sik mit ut’neen setten doot.
Christliche Tüüchnissen
Wat to weten över Jesus vun Nazareth kriggt een sunnerlich, wenn een de veer Evangelien, de Breven vun den Apostel Paulus un en Reeg vun Apokryphen unnersöken deit. Düsse Schriften sünd upschreven wurrn vun Christenlüde, de tomeist Joden ween sünd. Se hefft avers dor an glöövt, dat Jesus vun de Doden upstahn is (kiek bi Mk.16,6 un Apg. 2,32). Dorüm wollen se an un for sik nich över den Minschen Jesus vun Nazareth sien Leven schrieven, man Tüüchnis afleggen vun sien Upstahn un dorvun, dat se menen, he weer de Messias. Vun den Anfang vun de Forschung över dat Nee Testament af an is vun dorher ümstreden, of een sik up dat verlaten kann, wat düsse Texten vun Jesus sien Leven hören laat.
Den Apostel Paulus siene Breven sünd tostanne kamen twuschen 50 un 64. Över Jesus sien Leven is dor meist gor nix in to finnen. Man en Reeg vun siene Wöör un en beten wat vun dat, wat in de eerste Gemeende in Jerusalem över em rümsnackt wurrn is, warrt denn doch fudder geven.
De dree Synoptischen Evangelien geevt dor Henwiesen up, dat de Tempel vun Jerusalem al to Dutt gahn is (Mk. 13,2; Mt. 22,7; Lk. 19,43f). Somit is an to nehmen, dat se eerst na den Jöödschen Upstand in de Johren 66 bit 70 upschreven wurrn sünd. So, as Forschers dat hüdigendags sehn doot, is keen vun ehre Schrievers mank Jesus siene eersten Jüngers ween. Wat in düsse Evangelien steiht, kann denn nich ankeken weern as Berichten vun Tügen, de dorbi ween sünd.
De Schrievers vun dat Matthäus- un dat Lukasevangelium hefft al dat Markusevangelium oder dor noch ene öllere Vörform vun as Grundlaag för ehr Evangelium nahmen. So seggt dat de Tweeborntheorie, de wiethen as richtig ankeken warrt. Dor hefft se de Kompositschoon vun övernahmen un ok de meisten Texten. Dor hefft se denn ehre egene Theologie mit rinarbeit’ un dorbi ok an de Vörlaag rumfummelt. Bavenhen hefft se den „Born Q“ in ehr Evangelium mit inbröcht. Dat is en Schrift mit Reden un Spröök vun Jesus, de wohrschienlich twuschen 40 un 70 sammelt un upschreven wurrn sünd. Lieke Spröke vun Jesus sünd ok in Syrien tohopenstellt wurrn un later in dat Thomasevangelium rinschreven wurrn. All düsse Saken sünd Johrteinte lang mündlich wieter geven wurrn, ehr se denn to Papeer bröcht wurrn sünd (Lk. 1,2). De öllsten Delen dorvun könnt vun Jesus siene Jüngers stammen un vundeswegen kann dat ok angahn, dat dor originale Wöör vun Jesus mank sünd.
In dat Johannesevangelium staht Saken in, de unafhängig vun de annern Evangelien vun Jesus vertellt. Ofschoonst dat Evangelium eerst laat upschreven wurrn is (100 – 130), sünd dat na de Meenung vun hüdige Forschers to’n Deel Saken, de wat vun den histoorschen Jesus överlevern doot.
Forschung över Jesus sien Leven
Vun um un bi 1750 af an hett dat an de Universitäten en Forschung över Jesus sien Leven geven, de nich mehr afhängig weer vun den Karkengloven. Mit de Methoden vun de Wetenschop scholl dor en Unnerscheed in maakt weern twuschen de schiere histoorsche Wohrheit un dat, wat Theologie un Gloven in dat Nee Testament ut den histoorschen Jesus maakt harrn. Toeerst hefft veel Forschers meent, se konnen direktemang ut dat Nee Testament rutlesen, wie Jesus sien Leven aflopen weer. Tieden un Saken, de in dat Nee Testament fehlen döen, hefft se faken eenfach toföögt, just so, as se sik dat vörstellen döen. Annere Forschers menen, dat Nee Testament, dat weer reinweg Mythologie un nix vun dat, wat dor in steiht, weer würklich passeert. Düsse Lüde hefft ok afstreden, dat Jesus överhaupt leevt hett. Vun Albert Schweitzer sien groot Book „Geschichte der Leben-Jesu-Forschung“ af an (1899) gellt de Methoden un ok de Thesen vun düsse öllere Forschung över Jesus sien Leven nix mehr.
In dat 20. Johrhunnert sünd de Methoden vun de Histoorsche Kritik jummers akrater wurrn. Ok Borns vun buten de Bibel sünd hento nahmen wurrn. So konn dat pröövt weern, wat dat mit de Geschichten, de in dat Nee Testament staht, up sik hett. Ok hefft de Forschers jummers mehr rutfunnen över Archäologie, Sozialgeschicht, Orientalistik un Judaistik, wat dat Jodendom in Palästina to Jesus siene Tied angeiht. Unner annern keem dat dorher, dat de Schriftrullen vun dat dode Meer funnen wurrn sünd. Vundeswegen meent hüdigendags de meisten Forschers, dat Jesus worraftig leevt hett un dat sik tämlich goot seggen lett, wie he leevt hett, wie he sturben is, wat he hauptsächlich predigt hett un wie he to annere Gruppen mank de Joden stahn hett.
Herkumst
Naam
Jesus is de latiensche Form vun dat ooldgreeksche Ἰησοῦς, wat nu wedder den hebrääschen un aramääschen Naam „Jeschua“ (korte Form: „Jeschu“, lange Form: „Jehoschua“) översetten deit. Düsse Vörnaam för Jungs is tohopenföögt ut Gott sien Naam „JHWH“ (korte Form „Je-“) un dat hebrääsche Verb „schua“ („eddel ween“, „üm Hölp ropen“) oder „jascha“ („redden“, „hölpen“). Tohopentrocken gifft dat den Naam „Jeschu’ah“: „[Gott sien]Hölp“. So düüdt dat ok Bibelstellen ut, as Mt. 1,21 oder Apg. 4,12, wo sien Naam „Gott is de Hölp“ oder „De Herr rett’“ heten deit. Dat gifft en paar Bibelstellen, de sett noch achter den Vörnaam: „Josef sien Söhn“ (Lk. 3,23; 4,22; Joh. 1,45) oder ok „Maria ehr Söhn“ (Mk. 6,3; Mt. 13,55). Meist steiht dor avers „Nazarenos“ achter oder ok „Nazoraios“. Dor schall mit klaar maakt weern, dat he ut Nazareth stammen deit. In Mt. 2,23 warrt dat verklaart mit en Vörhersaag, de in dat Ole Testament so gor nich in steiht:
„(Josef) keem nah en Stadt mit Naam Nazareth un bleev dor wahnen. So erfüll sik dat Woort vun de Propheten, dat he Nazaräer ropen worr“
(Na Karl-Emil Schade sien Neet Testament.)
Faken warrt dat ok mit en Woort ut Jesaja 11,1 verklaart, wo de Messias en „Spraten“ (nēṣer, נֵצֶר) vun David nömmt warrt. Unner Umstänn düüdt de Schrievers vun de Evangelien dor ok en Ökelnaam mit um, de ok for Christenlüde in de Kuntreien vun Syrien begäng ween is (nasraja) un de för Jesus bruukt wurrn is (Mt. 26,71; Joh. 19,19), üm em wat rünner to maken (Joh. 1,46).. In den Talmud steiht düsse Schimpnaam as noṣri. Dat gifft avers ok Gelehrten, de meent, Nazoraios keem vun Nasiraios. Düsse Nasiräer, dat sünd Lüde ween, de mit en Eed swaren harrn, sik de Haare nich af to snieden un keen Wien to drinken. Ok an ene Lieken wollen se nich rangahn (Num. 6,2-7). In de Bibel weer Samson ehr Vörbild(Ri 13,5.7; 16,17).. Man, anners as Johannes de Döper, hett Jesus na dat Nee Testament Wien drunken (Mk.2,22;14,23), hett ok Dode anfaat (u. a. Mk.5,41) un wull vun en Eed nix weten (Mt.5,34). Eerst an den Avend vör sien Dood hett he seggt, he wull vun nu af an keen Wien mehr drinken, bit Gott sien Riek ankamen weer (Mk. 14,25).
Wo he boren is, wonnehr he boren un storven is
De Wiehnachtsgeschichten ut dat Nee Testament mit ehre Vertellen vun Jesus sien Geboort (Mt. 1-2;Lk.1-2) un ok dat apokryphe Evangelium vun Jesus siene Kinnertied na Thomas weert wiethen as Legenn ankeken. Wat dor in steiht, fehlt in den Logienborn un ok in dat öllste Evangelium na Markus. Bavenhen gifft dat grote Unnerscheden twuschen jem un dor staht ok allerhand Saken in, wo een sehn kann, dat sik dat dor um Mythen un Legennen bi hannelt. Düsse Vertellen sünd nich upschreven wurrn, vunwegen dat se en Bericht över Jesus siene wohre Kinnertied geven wollen, man wiel se kunnig maken un utsmücken wollen, dat Jesus de Messias is. Dor stellt se Jesus siene Geboort in en Rahmen to, de tohopenknütt is ut Spröök, de in dat Ole Testament vörherseggt wurrn sünd.
De Kinnermoord in Bethlehem is ut de Historie nich bekannt. He kümmt bloß in de Bibel vör. Man Herodes den Groten sien Grueldaat (Mt. 2,23) is na dat Vörbild vun de Geschicht vertellt, de in dat Ole Testament, in dat 1. Book Mose 22 upschreven steiht. Dor hett de Pharao vun Ägypten dat dor up afsehn, all Jungs vun de Israeliten in sien Land üm to bringen. Mit düsse Geschicht schall Jesus henstellt weern as en ne’en Mose, de sien Volk in de Freeheit föhrt. Just densülvigen Grund hett dat, wenn Matthäus vertellt, dat de Hillige Familie vör Herodes sien Kinnermoord na Ägypten utbüxen deit. Just so as de Arzvadder Joseph is he in Ägypten ween, un just as Mose is he ut Ägypten na Israel kamen. So harr dat ja de Prophet Hosea vörher seggt:
„Ut Ägypten heff ik mienen Söhn ropen“ (na Schade).
De Geschicht is also nich würklich passeert, man tohopenknütt wurrn na verscheden Spröök un Tosagen vun dat Ole Testament.
Ok, dat he in Bethlehem boren ween schall, hoolt de meisten Forschers för en Legenn, de na dat Ole Testament upstellt wurrn is. Bethlehem weer en lüttje Stadt, nich wiet af vun Jerusalem. Man de Prophet Micha harr in Mi. 5,1 ankünnigt, dat de Messias as een, de ut David siene Familie keem (Mt. 2,1.6;Lk. 2,4), in Bethlehem boren weern scholl. Historikers glöövt avers ehr, dat Jesus in Nazareth boren wurrn is just so as sien Vadder. Dor leev ja ok siene Familie (Mk. 6,1 ff; Mt. 13,54), un dor is he „uptagen“ wurrn (Lk. 4,16.22).
De Geboortsdag un dat Johr vun siene Geboort sünd al bi de Eersten Christen unbekannt ween. Na Mt. 2,1 is he vör Herodes den Groten sien Dood boren wurrn. Historikers meent, dat dat woll stimmt. Man wat Lk. 2,2 vertellt, dat he boren is, as unner Publius Sulpicius Quirinius to’n „eersten“ Mol dat Volk tellt weern scholl, dat stimmt woll nich. Herodes de Grote is üm 4 v. Chr. dootbleven, man Quirinius is eerst 6 n. Chr. Statthöller vun Syrien wurrn. Vun en Volkstellen vunwegen de Stüürn is vördem ok nix bekannt. Wenn Jesus vör Herodes den Groten sien Dood boren is, kann he nich ok to Quirinius siene Tied as Statthöller boren ween sien. Ok de Steern vun Bethlehem warrt nich mehr bruukt, üm dor de Geboort vun Jesus mit ut to reken. Just so as bi de Hilligen Dree Königen hannelt sik dat dor üm en Motiv vun de Verkünnigung bi. De christlichen Tahlen vun de Johre, de mit dat Johr 1 up Jesus siene Geboort folgen doot, is tostanne kamen vunwegen en Rekenfehler.
In Tosamenhang vertellt de Evangelien bloß man vun de lesten Johren vun Jesus sien Leven. Na Lk. 3,1 is Johannes de Döper uptreden „in dat 15. Johr vun Kaiser Tiberius siene Herrschop“. Dat is de eenzigste Tahl vun en Johr, de in dat ganze Nee Testament akraat wedder geven is. Na düssen Henwies weer Jesus vun 28 af an opentlich uptreden, wohrschienlich vun dor af an, as Johannes achter Trallen sitten dö. Dormols schall he üm un bi 30 Johre oold ween hebben (Lk. 3,23).
All veer Evangelien vertellt, dat Jesus in de Johren, as Pontius Pilatus Statthöller in Judäa weer (26 – 36), an den Dag vor den Sabbat an’t Krüüz slahn wurrn is. Dat weer also en Freedag. För de Synoptikers weer dat de Hööftdag vun dat Passah-Fest, na den Sederavend, also de 15. Nisan in den Jöödschen Klenner. Na dat Johannesevangelium sütt dat anners ut. Hier starvt Jesus an den Rüstdag to dat Passafest, also an’n 14. Nisan. Wenn een den Klenner utrekent un dor de Astronomie bi to Hölpe nümmt, denn kümmt rut, dat de 15. Nisan in de Johren 31 un 34 up en Freedag legen hett, de 14. Nisan weer in de Johren 30 un 33 an en Freedag. De meisten Historikers vun dat Nee Testament meent, dat dat Johr 30 woll dat Johr ween is, wo Jesus an’t Krüüz slahn wurrn is. Dor kaamt se up, vunwegen dat Paulus vun Tarsus twuschen de Johren 32 un 35 Christ wurrn is. Jesus is also twuschen 30 un 40 Johre oolt wurrn.
Familie
De Bibel vertellt in Mk. 6,3 un Lk. 1,27, dat Jesus dat eerste Kind vun Maria weer. Na Lk. 4,22 is he ok as Joseph sien Söhn ankeken wurrn. Maria un Joseph weern beide ut Nazareth. In twee Listen, de mit de Würklichkeit nix to doon hefft, staht Jesus siene Vöröllern upschreven (Mt. 1; Lk. 3). In düsse Listen warrt he as Nakamen vun Abraham un vun König David henstellt. De beiden Listen stimmt avers nich övereen. Liekers meent dat Nee Testament, Jesus weer tüügt vun’n Hillgen Geist un he weer boren vun ene Jungfro (Mt. 1,18; Lk. 1,35). In Gal. 4,4 un in Openbarung 1,1.5 warrt avers nich vun en Jungfro, man vun en „Fro“ snackt. Vunwegen dat de Henwies up de Geboort vun den Messias as Söhn vun en Jungfro al in dat Ole Testament bi Jes. 7,14 steiht, is an to nehmen, dat Maria vunwegen düsse Vörhersaag eerst later to en Jungfro verklaart wurrn is. Mit de histoorsche Würklichkeit hett ok dat nix to doon.
Dat gifft Stellen in den Talmud, wo Jesus as en unehlich Kind henstellt warrt. Man wohrschienlich hannelt sik dat dor üm Polemik gegen dat Christendom bi. De ümstreden Theologen Gerd Lüdemann meent avers doch, en gewissen röömschen Suldaten mit Naam Panthera harr Maria Gewalt andaan. So steiht dat ok bi den röömschen Philosophen Celsus to lesen. Lüdemann meent, so keem dat tostanne, dat Jesus nich den Naam „Jeschua ben Joseph“ kregen hett, so as dat dormols begäng ween is. Ok, dat he to siene Vadderstadt Nazareth nich so recht henhören dö, keem vun dorher.
In Mk.6,3 warrt vertellt, dat Jesus veer Bröder harrt hett: Jakobus, Joses oder Joseph (Mt. 13,55), Judas un Simon. Dor kümmt noch en Reeg vun Sustern to. Woveel dat akraat ween sünd, warrt nich seggt. Een mutt avers weten, dat in de Bibel de Wöör „Broder“ un „Suster“ ok Verwandte menen könnt, de en beten wieter weg staht. In Lukas 2,43 steiht, dat Jesus al as en lüttjen Fent vun sien Familie weglopen is, vunwegen dat he sik mit de Schriftgelehrten in den Tempel rümstrieden dö. Man dat is wohrschienlich en Legenn, de Jesus as en Wunnerkind henstellen schall.
Na de Synoptikers hett Jesus sik vun den Momang af an, wo he opentlich uptreden dö, nich sunnerlich goot mit siene Familie verstahn. To de Tieden weer dat ganz klaar, dat de öllste Söhn sik för siene Familie intosetten harr. So verstünnen de Lüde ok dat veerte Geboot: „Du schaßt Vadder un Mudder in Ehren hollen“. Man wenn een mit Jesus mitgahn wull, möss he Vadder un Mudder verlaten, just as he sülms dat ok daan harr (Mt. 10,37; Lk. 14,26). Na Mk. 3,21 hefft siene Verwandten versöcht, em torüch to hollen un hefft em ok för dull verklaart. Man Jesus schall antert hebben:
„Wer is miene Mudder un wer sünd miene Bröder? Un he keek up de Minschen, de in’n Krink üm em rümsitten döen un sä: Dat hier sünd miene Mudder un miene Bröder. Wer Gott sien Willen deit, de is för mi Broder un Suster un Mudder“ (Mk. 3,33ff)
Wat Jesus hier seggen dö, hett mit de Traditschoon vun dat Jodendom nix mehr to kriegen harrt, ofschoonst he dat Geboot nich uplööst hett. An annere Stäe meen he ok dörchut, dor scholl een sik na richten.
So, as Mk. 6,16 dat vertellt, is Jesus in ganz Nazareth aflehnt wurrn. He weer denn gor nich mehr torüchkehrt in siene Vadderstadt. Man na Mk. 1,31 hefft sik Froenslüde ut sien Krink üm em un üm siene Jüngers kümmert. Se sünd na Mk. 15,41 bit to’n Dood bi em bleven. Na Joh. 19,26f weer dor ok siene Mudder mit bi ween. He schall sik noch an’t Krüüz üm ehr sorgt hebben un hett se en annern Jünger an’t Hart leggt. Ofschoonst in Joh. 7,5 steiht, dat siene Bröder „nich an em glöven döen“, weern doch en Reeg vun Lüde ut siene Verwandtschop, dormank ok siene Mudder un sien Broder Jakobus, bi de eerste Christengemeen mit bi. Vunwegen dat he em sehn hett, as he upstahn weer vun de Doden (1. Kor. 15,7), is sien Broder Jakobus later de Baas vun de Gemeen in Jerusalem wurrn. Paulus hett em un annere Verwandten bi sien eersten Besöök in Jerusalem drapen (Gal. 1,19)
Spraak, School, Beroop
Als en Joden ut Galiläa hett Jesus in’n Alldag dat westliche Aramääsch snackt. Dat gifft ok en paar Snacks vun Jesus in dat NT up Aramääsch. De Fraag, of dat mööglich is, greeksche Wöör un Snacks torüch to översetten in de Aramääsche Spraken, is vun Joachim Jeremias af an en wichtigen Henwies, wie “echte” Wöör vun Jesus vun Spröök ut de Tied vun de eersten Christenlüde unnerscheden weern könnt.
Hebrääsch is de Spraken vun Israel siene Hillige Schrift. Man to Jesus siene Tied is dat in Palästina meist gor nich mehr snackt wurrn. Dat kann avers angahn, dat Jesus düsse Spraken leifig snackt hett, vunwegen dat he dat Ole Testament goot kennt hett un dat ok in de Synagogen vun Galiläa vörlesen un utleggen dö. Man dat kann ok angahn, dat he Bibeltexten över de Targumim kennen lehrt hett. Dor weern de hebrääschen Schriften in up Aramääsch översett’. Wat he bavenhen ok de greeksche Koine leifig snacken konn – dat weer ja dormols de Verkehrsspraken in den Osten vun dat Röömsche Riek – dor gifft dat keen Belegen för.
Ut Jesus siene Jugendtied vertellt de Evangelien meist gor nix. In Lk. 2,46f steiht, dat he up de Schriftgelehrten in Jerusalem al groten Indruck maakt hett, as he eerst twölf Johre oolt ween is. Se wunnern sik, wie goot he in de Bibel Bescheed wüss. In Familien, de sik nich so goot stünnen un de sik keen Schriftrullen kopen konnen, lehren Kinner de Bibel, wenn se regelmatig na de Synagogen hengüngen. Up’n Lanne weer dat dormols ok bloß in de Synagogen mööglich, dat de Kinner schrieven un lesen lehrt hefft. Na Lk. 4,16 hett Jesus in de Synagoge vun Nazareth ut de Torah vörleest, ehr he dor över predigt hett. Ok in Mk. 6,2f steiht, dat he dor predigt hett. Man dat öllste Evangelium unnerstrickt nu just, dat de Lüde Jesus dat Predigen nich totroen döen un dat he anners predigt hett, as dat na de Traditschoon begäng weer.
So wunnert sik ok de Hörers in Joh. 7,15:
“Wie kann düsse (Mann) de Schrift verstahn? He hett dat doch gor nich lehrt?“
Wenn Jesus siene Hörers faken fragen deit „Hefft Ji dat denn nich leest…?“ (Mk. 2,25;12,10.26; Mt. 12,5; 19,4 u. a.), denn bedutt dat woll, dat he sülms lesen konn. Of he ok schrieven konn, is nich bekannt. Bloß in Joh. 8,6.8 steiht, dat he wat mit’n Finger in’n Sand schreven oder maalt hett. Unner Umstänn bedutt dat, dat he schrieven konn.
Siene Aart to predigen un to snacken stimmt övereen mit de vun de Rabbiners (Halacha un Midraschim). Siene eersten Jüngers hefft em „Rabbi“ nömmt (Mk. 9,5; 11,21; 14,45; Joh. 1,38.49; Joh. 3,2; 4,31 u. a.) oder ok „Rabbuni“ (Mk. 10,51; Joh. 20,16). Düsse Titel is aramääsch un heet „mien Meester“. Dat weer datsülvige as up Greeksch διδασκαλος (Didaskalos), wat „Schoolmeester“ bedüden deit. Düsse Titels drückt de Jüngers ehren Respekt ut. Se hefft Jesus dor just so veel mit gellen laten as de Pharisäers, de sik as Utlegger vun Mose siene Gesetten ok mit düsse Titels nömen döen. Pinchas Lapide meent, Jesus harr de Torah akraat so utleggt as de verscheden Rabbinerscholen to siene Tied, he möss dor woll en Rabbinerschool üm besöcht hebben.
En Rabbi hett dortieds nich vun den Unnericht leevt, man he hett en normalet Handwark utöövt. As eersten Söhn vun ene frame jöödsche Familie hett Jesus densülvigen Beroop lehrt as sien Vadder. Joseph is Botimmermann ween. Up Greeksch heet dat τεκτων (Tektoon) heten. Faken warrt dat, nich ganz richtig, mit „Timmermann“ översett. He weer avers woll in’n Huus- un Scheepsbo togange. Wohrschienlich möss Jesus as Jung al hölpen, dat Broot för de Familie to verdenen (Lk. 2,51). Man in dat NT steiht dor nix vun in, dat he ok Timmermann ween is.
Wat Jesus maakt hett
Wie he mit den Döper Johannes torecht kamen is
All Evangelien vertellt, dat Jesus anfüng un apentlich uptreden is na siene Dööp dör Johannes. De Synoptikers stellt Johannes hen as Propheten, de dat Leste Gericht künnig maken deit, wat nich mehr wiet weg is (Mt. 3,7-12; Lk. 3,7ff). Na Lk. 1,5 stamm he ut en Preesterfamilie un na Lk. 1,80 hett he as en Asketen in de Wööst leevt. De Dööp, mit de he döpen dö, hett dat mit sik bröcht, dat Gott de Minschen vergeven dö. Nödig weer dat avers, vördem eerst mol de Sünnen to bekennen. Anners sütt dat bi Flavius Josephus ut. He stellt Johannes ganz anners hen as en hellenistischen Philosophen (Ant.18, 116-119) un sien Dööp verklaart he to en Ritual, üm dor dat Lief mit rein to maken.
Na Mt. 11,2ff („Büst du de, de dor kamen schall?“), hett de Döper, de al achter Trallen seten hett, up en Messias up de Eer luert. All Evangelien kiekt em an as den lesten Propheten vun den Olen Bund. Dor leggt se den Toon mit up de Saak, dat he (bloß) en Tügen un Vörlöper vun Jesus is (t. B. Mk 1,7; Lk 3,16; Mt 3,11; Joh 1,7f; 3,28ff u. a.).
Worraftig hefft Jesus un Johannes ehre Anhängers ok mit’nanner wat to kriegen harrt un ok mit’nanner snackt (Joh.4,1). Later sünd se denn avers Gegenspelers wurrn. Nah Joh. 3,22ff hett Jesus en tiedlang just so Lüde döfft as Johannes un hett ok en Reeg vun den siene Jüngers afwurben. Dor weern de Bröder Simon Petrus un Andreas mank (Joh. 1,35-42).
Ok den lesten Roop to de Ümkehr hett Jesus woll vun Johannes höört un unner Umstänn ok dat apokalyptische Motiv vun dat Füer in’t Gericht (Lk. 12,49):
“Ik bün kamen, en Füer an to maken up de Eer; ik wünsch mi nix anners, as dat dat al brennen dö”
Na Mk. 2,16-19 hett he avers nix weten wullt vun Johannes sien Fasten un siene Askese. To Disch seten hett he faken just mit so’n Joden, de na de Meenung vun de Schriftgelehrten „unrein“ ween sünd.
Wo he uptreden is
Jesus warrt hüdigendags as en „Wannercharismatiker“ ankeken. He schall unner den Infloot vun en „charismatisch Milieu“ in dat dormolige Galiläa stahn hebben. De Eersten Christen harrn denn so wieterleevt, as he dat ok daan harr. He harr sülms meent, he weer bloß na de „verloren Schaap vun dat Huus Israel“ henschickt (Mt. 10,5; 15,24).
Wo he langskamen is, kann een hüdigendags nich mehr akraat rutfinnen. Veel Stäen, wo de Evangelien vun snacken doot, sünd eerst vun de Redaktschoon vun dat Nee Testament dor inschreven wurrn. Dor kann een denn bloß an sehn, wie wiet dat Christendom al utbreedt weer, as de Texten upschreven wurrn sünd. Nich wietaf vun Nazaret weern Kana un Naïn. Faken weert ok Kafarnaum, Magdala, Bethsaida un Chorazim an dat nöördliche Över vun dat Meer vun Genezareth nömmt. Wieter na Süüdosten to is Gerasa ween (Mk. 5,1), noordwestlich weern Tyros un Sidon (Mk 7,24). Unner Umstänn is Jesus ok dör Samarien dörtagen (Joh. 4,5 gegen Mt. 10,5). Düsse Provinz in Palästina harr fröher to dat Königriek Israel tohöört. Dor wullen se vun den Tempel in Jerusalem nix weten. Städer, as Sepphoris, Tiberias un Cäsarea Philippi (Mk. 8,27) weern vun de Römers oder vun de Herodianers boot wurrn. In düsse Städer hett Jesus sien Foot nich sett’.
In Kafarnaum schall Jesus na Mk. 1,21ff un Lk.4,23 toeerst uptreden sien. Na Mt. 4,12 is he dor in Petrus sien Huus ringahn un na siene Reisen is he dor ok fökener hen torüch gahn. (Mk. 1,29; 2,1; 9,33; Lk. 7,1). Mt. 9,1 seggt dorüm ok, dat weer „siene Stadt“. Dormols hett düt Fischerdörp justament an de Grenz twuschen de Gemarken vun Herodes Antipas un vun Philippus legen. Unner Umstänn hett Jesus just hier Quartier nahmen, weil he slank över de Grenzen utbüxen konn, wenn Herodes siene Lüde achter em her weern (Lk. 13,31ff).
Archäologen hefft in Kafarnaum Överresten vun schedderige Fischerhüser ut dat 1. Johrhunnert utbuddelt. Een vun düsse Hüser weer twuschen 50 un 100 n. Chr. nee torechtmaakt wurrn. An siene Wänn finnt sik Inschriften mit Kalkfarv, wo Jesus un Petrus in nömmt weert. Ok is to sehn, dat hier mol Minschen to’n Goddesdeenst tohopenkamen sünd. Dorüm warrt annahmen, dat sik dat dor üm en fröhe christliche Karken bi hannelt. Unner Ümstänn is de in dat Huus oder över dat Huus vun Petrus boot wurrn.
Jesus maakt Gott sien Riek kunnig
Hööftartikel: Gott sien Riek
As Jesus uptreden dö, güng dat sunnerlich um siene Lehr vun „Gott sien Riek“ (Mk. 1,16). He hett dor an de Lehr vun de Propheten ut de Bibel mit anknütt, sunnerlich an Deuterojesaja, un ok an de Apokalyptik, so, as de in dat Book Daniel in dat Ole Testament steiht. Wat Gott sien Riek bedüden deit, warrt in de Evangelien verklaart, wenn Jesus sik mit de Lüde unnerhöllt, wenn he Glieknissen vertellt un ok dör dat, wat he maken deit. In de Texten ut dat Nee Testament, de nich för Joden schreven wurrn sünd, man för Heidenchristen, is vun „Gott sien Riek“ nich veel to hören. För de dormoligen Joden weer dat avers en bekannten Begreep. Gott sien Riek geiht bit an de Wuddeln, wenn Gott, un nich de Minsch, bigeiht un de Weltgeschicht up’n Kopp stellt un to Enn bringt. Eerst Johannes Weiß un Albert Schweitzer hefft dat in ehre Forschungen rutfunnen, wie radikal de Bibel düsse Saak denken deit.
Dat gifft Wöör vun Jesus, de maakt kunnig, dat dat nich mehr lang duern schall, bit dat losgeiht mit Gott sien Riek. Annere Wöör snackt dor vun, dat dat al losgahn is. Fröher hefft neetestamentliche Wetenschopplers sik dor in’e Plünnen över kregen, of Jesus meen, Gott sien Riek scholl eerst noch kamen („Futurische Eschatologie“, so Albert Schweitzer), oder of he de Meenung weer, Gott sien Riek weer doch al dor („Präsentische Eschatologie“, so Charles Harold Dodd). Vun um un bi 1945 af an seht de Exegeten de Saak so: Wi mütt nich mehr na de Aart vun de Literarkritik de Jesuswöör ut’nanner plünnen in „echte“ un „unechte“ Jesuswöör. Man de tokünftige un de hüdige Eschatologie höört, as twee Sieten vun ene Medaille, tohopen. So leest se dat jedenfalls ut dat „Use Vadder“ im Mt. 6,9-13 rut
Dat de Welt bold unnergahn schall, warrt in de Wöör vun den Satan sien Fall (Lk. 10,18ff) andutt un ok in den Striet över de Fraag, of Jesus sien Kraft to’n Gesundmaken vun’n Beelzebub oder vun Gott harr (Mt. 12,22ff par.). Vunwegen dat dör Jesus sien Doon dat „Riek vun dat Quade“ sien Kraft al to’n Deel verloren hett, sütt dat so ut, as wenn dat mit Gott sien Riek al losgahn weer. In den „Störmerspruch“ (Mt. 11,12) höört sik dat so an, as wenn vör den Anfang vun Gott sien Riek eerst mol gewaltig Verdreet un Striet stünnen, de vun Johannes den Döper siene Tied bit in Jesus siene Dage hen wohren schollen. In Mk. 1,15 is Jesus sien Woort „Nu is de Tied aflopen, de Gott sik vörnahmen hett“ (na Johannes Jessen) de Anfang vun Gott sien Riek.
De Wöör, wo Jesus allerhand Minschen selig priesen deit (Lk. 6,20ff; Mt. 5,3) stammt woll ut den Logienborn. Dor warrt in künnig maakt, dat Gott sien Riek för de Lüde, de arm sünd oder trorig, de keen Macht hefft oder de verfolgt weert, al dor is un dat dat nich mehr lang duert un denn schall dat en gerecht Enn mit all de Noot hebben. Faken meent Forschers ok, de Antwoort up den Döper siene Frage in Mt.11,4ff geiht up den histoorschen Jesus torüch. Dor wiest he mit den Finger dor up, dat de Minschen doch al mitkregen hefft, wie allens anners wurrn is. Siene eerste Predigt na Lk. 4,18-21 besteiht bloß ut en Satz: „Vundagen is düt Woort (Jes. 61,1ff) vör Jo Ohren wohr wurrn.“
Wenn een bigeiht un unnersöcht so’n Texten mit de Methoden vun de Sozialhistorie, denn so kaamt de Ümstänn up’n Disch, wie de Lüde dormols leevt hefft. De Juden mössen veel Geld un Stüern betahlen för Rom un för den Tempel, jeden Dag weern de röömschen Suldaten dor un piesacken de Minschen. Wer siene Schullen nich betahlen konn, möss Slaav weern, bovenhen regeern Hunger un Süken un de Lüde wüssen nich mehr, wo se henhöörn döen.
Dat is man raar, dat de Theologie vun de Armen bi Jesus verklaart warrt vunwegen den Infloot vun Wannerphilosophen, de dat mit de Kynische Philosophie harrt hefft (F.C. Downing). De meisten Utleggers meent, Jesus sien Snacken un Doon harr siene Wuddeln in dat Ole Testament un in Traditschonen, de in dat Jodendom al utpräägt weern. De ehre Hoopnungen harr Jesus anspraken, as he as en Armen mank all de annern Armen uptreden dö. Dor harr he sik mit Afsicht as en charismatischen Mann buten dat „offizielle“ Jodendom mit stellt un so mit dor för sorgt, dat sik Lüde tohopenfünnen, de sik afwennen döen vun de Normen vun den dormoligen Gloven un vun de dormolige Sellschop.
Jesus deit Wunner
In antike Schriften warrt faken vertellt, dat Kranke dör en Wunner gesund maakt weert. Man nargends warrt vun en enkelten Minschen so veel Wunner künnig maakt, as vun Jesus in dat Nee Testament. De Evangelien vertellt, dat Jesus Kranke gesund maakt, dat he Dode upwecken deit, dat he Geister utdrifft, dat he Tusenden to Eten gifft un dat he över’t Water löppt. Bi Markus staht faken Texten över Exorzismus. Dor geiht dat bi um Krankheiten oder Fehlers, as Lepra, Grauen Star, Epilepsie un Schizophrenie un stockdove Lüde. Dormols wurrn so’n Krankheiten ankeken, as wenn dat „unreine Geister“ (Dämonen) weern, de dorachter steken (Mk. 1,23). Dorüm wollen de Lüde mit so’n kranken Minschen nix to kriegen hebben un müchen jem ok nich anfaten. Se wurrn vun’n Hoff dreven un mössen buten de Städer up den Dood töven.
In de Texten, de vun en Exorzismus vertellt, seggt Jesus meist eenfach en paar Wöör un befehlt de Dämonen, se schollen verswinnen. So weert de Lüde gesund (Mk. 2,11; 5,41; Joh. 11,43f u. a.). In annere Texten maakt Jesus de Kranken gesund, wenn he jem anröhren deit. He leggt jem de Hand up oder röögt jem an mit Spee (Mk. 1,31; 1,41; 7,32f; Joh. 9,6f).Dor warrt bi düütlich, dat Jesus sik scheren deit um de Lüde, vun de numms wat weten wull, ok um Nichjoden. He nümmt den Grund dor vun weg, dat se ganz alleen sünd un bringt jem dör siene Wunner wedder mit de Minschen tosamen. In de Versen um de Wunnergeschichten umto warrt inlaadt to’n Gloven un to’e Umkehr. Faken warrt vertellt, dat sien Fienden vergrellt wurrn sünd, wenn he een gesund maakt hett. Se güngen dor denn gegen an un hefft sik vörnahmen, em an’e Siet to bringen (Mk. 3,6; Joh. 11,53). Bovenhen wollen se „Teken un Wunner“ vun em sehn, wat Jesus avers nich mitmaakt hett (Mk. 8,11ff; 9,19ff).
En Egenaart vun de Wunnertexten vun dat Nee Testament is de grote Rull, de de Gloven bi dat Gesundweern spelen deit. So seggt Jesus faken: „Dien Gloven hett di reddt“ (Mk. 5,34; 10,52; Lk. 17,19 u. a.). De Wunner weert ankeken as en Teken, dat nu Gott sien Riek kamen deit un dat dat mit de Herrschop vun dat Quade nu to Enn geiht (Mk. 3,22ff, en Woort, wat meist för „echt“ nahmen warrt). De Forschers vun dat Nee Testament nehmt an, dat de Tügen, de Jesus sehn hefft, sien Doon as en Wunner ankeken hefft un dat denn so wietervertellt hefft. So sünd en Reeg vun Texten över Wunner un Gesundmaken tostanne kamen. De Rest is denn later hento kamen, as Jesus siene Geschicht utsmückt wurrn is. Dat gifft also en Hümpel Wunnergeschichten, de mit den histoorschen Jesus nix to doon hefft.
Jesus leggt de Torah ut
De Bargpredigt warrt vörstellt, as Jesus siene “Lehre” (Mt.5,2). He lehrt, as ok Mose lehrt harr. Wat he lehrt hett, hett de Evangelist unner Umstänn vun Judenchristen övernahmen, de düsse Lehr al ehr tohopenfaat harrn, oder he hett dat Ganze sülms tosamenstellt. An’n Anfang (Mt. 5,14) weert de Nafolgers vun Jesus dor noch mol mit de Nese up stött, dat Israel den Updrag kregen harr, se schollen as Gott sien Volk „Licht för de Völker“ ween (Jes. 42,6). Düssen Updrag föhr Israel denn ut, wenn se vör de Ogen vun de ganze Welt na de Wöör vun de Torah leven döen. So warrt dat Mt. 5,17-20 unnerstreken, dat Jesus de Geboden, de to siene Tied dor weern, nich afschafft harr, man he harr dor na leevt.
Of Jesus sülms dat so sehn hett, dor gifft dat Striet över. En paar Geboden hett he harter maakt, as se vördem ween weern, annere hett he weker maakt, noch wedder annere hett he nich so wichtig nahmen, so dat se in dat latere Christendom upböört wurrn sünd.
Hüdigendags warrt dat so ankeken, dat Jesus de Torah so utdütt hett, as dat binnen dat Jodendom ganz normal weer. He harr sik dor nich vun de Joden mit afsett. Just so, as de Rabbi Hillel (bi 30 v. Chr. bit 9 n. Chr.) hett Jesus meent, sunnerlich de Neegstenleev weer wichtig, just so wichtig, as de Leev to Gott. Dor hett he düsse beiden Geboden över de annern Geboden vun de Torah mit stellt (Mk. 12,28-34, Dubbelgebood vun de Leev). He meen, he weer na de Minschen henschickt, up de minnachtig dalkeken wurr, vunwegen dat se de Geboden övertreden harrn:
„Nich de Starken bruukt en Dokter, man de Kranken. Ik bün kamen un schall de Sünner ropen un nich de Gerechten“ (Mk. 2, 17)
Dor sünd jöödsche „Töllner“ mit meent. Se hefft för de Römers de Stüern indreven un hefft ehre Bröer dor faken bi anscheten. Vundeswegen wollen de Lüde nix mit jem to kriegen hebben un müchen jem afsluuts nich lieden. Na Lk. 19,8 hett Jesus düsse Töllners inlaadt, se schollen de armen Stackelsminschen doch wat afgeven un na Mt. 6, 19f.24 hett he meent, wenn een veel Geld un Goot bi’n Bulten bröch, denn so harr een dor dat eerste Gebood mit braken. De rieke Mann, de tro is an Gott siene Geboden, de höllt sik eerst an all Tein Geboden, wenn he sik sien Besitt begeven hett. Denn is he free un kann Jesus nafolgen (Mk. 10,17-27). Hüdige Forschers vun dat nee Testament meent denn ok, dat Jesus in dat dormoligen Jodendom rinhöört harr. Anners, as fröher, warrt ok seggt, wat he seggt harr, dart weer nich so veel anners, as de Lehr vun de Pharisäers.
Unnerscheedliche Meenungen gifft dat över de so nömmten „Antithesen“. Dor leggt Jesus wichtige Geboden mit ut, dormank dat Gebood, de Bösen dat Quade „torüch to betahlen“ (Ex. 21,23f). „Anti-Thesen“ heet düsse Sätz, weil Jesus dor jummers bi seggt:
„Ji hefft höört, dat to de Olen seggt is- Man ik segg Jo (düt)…“
Dor maakt Jesus bi düütlich, dat dat bi en Minschen nich bloß dor up ankümmt, wat he deit, nee, wie dat binnen in em utsütt, dat is ja de Grund för sien Doon. Dat seggt de Geboden in dat Ole Testament up jeden Fall nich wöörtlich. Jesus seggt also anners wat, as dor steiht: Dat Geboot „Du schaßt numms dootmaken“ brickt al de Minsch, de bloß vergrellt is up en Annern, de mit em schimpen deit un em verflöökt. Dor vertöörnt he Gott mit un treckt Gott sien Gericht mit up sik. Dor schall he sik eerst mol üm mit sien Fiend verdregen, ehr he na’n Tempel hengeiht un Gott Offers bringt (Mt. 5,21-26). Ehbruch is dat al, wenn en verheiraaten Mann en annere Fro bloß man nakieken deit un geern wat mit ehr anfangen dö (Mt. 5,27-30). Gott sien Naam verkehrt bruken un Lögen weer jeden Eed, nich bloß de Meeneed (Mt. 5,33ff)
Anhängers
Vun Anfang an hett Jesus Jüngers beropen (Mk. 1,14ff). Se schollen, just so, as he sülms, Beroop, Familie un Egendom torüchlaten (Mk. 10,28-31) un ahn Geld un sunner Wapen dör dat Land trecken un Gott sien Riek kunnig maken. Se sünd losschickt wurrn un schollen Kranke gesund maken, Dämonen utdrieven un Gott sien Segen wieter geven. Wenn se in en Huus ringüngen, schollen se de ganze Familie unner Gott sien Schutz stellen un ehr „Schalom“ toseggen. Wenn se nich willkamen weern, denn so schollen se den Stoff vun ehre Fööt schüddeln un weggahn un nich mehr wedder kamen un den Oort an Gott sien Gericht överlaten (Mt. 10, 5-15).
Froenslüde
Dat weer doch gediegen in dat Jodendom to siene Tied, wie Jesus mit de Froenslüde ümsprungen is. Faken hett he just Froenslüde gesund maakt, de nichveel gellen döen, as Horen, Weetfroens un Froenslüde ut dat Utland. Froenslüde, de he gesund maakt hett, sünd vun Anfang an bi em un siene Jüngers ween (Mk. 1,31), towielen hefft se em un de Jüngers versorgt (Lk. 8,2f). Ok sunst speelt se in dat Nee Testament för Jesus en wichtige Rull: Na Mk. 14,3-9 hett en Fro em vör sien Dood salvt; na Mt. 27,19 schall de Fro vun Pilatus ehrn Mann wohrschaut hebben, he scholl Jesus nich to Dode bringen. All Evangelien vertellt dor vun, dat Froenslüde um Jesus rüm ween sünd un dat ok Froenslüde de lesten Tügen ween sünd vun sien Dood un vun sien Gräffnis (Mk. 15,40f). Froenslüde hefft sien leddig Graff funnen (Mk. 16,1-8) un na Lk. 24,10 un Joh. 20,18 hefft Froenslüde toeerst betüügt, dat he upstahn weer vun de Doden.
Dat Jesus verheiraat ween is, steiht in dat Nee Testament nargens to lesen, bloß in dat late apokryphe Philippusevangelium steiht wat vun en Fro an Jesus siene Siet in.
Pharisäers
Na Mk. 2,23 hefft Jesus siene Jüngers an’n Sabbat Aaren afruppt vun de Feller, wo de Aarnt al feerdig weer. Dat weer stracks gegen dat 4. Gebood vun den Hillgen Sabbat. Jesus hett na Mk. 2,27 seggt, de Sabbat weer för den Minschen dor un nich de Minsch för den Sabbat. Dat he Lüde an’n Sabbat gesund maakt hett, schall dat mit sik bröcht hebben, dat de Herodianers un de Pharisäers em an’e Kant maken wollen (Mk. 3,6). Man dat weern just de Pharisäers (ut Hillel siene School), de dat verlöven döen, dat an’n Sabbat Leven reddt weern dröff un dat een de Armen hölpen dröff. Dor hefft se denn ja mit düütlich maakt, dat se dat so unbannig streng mit den Sabbat nich holen döen. Bavenhen hefft just Pharisäers ut Jerusalem gegen Jesus sien Verklaren vun de Torah nix in to wennen harrt, as he meen, dat güng toeerst dor üm, dat een Gott un sien Neegsten leev hebben scholl (Mk. 12,32ff). Afsunnerlich is ok, dat dat in sien Prozess rein gor nich um sien Verklaren vun de Torah un um sien Breken vun dat Sabbatgebood güng. Vundeswegen meent de meisten Historikers, de Pharisäers harrn in Würklichkeit mit en Plaan, Jesus üm to bringen, nix to kriegen harrt. Düsse Plaan weer wohrschienlich vun de latere Bibel-Redaktschoon utdacht, um dor de Paschoon Jesu in Jerusalem un dat, wat in Galiläa passeert is, mit tohopen to binnen un um al vörut to wiesen up Jesus sien latern Dood. Dat weern just de Pharisäers, mit de Jesus mank dat Jodendom to siene Tied an meisten övereen stimmen dö. Dat nu just de Pharisäers henstellt wurrn sünd as Jesus siene groten Fienden, is dor ut to verklaarn, dat de Evangelien eerst tostann bröcht wurrn sünd, as de Tempel in Jerusalem al vun de Römers in Dutt maakt wurrn weer. Dortieds sünd de Pharisäers denn de Baas wurrn vun de jöödschen Gruppen. Vun dor af an hefft sik Joden un Christenlüde starker vun’anner afsett. Un düsse – latere- Fiendschop is denn in de Texten över Jesus sien Leven inflaten.
Herodianers un Sadduzäers
De Buern vun dat platte Land vun de Joden un ok de Deel vun Jerusalem siene Böverschicht, de nix weten woll vun de Römers, de hefft de Königen ut dat Huus vun Herodes nich gellen laten. Se hefft jem ankeken as frömde Herrschers, de bloß vunwegen Rom siene Hölp up’n Throon seten. Se hefft minnachtig hendalkeken up Herodes den Groten, de ut Idumäa (Süüdjudäa) herkamen dö, dat vörmolige Edom. Se menen, he weer man bloß en „halven Joden“. He hett den Tempel, man ok siene Paläste, utboen laten mit hoge Stüern, de he vun de Lüde afnahmen hett. Dor hett dat Wedderstand gegen geven, wo he gruulich gegenan gahn is. Sien Söhn Herodes Antipas weer vun Rom insett wurrn as König vun Galiläa un Peräa to Jesus siene Tied, hett veel Schimp afkregen, vunwegen dat he bito verheiraat weer mit siene Broderdochter, de ok al verheiraat ween weer. Na Mk. 6,17–29 hett he Johannes den Döper vundeswegen achter Trallen setten laten un em den Kopp afneiht. Herodes Antipas hett siene Städer to lüttje Metropolen in den Stil vun den Hellenismus utboen laten. Frame Jöden menen, de weern unrein. In röömsche un ok in jöödsche Borns steiht wat to lesen vun religiösen un sozialen Striet twuschen de Inwahners vun de Städer un vun dat platte Land. Jesus hett de Städer Sepphoris un Tiberias in Galiläa nie nich besöcht (Mt. 14,13). Na Mk. 3,6 un Lk. 13,31 weern de Herodianers ok Gegenspelers un Verfolgers vun Jesus. He harr ja to Johannes den Döper siene Lüde tohöört.
De hauptsächlichen Fienden vun Jesus sünd avers doch de Sadduzäers ween. Se harrn vun de Leviten den Tempelkult in Jerusalem arvt un dröffen dor in röömsche Tied toeerst ok wieter mit maken. De Hoge Preester is en Sadduzäer ween. He arv sien Amt un meen, dat keem her vun Zadok, de up König David sien Befehl Salomo salvt harr, de later den Tempel boot hett (1. Königen 1,32). Vun de Tied vun de Makkabäers af an sünd Zadok siene Nakamen Preesterkönigen ween. In dat Achterland hefft se nich so veel to seggen harrt, man ok dor hefft se mit Hölp vun de Römers dor för sorgt, dat de Tempelstüer betahlt wurrn is un dat de Offergesetten un de Schierheitsgesetten vun de Bibel allerwegens inholen wurrn sünd.
Zeloten
Siet Generatschonen al sünd ut Galiläa, wat dat vörmolige Königriek Israel mit siene Bargen ween weer, jöödsche Strieder gegen frömde Mächte kamen. In dat Johr 6 n. Chr. harr Herodes Archelaos den Judas Galiläus sien Ziseboykott daalpeddt. Vun dor af an sünd de „Zeloten“ as en egen Grupp uptreden un wollen ganz Palästina free maken vun de Römerherrschop. To Jesus siene Tied hefft se avers bloß hen un wenn Ansläge utöövt up röömsche Beamten un sünd gegen de Teken vun de frömde Herrschop gegenan gahn. De Römers hefft so’n zelotischen Strieders „Sikarier“s nömmt, dat heet „Pookdrägers“, oder se hefft jem ok eenfach den Naam vun „Mörders“ geven, un wollen dor mit düütlich maken, dat dat för Rom man bloß schietige Verbrekers weern.
Jesus is also uptreden in en Land, wo dat in de Gemarken vun de Politik un vun dat Soziale bannig Striet geven hett. Wat he predigt hett, is as Deel vun düssen politischen Striet ankeken wurrn, so wiest dat jedenfalls sien Dood an’t Krüüz bi dat hööchste Fest vun de Joden. Of he avers meent hett, he weer sülms en politischen Messias, dor warrt, vunwegen dat, wat dat NT dor ganz unnerscheedlich över vertellt, üm streden. Dat NT is hier mehrdüdig. Düütsche Neetestamentlers hefft fröher meist den Toon leggt up de unpolitische Aart vun sien Uptreden. Dat he henricht’ wurrn is as „de Joden ehrn König“ dat weer en Versehn vun de Justiz un en „verkehrt Verstahn vun sien Wark as politisch“. En Tiedlang na’n Krieg is denn sunnerlich dor up keken wurrn, dat Jesus to’n Deel mit de Lüde vun den jöödschen Wedderstand gegen de Römers övereen stimmen dö. Dormols menen de Forschers, sien Enne, dat keem ja woll doch vun sien egen Doon vun her. Man dat weer in de Johren, wo de Apo un de 1968er en Vermaak an düsse Fragen upbröcht hefft.
Jesus weer de Meenung, sien Doon, dat bröch Gott sien Riek mit sik. Vun Gewalt woll he dor avers nix bi weten. Just, as de Zeloten, hett he Herodes Antipas en „Voss“ nömmt (Lk. 13,32).
De Geschicht, wie Jesus en Mann ut de Garnisonstadt Gerasa gesund maakt, de vun Dämonen beseten is (Mk. 5,1-20), hett dat up de Römers un ehr Militär afsehn: De Dämon kriggt den Naam „Legion“, wat en latiensch Lehnwoort is. Düsse Dämon suust up Jesus sien Befehl in en groten Barg Swiene un de stört sik denn vun’n Barg hendal in’t Water un versuupt. För de Joden is dat Swien en unrein Deert, man bi de Römers is dat för dat Offer bruukt wurrn un weer ok Teken för de Legionen. Dat Jesus na Lk. 22,36 meent hett, nu weer dat Tied, Wapen to kopen, warrt so verstahn, as harr Jesus dor Verlööv to geven, sik up den Weg na Jerusalem hen, ok mit Gewalt, to verdeffenderen.
Vunwegen Texten, as dat Loovleed vun Maria (Lk. 1,46ff) oder vun dat Juchein vun de Pilgers, as Jesus endlich in Jerusalem intrecken deit (Mk. 11,9f), meent en Reeg vun Forschers, Jesus harr dat man doch (indirekt) up Politik afsehn oder jedenfalls dor up, dat dat, wat he maken dö, as politisch Teken an to sehn weer. Se snackt denn vun „Jesus siene Symbolpolitik“. De weer faken bi em to finnen. Tominnst een vun Jesus siene Jüngers hett fröher to de Zeloten tohöört, dat weer Simon Zelotes (Simon, de Zelot; Lk. 6,15). Unner Umstänn schall dat ok för Judas Ischariot gellen un sogor för Simon Petrus, meent en paar Forschers. Annere seht nu just den Binaam „Zelotes“ as Henwies an, dat sunst keen Jünger en Zelot ween is. Alltohopen gifft dat avers en Barg grote Unnerscheden na de Siet vun de Zeloten hen: Jesus hett ja ok de Stüerbeamten („Töllners“), de bi de Joden as unrein gellen döen un de numms lieden much, to sik ropen un to Jüngers maakt. Ok hett he mit jem an en Disch seten (Mk. 2,14ff). Dor woll he allerdings ok inwarken up jem, dat se mit de Armen anners umspringen döen (Lk. 19,1-10). Gegen de Zeloten över, de menen, se mössen Gott sien lest Gericht an de Heiden mit Gewalt vörweg nehmen, hett he vun siene Hörers foddert, se schollen ehre Fienden leev hebben (Mt. 5,38-48). Ok dat Woort ut Mt. 11,12 vun de „de Gewalt utöövt, de Gott sien Riek herdwingen wüllt un dat mit Gewalt an sik rieten doot“, warrt so verstahn, as wenn he dor över de Zeloten mit schimpen dö.
Up Röömsche Münten weern de Köpp vun Herrschers to sehn. För de Zeloten stünn fast, dat dat stracks gegen dat 2. Geboot ut de Bibel stünn, een scholl sik bloß keen Bild maken (Ex. 20,4f). Dorüm wollen se keen Zise un ok anners keen Geld an Rom betahlen. In Jerusalem fraagt siene Gegenspelers em na de Stüern. He scholl bi de Sadduzäers as en Zeloten henstellt weern. Jesus antert:
“Geevt den Kaiser, wat den Kaiser tohöörn deit. Un geevt Gott, wat Gott tohöörn deit!“ (Mk. 12,17)
Na Mt. 6,24 höör avers nu de ganze Minsch Gott to. Dat konn nu verstahn weern, as wenn Jesus sik gegen de Kaiserstüer upstellt harr. Man he hett doch de Hörers överlaten, wat se nu maken schollen. Later hefft de Evangelisten dor nix mehr vun weten wollt (Lk. 23,2ff).
Passion
Mit dat Intrecken in de Tempelstadt, as dat Passafest vor de Döör steiht, fangt in all Evangelien die Geschicht vun Jesus sien Lieden an. Dat Achternanner vun Intrecken in de Stadt, Lawei maken in’n Tempel, fungen weern, Verhöör in den Hogenpreester sien Huus, Utlevern an Pilatus, Verhöör dör den Prokurator, Utpietschen, Spott un Schann, Krüüz un Graff warrt bi de Synoptikers meist ganz övereen vertellt. In de moderne NT-Forschung warrt dat so sehn, dat de Sake an un for sik so aflopen is, as se dor steiht. Ok vun buten de Bibel weert düsse Passionsberichten stütt.
Jesus treckt in Jerusalem in
Mk. 11,1-11 vertellt, wie Jesus in Jerusalem ankümmt, as de Messias, de up’n Esel rieden deit un de vun dat Volk bejubelt warrt. He kümmt nich stickum, man all Lüde könnt dat sehn. Mt. un Lk. schrievt dat ok nich anners, as Mk. Al dat Finnen vun dat Deert (V. 1-6) wiest up verscheden Texten ut dat Ole Testament, as up 1. Sam.9 oder Gen. 49,9ff. Dat Rieden up den Esel lett an Sach.9,9-11 denken: Dor warrt künnig maakt, dat de Messias ohn Gewalt un Macht ankümmt un dat he en Enne maakt mit de Wapen in Israel un dat he Freden bringt för all Völker. Düsse Text stammt ut de Tied na dat Exil vun Babylon, man höllt dor an fast, wat al fröher verspraken wurrn weer över en Welt sunner Wapen (Jes. 2,2-4;Mi. 4,1-5).
As Jesus up sien Esel ankümmt, dor röppt dat ganze Volk (V. 9f):
“Hosianna! Segen över em, de dor kümmt in den HERRN sien Naam! Segen över dat Riek vun usen Vadder David. Nu geiht dat los. Hosianna in de Hööchde!“
„Hosianna“ heet översett „Gott, redd doch!“. De ganze Spröök steiht so in Ps. 118,25a. Mit „de dor kümmt in den HERRN sien Naam“ is de Messias mit meent, de kamen schall un wo de Lüde up luert. (Mt. 11,3; 23,39, Lk. 7,19; 13,35). Dat Utstreihn vun Palmtwiegen (V.8) weer in de Antike en Teken för den Sieg, dor hefft ok de Joden ehre Siegen över de Heiden mit fiert ( Jdt. 15,12; 1. Makk. 13,51; 2. Makk. 10,7). Wenn dat allens würklich so passeert weer, denn weer klaar, dat Jesus slank in den Verdacht kamen weer, he harr dat up den Throon vun de Joden afsehn. Dat seeg ut, as wenn he sik gegen de Römers upsetten dö. Man wohrschienlich is dat nich so paseert. Alleen al, dat de Saak sik so ganz na dat Vörbild vun dat Ole Tetsament afspelen deit, sütt so ut, as wenn de Geschicht just na düt Vörbild utspunnen wurrn is. Gerd Theißen meent, Jesus sien Intrecken in Jerusalem weer mit Afsicht as „Gegenbild to dat Intrecken vun den Präfekten in de Stadt bi de dree groten Festen“ dorstellt. John Dominic Crossan gifft to bedenken, dat so’n Uptreden vun Jesus vör so’n Barg Tokiekers de Römers in Gang bröcht hebben scholl: Se harrn em slankweg fastnahmen. Jens Schröter meent, dat düsse Geschicht so upschreven (un utfunnen) wurrn is, dat keem vun Jesus sien Künnigmaken vun Gott sien Riek her. Dor weer se en Folg vun. Se kann ok an Sätz, as Mk. 10,42f anknütt wurrn sien.
Alltohopen mutt seggt weern, dat de Geschicht vun Jesus sien Intrecken in de Stadt, so, as se in de Evangelien steiht, nich würklich passeert is. Se is ut verscheden Grünn so tohopenschostert wurrn. Man, datt Jesus de Hopnung weckt hett bi de povern Lüde ut dat platte Land, nu scholl de Messias kamen, dat is na Meenung vun hüdige NT-Forschers mööglich. He hett dor ja nix gegen seggt, wenn he as „David sien Söhn“ anspraken wurrn is (Mk. 10, 46.49) un hett bovenhen de Armen toseggt, se schollen nu endlich dat Land in’e Hannen kriegen(Mt. 5,3). Unafhängig vun de Fraag, of Jesus sik sülms as Messias ankeken hett, warrt sien Besöök in Jerusalem doch so sehn, dat he dat dor up afsehn harr, sik mit de Lüde, de dortieds wat gellen döen, an to leggen. Dat weern de Sadduzäers un de Römers. Dat em dat an Lief un Leven gahn konn, dat mutt he wüßt hebben.
Jesus hett an den Tempel un sien Kult wat ut to setten
De Tempel vun Jerusalem speelt in de Evangelien en wichtige Rull. Jesus schall dor al as’n Buttjer bi en Pilgerfahrt vun siene Familie en ganze Tied lang in ween hebben (Lk. 2,42f). Na Mk. 1,44 hett he Lüde, de he in Galiläa gesund maakt hett, na den Tempel to de Preesters schickt. De schollen dor faststellen, dat se würklich gesund weern un schollen jem wedder upnehmen mank de Minschen. He hett de Torah so utleggt, dat he gegen Offers nix seggt hett, he hett jem avers unner de Neegstenleev unner ordent (Mt. 5,23f). He hett in’n Tempel lehrt un hett den Tempel dor as Gott sien Huus mit gellen laten. Ok gegen Spennen för den Tempel harr he an un for sik nix in to wennen.
Man in Jerusalem schall Jesus gegen siene Jüngers över (Mk. 13,2) un ok vör de ganzen Lüde (Mt. 23,38) künnig maakt hebben, datt de Tempelstadt in Dutt gahn schall. Ok schall he henwiest hebben up Jeremia sien Vörherseggen, de dor mit övereen stimmen dö (Jer. 22,5). Dor harr nich veel an fehlt, un Jeremia weer dorüm ümbrocht wurrn. All Evangelien vertellt dor vun, dat Jesus nich veel later en Reeg vun Hökers vun Offerdeerten un vun Lüde, de Geld wesseln döen, ut den Tempelvörhoff vun de Heiden rutsmeten harr (Mk. 11,15-19; Joh. 2,13-17). Düsse Lüde hefft ok dat Geld innahmen, dat bi de Tempelstüer rinkamen is un wat vun de meisten Joden eenmol in’t Johr betahlt wurrn is. Dor is tomeist de Offerkult vun betahlt wurrn. Dat kann avers nich en grote Aktschoon ween hebben, anners weer dor foorts de Joden ehre Tempelpolizei kamen, unner Umstänn ok röömsche Suldaten ut de Borg Antonia, de an den Tempelbezirk angrenzen dö. Hüdigendags warrt dor üm streden, of dat Tempelwoort un ok dat Rutsmeten vun de Hökers echt sünd. De Tendenz geiht dor avers hüde hen, dat an to nehmen. Up de annere Siet kann de Vörherseggen vun den tweimaakten Tempel achterna, nadem de Tempel in dat Johr 70 n. Chr. worraftig in Dutt gahn weer, inföögt wurrn sien. Man dat kann ok angahn, dat Jesus dat würklich so maakt hett, as dat dor steiht, vunwegen dat he dor en Teken mit geven woll. Wat düt Teken bedüden scholl, dor hefft de Forschers avers ganz verscheden Ansichten över. Mit Joachim Jeremias (Jerusalem zur Zeit Jesu) schall dat nich bedüden, datt Jesus mit den Tempel nix mehr to doon hebben will, man bloß, datt de Tempelvörhoff för Nichjoden „rein maakt“ weern schall, ganz so, as Deuterojesaja dat versteiht, dormit nu endlich ok de Heiden open Togang to de Joden ehr Goddeshuus hefft (Mk. 11,17):
„Steiht dat nich schreven (Jes.56,7): ‚Mien Huus schall en Beedhuus ween för all Völker’? Man Ji hefft dor en Spelunken vun maakt för Rövers.“
Jens Schröter meent, dat güng Jesus, „just so, as bi siene Kritik an de Reinheitsgeboden (dor üm), de Verfaten vun Israel, de sik an de Institutschonen anlehn, de dat geven dö, nich gellen to laten.“ He weer, just so, as Johannes de Döper, dor up ut, mööglich to maken, Gott direktemang in’e Mööt to kamen.
Amenne gifft dat ok Lüde, de meent, wat dat Nee Testament later as Zentrum vun siene Theologie rutsnittjert hett, dat harr Jesus sülms ok al meent. Unner annern Jostein Adna seggt, Jesus harr glöövt, nu duer dat nich mehr lang mit Gott sien Riek in Jerusalem. De ole Tempel un den sien Goddesdeenst möss dorüm verswinnen un de nee Tempel un den sien Goddesdeenst treden nu an de Stäe vun den olen. Dor weer nu dat Rutsmieten vun de Hökers un Geldwesselers de Anfang vun. Jesus harr dat dor up anleggt un dat weer ok af to sehn, dat de Lüde gegen sien Roop to’e Umkehr angahn döen. Vundeswegen harr Jesus glöövt, Gott sien Willen, de weer nu „nich mehr de Kult vun dat Sühnoffer in’n Tempel. Nee, an den siene Stäe weer nu in de leste Tied de Dood vun Jesus sülms treden, üm de Minschen to versöhnen.“ So sett sik Gott sien Willen amenne dör un so bröch Gott ok dat Gode to de Minschen. Dat Rutsmieten vun de Hökers ut’n Tempel un dat Tempelwoort weer dor en Henwies un en Teken för.
Jesus warrt fungen
Dat is ümstreden, wer dorachter steken dö, dat Jesus fungen wurrn is. Kann angahn, dat de dormolige Hoge Preester Kaiphas dat in Gang bröcht hett vunwegen dat Theater, wat Jesus an den Dag vörher in’n Tempel maakt harr. He weer Vörsitter vun den Sanhedrin. Dat weer dormols för dat Jodendom de hööchste Behörde för de Religion. He weer dormit tostännig, wenn de Torah ehre Vörschriften nich inholen wurrn sünd oder wenn dor Verbreken gegen utöövt wurrn weern. He konn sik denn dorachter klemmen, dat Straafverfahren in Gang kemen un ok de Straaf to’n Dode konn he utspreken. Man ümsetten dröff he düsse Straaf unner de Römerherrschop nich. He hett en jöödsche Wach för den Tempelbezirk harrt, wieldes in den Rest vun de Stadt röömsche Suldaten tostännig weern.
Jesus un siene Jüngers lagern in den Gaarn Gethsemaneh unnen an den Öölbarg. Dat weer en Lagerstäe för Pilger, de to dat Passafest kamen weern. Dor schall nu Judas Ischariot in de Nacht na dat leste Avendmahl en „groten Trupp“ (oχλoς, Mk. 14,43) oder ok en „Söldnertrupp“ (σπειρα, Joh. 18,3) henföhrt hebben. Dat is nu towielen seggt wurrn, dat weer gor nich de Sanhedrin ween, de Jesus fastnahmen un verordeelt harr, man dat weern Römers ween, tohopen mit Joden vun de Tempelwach. Mööglicherwiese weer dat de Römers dor üm gahn, dat se foorts gegen de Anfäng vun en revolutschonäre Politik angahn wollen, so, as de unner Jesus siene Anhängers to griepen weer oder as se vun Jesus sien Doon un Predigen in Gang bröcht weern konn. De meisten christlichen Historikers meent avers doch, datt de Tempelpreesters dorachter steken döen, so, as dat ja ok in de Evangelien vertellt warrt.
Egolweg, wat Historikers nu meent, seht se up jeden Fall, dat de Römers un ok de Joden ehre Elite gode Grünn harrt hefft, Jesus achter Trallen to setten. Denn de Lawei in’n Tempel hett de Joden ehre Elite direktemang angrepen. Dat weer gor nich af to sehn, wat for Folgen dat noch hebben konn för de Unafhängigkeit vun de Gemeenschop vun de Joden. Dat weer mööglich, dat Politik un Sellschop duerhaftig dör’nanner kemen.
Vundeswegen is antonehmen, dat dat Hen un Her, wat Kaiphas överleggt hett un wo de Bibel vun schrifft (Joh. 18,14), gode Grünn harrt hett:
„Dat is beter, wenn een Minsch starvt un nich dat ganze Volk“
Vunwegen dat de Lüde ut dat Volk Jesus lieden müchen, hefft se em „plietsch“ (Mk. 14,1) to griepen wüßt, d. h. in de Nacht (Mk. 14,17.49).
All Evangelien vertellt dor vun, dat en paar Jüngers versöcht hefft, Jesus mit Gewalt rut to haun. Man he harr dor nix vun weten wollt un harr dat hennahmen, dat Gott för em den Dood vörherbestimmt harr. In Mk. 14,48f seggt he to de Suldaten:
„As gegen en Röver sünd Ji ruttagen, mit Sweerter un mit Knüppels, un wüllt mi fast nehmen. Jeden Dag bün ik bi Jo in’n Tempel ween un hebb dor lehrt, un Ji hefft mi nich grepen. Man (dat is passeert), dormit de Schrift erfüllt warrt.“
Amenne sünd siene Jüngers utneiht (Mk. 14,50). Dat de Suldaten jem nich verfolgt hefft, dutt ehr dor up, datt dat bi de ganze Sake um Religion güng un nich um Politik.
Jesus vör den Hogen Raat
All Evangelien vertellt, dat Jesus denn in den Hogenpreester sien Huus bröcht wurrn is (Mk. 14,53). Dor warrt Jesus utschimpt un tagelt (Mk. 14,65). Dat is ut de Borns nich ganz düütlich to sehn, of dat en richtigen Prozess gegen em geven hett. De Synoptikers vertellt de Sake so, dat de Hoge Raat in Kaiphas sien Huus in’e Nacht tohopenkamen is. Nadem Jesus seggt hett, he weer de Messias, besluut se en Ordeel to’n Dode. An’n neegsten Morgen weer denn de Raat noch mol tohopenkamen un hett beslaten, Jesus an de röömschen Behörden över to geven. Dat harrn se denn ok maakt. In dat Evangelium na Johannes warrt avers, ganz anners, bloß vun een Verhöör vertellt un twaars dör Hannas, wat de Swiegervadder vun Kaiphas weer un de vör Kaiphas Hogenpreester ween weer (Joh. 18,13).
Na den Bericht över den Prozess bi Markus (Mk. 14,55-64) weer de Sanhedrin vun Anfang an dor up ut, Jesus to’n Dode to verordelen (V.55). Dor hett de Raat eerst mol Tügen üm verhöört, de utseggen döen, Jesus harr vörherseggt, wat gor nich mööglich is, un twaars, dat he den Tempel in dree Dage afrieten un nee wedder upboen woll (V. 58, vgl.Mk. 13,2; Joh. 2,19). Datt Tempelpreesters gegen so’n prophetisch Kritik an den Tempel gegenan gahn döen, dat wiest Jeremias sien Exempel (Jer. 26,1-19). Ok de Schriftrullen vun dat Dode Meer vertellt dat över den „Lehrer vun de Gerechtigkeit“. Man dat dor richtig en Ordeel to’n Dode gegen utspraken wurrn weer, dor is sunst nargens wat vun to hören. Dtn. 18,22 schimpt över lögenhaftige Prophetie, de sik „wat rutnimmt“. Unner Umstänn konn dor en Ordeel to’n Dode ut weevt weern, wenn düsse lögenhaftige Prophetie bovenhen noch as Verföhren vun dat Volk to’n Götzendeenst ankeken wurrn is (Dtn. 18,20;13,2-6 u. a.). De Talmud schrifft in sien Traktat „Sanhedrin“ 43a, dat Jesus mit Recht verordeelt wurrn is as en Mann, de dat Volk verföhrt harr. Man dat kümmt vun den latern Striet twuschen fröhchristliche Gemeen un Joden vun her un hett sik in de Historie nich so afspeelt.
Bi dat Verhöör stimm dat avers nich övereen, wat de Tügen seggen döen. Vundeswegen konnen de Utsagen för en Ordeel ok nich bruukt weern. Denn schall de Hoge Preester amenne direktemang fraagt hebben (V. 61):
„Bist du de Messias, de Söhn vun den, de hoochpriest is?“
Düsse Fraag hett dat unner Umstänn afsehn up den Propheten Nathan sien Woort ut 2. Sam. 7,12-16, wo he den König David en Nafolger ankünnigen deit
Up düsse Fraag hett Jesus na Markus antwoort’ (V. 62):
„Ik bün dat! Un Ji weert den Minschensöhn sehn, wo he sitten deit rechterhand vun de Macht un kamen warrt mit den Heben siene Wulken“ (na Karl-Emil Schade).
Düt Bekenntnis is in de Evangelien eenmolig. Wenn Jesus dat so seggt hett, denn harr he sik beropen up den Propheten Daniel (Dan. 7,13) siene Visschoon vun den Minschensöhn siene Herrschop över de Welt na Gott sien lest Gericht un he harr dor ok mit seggt, dat he sülms düsse Minschensöhn weer un de Herrscher över de Welt. Mööglicherwiese hett Jesus dor de Ansichten vun den Hogen Preester över den Messias (he weer na siene Meenung en Twieg ut den Stamm vun König David siene Familie un dor en politischen Herrscher mit) mit bisiet schaven un dör Daniel siene Apokalyptik verbetert (de Minschensöhn, de kamen scholl, keem ut den Heben un nich ut de Familie vun David un dor güng dat also nich um Politik mit, man um Metaphysik).
Na Mk. 14,63 hett de Hogepreester dorna sien Kledaasch tweireten un de Antwoort vun Jesus as Blasphemie ankeken un as Bewies vun siene Schuld. Mit eene Stimm folg de Sanhedrin dat Ordeel vun sien Vörsitter (V. 64). An un for sik hett in dat Jodendom de Anspruch, en politischen Messias to ween, nich as Lästerung gollen. As in dat Johr 132 de Baas vun de upsternaatschen Joden, Simon Bar Kochba, uptreden is, hett Rabbi Akiba em wohrschienlich as Messias ankeken („Söhn vun de Steerns“). Dor gifft dat ok Exegeten um, de glöövt, dat de Hoge Preester dat Ordeel to’n Dode eerst utspraken hett, as Jesus künnig maakt hett, he weer de Minschensöhn. Dor is för em eerst düütlich wurrn, dat Jesus Lögenprophetie bedreven hett. De Sadduzäers hefft ja vun Daniel siene Apokalyptik gor nix holen. För jem weer dat schier verkehrte Lehr.
Annere Forschers meent, Jesus sien Bekenntnis, he weer de Minschensöhn, dat harr Jesus in Würklichkeit gor nich sülms afleggt, man dat weer eerst na Paschen vun de christliche Gemeen em in’n Mund leggt wurrn. Denn düt Bekenntnis gifft dat sunst in de Evangelien gor nich un dat sett al vörut, dat Jesus as en Gott ankeken wurrn is. Dat passeer avers eerst na Oostern. Dat Minschensöhnbekenntnis is denn sotoseggen vun den Gloven an Jesus sien Uperstahn oder Wedderkamen an’n Jüngsten Dag torüchstrahlt in de Historie un dor denn achterna in de Geschicht inflaten. Dat Markusevangelium vertellt in sien Bericht över den Prozess vun Jesus vör den Sanhedrin dree Mol (Mk. 14, 53.55 un 15,1), datt all Liddmaten vun den Raat övereenkamen weern, em to verfolgen. Na V. 64 hefft se em „mit eene Stimm“ to’n Dode verordeelt, na V. 65 hett „en ganze Reeg vun jem“ mitmaakt, em to slahn un ut to schimpen. Historikers meent, dat konn so nich angahn, vunwegen dat so’n Schandaal eendüdig gegen de latern Regeln för en Prozess bi de Joden is („Mischna Sanhedrin IV/1“; vgl. Babyloonschen Talmud, „Sanhedrin 17a“). Of düsse Regeln al to Jesus siene Tied gollen hefft, man nich inholen wurrn sünd, oder of dat in de Evangelien dor üm güng, dat de Schuld vun de Römers up de Joden afschaven weern scholl, dor striet sik de Gelehrten bit up düssen Dag üm.
Jesus warrt utlevert an Pilatus
Vunwegen dat se dor up ut ween sünd, dat Jesus bitieds vör Jan un Allemann siene Ogen en Kopp körter maakt weern scholl, hefft de Liddmaten vun den Hogen Raat dat Ordeel an’n annern Morgen ummuddelt. Nu güng dat nich mehr um sien Gloven, man he is henstellt wurrn as een, de vun sik sülms seggt harr, he weer de politische Messias (Mk. 15,1). Dor hefft se em vör de Römers as een mit henstellt, de de Herrschop in dat Land an sik rieten woll. Anners, as dat in de Traditschoon vörsehn is (Dtn. 18,22) hefft se dat dor bannig drock mit harrt. De Talmud verlangt later, dat een Dag twuschen dat Ordeel un sien Vullstrecken liggen mutt. Dor hefft se sik bi Jesus up jeden Fall nich an holen. Kann ok angahn, dat de Gefohr groot ween is, datt dat bi’t Passafest to’n Upstand keem. Un so weer dat nödig ween, fix mit em ferdig to weern. Kann ok angahn, dat se dat so hild harrt hefft, wiel se den Doden vun dat Krüüz afnehmen mössen, ehr de Sabbat dor weer (Joh. 19,31; vgl. Dtn. 21,23).
Dat gellt as seker, dat Pontius Pilatus den Befehl geven hett, Jesus hen to richten. Nich bloß christliche Historikers vertellt dor vun. Man dor hefft sik de Wetenschopplers över in de Klatten, wat for’n Rull Pilatus speelt hett. Na Markus (un de annern Evangelien folgt em dor) weer he nich övertüügt vun Jesus siene Schuld. He schall de Anklägers vörslahn hebben, em free to laten. Man de Preesters schöllt dat Volk uphisst hebben un em drängelt hebben, em doot to maken: „An’t Krüüz mit em!“ harrn se all ropen. Amenne hett Pilatus denn maakt, wat se wollen (Mk. 15,2-15). An de Wohrheit vun düssen Afloop warrt twiefelt. Dat weer ja noch gor nich lang her, dor harr en ganze Masse vun Joden Jesus to jucheit as ne’en König. Bovenhen hefft veel Joden dat Röömsche Recht gor nich gellen laten. Un so gifft dat Forschers, de meent, Markus harr en Bericht vun Jesus siene Passchoon, de em vörlegen hett, ummuddelt. Dor harr he denn de Joden de Schuld an de ganze Sake mit in’e Schoh steken, bloß dormit de röömsche Statthöller fein rut weer un de Schuld nich bi de Römers liggen dö. Pilatus un Herodes schöllt bi dat Ordeel över Jesus Frünnen wurrn sien (Lk. 23,11f). Dor kann een an sehn, wie de Anföhrers vun de Joden mit de Römers tohopenarbeit’ hefft.
All Evangelien schrievt, dat Jesus vun Pilatus verordeelt is as „de Joden ehren König“. So stünn dat ok up de Krüüztafel, as de bi de Römers begäng weer. Dor stünn up to lesen: „INRI“ (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum, d. h. „Jesus vun Nazareth, de Joden ehren König“). Na Joh. 19,21 hefft de Sadduzäers verlangt, düsse Spruch möss wedder af vun dat Krüüz. Dat möss veel mehr heten: Dat he bloß meent harr, he weer de Messias-König. Man vergeevs. Pilatus meen:
„Wat ik schreven hebb, dat hebb ik schreven“ (Joh. 19,22)
Pilatus hett Jesus sien Anspruch, he weer de Messias, so verstahn, dat he politisch de Macht in’e Hand nehmen un König weern woll. Na Röömsch Recht hett he dat as Hoochverrat ( „Crimen maiestatis“ ), as Anschünnen to’n Upstand ( „seditio”) un fiendlich Schimpen gegen den Staat ( „perduellio”) strafen mösst. Dat weer ja doch so, dat bloß de röömsche Kaiser dat Recht harrt hett, Königen in- oder aftosetten. Wohrschienlich harr Pilatus dat mit Jesus sien Krüüz dor up afsehn, en Exempel för all upsternaatschen Joden hen to stellen.
Klaus Haacker sütt de Sake so, dat Jesus sülms, dör de Aart, wie he sik beren dö, den Befehl för dat Krüzigen up sik tagen hett. Sien Antwoort up de Fraag, of he menen dö, he weer de König ( „Du seggst dat“, Mk. 15,2) un dat Swiegen achterna hett Pilatus na dat Röömsche Recht gor nich anners verstahn konnt, as dat Jesus dor sien Schuld mit togeven hett. So hett Jesus den Pilatus sien Ordeel to’n Dood justament afdwungen.
Jesus warrt an’t Krüüz slahn un in’t Graff leggt
As de Römers Jesus henrichten döen, füng dat an dormit, dat he vör Jan un Allemann siene Ogen mit’e Pietschen vertagelt wurrn is (Mk. 15,15-19). Dat weer en Folter, de höör to de röömsche Krüüzstraaf mit to. Faken sünd se dor so bi tokehr gahn, dat de Verordeelte dor al an storven is. Datt de röömschen Suldaten em utschullen hefft, dat warrt faken as „Schimpritual“ verstahn. Sien Grund harr dat dor in, dat Jesus as „de Joden ehren König“ verordeelt wurrn weer. So spotten de Suldaten över „de Joden un ehre Hopnung up den Messias“
Dorna is Jesus dwungen wurrn un he möss dat Krüüz to’n Richtplatz vör de Stadt ehre Muern sülms henslepen. Na Mk. 15,21 hefft se en Joden, de tofällig vun siene Feldarbeit vörbikeem, nödigt, em de Last aftonehmen. Sien Naam „Simon vun Kyrene“ ut de Exilsgemeen Kyrene in Noordafrika, weer bi de eersten Christen noch Johrteinte later bekannt, just so, as de Naams vun siene Söhns. Unner Umstänn hefft sik de eersten Christenlüde un de Joden ut de Diaspora dormols to Siet stahn. Na Mk. 15,27 is Jesus tohopen mit twee „Rövers“ up den Barg Golgatha (Schädelstäe) krüzigt wurrn. Düsse Stäe hett vör de dore Stadtmuer vun Jerusalem legen. Na Lk. 23,39ff hefft de Lüde, de dor bi weeern, Spott un Schanne över em utgaten.
Dat Krüüz weer de gruulichste Straaf in de röömsche Kaisertied. Tomeist is se bruukt wurrn gegen Upsternaatsche, gegen Slaven, de weglopen weern un gegen Inwahners, de keen röömsch Börgerrecht harrt hefft. Se scholl al Tügen, de dat mit egen Ogen sehn hefft, bange maken, datt se sik wohren döen, bi so’n Upstand mit to maken. Bi de Joden is düsse Straaf so ankeken wurrn, dat de Mann unner Gott sien Flook stünn, de an dat Krüüz hüng (Dtn. 21,23; Gal. 3,13). Dat Starven konn sik dagelang hentehn. Amenne is de Mann an dat Krüüz verdöst, an dat Gewicht vun sien egen Lief stickt oder de Rundloop hett nich mehr mitmaakt.
De Bericht över Jesus sien Lieden, de Markus al vörlegen hett, seggt dor nix över, bloß man, dat he „üm de drüdde Stunn rüm“ krüzigt wurrn is un „um de negente Stunn rüm“ doot gahn is. Mk. 15,23 un 15,36 vertellt, dat de Suldaten Jesus „Myrrhe in Wien“ (na Mt. 27,34 „Wien mit Gall) geven wollen, ehr se em an dat Krüüz slögen. Dor speelt Mk. mit an up Psalm 69,22. Jesus wull dor avers nix vun hebben. Man later hett he kort vör sien Dood vun Joden en Swamm annahmen, de in Wienetig (Posca) instippt wurrn weer.
Na Mt. 27,46 un Mk. 15,34 hett Jesus, as he starven dö, up Aramääsch de Wöer vun Psalm 22, 2 utropen:
“Eli, Eli, lama asabtani? (Mien Gott, mien Gott, worüm hest du mi verlaten)?”
Fökener Mol warrt in de Passchoon anspeelt up Psalmen (Mt. 27,35.43), up dat Leed vun Gott sien Knecht in Jes. 53,1-12 (Mk. 15,5; 15,28) un up Psalm 35,19 (Joh. 15,25). Dor warrt Jesus mit in en Reeg stellt mit de Lüde, de to Unrecht verfolgt weert, de ringsümto vun Fienden ümstellt sünd un de Gott sien Gerechtigkeit anropen doot. Dat is dor vun ut to gahn, dat düsse Psalmwöer eerst later, bi dat Nadenken över Jesus sien Dood, in de Geschicht rinkamen sünd.
Vunwegen dat Jesus doot gahn weer, ehr de Nacht anbraken is, hett Pilatus sien Dood amtlich faststellen laten un em den de Joden övergeven, dat se em to Graff bringen döen (Mk. 15,44f). Na Mk. 15,46 hett Joseph vun Arimathäa, en „Senater, de wat gellen dö“, den doden Jesus noch an densülvigen Avend inbalsameern laten, as dat bi de Joden Bruuk ween is. Denn leet he em in en ne’et Graff in’n Felsen leggen. Dat en Verordeelten na dat Gesett to Graff bröcht wurrn is, dor weer na de Meenung vun en Reeg vun Exegeten de Sanhedrin för tostännig.
Jesus sien Graff is mit en swaren Steen afslaten wurrn. Just so weer dat dormols in Jerusalem bi frame Joden begäng (Eduard Schweizer). Twee Froensminschen ut Galiläa sünd dor na Mk. 15,47, Tügen vun ween. Se weern ok bi Jesus ween bit an sien Dood.
Literatur
Borns
Eberhard Nestle, Barbara Aland u. a. (Rutg.): Novum Testamentum Graece. Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2001 (27. Uplage), ISBN 3-438-05107-9
Wilhelm Schneemelcher: Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung. Twee Bänn, Mohr Siebeck, Tübingen 1999, ISBN 3-16-147252-7
Wie dat Nee Testament tostanne kamen is un wat dor umto los weer
Wilhelm Breuning (Hrsg.): Der Messias. Jahrbuch für Biblische Theologie (JBTh), Band 8, Neukirchener Verlag 1993, ISBN 3-7887-1465-4
Hans Conzelmann, Andreas Lindemann: Arbeitsbuch zum Neuen Testament. UTB Band 52, Mohr Siebeck, Tübingen 2004, ISBN 3-8252-0052-3
Hartmut Stegemann: Die Essener, Qumran, Johannes der Täufer und Jesus. Herder Spektrum 4128, Freiburg 1994, ISBN 3-451-04128-6
Peter Stuhlmacher, Gerhard Friedrich, Paul Althaus: Das Neue Testament deutsch. Teilband 1: Die Entstehung und der Wortlaut des Neuen Testaments. Vandenhoeck & Ruprecht, 10. Uplage, Chöttingen 1963.
Över de Historie vun Jesus
Jürgen Becker: Jesus von Nazaret. de Gruyter TB, Berlin 1996, ISBN 3-11-014882-X
Marcus J. Borg, Thomas Moore (Rutg.): The Lost Gospel Q: The Original Saying of Jesus. Ulysses Press 1996, ISBN 1-56975-100-5
John Dominic Crossan: Jesus. Beck’sche Reihe TB, München 1996, ISBN 3-406-39244-X
Jürgen Roloff: Jesus. C. H. Beck, München 2000, ISBN 3-406-44742-2
Luise Schottroff, Dorothee Sölle: Jesus von Nazaret. dtv, München 2001, ISBN 3-423-31026-X
Jens Schröter, Ralph Brucker (Rutg.): Der historische Jesus: Tendenzen und Perspektiven der gegenwärtigen Forschung. de Gruyter, Berlin 2002, ISBN 3-11-017511-8 (Upsätz)
Gerd Theißen, Annette Merz: Der historische Jesus: Ein Lehrbuch. 3. Uplage, Vandenhoeck & Ruprecht, Chöttingen 2001, ISBN 3-525-52198-7
Över Theologie un Philosophie
Klaus Berger: Jesus. Pattloch, München 2004, ISBN 3-629-00812-7
Otto Betz: Jesus, der Messias Israels. Mohr Siebeck, Tübingen 1987, ISBN 3-16-145163-5
René Girard: Das Ende der Gewalt: Analyse des Menschheitsverhängnisses. Herder, Freiburg 1983, ISBN 3-451-19017-6
Leonhard Goppelt: Theologie des Neuen Testaments. UTB 850, Vandenhoeck & Ruprecht, Chöttingen 1978, ISBN 3-525-03252-8
Walter Kasper: Jesus, der Christus. Matthias-Grünewald, Mainz 1986, ISBN 3-7867-0464-3
Werner Georg Kümmel: Die Theologie des Neuen Testaments nach seinen Hauptzeugen Jesus, Paulus, Johannes. Vandenhoeck & Ruprecht, Chöttingen 1969.
Ulrich Wilckens: Theologie des Neuen Testaments, Band 1–2: Geschichte der urchristlichen Theologie: Jesu Tod und Auferstehung und die Entstehung der Kirche aus Juden und Heiden. Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn 2003, ISBN 3-7887-1895-1
Wat Joden över Jesus schreven hefft
Schalom Ben-Chorin: Bruder Jesus. Der Nazarener in jüdischer Sicht. dtv, München 1987, ISBN 3-423-01253-6
David Flusser: Jesus. Rowohlt, Reinbek 2002, ISBN 3-499-50632-7
Susannah Heschel: Der jüdische Jesus und das Christentum: Abraham Geigers Herausforderung an die christliche Theologie. Jüdische Verlagsanstalt, Berlin 2001, ISBN 3-934658-04-0
Pinchas Lapide: Der Jude Jesus. Patmos, Düsseldorf 2003, ISBN 3-491-69405-1
Geza Vermes: Jesus der Jude: Ein Historiker liest die Evangelien. Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn 1993, ISBN 3-7887-1373-9
Sunnerliche Themen
Adolf Holl: Jesus in schlechter Gesellschaft. Kreuz-Verlag, Stuttgart 2000, ISBN 3-7831-1816-6
Ulrich Luz: Warum zog Jesus nach Jerusalem? In: Schröter/Brucker (Rutg.): Der historische Jesus (s.o.)
Hyam Maccoby: Jesus und der jüdische Freiheitskampf. Ahriman-Verlag, Freiburg im Breisgau 1996, ISBN 3-89484-501-5
Luise Schottroff, Wolfgang Stegemann: Jesus von Nazareth – Hoffnung der Armen. Kohlhammer, Stuttgart 1981, ISBN 3-17-007554-3
Wolfgang Stegemann: Das Evangelium und die Armen. Christian Kaiser, München 1981, ISBN 3-459-01393-1
Hanna Wolff: Jesus, der Mann: die Gestalt Jesu in tiefenpsychologischer Sicht. Radius-Verlag, Stuttgart 2002, ISBN 3-87173-676-7
Prozess
Otto Betz: Probleme des Prozesses Jesu. ANRW II.25.1, S. 566–647
Joseph Blinzler: Der Prozess Jesu. 4. Uplage (wat wieter maakt), Pustet, Regensburg 1969.
Chaim Cohn: Der Prozess und Tod Jesu aus jüdischer Sicht. Jüdischer Verlag, Frankfort an’n Main 1997, ISBN 3-633-54141-1
Peter Egger: Crucifixus sub Pontio Pilato. Aschendorff, Mönster 1997, ISBN 3-402-04780-2
David Flusser: Die letzten Tage Jesu in Jerusalem. Das Passionsgeschehen aus jüdischer Sicht. Calwer Verlag, Stuttgart 1982, ISBN 3-7668-0676-9
Werner Koch: Der Prozess Jesu. Versuch eines Tatsachenberichts. dtv, München 1968.
Pinchas Lapide: Wer war Schuld an Jesu Tod? Gütersloher Verlagshaus Mohn, Gütersloh 1987, ISBN 3-579-01419-6
Simon Legasse: The Trial of Jesus. SCM Press, London 1997, ISBN 0-334-02679-2 (engelsch)
Rudolf Pesch: Der Prozess Jesu geht weiter. Herder, Freiburg im Breisgau 1988, ISBN 3-451-08507-0
Wolfgang Reinbold: Der Prozess Jesu, Göttingen 2006, ISBN 978-3-525-61591-1. Online-Uttog
August Strobel: Die Stunde der Wahrheit: Untersuchungen zum Strafverfahren gegen Jesus. Mohr Siebeck, Tübingen 1980, ISBN 3-16-143041-7
Geza Vermes: Die Passion. Die wahre Geschichte der letzten Tage im Leben Jesu, Darmstadt 2006, ISBN 978-3-89678-291-5
Paul Winter: On the Trial of Jesus, (1. Uplage 1961) Studia Judaica, Band 1, de Gruyter, överarbeit’ Uplaag Berlin 1974.
För Jan un Allemann
Rudolf Augstein: Jesus Menschensohn. dtv Taschenbücher Band 30822, München 2001, ISBN 3-423-30822-2
Gerd Lüdemann: Der Große Betrug und was Jesus wirklich sagte und tat. Zu Klampen Verlag, Lüneborg 1998, ISBN 3-924245-70-3
Carsten Peter Thiede: Jesus, der Glaube, die Fakten. Sankt Ulrich Verlag, Augsborg 2003, ISBN 3-929246-95-3
Der SPIEGEL, Dossier: Jesusforschung – Ein Mensch namens Jesus (spiegel online)
Weblenken
Greekschen Oortext (Nestle-Aland 27. Upl.) un översett
New Testament Transcripts Prototype, Greekschen Oortext, Nestle-Aland 27. Upl. mit Appraat för verscheden Textvarianten
Allgemeen Grundinformatschoon
Herbert Fronhofen: Utwahlbibliographie to Jesus vun Nazareth
Sunnerliche Themen
Marcus Cohn: Jesus sien Prozess na dat jöödsche Recht
Christoph Rall: Wat buten de Bibel över den histoorschen Jesus rut to finnen is
Belegen
Mann
Christendom
Antike
Judäa
Galiläa
Jodendom
Theologie
Person ut de Bibel
Storven in dat 1. Johrhunnert |
10283 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1605 | 1605 |
Wat passeert is
5. November: Gunpowder-Plot: Verswörers ründ üm den Katholiken Guy Fawkes warrt fastnohmen bi den Versöök, dat engelsch Parlament in de Luft to sprengen.
Miguel de Cervantes sien eersten Deel vun den Don Quijote kümmt rut.
Boren
6. Juli: Ulrich II., Graaf vun Oostfreesland († 1648)
29. Juli: Simon Dach, düütschen un plattdüütschen Dichter († 1659)
Storven
3. März: Clemens VIII., Paapst (* 1536)
13. Oktober: Théodore de Bèze (Theodorus Beza), reformeerten Theologen un Upfolger vun Johannes Calvin as Baas vun de Karken in Genf
Johr
17. Johrhunnert |
10284 | https://nds.wikipedia.org/wiki/24.%20Juni | 24. Juni |
Wat passeert is
842: 67 Wikingerschepe ut Norwegen fohrt bit na Nantes in de Bretagne un slacht de Inwahners un Pilgers af, de sik dor to'n Fest vun Johannes den Döper tohopenfunnen hefft.
Boren
1485: Johannes Bugenhagen, Reformater ut Pommern († 1558)
1519: Théodore de Bèze (Theodorus Beza), reformeerten Theologen un Upfolger vun Johannes Calvin as Baas vun de Karken in Genf († 1605)
1870: Edwin Foster Coddington, US-amerikaansch Astronom un Mathematiker († 1950)
1873: Juan Corzo, kubaansch Schachmeester († 1941)
1913: Gustaaf Deloor, belgisch Radrennfohrer († 2002)
1922: Manny Albam, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2001)
1927: Martin Lewis Perl, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger († 2014)
1930: Claude Chabrol, franzöösch Filmregisseur, Dreihbookschriever, Filmproduzent un Schauspeler († 2010)
1932: George Gruntz, Swiezer Jazz-Pianist, Komponist, Arrangeur un Bandleader († 2013)
1946: Ellison Shoji Onizuka, US-amerikaansch Astronaut († 1986)
1947: Fritz Schösser, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 2019)
1953: William Esco Moerner, US-amerikaansch Physiker, Chemiker un Nobelpriesdräger
1962: Christine Neubauer, düütsche Schauspelerin
1968: Boris Gelfand, wittrussch-israeelsch Schachspeler
Storven
1908: Stephen Grover Cleveland, 22. un 24. Präsident van de USA (* 1837)
1922: Walther Rathenau, düütsch Grootindustrieller un Rieksbutenminister
1951: Walter Poppe, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1886)
1971: Gunnar Sköld, sweedsch Radrennfohrer (* 1894)
1974: Raymond Priestley, britisch Geoloog un Polarforscher (* 1886)
2002: Karl Fleischer, düütsch Feernsehjournalist un Nahrichtenspreker (* 1915)
2008: Leonid Hurwicz, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger (* 1917)
2010: Fred Anderson, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1929)
2014: Hubert Bourdy, franzöösch Springrieder (* 1957)
2014: Eli Wallach, US-amerikaansch Schauspeler (* 1915)
Juni 24 |
10286 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Astronoomsch%20Eenheit | Astronoomsch Eenheit | De Astronoomsche Eenheit (Teken: AE, internatschoonal AU för astronomical unit) is een Längenmaat, dat in de Astronomie neven dat Lichtjohr un dat Parsec an’n fakensten bruukt warrt.
De Astronoomsch Eenheit is an’n End vun dat 20. Johrhunnert as 149.597.870.691 m defineert woorn un is ungefäähr so veel as de grote Halfass vun de Ümloopbahn vun de Eer. Dat is also de middlere Afstand vun de Eer vun’t Zentrum vun de Sünn. Afstänn in uns Sünnsystem warrt tomeist in AE angeven.
De moderne Wiert is dör Radar un annere Meten vun de Eer un dör Ruumsonden bestimmt worrn. Förher hett man AE ut de Meten vun de Horizontalparallax vun de Sünn un den Radius vun de Eer afleidt.
Definitschoon
De Astronoomsch Eenheit is in dat internatschoonal Eenheiten System siet 1978 nich mehr tolaten. Aver liekers warrt se in de Astronomie jümmers noch as wichtig ankeken un ok wieter verwendt. De Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) defineert de AE as den Radius von en kreisförmig Ümloopbahn, op de en annahmen Deelken ahn Masse un ahn Stören dör annere Körpers in 2 π / k Daag üm de Sünn löpt. Mit de Gaußschen Gravitatschoonskonstanten k = 0,01720209895 ergifft sik dorut 1 AE := 149.597.870.691 ± 30 m.
Ümreken
De Astronoomsch Eenheit (1 AE) is jüst so veel as:
1,49597870691 · 1011 m
1,49597870691 · 108 km
149,597870691 Gm
Utdrückt in annere interstellaren Maateenheiten is 1 AE so veel as
1,581 284 · 10-5 Lj oder
8 Lichtminuuten und 19,0047838 Lichtsekunnen
4,848 136 811 13 · 10-6 pc
Eenheit
Astronomie |
10287 | https://nds.wikipedia.org/wiki/117 | 117 |
Wat passeert is
Hadrian warrt Kaiser vun dat Röömsche Riek
Boren
Storven
8. August: Marcus Ulpius Traianus, röömsch Kaiser.
Johr
2. Johrhunnert |
10288 | https://nds.wikipedia.org/wiki/24.%20August | 24. August |
Wat passeert is
Politik un Sellschop
1572: Bartholomäusnacht: Pogrom vun de Katholiken gegen de Calvinisten (Hugenotten) in Frankriek
1814: In’n Krieg twuschen Grootbritannien un de USA marscheert britsche Truppen in Washington D.C. in un leggt grote Delen vun de Stadt, dormank dat Witte Huus un dat Kapitol in Brand. Präsident James Madinson mutt na Virginia utbüxen.
Sport
1963: Eerste Speeldag in de nee düütsch Football-Bundsliga. Friedhelm Konietzka schüüt dat eerste Door.
Katastrophen
79: De Vulkan Vesuv brickt ut. Dor gaht de Städer Pompeji un Herculaneum bi in'n Dutt.
Boren
1870: Nicolai Hanson, norweegsch Zooloog un Polarforscher († 1899)
1888: Leo Bosschart, nedderlannsch Footballnatschonalspeler († 1951)
1904: Aparicio Méndez, uruguayisch Politiker († 1988)
1905: Alphonse Trent, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1959)
1921: Sidney Hayers, schottisch Filmeditor un Speelbaas († 2000)
1927: Harry Max Markowitz, US-amerikaansch Ökonoom un Nobelpriesdräger
1929: Pierre Mazeaud, franzöösch Bargstieger un Politiker
1944: Gregory Bruce Jarvis, US-amerikaansch Ruumfohrer († 1986)
1947: Roger De Vlaeminck, belgisch Radrennfohrer
1947: Reinhard F. Hahn, plattdüütsch Schriever
1948: Jean Michel Jarre, franzöösch Musiker un Komponist
1974: Jennifer Lien, US-amerikaansch Schauspelerin
1977: Robert Enke, düütsch Footballnatschonalspeler († 2009)
1988: Rupert Grint, britsch Schauspeler
Storven
1572: Claude Goudimel, franzöösch Komponist (* tüschen 1500 un 1514)
1809: Lorenzo Hervás y Panduro, spaansch Jesuit un Spraakgenie (* 1735)
1861: Pierre Berthier, franzöösch Geoloog un Mineraloog (* 1782)
1940: Paul Nipkow, düütsch Techniker (* 1860)
1979: Bernt Evensen, norweegsch Iesflinklöper (* 1905)
2002: Cornelis Johannes van Houten, nedderlannsch Astronom (* 1920)
2009: Toni Sailer, öösterrieksch Skirennfohrer, Schauspeler un Singer (* 1935)
2016: Walter Scheel, düütsch Politiker un Bundspräsident (* 1919)
2015: Cees van Kooten, nedderlannsch Footballnatschonalspeler un -trainer (* 1948)
2016: Roger Yonchien Tsien, US-amerikaansch Zellbioloog un Nobelpriesdräger (* 1952)
2020: Wolfgang Uhlmann, düütsch Schachspeler (* 1935)
August 24 |
10289 | https://nds.wikipedia.org/wiki/23.%20Juni | 23. Juni | De 23. Juni is de 174. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner, oder de 175. Dag in Schaltjohren.
Wat passeert is
Politik un Sellschop
1758: In’n Sövenjohrigen Krieg, winnt de Preußen ünner Ferdinand vun Bronswiek de Slacht vun Krefeld gegen en överlegen franzöösch Heer.
1916: In de Slacht üm Verdun nehmen de düütschen Truppen dat Twüschenwark Thiaumont in.
1941: Grootbritannien: Dat Bistannsafkommen mit de Sowjetunion und de USA warrt ünnertekend.
1948: In de Nacht op den 24. Juni fangt de Sowjets mit de Berlin-Blockaad an.
1961: De Antarktisverdrag gellt nu. Dormit weer beslaten, dat de Antarktis nich för Militär nütt warrn dröff.
1972: De Grundwehrdeenst warrt in Düütschland vun 18 op 15 Maanden rünnersett.
1989: Ägypten warrt wedder in de Arabschen Liga tolaten.
1990: De Republiek Moldau seggt sik los von de Sowjetunion.
2016: Bi dat britische EU-Referendum hett de Mehrheit vun de Wähler för en Utträe ut de Europääsch Union gestimmt. Doruphen hett Premierminister David Cameron för Oktober 2016 sien Rückträe ankünnigt.
Weertschop
1948: In de Sowjetisch besett’ Zoon warrt en eegen Geldsoort inföhrt.
1993: De drüttgröttste litausche Melkkonzern AB Žemaitijos pienas warrt grünnt.
Kunst, Kultur un Bowark
1953: De Oper Die Dekabristen vun Juri Alexandrowitsch Schaporin warrt in Moskau ooropföhrt.
1954: De Oper Die Witwe von Ephesus vun Hermann Reutter warrt in Köln ooropföhrt.
1995: De Künstler Christo packt den Rieksdagsbo in Berlin in.
Katastrophen
1968: In Buenos Aires, Argentinien, kommt bi en Massenandrang op en toslaten Utgang in en Footballstadion 74 Minschen to Dood; 150 warrt verletzt.
1985: En Boeing 747 stört na en Bombenexplosion in’n Atlantik. 329 Minschen blievt dood.
2000: Bi Luzhou in de Provinz Sichuān, China, geiht en Fährschipp op’n Jangste ünner. 131 Lüüd stravt dorbi.
2001: An de Küste vun Peru kommt 138 Minschen bi en Eerdbeven üm. Dat Beven harr de Magnitude Mw = 8,4.
Boren
1596: Johan Banér, Feldmarschall vun Sweden († 1641)
1763: Joséphine de Beauharnais, Königin vun Frankriek
1804: August Borsig, düütsch Ünnernehmer, hett de Borsig-Warken grünnt
1814: Eduard Smelzkop, plattdüütsch Schriever († 1896)
1837: Ernest Guiraud, franzöösch Komponist
1850: Julius Dörr, plattdüütsch Schriever († 1930)
1887: Thyde Monnier, franzöösch Schrieverin († 1967)
1887: Ernst Rowohlt, düütsch Verlegger.
1894: Eduard VIII., König vun Grootbritannien
1901: Paul Verhoeven, düütsch Schauspeler.
1907: James Edward Meade, britsch Weertschopswetenschoppler und Nobelpriesdräger
1910: Jean Anouilh, franzöösch Theoter-Schriever.
1919: Hermann Gmeiner, öösterrieksch Grünner vun de SOS-Kinnerdörper
1926: Gerry Fisher, britisch Kameramann († 2014)
1928: Klaus von Dohnanyi, düütsch Politiker un Börgermeester vun Hamborg.
1929: June Carter, US-amerikaansch Singerin un Ledermaakersche († 2003)
1930: Donn Fulton Eisele, US-amerikaansch Astronaut († 1987)
1932: Edmund Wilkens, düütsch un plattdüütsch Schriever († 2005)
1937: Martti Ahtisaari, finnisch Politiker un Freedensnobelpriesdräger
1942: Jörg Pleva, düütsch Schauspeler un Synchroonsnacker († 2013)
1961: Ivar Tollefsen, norweegsch Ünnernehmer, Bargstieger un Rallyefohrer
1965: Manuel Andrack, düütsch Fernsehmaaker un Redaktschoons-Leidsmann bi de Harald Schmidt Show.
1974: Karin Ertl, düütsch Lichtathletin un Olympia-Deelnehmerin.
1975: Chris Witty, US-amerikaansch Iesflinklöperin
1995: David Antón Guijarro, spaansch Schachspeler
Storven
79: Vespasian, Kaiser vun Rom (* 9)
1555: Pedro Mascarenhas, portugiesch Seefohrer, Opdecker un Diplomaat
1733: Johann Jakob Scheuchzer, Swiezer Dokter un Naturforscher
1806: Mathurin-Jacques Brisson, franzööschen Naturphilosophen un Ornithologen (* 1723)
1891: Norman Robert Pogson, engelsch Astronom (* 1829)
1896: Hubert Ferdinand Kufferath, düütsch Komponist (* 1818)
1903: Albert Gröning, Bremer Börgermeester (* 1823)
1939: Rudolf von Campe, düütsch Politiker (* 1860)
1981: Zarah Leander, sweedsch Schauspeelersche
1987: Adrienne Gessner, öösterrieksch Schauspelerin
1990: Ilja Michailowitsch Frank, russ’sch Physiker un Nobelpriesdräger
1991: Michael Pfleghar, düütsch Filmspeelbaas
1995: Francesco Camusso, italieensch Radrennfohrer (* 1908)
1996: Andreas Papandreou, greeksch Politiker un Staatsbaas
2000: Johann Urbanek, öösterrieksch un düütsch Footballnatschonalspeler (* 1910)
2011: Peter Falk, US-amerikaansch Schauspeler (* 1927)
2011: Attilio Ruffini, italieensch Politiker (* 1925)
2022: Christina Baas-Kaiser, nedderlannsch Iesflinklöperin (* 1938)
Juni 23 |
10290 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hephaistos%20%28Mythologie%29 | Hephaistos (Mythologie) | Hephaistos (greeksch Ἥφαιστος, latiensch Hephaestus, up Düütsch ok Hephäst) is in de greeksche Mythologie de Gott vun dat Füür un vun de Smeed. In de Röömsche Mythologie heet he Vulcanus. He höört to de twolf Olympiers to.
Geschichten
Hephaistos is de Söhn vun den böversten Gott Zeus un sien Wief Hera (oder ok as en Jungfro vun Hera alleen boren). Vunwegen dat he lüttsch un aasig antosehn weer un luut schreen dö, smeet sien Mudder em vun’n Olymp hendal, as he just boren weer. He füll bi de Insel Lemnos in den Ozean. Vun dor af an weer he lamm. De Nymphen Thetis un Eurynome hefft em rett’ un pleegt un uptagen. Bi jem hett he de Kunst vun dat Smeden kennen lehrt. Smuck hett he ok för jem anfardigt. Vunwegen dat de Insel Lemnos vulkaansch weer, güng sien Kult vun dor af ut. De Römers meenen, sien Warksteed weer woll ünner den Ätna. As he groot weer, smeed he en Gullen Thron un stüür em nah den Olymp. Dor woll he Hera mit torüchbetahlen, wat se em andaan harr. As se sik dor up setten dö, keem se dor nich mehr vun weg un bloß man Hephaistos schaff dat, ehr free to maken. Eerst as de annern Gödder dor duchtig um bidden döen, kehr he torüch na’n Olymp un leet ehr free.
En anner Vertellen is, dat Hephaistos bi en Striet twuschen Hera un Zeus de Mudder helpen wull, man Zeus greep em bi’n Enkel un smeet em vun’n Olymp hendal. He füll bi Lemnos in de See. Dor funnen em de Sintoi, en Volksstamm vun de Thrakers, de dorhen utwannert weern. De plegen em gesund. Man he bleev en Hinkebeen.
Zeus woll dat denn wedder goot maken un dach, he woll em de Aphrodite to’e Fro geven. Man de weer nich besunners tro. Se hett wat mit Ares harrt. Hephaistos hett dat aber spitz kregen un hett en Nett maakt, wo he de beiden in fungen hett, as se just togangen weern. Dor hett he denn de annern Gödder hento ropen un woll jem dat wiesen, man de fungen an un mössen luuthals lachen. Vunwegen dat de Schriever Homer dat vertellt, warrt düt Lachen „Homer sien Lachen“ nömmt.
Sien Warksteden schöllt ünner den Vulkanon ween hebben. Dor weern de Kyklopen sien Gesellen. Ok Bia un Kratos hefft em hulpen. As Athene ut den Zeus sien Kopp boren is, dor hett he mit sien „Slag vun Hephaistos“ dor bi hulpen. To’n Dank woll Zeus em Athena as Bruut schenken, man just, as Hephaistos mit ehr tosamen kamen wull, büx Athena ut un sien Saam full up’e Eer. Dor is denn Erichtonios, de Atheners ehr Held vun wurrn. Sien Mudder weer Gaia, de „Mudder Eer“. Ok mit de Aglaia, en vun de dree Chariten schall Hephaistos en Kind harrt hebben. Dor to warrt ok vun den Bildhauer Ardalos seggt, dat Hephaistos sien Vadder weer.
Ovid meent in sien „Metamorphosen“, dat ok de Röber Periphetes sien Söhn weer.
Wat he smeed hett
In sien Smeed ünner de Eer hett Hephaistos siene beröhmten Warken smeedt:
Twee Deerns ut Gold, de sik rögen konnen (de eersten Roboters)
De Poorten vun den Palast un de iesern Hallen up den Olymp (de Anfang vun den Stahlbo)
De Thron för Hera, wo se nich vun los keem
Den iesern Staff un de Dunnerkielen vun Zeus
Den Helios sien Wagen
Athena ehr Aigis
Den Aietes sien Bullen, de Füür speen döen
De Gestalt vun Pandora (as den Epimetheus sien Wiev)
De Artemis ehren Bagen
Den Eros un den Apollon sien Pielen
Dat Nett för sien untro Wief Aphrodite
De Keed, wo Prometheus mit an den Kaukasus anbunnen weer (bi Aischylos)
Den Ares sien Rüstung
Den Achilleus sien Wapen un Schild
Den Aineas sien Schild
Kunst
In de Maleree warrt Hepahistos as Smitt geern afbillt. Bekannt sünd de Biller vun Tintoretto, Bassano, Rubens, Tiepolo, Velasquez un van Dyck.
Kiek ok bi
Greeksche Mythologie
Gottheit
Antike |
10292 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Atomare%20Masseneenheit | Atomare Masseneenheit | De Atomare Masseneenheit (kott för vereenheitlichte atomare Masseneenheit) is een Maateenheit för de Masse, de in de Chemie un in de Physik bruukt warrt, üm de Massen von Atomen un Molekülen antogeven.
De atomare Masseneenheit warrt mit dat Teken u schreven oder ok mit amu (ut engl.: atomic mass unit). In de anglo-amerikaanschen Länner warrt faken dat Dalton verwendt statt dat u, wat an sik dat sülve is: 1 Da = 1 amu. De Eenheit Dalton is na den engelschen Naturforscher John Dalton nöömt, de sik in’t 18./19. Johrhunnert mit de Atomtheorie befaat hett un den Weg för de Chemie free maken holpen hett.
Bit 1961 weer de atomare Masseneenheit as 1/16 vun een Suerstoffatom fastleggt. Man dat geev en Differenz twüschen de chemische Definitschoon (de sik op dat natürlich vörkommende Isotopenverhältnis betöög) un de physikalsche Definitschoon (de vun dat Isotop 16O utgüng), wat denn to de vereenheitlichte Definitschoon föhrt hett, de hüüt verwendt warrt. De oole Weert wiekt en beten wat af vun denn niegen:
De Differenz geiht torüch op den Massendefekt, de bi Suerstoff anners utfallt as bi den Kohlenstoff, de hüüt as Betogssystem gellt. Dorno is vundaag de atomare Masseneenheit defineert as 1/12 vun dat Kohlenstoff-Isotop 12C, un dormit is u de Kehrweert vun de Avogadrotall. De Weert is hüüt:
(na CODATA, November 2006)
(na CODATA, November 2006)
Eenheit
Cheemsch Grött |
10294 | https://nds.wikipedia.org/wiki/September | September | De September, ok as Harvstmaand un Michelimaand bekannt, is in’n Gregoriaanschen Klenner de neegte Maand in dat Johr. De September hett 30 Daag.
An’n 22. oder 23. September is de Dagunnachtgliek. Denn steiht de Sünn nipp un nau över’n Äquater un geiht ok akkerat in’n Oosten op un in’n Westen ünner. Astronoomsch sehen fangt an dissen Dag de Harvst an.
Öllere hochdüütsche Naamen vun den September sünd t. B.Herbsting, Scheiding, Holtmaand oder Engelmaand.
In den röömschen Klenner weer de September de söövte Maand (lat.: septem – söven). Man 153 v. Chr. weer de Anfang vun’t Johr üm twee Maanden vörleggt. Sietdem stimmt de Beteken nich mehr mit de Tall övereen.
In de röömschen Provinz Lüttasien weer disse Maand de eerste in’t Johr, wieldat de Kaiser Augustus in’n August Geboortsdag harr. Disse öördliche Traditschoon is later vun dat Byzantinsch Riek övernahmen worrn un gull bit 1700 ok in Russland. Eerst darno hett man sik denn de allgemeen Klennerregeln ansloten, wat den Johresanfang bedröpt.
De September fangt mit den glieken Wekendag an as de Dezember.
Maand (Tiet) |
10296 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Poseidon | Poseidon | Poseidon (Ποσειδῶν) is in de greeksche Mythologie de Gott vun de See un den Zeus sien Broder. He is en vun de twolf Olympiers. Dat Peerd is em hillig.
In de Mythologie vun de Etruskers is he mit Nethuns öbereen sett wurrn, in de Mythologie vun de Römers is he as Neptun ankeken wurrn. Deep ünner de See steiht sien Palast ut Kristall.
Wat vun Poseidon vertellt warrt
Geboort un Kinnertiet
Just as Zeus is Poseidon de Söhn vun Kronos un Rhea. As he boren wurrn weer, hett sien Vadder em dalslaken, just so, as de annern Kinner. Man Zeus, de tolest boren weer, büx ut. Later hett he Poseidon un de annern Geswister rett’. As denn later de Welt in dree Rieken updeelt wurrn is, kreeg Zeus den Himmel, Hades kreeg de Ünnerwelt un Poseidon füll de Eer tohopen mit den Ozean to (greek.: Ωκεανός).
Ehfro un Leevsten
Poseidon weer verheiraat mit Amphitrite. Mit ehr hett he de Söhns Triton un Michelus un de Döchter Rhode un Benthesikyme kregen.
Faken hett he aber wat mit anner Froonslüde harrt, sünners mit de Nymphen vun de See, dat weern de Nereiden un de Okeaniden. Mit jem tohopen hett he noch allerhand Kinner tüügt. Dor weer de Rees Orion bi un dat Peerd Arion un ok Polyphem, de Kyklop mit dat ene Oog, de Minschen freten dö. Dor keem noch Pegasus to, dat Peerd, dat flegen konn. Em hett he mit de Medusa tüügt. Tein Kinner harr he alleen mit Kleito, en Minschendeern, de ganz alleen up de Insel Atlantis leben dö. De Ringer Kerkyon weer ok sien Söhn. Man nich bloß Froonslüde hett he leev harrt. Nee, ok achter den jungen Pelops weer he ran. Em hett he wunnerbore Peer schunken for sien Wagen.
Sagen
Athene un Poseidon harrn sik in’e Klatten, wer denn nu öber Attika regeern scholl. De König vun dat Land weer Kekrops I.. He hett fast leggt: Beide Gödder schollen de Minschen in Attika en Geschenk maken. Wen sien Geschenk beter weer, de scholl denn Baas öber Attika ween. De Wettstriet funn an de Steed statt, wo later de Akropolis boot weern scholl. Poseidon stött mit sien Dreefork in den Steen un dor keem dor en Born mit frischen Water herut. Athene maak dat anners: Se plant den eersten Öölboom för de Atheners. Kekrops woll nu düssen Boom hebben un de Hööftstadt vun Attika hett dor vun den Naam Athen kregen. Poseidon weer dor so vergrellt öber, dat he em up en Schipp up de See utsetten dö. Un he verdamm em, dat he dor nich ehrder wedder dal keem, as he sturv oder as de Leev em vun düssen Fluch free maken scholl. Nie nich wedder scholl he an Land kamen. Man Athene geev em ewig Leben. So kann he hopen, eens Dags noch mol vun sien verdammten Pott rünner to kamen.
Een Mool harrn Poseidon un Apollon sik öber Zeus lustig maakt. Dor mössen se den König Laomedon vun Troja to Deensten ween. De sä, se schollen man grode Muurn rund üm de Stadt ümto boon. Wenn se dor fardig mit weern, denn woll he jem ok rieklich belohnen. Man denn hett he düt Verspreken nich holen un woll jem sunner Lohn wedder los weern. Dor weer Poseidon so vergrellt, dat he dor en gruulichen Seedraken henstüür. Nu möss Laomedon sien egen Dochter Hesione opfern, dat de Draken de Stadt denn tofreden leet. Man Herakles hett ehr rett un hett se mit sien Fründ Telamon tohopen bröcht.
Kultus
Herodot meent, Poseidon stamm egentlich ut Libyen af. He weer ok an un for sik dat Orakel vun Delphi sien Gott. Man dat hett Apollon denn öbernahmen. Tohopen mit Athene is he ok de Schutzgott vun Athen ween. Ok de Stadt Pylos hett he unner sien Flunken nahmen. In Eleusis gell he as Vadder vun den König Oilmophos un in Troizen wurr he as den Theseus sien Vadder ankeken. Em to Ehren is ok noch en Hippioskult inricht wurrn, vunwegen dat dat Seepeerd (greeksch: Ἵππος) to sien Kennteken hören dö.
Seelüde beden to Poseidon, dat se goot ankemen un bröchen em Peer as Opper. De smeten se in de See. Wenn he vegnöögt weer, denn maak he nee Eilannen un sorg dor för, dat de See still weer un dat een dor goot öberweg keem. Wenn he vergrellt weer, denn steek he sien Dreefork in’e See un denn güng dat oorntlich tokehr mit Eerdbeven, Floot un Storm.
Kunst
In de Kunst warrt Poseidon afbillt mit en Strietwagen, de vun grode „Hippokampen“ (dat sünd Seepeer) trocken warrt. Faken hett he sien Dreefork in’e Hand un Delphinen speelt üm em to. Af un an is he tohopen mit Athene to sehn, vunwegen jem ehren Striet üm Attika. Faken gifft dat ok Biller, wo he mit sien Fro Amphitrite Hochtiet höllt. Dor sünd denn ok jümmers Triton un de Nereiden bi. So en Bild kann en bi den groden Soot in de Gaarns vun Versailles bewunnern, man ok up den Domshoff in Bremen. In dat Nationalmuseum vun Athen steiht dat antike Standbild vun den „Poseidon vun Kap Artemision“. Dat is ut Bronze maakt un grötter, as en Minsch.
Literatur
Besunners bekannt is de öbergrode Haat vun Poseidon gegen Odysseus in de Odyssee vun Homer. Dor steiht ja ok in, dat Odysseus den Poseidon sien Söhn Polyphem dat Ogenlicht wegnahmen hett.
In Platon siene Dialogen öber Atlantis steiht to lesen, dat Poseidon de Stammvader vun de Herrschers vun Atlantis is.
Weblinks
Poseidon hett Pelops leev (engelsch)
Greeksche Mythologie
Gottheit
Antike |
10298 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ruumsond | Ruumsond | As Ruumsonden warrt Flaagkörpers betekend, de ahn Minschen an Boord in den Weltruum schaten warrt, üm Planeten, Maanden oder annere Himmelskörpers (oder ok eenfach dat Weltall sülvst) uttoforschen.
Anners as de Satelliten, de ok ahn Minschen fleegt, warrt de Ruumsonden vun de Eer wegschaten, dat se nich – as de Satelliten – op en Ümloopbahn blievt, man en Teel wiet weg in’n Weltruum anstüert, dat se denn ünnersöken schöölt.
De Flöög vun Ruumsonden duert tomeist veele Johren. Dorüm warrt an de Technik un de mechanschen Deelen gröttste Anföddern stellt. De Bodeele vun Ruumsonden warrt mit groten Opwand uttest un denn in en Reinruum tohopensett. Dorüm sünd Ruumsonden ok so bannig düer. En groot Problem bi Ruumsonden is de grote Afstand vun de Eer, de to lange Looptieten vun Funksignalen föhrt, de to’n Stüern vun de Sond vun de Boddenstatschoon op de Eer funkt warrt. Ut den Grund mööt de Ruumsonden Systemen hebben, de jüm möglichst unafhangig vun de Boddenstatschoon maakt.
Ruumsondenmissionen bruukt en bannig akkerate Nauigkeit vun ünner een Bagensekunn. Ok dat Navigeeren mutt mit gröttste Nauigkeit maakt warrn. Dat warrt mit Hülp vun den Dopplereffekt un de Looptiet vun dat Funksignal maakt. Op disse Wies warrt de Oort vun de Ruumsond mit en Nauigkeit vun ünner een Meter bestimmt.
För den langen Flaag bruukt en Ruumsond ok en utreckend Energieversorgen, de lang hollt. Bi Ruumsonden na de inneren Planeten (Merkur bit Mars) warrt meist Solarzellen bruukt, de över en Akkumulater puffert waart. Ruumsonden, de nich lang överduern mööt, warrt ok mit Akkumulatoren bedreven. Aver Sonden, de na de Planeten wiet buten flegen schöölt, hebbt för de Stroomversorgen jümmer en Isotopenbatterie dorbi, wiel dat Solorzellen bi den groten Afstand vun de Sünn nich mehr noog Energie produzeert.
Ruumsonden warrt na jümmer Opgaav ünnerdeelt in:
Vörbifleegsonden – dat sünd Sonden, de an jümmer Teel man blots vörbineiht un ut en Afstand Ünnersöken dörföhrt.
Orbiter – dat sünd Sonden, de na en Himmelskörper schickt warrt un dor in en Ümloopbahn (ut engl.: Orbit) inschwenkt warrt.
Lander – dat sünd Sonden, de op jümmer Teel landt. Dorbi kann man wieter ünnerscheeden twüschen:
Hydrobot - Reedschop, de vun sülvst faststellen kann, wo deep en Water is.
Kryobot – en Sond, de sik dör Ies dörsmölt üm dat Ies sülvst un dat, wat dorünner liggt uttoforschen.
Penetrater – en Ruumsond, de ahn to bremsen opsleit un sik dorbi bit to enige Meter in den Himmelskörper bohren kann.
Rover – en Reedschop, dat fohren un dorüm gröttere Rebeeten ünnersöken kann.
Proovtorüchföhren (engl.: sample return) – Sonden, de Prooven ut den Weltruum oder vun Himmelskörpers insammelt un na de Eer torüchbringt.
En Översicht över unbemannte Ruumfohrtmissionen steiht ünner List vun Ruumsondenmissionen.
!
Ruumfohrt |
10299 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Honor%C3%A9%20Flaugergues | Honoré Flaugergues | Honoré Flaugergues (* 16. Mai 1755 in Viviers; † 26. November 1835 oder 20. November 1830 ok dor) weer een franzöösch Astronom. (Henwies: verscheeden Quellen wiest ünnerscheedlich Daten ut, wat sien Doot angeiht)
He hett de Groote Komet van 1811 (C/1811 F1 (Flaugergues)) opdeckt, un gellt as unafhängig Mit-Opdecker van de Groote Komet van 1807 (C/1807 R1).
Bi de Versöök, de Rotatschoon van de Mars to meeten, hett he fast stellt, dat de geel-farvig Egenschoppen van de tietlich Affolg her nich egal weern. Dordör hebbt se denn rutfunnen dat he nich de Böverflacheegenschopen sehn har, sondern de atmosphärisch Eegenschopen. Eenig Lüüd seggen, dat he dordör de Stoffwulken up Mars opdeckt har, annern seggen, dat dat gar nich gung, wiels sien Teleskop dorför to minn weer.
Neven de Astronomie hatt he sük ok mit Medizin und Archäologie beschäftigt. So hett he Krankheiten ünnersöcht, an de Arbeiters lieden deen, de in de Wull-Industrie arbeiden deen un hett ok de Höhlenforschungen in Alba-la-Romaine organiseert.
Een Marskrater drocht sien Naam.
Weblenken
Lütte Biografie
Tweete Biografie mit anner Dootsdaten (franz.)
Beschrieven van Mars-Observatschoonen dör Flaugergues
Flaugergues, Honore
Flaugergues, Honore
Boren 1755
Storven in dat 19. Johrhunnert |
10301 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Satzteken | Satzteken | Satzteken sünd spezielle Teken, de in en Text bruukt warrt, üm de Leesborkeit to verbetern. Dat System vun disse Teken un dat richtige Bruken vun jem warrt Interpunktschoon nöömt. Nich to den Satzteken höört de Bookstaven, de Tallteken un annere Sünnerteken so as Geldsoortteken oder mathemaatsche Symbolen.
Wenn een en Reed höört, warrt en Satz dör den Rhythmus un de Spraakmelodie indeelt. Op Papeer helpt de Satzteken to weten, woans de Spreker (oder Schriever) den Satz indeelt hett un woans he den Satz meent hett.
De öllste Oorkunn, de Interpunktschoon bruukt hett, is de Mescha-Stele ut dat 9. Johrhunnert v. Chr. Dor weern Pünkt zwischen de Wöör un waagrechte Streken twischen de Sinnafsnitten. De ooltgreekschen Schriften hebbt en lotrechten Streek bruukt un een, twee oder dree Pünkt överenanner twischen de Wöör. In röömschen Inschriften warrt de Interpunktschoon fakener bruukt. Pünkt hebbt de Wöör aftrennt, blots an dat Enn vun en Reeg hebbt se fehlt.
In’t 7. Johrhunnert sünd annere Systemen opkamen. In de Tiet vun de Karolingers hebbt se den Punkt as Trennteken bruukt un ok en Streek. In’t Middelöller hebbt de Druckers disse Interpunktschoon övernahmen, aver ahn faste Regeln.
Mit de Tiet hett sik de Satzteken ännert, t.B. gifft dat op Hoochdüütsch mit de Rechtschrievreform niege Regeln för dat Setten vun Kommas. Ok hebbt annere Spraken af un an annere Regeln as op Hooch- oder Plattdüütsch.
De fakensten Satzteken
De wichtigsten Satzteken för düütsche Texten sünd in den Kasten an’n Rand oplist.
De Punkt (.) steiht an’t Enn vun en normalen Satz. De warrt ok bruukt, üm grote Tallen in Dusender-Gruppen to ünnerdelen (1.000.000) un för dat Afkörten vun Wöör oder Begrepen (etc., usw.), blots denn is de Punkt keen Satzteken.
Dat Fraagteken (?) steiht an’t Enn vun en Fraag.
Dat Utroopteken (!) steiht an’t Enn vun en Utroopsatz
De Göösfööt („ un “ oder » un «, handschriftlich un op de Schrievmaschien ok as Tollteken ") staht an den Anfang un an't Enn vun en wöörtlich Reed. Un dat warrt ok bruukt, üm en Stück Text as Zitat to markeeren oder üm to wiesen, dat en Begreep nich so hart meent is as dat villicht klingt.
Dat Komma (,), steiht twischen Deelsätz un dat trennt Wöör, de Optellt warrt, wenn dor keen „und“ oder „oder“ twischensteiht.
Dat Leerteken ( ) steiht twischen twee Wöör un na en Satzteken.
De Streekpunkt (;) (ok Semikolon) steiht af un an twüschen twee Sätz.
De Dubbelpunkt (:) (ok Kolon) steiht an’t Enn vun en Satz, wenn wöörtlich Reed, en Zitat oder en Optellen anfangt.
De Apostrof (’) wiest, dat wat utlaten is.
Kiek ok bi
Satz (Grammatik)
Syntax
Typografie
Webtypografie
Typografie
Schriftteken
Rechtschrieven |
10303 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oktober | Oktober | De Oktober, ok as Wienmaand bekannt, is in’n Gregoriaanschen Klenner de teinte Maand in dat Johr. De Oktober hett 31 Daag un tellt to de Harvstmaanden.
In’n röömschen Klenner weer de Oktober de achte Maand, den se mensis october (lat.: octo – acht). As de Maanden bi de Reform to’n Julianschen Klenner verschaven weern, is de Naam behollen worrn, obschoonst dat nu de teinte Maand is.
En ölleren hochdüütschen Naam för den Oktober is Gilbhart, vun wegen de Blööd, de sik in’n Harvst geel un bruun farvt. Man snackt ok faken vun’n „gollen Oktober“, as bi Sünnschien dat Loof meist as Gold lüchten deit. En anneren Naam, Wienmaand schall all in’n 8. Johrhunnert vun Karl den Groten inföhrt worrn wesen. Disse Naam düüd op de Wienlees, de in’n Oktober losgeiht. Bi de Jagers warrt ok Dachsmaand seggt.
Afsehn vun Schaltjohren fangt de Oktober mit den glieken Wekendag an as de Januar.
Maand (Tiet) |
10304 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kilo | Kilo | Kilo is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat greeksche χίλιοι (chílioi) afleidt, wat Dusend bedüd.
Afkött warrt dat Kilo mit den Bookstaven k. Hett man vun en Saak dat dusendfache schrifft man eenfach een „k“ vör de Eenheit. So seggt man to’n Bispeel statt Dusend Meter (1000 m) ok een Kilometer (1 km).
In de Ümgangsspraak hett sik de Begreep Kilo as Gewichtseenheit fastsett. Wenn een eenfach blots Kilo seggt, is dormit tomeist Kilogramm meent, wat jo denn Dusend Gramm sünd.
Kilo warrt aver ok as Präfix in dat Reeknerwesen bruukt (kB = Kilobyte). Man dor is denn nicht dat Dusendfache mit ment sünners dat 1024-fache, as hier jo 2er-Potenzen as Grundlaag nahmen warrt. De Beteken kilo is an sik nich richtig in dissen Tosammenhang, is aver ut Wennst so övernahmen worrn. Üm dor keen Kuddelmuddel to kriegen, sünd för disse Begreepen de Binärpräfixen inföhrt worrn, man dörsett hebbt se sik nich. Statt kilo müss man bi Reekners egens kibi seggen.
Eenheit |
10305 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Milli | Milli | Milli is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat latiensche millesimus afleidt, wat so veel as Dusendste.
Afkött warrt milli mit den Bookstaven m. Man schrifft dat eenfach vör dat Eenheitenteken: T. B. is een Millimeter (1 mm) de dusendste Deel vun een Meter (0,001 m oder ok 10-3 m).
Eenheit |
10306 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kilo%20%28mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Kilo (mehrdüdig Begreep) | Kilo betekent
kilo, Vörsülv (Präfix), de tohopen mit Maateenheiten bruukt warrt,
Kilo, in de Umgangsspraak de kotte Form vun Kilogramm,
den Bookstaven K in dat ICAO-Alphabet,
Kilo-Klass, Klass vun sowjetsche U-Bööd.
Kilo is de Familiennaam von
Michel Kilo (1940–2021), syyrschen Oppositschoonellen, Jounalisten un Regimekritiker.
Kiek ok bi: Killo, Kylo. |
10307 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Zenti | Zenti | Zenti is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat latiensche centesimus afleidt, wat so veel as Hunnertste.
Zenti warrt mit den Bookstaven c afkött. Dat warrt eenfach vör dat Eenheitenteken sett: T. B. is een Zentimeter (1 cm) de hunnertste Deel vun een Meter (0,01 m oder ok 10-2 m).
Eenheit |
10310 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hestia | Hestia | Hestia (greek.. Εστία) is en Göddin ut de Greeksche Mythologie in de Antike. Se hett mit den Heerd in de Familie un in den Staat to kriegen un is ok för dat Füür in düsse Herden tostännig. Ok de Familien höllt se tohopen. Se is den Kronos un de Rhea ehr öllste Dochter un den Zeus, den Poseidon un den Hades sien Suster. Ehr Vadder hett ehr dalslaken, just so as de annern Geswister, bloß Zeus nich. Tohopen mit siene Mudder hett Zeus ehr rett’.
Se is en Jungfru ween un hett ok swaren, dat se dat jümmerlos blieben woll, ofschoonst (oder vunwegen dat) Poseidon un Apollon driest achter ehr ran weern. Zeus hett ehr denn schunken, dat se ewig Jungfru blieben scholl.
Up en Fier vun de Gödder hett de Gott Priapos sehn, dat se slapen dö un woll sik an ehr ranmaken. Man just in den Momang hett en Esel schreet un Hestia waak up un neih ut. Dor weer Priapos so vergrellt, dat he den Esel doot slahn hett. As Dionysos mank de Olympiers upnahmen weern scholl, dor hett Hestia Bott geven un den Platz free maakt.
Se weer de Göddin vun allens, wat mit dat Huus to kriegen harr un ok vun den Segen in dat Huus. Dormols weer de Hillige Heerd de Middelpunkt vun jedet Huus. Se is ok as Vörsittersche bi de Opfers ankeken wurrn, vunwegen dat de Opfers up den Heerd bröcht wurrn sünd. Bi dat Eten vun dat Fleesch vun de Opfers kreeg se to Anfang un to Enn wat af. Bi den Heerd un sien Göddin hefft se dormols de Hilligen Eeden swaren. Un ok, wenn en Verdrag afslaten wurrn is, weer Hestia de Göddin, de denn anropen wurrn is. De Heerd weer ok en Asyl för Lüde, de sik schulen mössen un tohopen mit Zeus weer Hestia de Göddin, de up so’n Lüde passen dö. Vunwegen dat se de Schutzgöddin vun dat Huus weer, weer se ok för jeden Bund mank de Staaten tostännig. In de greekschen Staaten weer dat Prytaneion up ehren Naam wieht. Se harr dor en Altar un dor brenn to ehr Ehren en ewig Füür up. Wenn Siedlers vun en Staat wegtögen in’e Frömd, denn nehmen se Füür mit vun düssen Altar. Dat brennen se denn in jem ehr tokümstig Heimat up’n Heerd wedder an.
Bi de Römers is Hestia mit de Göddin vun dat Füür Vesta öbereen sett wurrn. Man in dat Leben vun den Röömschen Staat hett Vesta en veel gröttere Rull speelt, as in Grekenland.
Vunwegen dat se rein weer un vun de Mannslüde nix weten woll, is se in de Kunst jümmers as en anstännig Froonsminsch wiest wurrn. Jummers kickt se en beten eernsthaftig un steiht oder sitt ganz ruhig. Anstännig anplünnt is se ok un nix vun de Kledaasch fehlt. Dat geev in de Antike man wenig Standbiller vun de Hestia. An’n meisten beröhmt is woll den Skopas sien Statue. Un denn gifft dat noch en paar Biller, dor weet een nich so genau: Is dat nu Hestia oder nich? So en is de „Vesta vun Giustiniani“ in dat Museo Torlonia in Rom (kiek dat Bild an). Up röömsche Münten is se mit dat Palladion un mit dat Simpulum to sehn.
Kiek ok bi
Gottheit
Greeksche Mythologie |
10312 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Deuterium | Deuterium | Deuterium (von greek. δευτερον: „dat Tweete“) is neven Protium un Tritium en Isotop vun’n Waterstoff. Sien Atomkarn warrt ok Deuteron nöömt. Nipp un nau warrt Deuterium mit dat Teken 2H schreven, aver in Formeln warrt vun wegen de Eenfachheit faken ok D bruukt.
Deuterium is 1931 von Harold Clayton Urey opdeckt worrn. Dorvör hett he 1934 den Nobelpries för Chemie kregen.
In’n Ünnerscheed to dat 1H-Waterstoff, bi den de Atomkarn blots ut een Proton besteiht un dorüm ok Protium nöömt warrt, hett de Karn vun dat Deuterium bito noch een Neutron. De Andeel Deuterium in natürlich vörkommend Waterstoff liggt üm un bi 0,015 %. De Wetenschoppels gaht dorvun ut, dat de ganze Deuterium bi oder jüst na den Oorknall in de so nöömte primordiale Nukleosynthes entstahn is. Sünst is keen Vörgang in de stellaren Nukleosynthes bekannt, bi den Deuterium entsteiht. Wo veel Deuterium in’t Weltall vörkummt is dorüm en wichtige Grött vör kosmoloogsch Modellen.
As bi’n Protium kummt ok Deuterium blots in bunnen Oort vör. In’n eenfachsten Fall verbinnt sik twee Deuterium-Atomen ünnereenanner to een Deuterium-Molekül. Dorbi gifft dat je na den Gesamtspin IG vun dat Molekül twee ünnerscheedlich Oorden: Dat Orthodeuterium(o-D2) mit en Gesamtspin 0 oder 2 un dat Paradeuterium (p-D2), wenn de Gesamtspin 1 is.
Wenn bi dat Water Deuterium binnen is, seggt man dorto ok swor Water (D2O), is blots de Halfpart uttuuscht, denn snackt man vun halfswor Water (HDO). De Dicht vun D2O liggt bi 1,1047 g/cm³ (bi 25 °C, de Smöltpunkt is ungefäähr 3,8 °C un de Kaakpunkt ruugweg 101,4 °C. De gröttste Dicht hett swor’t Water bi 11,2 °C (normal Water to’n Vergliek: 3,98 °C). Disse Ünnerscheed in de physikalschen Egenschoppen warrt as Isotopeneffekt betekend. Man, so dull utprägt as bi dat Poor Protium — Deuterium is dat sünst narms.
Wiel Deuteronen en lütter’t Tunnelvermöögen opwiest as Protonen, ist Deuterium ok giftig. In biologsch Systemen behinnert se nemlich dat Oprechthollen von elektrocheemsch Gradienten an de Membranen vun Mitochondrien, de vör de Synthes von ATP den Utslag geevt.
Deuterium kann lichter anriekert warrn as Isotopen vun sworere Elementen as t. B. Uran, wiel de Massenproportschoon twüschen Protium un Deuterium bannig groot is (ungefäähr 2). In de eersten Anriekernstoop warrt normalerwies de Girdler-Sulfid-Prozess insett. Dorbi warrt utnütt dat in en waterig Swevelwaterstoff-Lösen beide Moleküloorden Waterstoff uttuuschen künnt. Bi siede Temperaturen geiht dat Deuterium lever to’n Water, bi hoge Temperaturen is dat jüst annersrüm. In de letzten Anriekernstoop warrt dat Gemisch ut H2O, HDO un D2O dör Destillatschoon trennt.
Bruukt warrt Deuterium as Moderater in Karnreakters (as swor Water), as Brennstoff in Waterstoffbomben, för Lösmiddel in de 1H-Karnresonanzspektroskopie un as Tracer in de Chemie un de Biologie.
In tokamen Fusionsreakters schall ok en Mischen ut Deuterium un Tritium as Brennstoff verwendt warrn.
Kiek ok bi
Tritium
Swor Water
Waterstoff
Chemisch Element
Karnphysik |
10315 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hasselpogg | Hasselpogg | De Hasselpogg is en Pogg, de in Middeleuropa leevt.
Utsehn
De Hasselpoggen sünd so 3 bet 4,5 Zentimeter groot, dat Seken warrt woll ok bet 5 Zentimeter groot. Dat Seken bringt mit 6 bet 9 Gramm ok mehr op’e Waag as dat Heken mit 3,5 bet 7 Gramm. An’e Tehn hebbt de Poggen lütte Schieven, mit de se good an’n Ünnergrund anbackt un ok kleddern köönt. Dat geiht över Adhäsion. De Huut is glatt un op’n Rügg mehrsttiets gröön. De Buuk is mehr gries.
Levensruum
De Hasselpogg leevt in Europa vun Portugal bet Grekenland, vun Süüdsweden bet na’n Donstroom in Russland ran.
Kiek ok bi
Projekt: Deerternaams up Platt
Weblenken
Amphibien
Oort (Biologie) |
10316 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Plutonium | Plutonium | Plutonium is en cheemsch Element mit dat Atomteken Pu un de Ordnungstall 94. Dat Element höört in dat Periodensystem to de Actinoiden. De Naam kummt vun den Dwargplanet Pluto, de dunntomalen noch as normalen Planet gellt hett. Man harr de letzten dree bekannten Elementen dunn na de butensten dree Planeten nöömt. In dat Periodensysteem staht Uran, Neptunium un Plutonium ok achterenanner.
Historie
Dat Element Plutonium weer an’n 23. Februar 1941 vun de US-amerikaanschen Forschers Glenn Seaborg, Michael Cefola, Edwin McMillan, Joseph W. Kennedy un Arthur C. Wahl opdeckt. Disse Grupp harr in en Zyklotron Uran 238U mit Deuterium beschatenm un dorbi dat Isotop 238Pu herstellt. Den Naam hebbt se dunntomalen na den to de Tiet butensten Planeten nöömt, de sülvst wedder na den röömschen Gott Pluto, den Gott vun de Ünnerwelt nöömt is. Dat Opdecken is wiel den Tweeten Weltkrieg geheem hollen worrn. De Atombomb, de later de japansch Stadt Nagasaki tonicht maakt hett, barg Plutonium 239Pu as Splittstoff.
Ok in Düütschland harr to de Tiet, as de Amerikaaners dat opdeckt harrn, Fritz Houtermans in den geheemen Bericht Zur Frage der Auslösung von Kern-Kettenreaktionen theoretsch vörut seggt, dat dat de Transuranen geven de. In’n Rahmen vun dat US-amerikaansche Manhattan-Projekt weer Plutonium to’n eersten mal in gröttere Mengden herstellt worrn. De Physiker un Dokter Joseph Hamilton hett af 1944 de Verdeelen vun Plutium in’n Organismus ünnersocht. 1945-1946 leet he Sworkranken (ok Kinner) ahn Verlööf vun de Lüüd Plutonium sprütten. De Versöksreeg weer denn aver afbraken un gellt vundag as bannig ümstreden vun wegen de gewaltig Giftigkeit.
Mit verbeterte Spoorenanalytik weer 1971 nawiest worrn, dat Plutonium 244Pu in bannig lütte Spooren in en poor Mineralen vörkummt. Dat is dat Plutonium-Isotop, dat an längsten överduert.
Vörkommen
In de Natur is Plutonium blots ganz dünn seit. Wo Uran vörkummt, kann Plutonium dör Opnahm (Absorbschoon) vun natürlich freesette Neutronen ut Uran entstahn. Dat aver man blots in bannig lütte Mengden. Ut de Tiet, as dat Sünnsystem nu dormit ok de Eer entstahn is, is man ok blots noch ’n ganz lütt beten Plutonium 244Pu in roor Uranierzen över. Dat is so wenig, dat dat erst 1971, lang na de künstlich Herstellen vun Plutonium in Karnreakters funnen worrn is. Man Plutonium mutt liekers as natürlich Element ansehn warrn.
Gröttere Mengden Plutonium sünd op natürlich Oort in den Naturreakter Oklo entstahn. Dör Atomexplosionen sünd siet den Tweeten Weltkrieg bit hüüt ungefäähr 20 t freesett worrn. Un de Karnkraftwarken weltwiet hebbt bit vundag üm un bi 2.000 t Plutonium (tomeist dat Isotop 239Pu) produzeert, dat gröttstendeels noch mit hoogradioaktive Splittprodukten tohopen in de afbrennten Brennstääv sitt.
Herstellen
Dat natürlich Vörkommen vun Plutonium is so lütt, dat sik de Afbo nich lohnt. Plutonium warrt künstlich wunnen. Von Bedüden sünd dorbi de beiden Isotopen 239Pu un 238Pu:
Plutonium 239Pu warrt in Bröödreakters herstellt. Dorin warrt natürlich 238U mit Neutronen beschaten un na de Formel wieter ünnen to 239Pu ümwannelt. De wietere Ümwanneln in
240Pu dör Neutroneninfang is för de Herstellen vun Plutonium för Atomwapen nicht wullt, wiel de hoge Verfallraat von dat 240Pu en vörtietig Tünnern utlösen künn. De wietere Ümwanneln warrt dör sünnere Booorden vun de Reaktoren ünnerbunnen oder dör fröhtietig Rutnehmen vun dat Plutonium.
Bi dat weapen grade (engl. för: döggt för Wapen) Plutonium liggt de Andeel vun dat 240Pu bi ünner 7 %. Bi dat supergrade Plutonium sogor noch düüdlich dorünner. Bi Plutonium ut Reaktoren vun de Energieweertschop (reactor grade) warrt op den Andeel von 240Pu nich so veel Weert leggt. Dor is de Andeel bi över 20 %.
Plutonium 238Pu warrt ut dat Neptunium vun bruukte Brennstääv afscheed. In de Brennstääv kummt meist blots dat Isotop 237Np vör, worut denn wedder eegen Stääv wunnen warrt, de in en Reaktor starke Neutronenstrahlen utsett warrt. Dorbi entsteiht denn dat 238Pu.
Egenschoppen
Plutonium is en radioaktiv sülvrig Swormetall. An de Luft entsteiht gau en Oxidschicht, de wat düster utsütt. Cheemsch kannst dat Element mit Blie verglieken. In Kontakt mit Süürn oder hitt Water reageert Plutonium ünner Freesetten von Waterstoff.
As de annern Swormetallen is ok Plutonium giftig. De Mengde, de för Minschen den Dood bringt, liggt wohrschienlich in’n tweestelligen Milligrammrebeet. För Hunnen is en LD50 vun 0,32 mg/kg Körpergewicht rutfunnen worrn. Man gefährlicher as de Giftigkeit is bi dat Plutonium de Radioaktivität, de Kreeft utlösen kann. All dat Inaten vun 40 Nanogramm 239Pu is noog, üm bi den Grenzweert för Inhalatschoon för dat ganze Johr antokommen. Dat is so wenig, dat de Giftigkeit noch gor keen Rull speelt. Üm Krebs uttolösen langt wohrschienlich en Mengde vun wenige Mikrogramm.
Man richtig gefährlich is Plutonium blots bi Inkorporatschoon (as t. B. dör Inaten oder Verslucken). Dör eenfach Anrögen passeert normalerwies nix. Dat liggt an de Verfallsoort: Tomeist hebbt wi dat mit α-Deelken to doen, de wegen jümmer Grött en grote Wesselwirken mit dat ümgevend Material hebbt. De Reckwied is dorüm teemlich lütt. Bi Minschen kann de Alphastrahlen Zellen tweimaken, de nich schult sünd, man op de Huut hebbt wi en Schicht ut afstorben Zellen. Dör disse Hoornhuut kommt de α-Deelken nich dör.
Kristallisatschoonsphasen
{|
|+Kristallisatschoonsphasen bi Atmosphäärendruck
|-- bgcolor="#ffdd99"
! Phasenbeteken
! bestännig Temperaturrebeet
! Dicht (Temperatur)
! align=left | Kristallstruktur
|-----bgcolor="#ffefbb"
| a
| 0 K – 395 K
| 19,84 g/cm3 (293 K)
| monoklin
|-----bgcolor="#ffefbb"
| ß
| 395 K – 479 K
| 17,8 g/cm3 (395 K)
| monoklin basiszentreert
|-----bgcolor="#ffefbb"
| γ
| 479 K – 592 K
| 17,2 g/cm3 (479 K)
| orthorhombisch flachzentreert
|-----bgcolor="#ffefbb"
| δ
| 592 K – 730 K
| 15,9 g/cm3 (592 K)
| kubisch flachzentreert
|-----bgcolor="#ffefbb"
| δ'
| 730 K – 749 K
| 16,0 g/cm3 (730 K)
| tetragonal ruumzentreert
|-----bgcolor="#ffefbb"
| ε
| 749 K – 914 K
| 16,5 g/cm3 (749 K)
| kubisch ruumzentreert
|-----bgcolor="#ffefbb"
| fletig
| 914 K – 3503 K
| 16,65 g/cm3 (K)
| —
|}
Opfallen deit hierbi, dat de Dicht vun Plutonium af en sünnerlich Temperatur na baven wedder tonimmt (Dichtanomalie). Ok bi’t Opsmölten warrt de Dicht grötter – as bi Water ok.
Isotopen un Splittbarkeit
Vun Plutonium gifft dat keen Isotop, wat stabil is, man de enkelten Isotope verhoolt sik ünnerscheedlich:
238Pu entsteiht dör Infangen vun mehrere Neutronen ut dat Uran 235U. Toeerst entsteiht dör Infang vun een Neutron 236U in anrögten Tostand, de en Halfweertstiet vun 120 ns hett un mit einige Wohrschienlichkeit vun Sülvst verfallt. Aver anrögte 236U-Karns künnt ok Gammastrahlen afgeven un in en stabileren Grundtostand övergahn. Dör wieteren Neutroneninfang un Betaverfall warrt dorut dat 238Pu, as de Formeln dat wiest:
235U + n 236Um 236U +
236U + n 237U 237Np + -
237Np + n 238Np 238Pu + -
Dit Plutonium-Isotop verfallt nicht so licht von sülvst wegen sien lütte Masse. Dör langsame (thermische) Neutronen, t. B. in Reaktoren, lett sik dat blots slecht splitten.
239Pu kummt vun 238U dör Neutroneninfang un anslutend twee Betaverfäll tostannen:
238U + n 239U (23,5 Min.) 239Np + - (2,35 Daag) 239Pu+ -
Dit Isotop verfallt ok nich so licht von sülvst, wiel de Masse noch teemlich lütt is. Dör thermische Neutronen warrt 239Pu licht splitt.
240Pu entsteiht ut dat 238Pu dör Neutroneninfang. Wegen de högere Masse verfallt dit Isotop lichter vun sülvst, is aver dör thermische Neutronen blots slecht to splitten.
241Pu (un 242Pu) künnt ok ut dat 238Pu dör wieteren Neutroneninfang entstahn. Wegen de groten Masse verfallt de Isotopen beter vun sülvst. 241Pu is bannig goot dör thermische Neutronen to splitten.
Bruuk
Wegen sien Radioaktivität un Giftigkeit is de Bruuk vun Plutonium op en poor Anwennen minnert. Plutonium warrt as Splittstoff in Karnwapen insett. Dorbi warrt tomeist 239Pu bruukt. 241Pu warrt as Splittstoff in sünners lütte un swache Karnwapen bruukt.
239Pu rieke Isotopengemische warrt in MOX-Brennelementen för Karnkraftwarken nütt.
238Pu warrt in Verbindung mit Beryllium in Neutronenbornen verwendt. Butendem gifft dat Isotop över mehrere Johren ungefäähr 450 W/kg Warms af. Dorüm warrt dat ok in Radioisotopengeneratoren (ok as Plutonium-Batterien betekend) insett, t. B. för de Stroomversorgen vun Ruumsonden, de in dat Sünnsystem wieter na buten fleegt. In fröhere Tieten weern de Radioisotopengeneratoren ok in Eerdsatelliten un Hartschrittmakers verwendt.
Weblenken
Chemisch Element |
10317 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schokolaad | Schokolaad | Schokolaad is wat Sötet to eeten dat vun de Bohn vun den tropischen Kakao (Plant)boom makt word. Schokolaad is een Deel vun veel Schnökerkraam, Koken, Plätzken un Nardisks.
Schokolaad hett dat Mesoamerikaansche Volk utfunnen un de Maya un Azteken, het se achteran kultiviert, as se de Kakaobohn anbaut hebbt un in Soßen un in wat to drinken indaun. De Bohnen hef se mohlt un mit Water mischt. Man blot besünnere Lü so as Priesters un Adelige dössn dat domolt drinken.
Dat Wort "Schokolaad" kummt vun dat nahuatlsche Woort Xocol (Utspraak: Schockol, dat heet bitter) un Atl (dat heet Water).
Vondaag word Schockolaad vun de gerösteten un fermentierten Bohne vun de Kakaoplant mokt. De Bohn schmöck bannig bitter un dorum kummt veel Zucker in de Schokolaad. Tohope mit Fett un Melk maakt se Tafeln un Riegel dorut, de de Lüt dann Schokolaad nennt. To Oostern un Wiehnachten giff dat ook Figuren as den Osterhasen oder den Wiehnachtsmann ut Schokolaad.
Vun de Bohn makt se aver ook wat to drinken (Heete Schokolaad oder Kakao).
Schokolaaden-Makers
Hachéz
Ritter Sport
Kraft Foods (Milka, Suchard, Toblerone)
Lindt & Sprüngli
Ferrero
Mars Incorporated (M&M's)
Nestlé
Marabou
Cadbury
Hershey's
Eten
Schnökerkraam |
10319 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dracht | Dracht | Dracht betekent
Dracht, Reedschop, de een över de Schuller driggt, mit de een twee Ammels dregen kann,
Dracht, Kledaasch vun bestimmte Gruppen in de Sellschop,
Dracht, wat dat Feld oder de Immen inbringt,
anner Woort för Prozession. |
10320 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aberdeen | Aberdeen | Aberdeen [] (gäälsch för Münn van de Dee) is en Stadt in Schottland un liggt in Oostschottland an de Münnen van de Strööm Dee un Don.
De Stadt harr 2001 tosommen 212.125 Inwahners und is dormit de drüttgröttste Stadt in Schottland. Aberdeen is en wichtig Zentrum för’d Noorden van de Britannsche Eiland un ok en wichtig Seehavenstadt an de Noordsee. Se gellt as Hööftstadt för Ööl in Groot-Britannien.
Aberdeen wurd ok Granite City - up plattdüütsch: Stadt ut Granit - nömmt. Dat kummt dorvan, wiels en grooten Deel van de Hüüs in de Stadt ut Granit baut wurrn sünd, de se ut de Gegend betrucken hebbt.
Se weer de Hööftstadt van de Region Grampian und hett twee Universitäten, worvan en all in dat Johr 1495 grünnt wurrn is. 10 % van de Inwahners sünd Studenten.
Bedüüdend is de Stadt siet dat 12. Johrhunnert.
Partnerstäder
De Partnerstäder vun Aberdeen sünd:
Clermont-Ferrand, Frankriek
Regensborg, Düütschland
Stavanger, Norwegen
Homel, Wittrussland
Bulawayo, Simbabwe
Ut Aberdeen stammt
Annie Lennox, schottsche Popstar, Singersche van de Eurythmics
Denis Law, ehemalger schottsche Footballspöler
George Nares, britisch Admiral un Polaropdecker
Weblenken
Offizielle Siet van de Stadtverwaltung in Aberdeen (engelsch)
University of Aberdeen (engelsch)
The Robert Gordon University, Aberdeen (engelsch)
Schottland
Oort
Stadt
Hanse
Oort mit Seehaven |
10321 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Erinome | Erinome | Erinome betekent
Erinome, Figur ut de greeksche Mythologie,
Erinome, lütten Maand vun den Planeten Jupiter. |
10322 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Samuel%20White%20Baker | Samuel White Baker | Sir Samuel White Baker (* 8. Juni 1821 in London; † 30. Dezember 1893 in Devon up sien Besitt Sanford Orleigh) weer en britisch Afrikaopdecker.
Leven
Baker harr Öllern mit Geld und hett 1845 Ceylon, jetzt Sri Lanka besöcht, wor he sück länger Tiet uphollen hett un tosommen mit sien Brör (Baker Pascha) en Besitt beweertschoppt hett.
1861 is he mit sien Afrikareisen anfungen. Sien Fru Florence weer immer dorbi. 1864 hett he de Murchison-Waterfall opdeckt. Een Johr later is he weer no England torüch gahn.
1871 is he noch mal to’n Nil fohren, üm dor de Hannel vörantodrieven, wobi he ok in Kriegeree verwickelt weer. 1879 is he noch mal nah Zypern reist.
Mann
Börger von Grootbritannien
Opdecker
Boren 1821
Storven 1893 |
10323 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1997 | 1997 | (MCMXCVII):
Wat passeert is
1. Januar: Kofi Annan övernimmt dat Amt as Generalsekretär vun de Vereenten Natschonen.
29. April: De Organization for the Prohibition of Chemical Weapons wurrd grünnd.
2. Mai: John Major gifft Bott as Ministerpräsident vun Grootbritannien. Tony Blair warrt sien Nahfolger.
Boren
13. Januar: Egan Bernal, kolumbiaansch Radrennfohrer
23. Januar: Carmen Flood, US-amerikaansch Schauspelerin
20. Februar: Sturla Holm Lægreid, norweegsch Biathlet
21. Mai: Rasmus Svane, däänsch-düütsch Schachspeler
29. Juni: Ronja Stern, Swiezer Badmintonspelerin
12. Juli: Malala Yousafzai, pakistaansch Kinnderrechtsaktivistin un Nobelpriesdrägerin
Storven
1. Januar: Aenne Brauksiepe, düütsch Politikerin un Bundsministerin (* 1912)
8. Januar: Melvin Calvin, US-amerikaansch Chemiker un Nobelpriesdräger (* 1911)
17. Januar: Clyde Tombaugh, US-amerikaansch Astronom (* 1906)
10. Februar: Friedrich-Wilhelm Raasch, düütsch Politiker un Landdagsafordneter van Neddersassen (* 1938)
19. Februar: Oswald Andrae, plattdüütsch Schriever (* 1926)
19. Februar: Dieter Hasselblatt, düütsch Schriever (* 1926)
17. März: Jermaine Stewart, US-amerikaansch Pop-Singer (* 1957)
7. April: Georgi Stepanowitsch Schonin, sowjeetsch Kosmonaut (* 1935)
12. April: George Wald, US-amerikaansch Physioloog un Nobelpriesdräger (* 1906)
8. Mai: Kai-Uwe von Hassel, düütsch Politiker un Präsident Düütsch Bundsdag (* 1913)
10. Mai: Bernard Anderson, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1919)
29. Mai: Herbert Weicker, düütsch Schauspeler un Synchroonsnacker (* 1921)
2. Juni: Helen Hull Jacobs, US-amerikaansch Tennisspelerin (* 1908)
6. Juni: Max Steen, düütsch Schoolmeester un Heimatforscher (* 1898)
1. Juli: Gerd Wiltfang, düütsch Springrieder (* 1946)
2. Juli: James Stewart, US-amerikaansch Schauspeler (* 1908)
12. August: Gösta Bohman, sweedsch Politiker un Minister (* 1911)
31. August: Lady Diana, Prinzessin vun Wales (* 1961)
28. September: Ho Feng Shan, chineesch Diplomat un Gerechten mank der Völker (* 1901)
6. Oktober: Orlando Ramón Agosti, argentiensch Politiker un Militär (* 1924)
8. November: Prosper Depredomme, belgisch Radrennfohrer (* 1918)
17. November: Gert Günther Hoffmann, düütsch Schauspeler un Synchroonsnacker (* 1929)
29. November: Harry Tallert, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1927)
4. Dezember: Vytautas Kazimieras Jonynas, litauisch Künstler (* 1907)
12. Dezember: Wilhelm Brockhaus, plattdüütsch Schriever (* 1923)
24. Dezember: Toshirō Mifune, japaansch Schauspeler un Speelbaas (* 1920)
28. Dezember: Heikki A. Alikoski, finnisch Astronom (* 1912)
Nobelpriesen
Nobelpries för Physik: Steven Chu, Claude Cohen-Tannoudji un William Daniel Phillips
Nobelpries för Chemie: Paul Delos Boyer, John Ernest Walker un Jens Christian Skou
Nobelpries för Physiologie oder Medizin: Stanley Benjamin Prusiner
Nobelpries för Literatur: Dario Fo
Fredensnobelpries: International Campaign to Ban Landmines (ICBL) un Jody Williams
Wertschapswetenschapen: Robert Cox Merton un Myron Samuel Scholes
Johr
97 |
10326 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Latona | Latona | Latona betekent
Latona, Figur ut de röömsche Mythologie,
,
USS Latona (AF-35), Schipp von de US-amerikaansche Marien,
(639) Latona, en Asteroid,
Latona, Oort in Illinois, USA,
Latona, ölleren Naam för dat Rebeed von Northlake, Seattle, Washington, USA.
Kiek ok bi: Latona Township. |
10327 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Muse%20%28Mythologie%29 | Muse (Mythologie) | En Muse (greek.:Μοῦσα) is in de Greeksche Mythologie en Göddin, de för de Künsten tostännig is un de jem schulen deit. De Musen sünd alltohopen Döchter vun Zeus un sien Leevsten Mnemosyne.
Wat vertellt warrt
Homer röppt in siene groden Warken Ilias un Odyssee in dat Woort vörweg en „Muse“ an, man de hett noch keen Naam.
In latere Tieden warrt vun dree Musen snackt:
Melete (Nahdenken)
Mneme (Gedächtnis)
Aoede (Gesang, Musik)
In Hesiod siene Theogonie (76–80, 917 un fökener.) gifft dat al negen Musen. Vun nu af an staht ok jem ehr Naams fast:
Klio (Historie)
Melpomene (Tragödie)
Terpsichore (Danz)
Thalia (Kummedie)
Euterpe (Flötenspeel, Gesang)
Erato (Lyrik (öber de Leev))
Urania (Astronomie un Gedichten öber de Wetenschop)
Polyhymnia (Hymnisch Dichten, Pantomime, eernsthaftigen Gesang)
Kalliope (Episch Dichten, Philosophie, Wetenschop)
De Musen höört to Apollon sien Mackers mit hento. To finnen sünd se an den Barg Helikon bi den Born, de Hippokrene heten deit. Düsse Born is ut'e Eer sprungen, as de Pegasus dor mit sien Hoven slahn hett. An anner Steden warrt seggt, de Musen, de wahnt up den Barg Parnass, de den Gott Apollon tohören deit. Dor schöllt se sik bi den Kastaalschen Born rümdrieven, den sien Water ieverig maakt un de Kunst to'n Dichten gifft. De Musen ehr Hilligdööm heet Museion, dor is dat hüdige Woort Museum vun herkamen.
De Römers hefft de Musen mit de Camenae öbereen sett.
Kiek ok bi
Olympsche Gödder
List vun de greekschen Gödder
Greeksche Mythologie
Weblenks
Musen (hoochdüütsch)
Greeksche Mythologie
Antike |
10331 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Muse | Muse | Muse betekent
Muse, Göddin ut de greeksche Mythologie,
Muse, Fründin vun en Künstler, wenn se em mit sien Kunst in’e Gäng bringt,
Muse, Rockband ut Grootbritannien,
MUSE, analogen HDTV-Standard ut Japan,
MuSE, MIDI-Sequencer-Software för dat Linux-Bedriefssystem,
Muse Software, vörmalige US-amerikaansche Software-Firma,
The Muse, Film vun Albert Brooks un de Filmmusik dorto vun Elton John. |
10332 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Grog | Grog | Grog is en alkoholischen Drunk, wat in Noorddüütschland neben Glühwien un Punsch besünners in de Wintermaanden drunken wurd.
Dat besteiht ut Rum-Versnitt und Wörpelzucker, wat denn mit heet Water in en Glas upgoten wurd. In dat Glas is denn dorför ok en Glasstang, de bruukt ward, dormit dat Glas dör dat heet Water nich springen deiht und de man to dat Röhren van den Drunk nömmt.
Drinken
Alkohol |
10333 | https://nds.wikipedia.org/wiki/August%20Wilhelm%20Iffland | August Wilhelm Iffland | August Wilhelm Iffland (* 19. April 1759 in Hannober; † 22. September 1814 in Berlin) weer een beröhmte düütsche Schauspeler, Theaterdirektor un Schriever.
Leben
Iffland, boren in’t Leibnizhuus in Hannober as Söhn van een Registrator an de Königliche Kriegskanzlee, sull, wenn dat nah sien Öllern gahn weer, Theologie studeeren. He is aber 1777 stiekum nah Gotha afhaun. Dor is he denn Lidmaat van dat Hofftheater wurrn.
1779 is he tosamen mit de gröttste Deel van de Schauspelers ut Gotha nah dat Natschonaltheater Mannheim gahn. Kurfürst Karl Theodor ut de Palz hett de ganzen Lüüd för sien Theater afwurben. För Iffland weer dat aber goot. He geev dor ok Gastvörstellungen un wurr bald een Charakterdorsteller, de de psychologisch-realistische Schauspeelkunst in de Middelpunkt van sien Arbeit stellen de.
En Triumph hett he 1782 as Franz Moor in de Eerstupföhrung von Friedrich von Schiller sien Stück De Räuber fiern kunnt. „Düütschland schall an disse jung Kerl noch een Meester“ finnen hett Schiller nahst seggt. Beid hebbt in Mannheim eng tosommenarbeit.
Iffland gasteer an all bedüüdent Bühnen in de Gegenden, wo se Düütsch snacken deen. In April 1796 weer he up Inlaadung van Johann Wolfgang von Goethe in Weimar. Karl August Böttiger hett in disse Tiet jede van Iffland spölt Rull in een Monographie fasthollen.
Iffland hett sück denn aber mit de Intendant vertörnt, aber ok de Krieg hett dor 1796 to föhrt, dat he nah Berlin as Direktor van dat dorige Natschonaaltheater up de Gendarmenmarkt gahn is. As he Baas weer, hett he dat Theater düchtig bekannt makt, ja, Berlin wurr dör hüm een van de föhrend Theaterstädte in Düütschland. He is 1811 to’n Direktor der königlichen Schauspiele ernennt wurrn.
Iffland is an 22. September 1814 in Berlin sturben. Sien Ehrengrafft is up de Jerusalems- un Niege Kark Karkhof II in Krüüzbarg. Iffland gehöör ok de Freimaurerbewegung an.
Ehrungen
Nah Iffland is in dat sogenannte „Schauspelerviertel“ in Hamborg-Hohenfelde de Ifflandstraat nömmt. Anner Ifflandstraten givt dat ok in Berlin, Stuttgart, Mannheim, Hannober, Ludwigshafen, München und Gotha.
Iffland-Ring
De Iffland-Ring wurd testamentarisch van de Drager an en bedüüdent Schauspeler, de düütsch snackt, wieder geben.
Warken
As Schauspeler teken sük Iffland weniger dör Genialität as völ mehr dör een kunstvull bit in de enkelde Punkten berekende Dorstellung ut. Dat kunn he am besten, wenn he komische oder gemütvull anröhrend Rullen spölen de, de in Familien und in dat börgerliche Leven hören deen. Tragische oder heroisch Rullen weern nich so sien Ding, wiels he dorför ok nich dat Utsehn harr.
Upsatzen
Fragmente über Menschendarstellung (Gotha 1785)
Theorie der Schauspielkunst (Berlin 1815, 2 Bände)
Almanach für Theater und Theaterfreunde (das. 1806-11, 5 Bde.)
Bühnenstücken (Utwahl)
Verbrechen aus Ehrsucht
Die Jäger
Die Hagestolzen
Dienstpflicht
Die Advokaten
Der Herbsttag
Die Mündel
Elise von Valberg
Die Aussteuer
Die Reise nach der Stadt
Albert von Thurneisen
Autobiographie
Über meine theatralische Laufbahn (Digitalisat van de franzöösch Utgaav 1823)
Literatur
Ludwig Börne: Theaterkritik Elise von Valberg, 1818. In: Sämtliche Schriften, Bd. II, Düsseldorf 1964
Karl August Böttiger: Entwickelung des Ifflandschen Spiels in vierzehn Darstellungen auf dem weimarischen Hoftheater im Aprilmonath 1796. Leipzig 1796
Johann Ludwig Formey: A. W. Ifflands Krankheitsgeschichte. Duncker & Humblot, Berlin 1814 (Digitalisat)
Karl-Heinz Klingenberg: Iffland und Kotzebue als Dramatiker. (= Beiträge zur deutschen Klassik / Abhandlungen; Bd. 15). Arion, Weimar 1962
Viktor Reimann: Der Iffland-Ring. Legende und Geschichte eines Künstleridols. Deutsch, Wien u. a. 1962
Sigrid Salehi: August Wilhelm Ifflands dramatisches Werk. Versuch einer Neubewertung. Lang, Frankfurt am Main u. a. 1990, ISBN 3-631-43323-9 (zugl. Dissertation, RWTH Aachen 1989)
Annemarie Fischer: 'Über körperliche Beredsamkeit'. Ifflands jüdische Rollen als von den Graphikern und Kupferstechern Gebrüder Henschel skizzierte Bewegung, in: Claudia Jeschke, Helmut Zedelmaier (Hrsg.): Andere Körper - Fremde Bewegungen. Theatrale und öffentliche Inszenierungen im 19. Jahrhundert. Unter Mitarbeit von Anne Dreesbach und Gabi Vettermann. Reihe: Kulturgeschichtliche Perspektiven Bd. 4. Münster: Lit-Verlag 2005
Mann
Düütschland
Schauspeler
Freemüerer
Hoochdüütsch
Boren 1759
Storven 1814 |
10337 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Carme | Carme | Carme betekent
Karme, Nymphe un Halfgöddin ut de greeksche Mythologie (latiensche Schrievwies),
Carme, lütten Maand vun den Planeten Jupiter,
Carme, Oort in de Provinz Barcelona, Spanien.
Carme is de Familiennaam von
Siro Carme, italieenschen Schauspeler un Speelbaas. |
10338 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sponde | Sponde | Sponde betekent
Sponde, Figur ut de greeksche Mythologie,
Sponde, Maand vun den Planeten Jupiter.
Sponde is de Familiennaam von
Jean de Sponde (1557–1595), franzöösch Humanist. |
10340 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thalia%20%28Mythologie%29 | Thalia (Mythologie) | Thalia (ok Thaleia, vun greek. θάλλεω „bleihen“: De, de bleiht; De, de vergnöögt is) is een vun de negen Musen ut de Greeksche Mythologie. Dorto höört se noch to de Chariten mit to. Bi us warrt to de Chariten meist Grazien seggt.
Thalia weer toeerst de Muse vun de Kummedi in Theater un Dichterskunst. Later weer dat as ehr Upgaav ankeken, dat se all Theaters schulen dö. Up Biller is se jummers mit en Schabellenkopp to sehn oder mit en Kranz vun Efeu oder mit den Schäper sien Krummstaff. Se warrt as Froo vun’t Land ankeken. Ehr Öllern sünd Zeus un Mnemosyne un so is se ene Göddin. Se hett sik mit den Gott Apollon inlaten un hett denn de Korybanten as Kinner kregen. Dat weern de Göddin Kybele ehr Preesters.
Weblenken
Greeksche Mythologie
Dorstellende Kunst
Gottheit |
10343 | https://nds.wikipedia.org/wiki/18.%20September | 18. September |
Wat passeert is
Politik un Sellschop
96: Domitian, Kaiser vun Rom vun 81 af an, warrt an’e Siet bröcht
96: Nerva warrt de nee röömsche Kaiser
1810: In Chile warrt en Junta inricht' un verklaart, datt Chile tro to Spanien sien afsetten König Ferdinand VII. holen deit. Düsse Dag warrt allgemeen as Anfang vun de chileensche Unafhängigkeit ankeken.
1985: Klaus Wedemeier warrt de 5.Bremer Börgermeester na den Tweeten Weltkrieg. Bremer Senat un nee Lannsregeern vun Bremen is de Senat Wedemeier I
1990: Liechtensteen wurrd Liddmaat vun de Vereente Natschonen.
Boren
1876: Fritz Stavenhagen, plattdüütsch Schriever († 1906)
1906: Hein Bredendiek, düütsch Kunstopteher, Maler, Philoloog un plattdütsch Schriever († 2001)
1942: Gerhard Kentschke, düütsch Footballspeler un -trainer
1942: Wolfgang Schäuble, düütsch Politiker un Bundsminister
1944: Achaz von Buchwaldt, düütsch Springrieder
1960: Joshua David Angrist, israeelsch-US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Hoochschoollehrer
1963: John Powell, britisch Komponist för Filmmusik
1964: Peter Hámor, slowaaksch Bargstieger
1971: Lance Armstrong, US-amerikaansch Radrennfohrer
1984: Mathieu Perget, franzöösch Radrennfohrer
Storven
96: Domitian, Kaiser vun Rom vun 81 af an (* 51)
1630: Melchior Khlesl, Wiener Bischop, Kardinal un Kanzler vun dat Hillige Röömsche Riek unner Kaiser Matthias (* 1552)
1673: Justus Gesenius, düütsch Theoloog un Karkenleeddichter (* 1601)
1882: Carl Wemmers, düütsch Schachmeester (* 1845)
1896: Hippolyte Fizeau, franzöösch Physiker (* 1819)
1941: Gwendoline Eastlake-Smith, engelsch Tennisspelerin (* 1883)
1944: Franz Jacob, düütsch Wedderstandskämper (* 1906)
1974: Edna Best, britisch Schauspelerin (* 1900)
2003: Erich Bäumler, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1930)
2013: Hans-Jürgen Jaeger, düütsch Politiker un Laddagsafordneter vun Bayern (* 1931)
2020: Adolf Freiherr von Wangenheim, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1927)
September 18 |
10344 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oulu | Oulu | Oulu (sweedsch Uleåborg) is een Stadt in Finnland un de Hööftstadt van de glieknaamige Provinz Oulu (Oulun lääni).
Dorneben is Oulu de an wietsten in Noorden liegend Grootstadt in Westeuropa, de wichtigste Stadt in Noord-Finnland un de sössgröttste Stadt van Finnland. 129.800 Lüüd leven do up een Flach van 449,2 km² (dor sünd denn all een paar Ingemeendungen mit drin).
Fröher weer Oulu bekannt för Holtteer un Lachs, hüdtodaag aber för Informatschoonstechnologie un för Erholung und Entspannung (Wellness). Aber Holtverarbeitung, Papier- und Stahlproduktschoon givt dat dor ok noch. Een Floghoben liggt dicht bi un een Universität hebbt se dor ok (Universität Oulu).
De Naam van de Stadt (fröher: „Owla“ oder „Oula“) kummt ut de saamsche Spraak un bedütt so völ as Hochwater oder flotend Water.
Oulu is an 8. April 1605 van König Karl IX. van Sweden gründ wurrn un hett fief Johr later al dat Stadtrecht kregen. 1776 is se denn Hööftstadt van de Provinz Oulu wurrn. 1822 is dor een groot Füer ween, worbi Oulu meest vullständig afbrennt is. Een Johann Albrecht Ehrenström hett denn de Plans makt, nah de Oulu weer ne baut wurrn is.
Finnland
Oort
Oort mit Seehaven |
10345 | https://nds.wikipedia.org/wiki/27.%20Januar | 27. Januar |
Wat passeert is
1945: De Rode Armee nümmt gegen dat Enne vun'n Tweeten Weltkrieg hen dat Vernichtungslager KZ Auschwitz-Birkenau in un befreet de Lüde, de dor noch fungen sund. Dat Lager is avers to'n groten Deel al rüümt.1996 is düsse Dag in de Bundsrepubliek Düütschland as Dag vun dat Gedenken an de Oppers vun den Natschonalsozialismus to'n natschonalen Gedenkdag verklaart wurrn. 2006 hett ok de UN-Generalversammeln düssen Dag utropen to'n internatschonalen Gedenkdag for den Holocaust.
Boren
1756: Wolfgang Amadeus Mozart, öösterriekschen Komponist († 1791)
1802: Arnold Duckwitz, Bremer Börgermeester († 1881)
1872: Learned Hand, US-amerikaansch Richter († 1961)
1918: Antonín Mrkos, tschechisch Astronom († 1996)
1935: Arnold Hückstädt, düütsch Literaturwetenschopler
1936: Barry Clark Barish, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1942: Tasuku Honjo, japaansch Immunoloog un Nobelpriesdräger
1942: Stewart Raffill, US-amerikaansch Speelbaas un Dreihbookschriever
1948: László Vadász, ungaarsch Schachgrootmeester († 2005)
1954: Deborah Baxter, britisch Schauspelerin
1964: Carsten Höttcher, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen
1965: Frans Maassen, nedderlannsch Radrennfohrer
1974: Ole Einar Bjørndalen, norweegsch Biathlet un Skilanglöper
1981: Alicia Molik, austraalsch Tennisspelerin vun poolsch Afstammen
1985: Eric Radford, kanaadsch Ieskunstlöper
1987: Marián Jurčík, slowaaksch Schachgrootmeester
Storven
672: Paapst Vitalian (* weet man nich)
1901: Giuseppe Verdi, italieensch Komponist (* 1813)
1967: Virgil Grissom, US-amerikaansch Astronaut (* 1926)
1979: Arthur Dunkelblum, belgisch Schachspeler (* 1906)
2006: Johannes Rau, düütsch Politiker un Bundspräsident (* 1931)
2007: Carlo Clerici, swiezer Radrennfohrer (* 1929)
2008: Suharto, indonesisch Politiker un Präsident van 1967 bit 1998 (* 1921)
2009: John Updike, US-amerikaansch Schriever (* 1932)
2010: Zelda Rubinstein, US-amerikaansche Schauspelersche (* 1933)
2010: Jerome David Salinger, US-amerikaansch Schriever (* 1919)
2015: Charles Hard Townes, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1915)
Januar 27 |
10346 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hermes%20%28Mythologie%29 | Hermes (Mythologie) | Hermes (greek.: Έρμής , en Bulten Steen) is en Gott ut de Greeksche Mythologie. Sien latienschen Naam is Merkur. He is „De Gödder ehren Baden“ un schützt de Wegen, den Verkehr, de Wannerslüde, de Kooplüde un de Harders. Man ok öber de Deben höllt he siene Hannen. De Töveree, de Snackeree un de Gymnastik höört ok to sien Upgaven. He is een vun de twolf Olympiers.
Herkamen
Hermes is de Söhn vun Zeus. De hett mol wat mit Maia harrt. Dat weer de Göddin vun de Wulken. Dor is denn Hermes vun afkamen. Sien egen Kinner sünd Pan un Hermaphroditos.
Wat öber Hermes vertellt warret
Hermes is en vun de greekschen Gödder, wo de Lüde toeerst to beden hefft. He is de Gödder ehren Baden un vertellt de Minschen, wat de Gödder jem to seggen hefft. Vunwegen dat he allens so verklaart, dat de Minschen dat ok verstaht, hett de Wetenschap vun dat „Verklaren un Verstahn“ den Naam Hermeneutik kregen.
Hermes bringt ok de Seelen vun de Doden nah den Ingang vun de Ünnerwelt. Dor hett he sien Ökelnaam „Psychagogos“ vun weg. He weer ok de Eerste, de up en Lyra speelt hett. Un dat is so kamen: An den eersten Dag vun sien Leben kladder he al ut siene Weeg rut. Ünnerwegens hett he en Schildkrööt funnen un glieks doot maakt. De ehren Panzer hett he denn bi sien Instrument dor för nahmen, dat de Klang duller weer. As he sienen Broder Apollon denn an’n sülbigen Dag noch en Koppel Keih muust hett, dor woll he dat wedder goot maken un hett em dat Instrument schunken. Apollon weer ja de Gott vun de Kunst un vun de Musik.
Biller
Hermes is meist mit en Helm to sehn, wo lüttje Flunken baben up sitt. Ok an siene Schoh hett he lüttje Flunken, towielen ok an siene Schullern. Tomeist driggt he Hermes sien Staff in’e Hannen. Dor warrt ok Caduceus to seggt.
Ägypten
In Ägypten heffet se in de Antike Hermes öbereensett mit jem ehren Gott Thot. Dor hett he denn den Naam Hermes Trismegistos bi kregen. Vun em hefft se vertellt, he harr de Spraak utfunnen, man ok de Schrift un de Mathematik un de Astronomie.
Weblinks
Christian Pinter: Der Gott, der den Markt erfand
Antike
Gottheit
Greeksche Mythologie |
10350 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Christof%20Wehking | Christof Wehking | Christof Wehking (* 12. März 1924 in Nörden; † 10. September 2004 in Gremsmöhlen) weer en plattdüütschen Schriever.
Wehking weer bet 1986 de Direkter vun de AOK in Nörden un güng denn in Pension. Al siet 1965 harr he dat Schrieven anfungen, mehrsttiets op Platt. Op de Nedderdüütsche Bühn in Nörden harr he al vun 1941 af an stahn un speelt. Alltohoop hett he bi’n Noorddüütschen Rundfunk un bi Radio Bremen 19 Höörspelen maakt un 14 Stücken för’t Theater schreven, de in’n Verlag Mahnke in Veern rutkamen sünd. 1987 kreeg Wehking den Freudenthal-Pries för sien Vertellen Een Urlaubsreis.
Warken
Lengen na wat. Schuster, Leer 1974, ISBN 3-7963-0086-3
De Straat torügg. Soltau Kurier, Norden 1993, ISBN 3-928327-09-7
Schriever
Plattdüütsch
Mann
Boren 1924
Storven 2004
Börger von Düütschland |
10351 | https://nds.wikipedia.org/wiki/101 | 101 |
Wat passeert is
An'n 1. Januar 101 fangt dat 2. Johrhunnert an
De röömsche Kaiser Trajan fangt sien eersten Krieg gegen de Dakers an
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10352 | https://nds.wikipedia.org/wiki/102 | 102 |
Wat passeert is
De Römers boot en Aquädukt vun de Eifel-Bargen nah Köln hen
De Römers winnt ünner jem ehren Kaiser Trajan en wichtige Slacht gegen de Dakers. Se nehmt de Dakers ehr Festung Sarmizegetusa in
Boren
Storven
Ban Chao, chineeschen Feldherr in de Han-Tiet (* 32)
Johr
2. Johrhunnert |
10353 | https://nds.wikipedia.org/wiki/103 | 103 |
Wat passeert is
Plinius de Jüngere warrt Liddmaat vun de Auguren ehr Kollegium (bit 104)
De Legio X Gemina geiht nah Wien un blifft dor bit in dat 5. Johrhunnert
In Palmyra in Syrien warrt en Tempel boot för den Gott Baal
Boren
Storven
Frontinus, röömschen Schriever
Johr
2. Johrhunnert |
10354 | https://nds.wikipedia.org/wiki/104 | 104 |
Wat passeert is
de upsternaatschen Dakers gaht wedder gegen de Römers gegenan
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10355 | https://nds.wikipedia.org/wiki/105 | 105 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan nümmt to'n tweeden Mol de Hööftstadt vun Dakien in. Dor kriggt he de Dakers entgüllig mit ünner
(annahmen): In düt Johr warrt in China vun Cai Lun dat Papeer utfunnen
Alexander I. warrt Bischop vun Rom. He folgt Evaristus up
Boren
Storven
Evaristus, Bischop vun Rom
Plutarch vun Byzantion, Bischop vun Byzantion
Johr
2. Johrhunnert |
10356 | https://nds.wikipedia.org/wiki/106 | 106 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan kriggt de Arabers ünner un grünnt de nee Provinz Arabia Petraea
In den Updrag vun Kaiser Trajan sleiht Gajus Julius Lacer en Brugg öber den Tagus-Stroom (hüdigendags Tajo). De is 53 m hooch un 194 m lang
Boren
Storven
Han Hedi, chineeschen Kaiser ut dat Huus Han (* 79)
Liu Qing, Prinz ut dat Huus Han (* 78)
Johr
2. Johrhunnert |
10357 | https://nds.wikipedia.org/wiki/107 | 107 |
Wat passeert is
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10358 | https://nds.wikipedia.org/wiki/108 | 108 |
Wat passeert is
Boren
Marcus Atilius Metilius Bradua, Konsul vun Rom
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10359 | https://nds.wikipedia.org/wiki/109 | 109 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan reformeert de Herrschup öber Thrakien, Pontus un Bithynien. Vun nu af an regeert in düsse Provinzen en Legat
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10360 | https://nds.wikipedia.org/wiki/110 | 110 |
Wat passeert is
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10363 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Helmut%20Debus | Helmut Debus | Helmut Debus (* 3. Mai 1949 in Hartenrod) is en plattdüütschen Ledermaker.
Leven
Debus is in Braak opwussen. Mit de Öllern hett he meist blots Hoochdüütsch snackt, Platt hett he op de Straat lehrt. He hett ’n Lehr as Bookhöker maakt. He harr denn ok welk anner Jobs, to’n Bispeel as Havenarbeider, un hett toletzt denn op’n tweten Bildungsweg studeert.
He möök al vun de 1960er Johren af an Musik, toeerst as Slagtüüchspeler in de Beatband The Madmen.
1976 keem siene eerste LP rut. Siet de Tiet hett he noch 15 Alben un ene DVD mehr rutbröcht. De Texten hett he to Anfang tohoop mit den Dichter Oswald Andrae maakt. Debus kreeg 1985 den Bad-Bemsen-Pries, 1990 dat Neddersassische Künstlerstipendium un 1999 den Nedderdüütschen Literaturpries vun de Stadt Kappeln.
Helmut Debus leevt mit siene Fro un twee Kinner in Braak.
Warken
Diskografie
Wo ik herkam. (LP, 1976)
Wat ik meen. (LP, 1977)
För all dat. (LP, 1978)
Kaamt tohoop. (LP, 1979)
In dit platte Land. (LP, 1980)
As een Strom. (LP, 1981)
Waterland. (LP, 1982)
Wohen. (LP, 1983)
Vullmaand. (LP, 1985)
Morgenfloot. (LP, 1988)
Wille Harten. (CD, 1991)
Afsiet vun Tiet. (CD, 1994)
Möven seilt up Wind. (CD, 1997)
Vullmaand & Morgenfloot. (CD, 1999)
Twuschen Ankommen un Afscheed. (CD, 2000)
Steern un Strom. (CD, 2005)
Sacht bi Nacht (CD, 2009)
Dreihen un weihen (CD, 2012)
Literatur
Helmut Debus, Peter K. Kirchhof (Hg.): Mien plattdüütsch Singbook. Florian Noetzel Verlag, Wilhemshaven 2005, ISBN 3-7959-0565-6
Weblenken
Websteed över Helmut Debus (hoochdüütsch)
Mann
Ledermaker
Plattdüütsch
Boren 1949
Börger von Düütschland |
10364 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ludolf%20Wienbarg | Ludolf Wienbarg | Christian Ludolf Wienbarg (* 25. Dezember 1802 in Altno; † 8. Januar 1872 in Sleswig) weer en Schriever ut de Tiet vun’n Vörmärz.
Wienbarg hett vun 1822 af an an de Universität Kiel op Theologie studeert. Sien Studium müss he aver 1826 vun wegen knappe Kass opgeven. He hett denn as Huuslehrer in Loonborg arbeidt. 1829 möök he in Marborg aver doch sien Dokter. 1833 keem he na Kiel trüch un hett an de Universität as Dozent lehrt.
1834 denn hett he ene Sammlung vun 22 vun siene Vörlesungen ünner den Titel „Ästhetische Feldzüge“ rutgeven. Mit de Widmung „Dir, junges Deutschland, widme ich diese Reden“ hett he den Utdruck „Jung Düütschland“ mit präägt. In dat Johr hett Wienbarg ok Karl Gutzkow kennenlehrt, mit den he bald ene Tietschrift rutgeven wull, de „Deutsche Revue“. Doch al bevör de eerste Utgaav vun dat Blatt rutkamen weer, is se verbaden un beslagnahmt worrn.
In’n November 1835 hett toeerst Preußen, denn in’n Dezember de Bundsdag vun’n Düütschen Bund Wienbarg sien Schriften tohoop mit de vun de annern Jungdütschen verbaden. Wienbarg is na Helgoland utneiht, keem aver 1836 trüch na Hamborg, wo he wedder as Journalist un Rutgever vun verschedene Tietschriften arbeiden dee.
De Plattdüütschen is he weniger in gode Erinnerung bleven. 1833 hett Wienbarg, ofschoonst sülvs mit Plattdüütsch groot worrn, den Opsatz Soll die plattdeutsche Sprache gepflegt oder ausgerottet werden? Gegen Ersteres und für Letzteres. schreven, in den he sik utspraken hett för dat Utrotten vun de plattdüütsche Spraak.
1869 hebbt se bi Wienbarg Verfolgungswahn faststellt un em in ene Heilanstalt in Sleswig inwiest. Dor is he 1872 doodbleven.
Warken
Aesthetische Feldzüge. Dem jungen Deutschland gewidmet. Hoffmann u. Campe, Hamborg 1834; [normalisierter Neudruck:] Ästhetische Feldzüge. Hg. v. Walter Dietze. Textredaktion: Jürgen Jahn. Aufbau, Berlin/Weimar 1964.
Zur neuesten Literatur. Von L. W., Verfasser der ästhetischen Feldzüge. Löwenthal, Mannheim 1835.
Wanderungen durch den Thierkreis. Hoffmann u. Campe, Hamborg 1835; Reprint: Frankfurt a. M. 1973.
Die Dramatiker der Jetztzeit, H. 1. Altno 1839.
Die Volks-Versammlung zu Nortorf am 14ten September 1846. Hoffmann u. Campe, Hamborg 1846.
Der dänische Fehdehandschuh. Opnahmen vun L. W. Hoffmann u. Campe, Hamborg 1846.
Die plattdeutsche Propagande und ihre Apostel. Hoffmann u. Campe, Hamborg 1860 (bi Google Books)
Nach Helgoland und anderswohin. Gedanken auf Reisen. Hg. u. m. einem Nachw. v. Alfred Estermann. Greno, Nördlingen 1987
Weblenken
Hoochdüütsch
Schriever
Mann
Boren 1802
Storven 1872
Börger von Düütschland |
10365 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Joseph%20Haydn | Joseph Haydn | (Franz) Joseph Haydn (af un too ok Josef, Franz hett he sük nie nömmt) (* 31. März 1732 in Rohrau, Nedderösterriek; † 31. Mai 1809 in Wien) weer een föhrend Komponist van de Musikrichtung, de as Wiener Klassik betekend wurrd. He weer een Bröer van de Komponist Michael Haydn un de Singer Johann Evangelist Haydn (Tenor).
Haydn hett den gröttsten Deel van sien Karriere as Hofmusiker verbrocht und hett dat Orchester un de Oper van de riek Familie Esterházy leit. Up de hör Landsitt harr he Musik för de Familie to komponeeren. De Utwirkungen van de Afgescheedenheet van anner Komponisten un van de ünnerscheedlich Ströms van Musik hett he mit dat bekannt Zitat:
Ik weer van de Welt afsünnert, nümms ut mien Nähe kunn mi dorto bringen, mi sülvst verrückt to maken oder to quälen, dorüm muss ik original (heet: mien eegen Weg söken) wurrn.
Leven
Jöögd
Haydn wurr as Söhn van en Stellmaker un Wagenboer in dat Dörp Rohrau dicht bi de domalig öösterrieksch-ungarsch Grenz boren. Woll kunn’n sein Öllern kien Noten lesen, aber nah Haydns Erinnerungen is in sien Familie un mit Nahbers faken sungen wurrn. Sien musikalsch Talent hebbt opdeckt, as he noch een lütt Kind weer. 1737 oder 1738 hebbt se hüm nah Verwandten in Hainburg an der Donau schickt, wat dich bi leeg. Dor is he as Chorsinger utbild wurrn. In dat Johr 1740 is Georg von Reutter, de musikaalsch Direktor van de Stephansdom in Wien, up hüm upmerksam wurrn. De reis dormals jüst dör de Provinzen um talenteert Chorsängers (Chorknaben) to finn’n. Reutter hett Haydn denn mit nah Wien nomm’n, wo he de nächste 9 Johr leben de, de letzt 4 Johr in Sellschop mit sien Bröer Michael. Haydn kreeg dor Gesangs-, Klaveer- un Violinünnerricht. Reutter hett Haydns eerste Kompositschoonen korregeert, hett hüm aber in dit Fak kien geregelt Ünnerricht geven.
Liekers hett Haydn in disse Tiet völ leert. Gröttstendeels aber dör Sülvstudium un ok, wiels he in jung Johren an de Öört weer, de för de Musik so wichtig weer. Dat is nich bekannt, of he in disse Tiet oder doch later Johann Matthesons Der vollkommene Capellmeister und Gradus ad Parnassum von Johann Joseph Fux studeert hett, aber he hett nahst seggt, dat disse beid Böker för hüm grundlegend in sein Ontwicklung weern sünd.
1749 kunn Haydn nich mehr de hooge Stimmen in’t Chor singen kunn. Ünner een Vörwand hebbt se hümm denn mehr oder minner rutsmeeten (entlaten). He hett denn wohl een Nacht up een Parkbank verbrocht, bevör hüm Frünnen upnohmen hett. He hett denn för ruch weg 10 Johr as free Musiker arbeit. Dat weer för hüm een temelk harten Tiet un he hett derwiels ok verscheeden Arbeiten upnommen. So weer he Begleiter un Kammerdeener van de italieensch Komponist Niccola Porpora. He hett sük ok düchtig anstrengt, de Löcker in sien Utbildung to füllen und hett denn to’n gooden Letzt sien eersten Striekquartette un ok sein eerste Oper schreben. Dormit harr he sük all wat mehr professionelles Ansehn erwurben.
Siet 1754 geev de junge Haydn de 1744 in Wien boren Marianna Martines Klaveerünnerricht. Se is nahst Komponistin wurrn, sall aber to Anfang van disse Utbildung all düchtig good Klaveer spölen kunnt hemm’n. Haydn leev in dat sülvige Huus as se un hett hör jeden Dag Ünnericht geben. Dorför kreeg he aber ok immer umsünst wat to Eeten und Drinken.
Dat is antonemmen, dat Haydn 1757 sien eerste wichtige Stäe as Musikdirektor van de Graf Karl von Morzin up Slott Lukavec bi Pilsen kreegen hett. Up dit Johr hett he sien eerste in Morzins Deensten komponeert Sinfonier dateert. As Musikdirektor deregeer he een lütt Orchester und dorför hett sien eerste Sinfonien schreven. Striektrios, Cassatschoonen und Striekquartette sünd dornah gau bekannt wurrn – meestens wurrn se afschreven, in Druck komm’n sünd se aber nich.
Graf Morzin harr den aber bold sien Geld dörbrocht un he weer dwungen, sien musikaalsche Ünnernehmungen uptogeben. Haydn is denn aber gau (1761) een ähnliche Stäe as Viezkapellmeester bi de Familie Esterházy anbooden wurrn. De Familie weer een van de riekste und wichtigste Familien in de öösterrieksch-ungarsche Donaumonarkie. As de ole Kapellmeester Gregor Werner 1766 doot bleven is, is Haydn sien Nahfolger wurrn.
As Kapellmeester bi de Esterházys
As livrierter, dat heet mit een Uniform bekleed’ Musiker in’n Rang van een Huusoffizier van de Esterházys is Haydn de Familie in de dree Hööftresidenzen nahfolgt: de Familienett in Iesenstadt, ruch weg 50 km von Wien af; de Winterpalast in Wien, un nah Eszterháza, een groot nieg Slott, dat in de 1760ern in dat ländlich Ungarn baut wurr.
Haydn harr een wiet Feld, wor he vör verantwoortlich weer, so to’n Bispeel Kompositschoon, Leeden van dat Orchester, Spölen van Kammermusik för un mit sien Patron aber ok dat Arrangeeren van Opernproduktschonen. Woll harr he völ to dohn, aber he weer glückelk dorbi. De Esterházy-Fürsten (eerst Paul Anton, denn vör allem Nikolaus I.) weern Musikkenners, de wussen, wat Haydn maken de, hüm aber ok dat Ümfeld för sien künstlersche Ontwicklung geben deen. Dor hör den ok de Mögelkkeit to, jeden Dag sien eegen lütt Orchester uptosöken.
In dat Johr 1760, he weer nu ja seker in sien Kapellmeester-Positschoon, hett Haydn heiraat, aber he un sien Fru, boren as Maria Anna Keller, keemen nich good mit’nanner ut. Se kunn kien Kinner kriegen, wat Haydn düchtig beduurt hett. Dat wurd immer weer spekuleert, dat Haydn de Vader van de Söhn Anton van de Sängersche Luigia Polzelli, de bi de Esterházy-Ünnernehmen arbeiden de un mit de Haydn een längere Affäre harrt hett. Aber een Nahwies givt dat dorför nich.
In de över dartig Johr, in de Haydn för dat Huus Esterházy arbeit hett, produzeer he een Floot van Kompositschoonen un sien musikalsche Stil hett sük immer wieder ontwickelt. Ok wurr he immer bekannter, wat dorto föhren de, dat he för sien Arbeitgeber genauso völ schrieben de as för sein eegen Veröffentlichungen. In disse Periood keemen ok Updrääg ut dat Utland, so as för de Pariser Sinfonien (1785–1786) un de eerst Orchesterversion van Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (1786).
Üm 1781 is he denn mit Mozart good Fründ wurrn. Över Johren harr he all up de sien Warken inwirkt. De beid funn’ dat good, tosommen in een Striekquartett to spölen. Haydn sülvst weer bannig beindruckt van Mozarts Wark, ja, he hett woll sogor insehn, dat Mozart beeter Opern un Kozerten schrieben kunn as he. Disse Arbeit het he do temelk instellt. Mozart dorgegen hett hart arbeit, sess Striekquartette to schrieben, de mit dat Niveau van Haydn sien Warken up disse Rebeet mithollen kunnen. Speziell an de Rieg Op. 33 wull he rankommen. As Mozart dormit fertig weer, hett he sien Warken sein Fründ widmet.
Haydn hör de Freimaurerloge Zur wahren Eintracht an, in de he an 11. Februar 1785 upnommen wurrn is. Mozart kunn dor aber nich dorbi wesen, wiels an de glieker Abend en Konzert in de „Mehlrgrube“ geev, wo sien Vader dorbi weer. Nu aber weern se beid in de Loge, wat hör Fründschoop noch starker maken de.
Sülvtstännigkeit
1790 is Fürst Nikolaus storven un sien Nahfolger, de mit Musik nichts an’ Hoot harr, hett dat komplette musikaalsche Ünnernehmen entlaaten und hett Haydn in Pangschoon schickt. Aber Haydn weer ja nu well. De düütsche Impresario Johann Peter Salomon hett hüm denn een lukrativ Angeot makt, wat Haydn annomm’n hett. He is denn nah England gahn un hett sien niege Sinfonien mit een groode Orchester upföhrt.
De Reisen (1791–1792, und nochmals (1794–1795) weern en grooten Spood. De Lüüd sünd in sien Konzerte rinströömt as nichts goods. Rohm un völ Geld hett he dorför kregen. Musikaalsh hett sük dat ok lohnt, wurrn doch to de Tiet sien bekanteste Warken upföhrt, so as de Sinfonie mit dem Paukenschlag, de Militärsinfonie, de Londoner Sinfonie, dat Reiterquartett und dat Zigeunertrio.
Haydn hett sogor överleggt, engelsch Börger to wurrn und dor ok to blieben, aber de Ding hebbt een anner Verloop nomm’n. He gung weer nah Wien torüch, leet een groote Huus för sük baun un fung an mit de Kompositschoon van groote geistlich Warken för Chor un Orchester. To’n Bispeel entstunn’n de twee groote Oratorien Die Schöpfung und Die Jahreszeiten un sess Messen för de Esterházy-Familie, de to disse Tiet weer van een musikaalisch intereseerten Prinz föhrt wurr. Haydn komponeer ok de letzte neegen van een langen Rieg van Striekquartette, so dat Kaiserquartett, dat Quintenquartett und dat Quartett Der Sonnenaufgang. Ok wenn he nu all öller weer, keek Haydn in de Tokunft. In een Breef schreev he: „Wuvöl blivt noch to dohn in disse herrliche Konst!“
In dat Johr 1802 murk Haydn, dat sien Krankheit, an de he all een Tiet lang leeden harr, so schlimm wurrn weer, dat he nich mehr komponeeren kunn. He kunn dat körperlich nicht mehr, musikaalsche Ideen harr he mehr as genoog. Sien Dieners hebbt hüm wohl pleegt un he hett ok völ Besök un Ehren kregen, aber glückelk weer he in disse Johren woll nich mehr. Trost hett hüm dat Spölen an’t Klaveer beeten brocht. Dor spöl he gern de österrieksche Kaiserhymne, de he as patriootsch Geste 1797 komponeert harr.
Storven is Haydn 1809 nah een Angriff van de franzöösche Armee üner Napoleon up Wien. To sien letzt Wöört hört de Versök, de Dieners to beruhigen, as in de Nahberskopp Kanonenschlag to hören weer.
Joseph Haydn hebbt se up de Hundsturmer Karkhof (hüdtodag Haydn-Park in Wien–Meidling) bisett. Bi de Gedenkfier hebbt se dat Requiem von Wolfgang Amadeus Mozart spölt. Sien Grafft is van de Familie Esterhazy anfangs nich mehr beacht wurrn is. Eerst as de Hartog van Cambridge mal sein Bewunnerung utdrückt harr, hett sük ok Fürst Nikolaus II. wedder an sien ehmalge Bedeenstete und sien Genie erinnert. He hett denn Haydn 1820 exhumieren laten un nah Iesenstadt in de Haydnkirche (Barkark) överföhrt. As se de Sarg dorbi open makt hebbt, kunn se sehn, dat de Schädel van Haydn fehlen de. Se hebbt denn nahforsch tun faststellt, dat de Sekretär van de Fürst, Joseph Carl Rosenbaum, een Anhänger van de Schädellehre van Franz Joseph Gall den Doodengraver, een Gefängniswärter und twee Wiener Beamte bestoken harr, so dat he 8 Dag nah de Beerdigung noch mal an dat Grafft kunn, üm sük de Schädel to klauen.
Mit de Schädel weer dat denn so een besündert Ding; eerst kunn se de nich finnen, denn hett man de falsche Schädel överreicht, bit he denn över völ Ümweeg 1895 in de Besitt van de Sellschopp van de Musikfrünnen Wien keem. In deren Museum bleev he denn bit 1953. Een Johr later weer dat Grafft samt Inhold weer vullständig. De Bildhauer Gustinus Ambrosi drüüv de Schädel weer in de Sarkophag leggen un dormit endlich nah 145 Johr de Totenruhe van Haydn wedder herstellen.
Charakter un Utseen
Haydn weer bekannt för sien lebenswördig un optimistisch Persönlichkeit. He harr een gooden Sinn för kräftigen Humor und he mak ok woll mal dumm Tüch. Bi sien Ünnergebenen bi de Hofmusiker weer he bannig beliebt, wiels he de ok unnerstötten de.
He sülvst weer een frommen Katholik, de sien Rosenkranz (ok bi’t Komponeeren) immer dorbi harr. Wenn he mit een Kompositschoon fertig weer, schreev he an’n Ennen van dat Manuskript meestens „Laus deo“ (Ehre sei Gott) oder so wat Ähnliches. Sien Hobbys weern de Jagd und dat Angeln.
Haydn weer man lütt un sien Gesicht weer düchtig kört, wiels he in sein Jöögd ok Pocken hat harr, nee, good utseen de he nich. Drum verwunnert dat ok wat, dat de Frulü in England düchtig um hüm herum schwarmt sünd. De Könstlers, de Biller van hüm makt hebbt, wulln hüm immer besünners good malen – su kummt dat, dat all Biller ünnerscheedlich utseen, aber wol kien een Bild dat richtige Porträt drapen hett.
Leistungen
Haydn wurd as Vader van de klassisch Sinfonie un van Striekquartetten betekend. In Düütschland is he wichtig as Komponist van uns Natschonaalhymne (siet 1922). Haydn hett de aber 1797 as Kaiserhymne schreben.
Schöler van Haydn
Marianne von Auenbrugger
Ludwig van Beethoven
Johann Georg Distler
Peter Hänsel
Ignaz Pleyel
Warken
Orchesterwarken
108 Sinfonien: z.B. Die Uhr, mit dem Paukenschlag, Der Abschied etc.
1 Sinfonia Concertante för Solo-Violine, -Cello, -Oboe un -Fagott
Orchesterfassung der Die Sieben Worte unseres Erlösers am Kreuze
Böhnenwarken
24 Opern, dorünner:
Acide e Galatea (1762, Hob.XXVIII:1)
La Canterina (1766, Hob.XXVIII:2)
Lo Speziale (Der Apotheker) (1768, Hob.XXVIII:3)
Le pescatrici (Die Fischerinnen) (1769, Hob.XXVIII:4)
L'Infedeltá Delusa (Liebe macht erfinderisch (1773, Hob.XXVIII:5)
L'Incontro improvviso (Die unverhoffte Zusammenkunft (1775, Hob.XXVIII:6)
Il Mondo della Luna (Die Welt auf dem Mond) (1777, Hob.XXVIII:7)
La vera constanza (1777/78, Hob.XXVIII:8)
L'Isola Disabitata (1779, Hob.XXVIII:9)
La fedelta premiata (Die belohnte Treue) (1780, Hob.XXVIII:10)
Orlando Paladino (Der Ritter Roland) (1782, Hob.XXVIII:11)
Armida (1784, Hob.XXVIII:12)
L'Anima del Filosofo - Orfeo ed Euridice (1791, Hob.XVIII:13)
Geistlich Warken
14 Messen, darunter:
Missa brevis, Jugendmesse (~1750, Hob.XXII:1)
Rorate coeli desuper (~ 1750, Hob. XXII: 3)
Missa in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Große Orgelsolomesse (~1766, Hob.XXII:4)
Missa Cellensis in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Cäcilienmesse (1766, Hob.XXII:5)
Missa Sancti Nicolai, Nikolaimesse (1772, Hob.XXII:6)
Missa brevis Sancti Johannis de Deo, Kleine Orgelsolomesse (~1778, Hob.XXII:7)
Missa Cellensis, Mariazeller-Messe (1782, Hob.XXII:8)
Missa in tempore belli, Paukenmesse (1796, Hob.XXII:9)
Missa Sancti Bernardi de Offida, Heiligmesse (1796, Hob.XXII:10)
Missa in Angustijs, Nelsonmesse, (1798, Hob.XXII:11)
Theresienmesse (1799, Hob.XXII:12)
Schöpfungsmesse (1801, Hob.XXII:13)
Harmoniemesse (1802, Hob.XXII:14)
6 Oratorien, t.B. Die Schöpfung, Die Jahreszeiten un Die Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuz
Solokonzerte
2 Hornkonzerte
1 Orgelkonzert (Orgel oder Cembalo)
11 Klavierkonzerte
5 Lyrakonzerte
4 Barytonkonzerte
1 Trompetenkonzert
1 Oboenkonzert
4 Violinkonzerte
2 Cellokonzerte
Kammermusik
83 Streichquartette, z.B. Quintenquartett, Kaiserquartett, Vogelquartett und Sonnenaufgangsquartett
46 Klaviertrios
21 Streichtrios
126 Barytontrios
Klaveermusik
52 Klaveersonaten
Klaveerstücke, Cappricios un Klaveervariationen
Vokalwarken
Motetten, Leeder, Kantaten
Een vullständig List van de Warken Joseph Haydns is van Anthony van Hoboken upstellt wurrn uni s as Hoboken-Verzeichnis bekannt.
Literatur
G. A. Griesinger, Biographische Notizen über Joseph Haydn, 1810
A. C. Dies, Biographische Nachrichten von Joseph Haydn, 1810
Carl Ferdinand Pohl, Joseph Haydn, 3 Bände, 1875-1927 (Band 3 von H. Botstiber)
Briefe und Lebensdokumente von Haydn, herausgegeben von W. Reich, 1946
Heinrich Eduard Jacob, Joseph Haydn. Seine Kunst, seine Zeit, sein Ruhm, Hamburg 1952. Letzte Neuauflage: Hamburg: Rowohlt 1977, ISBN 3-499-14142-6
H. C. R. Landon (Hg.), The Collected Correspondence and London Notebooks of Joseph Haydn, 1959
D. Bartha und L. Somfai, Haydn als Opernkapellmeister, 1960
D. Bartha, Joseph Haydn, Gesammelte Briefe und Aufzeichnungen, 1965
Joseph Haydn in seiner Zeit, Ausstellungskatalog, Eisenstadt 1982
Jens Peter Larsen und Georg Feder, Haydn, 1994
Harald Haslmayr, Joseph Haydn. Sein Werk - sein Leben, 1999
L. Finscher, Joseph Haydn und seine Zeit, 2000, ISBN 3-89007-534-7
Hansjürgen Schaefer, Joseph Haydn - Leben und Werk, 2000, ISBN 3-932529-65-0
Weblenken
http://www.haydn-zentrum.at (hoochdüütsch)
http://www.haydn-institut.de (Kritische Gesamtausgabe, hoochdüütsch)
http://www.klassika.info/Komponisten/Haydn/ (hoochdüütsch)
Missa Brevis Sancti Johannis de Deo MP3 Creative Commons Recording (italieensch)
Albert Christoph Dies: (German) Biographische Nachrichten von Joseph Haydn. Wien: Camesinaische Buchhandlung, 1810. (hoochdüütsch)
Gesamtaufnahmen von Haydns Klaviersonaten sowohl auf einem gesampelten Walther-Pianoforte und auf einem gesampelten Steinway D
Mann
Öösterriek
Klassische Musik
Komponist
Freemüerer
Boren 1732
Storven 1809 |
10366 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Giesecke%20%28V%C3%B6rnaam%29 | Giesecke (Vörnaam) | Giesecke is en plattdüütschen Vörnaam för Jungs. En annere Schrievwies vun düssen Naam is Gisike.
Herkamen
Giesecke kümmt vun Naams as Giselbert un Giselherr. De eerste Deel vun den Naam is dat germaansche Woort Gisel. Dat bedutt so veel, as Fründ oder Macker.
De plattdüütsche Naam
As dat bi de mundfulen Plattdüütschen fökener vörkeem, is vun düsse germaanschen Naams en korte Form maakt wurrn. Dor bleev denn vun Giselbert oder Giselherr bloß noch Giesel öber. Dor keem denn dat Anbacksel (Suffix) -ke achtern an, as dor en Smusenaam för lüttje Gören vun maakt weern scholl. Denn heet de Naam Giselke. Dat heet Lüttje Gisel. Mit de Tiet is dat afslepen to Giseke. Dor is denn in en anner Schrievwies Giesecke vun wurrn. De Naam heet so veel, as Lüttje Macker oder Lüttje Fründ.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düsse Vörnaam kaamt ok de plattdüütsche Tonaam Giesecke vun her. De heet denn Ut Giesecke sien Familie oder Vun Giesecke sien Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
10367 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Segebade | Segebade | Segebade (ok Sebandh, Seband oder kort Seba) is en plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Segebade kümmt vun den olen germaanschen Naam Siegbald. Dor steekt de beiden Wöör „sigu“ (dat heet Sieg) un „bald“ (modig, ohne Bang) in.
De plattdüütsche Naam
In de plattdüütschen Kuntreien is ut Siegbald de Naam Segebald vun wurrn.
Vunwegen slurige Utspraak is ut den Naam Siegbold mit de Tiet de Naam Segband oder Segeband wurrn. Dat is denn noch afslepen un tohopentrocken wurrn to Seband(h). De korte Form weer denn Seba. Bedüden deit de Naam so veel, as De ohne Bange siegen deit oder De modige Winner.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen plattdüütschen Vörnaam kaamt ok de plattdüütschen Tonaams Segeband, Siegbold, un annere vun her. De heet so veel, as: Ut Segeband sien Familie oder ok Vun Segeband sien Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
10370 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seba | Seba | Seba betekent
Seba, en plattdüütschen Vörnaam un dorvon afleidt ok en Familiennaam,
Seba, Oort op dat Eiland Sawu in Indonesien,
Seba, en Bantu-Spraak, de in’n Kongo spraken warrt,
Seba, Person ut de Bibel,
Seba, en Hersteller von Inlineskates ut Frankriek,
Sebá (* 1992), brasiliaanschen Footballspeler,
Seba (* 1974), sweedschen DJ.
Seba is de Familiennaam von
Albert Seba (1665–1736), nedderlandschen Aftheker,
Jesús Seba (* 1974), spaanschen Footballspeler,
Süleyman Seba (1926–2014), törkschen Footballspeler un -funkschonär.
Kiek ok bi: Seba Beach, Seeba. |
10371 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sievert | Sievert | Sievert, ok Siewert, Siwert, Sywert (mit weeken w oder v) is en plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
De Naam Sievert kümmt vun den olen ooltsassischen Naam Sigiwart, up Ooltfreesch Si-ward. Sigi un si heet Sieg un wart/ward heet Wachter. De Naam bedutt denn so veel, as De up den Sieg passen deit oder Wachter vun'n Sieg.
De Naam in annere Spraken
däänsch: Sivart, Sivert
färöösch: Sívar
norweegsch: Siver, Sivert, Syver, Syvert
sweedsch: Sifuert, Sivar, Sivard, Siver, Sivert
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen Vörnaam sünd denn ok verscheden Tonaams maakt wurrn, as Sievers, Sievert un annere. De bedüüt al so veel, as Vun Sievert sien Hoff oder Ut Sievert siene Familie.
Kiek ok bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenlen
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
10375 | https://nds.wikipedia.org/wiki/111 | 111 |
Wat passeert is
(üm 111 rüm)Kaiser Trajan stüürt Plinius den Jüngeren as Statthöller nah Bithynien
Boren
Antinous, den röömschen Kaiser Hadrian sien Leevsten
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10376 | https://nds.wikipedia.org/wiki/112 | 112 |
Wat passeert is
Trajan is Konsul vun Rom
Boren
Sturben
König Pasa vun dat koreaansche Königriek vun Silla
Johr
2. Johrhunnert |
10377 | https://nds.wikipedia.org/wiki/113 | 113 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan fangt en Feldtog gegen de Parthers an. He nimmt dor Armenien bi in
De Trajansüül warrt in Rom upstellt. Dor sünd Reliefs up to sehn vun den Kaiser sien Krieg gegen de Dakers
Boren
Storven
Ulpia Marciana, den Kaiser Hadrian siene öllere Süster (* 48)
Johr
2. Johrhunnert |
10378 | https://nds.wikipedia.org/wiki/114 | 114 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan is jümmers noch togange mit sien Krieg gegen de Parthers in Persien. He nimmt Armenien un ok Mesopotamien in un marscherrt ok in dat hüdige Kurdistan in. So wiet hett sik dat Röömsch Riek noch nie nich utbreedt
Boren
Sturben
Tiberius Julius Celsus, röömschen Konsul in Ephesos. Vun em hett de Celsus-Bibliotheek ehren Naam
Johr
2. Johrhunnert |
10379 | https://nds.wikipedia.org/wiki/115 | 115 |
Wat passeert is
13. Dezember: Antiochia geiht bi en Eerdbeven to Dutt
Sixtus I. warrt Bischop vun Rom. He folgt up Alexander I.
Boren
Sturben
3. Mai: Alexander I., Bischop vun Rom
115 oder later: Gaius Cornelius Tacitus, röömsch Historiker un Schriever (* üm 55 rüm)
Johr
2. Johrhunnert |
10380 | https://nds.wikipedia.org/wiki/116 | 116 |
Wat passeert is
De röömsche Kaiser Trajan bringt sien Inmarsch in Parthien to Enn. He nimmt de Städer Seleukia, Babylon, Ctesiphon un Susa in. All wedder is dat röömsche Riek grötter, as dat jemols vörher weer
Trajan stött Chosrau I. vun den Throon vun de Königen vun dat Partherriek un maakt den sien Söhn Parthamaspates to'n neen König ünner röömsch Upsicht. Parthamaspates maakt sien Naam röömsch un nömmt sik nu Parthicus
En Upstand vun de Jöden gegen dat Röömsch Riek slumpt nich
Boren
Storven
Johr
2. Johrhunnert |
10381 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kalyke | Kalyke | Kalyke betekent
Kalyke, Figur ut de greeksche Mythologie, Leevste vun Zeus,
Kalyke, Maand vun den Planeten Jupiter.
Kiek ok bi: Calice. |
10382 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eukelade | Eukelade | Eukelade betekent
Eukelade, Figur ut de greeksche Mythologie, Dochter vun Zeus,
Eukelade, en lütten Maand vun den Planeten Jupiter. |
10383 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Taygete | Taygete | Taygete betekent
Taygete, Figur ut de greeksche Mythologie,
Taygete, Maand vun den Planeten Jupiter. |
10384 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schloot | Schloot | En Schloot oder Sloot is en oostfreesch un ollnborgsch Woort för’n Watergraven, de an en Acker langs löppt. Dat Water vun’n Acker löppt in den Schloot rin un kann so aflopen. Wenn man den Schloot schier maken will, dann warrt dor „schlöten“ oder „slöten“ to seggt.
En grötteren Schloot warrt as Togschloot oder Togsloot (hoochdüütsch: Zuggraben) betekent. So en Togschloot fallt meestens ünner de Klassifikatschoon Water II. Ornen un is dorüm in’t Harvst jümmer rein to maken. So en Schloot föhrt dat Water van de Eerdböverflach in gröttere Waterströöm (Kanals, Deepen oder Leiden) un helpt dormit, dat dat Water, wat dör Regen oder Snee rünnerkamen deit, regelt weer aflopen deit.
Waterbo
Bueree |
10385 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sinope | Sinope | Sinope betekent
Sinope, Nymphe ut de greeksche Mythologie,
Sinope, lütten Maand vun den Planeten Jupiter,
Sinope, antike Stadt in de Törkie,
Sinop, en Marskrater, de na de Stadt nöömt is. |
10388 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lysithea%20%28Maand%29 | Lysithea (Maand) | Lysithea (ok Jupiter X) is en vun de lütteren Maanden wieter buten vun den Jupiter. Opdeckt weer Lysithea an’n 6. Juli 1938 vun den US-amerikaanschen Astronom Seth Barnes Nicholson an de Mount Wilson Steernwacht. Nöömt is de Maand na Lysithea, de in de greekschen Mythologie en Leevste vun Zeus weer. Den hüütigen Naam hett Lysithea erst 1975 kregen. Dorvör weer de Maand as Jupiter X betekend.
Ümlopbahn
De Maand Lysithea kreist op en Ümlopbahn mit en middleren Afstand vun 11.717.000 km üm Jupiter. Dorvör bruukt he 250 Daag, 4 Stünnen un 48 Minuuten. De Bahn hett en Exzentrizität von 0,1124 un is üm 28,302° gegen den Äquater vun den Jupiter kippt. De Egenschoppen vun de Bahn sünd teemlich liek mit annere Jupiter-Maanden, de as de Himalia-Grupp tohopenfaat warrt.
Egenschoppen
Lysithea tellt mit en middleren Dörmeter vun 36 km to de lütteren Maanden. De Böverflach wiest en Albedo vun blots 0,04 op – dat heet, dat blots 4 % vun dat infallend Licht wedder torüchstrahlt warrt. Dormit höhrt he to de düsteren Maanden. De Dicht liggt bi 2,6 g/cm³. Dat is recht veel, wat vermoden lett, dat Lysithea to’n gröttsten Deel ut Silikat-Steen opboot is.
Maand
Jupiter |
10389 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Radon%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Radon (Mehrdüdig Begreep) | Radon betekent
Radon, cheemsch Element ut de Grupp vun de Eddelgasen,
Radon-Transformatschoon, Beteken vör en sünners Tranformatschoon in de Mathematik,
Radon, Stadt un Gemeen in dat Département Orne, Frankriek.
Radon is de Familiennaam von
Hans Meyer-Radon (1890/1891–1977), US-amerikaanschen Architekt,
Jenik Radon (* 1946), US-amerikaanschen Jurist,
Johann Radon (1887–1956), öösterriekschen Mathematiker,
Walter Meyer-Radon (1886–1971), düütschen Dirigent un Kumponist. |
10390 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dezi | Dezi | Dezi is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat latiensche decimus afleidt, wat so veel as Teihnte.
Dezi warrt mit den Bookstaven d afkött. Dat warrt eenfach vör dat Eenheitenteken sett: T. B. is een Dezimeter (1 dm) de teihnte Deel vun een Meter (0,1 m oder ok 10-1 m).
Eenheit |
10391 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hekto | Hekto | Hekto is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat greeksche εκατόν (hekatón) afleidt, wat so veel as Hunnert.
Hekto warrt mit den Bookstaven h afkött. Dat warrt eenfach vör dat Eenheitenteken sett: T. B. is een Hektometer (1 hm) hunnert mal een Meter (100 m oder ok 102 m). An’n fakensten warrt de Vörsülv hekto för dat Volumen bi Fletigkeiten (Hektoliter) oder bi’t Meten vun den Luftdruck (Hektopascal'') bruukt.
Eenheit |
10392 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Deka | Deka | Deka is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat greeksche δέκα (déka) afleidt, wat so veel as Teihn.
Deka warrt mit de Bookstaven da afkött. Dat warrt eenfach vör dat Eenheitenteken sett: T. B. is een Dekameter (1 dam) teihn mal een Meter (10 m oder ok 101 m).
Eenheit |
10393 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Deka%20%28mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Deka (mehrdüdig Begreep) | Deka betekent
Deka, Vörsülv bi Maateenheiten, de dat teihnfake vun en Eenheit is,
Deka-Film, düütsche Filmprodukschoonsellschop,
DekaBank, Naamensdeel vun en düütsche Bank.
Deka is de Familiennaam von
Oli Deka (* 1980), indische Badmintonspelerin.
Kiek ok bi: Decca. |
10394 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seth%20Barnes%20Nicholson | Seth Barnes Nicholson | Seth Barnes Nicholson (* 12. November 1891 in Springfield, Illinois; † 2. Juli 1963 in Los Angeles, Kalifornien) weer een US-amerikaansche Astronom.
Nicholson is up’d Land in Illinois upwussen un hett later henn de Drake University besöcht, wor man sien Interess an de Astronomie waakt hett.
In dat Johr 1914 hett he an de Lick-Steernwacht van de Universität van Kalifornien de jüst nieg opdeckten Jupitermaand, de later henn Pasiphae nömmt wurrn is, beobacht. Dorbi hett he noch een Maand bi de Jupiter funn’n, (Sinope), de domols aber noch Jupitermaand IX heet. Nicholson hett de Bahn van de Maand bi sien Dokterarbeit 1915 utrekend. Een Johr later hett he de Asteroid (878) Mildred opdeckt.
Sien Beroopsleven hett he denn an de Mount-Wilson-Steernwacht verbrocht, wo he nahst noch dree Jupitermaanden, Lysithea, Carme (beid 1938) un Ananke (1951) as ok de trojaansch Asteroid (1647) Menelaus, opdeckt hett. Dorto hett he noch de Bahnen van een paar Kometen un van de Dwargplanet Pluto berekend.
Sinope, Lysithea, Carme and Ananke heeten eerst eenfach Jupitermaannd IX, X, XI und XII. Eerst in dat Johr 1975 hebbt se de Naams van de Internatschonale Astronomsche Union (IAU) kregen, ok wenn Nicholson dor tegen weer.
Sien Hööftupgaav an’t Mount Wilson Observatorium weer allerdings dat Ünnersöken van de Sünnaktivität. Över Jahrteinten hett he dorto Johresberichte över Sünnflecken-Aktivitäten upstellt. He hett ok an een paar Expeditschonen to’n Beobachten van Sünndüsternissen deelnommen, üm de Helligkeit un de Temperatur van de Korona van de Sünn to bestimmen.
In de fröhe 1920er Johren hett he tosommen mit Edison Pettit de eerste systemaatisch Ünnersökungen van Himmelskörpers in de Infrarot-Beriek dörföhrt. Dorbi hebbt se faststellt, dat de Maand mit eene dünn Stoffschicht övertrukken is, wat man denn nahst ok bewiesen kunn, as de eerste Minschen dor henkommen sünd.
Van 1943 bit 1955 weer he as Editor un Viezpräsident för de Astronomical Society of the Pacific tätig.
1963 hett he för sien Verdeensten de Bruce-Medaille kregen.
Nicholson, Seth Barnes
Nicholson, Seth Barnes
Nicholson, Seth Barnes
Boren 1891
Storven 1963 |
10396 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mega | Mega | Mega is en Vörsülv (Präfix), de bi Maateenheiten – t. B. ok in dat SI-System – bruukt warrt. Dat Woort is vun dat greeksche μέγας, mégas afleidt, wat översett so veel as groot heet. Bi de Maateenheiten bedüd Mega een millionen mal dat oorsprüngliche.
Mega warrt mit den Bookstaven M afkött. Dat warrt eenfach vör dat Eenheitenteken sett: T. B. is een Megameter (1 Mm) een Million Meter (1.000.000 m oder ok 106 m). Bekannt is de Vörsülv t. ut de Senn- un Funktechnik bi de Frequenzen (Megahertz).
In de Ümgangsspraak warrt mega ok as Stiegern vun Egenschoppen bruukt, üm to wiesen dat en Saak sünners wat is. T. bedüd megaschöön, dat man wat oder wokeen ganz sünners schöön finnen deit, un wenn vun megaluut snackt warrt, denn hebbt wi dat mit richtig Krach to doen.
Eenheit |
10397 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hegemone | Hegemone | Hegemone betekent
Hegemone, Figur ut de greeksche Mythologie,
Hegemone, Maand vun den Planeten Jupiter. |
10398 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kyllene | Kyllene | Kyllene oder Cyllene betekent
Kyllene, en Nymphe ut de greeksche Mythologie,
Kyllene, Bargen op de greeksche Halfinsel Peleponnes,
Cyllene, en lütten Maand vun den Planeten Jupiter. |
10400 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aoede | Aoede | Aoede betekent
Aoede (ok Aoide), een vun de Musen ut de greeksche Mythologie,
Aöde, Dichters un Singers vun volksdomlich Vertellen in’t ole Grekenland,
Aoede, een vun de lütten buteren Maanden vun den Planeten Jupiter. |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.