id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
9766 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schmuckring | Schmuckring | En Schmuckring is en Ring ut en nich verformbor Material, de vun Minschen as Smuck dragen warrt. De Ring warrt dorbi üm ene slanke Stell an’t Lief dragen, dat he nich wegrutschen kann (Fingerring üm’t drütte Lidd vun de Fingers oder Tehnring üm’t twete Lidd vun de Tehn, Armring üm’t Handlenk oder Footring üm’t Footlenk, Halsring üm’n Hals) oder he warrt dör dat Geweev dörstaken (Ohrring in’t Ohrläppken, Piercing in dat Knorpelgeweev vun’t Ohr, in de Flögel vun de Nees oder de Middelwand vun de Nees, bi de Augenbran, dör de Tung, dör de Lippen, dör de Bostwratten, dör den Buuknavel, dör de Schaamlippen oder dör dat Geweev bi’n Penis). Diademen un Kronen warrt normalerwies nich as Ring ansehn, denn se hollt sik blots dör Swoorkraft, de Ring hollt sik normalerwies ok so. Materialien köönt Metall, Holt, Plastik, Knaken oder annere Stoffen wesen. Mehrsttiets warrt aver Metall bruukt. Dat Gold is de opleefst bruukte Stoff, is aver vun wegen sienen groten Weert in de Praxis weniger faken bruukt.
Grundfunkschoon is dat Smücken vun den Dreger, aver welk Soorten vun Ringen hebbt ok noch wiedere Funkschonen. Se köönt Informatschonen över den Dreger wiedergeven. De Ehring schall na buten dat Vergevenwesen wiesen. De Ring der O, de in de BDSM-Subkultur dragen warrt, wiest den Dreger as Anhänger vun disse Subkultur ut un kann mit dat Dragen an rechte oder linke Hand ok glieks wiesen, wat de Person dorbi ene aktive oder passive Rull hett. De Halsringen bi de Padaung schöölt den Hals dehnen un länger maken.
Smuck |
9767 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fingerring | Fingerring | En Fingerring is en Ring ut en nich verformbor Material, de vun Minschen as Smuck üm dat drütte Lidd vun de Fingers dragen warrt. Na dat Dregen vun den Ehring an den tweten Finger (tellt vun de den Duum afwannte Siet) heet disse Finger ok Ringfinger. Annere Ringformen warrt aver ok an annere Fingers as den Ringfinger dragen.
Bedüden
Blangen de Opgaav as Smuck harrn de Ringen faken symboolsch Bedüden un hebbt na buten Egenschoppen vun den Dreger wiest. Eh- un Verlovungsring wiest, dat de Dreger vergeven is. Ok de Hirtenring vun Karkenlüüd hett desülve Opgaav, un wiest, dat de Dreger sik mit de Kark verbunnen hett. Meesterschopsringen warrt faken in Noordamerika dragen un wiest dat de Dreger to ene Sportmannschop tohören dee, de Meester worrn is. Den hogen symboolschen Weert vun Ringen wiest ok dat Motiv vun den Töverring in de Mythologie un Literatur.
Welk Ringtypen hebbt ok ganz praktische Opgaven. Blangen Armbanduhren gifft dat ok Ringuhren. De Giftring, in den ene lütte Portschoon Gift opbewohrt warrn kann, is siet de Antike bekannt. Segelringen kunnen as Segel bruukt warrn.
Historie
De öllsten bekannten Fingerringen sünd de Mammutelfenbeen-Ringen ut Pavlov in Tschechien, de vör üm un bi 21.000 maakt worrn sünd.
Fingerringgrötten
Dat gifft verschedene Methoden Ringgrötten antogeven. Dat Wiener Verenigungsmaat (na ISO 8653:1986) gifft den Fingerümfang in Millimeter an. Dat Maat vun Frankriek maakt dat sülve, tüht aver vun de Tall 40 af. Dat kuum mehr bruukte Pacher Maat fangt bi 38,5 Millimeter Ümfang mit ene Grött vun 1 an. Denn warrt jede högere Nummer üm 1,85 Millimeter grötter. Dat Dörmetermaat gifft nich den Ümfang an, dat gifft den Dörmeter an. De Weert is also Ümfang deelt dör Pi (≈3,14). Dat Maat vun England, Irland un Australien arbeidt nich mit Tallen. Dor gifft dat Bookstaven. För den Fingerümfang 37,8 Millimeter warrt de Bookstaav A bruukt, denn geiht dat in’t Alphabet för je 1,3 Millimeter jümmer een Bookstaav höger. Bi dat Maat in de USA un in Kanada is en Ümfang vun 36,5 Millimeter de Grött 0. Denn warrt mit je 0,032 Inch (0,8128 Millimeter) Ümfang de Grött üm een grötter.
Smuck |
9769 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Asmara | Asmara | Asmara (Tigré för „in Freeden leven“) is de Hööftstadt vun Eritrea.
De Stadt liggt up en Hööcht vun 2300 Metern an' Rand vun dat Hoochplateau, dat vun hier steil to de geologisch Senke affallt, de sück dör de Spreizungszoon tüschen Afrikaansch un Araabsch Plaat bild hett un in deren deepste Zoon sück dat Root Meer befinnen deiht.
Asmara is mit etwa 649.000 Inwahner (Stand 2009) de gröttste Stadt vun dat Land und hett ok en Universität.
Oort
Eritrea
Hööftstadt
Stadt |
9771 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1521 | 1521 |
Wat passeert is
13. Januar: Martin Luther warrt vun Paapst Leo X. ut de Gemeenschup vun de Kark utslaten
16. April: Martin Luther kümmt in Worms an. He schall dor an de beiden neegsten Dagen sien Thesen vör den Rieksdag afswören
17. un 18. April: Up den Rieksdag to Worms verdeffendeert Luther sien Lehr
As he na Huus reisen will, warrt Luther upgrepen un vun Suldaten in den Updrag vun sien egen Kurförsten na de Wartborg bröcht. Dor schall he seken wahnen
8. Mai: De Rieksacht warrt öber Luther utropen
De Spaniers winnt gegen de Azteken un maakt Tenochtitlán in Dutt
In’n Dezember fangt Luther an un öbersett dat Nee Testament up de Wartborg in Döringen
De kathoolsche Ridder Ignatius vun Loyola warrt bekehrt. Later warrt he hillig spraken
Boren
25. Januar: Paul vun Eitzen, düütschen Theologen un Reformator († 1598)
21. März: Moritz vun Sassen, Hartog un Kurförst vun Sassen († 1553)
8. Mai: Petrus Canisius, düütschen Theologen un Karkenlehrer, Gegenreformator († 1597)
4. August: Giambattista Castagna, laterhen Urban VII., Paapst († 1590)
13. Dezember: Sixtus V., Paapst vun 1585 bit 1590 († 1590)
Storven
27. April: Ferdinand Magellan, portugeeschen Seefahrer in’n Updrag vun de Kroon vun Spanien (* 1480)
10. Mai: Sebastian Brant, düütschen Humanisten, Schriever vun dat Narrenschipp (* 1457)
8. Juni: Zhengde, chineeschen Kaiser ut de Ming-Dynastie
27. August: Josquin Desprez, Komponist un Sänger (* um 1450/1455)
1. Dezember: Leo X., Paapst (* 1475)
Johr
16. Johrhunnert |
9772 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCnnerklaas | Sünnerklaas | Sünnerklaas warrt in Bremen un ümto de Hillige Nikolaus nömmt. Up Nedderlannsch heet he Sinterklaas.
De Hillige
De Hillige Nikolaus vun Myra is boren twuschen 270 un 286 in Patara un sturben an'n 6. Dezember 326, 345 oder 351. So akraat weet een dat hüdigendags nich mehr. He warrt in de Röömsch-kathoolsche Kark ok Nikolaus vun Bari nömmt un heet in de Orthodoxe Kark Nikolaus de Wunnermann. In de eerste Hälft vun dat 4. Johrhunnert weer he Bischop in Myra in Lüttasien. Dat liggt vundagen in de Törkie. Öber dat Leben vun de histoorsche Person weet een hüdigendags meist gor nix mehr, man allerhand Legenden öber em weert vertellt. He is vun de Kark to'n Hilligen maakt wurrn un weer denn de Schutzpatron öber de Höker un de Seefahrers. Dorüm is he ok vun de Düütsche Hanse un vun veel Steder, de dor tohören döen, to'n Schutzhilligen nahmen wurrn. Veel Karken in düsse Steder hefft ehren Naam vun Nikolaus kregen un heet nu noch St. Nicolai.
Anner Naams
In anner Länner hett de Sünnerklaas ok anner Naams: Klass, Sint Nicolaas, Sveti Nikola (Serbien), Sinterklaas, Samichlaus (Swiez) oder Kleeschen (Luxemburg). Father Christmas (Irland un England), Saint Nicolas (Frankriek), Noel Baba (Törkei), Santa Claus (Noord-Amerika), Papai Noel (Brasilien) un Sinta kaamt ok vun'n Sünnerklaas her, man weert eerst Wiehnachten fiert.
Sünnerklaaslopen
In Bremen is dat noch hüdigendags ganz begäng, datt de lüttjen Kinner an'n Sünnerklaasabend (6. Dezember) dör de Straten loopt un vun Döör to Döör loopt. Dor kloppt se an un singt jem ehr Leeder. Dor kriegt se denn meist een beten Snöökerkraams för. Dat bekanntest Leed is düt:
Sünnerklaas de grode Mann,
kloppt an alle Dören an.
Lüttje Kinner gifft he wat,
grode Kinner steckt he in'n Sack.
Halli, Halli, Hallo,
So geiht nah Bremen to.
Dor kaamt denn noch de Strophen to:
Bin en lüttjen König,
geevt mi nich to wenig,
Laat mi nich so lange stahn,
denn ik mutt noch wiedergahn.
Halli, Halli, Hallo,
So geiht na Bremen to.
Oder ok:
Mien Vadder is Zigarrenmaker,
mien Mudder kaut Toback.
Un wenn Ji dat nich glöben wüllt,
denn steck ik Jo in'n Sack.
Halli...
Hüdigendags weert düsse Riemels meist up Hoochdüütsch sungen. Fröher hefft sik de Kinner ok jümmers as Sünnerklaas anplünnt, man hüüt gaht se ok as Cowboy, Indianer oder ganz normalweg mit een groden Plastikbüdel in'e Hand.
Mann
Hilliger
Fierdag
Boren in dat 3. Johrhunnert
Storven in dat 4. Johrhunnert |
9777 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Margaret | Margaret | Margaret betekent
engelsche Form von den Deerns-Vörnaam Margarete,
Figur ut dat Theaterstück King Henry VI von William Shakespeare,
Margaret, ganz lütten Maand von den Planeten Uranus,
Margaret, Manga-Magazin för junge Deerns,
Margaret, Stadt in Alabama, USA. |
9778 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Prospero | Prospero | Prospero betekent
Hööftfigur ut dat Stück The Tempest (platt: De Storm) von Wiiliam Shakespeare,
Figur ut den Roman The Masque of the Red Death (hdt.: Die Maske des Roten Todes) von Edgar Allen Poe,
Prospero, Oper von Luca Lombardi,
Prospero, lütten Maand von den Planeten Uranus,
Prospero, utdeenten Forschungssatelliten in en Eerdümloopbahn,
Prospero, Nettwarkprotokoll för Reekners. |
9780 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ferdinand | Ferdinand | Ferdinand betekent
Ferdinand, nich blots in’n düütschen Spraakruum verbredten Vörnaam för Mannslüüd,
List vun Herrschers mit den Naam Ferdinand, de Naam vun en ganze Reeg vun Kaisers, Könige un annere Herrschers,
Figur ut dat Theaterstück The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Ferdinand, lütten Maand von den Planeten Uranus,
Bullen ut dat Kinnerbook The Story of Ferdinand (hdt.: Ferdinand, der Stier) von Munro Leaf, dat later von Walt Disney verfilmt worrn is,
Franz Ferdinand, schottsch Musikgrupp, de Indie-Rock speelt un na en öösterriekschen Ierzherzog nöömt is. |
9781 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Setebos | Setebos | Setebos betekent
Figur ut de Kummedie The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Setebos, lütten Maand von den Planeten Uranus,
Hööftfigur in de Romanen Ilium un Olympos von Dan Simmons. |
9782 | https://nds.wikipedia.org/wiki/21.%20April | 21. April | De 21. April is in den Gregoriaanschen Klenner de 111. Dag, man in Schaltjohrn is dat de 112. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
753 v. Chr.: Na Legenden warrt dör Romulus de Stadt Rom grünnt.
1519: Hernán Cortés lannt in Mexiko.
1836: In de Slacht von San Jacinto winnt Texas sien Unafhangigkeit von Mexiko.
1918: In’n Eersten Weltkrieg warrt de as Roote Baron bekannte düütsche Jagdfleger Manfred von Richthofen över Frankriek afschoten.
1944: De Fruunslüüd in Frankriek kriegt dat Wahlrecht.
1960: In Brasilien warrt de plante Stadt Brasília as niege Hööftstadt inweiht.
1967: In Grekenland övernimmt Georgios Papadopoulos dör en Staatsstriek de Macht.
1999: In Kirgisien warrt Amangeldy Muralijew niege Baas von de Regeren.
Kunst, Kultur un Bowark
1781: De Oper Elisa von Johann Gottlieb Naumann warrt in Dresden ooropföhrt.
1818: De Tragödie Sappho von Franz Grillparzer warrt an’t Wiener Burgtheater ooropföhrt.
1889: De Oper Edgar von Giacomo Puccini warrt in Mailand ooropföhrt.
1938: Dat Theatherstück Furcht und Elend des Dritten Reiches von Bertolt Brecht warrt in eenige Szenen in Paris ooropföhrt.
1983: De Wartborg bi Iesenack warrt no lange Arbeiden wedder open maakt.
Wetenschoppen un Technik
1993: NCSA Mosaic 1.0, de eerste Web-Browser, de Text un Grafik op een Siet wiesen kann, warrt freegeven.
1994: De polsch Astronom Alexander Wolszczan deckt dat eerste Sünnsystem buten von uns eegen op.
Boren
1488: Ulrich von Hutten, düütsch Humanist.
1555: Lodovico Carracci, italiensch Maler.
1774: Jean Baptiste Biot, franzöösch Physiker un Mathematiker.
1782: Friedrich Fröbel, düütsch Pädagoog, hett den eersten Kinnergoorn grünnt.
1880: Nicola Pende, italieensch Endokrinoloog († 1970)
1889: Paul Karrer, Swiezer Chemiker un Nobelpriesdräger († 1971)
1890: Walter Grotrian, düütsch Astrophysiker († 1954)
1906: Hans Hohberg, düütsch Wertschapsprüfer un Kriegsverbreker († 1968)
1913: Kai-Uwe von Hassel, ehmalger Ministerpräsident vun Sleswig-Holsteen († 1997)
1915: Anthony Quinn, US-amerikaansch Schauspeler
1921: Nicolaus Dreyer, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 2003)
1922: Mundell Lowe, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2017)
1925: Alfred Kelbassa, düütsch Footballnatschonalspeler († 1988)
1926: Elisabeth II., Königin vun Grootbritannien († 2022)
1932: Kalevi Huuskonen, finnisch Biathlet († 1999)
1940: Elke Müller, düütsch Politikerin un Landdagsafordnete vun Neddersassen († 2014)
1946: Patrick Rambaud, franzöösch Schriever
1947: Iggy Pop, US-amerikaansch Rockmusiker
1958: Øivind Nerhagen, norweegsch Biathlet
1959: Gerhard Delling, düütsch Sportjournalist
1965: Christina Plate, düütsch Schauspelerin
1968: Tita von Hardenberg, düütsch Fernsehmoderatorin
Storven
748: Genshō, 44. Kaiserin von Japan.
1073: Alexander II., Paapst.
1509: Hinrich VII., König von England un Lord von Irland.
1736: Prinz Eugen vun Savoyen, de eddele Ridder, Feldmarschall vun dat habsborgsch- kaiserliche Heer in de Kriegen gegen de Osmanen vun 1693 af an (* 1663)
1800: Diederich Georg Babst, plattdüütsch Schriever (* 1741)
1831: Gesche Gottfried, düütsch Serienmöörderin, henricht' up'n Domshoff to Bremen mit dat Sweert
1847: Friedrich von Gärtner, düütsch Architekt.
1910: Mark Twain, US-amerikaansch Schriever.
1918: Manfred von Richthofen, düütsch Jagdfleger
1971: François Duvalier, Dokter, Politiker, Präsident un Diktator in Haiti
1975: Arthur Marohn, düütsch Footballnatschonalspeler und -trainer (* 1893)
1985: Joe Hembus, düütsch Filmkritiker, Filmhistoriker, Dreihbookautor un Filmdorsteller (* 1933)
2005: Kurt Rebmann, düütsch Jurist.
2016: Hans Koschnick, düütsch Politiker un Börgermeester vun Bremen (* 1929)
2022: Mwai Emilio Stanley Kibaki, Staatspräsident vun Kenia (* 1931)
April 21 |
9783 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1522 | 1522 |
Wat passeert is
9. Januar: De Nedderlänner Adrian vun Utrecht warrt Paapst un nümmt den Naam Hadrian IV. an. Vunwegen dat de Nedderlannen dormals to dat Hillige Röömsche Riek vun Düütsche Nation tohöört, warrt he faken as een Düütschen ankeken
9. März: De Reformeerte Kark in Zürich in de Swiez fangt an, mit een Wusteten in de Fastentiet. Ulrich Zwingli verdeffendeert dat un seggt, Fasten, dat weer keen Geboot vun Gott
18. März: Juan Sebastián de Elcano finnt de Amsterdam-Insel.
26. Juni: De Osmanen versöökt, de Insel Rhodos intonehmen. Dat Eiland warrt verdeffendeert vun den Oorden vun de Johanniters
7. September: Juan Sebastián de Elcano is to'n eersten Mal üm de Welt seilt
Slacht bi Bicocca in Italien twuschen Karl V. un Franz I.
9. November: De Mönk Heinrich vun Zutphen höllt in een Kapell vun de Schaarskarken de eerste evangeelsche Predigt in Bremen
Boren
2. Februar: Lodovico Ferrari, Mathematiker († 1565)
22. Februar: Lampert Distelmeyer, Kanzler vun den Kurförsten vun Brannenborg († 1588)
28. März: Albrecht Alcibiades vun Brannenborg-Kulmbach, Markgraaf vun Brannenborg-Kulmbach († 1557)
19. April: Joachim vun Beust, düütschen Juristen († 1597)
11. September: Ulisse Aldrovandi, italieenschen Doktor un Naturforscher († 1605)
9. November: Martin Chemnitz, Lutherschen Theologen († 1586)
18. November: Lamoral Graaf vun Egmond, Strieder för de Freeheit vun de Nedderlannen (henricht' 1568)
Storven
30. Juni: Johannes Reuchlin, düütschen Philosoph un Humanist (* 1455)
27. August: Giovanni Antonio Amadeo, italieenschen Bildhauer un Bumeester (* 1447)
Storven ahn bekannt Datum
Hero Omken, oostfreesch Hööftling in't Harlingerland
Johr
16. Johrhunnert |
9798 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Torsten%20Frings | Torsten Frings | Torsten Frings (* 22. November 1976 in Würselen) is en düütschen Footballspeler. In'n Momang speelt he för den SV Werder Bremen in de Football-Bundsliga.
He speelt in Middelfeld, ober meestens nich ganz vörn, mehr so Oort Afrümer vör de Verteedigung.
Anfungen mit Footballspelen is he in Alsdorf (Rot-Weiß und Rhenania), denn hett he een Verdrag ünnerschreben bi Alemannia Aachen. För de hett he van 1990 bit 1996 speelt. Dornah fung he bi Werder Bremen an. Dor hett he bit 2002 speelt, bevör he för 2 Johr nah Dortmund gahn is. Denn hett he een Johr bi Bayern München speelt, aber dat hett hüm dor nich gefallen und so is he 2005 weer nah Werder Bremen gahn.
För de düütsche Football-Natschonaalmannschap het he ok all 77 Mol speelt.
Mann
Footballnatschonalspeler (Düütschland)
SV Werder Bremen
Boren 1976
Börger von Düütschland |
9799 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hill-Sph%C3%A4%C3%A4r | Hill-Sphäär | As en Hill-Sphäär (ok Hill-Ruum) warrt de Ümgegend von en Körper betekend, in welke de egen Gravitatschoon (oder Sworkraft) starker is, as de von en annern sworen Körper, de üm em ümlöpt. Sowat gifft dat in de Astronomie t. B. wenn en Maand üm en Planeten löpt. So en Sphäär hett ungefäähr de Form as en Kugel. Nöömt is se na den Mathematiker George William Hill, de sik mit de theoretschen Astronomie befaat harr.
De butenste Grenz von en Hill-Sphäär hingt af von:
de Gravitatschoon, de von den zentralen Körper utgeiht.
de Gravitatschoon, de von den ümlopenden Körper utgeiht.
de Zentrifugalkraft de op dat Betogssystem wirkt, in den de Körper kreist.
Innerhalf von de Sphäär is de Summ ut disse dree Kräft jümmers op den Zentralkörper richt. De Radius von den Hill-Ruum is jüst de Afstand bit to’n eersten oder tweeten Lagrange-Punkt.
Formel
Den Radius von en Hill-Sphäär kann man bereken ut:
Dorbi is r de Radius, a de Afstand von de Sworpunkten von beide Körpers, M is de Masse vun den Zentralkörper, un m de Masse von den Körper, de buten rümlöpt. e is de numerische Exzentrizität, de bi de meisten Planeten aver so lütt is (bi de Eer t. B. 0,0167), dat de Utdruck (1-e) ok weglaten warrn kann. De Formel vereenfacht sik denn to:
Bispelen
En paar Rekenbispelen wiest de Grötten von Hill-Sphäären:
De Eer hett en Masse von m=5,97·1024 kg un löpt üm de Sünn mit en Masse M=1,99·1030 kg. De dörsnittlich Afstand is dorbi ~149,6·109 m (de middlere Afstand Sünn – Eer warrt ok as 1 Astronoomsch Eenheit (AE) betekend). För de Eer hett de Hill-Ruum also en Radius von ~1,5·109 m oder 0,01 AE. De Maand liggt also mit en Afstand von ungefäähr 3,7·108 m in den Hill-Radius binnen.
De Hill-Sphäär von den gröttsten Planeten Jupiter hett en Radius üm un bi 0,35 AE un is dormit meist so groot as de grote Halfass von de Merkur-Bahn.
Die Hill-Sphäären von natürlich Satelliten as de Maanden sünd meist teemlich lütt. Dorüm is dat ok nich wohrschienlich, dat en Maand över längere Tiet sülvst ok en Trabanten hebben künnt. An’n wohrschienlichsten is dat noch bi grote Maanden, de sik wiet weg von jümmern Planeten bewegt. Ünner de natürlichen Satelliten in dat Sünnsystem hett de Maand vun de Eer mit en Radius von 9,2 mal den Eerdradius de gröttste Hill-Sphäär. Dorna kummt de Titan von den Planeten Saturn mit 8,2 Eerdradien un denn Kallisto von den Planeten Jupiter mit 7,9 Eerdradien.
Kiek ok
Dreekörper-Problem
Roche-Grenz
Himmelsmechanik |
9802 | https://nds.wikipedia.org/wiki/M%C3%A4rz%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | März (Mehrdüdig Begreep) | März betekent
März, den drütten Maand in dat Johr,
März, Roman von Heiner Kipphardt,
März, Tietschrift för düütsche Kultur in’t late Kaiserriek.
März is de Familiennaam von
Christoph März (1867–1931), düütschen evangeelschen Paster,
Christoph Michael März (1956–2006), düütschen Ooldgermanist,
Claus-Peter März (1947–2021), düütschen Theoloog,
Daniela März (* 1971), düütsche Schauspelerin,
Eduard März (1908–1987), öösterriekschen Weertschopshistoriker,
Fritz März (1927–2003), düütschen Jurist, Bargstieger un Sportfunkschonär,
Heiko März (* 1965), düütschen Footballspeler,
Jasper März (* 1986), düütschen Musiker,
Leopold März (* 1944), öösterriekschen Chemiker,
Maike März (* 1983), düütsche Handballspelerin,
Peter März (* 1952), düütschen Historiker,
Rainer März (* 1950), düütschen Kameramann, Dreihbookschriever, Speelbaas un Produzent,
Resi März (* 1960), düütsche Lichtathletin,
Richard März (* 1947), öösterriekschen Biochemiker,
Robert März (1894–1979), düütschen Schoolmeester un Naturkundler,
Roland März (1939–2020), düütsch Kunstwetenschopper,
Roswitha März (* 1940), düütsche Mathematikerin,
Stefan März (* 1980), düütschen Wetenschopsmanager un Historiker,
Ursula März (* 1957), düütsche Literaturwetenschopperin, Literaturkritikerin, Schrieversche un Journalistin,
Volker März (* 1957), düütschen Künstler,
Winfried März (* 1958), düütschen Wetenschopper,
Wolfgang März (* 1955), düütschen Rechtswetenschopper.
Kiek ok bi: Maerz, Mertz, Merz, Marz. |
9807 | https://nds.wikipedia.org/wiki/29.%20Juli | 29. Juli | De 29. Juli is in’n Gregoriaanschen Klenner de 210. Dag. Man in Schaltjohrn is dat de 211. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
1030: Olav II. Haraldsson reddt dat norwegsch Königdom, kummt aver in de Slacht von Stiklestad üm’t Leven.
1588: De spaansch Armada duukt to’n eersten mal vör de engelschen Küst op
1848: De Opstand in Tipperary, Irland, wegen de Groote Hungersnoot in Irland warrt von de Briten nedderslagen.
1900: Umberto I., König von Italien, starvt bi en Anslag dör den Anarchisten Gaetano Bresci.
1921: Bi en Parteiversammeln nimmt Adolf Hitler de Macht von de Parteiföhren und nimmt as Diktator dat Leid in de Hand.
1980: De Islaamsch Revolutschoon: De Iran kriggt en ännerte Flagg.
1981: Prinz Charles un Diana Spencer heiraad.
Weertschop
1818: In Paris grünnt Jules Paul Benjamin Delessert de Caisse d'Epargne et de Prévoyance. Dormit entstieht de eerste franzöösch Sparkass.
Kunst, Kultur un Bowark
1789: De Oper Claudine von Villa Bella von Johann Friedrich Reichardt warrt in Berlin ooropföhrt.
1836: Op den Pariser Place de l'Étoile warrt de Triumphbogen inweiht.
1954: In Grootbritannien kummt de eerste Band von den Roman The Lord of the Rings (hdt.: Der Herr der Ringe) op den Markt.
Wetenschoppen un Technik
1851: Annibale de Gasparis deckt den Asteroiden (15) Eunomia op.
1957: De Internatschonale Atomenergie-Organisatschoon (IAEO) warrt grünnt.
1958: De US-amerikaansch Präsident ünnertekend den National Aeronautics and Space Act un leggt dormit den Grundsteen för dat Grünnen von de NASA.
2005: De US-amerikaanschen Astronomen Mike Brown, Chad Trujillo un David Rabinowitz gevt bekannt, dat se an’n 5. Januar den Asteroiden 2003 UB313 opdeckt hebbt. Dat Objekt weer nu identifizeert as de Dwargplanet (136199) Eris.
Katastrophen
1968: De Vulkan Arenal op Costa Rica brickt ut un verwüüst dorbi de Dörpen Pueblo Nuevo un Tabacon. Um un bi 80 Minschen kommt dorbi üm.
Boren
1605: Simon Dach, düütsch Dichter († 1659)
1798: Carl Blechen, düütsch Maler.
1855: Ignaz Gaugengigl, düütsch Maler († 1932)
1883: Henry Robertson Bowers, britisch Polarforscher († 1912)
1883: Benito Mussolini, italiensch Diktator
1884: Fritz Neumayer, düütsch Politiker un Bundsminister († 1973]
1889: Lajos Asztalos, ungaarsch Schachspeler († 1956)
1889: Ernst Reuter, düütsch Politiker
1892: Eugen Grimminger, Liddmaat vun de Wedderstandsgrupp "Weiße Rose" († 1986)
1905: Johann Cramer, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen († 1987)
1905: Dag Hammarskjöld, sweedsch Politiker, tweete UN-Generalsekretär
1937: Jon Istad, norweegsch Biathlet († 2012)
1937: Daniel Little McFadden, US-amerikaansch Ökonom un Nobelpriesdräger
1938: Fritz Ligges, düütsch Rieder († 1996)
1938: Klaus Töpfer, düütsch Politiker un Bundsminister
1941: Wolfgang Bittner, düütsch Schriever
1943: Michael Holm, düütsch Slagersinger.
1953: Teresa Orlowski, poolsch Pornospelerin un Produzentin.
1955: Christian Tramitz, düütsch Schauspeler.
1956: Faustino Rupérez, spaansch Radrennfohrer
1957: Ulrich Tukur, düütsch Schauspeler.
1966: Martina McBride, US-amerikaansch Country-Singerin.
1972: Wil Wheaton, US-amerikaansch Schauspeler un Schriever.
1981: Fernando Alonso, spaansch Formel-1-Fahrer
1988: Tarjei Bø, norweegsch Biathlet
Storven
238: Balbinus, röömsch Kaiser
1030: Olav II. Haraldsson, norwegsch König
1099: Urban II., Paapst
1108: Philipp I., König von Frankriek
1236: Ingeborg von Däänmark, däänsch Prinzessin un Königin von Frankriek
1644: Urban VIII., Paapst (* 1568)
1844: Franz Xaver Wolfgang Mozart, öösterrieksch Komponist un Klaveervirtuose (* 1791)
1855: Karl Gottlieb Schweikart, öösterrieksch Porträtmaler (* 1772)
1856: Robert Schumann, düütsch Komponist (* 1810)
1890: Vincent van Gogh, nedderlannsch Maler (* 1853)
1945: Gustav Friedrich Meyer, düütsch Volkskundler (* 1878)
1960: Jack Cox, britisch Kameramann (* 1890)
1965: Jules Masselis, belgisch Radrennfohrer (* 1886)
1974: Cass Elliot, US-amerikaansch Singerin bi de Grupp The Mamas and the Papas
1974: Erich Kästner, düütsch Schriever, Kabarettist un Dreihbookschriever
1979: Norma Koch, US-amerikaansch Kleedaaschmakersche un Oscar-Priesdrägerin (* 1898)
1982: Harold Sakata, US-amerikaansch Schauspeler un Gewichthever (* 1920)
1983: David Niven, britsch Schauspeler
1990: Bruno Kreisky, österrieksch Politiker un Bundskanzler
1998: Jorge Pacheco Areco, uruguayisch Politiker un Präsident (* 1920)
2020: Werner Heukamp, plattdüütsch Schriever un Heimatforscher (* 1929)
Juli 29 |
9808 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ven | Ven | Ven (däänsch Hven) is en Eiland, dat to Sweden höört un in Öresund tüschen Sjælland und Schonen noordwestlich von Landskrona liggt. Se hört to dat Lehn Schonen.
De Eiland besteiht ut een etwa 40 Meter hooch Plateau (höchste Punkt 45 Meter över de Meeresspeegel), dat nah dat Meer hen meest liek affallt.
Ven is 7,6 km² groot un hett ruch weg 350 Inwahners. Up de Eiland sünd paar Hotels, een Jöögdharbarg (Vandrarhem) un een lütten Campingplatz. Man kann mit een Fährschipp van un nah Landskrona (Sweden) kommen un in de Sömmermonten ok nah Kopenhagen (Däänmark). In jede Saison kommt ruch weg 10.000 Touristen. Dorüm hebbt se dor ok 8.000 Röd, de man utlehnen kann.
Ven is bekannt wurrn dör de Experimente und Forskeree van Tycho Brahe, de 1576 mit de Eiland belehnt wurr. Brahe hett hier Slott Uranienborg un de Steernwacht Stjerneborg upbaut. De Resten dorvan sünd Anfang van dat 20. Johrhundert utgroben wurrn.
Weblinks
Fotos van den Eiland Ven
Eiland
Sweden
Oostsee |
9810 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Isatou%20Njie%20Saidy | Isatou Njie Saidy | Isatou Njie Saidy (* 5. März 1952 in Kuntaya; ok Aisatu N'Jie-Saidy) is ene westafrikanische Politikerin un ehmalge Viezpräsidentin von Gambia.
Saidy is in dat Dörp Kuntaya in’n Distrikt Jokadu in dat Noordöver-Landsafdeel vun Gambia boren. Nadem se ehr School afslaten harr, güng se 1970 op’t Lehrerseminar. Vun September 1983 bet Dezember 1989 weer se denn de Geschäftsföhrersch vun dat Büro för Froenfragen vun Gambia.
Vun Juli 1996 af an bet 2001 weer Saidy Ministersch för Gesundheit un Familie ünner Präsident Yahya Jammeh un hett vun 1996 af an ok dat Ministerium för Froenfragen leidt.
Se weer van'n 20. März 1997 bit Januar 2017 Viezpräsidentin vun Gambia un harr dormit dat tweethööchste Amt in’n Staat.
Saidy is verheiradt un hett veer Kinner.
Weblenken
Websteed vun de Viezpräsidentin (engelsch)
Njie Saidy, Isatou
Njie Saidy, Isatou
Njie Saidy, Isatou
Njie Saidy, Isatou |
9812 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Himalia%20%28Maand%29 | Himalia (Maand) | Himalia (ok Jupiter VI) is en von de Maanden wieter buten von den Planet Jupiter, man dorvon en von de grötteren. De Maand is an’n 3. Dezember 1904 von den US-amerikaanschen Astronomen Charles Dillon Perrine an de Lick-Steernwacht in Kalifornien opdeckt worrn. De Naam kummt ut de greeksche Mythologie, wo de Nymphe Himalia en Leevste von Zeus weer. De Naam is aver eerst 1975 vergeven worrn.
Ümloopbahn
Himalia hett en middleren Afstand von’n Jupiter von üm un bi 11.461.000 km. He bruukt för een Ümloop ungefäähr 250 Daag, 13 Stünnen un 35 Minuuten. De Maandbahn is üm 27,496 ° gegen den Äquater von’n Jupiter kippt un hett mit 0,1623 ok en teemlich groote Exzentrizität. Dat bedüüd, de Bahn is nich fein rund, man ’n beten in de Läng tagen. De Bahn is von de Egenschoppen en beten liek mit noch en paar annere Maanden. De warrt as de Himalia-Grupp betekend, as Himalia de gröttste von disse Maanden is.
Egenschoppen
Himalia hett en Dörmeter von rund 170 km. De Dicht is op 2,6 g/cm³ bestimmt worrn, wat teemlich groot is. De Wetenschoplers gaht dorvon ut, dat de Maand gröttstendeels ut Silikat-Steen besteiht – as de anndern ut de Grupp ok. De Bavenflach hett en Albedo von 0,04 – blots 4 % von dat Licht, dat ankummt, warrt ok wedder trüggstrahlt. In 7:47 Stünnen dreiht sik Himalia eenmol üm de egen Ass.
An’n 19. Dezember 2000 hett de Ruumsond Cassini-Huygens Biller von Himalia na de Eer schickt, as se an den Jupiter vörbi flogen is. De Sond weer man teemlich wiet weg, so dat keen Enkelheiten künnig warrt.
Maand
Jupiter |
9814 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lale%20Andersen | Lale Andersen | Lale Andersen (* 23. März 1905 in domolig Leh; † 29. August 1972 in Wien; egentlich Liese-Lotte Helene Berta Bunnenberg verheiraatete Beul) weer en düütsche Singersche un Schauspelersche.
Leven
Nah ehr Utbildung as Schauspelersche und Sängersche is se eerstmals 1931 an da Düütsche Künstlertheater in Berlin uptreden, later hen in’t Schauspeelhuus in Zürich un an de Münchner Kammerspiele. Dorneben stunn se ober ok mit Volksleeder, Chansons und Schlagers up Kleinkunst- und Kabarettbühnen. Weltberöhmt is se aber mit dat Leed Lili Marleen wurrn, wat Hans Leip 1915 text’ hett.
1937 hett se in Heidelbarg de Pianist un Kapellmeester Carl Friedrich Pasche kennen lehrt, de van 1937 bit 1943 ehr Klaveerbegleiter up all Tourneen un bi all Schallplattenupnahmen weer oder sogor de Upnahmen leeden de. Pasche muss aber 1943 in’ Krieg un so hebbt sük de Weeg trennt. All Klaveerspelers dornah kemen nich an Pasche mehr ran.
In de Twete Weltkrieg wurr dat Leed Lili Marleen över de „Soldatensenner Belgrad“ send un up beid Sieden van de Front hört. De Nazis hebbt dat Leed denn aber verboten un Lale Andersen kreeg Uptreverbot, un kunn van Glück seggen, dat se nich ok noch in’t Konzentratschoonslager kommen is. Se drüff aber noch schauspelern un so hett se 1942 in de Film G.P.U. mitspölt un sungen.
No de Krieg hett se Chansons un Seemannsleeder sungen und dat ok in’d Utland. Man kunn her immer licht erkennen, wiels hör besünners Oort van Stimm, de up düütsch mit „herbes Timbre“ beschreben wurrn is. Starallüren harr se ok nich. Dorüm weer so ok temek beliebt. 1949 hett se denn de Swiezer Leederkomponist Artur Beul heiraad.
1956 sung se in de Film ...wie einst, Lili Marleen (Regie Paul Verhoeven) de Leeder Lili Marleen un Südseenacht. 1961 hett se Düütschland bi de Eurovision Song Contest vertreden. Hör Leed Einmal sehen wir uns wieder keem aver blots up Platz 13. 1968 hett se in de Fernsehkrimi Einer fehlt beim Kurkonzert ünner de Regie van Jürgen Roland de vermodte Dedersche spöölt.
Bit dat Johr 1970 is se immer mol weer in Feernsehsennen uptreden, so ok in de Sennen Haifischbar.
1972 hett se ehr Autobiografie Der Himmel hat viele Farben rutbrocht un is een lütt Sett later in Wien an Krebs stürben. Dat Book weer denn ok Grundlaag för de Film van Rainer Werner Fassbinder de 1980 de Film Lili Marleen mit Hanna Schygulla in de Hööftrull maakt hett.
Lale Andersen is up de Dünenkarkhoff van Langeoog begraven wurrn. Up Langeoog steiht ok her Huus, de Sünnenhof. Ehr öllste Söhn, Björn Wilke, hett dor denn een Pensionsbetrieb föhrt. Hüdtodag is dor en Restaurant un en Teestuv drin. In Bremerhoben hebbt se 1981 wegen ehr een gußiesern Lateern upstellt un 2005 is up Langeoog en Bronzestatue, maakt van de Goldschmidsche Eva Recker, enthüllt wurrn.
Een Weltstar is se mit de Leeder Lili Marleen un Ein Schiff wird kommen, wurrn, ehr bekannteste Leeder sünd Der Junge an der Reling (1939), Lili Marleen (1939), Es geht alles vorüber, es geht alles vorbei (1941), Unter der roten Laterne von St. Pauli (1941), Die Fischer von Langeoog (1949), Blaue Nacht, o blaue Nacht am Hafen (1951), Grüß mir das Meer und den Wind (1952), Fernweh (1953), Ich werd’ mich an den Jonny schon gewöhnen (1953), Die Dame von der Elbchaussee (1958), Hein Mück (1958), Ein Schiff wird kommen (1959), In Hamburg sind die Nächte lang (1964) und Der Rummelplatz am Hafen (1969). Plattdüütsch hett se af un to ok sungen.
Filmografie (Utwahl)
Weblinks
Websteed to Lale Andersen: lale-andersen.de (hoochdüütsch)
Kortbiografie (hoochdüütsch)
Biller van Plattencovers (hoochdüütsch)
Fru
Schauspeler
Singer
Hoochdüütsch
Boren 1905
Storven 1972
Börger von Düütschland |
9815 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thebe | Thebe | Thebe betekent
Thebe, verscheden Frunslüüd in de greeksche Mythologie,
Thebe, Maand von den Planeten Jupiter,
Thebe, antike Stadt un Landschop in de lüttasiaatsch Region Troas. |
9816 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Themisto | Themisto | Themisto betekent
Themisto, Figur de greeksche Mythologie, Leevste von Zeus,
Themisto, Maand von den Planeten Jupiter. |
9817 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Leda | Leda | Leda betekent
Leda, greeksch Königin vun Sparta,
Leda, Maand vun’n Jupiter,
(38) Leda, en Asteroid,
Leda, en Programmeerspraak,
Leda, Stroom in Neddersassen, de in de Eems münnt.
Leda is de Familiennaam von
Otto L. Schmidt-Leda (1852–1907), düütschen Diplomaat.
Kiek ok bi: Ledda. |
9818 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lysithea | Lysithea | Lysithea betekent
Lysithea, Figur ut de greeksche Mythologie,
Lysithea, Maand von den Planeten Jupiter. |
9819 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Phosphor | Phosphor | Phosphor (afleidt von dat greeksche φως-φορος – „lichtdrägend“, wegen dat Lüchten von den witten Phosphor) is en chemisch Element, dat mit dat Teken P afkött warrt un de Atomtall 15 hett. Phosphor höört to de Nichtmetallen un speelt bi all Levwesen en wichtig Rull.
Historie
Phosphor is 1669 von den düütschen Aptheeker un Alchemisten Hennig Brand opdeckt worrn, as he bi sien Söök na den „Steen von de Wiesen“ Urin indampt un op Sand noch mal hitt makt hett. Dorbi geev dat en Rückstand de wegen de Phosphoreszenz gleiht hett. Phosphor is to de Tiet mit Gold opwaagen worrn, obschoonst dat dormals man blots för Nachtdischlampen bruukt weer. Hennig Brand is dör sien Opdecken man nicht riek worrn. He verkööp dat Rezept to’n Herstellen an en Alchemisten, der dormit ’n masse Geld verdeent hett.
De Alchemist weer Dr. Johann Daniel Kraft. He hett dat Herstellen 1677 Robert Boyle wiest. Wegen dat faszineerend Lüchten is de witte Phosphor toeerst as Heelmiddel brukt worrn. Later kreeg dat denn en wichtig Bedüden bi dat Herstellen von Rietstickens. De witte Phosphor is man bös giftig, un dorüm geev dat faken swore Vergiften ünner de Arbeiders.
Vörkommen
In de Natur gifft dat den Phosphor man blots bunnen in chemisch Verbinnen un dat meist in Form von Phosphaten. Phosphor hett ungefäähr en Andeel von 0,11 % an de Eerdkrust. Dat gifft en Reeg von Mineralen, wo Phosphor binnen is. Typisch sünd de Apatite: Ca5(PO4)3(F,Cl,OH). Besünners de Fluorapatit un de mit Calciumcarbonat dörsette Phosphorit speelt in groote Rull bi’n Afbo von Phosphor.
Annere Mineralen mit Phosphor sünd t. B.:
Wavellit – Al3(PO4)(F,OH) · 5 H2O
Vivianit – Fe3(PO4)2 · 8 H2O
Törkis – CuAl6[(PO4)(OH2)]4 · 4 H2O
De gröttsten Lagersteden för Phosphor gifft dat in de USA un in Afrika. Weltwiet warrt jedet Johr üm un bi 100 Mio. t Rohphosphaten wunnen. Meist 90 % dorvon warrt to Düngemiddel verarbeidt.
Groot Bedüden hett Phosphor för Levwesen un kummt in ünnerscheedlich Rebeeten bi Deerten un Planten vör. Hydroxylapatit [ Ca5(PO4)3OH ] is t. B. en wichtig Bestanddeel bi’n Opbo von Knoken un Tähn. Phosphorverbinnen sünd aver ok Bestanddeelen von de Nukleinsüürn oder von den Energiedräger ATP.
Egenschoppen
Phosphor is en bannig wannelbar Element, dat Oxidaschoonstallen twüschen -3 un +5 annehmen kann. Disse beiden sünd aver de, de Phosphor an leevsten hett.
Phosphor as Gas
Ünner 1.200 °C bildt Phosphordamp mehrstensdeels P4-Tetraeder as lüttste Molekülen. Twüschen 1.200 un 2.000 °C liggt de Phosphor denn meist as P2-Molekülen vör, wobi de Struktur von de Valenzelektronen jüst so as bi’n Stickstoff is. Över 2.000 °C dissozieert de Molekülen denn mit stiegend Temperatur allmählich to atomaren Phosphor.
Modifikatschoonen
Phosphor gifft dat in veer allotrope Modifikatschoonen: witt, root, swatt un vigelett. All disse Modifikatschoonen hebbt ünnerscheedlich Kristallstrukturen un dormit ok ünnerscheedlich Dichten un. Se sünd ok verscheeden bi de cheemsch Reaktschoonen.
Witten Phosphor
De witte Phosphor is de Oort, de sik an’n liechsten verflüchtigt un an’n dullsten reageert. He hett en Dicht von 1,82 g/cm³, en Smöltpunkt von 44,1 °C un een Kaakpunkt von ~280 °C. Bi witten Phosphor schient dat Licht en beten dör und dat sütt so ut as Wass. Wenn de en beten verunreinigt is, warrt he ok as gelen Phosphor betekend, as de denn ok geel schimmert, wenn de ansneden warrt. De kubische witte Phosphor löst sik liecht in Phosphortrichlorid un in Kohlenstoffdisulfid (CS2) : 100 g Kohlenstoffdisulfid kann mehr as 1 kg witten Phosphor lösen. In Benzol, Ether oder Tetrachlorkohlenstoff löst he sik blots swak.
De kubisch Form (α-Struktur) geiht bi -77 °C in en hexagonale Form (β-Struktur) över. Beid Strukturen un ok lösten Phosphor bildt P4-Tetraeders mit en Winkel von 60°
Fien verdeelten Phosphor fangt an de Luft von sülvst Füer. Af ungefäähr 50 °C entzündt sik ok gröttere Stücken un verbrennt to Phosphor(V)-oxid. Witt Phosphor mutt dorüm in Water opbewahrt warrn. Brennend Phosphor dröff ok nich mit Water löscht warrn, as Phosphorstoff mit dat Water in fiene Ritzen verdeelt warrn kann, de na dat Drögen denn wedder Füer fangt. An’n besten kummt man den brennend Phosphor mit Sand bi.
An de Luft kann witten Phosphor hellgröön lüchten (Chemolumineszenz). Dat kummt dör den hoogen Dampdruck, de in de Ümgeven för gasförmig P4 sorgt. Dat oxideert över P4O6 to P4O10:
Mit Halogenen, Metallen oder Swevel reageert witte Phosphor teemlich dull. Ünner Inwirken von stark Laugen disproportioneert he to Phosphin un Hypophosphit. In Allgemeen’n is Phosphor en stark Reduktschoonsmiddel
Witten Phosphor is bannig giftig: All bi 50 mg blifft en Minsch doot. Dat Gift stört de Eiwitt- un Kohlenhydratsynthese un warrt ok blots lagnsam wedder ut den Liev utscheed. De Doot kummt eerst na fief bit tein Daag.
Witten Phosphor tohopen mit Kautschuk hebbt die Briten in’n Tweeten Weltkrieg in Brandbomben füllt. De backige Kautschuk lett sik slecht wedder afkriegen. Dordör möken disse Bomben ganz schlimme Wunnen.
Dat bi’t Verbrennen entstahne Phosphorpentoxid (P4O10 oder P2O5) is bannig hygroskopsch. Dat bedüüd, dat dat Water antücht. Dorüm entsteiht dorbi ut de Luftfuchtigkeit gau en dichten Nevel ut Phosphorsüür. Phosphor is ok in Nevelgranaten binnen. So welke sünd t. B. ok in’n Irakkrieg von de USA in Falludscha insett worrn, üm de Gegenslüüd ut jümmer Versteken ruttodrieven.
Wegen de sworen Verbrennen, de in de Nöög von de Explosion dorbi entsstahn künnt, is dat Insetten von disse Granaten ümstreden.
Rooten Phosphor
As rooten Phosphor betekend man en ganze Reeg von amorphen und kristallinen Oorten von Phosphor mit ünnerscheedlich Dichten twüschen 2,0 un 2,4 g/cm³ un Smöltpunkten twüschen 585 un 610 °C. Allgemeen is de roote Phosphor amorph, lett sik aver dör Wedderkristalliseeren in den monoklinen Hittorfschen Phosphor (vigeletten Phosphor) ümwanneln, de en dreedimensional verknütte polymere Form hett. Rooten Phosphor kriggt man, wenn man denn witten Phosphor in Phosphortribromid kaaken deit. Wunnen warrt de roote Phosphor dör mehrstünnig Ophitten op ungefäähr 360 °C
De Ünnerscheden von de kristallinen Andeele in den rooten Phosphor maakt de ünnerscheedlich Formen von em ut. Dorbi speelt de Koorngrött, de Gitterstruktur un Verunreinigen en Rull, aver ok de Afsättigen von Randgruppen mit Halogenen, Suerstoff oder Hydroxyl-Gruppen.
Roote Phosphor löst sik nich in de üblichen Lösmiddeln. Von dat Reageern her liggt de roote Phosphor twüschen den witten un den swatten, man dorbi is he ehr traach. Dorgegen is de vigelett Phosphor mehr liek den swatten. De Schencksche Phosphor (1902, na Rudolf Schenck) reageert aver wedder veel beter as de „normale“ roote Phosphor.
De roote Phosphor is nich giftig. To’n eersten mal is he von den Österrieker Anton Schrötter von Kristelli beschreven worrn wesen.
Vigeletten Phosphor
Vigelett Phosphor warrt ok as Hittorfschen Phosphor betekend, as he von Johann Wilhelm Hittorf opdeckt worrn is. Vigelett Phosphor entsteiht, wenn man witten Phosphor een bit twee Weken op üm un bi 550 °C hitt maakt. Disse Oort is en Polymer, dat keen Stroom leiden un sik nich in CS2 lösen deit. Ennd von de 1960er Johren is de Struktur von den vigeletten Phosphor opklaart worrn. Ok disse Form is nich giftig.
Swatten Phosphor
Swatte Phosphor is bi Ruumtemperatur de stabilste Modifikatschoon, de amorph oder dree verscheeden Kristallsturkturen hebben kann. AS swatten Phosphor en Polymer is, lett he sik nich oplösen un brennt un reageert so goot as gor nicht. De Dicht is 2,69 g/cm³. Jüst as de roote Phosphor is ok de swatte dorüm nich giftig.
Dat Kristallgidder von swatten Phosphor beteiht ut opwellte Dubbellaagen, in de de Phosphoratomen liek en Pyramid mit dree annere naverte Atomen in en Winkel von 100 ° bunnen sünd. In disse Form hett Phosphor Egenschoppen von en Halfleider. In fuchtig Luft oxideert de swatte Phosphor en beten sneller as de roote, warrt dorbi aver von en viskos Huut ahn Klöör ut Phosphorsüüren övertogen, so dat denn nich so licht mehr Suerstoff doran kommen kann.
Swatte Phosphor entsteiht bi hoogen Druck ut den witten ode rooten Phosphor un ünnerscheed sik dull von de annern.
Phosphor-Nanosticken
In’n August 2004 hebbt de düütsche Forschers Arno Pfitzner un Helmut Eckert niege Modifikatschoonen von dat wannelbar element funnen un ünnersöcht: De Phosphor-Nanosticken. Bi de beiden Modifikatschoonen sünd de Phosphoratomen in lange Keden opreegt (Polymere).
De rootbrunen Fesen ünnerscheed sik düdlich von den rooten Phosphor. An de Luft künnt de Nanostickens in drögen Tostand en poor Weken stabil blieven. Ünner’n Elektronenmikroskop seht se ut as lang, parallel utrichte lütte Stickens mit en Quersnitt von ~0,34 nm btw. 0,47 nm.
Verwennen
Witten Phosphor warrt to’n gröttsten Deel (80 %) to Phosphor(V)-oxid verbrennt, wat as Utgangsstoff brutk warrt för Phosphorsüür un ünnerscheedlich Phospaten. Dat Oxid hett aver ok en groot Bedüden as Middel to’n Drögen, as dat de beste Stoff is, üm Water to binnen. En annern Deel warrt wieter verarbeidt to Phosphortrichlorid (PCl3) un Phosphorpentasulfid (P4S10). Disse Stoffen warrt brukt to’n Produzeeren von verscheeden Saken, as Flammschutzmiddel, Weekmaker un Plantenschutzzmiddel.
Roote Phosphor warrt in de Herstellen von Rietstickens brukt. Hört sik komisch an, aver fien verdeelt warrt rooten Phosphor ok as Flammschutz in Kunststoffen (t. B. Polyamid) mischt. Bi’t Verbrennen von den Phosphor warrt dorut tohopen mit Suerstoff un Fuchtigkeit ut de Luft en verkohlte Schicht, de de Flamemn nix anhebben kann.
Direkt ut dat Calciumphosphat warrt de as Düngemiddel brukten Phosphaten wunnen, indem dat mit Swevelsüür opsloten warrt. Dorbi entsteiht dat so nöömte Superphosphat. För dissen Vörgang warrt üm un bi 60 % von de weltwiet produzeerte Swevelsüür verbrukt.
Phosphor warrt ok bi dat Militär för Nevel- oder Brandmunitschooon brukt. För dat letzere is dat vör allen de witte Phosphor. Bi Nevelmunitschoon warrt hüüt mehr de roote Phosphor tosamen mit Oxidatschoonsmiddeln un Brennstoffen ut Metall brukt, as de nich so gefäährlich is.
Bit in de 1980er Johren weer ok noch in Scholen mit witten Phosphor experimenteert. To is dat aver verboden worrn wegen de Gesundheit. Hüüt dröff in Scholen blots noch mit den rooten Phosphor hanteert warrn.
Biologsch Bedüden
Phosphorverbinnen sünd levenswichtig för all Levwesen op de Eer. Se sünd Bestanddeel von de Genen, de bestimmt, woans en Liev opbot is, nipp un nau sünd se Deel von de DNA- un RNA-Molekülen. Annere Verbinnen sünd Deel von dat ATP, wat as Energiedräger un Drievstoff bi’n Stoffwessel en Rull speelt.
Dorneven is Hydroxylapatit en Hööftbestanddeel von dat Gerüst, worut de Knaken un de Tähnen maakt sünd. De Liev von en Minschen mit 70 kg Gewicht bargt üm un bi 700 mg Phosphor, wovon wedder 600 mg fast in de Knoken inbot sünd.
An’n Dag schall en utwossen Minsch ungefäähr 750 mg Phosphor to sik nehmen. Phosphorverbinnen gifft dat rieklich in Melkprodukten, Fisch, Fleesch und Broot.
Nawies
Spektroskopie
De beste Mööglichkeit för de Phosphornawies is de 31P-NMR-Spektroskopie. 31P is neemlich dat eenzig in de Natur vörkommende Isotop von Phosphor un hett en Kernspin-Quantentall von ½. Gegenöver den Waterstoff is de relativ Fienföhligkeit blots 6,6 %. Dat Resonanzrebeet is ungefäähr 700 ppm (P4 hett en Verschuven von -488 ppm). As Standard warrt allgemeen 85%ig Phosphorsüür brukt.
Phosphor is en Spin-½-Karn, dorüm kann man de Spektren goot utwerten. Wenn de Waterstoff tosettlich entkoppelt is, gifft dat normalerwies en scharp Signal. De Verschuven von den Phosphor hingt af von de bunnen Atomen. Dormit kann man bekannte Verbinnen teemlich goot rutfinnen. Bi unbekannte Verbinnen kann man nich so veel utseggen.
Cheemsch Nawies
De cheemsch von Phosphor geiht över dat Phosphat (nipp nu nau över dat Ortho-Phosphat PO43-). Bunnen Phosphor warrt dorför – wenn nödig – eerst opslaten un in Phosphat överföhrt.
För den qualitativen Nawies, wo dat blots dorüm geiht, ob överhööft Phosphor dor is, gifft dat en Nawiesreakschoon mit Ammoniummolybdat. In suer Lösen entsteiht dorbi en gelen Nedderslag ut Ammoniummolybdophosphat:
In alkalisch Ammoniaklösen mit Magnesium-Ionen fallt Phosphat as Magnesiumammoniumphosphat ut:
De Nawies geiht aver ok in Form von Zirkonhydrogenphosphat:
Historsch is de Mitscherlich Proov för den Nawies von witten Phosphor intressant, wenn de Verdacht von een Vergiften bestünn. Dorför weer de Inholt von’n Magen mit Water hitt maakt. De witte Phosphor verflücht sik denn mit den Waterdamp. Denn kondenseert he wedder un fangt bi Kontakt mit den Suerstoff in de Luft dat Lüchten an (Chemolumineszenz).
De quantitative Nawies geiht op twee Oorten: Bi de gravimetrisch Bestimmen kann ut Phosphat un Molybdän-Ionen en geel Molybdophosphation bildt warrn, dat tohopen mit 8-Hydroxychinolin en swor to lösen Nedderslag maakt. Da warrt denn bi 160 °C drögt un wagen, wenn keen Water mehr binnen is. In den Nedderslag is man blots 1,37 % Phosphor – dormit kann een also jüst ok lütte Mengden von Phosphat goot nawiesen.
Bi de volumetrisch Bestimmen warrt dat Phosphat mit La3+- oder Bi3+-Maatlösen utfällt un dorna mit EDTA trüchtitreert.
Verbinnen
Wieldat Phosphor bannig verscheeden wesen kann, gifft dat ok bannig veel Verbinnen, de Phosphor bargt. De wichtigsten Mineralen sünd Hydroxylapatit un Fluorapatit. Mit Swevel verbinnt sik Phosphor to de Phosphorsulfiden un mit de Halogenen gifft dat de Phosphorfluoriden, -chloriden, -bromiden un -iodiden.
Phosphor verbinnt sik ok mit Stickstoff. Dor gifft dat de Phosphornitriden un de Phosphorylnitriden, de aver ok Suerstoff bargt. Mit den Suerstoff geiht Phosphor ok en ganze Reeg von Verbinnen in, t. B.:
Phosphortrioxid
Phosphortetraoxid
Phosphorpentoxid
Disse Verbinnen hebt Verbinnen, de liek sünd as bi dat Adamantan, also en lieke Molekülstruktur opwiest as en Demant.
Dorvon leidt sik de Suerstoffsüüren af mit de dorto höörend Solten:
Disse Süüren warrt ok Monosüüren nöömt, wieldat dor blots een Phosphoratom binnen is. Man dat gifft ok Süüren mit twee Phosphoratomen:
Verbinnen von Phosphor mit dree navert Waterstoffatomen warrt as Phosphanen betekend. De ole Beteken Phosphinen passt hüüt nich mehr to de Naamsregeln von de IUPAC, warrt aver in de Literatur noch mehrsteldeels verwennt (sünners in de angelsass’schen). In de Verbinnen kann de Waterstoff ok dör orgaansch Gruppen (Funktschoonelle Gruppe) uttuuscht wesen. Disse Grupp mutt aver mit dat Kohlenstoffatom direkt an dat Phosphor bunnen wesen, also in de Reeg R1-P-C-R2. Sitt dor noch en Suerstoffatom twüschen, also in de Reeg R1-P-O-C-R2, snackt man von Phosphiten.
In de orgaanschen Chemie gifft dat ok veele Verbinnen. Wichtig sünd in de Biochemie vör allen:
ADP, ATP, AMP
GTP, GDP, GMP
Phospholipiden
Kiek ok bi
Phosphorbomb
Websteden
Chemisch Element |
9821 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gravimetrie | Gravimetrie | Gravimetrie betekent
Gravimetrie, en Deelrebeet ut de Eerdphysik, dat sik mit Gravitatschoon befaat,
Gravimetrie, en Methood för dat Bestimmen von Stoffmengden in de Chemie. |
9822 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kassel | Kassel | De Documenta-Stadt Kassel (bit 1926 amtlich Cassel) is de eenzige Grootstadt in Noordhessen un na Frankfort an'n Main un Wiesbaden de drüttgröttste Stadt vun dat düütsche Bundsland Hessen. Kassel liggt to beide Sieten vun den Fulda-Stroom. Bekannt is se vunwegen den Bargpark Wilhelmshööch un vunwegen de Documenta, een Kunstutstellung, de dor all veer oder fiev Johr stattfinnen deiht. Vunwegen düsse Utstellung driggt Kassel ok vun dat Johr 1999 af an den offiziellen Binaam Documenta-Stadt.
In dat Johr 1899 hett Kassel to'n eersten Mol mehr as 100.000 Inwahners harrt un is dor Grootstadt mit wurrn. 2003 weern dat ruch weg 195.000 Inwahners up een Flach van 106,77 km². Hüdigendags (Februar 2007) sünd dat 193.589 Inwahners. Van’t Grött un van Inwahnertaal her liggt se dormit up Platz 41 in Düütschland.
Hans Eichel, de later henn Bundsminister för Finanzen wurrn is, weer lang Tiet Börgermeester van Kassel.
Kassel is de histoorsche Hööftstadt vun Hessen. Vun 1277 bit 1866 hett se as Hööftstadt deent, toeerst vun de Landgraafschop Hessen un laterhen vun de Landgrafschop Hessen-Kassel. 1866 hett Preußen na den Krieg gegen Öösterriek Hessen dalslaken un to en preußschen Regeernsbezirk maakt. Hüdigendags sitt in Kassel de Regeernsbezirk Kassel un de Landkreis Kassel. Se is en vun de negen Böverzentren vun dat Land Hessen.
Oort
Hessen
Landkreis Kassel |
9823 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Carpo | Carpo | Carpo betekent
Carpo, in de greeksche Mythologie een von de dree Horen (ok Karpo oder Xarpo schreven),
Carpo, Maand von den Planeten Jupiter. |
9824 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Euporie | Euporie | Euporie betekent
Euporie, Figur ut de greeksche Mythologie, een von de Horen,
Euporie, en lütten Maand von den Planeten Jupiter. |
9825 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Astronaut | Astronaut | Mit Astronaut betekent man de Lüüd ut de USA, de mit een amerikaansch Ruumschip över 100 km Höcht floogen sünd, oder dorför traineert hebbt. Bi de Russen wurd deroortig Lüüd Kosmonauten nömmt un bis de Chinesen Taikonauten. All Lüüd, de van anner Staaten kommt, wurd meestens blots Ruumfohrer nömmt.
De Ünnerscheed röhrt doher, dat de Amerikaaners bi dat Thema Weltruum jümmers van Astronautics snakken doht un de Russen jümmers van Kosmos.
De eerste Astronaut weer denn Alan Shepard, de sien Floog woll nich as Ruumfloog anerkennt wurd (nich hoch genog), aber he hett dorför traineert un is later henn ok nah de Maand floogen. De meest Lüüd seggen dorüm, dat John Glenn de eerste Astronaut weer. De is woll dreemal um den Eer floogen, weer aber man blots de daarte Astronaut.
Ruumfohrt |
9826 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kosmonaut | Kosmonaut | Mit Kosmonaut betekend man de Lüüd ut Sowjetunion (hüdtotag Russland), de mit een sowjeetsch oder russ’sch Ruumschip över 100 km Höcht floogen sünd, oder dorför traineert hebbt. Bi de Amerikaaners wurd deroortig Lüüd Astronauten nömmt un bis de Chinesen Taikonauten. All Lüüd, de van anner Staaten kommt, wurd meestens blots Ruumfohrer nömmt.
De Ünnerscheed röhrt doher, dat de Amerikaaners bi dat Thema Weltruum jümmers van Astronautics snakken doht un de Russen jümmers van Kosmos.
Der eerste Kosmonaut weer denn Juri Gagarin, de överhoopt ok een Ruumfloog makt hett.
Ruumfohrt |
9827 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Taikonaut | Taikonaut | Mit Taikonaut betekend man de Lüüd ut China, de mit een chinesisch Ruumschip över 100 km Höcht floogen sünd, oder dorför traineert hebbt. Bi der Russen wurd deroortig Lüüd Kosmonauten nömmt un bis de Amerikaaners Astronauten. All Lüüd, de van anner Staaten kommt, wurd meestens blots Ruumfohrer nömmt.
De Ünnerscheed röhrt doher, dat de Amerikaaners bi dat Thema Weltruum jümmers van Astronautics snakken doht un de Russen jümmers van Kosmos. Bi de Chinesen is dat so ähnlich.
Ruumfohrt |
9828 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Athalarik | Athalarik | Athalarik (* 516, † 2. Oktober 534) weer König van de Ostgoten up de italische Halfeiland. He weer de Enkelsöhn van Theoderik de Grote un is König wurrn, as de 526 dood bleven is.
He werr aber man eerst 10 Johr old, als he König wurrn is, so dat sien Moder Amalasuntha an sien Stee regeert hett. Se hett den versöcht hüm nah röömsch Traditschoon to ertrekken, aber de Adligen van de Goten weern dor gegen.
De Geschicht vertellt, dat Athalarik all in sien Jöögd düchtig sopen hett. Theodahad hett sük denn an de Macht brocht, aber dat ostgootsche Riek is dornah langsam drup gahn.
Kiek ok nah bi
Goten
Ostgoten
Westgoten
List vun de Westgoten ehr Königen
List vun de Ostgoten ehr Königen
Mann
Ostgoten
König
Boren in dat 6. Johrhunnert
Storven in dat 6. Johrhunnert |
9831 | https://nds.wikipedia.org/wiki/2.%20Oktober | 2. Oktober | De 2. Oktober is in den Gregoriaanschen Klenner de 275. Dag, man in Schaltjohren de 276. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
1187: Saladin nimmt Jerusalem in, wat den Drütten Krüüztog to Folg hett.
1601: Spaansch Soldaten kommt de irischen Rebellen to Hülp, warrt aver von de Englänner insloten. De Belagern von Kinsale fangt an.
1792: In de Franzöösch Revolutschoon bildt de Jakobiners den Sekerheitsutschuss för de Binnensekerheit.
1794: De Eerste Koalitschoonskrieg: In de Slacht von Aldenhoven winnt de Franzosen över en starkeret österrieksch Heer.
1835: Mit de Slacht von Gonzales fangt de Texansch Unafhangigkeitskrieg an.
1911: In Preußen warrt de Schoolstünnen op 45 Minuuten verkött.
1924: In Genf warrt von’n Völkerbund en Protokoll to dat Ächten von Angreepskriegen verafscheed.
1941: De Russlandfeldtog in Tweeten Weltkrieg: De Slacht üm Moskau (Operation Taifun) fangt an.
1948: De Sowjetunion fangt an, in Sibirien Atomwapen to boen.
1954: Op de Londoner Butenministerkonferenz warrt besloten, dat Düütschland wedder Wapen hebben dröff un in de NATO opnahmen warrt.
1958: Guinea warrt unafhangig von Frankriek. Sékou Touré warrt de eerste Staatspräsident.
1984: In de Swiez warrt mit Elisabeth Kopp de eerste Fru in’n Bunnsrat wählt.
1992: Revolte von de Gefangenen in dat överfüllt Gefängnis Carandiru in São Paulo, Brasilien. 111 Minschen warrt doodschoten.
2001: Na de Terroranslääg vun’n 11. September in de USA warrt in Brüssel to’n eersten mal de Bünnenfall för de NATO utropen.
Weertschop
1930: Henry Ford leggt in Köln den Grundsteen för en Ford-Autowark.
2001: De Swissair hett keen Geld mehr un mutt den Betrieb instellen.
Kunst, Kultur un Bowark
1886: De Oper Lorraine von Rudolf Dellinger warrt in Hamborg ooropföhrt.
1915: De Operette Der künstliche Mensch von Leo Fall warrt in Berlin ooropföhrt.
1950: To’n eersten mal warrt Comic-Striepen von de Peanuts von Charles M. Schultz in söben US-amerikaansche Daagblööd publizeert.
1979: De Oper Der Aufstand von Helmut Eder warrt in Linz ooropföhrt.
1995: Dat eerste 3sat-Fernsehmagazin Kulturzeit geiht op Senden.
Wetenschoppen un Technik
1608: In de Republiek von de söben vereenigten Nedderlannen boot de Brillmaker Hans Lipperhey dat eerste Kiekrühr.
1836: Na ehr Expeditschoon na Süüdamerika leggt de HMS Beagle mit Charles Darwin wedder in England an.
1955: ENIAC, en von de eersten Computers, warrt utmaakt.
1991: Franz Viehböck is de eerste Öösterrieker in’n Weltruum: he flüggt mit twee Kosmonauten na de russ’schen Ruumstatschoon Mir.
Katastrophen
1746: Bi Madras suupt de dree franzööschen Kriegsscheep Duc d'Orléans, Phénix un Lys in en Hurrikan af. De 1.200 Lüüd an Boord kommt dorbi üm.
1990: Bi de Nootlanden von en entföhrte Boeing 737 in de chinesisch Stadt Baiyun kummt dat to’n Kamp twüschen den Piloten un den Entföhrer. De Boeing rammt twee annere Flegers. 132 Minschen starvt dorbi.
Boren
1452: Richard III., König von England
1616: Andreas Gryphius, düütsch Dichter
1727: Johann Ignaz Schiffermüller, öösterrieksch Jesuit un Lepidopteroloog († 1806)
1810: Siegfried Saloman, däänsch Komponist
1811: Philip Wille, Plattdüütsch Schriever ut Waldegge († 1869)
1818: Conrad Wilhelm Hase, düütsch Architekt
1847: Paul von Hindenburg, düütsch Riekspräsident
1852: William Ramsay, britsch Chemiker.
1860: Hans Arnold, düütsch Bildhauer.
1869: Mahatma Gandhi, indisch Politiker un Minschenrechtler.
1890: Groucho Marx, US-ameirkaansch Schauspeler un Komiker
1903: Michele Mara, italieensch Radrennfohrer († 1986)
1904: Graham Greene, britsch Schriever
1917: Christian de Duve, belgisch Biochemiker un Nobelpriesdräger († 2013)
1928: Oswalt Kolle, düütsch Publizeerer
1933: John Bertrand Gurdon, britisch Bioloog un Nobelpriesdräger
1933: Giuliano Sarti, italieensch Footballnatschonalspeler († 2017)
1945: Don McLean, US-amerikaansch Singer
1948: Siim Kallas, estlännsch Politiker un EU-Kommissar
1950: Mike Rutherford, britsch Musiker, Singer un Ledermaker
1951: Romina Power, US-amerikaansch Slagersingerin.
1951: Sting, britsch Musiker
1960: Johan Lammerts, nedderlannsch Radrennfohrer
1963: Maria Ressa, philippiensch Journalistin, Schrieverin un Freedensnobelpriesdrägerin
1967: Ardem Patapoutian, libaneesch-amerikaansch Molekularbioloog, Neurowetenschapler un Nobelpriesdräger
1968: Jana Novotná, tschechisch Tennisspelerin († 2017)
1984: Marion Bartoli, franzöösch Tennisspelerin
Storven
534: Athalarich, König vun de Ostgoten (* 516)
1016: Hinnerk de Gode, Graaf vun Stood (* 946)
1264: Urban IV., Paapst
1629: Antonio Cifra, italieensch Komponist (* 1584)
1764: William Cavendish, 4. Duke of Devonshire, britisch Politiker un Premierminister (* 1720)
1803: Samuel Adams, US-amerikaansch Revolutschoonäär
1853: Dominique François Jean Arago, franzöösch Physiker
1918: Christian Otto Mohr, düütsch Ingenieur un Statiker
1927: Svante Arrhenius, swedsch Chemiker un Nobelpriesdräger
1941: Jef Denyn, belgisch Carillon-Speler (* 1862)
1942: Robert Nathaniel Dett, kanaadsch Komponist
1951: Hermann Pistor, düütsch Optiker
1956: George Bancroft, US-amerikaansch Schauspeler
1957: Luigi Ganna, italieensch Radrennfohrer (* 1883)
1970: Grethe Weiser, düütsch Schauspelerin
1973: Paavo Nurmi, finnisch Lichtathlet (* 1897)
1985: Rock Hudson, US-amerikaansch Schauspeler
1985: Alexander Möller, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1903)
1999: Heinz Günther Konsalik, düütsch Schriever
2001: Manny Albam, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1922)
2004: Luděk Kopřiva, tschechsch Schauspeler
2009: Rolf Rüssmann, düütsch Footballspeler un -manager (* 1950)
2011: Andrija Fuderer, jugoslaawsch-belgisch Schachspeler (* 1931)
2013: Tom Clancy, US-amerikaansch Schriever (* 1947)
Oktober 02 |
9832 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hydroxyl-Grupp | Hydroxyl-Grupp | En Hydroxyl-Grupp (-OH, männichmal ok as Hydroxy-Grupp betekend) is en Begreep ut de Orgaansch Chemie. Dat is de funkschonelle Grupp von de Alkoholen un von de Phenolen, kummt aver ok bi Zuckermolekülen un – tohopen mit de Carbonyl- oder Sulfon-Grupp – as Carboxyl-Grupp in de Carbonsüürn oder as Hydroxysulfon-Grupp in Sulfonsüürn vör.
För dat Opkloren von de Struktur von en eenfach Alkohol (t. B. den Ethanol, de to’n Supen is) gifft dat en Experiment, bi dem Natrium to den Ethanol geven warrt. Dorbi entsteiht Waterstoff-Gas. Man kann meten, dat von jedet Molekül Alkohol een Waterstoff-Atom afgeven warrt. Dorut is op de Hydroxyl-Grupp sloten warrn, de as tyypsch Markmal von de Alkoholen ansehen warrt.
Dör de Hydroxyl-Grupp kriggt dat Alkohol-Molekül sien polaren Egenschoppen. Twüschen Ethanolmolekülen künnt sik t. B. Waterstoffbrüchen utbilln. Dordör kummt dat to’n Antrecken un Vernetten von benavert Alkoholmolekülen, wat denn to de fletige Phaas föhrt.
Anners as bi’n Alkohol, hebt de Hydroxyl-Gruppen in de Phenolen suer Egenschoppen, wiel dat Phenolat-Anion, dat bi de Afgav von en Proton entsteiht, mesomeriestabiliseert is (de +M-Effekt is grötter as de -I-Effekt). Dat gült twor ok för aliphatische Enolen, dor liggt aver – in Gegendeel to’n Phenol – bi de Keto-Enol-Tautologie meist blots dat Keton vör, as dat von de Energie her günstiger is. Bi de Phenolen is dat jüst umgekeehrt wegen dat Utbilln von dat aromaatsch System (kiek ok bi Hückel-Regel).
annere Bedüden
De Hydroxyl-Grupp -OH dröff nich verwesselt warrn mit dat negative OH--Ion (ok Hydroxid-Ion) ut de Anorganisch Chemie un ok nich mit dat Hydroxyl-Radikal, wat t. B. in de Eerdatmosphäär vörkummt.
Funktschoonelle Grupp |
9834 | https://nds.wikipedia.org/wiki/August | August | De August, ok as Augstmaand, Augst un Aarnmaand (Oornmoond) bekannt, is na den Gregoriaanschen Klenner de achte Maand in dat Johr. Annere Beteken för de August sünd t. B. Oorntenmaand, Ohrenmaand, Ernting oder Sichelmaand wat allns dorop hendüüd, dat in disse Tiet von’t Johr de Oornt inbrocht waart. De August hett 31 Daag un warrt to de Sommermaanden rekend.
De Naam August kummt ut dat Latiensche: Dat weer de Naam von den röömschen Kaiser Augustus, de in dissen Maand in dat Johr 8 v. Chr. sien eerstet Konsulat övernahmen harr. In den röömschen Klenner weer de August de sösste Maand un hett dor ok noch Sextilis (lat.: sex = söss) heeten. De Anfang von dat Johr is 153 v. Chr. denn aver op den 1. Januar leggt worrn.
De Sextilis har toeerst 29 Daag, is denn aver dör de Reform von Julius Cäsar op 30 Daag fastleggt worrn. As he den niegen Naam kregen hett, hett man em denn noch en Daag mehr geven, dormit de Maand jüst so veel Daag har as de Juli, de jo na Caeser nöömt weer. Den Dag överher hett man bi den Februar wegnahmen – dat Johr künn jo deswegen nich länger warrn. Un dormit denn nich dree Maanden achterenanner 31 Daag harrn, hett man de Länge denn bi de nafolgend Maanden September, Oktober, November un Dezember eenfach ümkiehrt.
De August fangt in Schaltjohren mit den lieken Wekendag an as de Februar.
Man dat Woort is aver ok en Vörnaam för Mannslüüd: August (Naam). In Gegendeel to’n Maand warrt de Naam aver op de eersten Sülv betont. Männigmol warrt de ok as en Schimpnaam brukt, wenn een t. B. von’n dummen August snackt warrt.
Maand (Tiet) |
9835 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Voyager%201 | Voyager 1 | De Voyager 1 is en US-amerikaansche Ruumsond, de an’n 5. September 1977 – 16 Daag na Voyager 2 – von Cape Canaveral ut mit en Titan IIIE-Centaur-Rakete afschoten worrn is. Ehr Bahn weer so berekend, dat se an ehr eerstet Teel, den Jupiter noch vör de Süstersond ankamen de. Na en eersten Plan schüll Voyager 1 ünner de Beteken Mariner 11 as Deel von dat Mariner-Programm losflegen.
Verloop
De eersten Fotos vun’n Planeten Jupiter hett de Sond in’n Januar 1979 maakt. Den lüttste Afstand har se von den Planeten an’n 5. März 1979. To weer se ruch weg 278.000 km wiet weg. As de Jupiter-Mission weer to Ennd weer, haar Voyager 1 meist 19.000 Biller maakt un na Eer funkt. Mit blots 18.640 km is de Sond ok ganz dicht an den Maand Io vörbiflogen. Dorbi künn to’n eersten mal Vulkanismus buten von de Eer nawiest warrn.
Dör de Gravitatschoon von den Jupiter weer de Sond noch wieter gau maakt un hett dorna an’n 12. November 1980 den Saturn in en Afstand von 124.200 km passeert. Ok dor hett Voyager 1 bannig veel Biller maakt. Ünner annern sünd dorbi komplexe Strukturen in dat Ringsystem opdeckt un masse Daten von de Atmosphäär von den Saturn un ok von den Maand Titan sammelt worrn.
Siet 17. Februar 1998 hett Voyager 1 en grötteren Afstand to de Eer as de Ruumsond Pioneer 10, de all siet 1972 ünnerwegs is un ok den Jupiter besöcht hett. An’n 14. Oktober 2005 hett de Sond all üm un bi 17,2 Mrd. km (115 AE) trüggleggt un weer to 14,5 Mrd. km (97,1 AE) wiet weg von de Sünn. Voyager 1 is dormit dat von Minschen boote Objekt, dat an wietsten von de Eer weg is. Mit en Snelligkeit von ~3,6 AE/a (600.000.000 km/a) betogen op de Sünn flüggt de Sond nu wieter. Dat is üm un bi 17 km/s
In en Pressemitdeelen von’n 24. Mai 2005 hett de NASA vertellt, dat Voyager 1 an’n 16. Dezember 2004 as eerstet von Minschen boote Flegtüch dat Termination Shock-Rebeet passert hett un sik nu de Grenz von dat Sünnsystem nöög kummt. Se flüggt nu in dat Rebeet, dat as Heliosheath betekend warrt. De Influss von de Sünn is dor man blots noch lütt. Na de Heliopause schall de Sond na Utkunft von de NASA 2015 henkamen. De wichtigsten Systemen un ok eenige Instrumenten sünd noch jümmer to bruken.
An’n 15. August 2006 hett de NASA bekannt geven, dat de Sond nu 100 AE von de Sünn weg is. Bi disse Snelligkeit künn dat wesen, dat se in de nächsten tein Johr in den interstellarn Ruum ankummt. Man rekend dormit, dat de Kontakt noch bit 2020 hollen warrn kann. Dorna warrt de Radioisotopengenerater nich mehr noog Energie maaken künnen, üm de wichtigen Systemen von de Sond noch to versorgen.
Voyager 1 hett jüst as de Süstersond Voyager 2 ok en golden Schallplaat dorbi mit de Sounds of Earth (platt: Luden von de Eer).
Websteed
Ruumsond |
9836 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Agathe%20Lasch | Agathe Lasch | Luise Agathe Lasch (* 4. Juli 1879 in Berlin; † 18. August 1942 in Riga) weer ene düütsche un jöödsche Germanistin.
Lasch weer ene vun veer Döchter vun den Koopmann för Ledder Siegbert Lasch in Berlin. All veer Döchter güngen op de högere Mäkenschool un denn 1898 op’t Lehrerinnenseminar. Se weer denn bet 1906 an verschedene Mäken- un Beroopsscholen Lehrerin. 1906 hett se ehr Abitur an dat Kaiserin-Augusta-Gymnasium in Berlin-Charlottenborg nahaalt. Lasch güng denn na Halle un Heidelbarg un hett op Düütsche Philologie, Ooltnoorsch un Ooltfranzöösch studeert. 1909 hett se mit ene Arbeit över de Spraak vun Berlin ehrn Dokter bi Wilhelm Braune maakt. Dat Bryn-Mawr-Kolleg in Pennsylvania hett ehr denn 1910 wegen ehre goden Leistungen ’n Steel as Perfesser ahn Lehrstool geven. Dor hett se 1914 ehre Mittelniederdeutsche Grammatik schreven, wat noch hüüt en Standardwark in de Germanistik is. As de USA in den Eersten Weltkrieg instegen sünd, keem Lasch 1917 na Düütschland trüch un is Assistentin an dat Düütsche Seminar in Hamborg worrn. Na ehr Habilitatschoon 1919 kreeg se 1923 as eerste Fro an de Universität Hamborg un as eerste Germanistin in ganz Düütschland ene Steel as Perfessersch. 1926 hett se den ne’en Lehrstool för Nedderdüütsche Philologie kregen. In Hamborg hett se ok wieder an dat Thema Berliner Spraakgeschicht arbeidt un 1928 dat Book Berlinisch rutgeven. Lasch hett mit Conrad Borchling an twee grote Wöörböker arbeidt över dat Middelnedderdüütsche dat Mittelniederdeutsches Handwörterbuch un to de Spraak in Hamborg dat Hamburger Wörterbuch. Dat meiste vun de beiden Böker is aver eerst rutkamen, as Lasch al dood weer, dat Hamburger Wörterbuch is 2006 trech worrn.
Nadem de Natschonalsozialisten an de Macht kemen, schull se ehrn Lehrstool rümen. Dat kunn toeerst mit Help vun butenlandsche Wetenschoplers noch afwennt warrn, aver 1934 müss se denn doch Platz maken. 1937 is se to ehr Süsters na Berlin tagen un versöch noch wedder to forschen. Se dröff aver nu nix mehr schrieven, dröff nich mehr in de Bibliotheken un müss ehr Böker afgeven. Ok as 1939 de Universität Dorpat un later de Universität Oslo ehr en Steel as Perfessersch anbaden harrn, hebbt de Natschonalsozialisten dat verbaden. Den 13. August 1942 hebbt se ehr tohoop mit ehr Süstern fastnahmen. An’n 15. August hebbt se ehr na Riga deporteert. Dor is se an’n 18. August ümbröcht worrn.
1970 hebbt se in Hamborg den Agathe-Lasch-Weg na ehr nöömt. In Wilmersdörp in Berlin gifft dat siet 2004 den Agathe-Lasch-Platz.
Siet 1992 warrt in Hamborg de Agathe-Lasch-Pries weggeven, de een för besünnere Leistungen op dat Rebeet Noorddüütsche Spraakforschung kriggt.
Warken
Geschichte der Schriftsprache in Berlin bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts. Dissertatschoon, Universität Berlin 1909
Die Mittelniederdeutsche Grammatik. 1914
Der Anteil des Plattdeutschen am niederelbischen Geistesleben im 17. Jahrhundert. Habilitatschoonsschrift, Universität Hamborg 1919
Berlinisch. Eine berlinische Sprachgeschichte. 1928
Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Lfg. 1-7. 1928 bet 1934
Aus Alten Niederdeutschen Stadtbüchern, Ein mittelniederdeutsches Lesebuch, Niemünster, 1987² ISBN 3-526-04516-0
Literatur
Christine M. Kaiser, Agathe Lasch (1879–1942): erste Germanistikprofessorin Deutschlands, Teetz et al.: Hentrich & Hentrich / Berlin: Stiftung Neue Synagoge, Centrum Judaicum, 2007, (Jüdische Miniaturen; Bd. 63), ISBN 3-938485-56-6.
Fru
Germanistik
Middelsassisch
Boren 1879
Storven 1942
Börger von Düütschland |
9837 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Amalasuntha | Amalasuntha | Amalasuntha (ok Amalasuentha, Amalaswintha, Amalasuintha; † 30. April 535 up de Eiland Martana in de See van Bolsena, Latium) weer een ostgootsche Königin.
De Dochter van Theoderich de Grote is 515 mit Eutharich († 522) verheiraad wurrn. Dat weer een Westgoot, de sien Bloodlinie bit hen to Ermanarich torüchverfolgen kunn. De beid harrn twee Kinner, Athalarich (* 516; † 534) un Matasuentha (* 518; † later as 550) (ok Mataswintha, Matasuntha).
König Theoderich de Grote is 526 doot bleven un so, at he dat wullt harr, is denn Athalarich sien Nahfolger wurrn. De weer do mal aber eerst 10 Johr oolt, so dat sien Moder Amalasuntha as Vörmund de Regentschop övernommen hett.
Se weer aber stark verbunnen mit de röömsche Kultur. Dorto weer se düchtig klook (se kunn mehrere Spraken) un so weer se dorup, en Utgliek to maken tüschen de Ostgoten und de Römers. Ehr Söhn hett se denn in’ Sinn van de Römers ertrucken, wat de gootsche Fürsten nicht so gern harrn. De Fürsten harrn sük all bi de Beerdigung van her Vader van her afwend’. Se sülvst hett dree gootsche Adelige, van de se dach, dat de tegen her weern, eerst rutsmeeten un denn doot maken laten. Mit Kaiser Justinian I. hett se Verhandlungen föhrt, mit dat Ziel, sük sülms und de gootsche Adel nah Konstantinopel umtosiedeln.
Athalarich is denn (534) doot bleven, un se wuur denn Königin, hett aber her Cousin Theodahad to’n Mitregenten maakt, um ehr eegen Positschoon starker to maken. Aber all in dat Johr 535 hett Theodahad her in Ravenna gefangen nommen, up de Eiland Martana in’ See van Bolsena fastsett un dornah ümbringen laten. Se hebbt her in’t Bad erwörgt.
Bold all, wat man an Informatschoonen över Amalasuntha hett, kommt van Breefen, de Cassiodor, Oberminister un literarischen Raatgever van Amalasuntha, schreven hett un van de histoorisch Berichten van Prokop un Jordanes.
Kiek ok nah bi
Goten
Ostgoten
Westgoten
List vun de Westgoten ehr Königen
List vun de Ostgoten ehr Königen
Fru
Ostgoten
König
Storven in dat 6. Johrhunnert |
9842 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Synnejysk | Synnejysk | Synnejysk oder Sønderjysk (Süüdjüütsch) is en Dialekt vun’t Däänsche, wat in Noordsleswig in Däänmark un in Norden vun Sleswig-Holsteen snackt warrt. De Spraak bewohren helpen will de Süüdjüütsche Vereen.
Weblinks
Synnejysk Vereen (süüdjüütsch)
Websteed vun’n süüdjüütschen Rapper L:Ron:Harald (däänsch)
Trailer to Kunsten at græde i kor (süüdjüütsch)
Däänmark
Sleswig-Holsteen
Süüdjüütsch |
9843 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Orthosie | Orthosie | Orthosie betekent
Orthosie, Figur ut de greeksche Mythologie,
Orthosie, Maand von den Planeten Jupiter. |
9844 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Euanthe | Euanthe | Euanthe betekent
Euanthe, Figur ut de greeksche Mythologie, een von de Chariten,
Euanthe, Maand von den Planeten Jupiter,
Euanthe, Geslecht von Orchideen. |
9845 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Harpalyke | Harpalyke | Harpalyke betekent
Harpalyke, Figur ut de greeksche Mythologie, Dochter von Klymene,
Harpalyke, Maand von den Planeten Jupiter. |
9846 | https://nds.wikipedia.org/wiki/5.%20September | 5. September | De 5. September is de 248. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner. In Schaltjohren ist dat denn de 249 Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
1165: Rokujō, de minnerjohrig 79. japaansch Kaiser kummt up den Thron.
1543: De Belagern von Nizza geiht to Enn.
1698: De russ’sche Zar Peter de Grote verbüdd dat Boortdrägen as ut de Mood.
1774: In Philadelphia, USA, fangt de eerste Kontinentalkongress an.
1774: De Weltreisende Thomas Cook deckt op sien tweete Reis en Grupp vun Eilannen op, de he Niegkaledonien nöömt.
1800: De Briten erovert Malta.
1836: De Republiek Texas wählt Sam Houston to’n eersten Präsidenten.
1914: In’n Eersten Weltkrieg fangt de Marneslacht an, de an Ennd 550.000 Soldaten dat Leven köst.
1929: De Freedennobelpriesdräger un franzöösch Ministerpräsident Aristide Briand sleit bi den Völkerbund vör, de Vereenigten Staaten von Europa to grünnen. He warrt aver nich beacht.
1942: Japan verleert in’n Pazifikkrieg de Slacht üm de Milne Bay. Dat is Japans eerste Nedderlaag.
1944: De Sowjetunion verklort Bulgarien de Krieg.
1972: Börgnahm vun München: De palästinensch Terrorgrupp Swatte September nehmt bi de Olympischen Speele in München mehrere Börgen von de israelischen Deelnehmers.
1977: Hanns-Martin Schleyer warrt von en Grupp von de RAF entföhrt. Anfang vun den Düütschen Harvst.
1991: De Sowjetunion löst sik op un warrt dör en Övergangsregeeren ersett.
2002: Op Hamid Karzai, den Präsidenten vun de Övergangsregeeren in Afghanistan, warrt en Anslag verövt. Em passeert aver nix.
Kunst, Kultur un Bowark
1869: De Grundsteen för dat Slott Niegschwansteen warrt leggt.
1936: De Fotograf Robert Capa maakt in’n spaanschen Börgerkrieg sien beröhmd Foto von den starvenden Soldaten Frederico Borell García.
1958: de engelsch Utgav von Doktor Živago (Доктор Живаго; hdt.: Doktor Schiwago) von Boris Pasternak kummt rut.
1980: De Oper Satyagraha von Philip Glass warrt in Rotterdam ooropföhrt.
1980: De Gotthard-Stratentunnel warrt open maakt.
Wetenschoppen un Technik
1869: De Meteoroloog James Glaisher un sien Pilot Henry Coxwell stiegt mit en Ballon mit en open Kabien op 11.300 m.
1928: De britsch Bakterioloog Alexander Fleming deckt den Schimmelpilz Penicillin notatum op, de dat Wassdom von Bakterien hemmt.
1977: De Ruumsond Voyager 1 warrt afschoten, üm as eerste de Planeten Jupiter un Saturn to ünnersöken.
Katastrophen
2005: Seelbahnunglück in dat Skirebeet von Sölden in Tirol. Negen Touristen ut Düütschland starvt.
Boren
1187: Ludwig VIII. („De Lööv“), König von Frankriek.
1638: Ludwig XIV. (De „Sünnkönig“), König von Frankriek († 1715)
1666: Gottfried Arnold, düütsch Theoloog.
1733: Christoph Martin Wieland, düütsch Dichter.
1735: Johann Christian Bach, düütsch Komponist († 1782)
1764: Henriette Herz, düütsch Schrieverin
1774: Caspar David Friedrich, düütsch Maler un Grafiker († 1840)
1791: Giacomo Meyerbeer, düütsch Komponist un Dirigent († 1864)
1847: Jesse James, US-amerikaansch Bandit.
1871: Johannes Achton Friis, däänsch Tekner un Maler († 1939)
1889: Johann Gerhard Behrens, düütsch Pastoor un Astronom († 1979)
1904: Anders Lange, norweegsch Politiker († 1974)
1907: Else Quecke, düütsch Schauspelerin († 2004)
1922: Wilhelm Kammann, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen († 1980)
1922: Gisela Trowe, düütsch Schauspelerin un Synchroonsnackerin († 2010)
1929: Andrijan Grigorjewitsch Nikolajew, russisch Kosmaut († 2004)
1935: Dieter Hallervorden, düütsch Komiker un Kabarettist
1936: Thomas Reimer, düütsch Journalist († 2011)
1939: George Lazenby, australsch Dressman un Schauspeler
1939: Clay Regazzoni, Swiezer Automobilrennfohrer († 2006)
1940: Raquel Welch, US-amerikaansch Schauspelerin
1945: Al Stewart, US-amerikaansch Singer, Musiker un Ledermaker.
1946: Freddie Mercury, britsch Singer bi de Grupp Queen († 1991)
1951: Paul Breitner, düütsch Footballnatschonalspeler
1973: Paddy Considine, britisch Schauspeler
Storven
1165: Nijo, 78. Kaiser von Japan
1235: Heinrich I., Herzog von Brabant
1569: Pieter Bruegel de Ole, Maler ut de nedderlannsch Renaissance (* 1525)
1877: Crazy Horse, Hööftling von de Oglala-Sioux
1902: Rudolf Virchow, düütsch Mediziner un Politiker
1906: Ludwig Boltzmann, österrieksch Physiker
1949: Friedrich Hopfner, düütsch Eerdphysiker un Planetenforscher
1988: Gert Fröbe, düütsch Schauspeler (* 1913)
1988: Ann-Charlott Settgast, hooch- un plattdüütsch Schrieverin (* 1921)
1990: Beppo Brem, düütsch Schauspeler
1997: Mudder Theresa, Ordenssüster un Freedensnobelpriesdrägerin
2011: Reidar Børjeson, norweegsch Ieskunstlöper (* 1931)
2012: Reimer Bull, plattdüütsch Schriever (* 1933)
2019: Akitsugu Konno, japaansch Skispringer (* 1944)
September 05 |
9850 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mai%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Mai (Mehrdüdig Begreep) | Mai betekent
Mai, de föffte Maand von dat Johr,
Mai, Oort in de Gemeen Soltau in’n Landkreis Heidkreis, Neddersassen,
MAI Systems, en Maker von Rekners.
MAI is afkört för
dat Multilateral Afkommen över Investischoonen,
dat Moskauer Staatlich Luftfohrtinstitut ().
Mai is de Familiennaam von
Albrecht Greiner-Mai (1932–2012), düütschen Glasbläser un Glaskünstler,
Angelo Mai (1782–1854), italieensch Kardinaal,
Bernhard Mai (* 1964), düütschen Kunservater un Restaurater,
Christina Mai (* 1961), düütsche Löperin,
Dominic Mai Luong (1940–2017), US-amerikaanschen Geistlichen,
Doris Greiner-Mai (* 1945), düütsche Inschenörin, Lektorin un Redaktörin,
Ekkehard Mai (1946–2020), düütschen Kunsthistoriker un Kurater,
Ella Mai (* 1994), brietsche Musikerin,
Elmar Mai (* 1948), düütschen Bioloog un Wetenschopsjournalist,
Ernst Mai (* 1915), düütschen Jurist,
Franz Mai (1911–1999), düütschen Jurist un Rundfunkintendant,
Franz Anton Mai (1742–1814), düütschen Dokter un Soziaalreformer,
Gerhard Mai (* 1957), düütschen Politiker,
Günter Josef Mai (1923–1963), düütschen Schriever,
Gunther Mai (* 1949), düütschen Historiker,
Hans Mai (* 1944), düütschen Politiker,
Herbert Mai (* 1947), düütschen Manager un Gewerkschaftsfunkschonär,
Herbert Greiner-Mai (1927–1989), düütschen Germanist un Verlagslektor,
Hermann Mai (1902–2001), düütschen Kinnerdokter,
Iris Mai (* 1962), düütsche Schachspelerin,
Jochen Mai (* 1968), düütschen Blogger, Journalist, Schriever un Ünnernehmer,
Johann Mai (1859–?), öösterriekschen Lithograaf, Fotograaf, Teekner un Schriever,
Johannes Wilhelm Mai (1759–1827), düütschen Aftheker,
Jordan Mai (1866–1922), düütschen Franziskaner,
Jose Abelardo Mai, Politiker ut Belize,
,
Jürgen Mai (* 1951), düütschen Schauspeler un Speelbaas,
,
Klaus-Rüdiger Mai (* 1963), düütschen Schriever,
Lars Lukas Mai (* 2000), düütschen Footballspeler,
Ludger Mai (* 1941), düütschen Organist,
,
Michael Mai (* 1974), US-amerikaanschen Basketballtrainer,
Mukhtar Mai (* 1972), pakistaansche Froonrechtsaktivistin,
Oskar Mai (1892–1945), düütschen Parteifunkschonär un Wedderständler,
,
Peter Mai (1935–2014), düütschen Kumponist,
Reinhold H. Mai (* 1957), düütschen Schriever un Översetter,
Sebastian Mai (* 1993), düütschen Footballspeler,
Thomas Mai (* 1974), düütschen Schauspeler,
Udo Mai (1967–2015), düütschen Footballspeler,
Ulrike Mai (* 1960), düütsche Schauspelerin,
Vanessa Mai (* 1992), düütsche Sängerin,
Volker Mai (* 1966), düütschen Lichtathlet,
Walter Mai (* 1936), düütschen Offzeer un Segler,
Willi Mai (1912–1945), düütschen Volkskundler,
Wladimir Senonowitsch Mai-Majewski (1867–1920), russ’schen Generaal,
Yvonne Mai-Graham (* 1965), düütsche Lichtathletin.
Kiek ok bi: May, Mei, Mey, Maj. |
9851 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mai | Mai | De Mai, ok as Maimaand bekannt, is in den Gregoriaanschen Klenner de föffte Maand in dat Johr. He hett 31 Daag un tellt to de Fröhjohrsmaanden. De Naam is vun de Göddin Maia afleidt. Aver dat gifft ok annere Borns, de seggt, dat de Naam vun Jupiter kummt, de dat Wassdom bringt as Iupiter Maius.
In’n 8. Johrhunnert hett Karl de Grote den Naam Wonnemonat (d. h. „Wäälmaand“) inföhrt as Henwies op de opkamen Warms un dat Opwaken von de Natur. Annere Beteken för den Mai gaht ok op disse Saken trüch. Blumenmonat (d. h. „Blomenmaand“) t. B. wiel dat för bannig veel Planten de Hööftbleihtiet is. Aver kannst ok Weidmaand to seggen, as denn dat Veh op de Weid dreven warrt. Seker is de Warms aver – na en oole Överlevern – na de Ieshilligen vun’n 11. bit 15. Mai.
Siet ungefäähr den 13. Johrhunnert warrt de Mai mit Fiern, Utritt oder Ümgäng begahn. In veele Rebeeten in Düütschland is dat Opstellen von Maibööm Bruukdom worrn.
Vörmals, in’n röömschen Klenner, weer de Mai de drüdde Maand in dat Johr. Bi de Katholiken is de Mai sünners Maria de Mudder vun Jesus tostahn (Maiandacht)en. Dorüm warrt de Mai in dit Ümfeld ok Marienmaand nöömt.
De 1. Mai is de internatschoonal Fierdag von de Arbeiderbewegen, wat in Düütschland en gesettlich Fiersag is. De tweete Sünndag in’n Mai is in düütschsprakig Länners de Mudderdag.
De Mai fangt mit den lieken Wekendag an, as de Januar vun’t nächst Johr, man keen annern Maand vun’t sülve Johr fangt mit den lieken Dag an as de Mai.
Maand (Tiet) |
9852 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aurora | Aurora | Aurora (latiensch för Morgenrööd) betekent
Aurora, de röömsche Göddin vun de Morgenrööd,
Aurora, en Vörnaam för Deerns,
Aurora, ene Reevsort,
Aurora, Roman vun Robert Harris,
Aurora, ungaarsche Punk-Band,
Aurora, Oper vun E. T. A. Hoffmann,
Aurora borealis un Aurora australis, dat Polarlicht,
(94) Aurora, en Asteroid,
Aurora 7, Ruumkapsel vun de Mercury-Mission,
Aurora, Flegertyp vun dat US-Militär,
Aurora, Forschungsprogramm vun de ESA,
HMS Aurora, Fregatt vun de Royal Navy (1861),
Aurora, schottsch Waalfangschipp (1876),
HMS Aurora, Panzerkrüzer ut de Orlando-Klass vun de Royal Navy (1887),
Aurora, Panzerdeckkrüzer ut de Pallada-Klass vun de russ’sche Marien (1900),
Aurora, Utbildungsschipp vun dat Institut Seefohrt in Leer,
Aurora, Krüüzfohrtschipp vun P&O Cruises,
Aurora Borealis, plaant Forschungsiesbreker,
Aurora, Oort in Ceará, Brasilien,
Aurora, Oort in Santa Catarina, Brasilien,
Aurora, Oort in Neebruunswiek, Kanada,
Aurora, Oort in Ontario, Kanada,
Aurora, Stadt in Isabela, Philippinen,
Provinz Aurora, Provinz op de Philippinen,
Aurora, Oort in Süüdafrika,
Aurora, Oort in Alabama, USA,
Aurora, Oort in Alaska, USA,
Aurora, Oort in Arkansas, USA,
Aurora, Oort in Colorado, USA,
Aurora, Oort in Florida, USA,
Aurora, Oort in Illinois, USA,
Aurora, Oort in Indiana, USA,
Aurora, Oort in Iowa, USA,
Aurora, Oort in Kalifornien, USA,
Aurora, Oort in Kansas, USA,
Aurora, Oort in Kentucky, USA,
Aurora, Oort in Louisiana, USA,
Aurora, Oort in Maine, USA,
Aurora, Oort in Michigan, USA,
Aurora, Oort in Minnesota, USA,
Aurora, Oort in Missouri, USA,
Aurora, Oort in Montana, USA,
Aurora, Oort in Nebras, USA,
Aurora, Oort in Neemexiko, USA,
Aurora, Oort in Nevada, USA,
Aurora, Oort in’n Cayuga County, New York, USA,
Aurora, Oort in’n Erie County, New York, USA,
Aurora, Oort in Noord-Carolina, USA,
Aurora, Oort in Ohio, USA,
Aurora, Oort in Oklahoma, USA,
Aurora, Oort in Oregon, USA,
Aurora, Oort in Süüd-Dakota, USA,
Aurora, Oort in Texas, USA,
Aurora, Oort in Utah, USA,
Aurora, Oort in’n Florence County, Wisconsin, USA,
Aurora, Oort in’n Taylor County, Wisconsin, USA,
Aurora, Oort in’n Washington County, Wisconsin, USA,
Aurora, Oort in’n Waushara County, Wisconsin, USA,
Aurora County, Kreis in Süüd-Dakota, USA. |
9853 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lanthanoid | Lanthanoid | De Lanthanoiden sünd en Cheemsch Serie, also en Grupp von cheemsch Elementen, de lieke Egenschoppen opwiest. De Naam bedüd Lanthanähnliche un kummt von dat Element Lanthan, dat in’n Periodensystem as erstet von de Serie kummt. Na de Beteken höört Lanthan sülvst nicht dorto (von wegen dat ähnlich), warrt aver ut praktisch Grünnen doch dorto rekend. Fröher hett man to disse Elementen ok Lanthaniden seggt. Na de Nomenklatur von de IUPAC is dat aver nicht richtig, warrt man aver af und an liekers noch so nöömt. Noch en annere Beteken is Elementen von de Lanthanreeg.
De Lanthanoiden sünd all Metallen, de meist sülvrig glimmert. Blangen dat Lanthan höört to disse Serie ok de in dat Periodensystem nafolgend 14 Elementen. Dat sünd: Cer, Praseodym, Neodym, Promethium, Samarium, Europium, Gadolinium, Terbium, Dysprosium, Holmium, Erbium, Thulium, Ytterbium un Lutetium.
De Elementen von de Lanthanreeg sünd weke Metallen, de teemlich liecht reageert un dorüm an de Luft gau oxideert un denn dämpstig warrt. In Water löst se sik mehr oder weniger snell un sett dorbi Waterstoff free. Noch en annere Beteken is rore Eerden, wat en beten tüdelig is, as de Elementen so roor gor nich sünd – mit Utnahm von dat instabile Promethium. Aver Cer t. B. kummt in de Natur fakener vör as de Elementen Arsen oder Blie.
De Lanthanoiden staht in dat Periodensysteem all in de 6. Periode un de 3. Grupp. Se künnt as Ünnergrupp dorvon ansehn warrn, wieldat sik dor na un na de 4f-Orbitalen opfüllt. Dorüm höört se, wie ok de Actinoiden to de f-Block-Elementen. De Valenzschaalen sünd ober jümmers liek, dorüm sünd sik de Elementen ok cheemsch so liek. Un twors so liek, dat man bi de Opdecken von Yttereer 1794 dacht hett, dat weer en Oxid von dat lieke Element, so ok bi de Ceriteer.
De Lanthanoiden hebbt all de Oxidatschoonstall +3. Bi en poor gifft dat aver ok de Oxidatschoonstallen +4 un +4. Se all hebbt de för Metallen tyypsch Kugelpacken. Mit tonehmend Atomtall nimmt ok de Hard to.
Vörkommen
Wegen jümmer cheemsch Liekheit kommt de Lanthanoiden in de Natur meist versellschoppt vör. Se maakt na Gewicht tohopen ungefäähr 0,02 % von de Eerdkrust ut. Veele von jüm künnt ut Monazit wunnen warrn. De fakensten un weertschopplich wichtigsten Mineralen sünd:
Monazit CePO4
Xenotim YPO4
Bastnäsit LnCO3F
Parisit CaLn2(CO3)3F2
Allanit CaLn(Al,Fe2+)3Si3O11OH
Synchysit CaLn(CO3)2F
Ancylit SrLn(CO3)2OH·2H2O
Cerianit CeO2
Ln betekend dorbi in de Formeln all Elementen von Lanthan bit Lutetium, aver ok dat teemlich lieke Yttrium. Meist all Mineralen finnt man en Hüpen von Cer oder von de sworen Lanthanoide (Yttrium verhollt sik in Mineralen ok jüst as en swor Lanthanoid). In Monazit is gröttstendeels Cer un Lanthan un von de annern mit högere Atomtall jümmer weniger (Dorüm warrt de Formel ok ümmer mit Ce schreven). In Xenotim ist dat man jüst ümgekiehrt (dorüm ok Y). Dit Fraktschooneeren liggt in de Lanthanoid-Kontrakschoon begrünnt (k. ü.) un in den vörhannen Platz in dat Kristallgidder. Gifft aver ok noch annere Mineralgruppen, de in de Laag sünd, Lanthanoide intoboen (t. B. Zirkon, Granat)
Lanthanoid-Kontrakschoon
Wegen de Lanthanoiden-Kontrakschoon warrt de Atomradius innerhalf von de Reeg von Cer (183 pm) na Lutetium (172 pm) jümmer lütter. Utnahmen dorvon sünd Europium un Ytterbium. Dat liggt doran, dat de Elementen in de beiden Gruppen vör de Lanthanoiden all de 5s- und 5p-Orbitalen opfüllt hebbt, man de 4f-Orbitalen noch nich. De warrt nu in disse Reeg mit Elektronen vull maakt. Dordör warrt nu en Elektronenschaal opfüllt, de nöger an’n Atomkarn liggt, wieldat jo ok de Protonen in’n Karn jümmer mehr warrt. Na dat Coulombsch Gesett warrt dorbi aver de elektrisch Antreckkraft jümmer grötter. Un dorüm warrt de Radius lütter, obschoon de Atomtall tonimmt.
Chemie |
9854 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aurora%20%28S%C3%BC%C3%BCdafrika%29 | Aurora (Süüdafrika) | Aurora is en Dörp in de Gemeend Bergrivier, Distrikt Westküst, Provinz Westkap in Süüdafrika. De Oort liggt üm un bi 150 Kilometer noorden Kapstadt op’t Sandveld.
Utgangspunkt för Aurora weer de Kark op de Farm Rietvlei, de se 1866 hier för de Lüüd ut de Ümgegend boot hebbt. Se höör eerst to de Karkengemeend vun Piketberg. Vun 1906 af an weer Aurora aver en egenstännige Karkengemeend. De Gemeend hett sik 1908 en nee Kark boot.
De eerste Preester vun de nee Kark weer Reverend C. R. Ferreira, de vördem as Buur op Ceylon Kriegsfangener weer. Siene Dochter nööm he dorvunwegen Ceylonia Aurora (Aurora vun latiensch för Morgenrööd), vun ehr hett de Oort sien Naam weg kregen.
Bi Aurora liggt dat ene vun twee letzte Rebeden, in de de rore Busch Freylinia visseri noch vörkaamt. 1954 weer de Busch hier man meist utstarven, harr Floors Visser nich en poor Planten reddt un in sien Goorn anplant, nadem en Naver de Büsch ünnerplöögt harr.
Oort
Süüdafrika |
9855 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arch%C3%A4ologie | Archäologie | De Archäologie (vun gr. ἀρχαῖος archaios „oolt“ un lógos „De Lehr“), is en Wetenschop, de – tomeist mit annere Naturwetenschoppen tosamen – de Geschicht vun den Minsch un de Entwickeln vun sien Kultur utforscht. De Archäologie stütt sik dorbi op Ünnersöken vun dat, wat in de Eer vun dat Leven vun de Minschen nableven is. Se ünnersöcht den Tietruum vun de Tiet an, in de de Minsch anfungen hett, Warktüüch to bruken, also so vun üm un bi vör 2,5 Millionen Johr bet hüüt. Üm de Levenswies vun verleden Tieten to rekunstrueeren, is dat goot to weten, woans sik de Minschen in de Tieten nehrt hebbt, wovun Klima herrscht hett un woans de Ümwelt utsehn hett.
De Archäologie is en noch teemlich junge Wetenschop, liekers is dat nich mehr möglich, all Tietrüüm in’t Oog to behollen. Dorüm hebbt sik binnen de Archäologie verschedene Fackrebeden utbillt. Dorbi kann de Opdelen themaatsch vörnahmen warrn (t. B. christliche Archäologie) oder na sünnere geograafsche Rebeden (t. B. Vörderasiaatsche Archäologie) spezialiseert wesen. De MEthoden sünd dorbi tomeist de glieken, man de Borns, worut dat Weten stammt, künnt bannig ünnerscheedlich wesen.
In de Oor- un Vörhistorie befaat een sik vör allen mit de materiellen Kultur, wiel in de Fröhhistorie ok al de eersten Schriftborns ünnersöcht warrn künnt. In’n Ünnerscheed to de Geschichtswetenschopplers, staht de bi de Archäologen aver nich in’n Middelpunkt. De archäoloogsche Utrichten steiht tomeist för en sünnere Region oder en sünnern Tietafsnitt. Disse Regionen künnt weltwiet ünnerscheedlich dateert, man överall natowiesen wesen, as to’n Bispeel to Övergang vun Jagers un Sammlers to Buerslüüd, de Deerten hoolt, oder de Entwickeln vun de eersten Städer.
Sülvst de nalaten materiellen Saken vun de jüngeren Historie (as Kunzentratschoonslagers un Bunkers ut den Tweeten Weltkrieg) warrt hüüt mit archäoloogsche Methoden utweert. De Archäologie hett sik weltwiet to en Verband vun ünnerscheedliche theoreetsche un praktische Fachrichten entwickelt un arbeit faken mit Historikers tosamen.
Historie vun’t Utforschen
Anfäng vun’t Utforschen vun’t Öllerdom in Europa
Wiel de Renaissance güng dat los, dat de klassisch-antike Lehrsomkeit wedder dörkamen de. Dat hett in’t 15. un 16. Johrhunnert dorto föhrt, dat dat Intresse an de Saken vun de ollen Römers un Greken wedder grötter warrn de un antike Kunstsaken geern sammelt weern. Ok de poor kloken Lüüd, de geern dör de Welt reisen deen, füngen wedder an, sik mehr un mehr för de Tüügnissen ut verleden Tieten to intresseeren.
Vun de Mitt vun’t 16. Johrhunnert an warrt de Sammelee aflöst vun’t nipp un naue Fasthollen vun Denkmolen. Ut disse Tiet stammt vele Katalogen un Enzyklopädien, de in’t late 16. Johrhunnert faken mit Koppersteken un Holtsnitten illustreert warrt. In England maakt 1586 William Camden (1551-1632) sien Britannia publiek, wat en Katalog över de sichtboren Saken vun’t Öllerdom is. Intressant is, dat he al Wassdomsmarkmolen in en Koornfeld marken de un jem ok so düüt hett.
Bernard de Montfaucons bröch 1719 sien L’Antiquité expliquée rut. In teihn Bännen hett he Kunstsaken ut den helen Middelmeerruum tohopenstellt. Sien Wark blifft för lange Tiet en Standardwark.
Boddendenkmolen warrt in Skandinavien al bannig fröh beobacht. Al 1588 hett man bi Roskilde en Dolmen, also en oolt Steenbowark, utgraavt. 1662 warrt in Uppsala in Sweden en Lehrstohl för Öllerdomskunnen inricht. In’t Johr 1685 warrt in’t franzöösche Cocherel in’t Department Haute Normandie, bi Evreux, en Graffkamer ut de Neesteentiet funnen un utgraavt. Dat gellt vundaag as de eerste archäoloogsche Utgraven, vun wegen dat dorbi de eerste överleverte Graavbericht fasthollen warrt. De Kieler Professer Johann Daniel Major maakt üm 1690 rüm düchtige Utgraven in Jütland un lett tallrieke Bultengräver apen. Sien Teel weer, mit archäoloogsche Methoden ruttofinnen, woneem de Inwahners vun’t halfeiland afkamt.
Liekers dat vele Lüüd an de Archäologie Intresse funnen harrn, hett se as Wetenschop aver noch keen Bedüden hatt. Allgemeen gell de Ansicht, dat blots histoorsche Borns un de Bibel egente Middel weern, üm de verleden Tiet to interpreteeren. So geev dat noch lang de Ansicht, dat de Minschheit – as dat vun James Ussher ut de Bibel afleidt worrn weer – in’n Oktober 4004 v. Chr. tostannen kamen weer. 1655 hett Isaac de La Peyrère dat waagt, de so nöömten „Dunnerkielen“ (Artefakten ut de Steentiet) Minsch totoorden, de vör Adam leevt hebbt (Vör-Adamiten-Thees). As he dorophen mit de Inquisitschoon to doon kregen hett, is he vun sien Ansicht wedder afrückt. As de eerste europääsche Lehrte, de de Steenwarktüüch as nipp un nau dat inordent hett, gellt Michele Mercati (1541-1593). Sien Wark is aver eerst 1717 publizeert worrn.
Mitt vun’t 18 bit Mitt vun’t 19. Johrhunnert
Na un na setten sik de archäoloogschen Forschensmethoden nu dör. Enkelte kloke un lehrte Lüüd kemen nu al fröh op vigeliensche Insichten, de aver nich achten weern, vun wegen dat se noch nich in de Tiet passt hebbt. En vun disse bahnbreken Lüüd weer de franzöösche Amateurarchäoloog Jacques Boucher de Perthes, de as eerste vörhistoorsche Artefakten richtig toordent hettö. Man, eerst twintig Johren later is em de Acht tokamen, de em tostünn, as Charles Lyells (1797-1875) sien Ansichten bestätigen de. En wichtige Insicht weer dorbi dat Opdecken vun’t stratigraafsche Prinzip. Al lang vörher weer dat Tosamenhören un dormit dat glieke Öller vun Funnen, de in een un de sülven Schicht opdeckt weern (to’n Bispeel en Steenwarktüüch in’n Tosamenhang mit en utstorven Deert) jümmer wedder diskuteert, man dat weer nich allgemeen acht.
En wieteret Modell, dat vun’t Prinzip her bit vundaag gellt, is 1837 vun Christian Jürgensen Thomsen utklamüstert worrn. He weer Kurater in Kopenhagen un hett dat „Dree-Perioden-System“ utfunnen, dat de Historie vun’n Minschen in dree Phasen indeelt. Dat weer toeerst de Steentiet, denn de Bronzetiet un de Iesentiet. Ruchweg dörtig Johren later, üm 1865, hett J. Lubbock de Steentiet wieter ünnerscheedt in de mit slahn Stenen und de mit slepen Stenen. Dormit weern de Begrepen „Paläolithikum“ (Ooltsteentiet) un „Neolithikum“ (Nee- oder Jungsteentiet) boren. De Phasen sünd in sik veelfach ünnerdeelt, man mit lütte Inschränken, gellt disse grundsätzliche Ünnerdelen bit hüüt.
De eersten groten Utgraven hebbt in de histoorschen Städer Pompeji un Herkulaneum stattfunnen. De beiden Städer weern an’n 24. August 79 bi’n Utbrook vun’n Vesuv tonichten maakt worrn. Enn vun’t 16. Johrhunnert is Pompeji bi’n Bo vun en Waterleitung wedder opdeckt worrn. 1748 fangt de Utgraven an. In Herkulaneum warrt al 1709 to’n eersten mol graavt, bit 1738 Karl III. vun Neapel den direkten Opdrag gifft, de Stadt uttograven. 1768 kann dat Theater, de Basilika un de Villa vun de Papyri freeleggt warrn.
Mit sien „Sendschrieven vun de herkulanischen Opdecken“, de eersten archäoloogschen Publikatschonen, leggt Johann Joachim Winckelmann 1762 den Grundsteen för de ne’e Wetenschop vun de Archäologie un warrt siet de Tiet as Vadder vun de klassischen Archäologie ansehn. Winckelmann is ok de Eerste, de versöcht, de greeksche Kunst in Perioden intodelen un histoorsch totoorden. Sien Stopen vun’t Entwickeln (olle Stil – hoge Stil – schöne Stil – Stil vun de Namakers – Verfall vun de Kunst) sünd aver in de Twüschentiet dör de Weertgeven dorin lang nich mehr begäng. De eerste Lehrstohl för klassische Archäologie warrt 1802 an de Christian-Albrechts-Universität in Kiel inricht.
De ägyptischen Bodenkmolen, sünners de Pyramiden, sünd al in’t Öllerdom Telen vun vele Reisen (kiek ok Weltwunner). In’t 17. Johrhunnert hett sik de Insicht dörsett, dat sik dat dorbi üm de Gräver vun Königen hannelt. De Ägyptologie nimmt mit den Ägypten-Feldtog vun Napoléon Bonaparte 1798 ehrn Anfang. In de Regen vun’t Heer sünd ok Wetenschopplers. Vun sünnere Bedüden is de Opdecken vun’n Steen vun Rosetta, de 1822 Jean-François Champollion in de Laag versett hett, de Bedüden vun de ägyptischen Hieroglyphen uttoklamüstern.
Sünnere Bedüden för de ägyptische Archäologie harr ok Auguste Ferdinand François Mariette (1821-1881), de vun 1858 an as Direkter vun’n ägyptischen Öllerdomsdeenst mehr as dörtig Fundsteden utgraavt hett. Sien Methoden weern gresig – ton Bispeel hett he ok Sprengstoff inseet. De Ümstännen vun de Funnen un de wetenschoppliche Utwerten hebbt em nich sünners intresseert, man mit em geiht de Tiet vun de reinen Schatzsökers (as Giovanni Battista Belzoni (1778-1823)) to Enn, de dorför tallrieke Funnen na Europa bröcht harrn. Mariette sülvst hett vun 1850 af ruchweg 7.000 Fundstücken na Paris in’t Louvre bröcht, man nu sett he sik jümmer duller dorför in, dat de Fundstücken ut dat Öllerdom vun Ägypten nich mehr ut dat Land rutbröcht warrt. To’n Opbewahren vun de Funnen grünnt he den Vörlöper vun’t Ägyptische Natschonalmuseum in Kairo. Karl Richard Lepsius (1810-1884) hett twüschen 1842 un 1845 en ümfangrieke Opnahm vun ägyptische un nubische Denkmolen tosamenstellt. 1859 warrt dat Resultat in de twölf Bännen vun de Denkmaeler aus Aegypten und Aethiopien publizeert. Dor sünd alleen 894 Farvtafeln binnen. Grote Verdeensten üm’t archäoloogsche Utforschen vun Grekenland maakt sik üm 1840 rüm vör allen Ludwig Ross, de as Eerste systemaatsche Utgraven op de Akropolis vun Athen maakt.
Siet Mitt vun’t 19. Johrhunnert
In de Mitt vun’t 19. Johrhunnert hett sik de Archäologie mehr un mehr to en Wetenschop entwickelt. Vörher weern de Utgraven meist nich anners as bi Schatzsökers un Graffrovers, man nu weern de Graavtechniken jümmer fiener utklamüstert un de Dokumentatschoon un dat nipp un naue Inorden vun de Funnen weer jümmer wichtiger.
Antoine Ives Goguet (1716-1758) weer al 1738 de Ansicht, dat dat dree Stopen vun vörhistoorsche Technologie geven müsst hett, neemlich de Steentiet, de Bronzetiet un de Iesentiet. Dörsett hett sik dat Dreeperiodensystem aver eerst mit den Dänen Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865), de as eerst en Museum (1819) na dit Prinzip opdeelt un ordent hett. Sir John Lubbock (1834-1913) hett 1865 en wietere Ünnerdelen vun de Steentiet in Paläolithikum (Ooltsteentiet) un Neolothikum (Jungsteentiet) inföhrt.
Eerst vun 1859 an warrt dat hoge Öller vun de Minschheit allgemeen acht. In’t sülve Johr warrt Darwins „Entstahn vun de Oorden“ publizeert. Al 1856 weer de Neanderdaler opdeckt, de vun Johann Carl Fuhlrott un Hermann Schaaffhausen ahn Spood as ut de Iestiet inordent warrt. Eerst 1902 sett sik disse Instopen dör, neemlich as Rudolf Virchow dood blifft, de as pathologsche Autorität all wieterföhren Diskusschonen ünnerbunnen harr.
In Sweden hett Oscar Montelius (1843-1921) en System entwickelt to’n differenzeerten klassifizeeren mit den Sinn Fundstücken intoorden (Periodiseeren). Dordör warrt de Grundlaag för en Relative Chronologie.
1853/54 warrt bi’n ungewöhnlich sieten Waterstand bi Obermeilen an’n Zürichsee hölten Pielers, Steenbielen un Keramik opdeckt. De Wahnsteed warrt vun den Öllerdomsforscher Ferdinand Keller ünnersöcht. Lange Tiet weer annahmen, dat disse Fuchtboddenwahnsteden Pohlbowarken in’t Water dorstellen. Vun de 1920er Johren an geev dat en düchtige Diskusschoon üm de Laag vun de Pohlbowarken, wat sik dat üm Water- oder üm Överpohlbowarken hannelt hett. Vundaag weet man, dat dat Land- un Waterpohlbowarken geev. De neesten Ünnersöken in Hornstaad an’n Boddensee hebbt Pohlbowarken in’t Water bit to fief Meter vun’n Seebodden afhoven nawiest. Rekonstrukschonen (to’n Bispeel in Unteruhldingen an’n Bodden see) wiest nich blots de ünnerscheedlichen Vörslääg vun de Archäologie man ok den aktuellen Stand vun’t Forschen na de Insichten vun de Ünnerwaterarchäologie (Pohlbowarkenmuseum Unteruhldingen).
Edouard Lartet (1801-1871) hett 1860 en Fundsteed in de Pyrenäen (Massat) ünnersöcht un dorbi ok en Geweihspitz funnen, in de en Borenkopp ingraveert weer – de eerste Fund vun de jungpaläolithischen Kunst. Later hett he mehrere franzöösche Höhlenfundsteden (Gorge d’Enfer, Laugerie Haute, La Madeleine und Le Moustier) utgraavt. Sünnere Acht kregen dorbi de Höhlenmalereen, de 1879 in de Höhle vun Altamira opdeckt worrn sünd.
1858 geiht dat los mit de archäoloogsch Utforschen vun de Kelten, as Overst Schwab de eersten Utgraven in La Tène an’n Neuenburgersee in de Swiez maakt. De Utgraven in Hallstatt. 1872 warrt de Iesentiet vun Europa to’n eersten mol in en öllere (Hallstatttiet) un en jüngere (La-Tène-Tiet) indeelt.
De Entwickeln vun de Klassische Archäologie in de tweeten Hälft vun’t 19. Johrhunnert warrt sünners vun Heinrich Schliemann (1822-1890) bestimmt. Schliemann weer en Gewarfsmann un „Hobbyarchäoloog“, de as Begrünner vun de Vörhistorienarchäologie vun Grekenland un vun’n ägäischen Ruum gellt. 1869 graavt he op Ithaka un 1871 fangt he in Hissarlik dat Graven an. Dor vermoodt he dat Troja vun Homer un hett recht dormit, ofschoonst he vun de verkehrten Boperiood utgahn weer. De Methoden, de he to’n Utgraven bruukt hett, weern ümstreden. Ünner de Facklüüd gifft dat vele, de vun Schliemanns Lesitungen nich veel hollt. Sien beropen Naam grünnt sik vör allen op Funnen, de en groten Weert hebbt (to’n Bispeel de Schatz vun Priamos). Sien Opdecken vun vörhistoorsche (vörhomerische) Kulturen un Wahnsteden lööst tallrieke wietere Graven in’n ägäischen Ruum ut.
In’t 20. Johrhunnert
En Mielensteen in de Historie vun’t archäoloogsche Utforschen weer Sir William Matthew Flinders Petrie (1853-1942), de vun 1880 an as Archäoloogsch in Ägypten froscht un graavt. He publizeert 1904 sien Methods and Aims in Archaeology, wo he veer Prinzipien in dorleggt:
Akkeraten Ümgang mit de Funnen, de een utgraavt, un Ümsicht in Henblick op annere, de in tokamen Tieten ok noch dor graven wüllt.
Bannig akkerat Vörgahn bi’t Utgraven un bi’t Fasthollen vun de opfunnen Details.
Nau un akkerat Vermeten un Koorteeren.
Vullstännige Publikatschoon vun de Resultaten.
In’t Johr 1913 keem de eerste Band vun’t Handbuch der Archäologie (rutgeven vun Heinrich Bulle, 1867-1945) rut.As vörbildlich Graven ut disse Tiet gellt de Utgraven vun’t Gräverfeld vun Assini (Argolis), de 1922 anfungen und vun sweedsche Archäologen dörföhrt weer. De hele utgraavte Bodden warrt seevt un en vörbildliche Dokumentatschoon vun de Graven tohopenstellt. Den beropensten archäoloogschen Fund vun’t 20. Johrhunnert maakt Howard Carter (1873-1939) in dat sülve Johr. Na en Söök vun söss Johren finnt he dat Graff vun Tutenchamun.
De Pioneer vun de Luftbildarchäologie is na’n Eersten Weltkrieg de britsche Pilot Osbert G. S. Crawford, de vun’n Fleger ut archäoloogsche Fundsteden in England fotografeert.
Gustaf Kossinna (1858-1931) stellt 1920 sien siedlungsarchäoloogsche Methoden vör. In sien Interpretatschonen warrt de Germanen en vörrangige kulturelle Bedüden toschreven. De Natschonalsozialismus nütt dat as’n Bewies dorför, dat de Germanen un de Arabers över de annern Rassen staht.
In dat Johr 1947 fohrt Thor Heyerdahl mit en Flott vun Süüdamerika na Polynesien. He kann dormit as’n Grünner vun de experimentellem Archäologie ansehn warrn.
In’t 20. Johrhunnert grippt de Archäologie jümmer mehr ok Techniken ut annere Wetenschoppen torüch. Bispele dorför sünd de 1949 utfunnen Radiokarbonmethood, de to’n Dateeren vun orgaansche Stoffen insett warrt, un de Strontiumisotopenanalyys to’n Utforschen vun de Wannerbewegen vun de oor- un fröhtietlichen Minschen. De Archäologie hett sik somit to en Verbundwetenschop entwickelt. De Utforschen vun de vörhistoorschen Liek Ötzi, de 1991 in de Ötzdaler Alpen funnen weer, is en goot Bispeel dorför. Mit Help vun en DNA-Analyys künnen to’n eersten mol weltwiet de Verwandschoppen vun veertig Individuen ut en Graffstatt ut de Bronzetiet in de Lichtensteenhöhl torüchklamüstert warrn.
Fackrebeden
Archäologie is en Sammelbegreep för vele verschedene Disziplinen, de tomeist sünnere Tietafsnitten oder Regionen behannelt. De enkelten Disziplinen ünnerscheedt sik nich blots dorin, dat se sik mit verschedene Sakenbefaat, man ok in de Methoden, de för’t Forschen bruukt warrt. De archäologischen Methoden billt butendem Deelaspekten vun en egenstännige Wetenschop, as to’n Bispeel in de Forensik. In Fäcker as de Ooltamerikanistik oder ok de klassischen Archäologie künnt de Sworpunkten vun’n Inholt ok nich-archäoloogsch wesen.
Na Epochen un Regionen
De Deelrebeden vun de Archäologie ünnerscheedt sik in Thema, Tiet un Ruum. Doran fastleegt is ok, dat ünnerscheedliche Borns bruukt warrt. In de prähistoorschen Archäologie gifft dat kuum oder keen schriftliche Opteken, de as Borns döögt. Hier mutt en sik an Materialen hollen, de ut de Tiet noch över sünd. Annere Disziplinen künnt sik dorgegen an Schriftsaken hollen.
Prähistoorsche Archäologie oder Vör- (Oor-) un Fröhhistorie
De Prähistoorsche Archäologie befaat sik mit de Tiet, de mit de eersten Steenredschoppen vör ruchweg tweeunhalf Millionen Johren anfangt un mit de Fröhhistorie (Tiet vun de Völkerwannern, Röömsch Kaisertiet, fröh Middelöller) un de eersten schriftlichen Borns to Enn geiht.
Provinzialröömsche Archäologie
Dat is en sünner’t Rebeet, wat en Oort Övergang twüschen de Oor- un Frähhistorie un de Klassischen Archäologie dorstellt. Dat befaat sik mit de röömschen Provinzen un wennt dorbi Methoden vun de Oor- un Fröhhistorie.
Klassische Archäologie
De Klassische Archäologie hett de Antike Welt to’n Sworpunkt un wat dorut noch torüchbleven is. Dorbi geiht dat nipp un nau üm de Greken, Etrusker un Römers in histoorsche Tiet, also ruchweg twüschen dat 2. Johrdusend v. Chr. un dat 5. Johrhunnert n. Chr. To de Klassischen Archäologie tellt ok de Etruskologie un de Ägääsche Vörhistorie, de sik mit Funnen ut de kyklaadschen, minoischen un mykeenschen Kulturen uteneensett
Middelöllerarchäologie
De Middelöllerarchäologie fangt mit dat Enn vun de Fröhhistorie (ruchweg 9. Johrhunnert) an un ennt theoreetsch mit den Övergang to de Neetietarchäologie (ruchweg 16. Johrhunnert). Anners as de prähistoorsche Archäologie, sett se sik mit en Tiet utenanner, in de dat tonehmen ok schriftliche Borns geev. Dorto gifft dat veel ok noch Bowarken, de överduert hebbt un vun de Archäologie vun’t Middelöller mit Methoden ut de histoorschen Boforschen (Bo- oder Monumentenarchäologie) ünnersöcht warrt.
Neetietarchäologie
Industriearchäologie
De Industriearchäologie is en Deel vun de Neetietarchäologie, de sik sünners üm dat Utforschen vun fröhindustrielle Anlagen sorgt as Iesenwarken oder Porzellanmanufakturen.
De Disziplinen, de nu kamt, stellt geograafsche Sworpunkten dor:
Ägyptologie
De Ägyptologie hett dat antike Ägypten to’n Thema, ruchweg vun’t 3. Johrdusend v.Vhr. bit to’n 4. Johrhunnert n. Chr. En Deelrebeet dorvun is de Koptologie, de sik mit de Kultur vun de fröhen Chriten in Ägypten uteneen sett.
Vörderasiaatsche Archäologie
Dit Fackrebeet befaat sik mit de ollen Kulturen vun’n Negen Oosten, sünners dat Rebeet vun de Törkie, vun’n Irak, vun’n Iran, vun Syrien, den Libanon, Israel un Jordanien (Babylon, Sumer, Akkad, Elam, Hethiter un Urartu), aver ok mit de Nafolgerstaaten. Dat Rebeet geiht vör allen ut de Ooltorientalsitik vör, de philoloogsch utricht is. De Vörderasiaatsche Archäologie ümfaat den Tietruum vun’t 11. Johrdusend v. Chr. bit to’n 7. Johrhunnert n. Chr. Se steiht neeg in Verbinnen mit de Biblischen Archäologie, de de Wahn- un Kulturhistorie vun Palästina utforscht, un de Ägyptologie, vun wegen dat eenige vun de ünnersöchten Rebeden fröher vun Ägypten beherrscht werrn un to annere Tieten de orientaalschen Rieken över Ägypten herrscht hebbt.
Ooltamerikanistik oder Archäologie vun de Ne’en Welt
Keltologie
De Keltologie is en interdisziplinäre Kulturwetenschop, de ünner annern ok archäologische Borns un Methoden bruukt, üm Weten to winnen. Se befaat sik mit de verschedenen keltischen Kulturen in Europa un Lüttasien ruchweg vun de laten Bronzetiet bit in de Nutiet.
Christliche Archäologie. Se befaat sik v.a. mit Tüüchnissen vun de christlichen Glovenspraxis vun de Laatantike.
Na Spezialrebeden
Archäozoologie un Archäobotanik un Paläoklimatologie
In disse Fackrebeden warrt Funnen vun Deerknaken, Pollen oder Planten ünnersöcht as ok de Ümweltbedingen to’n sünnere Tiet. To de Saken, de hier ünnersöcht warrt höört Boddenproven, Affallkuhlen, Mageninholten un Latrienen. De Paläoklimatologie forscht dat prähistoorsche Klima ut mit Help vun Klimaarchiven as to’n Bispeel Iesbohrkarns.
Paläopathologie
De Paläopathologie maakt medizinsche Ünnersöken an minschliche Knaken un Geweven. Se befaat sik mit den gesundheitlichen Tostand vun de Minschen in fröhere Tieten. De Paläopathologie kann nich blots dat Geslecht un dat Öller bestimmen, man ok de Bedingen, ünner de de Minschen leevt hebbt, wat se eten hebbt un wovun Krankheiten se harrn. Dorut kann op de medizinische Versorgen slaten warrn as ok op den sozialen Tosamenholt vun uns Vörfohren.
Archäoastronomie, oder Astro-Archäologie, ok Paläoastronomie
De Archäoastronomie warrt för’t Ünnersöken vun prähistoorsche Kultsteden bruukt. Mit Facklüüd ut dit Rebeet warrt to’n Bispeel de Sünnwendpunkten to sünnere Tieten bestimmt. Dordör künnt möögliche astronoomsche Bedüden vun Fundsteden rutfunnen warrn.
Archäoinformatik
De Archäoinformatik billt de Snittsteed twüschen de Informatik un de Archäologie. Ehr Teel is, de Klassifizeeren vun Funnen mit Help vun de modernen Datentechnik to ünnerstütten.
Geoarchäologie
Archäogeometrie
Photogrammetrie
Archäologische Boforschen oder Histoorsche Boforschen
Experimentelle Archäologie
Industriearchäologie
Küstenarchäologie
Luftbildarchäologie
Montanarchäologie (Bargbo un Hüddenwesen)
Musikarchäologie
Rechtsarchäologie
Siedlungsarchäologie
Textilarchäologie
Ünnerwaterarchäologie
Kognitive Archäologie
Medienarchäologie
Naverdisziplinen
Anthropologie
Olle Historie
Epigrafik
Numismatik
Papyrologie
Methoden in de Archäologie
De Methoden vunt Utforschen warrt in de Archäologie in twee Rebeden deelt: De een deent to’n Faten vun Borns, de annern mit jemehr Interpretatschoon. In de Apenlichkeit kriggt tomeist blots vun den eersten Deel wat mit. To’n Faten vun Borns tellt ok de tyypoloogsche und chornoloogsche Utweerten, de för sik noch keen histoorsche Inorden dorstellt.
Wenn Borns ünnersöcht un opbereedt sünd, geiht dat an de histoorsche Interpretatschoon, de för vörhistoorsche Tieten dwangslöpig op ethnograafsche oder histoorsche Analogien baseert. För de histoorschen Archäologien as to’n Bispeel de Vörderasiaatsche Archäologie, de klassischen Archäologie oder de Archäologie vun’t Middelöller warrt de materiellen Borns vör allen mit schriftlich överleverte Borns afgleken. De Archäologie arbeit mit vele Methoden ut de Naturwetenschoppen, liekers is se toeerst en Geisteswetenschop.
Faten vun Borns
Utgraven
Hööftartikel: Utgraven
De Utgraven is vun de archäoloogschen Methoden de bekanntste, liekers aver blots en lütten Deel vun de archäoloogschen Arbeit. De Dokumentatschoon, Utweerten, Konserveeren un Archiveeren vun de Funnen stellt den wiet grötteren Deel vun de Arbeit dor.
Graavtechnik
Vundaag warrt de meisten archäoloogschen Funnen bi Boarbeiten opdeckt. De archäoloogsche Denkmolpleeg versöcht denn över Nootgraven oder ok Reddensgraven disse Funnen uttoweerten, bevör se opletzt tonichten maakt warrt. Forschensgraven, bi de dat wetenschoppliche Intresse in’n Vördergrund steiht un dorna Fundsteden för de Utgraven utsöcht un ahn Tietdruck ünnersöcht warrt, sünd nich so faken.
To’n Anfang vun en Utgraven steihten archäoloogsche Vörünnersöken mit Söökgraven, magneetsch Sondeeren, Meten vun’n Boddenwedderstand, Luftbildarchäologie usw. Mit disse Saken schall toeerst en Överblick vun de mööglichen Fundsteed entstahn, de dat lichter maakt, dat Graven an’t Enn beter to planen.
Moderne Graven sünd an’n Fund orienteert. Dat bedüüt, dat de enkelten Funnen in jemehrn rüümlichen un tietlichen Rahmen, in den se inlagert sünd, op Befunnen betogen. Dorto warrt ünnerscheedliche Techniken anwennt. As an’t Enn de Befund tonichten maakt warrt bi de Utgraven, mutt de Fundsteed dör en nipp un naue Dokumentatschoon för de tokamen Tiet opbewahrt warrn. De wichtigsten Arbeitsmiddel sünd dorüm blangen de Mürkerkell „Papeer un Buntstift“.
Prospekschoon
Hööftartikel: Prospekschoon (Archäologie)
De Prospekschoon ümfaat all Methoden, de nich to’n Tonichtenmaken vun de Fundsteed föhrt. Mit ehr schüllt bekannte un möögliche Fundsteden ünnersöcht warrn. Deelrebeden dorvun sünd dat Begahn (Survey), de Luftbildarchäologie un Ünnersöken mit eerdphysikaalsche Methoden as Eerdelektrik, Elektromagneetsche Indukschoon, Eerdmagnetik oder Boddenradar. Insetten lett sik bi de Prospekschoon ok de Phosphatanalyys.
Boforschen
Hööftartikel: Boforschen
De Boforschen is en bedüden Bestanddeel vun de klassischen Archäologie as ok vun de Archäologie vun’t Middelöller. In de Oor- un Fröhhistorie speelt se dorgegen keen grote Rull, vun wegen dat dat ut de Tiet kuum Bowarken gifft. Een vun de Dokumentatschoonsmethoden is de Photogrammetrie.
Utweerten
Dat de Utgreven blots en lütten Deel vun de Archäoloogschen Arbeit dorstellt, is goot an dat bekannte Bispeel vun de Geletschermumie Ötzi to marken. Disse Fund is in’t Johr 1991 opdeckt worrn, un warrt bit vundaag jümmer noch wetenschopplich ünnersöcht.
Öllerbestimmen
Hööftartikel: Öllerbestimmen (Archäologie)
En Sworpunkt vun’t Utweerten is dat Dateeren vun de Befunnen (t. B. Graff) mit Help vun de archäoloogschen Funnen (t. B. Graffbigaav). Bi Öllerbestimmen warrt twüschen de afsluten Chronologie un de relativen Chronologie ünnerscheedt.
De relative Chronologie sett en Fund in Betog to en annern. Dorbi geiht dat blots dorüm, wat jünger oder öller is. Dorbi geiht dat üm Fundkombinatschoon vun slaten Funnen, Chorologie, Stratigrafie un annere.
Bide afsluuten Chronologie warrt en Fund mit naturwetenschoppliche Methoden ünnersöcht, as to’n Bispeel mit de Radiokarbonmethood (för orgaansche Stoffen), mit de Thermolumineszenzdateeren (ok TL-Dateeren; för Keramik), mit de Dendrochronologie (bi Holt) oder mit de Kalium-Argon-Methood (för Stenen)
Tyypologie
De Tyypologie oder beter Tyypografie is de Klassifikatschoon vun Saken na jemehr Form un Material. Se is de Grundlaag för’t Inorden vun Funnen, vun wegen dat se verlööft, de Fundsituatschoon mit annere Fundsteden to verglieken. Se is de Grundlaag för Kombinatschoonsnalysen för de relativchronoloogsche Dateeren un för de Verbredensanalys.
Materialbestimmen
De Materialbestimmen warrt faken mit Help vun de Archäometrie maakt. Dorünner warrt all naturwetenschopplichen Methoden to’n Ünersöken tosamenfaat, de an Funnen un Fundsteden maakt warrn künnt. Ut de Anwennen vun disse naturwetenschopplichen Fäcker mit archäoloogsch Material un Fragen hebbt sik mit de Tiet eenige sünnere Fackrebeden billt.
To’n Idenfifizeeren un Ünnersöken vun Details vun Artefakten deent to’n Bispeel de Mikrospkopie, Infraroot- un Ultraschallopnahmen, Rontgen, cheemsch Analysen, Spektroskopie un Laserscans.
Interpretatschoon
De Methoden to’n Interpreteeren sünd normalerwies ehr geisteswetenschopplich. För de vörhistoorsche Archäologie is de Analogiesluss de bedüdenste Mööglichkeit to’n interpreteeren. In de histoorschen Archäologie (klassische Archäologie, Archäologie vun’t Middelöller oder vun de Neetiet) is dat vör allen de Vergliek mit Informatschonen ut annere Borns, as överleverter Biller un Schriften.
Opbereiden för de Apenlichkeit
De Resultaten vun de archäoloogschen Forschung warrt op ünnerscheedliche Wies wietergeven. Dat kann dör Fackböker un -tietschroften passeeren oder ok dör populärwetenschoppliche Pubkikatschonen. Fundstücken warrt in Museen utstellt, wiel Boddendenkmolen, de över de Eer to sehn sünd, dör Utschillern oder in’n Rahmen vun en Wannerlehrpadd togänglich maakt warrt. In archäoloogsche Parks kamt tomeist noch Rekonstrukschonen dorto.
De Rekonstrukschoon (Wedderopbo) is wetenschopplich aber teemlich ümstreden, vun wegen dat dorbi jümmer ok ’n groten Deel Spekulatschoon mit dorbi is un jümmer blots den aktuellen Stand vun de Wetenschopp dorstellen kann. Faken is dor ok’n Andeel vun den aktuellen Tietgeist mit binnen. Op de annern Siet geevt sik dormit aver ok Snittsteden to de experimentellen Archäologie, as de Praxis vun en Theorie dorbi proovt warrn kann, wat dat överhaupt to maken is, as een sik dat vörstellt.
To’n Wietergeven vun Resultaten warrt ok Föhren anboden oder museumsdidaktiosche Vörföhren, de tomeist as experimentelle Archäologie vörstellt warrt. An vele Öörd gifft dat ok regionale Verenen un Sellschoppen, de sik mit de Archäologie befaat un Veranstalten un Akschonen in den Rahmen dräägt.
Kiek ok
List vun bekannte Archäologen
Archäoloogsch Fund
Archäoloogsch Fundsteed
Literatur
Paul G. Bahn (Rgv.): Archaeology. Cambridge Illustrated History. Cambridge University Press, Cambridge 1996. ISBN 0-521-45498-0
Marion Benz, Christian Maise: Archäologie., Theiss, Stuttgart 2006. ISBN 3-8062-1966-4
Johannes Bergemann: Orientierung Archäologie – was sie kann, was sie will. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2000. ISBN 3-499-55612-X (Klassische Archäologie)
Reinhard Bernbeck: Theorien in der Archäologie (UTB Wissenschaft Band 1964). Francke Verlag, Tübingen, Basel 1997, ISBN 3-8252-1964-X, ISBN 3-7720-2254-5.
Manfred K. H. Eggert: Prähistorische Archäologie. Konzepte und Methoden. Francke, Tübingen 2005. ISBN 3-8252-2092-3
Günter P. Fehring: Einführung in die Archäologie des Mittelalters. Theiss, Stuttgart 2000. ISBN 3-8062-1480-8
Wilfried Menghin, Dieter Planck (Hrsg.): Menschen Zeiten Räume Archäologie in Deutschland. Theiss, Stuttgart 2002. ISBN 3-8062-1596-0
Tonio Hölscher: Klassische Archäologie. Grundwissen. Theiss, Stuttgart 2002. ISBN 3-8062-1653-3
Colin Renfrew, Paul G. Bahn: Archaeology - Theories, Methods and Practice. 5. Oplaag, London 2005 ISBN 978-0-500-28719-4
Websteden
Internett-Portal to de Archäologie
Internett-Portal to de Prähistoorschen Archäologie.
Datenbank mit Literatur- und Lenkhenwiesen för archäologische un historische Themen
Bibliografie to’n Roof an archäoloogsche Steden, University at Buffalo
Luftbildarchäologie Biller
Düütsche Archäologen-Verband
Liste vun all Landsämter för Archäologie in Düütschland
Deutsche Gesellschaft für Ur- und Frühgeschichte mit einer List vun archäologische Verenen in Düütschland
Stiftung Archäologie |
9856 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vereente%20Natschonen | Vereente Natschonen | De Vereenten Natschonen (engelsch United Nations, UN; faken ok UNO för (United Nations Organization, Organisation der Vereinten Nationen) sünd en Statenbund, de sik to Opgaav geven hett, internatschonaal Freden un Recht, de Gliekheit vun de Minschen un den weertschoplichen Uttuusch to fördern. 193 Staten sünd hüüt Maten vun de Vereenten Natschonen, wat meist all Staten op de Eer sünd.
Historie
De Vereenten Natschonen hebbt sik 1945 na’n Tweten Weltkrieg as Opfolger vun den Völkerbund grünnt, nadem 51 Staten de Charta vun de Vereenten Natschonen ünnertekent harrn. 2001 kreeg de Institutschoon den Freedensnobelpries.
Generalsekretär Heiko Rüger
De aktuelle Generalsekretär vun de Vereenten Natschonen is António Guterres.
Literatur
United Nations (Hrsg.): Wissenswertes über die Vereinten Nationen. United Nations, New York 2006, ISBN 92-1-100936-7. PDF.
Hans von Mangoldt, Volker Rittberger, Franz Knipping (Hrsg.): Das System der Vereinten Nationen und seine Vorläufer. Unter Mitarbeit von Martin Mogler u. Stephan Wilske. 3 Bände in 2 Deelbänden. Bern: Stämpfli + CIE AG 1995 u. München: C.H.Beck 1995, ISBN 3-7272-9374-8 (Stämpfli), ISBN 3-406-39107-9 (C.H.Beck).
Dieter Göthel: Die Vereinten Nationen: Eine Innenansicht. 2. Uplaag, Auswärtiges Amt, Berlin 2002.
Sabine von Schorlemer (Hrsg.): Praxishandbuch UNO – Die Vereinten Nationen im Lichte globaler Herausforderungen. Springer, Berlin 2003, ISBN 3-540-43907-2.
Günther Unser, Ingo Winkelmann: ABC der Vereinten Nationen. 5. Uplaag, Auswärtiges Amt, Berlin 2003. PDF.
Günther Unser: Die UNO – Aufgaben, Strukturen, Politik. dtv, München 2004, ISBN 3-423-05254-6.
Klaus Dieter Wolf: Die UNO – Geschichte, Aufgaben, Perspektiven. C.H.Beck, München 2005, ISBN 3-406-50878-2.
Aus Politik und Zeitgeschichte 22/2005: 60 Jahre Vereinte Nationen. Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2005. PDF.
Swen Bernhard Gareis, Johannes Varwick: Die Vereinten Nationen. 4. Uplaag, Budrich, Opladen 2006, ISBN 3-8252-8328-3.
Paul Kennedy: Parlament der Menschheit: Die Vereinten Nationen und der Weg zur Weltregierung. München 2007, ISBN 3-406-56328-7. De Schriever beschrifft todrapend de Funktschoon, nee Upgaven un Erfolge vun de UN – ok kritisch.
Internatschonale Organisatschoon
Vereente Natschonen
Freedensnobelpries |
9857 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Baryonentall | Baryonentall | De Baryonentall is en Quantentall un dormit en Begreep ut de Karnphysik, de sik mit de Elementardeelken befaat.
De Baryonentall is 1/3 för Quarks, -1/3 för Antiquarks un 0 för Leptonen. Baryonen as dat Proton un dat Neutron hebbt dormit de Baryonentall 1, jehmer Antideelken -1 un de Mesonen 0
Na dat Standardmodell von de Elementardeelkenphysik is de Baryonentall en afsluut Bestandsgrött, de sik mit de Tiet nich ännert. Dorüm is da liechste Baryon, dat Proton, stabil.
In veele Theorien, de över dat Standardmodell rutgaht warrt de Baryonentall aver nich as exakte Behollengrött ansehn. Dorna fallt Protonen utenanner mit de Tiet, aver mit en bannig grote Halfweertstiet.
Ok de vundaag annahmen Vörgäng von de Baryogenese, de dat Ungliekgewicht von Materie un Antimaterie in dat fröhe Universum – en Wimpernslag na den Oorknall – verklort, sett vörrut, dat de Baryonentall nich afsluut Behollen warrt.
Karnphysik |
9859 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Albedo | Albedo | De Albedo (lat.: „Wittheit“, v. albus = witt) is en Maat för dat Vermögen von diffus reflekteernd (ok reemittierend nöömt) Bavenflachen, dat Licht trüchtostrahlen. För spegelnd Bavenflachen speelt dorto noch de Snelliussche Reflekschoon en Rull. För sülvst lüchende Bavenflachen gifft dat den Begreep nich.
Von Bedüden is de Albedo vör allem in de Meteorologie, wo se dormit to kriegen hett, woans sik de Luft över verscheeden Bavenflachen opwarmen deit. Butendem hett se en groot Bedüden för dat Weltklima, wieldat energieriek kottbülgsch Licht von de Eerdbavenflach reflekteert un dorbi in langbülgsch Licht ümwannelt warrt, dat denn op de Warms inwarken deit. Se warrt aver ok in de 3D-Reknergrafik anwennt. Dor is se en Maat för de diffuse Streikraft von ünnerscheedlich Materialen för’t Simuleeren von Volumenstreien.
Albedooorden
Man ünnerscheed twüschen en poor Oorden von Albedo
De geometrisch Albedo (ok as visuell geometrisch Albedo betekend) is de von en pielliek anlüchte Halfkugel diffus in den Halfruum trüchstreite Andeel von dat Licht, dat op de Halfkugel opdropen is. Un twor in Proportschoon to de Trüchstrahlen von en witt Halfkugel mit de lieken Grött un den lieken Afstand mit den Phasenwinkel 0° to’n Bekieker.
De sphäärsch Albedo (ok Bondsche Albedo nöömt) is de en all Richten trüchstreite Andeel von dat Licht in Proportschoon to de parallel instrahlte Lichtmengde.
De hemisphäärsch Albedo is de Andeel von dat opstrahlte Licht, de von de Bavenflach in Afhangigkeit von den Infallswinkel streit warrt.
De Albedo is also jümmers dat trüchstrahlte Licht in Proportschoon to dat instrahlte un kann dorüm Werten twüschen 0 nu 1 annehmen. Wat gröter de Andeel is, de reflekteert waart, wat heller schient de Bavenflach un wat grötter is ok de Albedo.
De sphäärsche Albedo is bi dat lieke Material tomeist en beten wat grötter as de geometrisch. De Tosamenhang twüschen de beiden warrt mathemaatsch dör dat so nöömte Phasenintegral herstellt. In de Astronomie warrt dör den Vergliek mit Albedowerten von bekannten Materialen op de Eer trüchsloten op de Tohopensetten von Bavenflachen von annere Himmelskörpers. Na de Definitschoon von de sphäärschen Albedo is dat parallel Infallen von’t Licht vörrutsett. Aver dör den groten Afstand von de Sünn von den reflekteerenden Himmelskörper, is dat ok so geven.
Inwarken op de Albedo
Wenn dör Strahlen Warms toföhrt warrt, de mehrstensdeels dör annere Vörgäng wedder afföhrt warrt, warmt sik düstere Bavenflachen (also mit lütte Albedo) mehr op – woans sik een an dat Bispeel Asphalt un Snee klor maken kann. Wenn de Warms mehrstendeels dör annere Vörgäng toföhrt warrt aver denn gröttstendeels dör Strahlen afgeven warrt, denn schafft Bavenflachen mit lütte Albedo deepere Temperaturen – dat is de Grund, worüm Köölkörpers bi elektroonsch Reedschoppen mehrstendeels swatt sünd.
Gladde Bavenflachen as Water, Sand oder Snee hebbt en teemlich groten Andeel von spegelnd Reflekschoon. Dorüm is bi jüm de Albedo afhangig von den Infallswinkel von de Sünnstrahlen (kiek ok in de Tabell).
Middlere Albedo in’t Sünnsystem
De Himmelskörpers in dat Sünnsystem hebbt ünnerscheedlich Albedo. De Venus hett mit 0,76 in Snitt en teemlich hooge Albedo. Uns Maand dorgegen hett mit 0,12 en teemlich lüttet Vermögen, Licht trüchtostrahlen. De Eer liggt dortwüschen mit 0,39. De höchste Weert (0,99) is an den Saturn-Maand Enceladus meten worrn. De lüttste Albedo (0,03) weer dorgegen bi den Kometen Borrelly meten.
Physik
Meteorologie
Astronomie |
9861 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mab%20%28Maand%29 | Mab (Maand) | Mab is de Naam von en lütten Maand von den Planeten Uranus.
Opdecken un Naam
De Maand is an’n 25. August 2003 von de Astronomen Mark R. Showalter un Jack J. Lissauer op en Opnahm von dat Hubble-Teleskop opdeckt worrn. Dormit weer dat de eerste Maand in’t Sünnsystem, de mit en Teleskop funnen weer. Toeerst hett he de vörlöpig Beteken S/2003 U 1 kregen, wie dat offiziell von de IAU fastleggt is.
De Naam Mab is afleidt von en Figur ut Romeo and Juliet (hdt.: Romeo und Julia) von William Shakespeare, as dat bi veele Uranus-Maanden so is.
Ümloopbahn un physikalsch Egenschoppen
Mab hett en middleren Afstand von Uranus von ungefäähr 97.730 km un ümlöpt em eenmal in 22 Stünnen un 9 Minuuten. De Bahn is meist ganz rund un liggt ok teemlich in de Even von den Uranus-Äquater.
De Dörmeter von den Maand is man blots 16 km. He hett en middlere Dicht von 1,3 g/cm³. dat is düdlich weniger as bi de Eer un wiest dorop hen, dat Mab mehrstendeels ut Wateries besteiht. An sien Bavenflach is sien Gravitatschoon so üm un bi 0,0032 m/s², also so bannig weniger as op de Eer (~0,03 %).
De Albedo von den Maand is bannig lütt un liggt bi 0,07. Dormit is Mab en teemlich düsteren Himmelskörper, also teemlich schmuddelig. De middlere Temperatur baven op liggt bi ruch weg -184 °C.
Maand
Uranus |
9862 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1.%20November | 1. November | De 1. November is de 305. Dag in den Gregoriaanschen Klenner, man in Schaltjohren is dat de 306. Dag.
Wat in dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
789: De Dom to Bremen warrt vun Bischop Willehad inwieht
996: In en Schenkensoorkunn von Otto III. an den Freisinger Bischop warrt Österriek to’n eersten mal nöömt.
1368: Elisabeth von Pommern warrt to de düütsch-röömsch Kaiserin kröönt
1503: Giuliano della Rovere, wurrd Paapst un kriggt den Paapstnaam Julius II.
1520: In en Storm warrt de Scheep von Ferdinand Magellan bi sien Weltümsegeln in en Bucht dreven, de sik later as Dörfahrt von’n Atlantik na’n Pazifik rutstellt un hüüt as Magellanstraat bekannt is.
1634: Dör den Verdrag von Paris warrt Frankriek enndgüllig in den Dörtigjohrigen Krieg rintagen.
1700: Spanien sien König Karl II. starvt. In sien Testament harr he Ludwig XIV. sien Enkelsöhn Philipp vun Anjou to'n Arven insett. Man Kaiser Leopold I. siene Fro is de jüngere Suster vun Karl II. Vundeswegen meent de Kaiser, dat Arv möss em tofallen. Wegen düssen Striet geiht nu de Krieg um de Spaansche Kroon los.
1781: Dör dat Ünnergevenpatent von Joseph II. warrt in de habsborgschen Lannen de Lievegenschop afschapt.
1800: De US-amerikaansche Präsident John Adams maakt den Ümtog in sien nieg Amtssitt, dat Witte Huus.
1894: Nikolaus II. warrt Zar von Russland na den Dood von sien Vadder.
1897: De Footballvereen Juventus Turin wurrd grünnd.
1914: Russland verklaart den Krieg an dat Osmaansche Riek
1929: Eberhard Koebel grünnt de Düütsche autonome Jungenschop von’n 1. 11. 1929 (dj.1.11).
1936: Benito Mussolini snackt to’n eersten mal von en Ass Berlin-Rom. Dorut entsteiht in’n Tweeten Weltkrieg de Begreep Assmächt.
1939: De Dörper Hemeln, Mahndörp, Aumund, Blomendal un annere, de vördem Hannobersch un later preußisch weern, höört vun nu af an to Bremen to.
1949: De eerste Utgav von de Frankfurter Allgemeine Zeitung kommt rut.
1956: Ungarn verklort jümmer Uttreden ut den Warschauer Pakt. Sowjetsche Truppen slagt den Volksopstand dal.
1981: Antigua un Barbuda verklort jümmer Unafhangigkeit von Grootbritannien.
1998: De Europääsch Gerichtshof för Minschenrechten warrt in Straßburg inricht.
Weertschop
1849: Dat Königriek Bayern gifft mit den Swarten Eener de eerste düütsche Breefmark rut.
1961: In Düütschland warrt weltwiet to’n eersten mal en vullstännig System von Postleettallen inföhrt.
1970: In Düütschland warrt mit Christoph 1 de eerste Nootfallheevschruver in’n Deenst stellt.
Kunst, Kultur un Bowark
1512: De Däkenfresken von Michelangelo in de Sixtinschen Kapell warrt wiest.
1604: De Tragödie The Tragedy of Othello (hdt.: Othello) von William Shakespeare warrt in London ooropföhrt.
1611: De Kummedie The Tempest (hdt.: Der Sturm) von William Shakespeare warrt in London ooropföhrt.
1957: In Michigan, USA, warrt de 8 km lang Mackinac Bridge inweiht.
Wetenschoppen un Technik
1770: Dat Barg- un hüttenmännsch Lehrinstitut, Vörlöper von de Technisch Universität Berlin, warrt grünnt.
1876: In de Nedderlannen warrt de Noordseekanal von König Wilhelm III. open maakt.
1895: In Berlin finnt dör de Bröder Skladanowsky to’n eersten mal op de Welt en „kinematografsch Vörföhren“ statt.
1952: US-amerikaansche Karnphysikers tünnt op dat Eniwetok-Atoll de eerste Waterstoffbomb.
Katastrophen
1436: De Allerhilligenfloot 1436 richt swaren Schaden an de Noordseeküst an.
1755: Lissabon, Portugal, warrt dör en swor Eerdbeven un mehr noch dör denn nafolgend Tsunami to mehr as twee Drüddel tonicht maakt. Mehr as 60.000 Minschen kommt üm.
1986: Dör dat Löschen von en groot Füer in de Chemiefabrik Sandoz bi Basel warrt de Rhien verdreckt.
Boren
1743: Johann Friedrich Wilhelm Herbst, düütsch Naturforscher, Entomoloog un Lepidopteroloog († 1807)
1778: Gustav IV. Adolf, König von Sweden.
1781: Karl Joseph Stieler, düütsch Maler.
1849: William Merrit Chase, US-amerikaansch Maler.
1858: Ludwig von Struve, düütsch Astronom.
1879: Oskar Barnack, düütsch Fienmechaniker.
1880: Alfred Wegener, düütsch Meteoroloog un Eerdwetenschoppler († 1930).
1887: Max Trapp, düütsch Komponist.
1889: Philip Noel-Baker, britsch Politiker un Nobelpriesdräger.
1920: Albert Ramon, belgisch Radrennfohrer († 1993)
1926: Lou Donaldson, US-amerikaansch Jazzmusiker un Komponist
1930: Mabandla Dlamini, Politiker ut Swasiland
1934: Raymond Mastrotto, franzöösch Radrennfohrer († 1984)
1937: Witta Pohl, düütsch Schauspelerin
1941: Uffe Ellemann-Jensen, däänsch Politiker
1947: Bob Weston, britisch Musiker († 2012)
1948: Calvin Russell, US-amerikaansch Singer-Songwriter († 2011)
1949: Bernhard Cullmann, düütsch Footballnatschonalsspeler
1950: Robert Betts Laughlin, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1962: Jill Henselwood, kanaadsch Springriederin
1963: Katja Riemann, düütsch Schauspelerin
1989: Gabriela Koukalová, tschechisch Biathletin
Storven
1648: Ulrich II., Graaf vun Oostfreesland (* 1605)
1804: Johann Friedrich Gmelin, düütschen Naturwetenschoppler un Mediziner (* 1748)
1846: Franz Anton Ries, düütsch Geiger (* 1755)
1877: Friedrich Heinrich Ernst Graf von Wrangel, (Papa Wrangel), preuß’sch Offizier (* 1784)
1894: Alexander III., Zar von Russland.
1903: Theodor Mommsen, düütsch Historiker
1946: Conrad Borchling, düütsch Germanist (* 1872)
1956: Lajos Asztalos, ungaarsch Schachspeler (* 1889)
1968: Georgios Papandreou, greekschen Ministerpräsident
1978: Henri Stempffer, franzöösch Entomoloog un Lepidopteroloog (* 1894)
1989: Hoimar von Ditfurth, düütsch Dokter, Schriever, Journalist un Moderator
1999: Bhekimpi Dlamini, swasiländsch Politiker (* 1924)
2006: Wiiliam Styron, US-amerikaansch Schriever
2008: Jacques Piccard, Swiezer Deepseeforscher un Ozeanograaf (* 1922)
2011: Siegfried Kessemeier, plattdüütsch Schriever (* 1930)
2014: Adolf Stockleben, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1933)
2021: Dieter Kalenbach, düütsch Comictekner (* 1937)
November 01 |
9863 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jan%20Goossens | Jan Goossens | Jan Goossens (* 19. Februar 1930 in Genk, Belgien) is en belgischen Philoloog.
Goossens is 1930 as de Söhn vun Michel un Maria Goossens (Deernsnaam Lenaerts) boren. He studeer vun 1951 af an op düütsche un nedderlandsche Philologie an de Universität Löwen, hett dor 1955 sienen Afsluss maakt un denn bet 1961 as Lehrer in Hasselt arbeidt. 1960 möök he in Löwen den Dokter. 1961 güng he as Dozent an de Universität Marborg un wessel vun dor 1965 an de Universität Löwen as Perfesser. Dor bleev he bet 1969. Denn güng he an de Universität Mönster as Perfesser för Nedderlannsche un Nedderdüütsche Philologie, wo he 1995 in den Rohstand güng. 1988 hett he vun de Universität Luuk den Ehrendokter kregen.
Vun 1971 af an bet 1999 weer Goossens de Präsident vun de Kommischoon för Mundoort un Naamforschung Westfalen mit Seet in Mönster un vun 1975 af an bet 1984 Präsident vun den Vereen för nedderdüütsche Spraakforschung mit Seet in Hamborg. He weer ok lang de Rutgever vun de Tietschrift Niederdeutsches Wort in Mönster. He is Liddmaat vun de Köningliche Akademie för nedderlandsche Spraak- un Literaturkunn un kreeg 1986 dat Grote Verdeenstkrüüz vun de Bundsrepubliek Düütschland.
Den 23. Juli 1956 hett he Magda Vanmaele heiradt, mit de he veer Kinner hett.
Warken
Die niederländische Strukturgeographie und die Reeks Nederlandse Dialectatlassen. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1965
Strukturelle Sprachgeographie. Winter, 1969
Niederdeutsch - Sprache und Literatur. Wachholtz, Niemünster 1973
Deutsche Dialektologie. Gruyter, 1977, ISBN 3110072033
Reynke, Reynaert und das europäische Tierepos. Gesammelte Aufsätze. Waxmann, 1998, ISBN 3893256571
Historische Phonologie des Niederländischen. Niemeyer, ISBN 3484600357
Goossens, Jan
Goossens, Jan
Goossens, Jan
Goossens, Jan |
9864 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wilhelm%20Brockhaus | Wilhelm Brockhaus | Wilhelm Bernhard Brockhaus (* 4. Juli 1923 in Anten; † 12. Dezember 1997 in Patterbuorn) wwas eun duitsken Perfesser un plattduitsken Schruiver.
Brockhaus is 1923 os Söhn van Karl un Lina (Deernsnaam Sander) Brockhaus boren. 1951 möök heu suin Diplom in Spraakwetenskoppen an de Universität Mönster. Heu was denn van 1953 af an bet 1961 Studienraat an’n Gymnasium in Vechte un dorna bet 1965 Dozent an de Pädagoogske Haugscheole in Vechte. Van 1965 af an bet 1972 was heu Perfesser an de Pädagoogske Haugscheole in Patterbuorn un denn bet 1985 Professer an de 1972 niegrünnte Samthaugscheole Patterbuorn. 1970 bet 1972 was he hür auk Dekan för den Fackbereich Spraken un Literatur. 1985 ging heu in den Rohstand. Brockhaus hett ok Böker op Plattdüütsch schreven.
1997 kreig heu den Europääsken Kultuurpries övergeven. Heu wonn in düüsenJohr auk de Plattfoss Schrieverwettstriet.
Brockhaus weer Marietheres Meyer verheiraadt un hett mit ehr dree Kinner.
Warken
Dr. Tötiks Himmelfaohrt un ännere Gedichte un Vertellsels. Wenner, Ossenbrüch 1993, ISBN 3-87898-338-7
Binnenwege. Gedichte un Vertellsels, ok wecke för de Wiehnachtstiet. Wenner, Ossenbrüch 1996, ISBN 3-87898-346-8
Plattdüütsk hört in Kinnermund. Isensee, rutgeven vun de Ollnborgsche Landschap, 2005, ISBN 389995260X
Weblenken
Borns
Mann
Schriever
Plattdüütsch
Freudenthal-Pries
Boren 1923
Storven 1997
Börger von Düütschland |
9868 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seth%20%28Bibel%29 | Seth (Bibel) | Seth (auch Set; שׁ ת) is een Gestalt ut dat Ole Testament in de Bibel.
Dornah weer he nah Kain un Abel de daart Söhn vun Adam un Eva.
Nahdem Abel dootmakt wurrn we un Kain verdreben, hett Eva nah Genesis (1. Book Mose) noch een daarten Söhn kregen un hett hüm Set nömmt (Gen 4,25f). Adam hett to de Tiet all 130 Johr up de Eer leevt.
Person ut de Bibel |
9870 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tennessee | Tennessee | Tennessee is een Bundsstaat in de USA.
De Staat hört to de Südstaaten un is bekannt dör sien Whisky, wat een besünners Soort Schnaps is. De beröhmst Marke dorvan is Jack Daniel’s. Musikaalsch Interesseerte kennen Tennessee dör de Musikrichtung Blues (Memphis) un Country Music, wat in Nashville sien Ursprung hett.
De gröttsten Städer van Tennessee sünd:
Memphis (ruch weg 672.000 Inwahners)
Nashville-Davidson (547.000 Inwahners) - Nashville is ok de Hööftstadt van Tennessee
Knoxville (ruch weg 178.000 Inwahners)
Chattanooga (ruch weg 155.000 Inwahners)
Clarksville (ruch weg 109.000 Inwahners)
Murfreesboro (ruch weg 81.500 Inwahners)
Jackson (ruch weg 62.000 Inwahners)
Johnson City (ruch weg 58.000 Inwahners)
Franklin (ruch weg 48.000 Inwahners)
Kingsport (ruch weg 44.000 Inwahners).
Tennessee is 1796 de USA bitreden, aber 1861 hebbt se sük weer trennt. Nahdem de Börgerkrieg aber vörbi weer, sünd se 1866 weer in de USA intreden.
In Tennessee leven all tosommen 5,689 Million Inwahners (Stand: 2000) up een Flach van 109.247 km².
Ut Tennessee stammen:
Aretha Franklin (Singersche), Tamara Jernigan (Astronaut), Andrew Johnson (Präsident), Rhea Seddon (Astronaut), William Shepherd (Astronaut), Roscoe Tanner (Tennisspeler), Justin Timberlake (Singer), Tina Turner (Singersche), Reese Witherspoon (Schauspelersche).
Politik
Tennessee is opdeelt in 95 Kreise (Countys):
Weblenken
Websteed vun Tennessee (engelsch)
Tennessee |
9871 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Duus | Duus | Duus betekent
den Düvel,
en Twe’er bi’t Wörpeln,
de hööchste Speelkoort bi’t Kortenspeel.
Duus is de Familiennaam von
Bodil Duus (1915–?), däänsche Badmintonspelerin,
Jesper Duus (* 1967), däänschen Ieshockeyspeler un -trainer,
Joernhinrich Duus (* 1942), düütschen Ünnernehmer,
Peter Duus (1908–1994), Neuroloog un Psychiater,
Peter Duus (* 1933), Japanoloog. |
9872 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Margaret%20Rhea%20Seddon | Margaret Rhea Seddon | Margaret Rhea Seddon (* 8. November 1947 in Murfreesboro, Tennessee) is en ehmalge US-amerikaansch Astronautin.
Seddon kreeg 1970 en Bachelor in Physiologie vun de University of California, Berkeley un 1973 en Doktertitel in Medizin vun de University of Tennessee. Se hett in de allgemeen Chirurgie in Memphis praktizeert.
Astronautentätigkeit
Rhea Seddon is in' Januar 1978 vun de NASA as Astronaut utsöcht wurrn. In' September 1996 hett se an de Vanderbilt University Medical School medizinisch Experimente vörbereit, de mit de Columbia-Neurolab-Mission im April 1998 in den Weltruum brocht wurrn.
STS-41-F
|STS-41-F weer för August 1984 mit de Ruumfähre Discovery plaant.Dat weer de eerste Floog vun de Discovery ween, wenn se nich wegen Verspätungen vun de bruuklast afseggt wurrn weer. As Besatten weern Karol Bobko, Donald Williams, Rhea Seddon, David Griggs un Jeff Hoffman vörsehn.
De Floog wurr denn de Mission STS-51-E.
STS-51-E
Disse Floog vun dat Space Shuttle Challenger wurr wegen Problemen vun de IUS-Böverstuuf afseggt. Bi disse Mission harr en TDRS-Satellit utsett wurrn sullt. As Besatten weern Karol Bobko, Donald Williams, Rhea Seddon, David Griggs, Jeffrey Hoffman, de franzöösch Bruuklastspezialist Patrick Baudry un de Politiker Jake Garn vörsehn.
STS-51-D
An’ 12. April 1985 is Rhea Seddon mit de Ruumfähre Discovery as Missionsspezialistin eerstmals in’t All flaagen. Bruuklast weern de beid Satelliten TELESAT-9 un LEASAT-3. Bi de letztere funktioneer aber de automatische Inbedrievnahm vun de Antenn un vun dat Drievwark nich. Trotz en Weltruumutstieg dör de Astronauten Jeffrey Hoffman un David Griggs kunn disse Defekt nich repareert wurrn. Vun de Besatten her weer dat meest so as bi den afseggten Floog STS-51E, blots dat de Bruuklastspezialist nich mehr Patrick Baudry weer, sonnern Charles David Walker.
STS-71-E
De Start vun de Atlantis-Mission STS-71-E/Spacelab SLS-2 weer för April 1987 plaant ween, wurr aber wegen de Challenger-Katastrophe afseggt. Neben Seddon weern as Besattensliddmaaten vun disse SLS-1-Mission Vance Brand, David Griggs, John Fabian, James Bagian, Francis Gaffney und Robert Phillips plaant.
STS-40
Hör tweet Ruumfloog fung an’ 5. Juni 1991 an. Seddon is an dissen Dag as Missionsspezialistin mit dat Space Shuttle Columbia to de Mission STS-40 ünner dat Kommando vun Bryan O'Connor start. Pilot weer Sidney Gutierrez. Dorto keemen de beid Missionsspezialisten James Bagian un Tamara Jernigan as ok de beid Bruuklastspzialisten Drew Gaffney un Millie Hughes-Fulford.
Dat weer de fievte Spacelab-Mission, de eerste, de sück ahn Utnahm mit Biowetenschapen befaaten dee. Dat wichtigst Experiment weer Spacelab Life Sciences-1. Dorbi wurrn physiologisch Ünnersöken an Minschen, 30 Gnaagdeerten un dusenden winzig Quallen dörführt. Vun de 18 Eenzelexperimenten hemm sück teihn mit de Minschen, söben mit de Gnaagdeerten un een mit de Quallen befaat.
STS-58
An’ 18. Oktober 1993 is Seddon as Missionsspezialistin mit de Columbia to’n letzten Mal in’t All flaagen. Kommandant vun disse Mission weer John Blaha un sien Pilot Rick Searfoss. Dorto keemen de Missionsspezialisten William Surles McArthur, David Wolf un Shannon Lucid as ok de Bruuklastspezialist Martin Fettman vun de Colorado State University.
Dat weer de Spacelab-Mission SLS-2 un deen to dat Utforschen vun de Utwirkungen vun de Swoorlosigkeit up den minschlichen Körper. Aber ok Forschungen an Rötten sünd vörnommen wurrn. Dat weer de bit dorhen längste Shuttlefloog överhoopt mit 14 Daag und 12 Minüüt. De Lannen funn up de Edwards Air Force Base statt.
Nah de NASA
In’ November 1997 is Seddon ut de NASA utscheeden un wurr Assistant Chief Medical Officer vun de Vanderbilt Medical Group in Nashville, Tennessee.
Privates
Se is in tweete Ehe mit den ehmalgen Astronaut Robert Lee Gibson verheiraadt. Tosommen hemm se 3 Kinner.
Ehrungen
2015: Astronaut Hall of Fame
Weblenken
NASA: Biografie (engelsch)
spacefacts.de: Körtbiografie
Enkeld Nahwiesen
Fru
Ruumfohrer
Tennessee
Börger von de USA
NASA
Boren 1947 |
9873 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Praxidike | Praxidike | Praxidike betekent
Praxidike, en Figur ut de greeksche Mythologie,
Praxidike, en lütten Maand von den Planeten Jupiter. |
9874 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thyone | Thyone | Thyone betekent
Thyone, Figur ut de greeksche Mythologie, Leevste von Zeus,
Thyone, Maand von den Planeten Jupiter.
Kiek ok bi: Thione. |
9875 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tapto | Tapto | De Utdruck Tapto kummt vun de Musiksignaals, de fröher bi dat Militär speelt worrn sünd, dat de Suldaten, de avends in’n Kroog seten, Sluss maken schöölt un na de Kasern trüchkaamt. Dat heet denn also Tap to, den Tappen vun’t Beerfatt dicht to maken. Mit de Tiet is ut dit Suldaten-to Bett-schicken to’n Deel en Ritual worrn, bi dat groot mit Musik opspeelt warrt. De Bundswehr to’n Bispeel kennt den Groten Tapto, de dat wichtigste militäärsche Zeremoniell bi de Bundswehr is.
Militär |
9876 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Murfreesboro%20%28Tennessee%29 | Murfreesboro (Tennessee) | Murfreesboro is 1811 ünner de Naam Cannonsburgh gründ wurrn un een lütt Sett later nah de Kriegsheld Hardy Murfree umnömmt.
De Stadt is mit 101,5 km² un 81.511 Inwahners de sessgröttste Stadt van de Bundsstaat Tennessee in de USA. Murfreesboro liggt genau in de Midden van de Staat un nich wiet van Nashville af.
Tüschen 1990 (46.000 Inwahners) und 2000 (69.000 Inwahners) hett sük de Stadt düchtig (üm mehr as 50%) vergröttert. In Murfreesboro givt dat ok Universitäten.
De Astronautsche Rhea Seddon is in Murfreesboro boren.
Weblenken
Offizielle Website (engelsch)
Oort
Tennessee
USA |
9877 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fettes%20Brot | Fettes Brot | Fettes Brot is en düütsche Hip-Hop-Grupp. De warrt as „Dinosaurier“ mank de Hip-Hop-Gruppen in Hamborg ankeken. Herkamen deit se aber ut Halstenbek, Schenefeld un Pinnbarg. Düsse Öörd liggt all in den Kreis Pinnbarg.
Geschicht
As sik 1992 de Grupp „Poets Of Peeze“ uplööst hett, dor grünnen de ehr Liddmaten Martin Schrader (*23. Juli 1974 in Hamborg) un Tobi Tobsen Schmidt tohopen mit Boris Lauterbach (*18. Juni 1974 in Hamborg), Björn Warns (*20. Mai 1973 in Pinnbarg) un „Mighty“ Schmidt de Band „Fettes Brot“. Tobi un Mighty Schmidt hefft de Band al fix wedder verlaten un anner Saken utprobeert.
Ökelnaams
Martin Schrader (hüdigendags Martin Vandreier) driggt ok de Ökelnaams „Dokter Renz“, „Rektor Donz“ un „Speedy Konsalik“. Boris Lauterbach sien Ökelnaams sünd „König Boris“, „Kay Bee Baby“, „Long Leg Lauterbach“, „Rock’n Roll Coseng“ un „Der Saufekanzler“. Björn Warns heet woll „Björn Beton“, „Das Ding der Unmöglichkeit“, „Flash Müller“ un besunners „Schiffmeister“ (wat en Dubbelsinn hett...)
Eerste Platten
De eerste egen Platt, de rutkeem, weer de EP „Mitschnacker“ up Yo Mama Records. De hefft se al as Trio sunner de Schmidt-Bröder rutbröcht. Al in dat Johr 1993 weern de Leeder „Schwarzbrot-Weißbrot“ un „Gewalt der Schule“ up den Sampler „Endzeit 93“ ut Sleswig-Holsteen vun dat Independent-Label Wilde Welt Records rutkamen.
Geld verdeenen konn de Band denn mit de Single „Nordisch By Nature“ un dat Album, wat dor denn tohören dö. Düt Leed is meist al to en Hymne wurrn. De Band weer dor bannig öberrascht vun, datt düt Leed so goot ankeem. Vunwegen, datt se bange weern, de Lüde müchen denken, de Band kann bloß man düssen enen Song, hefft se den nah en Paar Maanden vun’n Markt nahmen. Midderwielen weern de Brööd vun’e Technik her rieper wurrn un wiesen dat mit jem ehren eersten Longplayer „Auf einem Auge blöd“. Dor weern ganz verscheden Saken bi un de Ton leeg up de humorige Aart. Dat de dree Rapers Geschichten vertellt un sik dor binnen de Strophen bi afwesselt, kann een dormals al sehn.
Karrier
Dat duur man knapp een Johr, dor gell „Fettes Brot“ as en grode Nummer in de Länner, wo düütsch snackt warrt. Dat keem vunwegen dat tweede Leed, wat meist to en Hymne wurrn is. Dat weer „Jein““, en richtigen Ohrworm, de fragen dö „Soll ich’s wirklich machen oder laß ich’ s lieber sein?“. Dor nah keem dat Album „Außen Top Hits, innen Geschmack“. Ok de Singles vün düt Album keemen goot an. Dendemann (Dormols noch bi de „Arme Ritter“) harr siene eersten lüttjen Uptreed. Tohopen mit Max Herre, Blumentopf, Spax un Der Tobi das Bo hett de Band „Wildwechsel“ rutbröcht. Ünner annern weern de Brööd ok in’t Radio togange: Se bedreben een egen Sendung mit den Naam „Forellentee“ bi Radio Fritz.
Ruhiger Tieden
Twuschendör is dat en beten ruhiger worrn üm Fettes Brot. Man de dree Künstlers hefft nich eenfach Föfftein maakt, man de hefft ganz wat Neet utprobeert: En Hip-Hop-Band in en Höörspeel. 1998 weer dat, dor maken de Jungs in de Nummer 79 „Im Bann des Voodoo“ vun de Drei ??? mit. An’t Enn vun dat sülbige Johr mellen sik de Dree torüch mit de Single „Können diese Augen lügen?“. Anfang 1999 keem dat Album „Fettes Brot läßt grüßen“ rut. Dor höör düsse Single mit to. To’n eersten Mol versöch de Band dat ok mol mit Musik, de nich to’n Hip Hop torekent weern kann. Dat geev natüürlich allerhand Schandaal. En groden Hit, as bi de anner Alben weer dor dütmol nich mit bi, man „Viele Wege führen nach Rom“ un „Lieblingslied“ keemen doch ganz goot an. „Ruf mich an“ hett Fettes Brot den mit James Last tohopen maakt. Dat Leed keem 1999 rut. Denn weer eerstmol Roh. In düsse Tiet hett jem ehr DJ Rabauke de Band verlaten. Een Maand later is denn DJ exel.Pauly as neen DJ upnahmen wurrn. Fettes Brot hett denn de B-Sieden vun jem ehr Platten tohopenstellt un för sik rutbröcht, dorto Remixen un exklusiv Produktionen. Dat Ganze heet denn „Fettes Brot für die Welt“. De Beginner, Smudo vun Die Fantastischen Vier un De Tobi & Das Bo hefft dor bi mithulpen.
Eerst 2001 keem denn dat veerde richtig Album vun Fettes Brot herut. Dat gell as en lütten neen Anfang. Dat Album dreeg den Naam „Demotape“ un bröch en anner Aart vun Musik, as een dat bit dorhen vun de Band kennt hett. „Schwule Mädchen“ weer de gröttste Hit vun düt Album. Tohopen mit Skunk Funk hefft se aber to desülbige Tiet de pure Hip-Hop-Single „Fast 30“ vörstellt. Een Johr later, in de Harfsttiet 2002 keem al dat Greatest-Hits-Album „Amnesie“ rut. 2003 hefft se sik mit Rio Reiser sien Musik ut’neen sett un hefft sien Album „Ich bin müde“ ut dat Johr 1983 covert.
Comeback un egen Label
2004 hefft de Jungs jem ehr egen Label grünnt. Dat weer de „Fettes Brot Schallplatten GmbH“.
2005 seeg denn dat Album „Comeback“ mit dat Leed „Emanuela“. Bi den Bundesvision Song Contest keem de Band dor up den tweeden Platz mit. Bloß en paar Daag later keem de Single up’n Markt un kladder furts up’n drüdden Platz vun de Single-Charts. An’n 21. März 2005 wurr dat Album „Am Wasser gebaut“ vörstellt. Dat is bitherto dat Album vun düsse Band, wat an’n Besten ankamen is. Dor geev dat nich mehr so veel Rap, man de Musik glipp mehr nah’n Soul röber.
De tweede Single, de vun düt Album nahmen wurr, weer „An Tagen wie diesen“ (tohopen mit Pascal Finkenauer).
An’n 6. Oktober 2005 sünd de dree Rappers to’n eersten Mol – un denn glieks dubbelt- mit den Comet-Musikpries uttekent wurrn. As „Best Band“ un ok noch mit den „Besten Song“ („Emanuela“)
An’n 22. dezember 2005 hett Fettes Brot in de Color Line Arena in Hamborg vör mehr as 13.000 Tokiekers dat gröttste Kunzert in jem ehr Karrier geben. De TV-Senner MTV un allerhand Radio-Stationen hefft dat Kunzert live öberdragen.
Snack
Den Ökelnaam „Schiffmeister“ hett Björn Warns vun dat Computerspeel Pirates! vun hernahmen. Jummers, wenn dat en Upstand up’n Schipp geben konn, denn keem dor en Wohrschau: “Shipmaster warns“...Dat engelsche Woort Shipmaster hett he denn fix in’t Düütsche öbersett.
De Titel vun dat Album „Außen Top Hits- Innen Geschmack“ in vun de Freerbüdel- Werbung vun de Firma Melitta klaut.
Wat rutkamen is
Alben
1995: Auf einem Auge blöd
1996: Außen Top Hits, innen Geschmack
1998: Fettes Brot lässt grüßen
2000: Fettes Brot für die Welt (Tohopenstellt B-Sieten, roor Stücken, Saken, de noch nich rutkamen weern un dree nee Leeder)
2001: Demotape
2002: Amnesie (Tohopenstellt ut all Singles bit 2002 , bloß nich ut Gangsta Rap, vgl. DVDs)
2005: Am Wasser gebaut
2008: 'Strom und Drang'
EPs
1994: Mitschnacker'
1995: 'Auf einem Auge blöd'
1996: 'Außen Top Hits, innen Geschmack'
1998: 'Fettes Brot lässt grüßen'
2000: 'Fettes Brot für die Welt (Tohopenstellt B-Sieten, roor Stücken, Saken, de noch nich rutkamen weern un dree nee Leeder)'
2001: 'Demotape'
2002: 'Amnesie (Tohopenstellt ut all Singles bit 2002 , bloß nich ut Gangsta Rap, vgl. DVDs)'
2005: 'Am Wasser gebaut'
Singles
1994: Definition von Fett 1995: Männer 1995: Nordisch By Nature 1995: Gangsta Rap (bloß up Vinyl rutkamen)
1996: Jein 1996: Mal sehen 1997: Silberfische in meinem Bett 1997: Sekt oder Selters 1997: Lieblingslied 1998: Viele Wege führen nach Rom 1998: Können diese Augen lügen? 1999: Ruf mich an (mit James Last)
2000: Da draussen 2001: Schwule Mädchen 2001: Fast 30 (mit Skunk Funk)
2001: The Grosser 2002: Welthit 2003: Tanzverbot (Schill To Hell) (mit Bela B.)
2003: Ich bin müde (Cover vun den Song vun Wolfgang Michels un Rio Reiser)
2005: Emanuela 2005: An Tagen wie diesen (mit Pascal Finkenauer.)
2006: Soll das alles sein 2006: Fußball ist immer noch wichtig (mit Bela B., Marcus Wiebusch vun Kettcar un Carsten Friedrichs vun Superpunk)
2008: Bettina pack deine Brüste ein DVDs
2002: Amnesie (Archiv-DVD mit Musikvideos un anner Tüüch plus CD mit all Singles bit 2002, bloß nich Gangsta Rap)
Priesen
ECHO 1996 as „Erfolgreichste deutsche Nachwuchsband“
Comet 2005 as „Beste Band“ un för den „Besten Song“ („Emanuela“)
GQ Man of the Year 2005 as „Beste Musiker“
Eins Live Krone 2005 för de „Beste Single“ („Emanuela“)
Goldene Schallplatte för „Am Wasser gebaut“ (Düütschland) und „Emanuela“ (Düütschland un Öösterriek)
Echo 2006 as besten „Hip-Hop/R&B national“ Act
Bravo Otto Gold 2006 as besten „Hip-Hop national“ Act
Törns
1995 – Klasse von '95-Tour – mit Main Concept, Massive Töne, ZM Jay, MC René, F.A.B., Der Tobi & Das Bo
1996 – Sven, Sven & Sven live – Inkognito-Club-Tour in’n November
1996/97 – Spiel mir das Lied vom Brot-Tour – mit Blumentopf, Massive Töne
1998 – Harte Tour '98 – mit Eins Zwo un DJ I.L.L. Will
2001 – Schlechtwetterfront-Tour – mit DJ exel.Pauly & Skunk Funk
2003 – Gute Laune Hölle-Tour (bloß in Theaters) – mit Die Herren
2003 – Jenseits der Grenze des Zumutbaren-Tour vun Die Ärzte mit Fettes Brot as Vörband
2005 – Am Wasser gebaut-Tour Part 1 – mit Pascal Finkenauer, Emel & J-Luv, Vörband: Fiva MC & DJ Radrum
2005 – Am Wasser gebaut''-Tour Part 2 – mit Pascal Finkenauer, Emel & Patrick Gwada, keen Vörband
Weblinks
Offiziell Website
Offiziell Website to dat aktuell Album All Songs online to’n Hören.
Biographie bi laut.de
Born
Musikgrupp
Hip-Hop
Rap |
9878 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nevengrupp | Nevengrupp | De Nevengruppen sünd en Deel von dat Periodensystem, dat in de Chemie brukt warrt. As Gruppen warrt dorbi de Reegen von baven na ünnen betekend. Ganz links un ganz rechts sünd de Hööftgruppen to finnen un dortwüschen sünd de Nevengruppen, von de dat 10 geven deit. Man de Begrepp is en beten ut de Mood kommen un warrt – nich toletzt op Anraden von de IUPAC – hüüt nich mehr so recht brukt.
Fröher is dat so Ünnerdeelt woorn, as de cheemsch Elementen ut de Nevengruppen sik düdlich lieker verhollen doot, as de Elementen ut de Hööftgruppen. Dat kummt von den Opbo von de Elektronenhüll. Bi de Nevengruppen sünd neemlich de butensten Elektronen jümmers liek. Dat sünd de so nöömten Valenzelektronen. Wat sik ännert sünd de d-Orbitalen in de Schaalen dorünner, de na buten nich so'n groot Inwarken hebbt. Man snackt dorüm ok von de d-Block-Elementen, oder ok Övergangselementen, wat ok en cheemsch Serie is.
Fröher harrn de Nevengruppen eegen Nummern, hüüt sünd se na de Richtlinien von de IUPAC tohopen mit de Hööftgruppen dörtellt.
kiek ok bi
Övergangselementen
Lanthanoiden
Actinoiden
Chemie
Atomphysik |
9882 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ernst%20von%20Rebeur-Paschwitz | Ernst von Rebeur-Paschwitz | Ernst Ludwig August von Rebeur-Paschwitz (* 9. August 1861 in Frankfort an de Oder; † 1. Oktober 1895 in Merseburg) weer en düütschen Astronom und Eerdphysiker.
Ernst von Rebeur-Paschwitz is as Söhn von en Assessor un later denn Präsidenten von de Regeeren opwussen. He hett na sien Abitur in Astronomie un Mathematik studeert – toeerst in Leipzig, naher in Genf un Berlin. 1883 möök he in Berlin sien Dokter mit de Arbeid „Über die Bewegung von Kometen in widerstehenden Medien“. Mehrstendeels hett he sik mit Kometen utenanner sett, de de Sünn nah kommt.
Dorna arbeid he an de Steernwachten in Berlin un in Karlsruhe, wo he mit dat Kieken na de Sünn befaat weer. 1888 müss he sien Assistentensteed aver opgeven, as he an Tuberkoloos leed. En Johr later künn he aver in Halle sien Habilitaschoon för dat Fack Astronomie warven. He is dorna för länger na Teneriffa gahn, wo he mit sien Kieken wieter maakt hett. Man sien Hapen, dat sien Gesundheit breter wart, hett keen Spood bröcht.
En Sworpunkt von sien Arbeiden weer de Verbetern von en Horizontalpennel, dat an sik för’t Meten von Ännern von de Lootrichten dör dat Inwirken von Himmelskörpers boet weer. Dorvon stünn een in Potsdam un een in Willemshoben, woneem Ernst von Rebeur-Paschwitz 1889 de Boddenbewegen von en Eerdbeven optekend hett, dat wiet weg in Japan passeert weer. Dat weer de eerste Opteken, de je von en Feernbeven maakt worrn is, so dat von Rebeur-Paschwitz hüüt as en Vadder von de modern Seismologie ankeken warrt. Dree Johr later hett he noch so en Feernbeven opteken kunnt, ditmal in Straßburg.
Trotz sien swore Tuberkoloos un sien Gesundheit, de jümmer slechter warrn de, künn he sien Ergevnisse noch publizeeren. De letzten Johren leev he in sien Öllernhuus, wo he bit to sien Dood plegt weer.
In’n Andieken an de Opdecken un Leisten von den Forscher, de bannig jung dootbleev, warrt von de Düütsche Eerdphysikalsche Sellschop (hdt.: Deutsche Geophysikalische Gesellschaft (DGG)) för rutragend wetenschopplich Leisten in de Eerdphysik de Rebeur-Paschwitz-Pries verlehnt.
Literatur
Das Horizontalpendel und seine Anwendung zur Beobachtung der absoluten und relativen Richtungsänderungen der Lothlinie, Nova Acta der Kais. Leop. Carol. Deutschen Akademie der Naturf., Bd. 60, Nr. 1, Halle 1892. (hoochdüütsch)
Horizontalpendel-Beobachtungen auf der Kaiserlichen Universitäts-Sternwarte zu Straßburg 1892-1894, Beitr. zur Geophysik, Bd II, Stuttgart, 1895. (hoochdüütsch)
Über den Kometen von 1882, Habilitationsschrift, Veröffentlichungen der Sternwarte zu Karlsruhe, Bd. 3, 1889. (hoochdüütsch)
Über das Zöllner'sche Horizontalpendel und neue Versuche mit demselben 1886, Verhandl. des naturwiss. Vereins zu Karlsruhe, 1888. (hoochdüütsch)
The Earthquake of Tokio 18. April 1889, Nature, Bd. 40, 1889. (engelsch)
Nettlenken/Borns
Kottbiografie op hoochdüütsch von de TU Bronswiek
Kottbiografie op hoochdüütsch
Opteken von von Rebeur-Paschwitz
Rebeur-Paschwitz, Ernst von
Rebeur-Paschwitz, Ernst von
Rebeur-Paschwitz, Ernst von
Rebeur-Paschwitz, Ernst von
Boren 1861
Storven 1895 |
9887 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cadmium | Cadmium | Cadmium (lat.: cadmia un greek.: kadmeia för Galmei) is en cheemsch Element, dat to de Övergangselementen höört un dat Atomteken Cd hett. Dat Metall Cadmium hett de Atomtall 48 un steiht in dat Periodensystem in de 2. Nevengrupp (12. Grupp na de IUPAC) un in de 5. Period.
Historie
Cadmium weer 1817 unafhangig vunenanner von Friedrich Stromeyer un Carl Samuel Hermann in verunreinigt Zinkcarbonat opdeckt. Stromeyer harr markt, dat sik dat bi’t hitt maken verfarven de, wat bi dat reine Zinkcarbonat nicht passeert is. Cadmium is meist 100 Johren lang blots in Düütschland wunnen worrn.
De Beteken Cadmium schient al in dat Middelöller in Gebruk to wesen, aver toeerst woll för dat Zink. In en 1226 von Kaiser Friedrich II. in Ravenna utstellte Oorkunn, gifft he en Klooster in dat Lavantdaal dat Recht, „ut Cadmiae tam argenti quam plumbi et ferri, que in territorio ipsius monasteri de cetero inveniri contigerint, ad opus suum“ (dat Zink un ok Sülver, Blie un Iesen, dat op Land von dat Klooster funnen warrt, vör jümmer Sinn to bruken).
Man wieldat Cadmium giftig is hett de British Pharmaceutical Codex von 1907 Cadmiumjodid as Middel gegen enlarged joints (swollen Lääd), scrofulous glands (skrofulös Drüsen) un chilblains (Frostbulen) vertekend.
1907 hett de Internatschonaal Astronoomsche Union een Ångström defineert as dat 1/6438,4696-fach von de Bülgenläng von de roote Spektrallien von dat Cadmium in dröge Luft (bi 15 °C, en Druck von 1 atm mit en Kohlendioxidandeel von 0,03%). De General Conference on Weights and Measures hett 1960 de 1.553.164,13-fache Bülgenläng von en roote Spektrallien von’t Cadmium as tweete Definitschooon von dat Meter akzepteert.
Vörkommen
Rein Cadmiumierz is teemlich roor. Dat Mineral Greenockit (CdS) kummt tomeist tohopen mit Sphalerit (ZnS) vör. Cadmium winnt man dorüm vör allen bi’t Zinkverhütten, to lüttere Deele ok bi’t Verhütten von Blie oder Kopper. Lütte Mengden fallt aver ok bi dat Wedderverwennen (Recycling) von Iesen oder Stahl an. Metallsch Cadmium warrt wunnen dör Redukschoon. Dat geiht dör Utfällen mit Zinkpulver oder dör Elektrolys.
Egenschoppen
Cadmium is en week, duktil un licht to verformend Metall mit en blauwitt bit sülvergraue Klöör. An de Luft is Cadmium von Bestand. In de Warms bild sik dorüm en Oxidhuut, de sik as verdüsterte Bavenflach wiest. Wenn Cadmium verbrennt, wiest dat en rötlich bit geele Flamm op. Dorbi entsteiht denn Cadmiumoxid (CdO). Dat Oxid is bannig giftig. De USA hebbt dorüm in’n Tweeten Weltkrieg ünnersöcht, ob sik dat as cheemsch Kampmiddel verwennen lett.
In cheemsch Verbinnen kummt dat Element meist tweewertig vör, hett denn also mehrstendeels de Oxidatschoonstall +2. Cheemsch verhollt sik Cadmium liek den Zink, hett aver de Neegen komplexe Verbinnen mit de Koordinatschoonstall 4 intogahn.
De Oxidhuut löst sik in Basen gor nich, in Swevelsüür un Soltsüür blots swor op. In Salpetersüür löst sik dat aver good.
Verwennen
Wegen sien Giftigkeit verleert Cadmium un de Verbinnen dorvon jümmer mehr an Bedüden. Dat geev aver en ganze Reeg von Anwennen. Cadmium weer as Rustschuulmiddel för Iesenbodeelen verwennt (Vercadmen) un weer Bestanddeel von Legeeren mit sieden Smöltpunkt oder Lööttinn, so t. B. mit Sülver as Tosetten bi de Herstellen von Sterling-Sülver oder mit Wismut för Smöltsekern. Brukt weer dat ok as Smeermiddel bi Schievenbremsen, in de Herstellen von Halfleidern oder as Regelstääv in de Nukleartechnik. Ganz bekannt is ok de Verwennen in Nickel-Cadmium-Batterien un Akkus. Technisch Bedüden harr Cadmium in Belichtensmetern mit hooge Fienföhligkeit un in Cadmium-Lampen.
För de geel bit deeprooden Farvpigmenten in Farven un Kunststoffen weer fröher CdS brukt. Cadmiumoxid is as Lüchtstoff in Bildrühren binnen wesen bi’n olen Swatt-witt-Kiekschapp, aver ok as Tosetten bi de Farvrühren. Bi Smuckwaren weern Cadmium-Gold-Legeeren brukt för goldgrööne Klören. In Solarzellen warrt Cadmiumtellurid to’n tügen von elektrischen Stroom bruukt. Dat lieke warrt in infrarootfienföhlig Sensorn in Kameras verwennt. Cadmiumstearat is dorgegen en Stabiliseerer in Kunststoffen, wieldat gegen Licht nicht fienföhlig is.
Nawies un Verbinnen
As Nawiesreakschoon för Cadmium-Kationen warrt dat Utfällen mit Sulfidlösen oder mit Swevelwaterstoff-Water to dat geele Cadmiumsulfid nahmen. Aver annere Swormetallionen stört den Nawies, dorum mutt toeerst en Kationenscheedgang dörföhrt warrn.
In Verbinnen is Cadmium mehrstendeels tweewertig bunnen, tyypsch Verbinnen sünd:
Cadmiumoxid CdO
Cadmiumsulfid CdS
Cadmiumhydroxid Cd(OH)2
Cadmiumchlorid CdCl2
Gefohr dör Cadmium
Cadmium un de Verbinnen mit Cadmium warrt as „sehr giftig“ instuft. Man geiht ok dorvon ut, dat Cadmium Kreeft utlösen kann bi Minschen. Stoff, wo Cadmium binnen is, kann, wenn de inatent warrt, Schaden maken an Lungen, Lebber un Neren (Gressenicher Krankheit, Itai-Itai-Krankheit). Cadmium is en von de ganz wenigen Elementen, de för den Liev keen bioloogsch Bedüden hett. Cadmiumstoff kann aver liek en Hormon bi de Swangerschop wirken
Wo mit Cadmium arbeidt warrt, sünners ok mit Cadmium, dat hitt maakt warrt (bi’t Löten oder Cadmieren), mutt goot lüfft warrn. Cadmium fallt in de cheemsch Industrie an bi’t Winnen von Zink, Kopper oder Blie. Aver ok in Düngermiddel un Pestiziden is Cadmium mit bi. In Kunststoffen dröff na de Chemikalienverboodsverordnen nich mehr as 0,01 Gewichtsprozent Cadmium binnen wesen. Dat gellt in de hele EU.
Opnehmen
De Minsch nimmt Cadmium mehrstendeels över dat Eten op. Veel Cadmium is sünners in Lebber, Musseln, Schellfisch, aver ok in Poggenstöhl. Kakaopulver un drögt’ Seegras. Ok Liensamen bargt Cadmium. Dorüm warrt ok seggt, een schall an’n Dag nich mehr as 20 g dorvon verspiesen.
Siet dat den Kunstdünger gifft kummt dat ok to’n Anriekern op Ackern un annere Bueree-Flachen, dordör kummt dat Cadmium denn in meist all Grööntüch, wat later denn op’n Disch kummt. Dat Cadmium is en natürlich Verunreinigen von de Phosphatierzen. Wieldat de Vörkommen von Phosphat weniger warrt op de Welt, warrt nu ok mehr de dull belasten Vörkommen opbrukt. Anners as bi’t Utbringen von Kloormodd op’n Fellen gifft dat vör Kunstdünger keen gesettlich Grenzweert för Cadmium.
En annere Gefohr is Tabaksmook, de groote Mengden von Cadmium in de Lungen bringt, wo dik dat denn över dat Bloot in’n Liev verdeelt. Sünnere Gefohr hebbt aver Lüüd, de in Fabriken arbeidt, in de veel Cadmium rutblast warrt. Jüst so künnt aver ok wille Müllbargen un Schuttkuhlen Gefohr dör Cadmium bargen. Unfäll in de Industrie, so as in de chines’sch Provinz Guangdong oder langjohrig Utstöten von lütte Mengden – wie dat bi de Gressenicher Krankheit is – maakt kloor, wo groot de Gefohr is.
Schaden
Cadmium ut dat Eten warrt över den Darm to ungefäähr 5 % in’n Liev opnahmen. Bi Iesen- oder Calciummangel is dat sogar noch mehr. Wohrschinelich, wieldat all dree Metallen op den lieken Weg transporteert warrt. Cadmium drifft toeerst de Lebber an, Metallthioneinen to maken. Dormit bildt dat denn en Komplex un warrt mit dat Bloot wieter transporteert na de Neren, wo dat filtert un opnahmen warrt. In de Tubuluszellen warrt de Metallthion-Cadmium-Komplex in’n Stoffwessel ümsett un dat Cadmium warrt wedder freesett. Dor sorgt dat noch mal för mehr Metallthionen, wodör denn noch mehr Cadmium inbunnen warrn kann. Dör dat Anhöppen in de Neren nehmt de aver Schaden, wat mit de Tiet to en Proteinurie föhrt.
Cadmium maakt aver ok de Knoken twei, wieldat den Calcium mobiliseert: Cadmium un Calcium gaht in de Darmmukosa op dat lieke Protein. Bito hinnert Cadmium dat Neebilln von dat 1,25-Dihydroxycholecalciferol (Calcitriol) in de Nerentubuluszellen, dat aver wedder nödig is, üm dat Protein in de Darmmukosazellen to aktiveeren, wat dat Calcium binnen schall. Dat tohopen föhrt dorto, dat weniger Calcium opnahmen warrt un to lieken Tiet mehr Calcium mit den mieg utscheedt waart. Dat löst denn Calcium ut de Knoken un föhrt to jümmern Afbo.
Bornen
Weblenken
Chemisch Element
Mineral |
9888 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Robert%20Lee%20Gibson | Robert Lee Gibson | Robert Lee Gibson (* 30. Oktober 1946 in Cooperstown, New York) is en ehmalger US-amerikaansch Astronaut. Sien Ökelnaam is Hoot.
Gibson kreeg 1969 einen Bachelor in Luftfohrttechnik vun de California Polytechnic State University.
1969 is Gibson in de United States Navy intreeden. Nah sien Utbillen to'n Marinefleger weer he tüschen 1972 un 1975 up de Floogtüüchdräger USS Coral Sea un USS Enterprise statschoniert. Vun dor floog he Kampinsatzen över Südostasien. He hett ok de Marineflegerschool Topgun afslooten. Nah sien Rückkehr in de USA weer he F-14-Pilotenutbilder. In' Juni 1977 kunn he sien Utbillen to'n Testpiloten spoodriek afsluuten un hett dornah dat F-14-Kampfloogtüüch up dat Naval Air Test Center test.
Astronautentätigkeit
In’ Januar 1978 wurrr Gibson vun de NASA as Astronautenanwärter utwählt. Van Dezember 1992 bit September 1994 weer he Baas vun dat Astronautenbüro un van März bit November 1996 stellvertreden Direkter vun dat Flight Crew Operations Directorate, dat över de Mannschapstosommensetten vun Ruumflüüg entscheeden deiht.
STS-41-B
An’ 3. Februar 1984 is Gibson as Pilot vun de Ruumfähre Challenger to sien eerst Mission in’t All ünner dat Kommando vun Vance DeVoe Brand start. STS-41-B weer de eerste Floog vun en Space Shuttle, bi de sowohl Start as ok de Landung up dat Kennedy-Space-Center stattfunn. En Hööchtpunkt vun disse Mission weer de eerste free Weltruumutstieg. Dorbi hemm de beid Missionsspezialisten Bruce McCandless un Robert Stewart Manned Maneuvering Units bruukt un weern vullkommen unafhängig vun dat Shuttle.
As Ladung harr dat Shuttle de beid Satelliten WESTAR-VI un PALAPA-B2 an Bord. Wegen dat Verseggen vun dat Payload Assist Module-D (PAM-D) keemen de aber blots in en to leeg Umloopbahn.
STS-61-C
An’ 12. Januar 1986 weer Gibson bi sien tweeten Floog eerstmals Kommandant vun de Ruumfähre Columbia. Sien Pilot weer ditmal Charles Frank Bolden und die Missionsspezialisten Franklin Chang-Diaz, Steve Hawley un Pinky Nelson. Dorto keemen de Bruuklastspzialisten Robert Cenker vun de Firma RCA Electronics un de Politiker Bill Nelson. Hööftteel vun de Mission weer dat Utsetten vun den Kommunikatschonssatelliten SATCOM Ku-1. Dorneben hett man noch tallriek lüttgere astrophysikalische un materialwetenschaplich Experimente dörführt.
STS-27
Mit de Ruumfähre Atlantis is Gibson an' 2. Dezember 1988 to de Mission STS-27 start. Pilot bi dissen Floog weer Guy Spence Gardner. Dorto keemen de Missionsspezialisten William McMichael Shepherd, Richard Michael Mullane un Jerry Lynn Ross. Hööftteel vun disse Mission weer dat Utsetten vun den militärischen Upklärungssatelliten Lacrosse 1.
STS-47
An’ 12. September 1992 is Gibson mit de Ruumfähre Endeavour to de teihnte un letzte Spacelab-Mission in’t All flaagen. An Bord wurrn 43 Experimente vun verscheeden Oord dörführt. Bispeelswies wurr ünnersöcht, of Hornissen ünner de Bedingen vun de Swoorlosigkeit Waben bauen kunn. Dat Ergevnis weer negativ. Mit Mamoru Mōri weer ok de eerste japaansch Ruumfohrer as Bruuklastspezialist mit an Bord. As Pilot weer ditmal Curt Brown dorbi. Dorto keemen de Missionsspezialisten Mark Lee, Jan Davis, Jerome Apt un Mae Jemison.
Wegen eenig technisch Probleme to Anfang vun de Mission un utrecken Energiereserven wurr de Mission um een Dag verlängert un gung an’ 20. September mit en Lannen an dat Kennedy Space Center to Enn’.
STS-71
An’ 27. Juni 1995 kommandeer Gibson sien letzte un togliek 100. Mission vun en bemannt Ruumfohrtüüch vun de USA. Sien Pilot weer ditmal Charles Joseph Precourt un de Missionsspezialisten Ellen Baker, Bonnie Dunbar un Gregory Jordan Harbaugh, de all jewiels all mindst een Ruumfloog vördem maakt harrn.
Hööftgaav weer de eerste Kopplung wiels den darten Floog binnerhalv vun dat Shuttle-Mir-Programm tüschen de Ruumfähre Atlantis un de Ruumstatschoon Mir. Dorto weern ok de beid russisch Kosmonauten Anatoli Jakowlewitsch Solowjow un Nikolai Michailowitsch Budarin (de as eenzig noch ahn Insatz bit dorhen]] up den Henfloog mit an Bord. De beid sünd an Bord vun de Ruumstatschoon bleven, wiels de bitherig Stammcrew vun de Mir Wladimir Nikolajewitsch Deschurow, Gennadi Michailowitsch Strekalow un de Amerikaner Norman Earl Thagard weer mit to de Eer torüchkehren dee. Dormit weern bi den Start 7 Ruumfohrer an Bord und as se torüchkeemen sogor 8.
Dorneben wurrn in dat Spacelab-Modul verscheeden medizinische Experimente to dat Utforschen vun de Utwirkung vun de Swoorlosigkeit up dat Blootsystem, Knaken un de Lung vun de Minschen dörführt.
Nah de NASA
In’ November 1996 hett Gibson de NASA verlaaten un wurr Pilot bi Southwest Airlines. 2006 wurr Gibson vun de FAA dwangswies in den Ruhestand schickt. Gibson hett sück in de Apenlichkeit gegen de Bundsvörschriften to dat Hööchstöller vun 60 Johren för Linienpiloten utspraken.
In’ Dezember 2006 wurr he Chief Operating Officer un Chef-Testpilot bi de Benson Space Company.
Privates
He is mit de ehmalige Astronautin Margaret Rhea Seddon verheiraadt. Tosommen hemm se dree Kinner un he hett noch een Kind ut en vörmalge Ehe. 1987 hett he gemeensam mit George Nelson un Brewster Shaw de Astronautenband Max Q grünnd. 2007 nehm he an de Reno Air Races deel.
Ehrungen
2003: Astronaut Hall of Fame
2012: National Aviation Hall of Fame
Enkeld Nahwiesen
Weblenken
NASA: Biografie (engelsch)
spacefacts.de: Körtbiografie
Mann
Börger von de USA
Ruumfohrer
NASA
Boren 1946 |
9889 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Juri%20Alexejewitsch%20Gagarin | Juri Alexejewitsch Gagarin | Juri Alexejewitsch Gagarin russisch Юрий Алексеевич Гагарин, wetenschoplich Transliteratschoon Jurij Alekseevič Gagarin; * 9. März 1934 in Kluschino bi Smolensk, Russische SFSR; † 27. März 1968 bi Nowosolowo, ok dor) weer de eerste Minsch in’t Weltall.
Leben
Sien Vader weer Timmermann un sien Moder Buersche in een Kolchos. He harr twee Brör un een Süster.
He hett de Volksschool und Middelschool besöcht un 1951 sien Utbildung as Geeter beend. Bi disse Utbildung is he aber all mit de Flegeree anfungen un is 1955 to de Soldaten gahn (Luftwaffe). 1957 is he Leutnant wurrn un hett de Doktorsche Valentina Gorjatschowa heiraad. 1959 is de Dochter Jelena boren un 1961 sien anner Dochter Galja.
Eerster Minsch in Weltruum
1960 wurr Gagarin as mögelk Kosmonaut utsöcht un hett van März bit Januar 1961 de Utbildung dorför makt. Se hemm hüm dorum nommen, wiels he so’n ruhigen Vertreder weer. He seeg goot ut, aber seggt hett he nich völ.
An 12. April 1961 hett he mit dat Ruumschipp Wostok 1 den eersten Ruumfloog maakt un de Eer in 108 Minüten dree Mal umrund.
Gagarin hett 1963 noch studeert un weer denn Ersatzpilot för dat Ruumschipp Sojus 1, wat afstöört is. De Pilot Wladimir Komarow is dorbi doot bleven. He is denn aber sülvst an 27. März 1968 bi en Afstört van een MIG-15 Floogtüch to Dood kommen.
Warken
Juri A. Gagarin, Wladimir I. Lebedew: Der Sprung ins Weltall. Verlag Neues Leben, München 1970
Ehrungen
Nah hüm is de Asteroid Gagarin nömmt wurrn.
Literatur
Gerhard Kowalski: Die Gagarin-Story. Die Wahrheit über den Flug des ersten Kosmonauten der Welt, Schwarzkopf u. Schwarzkopf, Berlin, 1999, ISBN 3-89602-184-2
Robert Kluge: Der sowjetische Traum vom Fliegen. Sagner, Berlin 1997, ISBN 3-87690-665-2
Weblenken
spacefacts.de: Biografie
Christian Pinter: "Pojechali" – Los geht's! (deutsch)
Juri Gagarin. Sein Leben in Bildern (englisch)
Gagarin, Juri
Gagarin, Juri
Gagarin, Juri
Gagarin, Juri
Gagarin, Juri |
9890 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mneme | Mneme | Mneme betekent
Mneme, Figur ut de greeksche Mythologie,
Mneme, Maand von den Planeten Jupiter. |
9891 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hermippe | Hermippe | Hermippe betekent
Hermippe, Figur ut de greeksche Mythologie, Leevste von Zeus,
Hermippe, Maand von den Planeten Jupiter. |
9892 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thelxinoe | Thelxinoe | Thelxinoe betekent
Thelxinoe, Figur ut de greeksche Mythologie, Dochter von Zeus un Mnemosyne,
Thelxinoe, Maand von den Planeten Jupiter. |
9893 | https://nds.wikipedia.org/wiki/13.%20November | 13. November | De 13. November is de 317. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner. In Schaltjohrn is dat de 318. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
1002: Dat St. Brice’s Day Massaker: De engelsche König Aethelred II. befehlt all Däänen in dat engelsche Königsriek doot to maken, üm een angevlich Opstand to verhinnern.
1493: Op siene tweeten Reis deckt Christoph Kolumbus de Antilleninsel Saba op.
1618: In de nedderlannsche Stadt Dordrecht kümmt de Synood vun Dordrecht to ehre eerste Sitten tohopen
1885: Serbien fangt een Krieg an mit Bulgarien
1887: In Chicago begleidt mehr as 20.000 Arbeider den Troerümtog vör de veer Henrich’ten, de för den Haymarket Riot verantwoortlich maakt weern.
1891: De 3. Interparlamentaarsch Union beslutt in Rom, en Stännig Internatschonaal Freedensbüro mit Seet in Bern intorichten.
1945: In Frankriek warrt Charles de Gaulle von de Franzöösch Natschonaalversammeln to’n Ministerpräsident von de Veerte Franzöösche Republiek wählt.
1961: In de DDR warrt in’n Rahmen von’t Entstaliniseeren de Städer Stalinstadt un Fürstenberg (Oder) to Iesenhüttenstadt tohopensloten.
1974: Jassir Arafat, de Anföhrer von de palästinens’schen Wedderstandsgrupp PLO fordert bi de UNO Freeheit för sien Land.
1976: Bi en Konzert in Köln övt de Ledermaker Wolf Biermann open Kritik an de DDR, de dat as Vörwand nehmt, em dree Daag later uttobörgern.
1989: Hans Adam II. warrt Staatsbass von Liechtensteen.
1989: De Volkskamer von de DDR wählt Günther Maleuda to’n Präsidenten un Hans Modrow to’n Ministerpräsidenten.
1994: Bi en Referendum snackt sik 52 % von de Sweden för den Bitritt to de EU ut.
1998: De Düütsche Bundsdag beslutt, dat de Bunnswehr an’n Kosovo-Insatz Deel hett.
2015: Bi mehreren Terroranslääg in Paris sünd över 120 Minschen to Dood kommen. De franzöösch Staatspräsident François Hollande hett doruphen den Utnahmetostand över dat gesamt Land verhangt.
Kunst, Kultur un Bowark
1894: De Oper Ingwelde von Max von Schillings warrt in Krlsruhe ooropföhrt.
1906: Op de Münchner Kohleninsel warrt de Grundsteen leggt för dat Düütsche Museum.
1925: In Paris gifft dat de eerste Surrealismus-Utstellen ü.a. mit Warken von Pablo Picasso, Hans Arp, Max Ernst un Paul Klee.
1928: De Speelbaas Max Reinhardt grünnt in Schönbrunn en Schauspeelschool, dat Max-Reinhardt-Seminar nöömt warrt.
1936: In Wien warrt dat Theaterstück Glaube Liebe Hoffnung von Ödon von Horvath ünner den Titel Liebe, Pflicht un Hoffnung ooropföhrt.
1943: In Öller von 25 Johr leidt Leonard Bernstein as Ersatz för den kranken Bruno Walter en Konzert von de New Yorker Philharmoniker un fangt dormit sien Karriere an.
Wetenschoppen un Technik
1960: In Karlstein am Main nehmt dat eerste düütsche Karnkraftwark, dat Versöksatomkraftwark Kahl sien Betrieb op.
1989: Dat Europääsch Karnforschungslabor CERN maakt den weltwiet gröttsten Deelkengaumaker mit 27 km Ümfang open.
1990: De eerste Websiet warrt öffentlich maakt.
Katastrophen
1872: De Oostsee warrt von de sworsten bekannten Stormfloot överrascht. 271 Minschen starvt, mehr as 15.000 verleert jümmer Heem.
1970: De Region Bhola in Pakistan warrt von en Zyklon drapen. In de Flootbülg starvt över 500.000 Lüüd.
1985: In Kolumbien överrullt en Lahar von den Vulkan Nevado del Ruiz de Stadt Armero un köst 20.000 Minschen dat Leven.
2002: Vör de Küst von Galizien hett de Ööltanker Prestige en Haveree un sleit Leck. Söss Daag later sünd grote Deele von de spaanschen Atlantikküst von en Öölpest bedrapen.
Boren
354: Augustinus vun Hippo, Karkenlehrer un Hilligen († 430)
1312: Edward III., König vun England
1504: Philipp I., Landgraaf vun Hessen
1567: Moritz vun Oranien, Statthöller vun de Nedderlannen
1850: Robert Louis Stevenson, Schriever ut Schottland
1893: Edward Adelbert Doisy, US-amerikaansch Biochemiker un Nobelpriesdräger († 1986)
1896: Willi Koops, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 1972)
1895: Jan de Natris, nedderlannsch Footballnatschonalspeler († 1972)
1898: Hellmut Maneval, düütsch Footballnatschonalspeler († 1967)
1899: Huang Xianfan, chineesch Historiker († 1982)
1904: Peter Graf Yorck von Wartenburg, Juristen, Strieder in den düütschen Wedderstand
1914: Paul Lücke, düütsch Politiker un Bundsminister († 1976)
1920: Jack Elam, US-amerikaansch Schauspeler († 2003)
1933: Peter Härtling, düütsch Schriever
1936: Edda Buding, düütsch Tennisspelerin († 2014)
1955: Whoopi Goldberg, US-amerikaansche Schauspeelersche
1955: Lars-Luis Linek, plattdüütschen Bluesmusiker
1967: Steve Zahn, US-amerikaansch Schauspeler
1974: Erika Lahotska, slowaaksch Biathletin
2000: Lou Massenberg, düütsch Waterspringer
Storven
867: Nikolaus I., Paapst (* 820)
1093: Malcolm III., König vun Schottland
1460: Hinrich de Seefohrer, König vun Portugal
1689: Philipp von zesen, düütschen Dichter ut de Tiet vun dat Barock
1726: Sophie Dorothee vun Bruunswiek-Lüünborg, Kurförstin vun Hannober
1791: Chrysostomus Forchner, düütsch Maler (* 1721)
1868: Gioachino Rossini, italieensch Komponist (* 1792)
1981: Gerhard Marcks, düütschen Bildhauer
2004: Russel Tyrone Jones ("Ol' Dirty Bastard"), US-amerikaanschen Rapper
2011: Rolf-Dieter Wolfshohl, düütsch Radrennfohrer (* 1960)
2019: Raymond Poulidor, franzöösch Radrennfohrer (* 1936)
2020: Louis Rostollan, franzöösch Radrennfohrer (* 1936)
November 13 |
9894 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hippo | Hippo | Hippo betekent
Hippo, korte Form vun dat greeksche, latiensche un engelsche Woort Hippopotamus för en Nilpeerd,
Hippo, korte Form vun de noordafrikaansche Stadt Hippo Regius, so as in den Naam Augustinus vun Hippo. |
9897 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Helike | Helike | Helike betekent
Helike, Figur ut de greeksche Mythologie,
Helike, antike Stadt in Grekenland,
Helike, Maand von den Planeten Jupiter. |
9898 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ananke | Ananke | Ananke betekent
Ananke, Figur ut de greeksche Mythologie, Leevste vun Zeus,
Ananke, Maand von den Planeten Jupiter. |
9899 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Iocaste | Iocaste | Iocaste oder Jokaste betekent
Iokaste, Figur ut de greeksche Mythologie, Moder von Ödipus,
Iocaste, Maand von den Planeten Jupiter,
(899) Jokaste, en Asteroid. |
9900 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eurydome | Eurydome | Eurydome betekent
Eurydome, Figur ut de greeksche Mythologie,
Eurydome, Maand von den Planeten Jupiter. |
9901 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arche | Arche | Arche () betekent
Arche Noah, Schipp ut de Bibel, dat Noah boot hett,
Arche, lütten Maand von den Planeten Jupiter,
Arché, in de antike Philosophie de Oorstoff, wo de Welt ut maakt is,
dat christlich Kinner- un Jöögdhelpswark „De Arche“,
L’Arche, von Jean Vanier grünnte Gemeenschop, wo behinnerte un nich behinnerte Minschen tohopen leevt,
De Arche, von Lanza del Vasto grünnte gewaltfre’e Levensgemeenschop,
Die Arche, Kabarett un Satiretheoter in Thüringen,
Die Arche, fre’e Künstlervereenigen Ünnerweser e.V.,
Arche-Verlag, Verlag in Hamborg un Zürich. |
9903 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektronenschaal | Elektronenschaal | De Elektronenschalen sünd de Ünnereenheiten von dat Schalenmodell för Atomen. Dat Schalenmodell is en Vebetern von dat Bohrsch Atommodell, man dat is en Vereenfachen von dat Orbitalmodell: Wie bi dat Bohrsche Atommodell fleegt de Elektronen dorbi üm den Atomkarn. Un jüst as bi dat Orbitalmodell kann de Oort, wo sik dat Elektron jüst ophollt man blots as Wohrschienlichkeitsfunkschoon – de Wellenfunkschoon as Lösen von de Schrödingerglieken – angeven warrn. De Wellenfunkschoon kann man sik as Wohrschienlichkeitswulken oder -schalen (de Orbitalen) vörstellen.
Bi dat Schalenmodell stellt man sik vör, dat de Protonen un Neutronen tohopen in de Mitt von’n Atom sitt un de Elektronen in Schalen mit ünnerscheedlich Afstand von’n Karn rümsuust. De innerste Elektronenschaal warrt K-Schaal nöömt un hett blots för twee Elektronen Platz. Daröver liggt de L-Schaal, op de sik bit to 8 Elektronen ophollen künnt. Op de Schalen wieter buten künnt noch mehr Elektronen ünner kommen, man för de Elementen ut de Hööftgruppen speelt dat kuum en Rull, as al de högere Schaal anfungen warrt, bevör de ünnere ganz vull maakt warrt – dat sünd denn de Elementen von de Nevengruppen.
Mit dat Schalenmodell von de Atomen kann een verscheeden Egenschoppen von de Elementen ganz goot verkloren. De Alkalimetallen t. B. hebbt op de Schaal ganz buten blots een Elektron (Valenzelektron) un künnt dat teemlich licht afgeven. Man seggt, dat hett en ringe Ionisatschoonsenergie. Dorüm sünd Alkalimetallen al so bannig gau mit dat reageern.
Bi de Halogenen is dat man annersrüm. Dor fehlt jümmer nipp un nau een Elektron, üm de butenste Schaal vull to besetten. Un wieldat se de butenste Schaal geern vull hebbt, nehmt se geern en Elektron von en anner’t Atom op (t. B. von Natrium) un sünd dorüm ok bannig fix bi’t reageern. Wenn de butenste Schaal vull is, also 8 Elektronen bargt, warrt dat ok Eddelgaskonfiguratschoon nöömt. De Eddelgasen hebbt neemlich ok en vull besette Butenschaal un sünd dormit fein toweeg. Dorüm sünd Eddelgasen gor nich so neegt, mit annere Atomen to reageern.
Aver dat Schalenmodell kann nich allns verkloren. De rüümlich Figur von de Molekülen t. B.: Ut dat Schalenmodell warrt nich kloor, worüm Methan (CH4) as en Tetraeder utsütt oder worüm dat Watermolekül afwinkelt is. Üm disse Egenschoppen to verstahn bruukt man dat Orbitalmodell mit de Kugelwulken.
Chemie
Atomphysik |
9904 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eminem | Eminem | Eminem (ok Slim Shady, an un for sik Marshall Bruce Mathers III.; * 17. Oktober 1972 in St. Joseph, Missouri), hett de Priesen Grammy un Oscar kregen un is een US-amerikaanschen Rapper und Produzenten.
Kinnertiet un Jöögd
Marshall Bruce Mathers III. is upwussen in de Autostadt Detroit. Dor leev he in de Vörstadt Warren mank veel Afro-Amerikaners. Sien Vadder weer Marshall Bruce Mathers II. hett in dat Johr 1972 Deborah „Debbie“ Briggs heiraat. Man as Eminem eerst dree Maanden oolt weer, hett he de Familie verlaten. Sien Mudder weer 17 Johr oolt, as he boren weer. Eminem seggt, se hett an Dogen hungen un hett em faken verneiht. Sien Unkel Ronnie, de bloß en lütt beten öller weer, hett em dor to bröcht, dat he mit Iever bi de Rapmusik bigüng. Besunners na de Beastie Boys un N.W.A hett he upkeken. As he 15 Johr oolt weer, lehr he Kimberly Ann Scott kennen. He nömm ehr „Kim“.
Vun 1988 af an schreev he sien egen Rap-Texten un fung an, in de Clubs vun Detroit uptotreden. Em weer dat dormols nich möglich, Frünnen för en länger Tiet to finnen, vunwegen, dat he faken ümtrecken dö un de Scholen wesseln möss.
1991 hett sien Unkel Ronnie sik bi een Inbraak mit sien afsaagte Schrootflinten dootschaten. Dor hett Eminem oortlich an to slucken harrt, vunwegen, dat sien Unkel nich bloß Vörbild vun em weer, man ok Fründ un een, de an den Vadder sien Steed stünn.
De Ökelnaam
Vun 1995 af an driggt he den Ökelnaam Eminem. De hett he vun sien Naam Marshal Mathers nahmen: De beiden eersten Bookstaven „M&M“ weert up amerikaansch „em n em“ utspraken. Man „M&M“ güng nich, weil de Firma Mars Incorporated dor Problemen maak vunwegen den Naam vun ehr Schoko-Drops, de M&M’s heet. Dor hett he dat denn as „Eminem“ utschreven.
Slim Shady
1996 hett he de eersten Demos vun sien Leeder upnahmen, man dor interesseer sik meist nümms för. Dat eerst Album heet „Infinite“. Dor güng dat ok nich beter mit. 1997 hett he sien Alter Ego „Slim Shady“ utfunnen. Dat warrt vertellt, dat weer up’e Toiletten. Ünner düssen Naam hett he de „Slim Shady EP“ upnahmen. Korte Tiet later is Dr. Dre up em tokamen un hett mit Eminem tohopen vun de „Slim Shady EP“ de „Slim Shady LP“ maakt. De eerste Single dor vun weer „My name is“ un kladder glieks up Platz 2 vun de amerikaanschen Billboard Charts. Dat Album keem furts up Platz 1. De „Slim Shady LP“ hett dree Platin-Platten kregen. In dat Johr 2002 weer sien CD een vun de Tondreegers, de an’n besten verköfft wurrn sünd. Bi den Grammy-Pries 2003 kreeg he dree Awards.
Wat he to seggen hett
Wat Eminem to seggen hett möögt siene jungen Tohörers geern hören. He hett dat jummers wedder mit Froonslüde un mit Homosexuellen. Besunners geiht he in siene Raps ok jummers wedder gegen siene Ehfro Kim gegenan. Vun de Wecken warrt seggt, dat siene Texten faken to veel vun Gewalt snackt, un denn ok up een afsunnerliche Aart, de nich normal weer.
Eminem bringt dat up’n Disch, wo dat in de amerikaansche Sellschup Striet öber gifft. Faken warrt he as „Homofiend“ und as „Gewaltprediger“ ankeken. Een kann aber ok seggen, dat he just wiesen deit, wo dat in de amerikaansche Sellschup Problemen gifft mit Haat un Striet. He seggt süms, he harr rein gor nix gegen Homosexuellen. As he dat wiesen woll un tohopen mit Elton John uptreden is, hett de een oder anner ok seggt, he woll de Lüde vun’n Narren hebben.
He süms seggt to siene Fans: „Ji schöllt kiene Drogen nehmen, Ji schöllt nich ohn Schutz mit’nanner slapen un Ji schöllt keen Gewalt bruken. Ji schöllt mi dat maken laten“.
Tomeist geiht dat in siene Leeder aber üm sien Kinnertiet, üm sien Mudder un üm sien eerst Eh’ mit Kim, de ut’neen gahn is.
Platten
Eminem hett midderwielen mehr as 68 Mio. Alben in de ganze Welt verköfft. So veel hett sünst keen witten Rapper schafft. Dor hett he een Indrag in dat Guiness Book of Records för kregen.
Alben un EPs (mit Singles dorut)
Infinite, 1995 (Bloß 1000 Kopien)
The Slim Shady EP, 1997
The Slim Shady LP, 1999
Just Dont Give A Fuck
My Name Is...
Guilty Conscience (featuring Dr. Dre)
Guilty Conscience / I’m Shady (featuring Dr. Dre)
Role Model / Cum On Everybody
The Marshall Mathers LP, 2000
The Real Slim Shady
The Way I Am
Stan (featuring Dido)
Bitch Please II (featuring Dr Dre, Snoop Dogg, Xzibit & Nate Dogg)
The Eminem Show, 2002
Without Me
Cleanin' Out My Closet
Sing For The Moment
Business
Superman bloß up de 8 Mile DVD
8 Mile OST, 2002
Lose Yourself
Encore, 2004
Just Lose It
Encore (featuring Dr Dre and 50 Cent)
Like Toy Soldiers
Mockingbird
Ass Like That
Curtain Call: The Hits, 2005
When I'm Gone
Shake That (featuring Nate Dogg)
Eminem Presents: The Re-Up, 2006
You Don't Know (feat. 50 Cent, Lloyd Banks & Ca$his)
Anner Alben
The Underground EP, 1997 (mit D12, offiziell 2000 rutkamen)
Devil's Night, 2001 (mit D12)
D12 World, 2004 (mit D12)
Loyal to the Game, 2004 (2Pac Album, produzeert vun Eminem)
Featuring Eminem
In Shyhalude / 3hree6ix5ive (vun Old World Disorder feat. Eminem)
In Attack of the Weirdos (vun Bizarre):
1998 Trife Thieves (Bizarre featuring Eminem & Fuzz)
In Devil Without A Cause (vun Kid Rock):
1998 Fuck Off (Kid Rock featuring Eminem)
In 2001 (vun Dr. Dre):
1999 Forgot about Dre (Dr. Dre featuring Eminem)
1999 Whats The Difference (Dr. Dre featuring Eminem and Xzibit)
In Born Again (vun The Notorious B.I.G.):
1999 Dead Wrong (Notorious B.I.G. featuring Eminem)
In Tell Em Why U Madd (vun The Madd Rapper):
1999 Stir Crazy (The Madd Rapper featuring Eminem)
In Restless (vun Xzibit):
2000 Don’t Approach Me (Xzibit featuring Eminem)
Single ohn Album:
2001 Scary Movies (Bad Meets Evil featuring Eminem / Royce Da 5'9")
2001 Get Locked Up Tonight (Funkmaster Flex featuring Eminem & Dr. Dre)
In Black trash autobiography (vun Sticky Fingaz):
2001 What if I was White (Sticky Fingaz featuring Eminem)
In The Blueprint (vun Jay-Z)
2001 Renegade (Jay-Z featuring Eminem)
In Rock City 2.0 (vun Royce Da 5'9"):
2002 Rock City (Royce Da 5'9" featuring Eminem)
Single ohn Album:
2002 Hellbound (Eminem, J-Black, & Masta Ace)
In Man Vs. Machine (vun Xzibit):
2002 My Name (Xzibit featuring Eminem and Nate Dogg)
Im Cradle 2 the Grave Soundtrack:
2003 Go to Sleep (DMX featuring Eminem and Obie Trice)
The Streetsweeper Vol. 1 (vun DJ Kayslay)
2003 Freestyle (DJ Kayslay,Eminem)
In Get Rich or Die Tryin (vun 50 Cent):
2003 Patiently Waiting (50 Cent featuring Eminem)
2003 Don't Push Me (50 Cent featuring Eminem and Lloyd Banks)
In The Hunger for More (vun Lloyd Banks)
2004 Warrior Pt.2 (Lloyd Banks featuring 50 Cent,Eminem and Nate Dogg)
In Cheers (vun Obie Trice):
2003 We All Die One Day (Obie Trice featuring 50 Cent, Lloyd Banks and Eminem)
2003 Shit Hits The Fan (Obie Trice featuring Dr. Dre and Eminem)
2003 Hey Lady (Obie Trice featuring Eminem)
2003 Hands On You (Obie Trice featuring Eminem)
2003 Outro (Obie Trice featuring Eminem & D12).
In Tupac: Resurrection (OST) (vun 2Pac):
2004 One Day at a Time (Tupac featuring Eminem and Tha Outlawz) #80 US
The Streetsweeper Vol. 2 (vun DJ Kayslay)
2004 I’m Gone (DJ Kayslay, Eminem)
In Loyal To The Game (vun 2Pac):
2004 Soldier Like Me (2Pac featuring Eminem)
2004 Black Cotton (2Pac featuring Eminem and Kastro and Noble of the Outlawz)
In The Documentary (vun The Game):
2005 We Ain’t (The Game featuring Eminem)
In The Massacre (vun 50 Cent):
2005 Gatman And Robbin (50 Cent featuring Eminem)
In Bulletproof (vun MC Hush):
2005 Off To Tijuana (MC Hush featuring Eminem, Swift, and Kuniva)
In Thoughts of a Predicate Felon (vun Tony Yayo):
2005 Drama Setter (Tony Yayo featuring Eminem and Obie Trice)
In Hannicap Circus (vun Bizarre)
2005 Hip Hop (Bizarre featuring Eminem)
In Searching for Jerry Garcia (vun Proof)
2005 Pimplikeness (Proof featuring D12 and Eminem)
In Duets - The final Chapter (vun The Notorious B.I.G.):
2005 It has been said (The Notorious B.I.G. featuring Diddy, Eminem and Obie Trice)
In The People vs. (vun Trick Trick)
2006 Welcome 2 Detroit (Trick Trick featuring Eminem)
2006 No More To Say (Trick Trick featuring Eminem and Proof)
In Second Rouns On Me (vun Obie Trice)
2006 There They Go (Obie Trice, Eminem, Trick Trick, Big Herk)
In Konvicted vun Akon
2006 Smack That (Akon,Eminem)
Bootlegs
Don't Call Me Marshall
Fuckin' Crazy
Live at Brixton Academy
Off the Wall
Straight From The Lab
The Return of Slim Shady,
Wat he produzeert hett
The Marshall Mathers LP (Vun Eminem)
2000 Stan feat.Dido (co-producer Eminem)
2000 The Way I Am
2000 Marshall Mathers (tohopen mit F.B.T)
2000 Drug Ballard feat.Dina Rae (tohopen mit F.B.T)
2000 Amityville feat.Bizarre (tohopen mit F.B.T)
2000 Under The Influence feat.D12 (tohopen mit F.B.T.)
2000 Criminal (tohopen mit F.B.T)
Restless (vun Xzibit)
2000 Don’t Aproach Me feat.Eminem
Devil’s Night (vun D12)
2001 Pistol Pistol
2001 American Psycho
2001 Thats How
2001 Purple Pills
2001 Instigator
2001 Pimp Like Me
2001 Blow My Buzz
2001 Devils Night
2001 Girls
2001 Shit On You
Blueprint (vun Jay-Z)
2001 Renegade feat.Eminem
Man VS. Machine (vun Xzibit)
2002 My Name feat.Eminem & Nate Dogg (tohopen mit Dr.Dre)
God's Son (vun Nas)
2002 The Cross
The Eminem Show (vun Eminem)
2002 Curtains Up
2002 White America
2002 Cleaning Out My Closet (tohopen mit Jeff Bass)
2002 Square Dance
2002 The Kiss
2002 Soldier
2002 Say Goddbye To Hollywood
2002 Drips" feat.Obie Trice
2002 Without Me
2002 Sing For The Moment
2002 Superman
2002 Haili’s Song
2002 When The Music Stops
2002 Till I Collapse
8 Mile O.S.T
2002 Eminem - Lose Yourself
2002 Eminem, 50 Cent, Obie Trice - Love Me
2002 Eminem - 8 Mile
2002 50 Cent - Places To Go
2002 D12, 50 Cent - Rap Game
2002 Jay-Z,Freeway - 8 Miles And Runnin
2002 Eminem - Rabbit Run
Cheers (vun Obie Trice)
2003 Average Man
2003 Cheers
2003 Got Some Teeth
2003 Lady feat. Eminem
2003 Don’t Come Down
2003 Follow My Life
2003 We All Die One Day feat. Eminem, 50 Cent & Lloyd Banks
2003 Hands On You feat. Eminem
2003 Hoodrats
2003 Never Forget Ya
2003 Outro feat. D12
The Black Album (vun Jay-Z)
2003 Moment Of Clarity
Get Rich Or Die Tryin (vun 50 Cent)
2003 Patiently Waiting feat. Eminem
2003 High All The Time (Co-producer Eminem)
2003 Don’t Push Me feat. Eminem & Lloyd Banks
Beg For Mercy (von G Unit)
2004 My Buddy
The Hunger For More (vun Lloyd Banks)
2004 On Fire feat. 50 Cent
2004 Warrior Pt.2 feat. Eminem, 50 Cent & Nate Dogg)
2004 Till The End
D12 World (vun D12)
2004 Git Up
2004 Loyalty feat. Obie Trice
2004 Dude
2004 My Band
2004 6 In The Morning
2004 Get My Gun
2004 Bizarre
2004 Bitch
2004 Steve's Coffee House
2004 Bugz 97
Encore (vun Eminem)
2004 Yellow Brick Road
2004 Puke
2004 My First Single
2004 Spend Some Time
2004 Mockingbird
2004 Crazy In Love
2004 One Shot 2 Shot
2004 Love You More
2004 We As Americans
2004 Ricky Ticky Toc
The Documentary (vun The Game)
2005 We Ain’t
The Massacre (vun 50 Cent)
2005 Intro
2005 In My Hood (Co-Producer Eminem)
2005 I'm Supposed To Die Tonight
2005 Gatman & Robin feat. Eminem
2005 The Ski Mask Way (Co-Producer Eminem)
2005 My Toy Soldier feat. Tony Yayo
Hannicap Circus (vun Bizarre)
2005 Rockstar
Thoughts Of A Predicate Felon
2005 It Is What It Is feat. Spider Loc (Co-Producer Eminem)
2005 Drama Setter feat. Eminem & Obie Trice)
The People VS. (vun Trick Trick)
2006 Welcome To Detroit City feat. Eminem
2006 No More To Say feat. Eminem & Proof
Second Rounds On Me (vun Obie Trice)
2006 Wake Up
2006 Violent
2006 Lay Down
2006 Ballad Of Obie Trice
2006 Jamaican Girl feat. Brick and Lare
2006 Kill Me A Mutha
2006 There They Go feat. Eminem, Trick Trick & Big Herk
2006 Everywhere I Go feat. 50 Cent
Konvicted (vun Akon)
2006 Smack That (Akon,Eminem)
anner Singles
Born Again (vun Notorious B.I.G)
1999 Dead Wrong (Notorious B.I.G, Eminem)
Chronic 2001 (vun Dr.Dre)
1999 Forgot About Dre (Dr.Dre, Eminem)
Devil's Night (vun D12)
2001 Purple Pills (D12)
2001 Fight Music (D12)
2001 Shit On You (D12)
Rock City (vun Royce Da 5'9)
2002 Rock City (Royce Da 5'9, Eminem)
D12 World (vun D12)
2004 My Band(D12)
2004 40 Oz(D12)
2004 How Come (D12)
The People Vs. (Vun Trick Trick)
2006 Welcome 2 Detroit City (Trick Trick,Eminem)
Konvicted(vun Akon)
2006 Smack That (Akon, Eminem)
Disstracks
1999 I Remember (gegen Everlast)
2000 Quitter feat. D12 (gegen Everlast)
2001 Girls (gegen Limp Bizkit un Everlast)
2002 The Sauce (gegen The Source, Benzino)
2002 Nail In The Coffin (gegen Benzino)
2003 Hail Mary feat. 50 Cent & Busta Rhymes (gegen Murder Inc., Ja Rule, Benzino)
2003 Bumb Heads feat. Tony Yayo, Lloyd Banks & 50 Cent (gegen Ja Rule, Murder Inc, Benzino)
2003 Keep Talkin feat. D12 (gegen Royce Da 5'9)
2003 Doe Ray Me oder ok ünner den Naam "Haili's Revenge" feat. D12 & Obie Trice(gegen Ja Rule, Murder Inc., Benzino)
2003 Can-I-Bitch (gegen Can-I-Bus)
2003 Bully (gegen Ja Rule, Benzino)
2004 Mosh (gegen George W. Bush)
Plätz in de Charts
Singles
My Name Is...
US: 86 - 27.02.1999 - 10 We.
UK: 2 - 10.04.1999 - 12 We.
DE: 37 - 26.04.1999 - 8 We.
AT: 24 - 25.04.1999 - 6 We.
Guilty Conscience (feat. Dr. Dre)
UK: 5 - 14.08.1999 - 8 We.
DE: 40 - 23.08.1999 - 7 We.
The Real Slim Shady
US: 4 - 06.05.2000 - 19 We.
UK: 1 - 08.07.2000 - 16 We.
DE: 7 - 26.06.2000 - 17 We.
AT: 6 - 25.06.2000 - 21 We.
The Way I Am
US: 58 - 26.08.2000 - 10 We.
UK: 8 - 14.10.2000 - 9 We.
DE: 19 - 16.10.2000 - 12 We.
AT: 11 - 29.10.2000 - 12 We.
Stan (feat. Dido)
US: 51 - 04.11.2000 - 15 We.
UK: 1 - 16.12.2000 - 17 We.
DE: 1 - 18.12.2000 - 20 We.
AT: 1 - 17.12.2000 - 22 We.
Without Me
US: 2 - 11.05.2002 - 20 We.
UK: 1 - 01.06.2002 - 16 We.
DE: 1 - 03.06.2002 - 24 We.
AT: 1 - 02.06.2002 - 35 We.
Cleanin' Out My Closet
US: 4 - 03.08.2002 - 20 We.
UK: 4 - 28.09.2002 - 13 We.
DE: 4 - 17.10.2002 - 16 We.
AT: 5 - 06.10.2002 - 22 We.
Lose Yourself
US: 1 - 05.10.2002 - 23 We.
UK: 1 - 14.12.2002 - 21 We.
DE: 2 - 16.12.2002 - 21 We.
AT: 1 - 15.12.2002 - 27 We.
Sing For The Moment
US: 14 - 05.04.2003 - 18 We.
UK: 6 - 15.04.2003 - 10 We.
AT: 7 - 13.04.2003 - 18 We.
Superman
US: 15 - 01.02.2003 - 16 We.
Business
UK: 6 - 19.07.2003 - 9 We.
DE: 15 - 04.08.2003 - 11 We.
AT: 22 - 03.08.2003 - 11 We.
Just Lose It
US: 6 - 09.10.2004 - 19 We.
UK: 1 - 13.11.2004 - 12 We.
DE: 2 - 15.11.2004 - 15 We.
AT: 4 - 14.11.2004 - 16 We.
Encore (feat. Dr. Dre and 50 Cent)
US: 25 - 20.11.2004 - 15 We.
Like Toy Soldiers
US: 34 - 29.01.2004 - 11 We.
UK: 1 - 06.02.2004 - 12 We.
DE: 8 - 07.02.2005 - 12 We.
AT: 8 - 06.02.2005 - 14 We.
Mockingbird
US: 11 - 01.01.2004 - 20 We.
UK: 4 - 08.05.2004 - 12 We.
DE: 15 - 09.05.2005 - 12 We.
AT: 18 - 08.05.2005 - 14 We.
Ass Like That
US: 60 - 18.06.2005 - 7 We.
UK: 4 - 31.07.2005 - 9 We.
DE: 31 - 01.08.2005 - 9 We.
AT: 27 - 31.07.2005 - 12 We.
When I’m Gone
US: 8 - 26.11.2005 - 17 We.
UK: 4 - 25.12.2005 - 9 We.
DE: 6 - 30.12.2005 - 16 We.
AT: 7 - 06.01.2006 - 19 We.
CH: 7 - 01.01.2006 - 20 We.
Alben
The Slim Shady LP
US: 2 - 1999
UK: 10 - 24.04.1999 - 114 We.
DE: 51 - 10.05.1999 - 17 We.
AT: 12 - 30.05.1999 - 11 We.
The Marshall Mathers LP
US: 1 - 2000
UK: 1 - 03.06.2000 - 74 We.
DE: 3 - 05.06.2000 - 85 We.
AT: 1 - 04.06.2000 - 57 We.
The Eminem Show
US: 1 - 2002
UK: 1 - 08.06.2002 - 69 We.
DE: 1 - 10.06.2002 - 71 We.
AT: 1 - 09.06.2002 - 61 We.
Encore
US: 1 - 2005
UK: 1 - 20.11.2004
DE: 1 - 22.11.2004
AT: 2 - 21.11.2004 - 23 We.
Curtain Call - The Hits
UK: 1 - 2005
DE: 7 - 16.12.2005
AT: 10 - 18.12.2005
Filmen
DVDs
Hits and Disses
The Slim Shady Show
E
The Up In Smoke Tour
All Access Europe
The Wash
8 Mile
Fuck You All
The Eminem Show
Who’s The Best
The Anger Management Tour
Kino
Da Hip-Hop Witch (2000) (Korten Uptritt)
The Wash (2001) (Cameo-Uptritt)
8 Mile (2002)
Filmen öber Eminem
Behind the mask: The unauthorized biography (DVD)
Sein wahres Gesicht (DVD, 2005)
Böker öber Eminem
Eminem - The real fucking story
Anthony Bozza: Eminem - Die Biographie - Whatever You Say I Am
Cleaning Out My Closet
Angry Blonde
His Name Is
The Real Fucking Story
Eminem-Talking
Weiße Wut-Angry Blonde
In my Skin
Priesen
2002 Oscar för besten Original-Song to 8 Mile
Drei Grammys für: Best Rap Album, Best Rap Solo Performance un Best Rap Performance By A Duo Or Group
Düütschen Schallplatten Pries Echo (Best Hip-Hop)
2002 The Eminem Show: Veer MTV Video Music Awards Priesen för Best Video Of The Year, Best Male Video, Best Rap Video un Best Direction In A Video
Dree MTV Europe Music Awards Priesen för Best Album The Eminem Show, Besten HipHop Act un Besten männlichen Interpreten
Weblinks
Offiziell Siet (engelsch)
Offiziell Siet (hoochdüütsch)
Eminem sien Leben (engelsch)
Eminem News - live ut dat Nett (engelsch)
Eminem sien Plattenlabel (engelsch)
Eminem Biografie up laut.de (hoochdüütsch)
Öber Eminems sien Haat up Froonslüde un up Homosexuellen (engelsch)
Rap
Börger von de USA
Mann
Engelsch
Boren 1972 |
9906 | https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%96kelbild | Ökelbild | En Ökelbild oder ene Karikatur is en Bild, dat de dorstellten Minschen oder Tostänn spöttisch övertekent. Faken hebbt disse Biller ene polietsche Baadschop. Daagbläder un Tietschriften druckt disse polietschen Ökelbiller, de Narichten kort un knapp un mit en beten Humor op den Punkt to bringen. Blangen de polietschen Karikaturen gifft dat ok Ökelbiller, de blots ut Spaaß to’n Bispeel dat Utsehn vun de dorstellte Person överdrifft. Wenn de Person ’ne dicke Nees hett, denn warrt he mit’n resenhaftigen Knubbel in’t Gesicht maalt etc.
De Karikatur överdrifft, stellt enkelte Egenschoppen ganz groot rut un maakt dat ganze mit Ironie oder Sarkasmus lächerlich. Welk vun disse Ökelbiller harrn denn ok de Afsicht, gegenersche Ideen lächerlich to maken. En bekannt Bispeel is de Karikatur vun Charles Darwin, dat em as Aap wies, denn siene Evolutschoonstheorie segg doch, dat de Minsch vun’n Aap afstammt (tominnst sehen dat siene Gegeners so, de Theorie snackt blots vun gemeensame Vöröllern).
Historie
Al ut de Antike sünd Bispelen vun Biller bekannt, de Stilmiddel vun de Karikatur wiest un överdreven tekent sünd. De Karikatur as Genre is denn aver eerst to Anfang vun de Neetiet opkamen. Ut de Reformatschoonstiet kennt wi Ökelbiller, de de je annere Siet op’t Koorn nehmt. Een vun de eersten, de sik ok över dat Genre Gedanken maakt hebbt, weer de Italiener Annibale Carracci, de woll ok as een vun de Begrünners ansehn warrt. In’n engelschen Parlamentarismus vun’t 18. un 19. Johrhunnert sünd denn de polietschen Ökelbiller in Daagbläder in Mood kamen un dat geev de eersten Lüüd, de een as richtige Karikaturisten ansehn kann. To disse Lüüd hören to’n Bispeel James Gillray, Thomas Rowlandson un George Cruikshank. In’t 19. Johrhunnert kemen ok polietsche Satirebläder op, de veel Ökelbiller druckt hebbt. Dorto hören to’n Bispeel dat Kladderadatsch in Berlin oder de Punch ut London.
Weblenken
Dorstellende Kunst |
9912 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Royal%20Clipper | Royal Clipper | De Royal Clipper is to Tiet dat eenzige Segelschipp mit 5 Masten, wat geben deiht.
Dat is en 4-Steern-Luxus-Segelschipp, wat 1989 bis 1990 up de Werften Stocznia Gdanska (Polen) (Rump för en Schipp namens Gwarek) un Merwede Werft (Rotterdam) boot wurrn is. Fertig stellt is de Royal Clipper aber eerst 2000. Dat Schipp is 134 m lang und 16,5 m breet. De Segelflach is 5.050 m² bi 42 Segels.
Dat Schipp fohrt ünner luxemborgsch Flagg für de sweedsche Reederee Mikael Krafft.
Schipp |
9913 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Charles%20Dillon%20Perrine | Charles Dillon Perrine | Charles Dillon Perrine (*28. Juli 1867 in Ohio, † 21. Juni 1951 in Villa del Totoral, Argentinien) weer een in de USA boren Astronom, de later henn in Argentinien leevt un arbeid hett.
Perrine hett van 1893 bi 1909 an dat Lick-Observatorium in Kalifornien arbeid. Van 1909 bit 1936 weer he Direktor van dat argentiensch National Observatorium in Córdoba (hüüdtodag Observatorio Astronómico de Córdoba).
In’ t Johr 1901 hett he tosommen mit George Willis Ritchey Gasnebel üm de Steern Nova Persei 1901 beobacht, de sük schiens mit Överluchtgeschwindkeit dreihn dee.
1904 un 1905 hett Perrine twee Maanden van de Jupiter opdeckt, de hüdtodag as Himalia und Elara bekannt sünd. De Naams hemm se aber eerst 1975 kregen, vörher wurrn se eenfach as Jupiter-Maand VI und VII beteekend.
He hett ok mehrere Kometen opdeckt, so to’n Bispeel 18D/Perrine-Mrkos, de aber ok all weer verloren is. De Astronom Antonín Mrkos hett een Asteroid, de he sülvst opdeckt hett (6779) nah Perrine nömmt.
Perrine, Charles Dillon
Perrine, Charles Dillon
Perrine, Charles Dillon
Perrine, Charles Dillon
Perrine, Charles Dillon
Perrine, Charles Dillon |
9917 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pasithee | Pasithee | Pasithee betekent
Pasithee, Figur ut de greeksche Mythologie,
Pasithee, Maand von den Planeten Jupiter. |
9923 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gettu%20betur | Gettu betur | Gettu betur is ene Quizshow op den ieslandschen Feernsehsenner Sjónvarpið. De Titel vun de Show heet op Plattdüütsch soveel as Giss beter. Bi de Show, de eenmal in’t Johr löppt un jümmer recht hoge Inschaltquoten in Iesland hett, mööt je dree Schölers vun de ieslandschen Gymnasien gegen Teams vun de annern Gymnasien antreden. De eersten twee Runnen warrt in’t Radio utstrahlt, de Veerdelfinaals, Halvfinaals un Finaals warrt in’t Feernsehn wiest. Mitmaken doot jümmer so üm un bi 30 Scholen. Dat eerste Maal is de Show 1986 lopen.
Winners
1986: Fjölbrautaskóli Suðurlands
1987: Fjölbrautaskólinn í Breiðholti
1988: Menntaskólinn í Reykjavík
1989: Menntaskólinn í Kópavogi
1990: Menntaskólinn við Sund
1991: Menntaskólinn á Akureyri
1992: Menntaskólinn á Akureyri
1993: Menntaskólinn í Reykjavík
1994: Menntaskólinn í Reykjavík
1995: Menntaskólinn í Reykjavík
1996: Menntaskólinn í Reykjavík
1997: Menntaskólinn í Reykjavík
1998: Menntaskólinn í Reykjavík
1999: Menntaskólinn í Reykjavík
2000: Menntaskólinn í Reykjavík
2001: Menntaskólinn í Reykjavík
2002: Menntaskólinn í Reykjavík
2003: Menntaskólinn í Reykjavík
2004: Verzlunarskóli Íslands
2005: Borgarholtsskóli
2006: Menntaskólinn á Akureyri
2007: Menntaskólinn í Reykjavík
2008: Menntaskólinn í Reykjavík
2009: Menntaskólinn í Reykjavík
2010: Menntaskólinn í Reykjavík
2011: Kvennaskólinn í Reykjavík
2012: Menntaskólinn í Reykjavík
2013: Menntaskólinn í Reykjavík
2014: Menntaskólinn við Hamrahlíð
2015: Menntaskólinn í Reykjavík
Feernsehn
Reeg
Ieslandsch |
9925 | https://nds.wikipedia.org/wiki/William%20McMichael%20Shepherd | William McMichael Shepherd | William McMichael „Bill“ Shepherd (* 26. Juli 1949 in Oak Ridge, Tennessee, USA) is en ehmalger US-amerikaansch Astronaut.
Shepherd hett 1971 de United States Naval Academy mit Bachelor in Luft- un Ruumfohrttechnik afslooten. Ansluutend hett he en militärische Loopbahn bi de Navy Seals inslahn. 1978 kreeg he en Master in dat Fack Maschinenbau un en Afsluss in Meerestechnik vun dat MIT.
Astronautentätigkeit
Shepherd wurr 1984 mit de 10. Grupp vun de NASA as Astronaut ausgewählt. All 1986 wies sück de NASA sien Utbillen bi de Navy Seals as unverwacht goot to gebruuken, as he bi de Bergungsmissionen vun de explodeert Challenger-Ruumfähre insett wurr.
Mit de Ruumfähre Atlantis is Shepherd as Missionsspezialist an' 2. Dezember 1988 to de Mission STS-27 start. Kommandant vun dat Ünnernehmen weer Robert Lee Gibson un de Pilot Guy Spence Gardner. De beid anner Missionsspezialisten weern Richard Michael Mullane un Jerry Lynn Ross. Hööftteel vun disse Mission weer dat Utsetten vun den militärischen Upklärungssatelliten Lacrosse 1.
An’ 6. Oktober 1990 is he mit de Ruumfähre Discovery to de Mission STS-41 in’t All flagen. Kommandant bi dissen Insatz weer Richard Noel Richards, de as Shepherd ok, sien tweeten Ruumfloog maken dee. De anner Crew-Liddmaaten, Pilot Robert Donald Cabana un de Missionsspezialisten Bruce Edward Melnick un Thomas Dale Akers, weern to’n eersten Mal dorbi. Wiels disse Mission wurr de bitlang swoorste Brukklast, de Ruumsonde Ulysses, utsett. Ulysses is en Gemeenschapsprojekt vun de NASA un de ESA to de Erforschung vun de Sünn.
Mit de Ruumfähre Columbia hett Shepherd an’ 22. Oktober 1992 sien darte Mission (STS-52) antreeden. Dat Kommando harr James Donald Wetherbee un de Pilot weer Michael Allen Baker. Charles Lacy Veach un Tamara Elizabeth Jernigan weern de beid Missionsspezialisten. Shepherd weer de erfohrenste Astronaut, de Bruuklastspezialist Steven Glenwood MacLean ut Kanada weer to’n eersten Mal in’ Insatz. Wichtigst Teel vun disse Mission weer dat Utsetten vun den italieensch-amerikaanschen Geodäsie-Satelliten LAGEOS 2. De tweete Hööftbruuklast vun de Mission STS-52 weer de Forschungsplattform USMP-1 (United States Microgravity Payload), de bi dissen Floog eerstmas insett un för materialwetenschaplich Versöök bruukt wurr.
1993 gung Shepherd för knapp dree Jahre in dat NASA-Hööftquartier as technisch Berader för de Internatschonale Ruumstatschoon (ISS). An’ 31. Oktober 2000 is he mit Sojus TM-31 as Kommandant vun de [ISS-Expedition 1|eerst Langtietbesatten]] tosommen mit de russisch Kosmonauten Gidsenko un Krikaljow to de ISS flagen. Hör Hööftupgaav weer dat, de wichtigste Systeme vun de Ruumstatschoon in Gang to bringen. Buterdem wurrn nee Apparaturen inbaut, Fehler utgleeken un ok eerste wetenschaplich Arbeiten utführt. Nah över 140 Daag up de ISS kehr he sluutend an’ 21. März 2001 mit de Ruumfähre Discovery (STS-102) to de Eer torüch.
Nah de NASA
Shepherd hett in’ Sömmer 2002 de US-Ruumfohrtbehörde verlaaten un wurr in dat Johr dorup mit de Congressional Space Medal of Honor uttekent. He is mit de Texanerin Beth Stringham verheiraadt, de bi de NASA as Physiotherapeutin arbeit hett.
Weblenken
NASA: Biografie (engelsch)
spacefacts.de: Körtbiografie
Francis French: Beyond Where The Sky Meets The Dawn, Bericht över Bill Shepherd sien Upenholt up de ISS (engelsch)
Mann
Ruumfohrer
Tennessee
Börger von de USA
NASA
Boren 1949 |
9926 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1523 | 1523 |
Wat passeert is
1. Januar: De Osmanen ünner Süleyman I. nehmt de Insel Rhodos in un verjaagt den Oorden vun de Johanniters vun dor. Düsse Oorden geiht later nah Malta. Dorüm warrt he bit up düssen Dag ok Malteseroorden nömmt
1. Juli: In Brüssel weert Johann van Esschen un Hendrik Vos up'n Groden Markt as de eersten Martelers vun de Reformatschoon up'n Brandstapel sett un verbrennt
11. November: Giulio de’ Medici warrt to’n Paapst wählt un heet nu Clemens VII.
Sweden wählt Gustav I. Wasa to’n König un warrt en unafhängig Königriek. Dor lööst sik Sweden mit ut de Union vun Kalmar
Vunwegen dat Wark vun Mikael Agricola kümmt de Protestantismus nah Finnland
Boren
22. Dezember: Karl I. vun Bourbon, Kardinal, Arzbischop vun Rouen un den Paapst sien Legat († 1590)
Giovanni Battista Moroni, italieenischen Maler in de Renaissance
Storven
6. Februar: Jens Holgersen Ulfstand, däänischen Ridder (* 1450)
7. Mai: Franz vun Sickingen, Baas vun de Ridders an den Rhien un in Swaben (* 1481)
1. Juli: Hendrik Vos un Johann van Esschen, Eerste Martelers vun de Reformatschoon (* 15. Jh.)
13. August: Gerard David, belgischen Maler (* 1460)
29. August: Ulrich vun Hutten, düütschen Humanisten un Schriever (* 1488)
14. September: Hadrian VI., Paapst vun 1522 bit 1523 (* 1459)
10. Dezember: Heinrich vun Zütphen, de in Bremen de eerste evangeelsche Predigt holen hett (* üm un bi 1488)
Johr
16. Johrhunnert |
9927 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1524 | 1524 |
Wat passeert is
Martin Luther meent, dor scholl för sorgt weern, dat all Kinner na School gaht
De Kultur vun de Nafolgers vun de Maya in Middelamerika fallt ut’een, as de Spaniers dat Land innehmt
13. Juli: Thomas Müntzer höllt sien „Predigt an de Försten“
9. August: Slacht bi Mulsen. De Bremer Arzbischop Christoph vun Brunswiek-Lüünborg grippt mit bi 10.000 Mann dat Land Wursten an un bringt nah düssen Sieg Moord un Dootslag öber de Buurn
10. Dezember: De luthersche Prediger Heinrich vun Zutphen warrt in Heid (Holsteen) up'n Brandstapel verbrennt
Jacob Probst ut Ieper un Johann Timann ut Amsterdam weert as Prediger in Bremen anstellt un föhrt dor de Reformation in
Dat Dörp Walle bi Bremen warrt en egen Kaspeel
Boren
19. Oktober: Thomas Tusser, engelsch Dichter († 1580)
Storven
5. Februar: Hans Holbein de Öllere, düütschen Maler (* 1470)
20. Februar: Tecún Umán, de leste König vun dat Quiché-Volke, dat to de Nafolgers vun de Maya tohören deit, warrt dootslahn vun Pedro de Alvarado (* 1500?)
20. Juli: Claude de France, Prinzessin vun Frankriek, Ehfroo vun König Franz I. (* 1499)
24. Dezember: Vasco da Gama, portugeeschen Seefahrer un Updecker vun den Seeweg nah Indien (* 1469)
Johannes vun Staupitz, Theologen (* 1465)
Johr
16. Johrhunnert |
9928 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1525 | 1525 |
Wat passeert is
In de Stadt Le Havre, de noch jung is, starvt bi 100 vun de 600 Inwahners bi en Stormfloot
24. Februar: Truppen vun de Habsborgers winnt in de Slacht bi Pavia gegen de Franzosen. De franzöösche König Franz I. warrt fungen
4. April: In de Slacht bi Leipheim verleert de „Baltinger Bulten“ en Slacht vun den Düütschen Buurnkrieg
8. April: Albrecht vun Brannenborg-Preußen nimmt den Düütschen Oorden sien Rebeet in Oostpreußen weg un maakt dor dat Hartogdom Preußen vun
16. April: De upsternaatschen Buurn slaht vör Weinsberg den Grafen Ludwig vun Helfenstein doot.
23. April: En Buurnupstand in Nußdorf (Palz) warrt to’n Buurnkrieg in de Palz
5. Mai: Martin Luther nümmt in de Schrift „Wider die mörderischen Rotten der Bauern“ Afstand vun de upsternaatschen Buurn, de sik ok up em beropen doot
7. Mai Ünner Götz vun Berlichingen nehmt de upsternaatschen Buurn de Stadt Würzborg in
12. Mai: Slacht vun Böblingen, de Buurn weert vun Söldners slahn
15. Mai: Slacht bi Frankenhausen an’n Kyffhäuser. Thomas Müntzer warrt henricht.
16. Mai: Trujillo warrt grünnt as eerste Hööftstadt vun Honduras
2. Juni: Slacht bi Würzborg. De Buurn weert to Dutt slahn
13. Juni: Martin Luther freet in Wittenberg Katharina von Bora, en vörmalige Nonn
Boren
11. September: Johann Georg, vun 1571 af an Kurförst vun Brannenborg († 1598)
üm un bi 1525: Pierre Davantès, franzöösch Humanist un Komponist († 1561)
um 1525 rüm, annere seggt: um 1510 rüm: Diego Ortiz, spaanschen Komponisten in Neapel ut de Tied vun de Renaissance († um 1570 rüm)
Storven
28. Februar: Cuáutemoc, Lesten Herrscher vun de Azteken in Tenochtitlán. (* 1495 oder 1502)
5. Mai: Friedrich de Wiese, Kurförst vun Sassen (* 1463)
27. Mai: Thomas Müntzer evangelischen Theologen un Revolutionär (* üm un bi 1486 oder 1489/1490)
10. Juni: Florian Geyer, düütschen Ridder, Diplomat un Baas vun de Buurn in Düütschen Buurnkrieg 1525 (* um 1490)
20. Dezember: Jakob Fugger, „de Rieke“, düütschen Koopmann (* 1459)
Johr
16. Johrhunnert |
9929 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sj%C3%B3nvarp%20F%C3%B8roya | Sjónvarp Føroya | Sjónvarp Føroya (, kort SvF) is de eenzige Feernsehsenner op de Färöer.
SvF is as apentlich-rechtliche Anstalt inricht un schall all 48.000 Inwahners vun de Eilannen mit dat Feernsehprogramm op Färingsch versorgen.
Historie
Plaans för en egen Feernseh-Programm op de Färöer geev dat al vun de 1960er Johren af an. 1969 hett dat Løgting ’n Fond to’n Opbo vun ’n Feernsehsenner inricht. Aver eerst 1978 hebbt se ok en Gesett rutbröcht, mit dat 1981 Sjónvarp Føroya grünnt worrn is. 1983 hebbt se en Bowark in Tórshavn, dat vördem en Möbelhuus weer, to’n Feernsehstudio utboot un den 1. April 1984 hebbt se de eerste Testsendung utstrahlt. An’n 1. September hett SvF denn sienen regulären Bedrief opnahmen.
In’t Vörjohr 1985 hebbt de vördem blots free anstellten Mitarbeiders denn ok faste Anstellungen kregen. Vun 1990 af an hebbt se noch mehr Studios toköfft.
Gesetzliche Grundlagen
Na dat Rundfunkgesett vun de Färöer schall sekerstellt warrn, dat elkeen Börger Feernsehn kriegen kann. Överall in’t Land staht Funkmasten un Verstärkerstatschonen, dat ok de aflegeneren Öörd un Eilannen dat Programm kriegen köönt.
De Intendant vun’n SvF warrt vun’n Kulturminister vun de Färöer insett. Hüüt hett SvF üm un bi 50 Mitarbeiders. De Feernsehraat ut negen Mann, de ok vun’n Kulturminister insett warrt, wacht över de Anstalt. In den Raat sitt Vertreders vun Universität, Kark, Jöögdraat, Gewerkschaften, Arbeidnehmerverbund, Journalistenverbund, Musikschool, Schrieververband, Färöösch Sportbund, Rentnerverbund un Bedriefsraat vun SvF.
Dat färöösche Feernsehn hett de Plichten objektiv to berichten, de Menensfreeheit to wohren, de färöösche Kultur to vermiddeln un de färingsche Spraak to plegen (een Drüddel vun de Tiet schall Programm op Färingsch lopen).
Siet den 1. Januar 2005 billt SvF mit den Radiosenner Útvarp Føroya de Medienanstalt Kringvarp Føroya.
Dat Geld kriggt de Senner dör Feernsehgeböhren. Se dröfft aver ok Warf maken un nehmt Geld dör Gewinnspelen in.
Programm
1984 hett SvF allens tohoop 790 Stünnen Programm wiest. 143 Stünnen weren Egenprodukschonen op Färingsch. De Rest keem ut Däänmark (to’n Bispeel ok US-amerikaansche Filmen mit däänsche Ünnertitels).
Na den Rechenschaftsbericht för 2003 hett SvF in dat Johr allens tohoop 2.799 Stünnen Programm wiest. 741 Stünnen oder 27 Perzent weren op Färingsch. Dat is knapp weniger as dat forderte Drüddel färingsch Programm.
Weblenken
SVF.fo - Websteed vun SvF (färingsch)
Feernsehn
Däänsch
Färingsch
Färöer |
9933 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Selen | Selen | Selen is en cheemsch Element in dat Periodensystem, dat de Atomtall 34 hett un mit dat Atomteken Se afkött warrt. Von Selen gifft dat mehrere Modifikatschonen, wobi de grau-metallsche Form de bestännigste is. Von wegen de Modifikatschoonen is dat ok nich eenfach to seggen, to wat von cheemsch Serie Selen nu is torekend warrn mutt. An sik verhollt sik Selen jüst so as en Nichtmetall, man de stabile Modifikatschoon is man mehr en Halfmetall. In dat Periodensystem steiht dat in de Böker dorüm mal so un mal so.
Historie
De Naam Selen kummt von de greekschen Maandgöddin Selene. Dat Element weer al 1817 von den swedschen Chemiker Jöns Jakob Berzelius opdeckt. He harr dat Selen in den Bliekamermudd von en Swevelsüürfabrik funnen, de neven dat Selen ok Tellur (lat.: tellus – Eer) bargt harr
Vörkommen un Winnen
Gediegen Selen kummt in de Natur blots in lütten Mengden vör. Dat gifft en poor Mineralen wie Clausthalit un Naumannit, de sünd aver selten.
Mehrstendeels is Selen – as Metallselenid – en Begleider von swevelbargend Ierzen von Kopper, Blie, Zink, Gold un Iesen. Bi’t Afrösten von disse Ierzen sammelt sik dat Selen as Selendioxid in de Floogasch oder in de anslutend Swevelsüürherstellen as selenig Süür. Selen kann sik in Tragant-Oorden oder in Knuuvlook as Selen-Methyselenocystein anriekern. Selen is en essentiell Sporenelement, dat Bestanddeel von de 21. Aminosüür, den Selenocystein is. Selen kummt aver ok in Bakterien, Archaea un Eukaryoten vör.
In de Industrie winnt man Selen as Biprodukt bi de elektrolytsch Kopper- un Nickelherstellen dör Afrösten ut den Anodenmudd. De Redukschoon to dat elementare Selen warrt mit Sweveldioxid maakt.
Orgaansch Selen
Bi Levensmiddel gifft dat Selentosätz de siet en poor Johren ut en orgaansch Selenborn wunenn warrt. Dorvör warrt sünnerlich Oorden von Brogest von’n Typ Saccharomyces cerevisiae (Sel-Plex) op selenriek Nehrmiddel (Melasse + Na-Selenat) tücht. Gestoorden maakt Selenmethionin as Aminosüür un büdd bit to 2000 ppm Selen in disse ungiftig Form. De gröttste Anlaag to’n Herstellen von disse natürlich Selengest weer 2004 in Sau Pedro, Brasilien, boot.
Egenschoppen
Jüst as de Swevel kummt ok Selen in ünnerscheedlich Modifikatschoonen vör:
Root Selen löst sik in Kohlenstoffdisulfid un is as elementaren Stoff en Isolator. Dat rode Selen besteiht to 30 % ut Se8-Ringen un to 70 % ut Se8+n, dat sik bi över 80 °C in dat graue Selen ümwannelt.
Dat swatte amorphe Selen wannelt sik af 60 °C in dat swatte glasoordige Selen üm. Disse beiden Formen wannelt sik bi öber 80 °C ok in dat graue halfmetallsche Selen üm.
Grau Selen is de stabilste Modifikatschoon un hett Egenschoppen as en Halfmetall. Wenn dat op över 220 °C hitt maakt warrt, bildt sik dorut en swatte Fletigkeit. Wenn dat noch hitter maakt warrt entsteiht Selendamp, de en geele Klöör hett.
Ut den Damp kann an kole Flachen düdlich ünner den Smöltpunkt Selen afscheed warrn. Dat set sik in Form von hexagonalen, metallsch-graue Kristallnadeln af.
Dör Bestrahlen mit Licht ännert Selen sien elektrisch Leddanlaag. Dorto kummt ok en photovoltaasch Effekt. De Leddanlaag warrt nich dör de Elektronen in dat Leddband utlöst, man dör Leiden von Löckern (kiek dorvör bi Defektelektron), also von positive Elektronenfehlsteden, wodör ü.a. dat Vörteken von den Hall-Effekt negativ warrt. As Mechanismus för dit Löckerleiden warrt de „Hopping-Leddanlaag“ vörslagen: De Löcker springt von en Fehlsteed in’n Kristall to de nächste.
Bi’t Hittmaken in Luft vrebrennt Selen mit blaue Flamm to Selendioxid (SeO2). Baven von 400 °C reageert Selen mit Waterstoff to Selenwaterstoff (H2Se). Mit Metallen bildt sik mehrstendeels Selenide, wi t. B. dat Natriumselenid (Na2Se). Von’t cheemsch Verhollen is Selen liek den Swevel, man Selen is sworer to oxideeren.
Verwennen
Selen un Selenverbinnen hebbt en groot Bedüden för biologsche Funkschoonen. Dorüm warrt Verbinnen mit Selen ok as Levensmiddeltogaav anboden aver ok to Foder- un Düngemiddeltosatz verarbeidt.
Bi de Herstellen von Glaswaren warrt Selen brukt üm de Klöör ut gröne Glääs to kriegen un för de Herstellen von rode Glääs. Dorneven gifft dat noch veele annere Insatzmöglichkeiten op veele Rebeeten:
In de Technik speelt Selen en Rull in de Halfleiderherstellen un fröher ok in Selen-Gliekrichters un Selen-Zellen, de hüüt aver mehrstendeels dör Silizium aflöst worrn sünd, wat ok en Halfleider is. Selen warrt ok as Tosatz för Legierungen brukt, üm dat mechanisch Bearbeiden lichter to maken un finnt Verwennen in Trummeln to Belichten in Fotokopierers un Laserdruckers.
Selen is ok Bestanddeel oder as Tosatz in Anti-Schuppen-Shampoos – wo de Verwennen aver ümstreden is – in Latex, dormit dat nich so snell afrifft, un ok in Nervenkampgas. För de Herstellen von rode Farvpigmenten weer fröher Cadmiumselenid brukt, wat hüüt aver von wegen dat giftig Cadmium blots noch roor is. Man to’n düster maken in Toner för Swatt-witt-Fotos un för högeren Kontrast warrt dat ok noch brukt. Schall ok dorvör sorgen, dat de Fotos länger Bestand hebbt – man eendüdig nawiest is dat nich.
Bioloogsch Bedüden
Selen un Selenverbinnen sünd giftig un künnt bi direkt Kontakt mit de Huut un Sliemhüüd to Blosenbilln föhren. Dat Inaten kann langwierig Lungenschadens veroorsaken.
Aver liekers is Selen en wichtig Sporenlement, dat de Liev bruken deit. Bi’t Fodern von Melkveeh warrt Selen tosett, wiel de natürlich Gehalt faken nich reckt. In Düütschland warrt as Tosätz blots de beiden anorgaanschen Borns Natriumselenit un Natriumselenat nöömt, de twor ökonoomsch bannig günstig sünd, man von wegen jümmer Bioverfögbarkeit för den Organismus kritiseert warrt.
Selen is ok in Selenocystein binnen, wat de Aminosüür in dat aktive Zentrum von dat Enzym Glutathionperoxidase is. Selen speelt dor en bedüdend Rull bi’t Affangen von Radikalen un schult so de Zellmembranen vör Oxidatschoon, de jüm twei maken de. En bedüdend Selenborn is Knuuvlook. Dat Sporenelement is ok noch Bestanddeel von verscheeden annere Enzymen, von de deels noch gor nich bekannt is, woför de goot sünd. In’t minschlich Genom sünd bit 2004 fiefuntwintig Proteinen funnen worrn, de Selen bargt, man jümmer Opgaav is mehrstendeels noch nich opdeckt.
As Togaav to Levensmiddel is Selen 2005 mit Kritik bedacht worrn. Bither is nich recht klor worrn, ob de Togaav wirklich von Nütten is. En rechten Nawies is noch nich funnen worrn. Dat gifft Anteken dorvör, dat dordör eenige Kreeftoorden trüchdrängt warrn künnt, man annere Oorden warrt dör Selen schienbor ehrer begünstigt. En Studie, de 2013 afsloten warrn schall, mag doröver mehr Utkunft geven.
Selenmangelsüken
Mangelsüken kommt blots in Länner vör, de bannig ünnerversorgt sünd, so as Noordkorea oder Noordoost-China un enige annere Länner. In Europa sünd normalerwies blots Minschen bedropen, de fröhboren sünd, künstlich nehrt warrt oder alkoholkrank sünd.
Bekannte Selenmangelsüken sünd:
De Keshan-Süük bi Minschen, de ehrn Naam von de noordoostchines’schen Stadt Keshan hett. De Krankheit kummt in’n Tibet, Sibirien und de Mongolei vör.
De Kashin-Beck-Süük bi Minschen, de na Nikolai Iwanowitsch Kashin un Melinda A. Beck nöömt is un en Afbo von Gelenkknorpeln to Folg hett. Disse Süük hebbt ungefäähr 3 Million Minsch in Sibirien, de Mongolei, Nordkorea un China.
Epidemisch Neuropathie bi Minschen, de in Kuba vörkummt.
Bi Deerten gifft dat de Wittmuskelsüük, de in all Mangelrebeeten op de Eer vörkommen kann un vör allen Jungdeerten bedröpt, sünners bi Wedderkauers
De Överlastenmyopathie von Rinders kommt ok in all Mangelrebeeten vör un bedröpt sünners Rinder af acht Maanden.
Verbinnen
Selenverbinnen gifft dat mit Suerstoff as Selendioxid (SeO2) oder as selenig Süür H2SeO3. Annere Verbinnen sünd:
Selane — R-Se-R
Diselane — R-Se-Se-R
Triselane — R-Se-Se-Se-R
Selenole — R-SeH
Selenenyle — R-Se-X
Websteden
Chemisch Element
Mineral |
9935 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Prinz%20Pi | Prinz Pi | Prinz Pi (vörmalig Prinz Porno, heet an un for sik Friedrich Kautz; * 23. Oktober 1979 in Berlin-Zehlendorf) is en düütschen Rapper in de Hip-Hop-Szeen vun Berlin.
Ökelnaams
Prinz Pi is ok ünner de Naams Doc Murdock, Doc Mabuse, Slick Spingo un Prinz Porno One bekannt.
Leben un Leeder
Friedrich Kautz is an dat Gymnasium Steglitz na School gahn. Dor hett he ok anfungen mit sien Kunst. De meisten Schölers keemen ut Familien, de sik goot stünnen. Dor is he ok anreegt wurrn, sik ut’neen to setten mit de Sellschup in Düütschland. He schreev sozialkritische Texten un befaat sik dor mit, wat bi de Lüde just anseggt weer. 1998 weer Prinz Porno mit een Leed up de Compilation „Berlin Nr. 1 Vol. 1“ to hören. Dor weer he 19 Johr oolt. In dat sülbige Johr keem sien Album „Porno Privat“ in dat Internet. He meen, he wüß nich, wie. Dor geev dat man bloß 12 Stück vun un de weern dacht as een Gaav an sien Frünnen. Up düt Album weer dat Leed „Keine Liebe“ mit bi. Un düt Leed maak em nu miteens bekannt bi de Rappers in ganz Berlin.
Porno weer vun 2002 bit 2004 bi dat Undergroundlabel Royal Bunker ut Berlin ünner Verdrag. Dor hett he ok bi de Gruppen „Promolle“ un „Panz Dominanz“ mitmaakt.
Al 2001 hett he up de Internetsiet vun Royal Bunker de EP „Radium“ rutbröcht. De geev dat bloß dor un jedeen konn sik de dalladen. Dor is later dat Album „Radium Reaktion“ vun wurrn. Dat hett he 2002 rutbröcht. In dat sülbige Johr keem rut: „Blackbooktape 2: Jung, Schön und Stylisch“. 2004 hett Prinz Pi denn seggt, nu weer dat genug un he woll eerst mol uphören mit dat Rap-Geschäft. Tohopen mit sien Fründ un Macker „Separate“ geev Prinz Pi dormals dat Album „1. Liga“ rut. He dach, dat weer to’n Afscheed. Düt Album keem bi dat Label „Buckwheats Music“ rut, dat Separate upmaakt harr. Prinz Pi meen, he woll nu nich mehr fudder maken, vunwegen dat he sik mehr up sien Studium vun de Grafik kunzentreeren woll. Un babenhen, meen he, konn he mit de Szeen vun de Rappers in Düütschland un in Berlin to de Tiet nix mehr anfangen.
Unverwohrens keem he denn in’n Februar 2005 man doch mit dat Straat-Album „Guess who’s back to the streets“ torüch.
He meen, he harr so veel Riemels in’n Kopp harrt, man he harr ok an de grode Masse vun siene Fans dacht. Dat weer em vördem gor nich so klaar ween. Dor möss he eenfach torüch kamen.
Anfang Mai keem sien Soloalbum „Teenage Mutant Horror Show“ rut. Dat is wedder öber dat „Buckwheat Music Label“ ut Mainz rutbröcht wurrn. Up dat Splash-Festival 2005 hett he denn sien nee CD „Zeit ist Geld“ vörstellt un is tohopen mit Kid Kobra un Smexer uptreden. An’n 22. August 2005 keem düt Album ok in de Ladens un al an’n 17. November folg dat „Best of“-Album „Geschriebene Geschichte (1998-2005)“. An’n 4. August 2006 keem denn de EP „Instinkt“ rut un an’n 22. September weer dat Album „!Donnerwetter!“ so wiet. Midderwielen hett Prinz Pi tohopen mit siene olen Frünnen dat egen Laben No Peanuts upmaakt. Vun 2005 af an lett he vun dor ut sien Platten rutbringen.
To dat Album „!Donnerwetter!“ höört dree CDs mit to. De eersten 22 Leeder sünd rappt, man up de tweede CD finnt sik 30 Stücken mit Orchoster, wo dat (bit up een) keen Beat bi gifft. Düsse tweede CD heet „Herr der Dinge“. Pi packt dor de Geschicht vun den Undergroundrap in Düütschland in en groot Geschicht in den Stil vun Herr der Ringe oder dat Nibelungenleed.
Bito studeert Prinz Pi vun Harfst 2002 af an „Kommunikationsdesign“ an de Kunsthoochschool in Berlin-Weißensee.
Wat rutkamen is
1998: Porno Privat (CD)
1998: Die schiefe Ebene des Bewusstseins (Tape) (mit Mixmaster Müller as Soziale Kontakte)
2000: An der Front (Tape) (Beatfabrik)
2000: Flüssig Brot (Tape) (mit Smexer as Promolle MCs)
2001: Die einzige Alternative (CD) (mit Mixmaster Müller as Soziale Kontakte)
2001: Muskat EP (Vinyl)
2001: Operation: Fuck Big Bud (EP) (Beatfabrik)
2001: Radium (EP)
2001: WortShots (CD) (Beatfabrik)
2001: Rolling Stars 2 (CD)
2001: Rapkosmetik (CD-Sampler)
2002: Radium Reaktion (CD)
2002: Picknick (EP)
2002: Blackbooktape 2 - Jung, schön und stylisch (CD)
2003: PanzDominanz und ProMolle (CD) (Beatfabrik Dubbelalbum)
2003: Blackbooktape 3 (CD)
2004: 1. Liga (CD) (mit Separate as P & S)
2005: Guess' Who's Back On The Streets (Mixtape)
2005: Teenage Mutant Horror Show (CD)
2005: Zeit ist Geld (Streetalbum)
2005: Geschriebene Geschichte (Best-of Album)
2006: Lässt die Puppen tanzen (Live CD in lüttje Uplaag)
2006: Instinkt (EP)
2006: !Donnerwetter! (2 oder beter 3-CD Album)
2007: Das Prinz IP Prinz PI Vol. 1 (DVD + CD)
2007: Zeitlos (CD)
2008: Gib dem Affen Zucker (EP)
2008: Neopunk (CD)
2009: Teenage Mutant Horror Show 2 (CD)
2010: Illuminati EP (EP)
2011: Rebell ohne Grund (CD)
2013: Kompass ohne Norden (CD)
Sunst noch
2006 Roter September (Juice Exclusive [CD #67])
2006 Stan (Köstnix- Download)
2006 Roter Baron (Rap City Berlin 2 Sampler)
2007: Totentanz (Juice Exclusive - CD #75)
2007: Newschool Ikonen feat. Eko Fresh (Juice Exclusive - CD #78)
2007: Monarchie (Freetrack in't Internet)
2007: Flagge (Keyza Soze - Der Komponist)
Weblinks
No Peanuts Label Page
Siet för de Fans
PornoGraphics.de
Prinz Pi bi myspace.com
Roter Baron Reloaded
Interview mit mzee.com
Mann
Börger von Düütschland
Rap
Boren 1979 |
9940 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verfallsprodukt | Verfallsprodukt | En Verfallsprodukt is dat Resultat vun en Verfall vun en Utgangsstoff.
De Begreep is sünners brukt in de Karnphysik in’n Tosamenhang mit de Radioaktivität. Bi den radioaktiv Verfall oder ok bi’t Karnsplitten entsteiht ut en sünnern Atomkarn een oder mehrere annere Atomkarns, de Dochterelement (oder Dochterkarn) nöömt warrt. Dorbi warrt ok bannig Energie freesett, watt sik as Radioaktivität dorstellt un ok över Deelken oder över Strahlen transportiert warrt. De Dochterelementen un de radioaktiven Elementardeelken warrt tohopen as Verfallsprodukte betekend.
Verfall gifft dat ok in de Biologie. Dor geiht dat sünners üm zellulaar Verfall, man de Verfallsprodukten warrt dor meist as Detritus (vun lat. detritus – de Affall) betekend.
Karnphysik
Chemie |
9941 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1526 | 1526 |
Wat passeert is
2. Januar: De Bremer Prediger Johann Bornemacher warrt up'n Brandstapel in Veern as en Ketter verbrennt
20. April: Dat Riek vun de Mogulen warrt grünnt. In de eerste Slacht vun Panipat sleiht Babur den Sultan vun Delhi un grünnt dat Riek vun de Mogulen in den Noorden vun Indien. Babur is en Nahkamen vun Dschingis Khan un vun Timur Lang
22. Mai: De franzöösche König Franz I. un Paapst Clemens VII. maakt de Liga vun Cognac up gegen Kaiser Karl V.
2. Juli: In de Slacht bi Radstadt warrt de Baas vun de tirolschen Buurn, Michael Gaismair slahn. Dor is de Buurnkrieg in Tirol mit to Enn
21. August: Alonso de Salazar kümmt as eersten Europäer na de Marshallinseln
29. August: De Osmanen ünner Süleyman den Staatschen slaht in de Slacht bi Mohács de Ungarn. De ehr König Ludwig II. versuppt, as he utkniepen will. De Königrieken Böhmen un Ungarn fallt nu an sien Swager Ferdinand ut dat Huus Habsborg
16. Dezember: Ferdinand warrt vun de Stännen in Bratislava to’n König vun Ungarn wählt
Philipp Melanchton grünnt in Nürnbarg dat eerste Gymnasium. Later kriggt dat sien Naam un heet vun dor af an Melanchton-Gymnasium Nürnberg
Boren
25. Januar: Adolf I., Hartog vun Sleswig-Holsteen-Gottorp († 1586)
11. März: Heinrich Rantzau, Herr up Bredenborg († 1598)
31. Juli: August I., vun 1553 af an Kurförst vun Sassen († 1586)
Hans Vredeman de Vries, Maler
Storven
30. März: Mutianus Rufus, düütsch Humanist (* 1470)
19. Mai: Go-Kashiwabara, 104. Kaiser vun Japan (* 1464)
4. August: Juan Sebastián Elcano, spaanschen Seefahrer (* 1476)
Ludwig II. vun Böhmen un Ungarn
üm un bi 1526: Pedro Alvares Cabral: portugeeschen Seefahrer, een vun de Mannslüde, de Brasilien funnen hefft (* üm un bi1467)
Johr
16. Johrhunnert |
9942 | https://nds.wikipedia.org/wiki/22.%20Mai | 22. Mai | De 22.Mai is in den Gregoriaanschen Klenner de 142. Dag, oder de 143., wenn dat en Schaltjohr is.
Wat passeert is
Politik un Sellschop
1455: De Eerste Slacht von St Albans is de anfang von de Rosenkriege.
1526: De Liga vun Cognac warrt grünnt vun den franzööschen König Franz I. un den Paapst Clemens VII.. Düsse Liga geiht gegen den düütschen Kaiser Karl V.. De Republik Florenz maakt dor ok mit, just so as Mailand un de Republik Venedig.
1629: In Dörtigjohrig Krieg föhrt de Lübecker Freeden to dat Utscheeden von Däänmark as Kriegspartei.
1809: In de Slacht von Aspern bi Wien geiht de Roop von Napoléon Bonapartes Truppen, dat se nich to överwinnen weern, to’n Dübel.
1902: In Oregon warrt de Crater Lake National Park open maakt.
1939: In Berlin warrt de Stahlpakt twuschen Düütschland un Italien ünnerschreven
1961: John F. Kennedy hollt sien beröhmt Reed, in de he de eerste Reis na’n Maand un wedder trüch ankünnigt.
1972: Ceylon gifft sik en niege Verfaten un nöömt sik von nu an Sri Lanka.
1990: Ut de Jemenitsch Araabsch Republiek un de Volksdemokraatsch Republiek Jemen entsteiht de Republiek Jemen.
1992: Kroatien höhrt von nu an vull to de Verenigten Nationen.
2004: Manmohan Singh warrt Premierminister in Indien.
Weertschop
1942: In de USA warrt de Gewerkschop United Steelworkers grünnt.
1990: Microsoft kummt mit Windows 3.0 op’n Markt.
Kunst, Kultur un Bowark
1935: De Oper Die Zaubergeige vun Werner Egk warrt in Frankfort ooropföhrt.
Wetenschoppen un Technik
1902: De Bröder Wright laat sik jümmern Fleger patenteeren.
Katastrophen
1927: In Tsingai, China starvt mehr as 200.000 Minschen bi en Erdbeven mit de Magnitude MS = 8,3.
1960: In Chile gifft dat en Erdbeven mit de Magnitude MW = 9,5 (MS = 8,6), dat 4.000-5.000 Lüüd dat Leven köst. Dat is dat starkste Erdbeven dat opstunns meten worrn is.
1967: In Brüssel brennt dat Koophuus A línnovation daal. 300 Minschen kommt to Dood, as dat noch keen Sprinkleranlaagen geev.
1971: En Erdbeven mit de Magnitude MS = 7,0 bi Bingöl, Törkie fordert ca. 1000 Dode.
1998: In Bolivien starvt 105 Lüüd bi en Erdbeven mit de Magnitude MS = 6,6.
Boren
1644: Gabriel de Grupello, belgsch Bildhauer.
1783: William Sturgeon, engelsch Physiker un Erfinner.
1813: Richard Wagner, düütsch Komponist, Dramatiker, Philosoph, Dichter, Schriever, Theaterregisseur un Dirigent († 1883)
1848: Fritz von Uhde, düütsch Maler.
1859: Arthur Conan Doyle, britsch Dokter un Schriever.
1887: Wilhelm Kaisen, SPD-Politiker un Bremer Börgermeester († 1979)
1895: Phyllis Lindrea Covell, britisch Tennisspelerin († 1982)
1905: Bodo von Borries, düütsch Mit-Erfinner von dat Elektronenmikroskop
1907: Hergé, belgsch Comic-Tekner (Tim und Struppi) († 1983)
1907: Laurence Olivier, britsch Speelbaas un Schauspeler
1912: Herbert Charles Brown, britsch/US-amerikaansch Chemiker un Nobelpriesdräger († 2004)
1914: Sun Ra, US-amerikaansch Jazzmusiker, -komponist, Poet un Philosoph († 1993)
1924: Charles Aznavour, franzöösch Schriever, Chanson-Singer, Schauspeler un Komponist († 2018)
1938: Richard Benjamin, US-amerikaansch Schauspeler un Speelbaas
1943: Betty Williams, irisch Politikerin, kreeg den Freedensnobelpries
1943: Gesine Schwan, düütsch Politikwetenschopplerin
1953: Bum-Kun Cha, Süüdkoreaansch Footballspeler
1954: Shuji Nakamura, japaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1955: Philip Hallen Dybvig, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelppriesdräger
1959: Linda Emond, US-amerikaansch Schauspelerin
1969: Jörg Roßkopf, düütsch Dischtennisspeler
1970: Naomi Campbell, britsch Top-Model
1972: Konstantin Landa, russisch Schachspeler († 2022)
1978: Ginnifer Goodwin, US-amerikaansch Schauspelerin
1979: Maggie Q, US-amerikaansch Schauspelerin un Model
1987: Novak Đoković, serbisch Tennisspeler
Storven
337: Konstantin I., röömsch Kaiser
1068: Go-Reizei, 70. Kaiser von Japan (* 1025)
1569: Georg Aemilius, Theoloog un Botaniker
1667: Alexander VII., Paapst
1827: Patrice de Coninck, süüdnedderlannsch Jurist un Politiker (* 1770)
1873: Alessandro Manzoni, italiensch Schriever
1885: Victor Hugo, franzöösch Schriever.
1910: Jules Renard, franzöösch Schriever
1935: Friedrich Schwiening, Politiker un Börgermeester vun Auerk (* 1851)
1949: Klaus Mann, düütsch Schriever, Söhn von Thomas Mann.
1956: Walther Kossel, düütsch Physiker.
1972: Margaret Rutherford, britsch Schauspelerin (* 1892)
1983: Albert Claude, belgsch Mediziner und Nobelpriesdräger
1992: György Ránki, ungarsch Komponist
2000: Ernst Dieter Lueg, düütsch Journalist
2007: Jef Planckaert, belgisch Radrennfohrer (* 1934)
2014: Dragoljub Velimirović, jugoslaawsch-serbisch Schachspeler (* 1942)
2018: Philip Roth, US-amerikaansch Schriever (* 1933)
Mai 22 |
9943 | https://nds.wikipedia.org/wiki/29.%20August | 29. August | De 29. August is in den Gregoriaanschen Klenner de 241. Dag, man in Schaltjohren is dat de 242. Dag.
Wat passeert is
Politik un Sellschop
1348: In de Seeslacht von Karystos winnt de Venezianers över de Genuesen.
1484: Giovanni Battista Cibo wurrd to'n Paapst wählt un hett den Paapstnaam Innozenz VIII.
1526: De Osmanen ünner Süleyman den Staatschen slaht in de Slacht bi Mohács de Ungarn. De ehr König Ludwig II. versuppt, as he utkniepen will. De Königrieken Böhmen un Ungarn fallt nu an sien Swager Ferdinand ut dat Huus Habsborg
1533: Den lesten Herrscher vun de Inkas in Süüdamerika, Atahualpa, warrt in Cajamarca mit de Garott de Luft afknepen.
1622: In’n Dörtigjohrigen Krieg kummt dat to de Slacht bi Fleurus.
1756: Preußen marscheert in Sassen in. Dor fangt de 7-jöhrig-Krieg mit an.
1842: Mit den Verdrag von Nanking twüschen China un England geiht de Eerste Opiumkrieg to Ennd.
1914: In’n Eersten Weltkrieg warrt de düütsche Kolonie Samoa von Niegseeland besett.
1962: De Kubakries in’n Kolen Krieg: Op Spionaaschfotos von en Lockheed U-2 warrt eerstmals de Raketenbasen op Kuba sehen.
1991: Dat Land för't Utprobeern vun Atomwapen in Semipalatinsk warrt dicht maakt.
1995: En Anslag op den georgschen Präsidenten Eduard Schwedardnadse sleit fehl.
Weertschop
1751: In’n Keller von dat Heidelbarger Slott warrt dat weltwiet gröttste Wienfatt opstellt.
1924: De Bökergild Gutenberg warrt in Leipzig grünnt, üm eenfache Lüüd dör billige Böker den Togang to Literatur möglich to maken.
Kunst, Kultur un Bowark
1787: Friedrich von Schiller sien Drama Don Carlos warrt to’n eersten Mol oopföhrt. Dat passeert in Hamborg.
1949: De Düütsche Akademie för Spraak un Dichten warrt grünnt. Ehr höchst Utteken is de Georg-Büchner-Pries.
1951: Dat eerste Micky-Maus-Comic in Düütschland kümmt rut.
1952: De Kinofilm Casablanca hett Düütschland-Premiere in en stark kötte Faten.
1966: De Beatles gevt in San Francisco jümmer letztet apentlich Konzert.
Wetenschoppen un Technik
1831: Michael Faraday deckt de elektrisch Indukschoon op.
1949: De eerste sowjetsche Atombomb warrt utprobeert in Semipalatinsk.
1965: De Ruumkapsel Gemini 5 kiehrt na 8 Daag un 120 Eerdümlööp mit twee Astronauten trüch op de Eer.
1970: De McDonnell Douglas DC-10 maakt ehrn Jungfernflaag.
1982: Dat künstliche cheemsch Element Meitnerium warrt in Darmstadt to’n eersten mal tüügt.
Katastrophen
1907: De Québec-Brüch fallt noch bi’n Boen tohopen. Dorbi kommt 75 Boarbeiders üm’t Leven.
1996: Op Spitzbargen prallt en russ’sche Tupolew Tu-154 gegen en Barg. All 141 Minschen an Boord starvt.
2005: De Hurrikan Katrina lööst en Stormfloot ut, de New Orleans ünner Water sett un ok wiede Deele von de Bunnsstaaten Louisiana, Mississippi un Alabama. Över 1000 Minschen kommt üm, de Schaden belöpt sik op ~125 Mrd. Euro.
Boren
1619: Jean-Baptiste Colbert, franzöösch Staatsmann
1632: John Locke, engelsch Philosoph († 1704)
1756: Jan Śniadecki, poolsch Astronom un Mathematiker
1780: Jean Auguste Dominique Ingres, franzöösch Maler († 1867)
1866: Hermann Löns, düütsch Schriever († 1914)
1915: Ingrid Bergman, sweedsch Schauspelerin († 1982)
1920: Charlie Parker, US-amerikaansch Jazzmusiker un Komponist († 1955)
1925: Yvonne Sanson, greeksch-italieensch Filmschauspelerin († 2003)
1934: Horst Szymaniak, düütsch Footballnatschonalspeler († 2009)
1936: John McCain, US-amerikaansch Politiker un Senater († 2018)
1937: Dieter Kalenbach, düütsch Comictekner († 2021)
1940: Rinnat Safin, sowjeetsch Biathlet († 2014)
1943: Arthur Bruce McDonald, kanaadsch Physiker un Nobelpriesdräger
1946: Jean-Baptiste Bagaza, Politiker un Präsident vun Burundi († 2016)
1949: Richard Gere, US-amerikaansch Schauspeler
1952: Todd Hallowell, US-amerikaansch Filmproduzent
1954: Werner Gilles, düütsch Maler
1955: Frank Hoste, belgisch Radrennfohrer
1958: Michael Jackson, US-amerikaansch Pop-Star († 2009)
1959: Rebecca De Mornay, US-amerikaansch Schauspelerin
1962: Jutta Kleinschmidt, düütsch Ralleyfohrerin
1965: Frances Ruffelle, britisch Singerin
Storven
1523: Ulrich vun Hutten, düütschen Humanisten un Schriever.
1526: Ludwig II., König vun Ungarn.
1533: Atahualpa, leste König vun de Inkas in Süüdamerika.
1799: Paapst Pius VI..
1816: Johann Hieronymus Schröter, düütsch Astronom (* 1745)
1862: Francesco Carlini, italiensch Astronom un Geodät.
1873: Hermann Hankel, düütsch Mathematiker.
1904: Murad V., Sultan vun dat Osmaansche Riek.
1957: Willi Agatz, düütsch Politiker.
1972: Lale Andersen, düütsche Singersche (* 1905)
1973: Stringer Davis, britsch Schauspeler (* 1899)
1982: Ingrid Bergman, sweedsch Schauspelerin (* 1915)
2018: James Alexander Mirrlees, britisch Ökonom un Nobelpriesdräger (* 1936)
2021: Ed Asner, US-amerikaansch Schauspeler (* 1929)
August 29 |
9944 | https://nds.wikipedia.org/wiki/16.%20Dezember | 16. Dezember | De 16. Dezember is de 350. Dag in den Gregoriaanschen Klenner und de 351. Dag in Schaltjohren.
Wat passeert is
Politik un Sellschop
1404: Wilhelm VI. ut dat Huus Bayern warrt Graaf vun Holland
1431: De engelsche König Heinrich VI. warrt in’t Öller von 10 Johr to’n König von Frankriek kröönt.
1526: Ferdinand I. warrt in Bratislava vun de Stännen vun Ungarn to'n König vun Ungarn wählt.
1653: De eerste schrevene Verfaten von England (Instrument of Government) warrt verkünnt.
1653: Oliver Cromwell warrt Lord Protector vun England, Schottland un Irland
1740: Friedrich de Grote lett dat to Öösterriek hörend Slesien besetten.
1761: Na veer Maanden Belagern kapituleert de preuß’sche Fasten Kolberg in’n 7-johrig Krieg.
1773: Ut Protest gegen de engelschen Tollgesetten entern Mannslüde, de sik as Indianers utstaffeert harrn, de Teeschepe vun de East India Company in'n Haben vun Boston un smeten 342 Kisten mit Tee över Boord. Düsse Aktschoon kreeg later den Naam „Boston Tea Party“ un bedüüd för de amerikaansche Unafhängigkeit dat, wat de „Storm up de Bastille“ för Frankriek bedüden dö.
1838: De Buren ünner Andries Pretorius slagt de Zulu in de Slacht von Blood River.
1938: Adolf Hitler leggt dat Mudderkrüüz up as Utteknung för Mudders mit veele Kinner.
1944: In’n Tweeten Weltkrieg fangt de Ardennenoffensiv an.
1951: In de Länner Württemberg-Baden, Württemberg-Hohenzollern un Baden stimmt all Wahlberechtigten för de Vereenigen jümmer Länner to dat Bunnsland Baden-Württemberg, dat an’n 15. April 1952 denn grünnt warrt.
1990: Jean-Bertrand Aristide winnt mit grote Mehrheit de eersten demokratschen Präsidentenwahlen in Haiti.
1991: Kasachstan verklort sien Unafhangigkeit von de Sowjetunion.
Weertschop
1863: Gerard Adriaan Heineken köfft de Broeree De Hooiberg in Amsterdam. De Broeree warrt en vln de gröttsten in de ganze Welt.
1948: In Frankfort an’n Main nehmt de Kreditbank för den Weederopbo ehr Arbeid för dat Ümsetten von den Marshallplaan op.
1995: In Madrid ennt en Drapen von den Europääschen Raat, worop de Eenheiten „Euro“ un „Cent“ fastleggt worrn sünd.
Kunst, Kultur un Bowark
1835: De komische Oper L'Éclair von Fromental Halévy warrt in Paris ooropföhrt.
1893: De 9. Sinfonie Aus der neuen Welt in e-Moll Opus 95 von Antonín Dvořák warrt in New York ooropföhrt.
1941: De Film Quax, der Bruchpilot hett in Hamborg Premiere.
2000: De ZDF-Hitparade warrt to’n letzten mal senndt.
Wetenschoppen un Technik
1910: Bi en unfreewillig Flaagtest mit de Coanda-1910 deckt de rumäänsch Physiker un Aerodynamiker Henri Marie Coandă den Coandă-Effekt op.
1957: In dat Forscherzentrum Dresden-Rossendorf warrt de eerste Atomreaktor von de DDR in Betrieb nahmen.
1965: De NASA scheet mit en Delta-Rakete de Ruumsond Pioneer 6 los in Richten na de Sünn.
1967: An de Stanford University schafft en Grupp von Forschers üm Arthur Kronberg, reduplizeerbar DNA to isoleeren.
1985: In Birkenfeld warrt de Stefan-Morsch-Stiften to’n Fördern von Middel un Methoden gegen Leukämie- un Tumorsüüken inricht.
Katastrophen
1631: De Vesuv brickt ut un köst 4.000 Minschen dat Leven.
1796: Dat Lienenschipp Séduisant geiht vör Brest ünner. Dorbi kommt 680 Minschen üm.
1900: Dat Schoolschipp Gneisenau geiht in’n Storm vör Málaga ünner. 40 Mann von de Mannschop kommt üm.
1902: In Turkestan köst en Erdbeven mit de Magnitude MS = 6,4 ca. 4.500 Minschenleven.
1920: En Erdbeven mit Magnitude MS = 8,6 in de Provinz Ganshu in China fordert 200.000 Dode.
1966: Dat süüdkoreansch Fährschipp Namjung-Ho geiht ünner: 270 Dode.
1991: Dat ägyptsch Fährschipp Salem Express löpt op en Riff un geiht ünner. Dorbi starvt 700 von 900 Lüüd an Boord.
2014: Bi en Terroranslag in dat pakistaansch Peschawar keemen mindestens 141 Minschen to Dood, dorünner mindestens 132 Kinner.
Boren
869: Yōzei, 57. Kaiser von Japan
1770: Ludwig van Beethoven, düütsch Komponist († 1827)
1775: Jane Austen, engelsche Schrieverin
1775: François Adrien Boieldieu, franzöösch Opernkomponist († 1834)
1776: Johann W. Ritter, düütsch Physiker.
1790: Leopold I., eerste König von Belgien.
1826: Giambattista Donati, italiensch Astronom.
1832: Wilhelm Foerster, düütsch Astronom († 1921)
1857: Edward Barnard, US-amerikaansch Astronom.
1872: Anton Iwanowitsch Denikin, russisch General († 1947)
1887: Johann Radon, öösterrieksch Mathematiker.
1909: Milan Vidmar, sloweensch Ingenieur un Schachspeler († 1980)
1924: Kurt Gscheidle, düütsch Politiker († 2003)
1933: Reimer Bull, plattdüütsch Schriever († 2012)
1935: Horst Backat, düütsch Radrennfohrer
1935: Nelson Pessoa, brasiliaansch Springrieder
1938: Liv Ullmann, norwegsch Schauspelerin
1942: Harm Dallmeyer, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 1983)
1950: Roy Schuiten, nedderlannsch Radrennfohrer († 2006)
1964: Anfissa Reszowa, sowjeetsch Biathletin un Skilanglöperin
1964: Heike Drechsler, düütsch Lichtathletin un Olympiawinnerin
1971: Paul van Dyck, düütsch DJ un Musiker
1969: Adam Guy Riess, US-amerikaansch Astronom un Nobelpriesdräger
1972: Nicole Haislett, US-amerikaansch Swemmerin
1988: Mats Hummels, düütsch Footballnatschonalspeler
Storven
705: Wu Zetian, Kaiserin von China
882: Johannes VIII., Paapst (* vör 852)
1692: Antonio Carneo, veneziaansch Maler (* 1637)
1779: Go-Momozono, 118. Kaiser von Japan.
1859: Wilhelm Grimm, düütsch Sprakenwetenschoppler un Määrkensammler.
1940: William Wallace, schottisch Komponist, Musikschriever un Oogendokter (* 1860)
1945: Sigmund Hein, öösterrieksch Lepidopteroloog (* 1868)
1998: Franz K. Opitz, Swiezer Kunstmaler, Fotograf, Dichter, Musiker un Schriever
2001: Stefan Heym, düütsch Schriever un Journalist.
2003: Aglaja Schmid, österrieksch Schauspelerin un Synchroonsnackerin (* 1926)
2005: Kenneth Bulmer, britsch Schriever
2011: Bob Brookmeyer, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1929)
2020: Peter Wilhelm Dröscher, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Rhienland-Palz (* 1946)
2022: Hans-Peter Hallwachs, düütsch Schauspeler, Synchroon- un Hörspeelspreker (* 1938)
Dezember 16 |
9947 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rinteln | Rinteln | Rinteln is een Stadt in Neddersassen, Landkreis Schaumborg, mit 25.527 Inwahners (Stand: 2016) up een Flach van 109 km². De Oltstadt van Rinteln is ok hüüd noch van tallriek Fackwarkhüüs präägt. In dat Middelöller harr de Stadt ok en Stadtmüer umto, deren Utbau in de Neezeit de Stadt to de Festung Rinteln maaken dee. Van 1619 bit 1810 weer Rinteln todem Universitätsstadt.
De Stadt liggt in dat Wersertal und hett 19 Oortsdeelen. Nömmt wurrn is de Stadt eerstmalig an Enn’ van dat 11. Johrhunnert as Rentele. Rinteln weer bit 1977 Kreisstadt, tonächst bit 1904 van den Landkreis Rinteln, siet 1904 van den Landkreis Grafschap Schaumborg.
Weblinks
Landkreis Schaumborg
Oort
Stadt |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.