id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
9459 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1510 | 1510 |
Wat passeert is
De Portugesen nehmt Goa in Indien in
Hamborg warrt up den Rieksdag to Augsborg to een free un unmiddelbar Rieksstadt maakt. Däänmark will dor nix vun weten
In de Kuntreien bi de Münnen vun den Kongo-Stroom fangt de Portugesen an un fangt un hannelt mit Slaven
Jakob Fugger warrt Baas vun dat Augsborger Hannelshuus
Boren
22. Juli: Alessandro de Medici, Duca della città di Penna un Hartog vun Florenz († 1537)
28. Oktober: Francisco de Borja, drüdden General vun de Jesuiten († 1572)
Philibert Delorme, franzööschen Architekt († 1570)
Francisco Vásquez de Coronado, spaanschen Updecker († 1554)
Ambroise Paré, franzööschen Chirurg († 1590)
Loys Bourgeois, franzöösch Komponist († 1572)
Pierre Certon, franzöösch Komponist
um 1510 rüm, annere seggt: um 1525 rüm: Diego Ortiz, spaanschen Komponisten in Neapel ut de Tied vun de Renaissance († um 1570 rüm)
Storven
1. März: Francisco de Almeida, portugeeschen Seefahrer un Militär (* 1450)
10. März: Johann Geiler von Kaysersberg, düütschen Prediger un Schriever (* 1445)
17. Mai: Sandro Botticelli, italieenschen Maler (* 1444)
vör den 25. Oktober: Giorgione, italieenschen Maler (* 1478)
Johr
16. Johrhunnert |
9461 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1511 | 1511 |
Wat passeert is
Albrecht vun Brannenborg-Preußen warrt to’n Hoochmeester vun den Düütschen Orden in Preußen wählt
de Malaiisch Halfinsel warrt een Deel vun dat Riek vun Portugal
Erasmus vun Rotterdam schrifft sien Book De Doorheit ehr Loff
In’n Lateran kümmt dat Föffte Laterankonzil tohopen. Paapst Julius II. verbinnt sik in de Hillig Liga mit de Republik Venedig, mit England un Spanien gegen Frankriek
Diego de Velázquez kümmt na Kuba un nümmt dat för Spanien in
Boren
18. Juni: Bartolomeo Ammanati, italieenschen Bildhauer un Bomeester († 1592)
30. Juli: Giorgio Vasari, Maler, Architekt un Biograph in Florenz († 1574)
24. August: Jean Bauhin, franzööschen Dokter († 1582)
22. Oktober: Erasmus Reinhold, düütsch Astronom un Mathematiker († 1553)
8. November: Paul Eber, Theoloog un Reformator
24. November: Johannes Secundus (Jan Nicolai Everaerts), neelatienschen Dichter, Maler un Bildhauer († 1536)
Pierre Viret, Theoloog un Reformator ut de Swiez (†1576)
Sturben
31. Dezember: Bianca Maria Sforza, Dochter vun Hartog Galeazzo Maria Sforza von Mailand (* 1472)
Johr
16. Johrhunnert |
9462 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Greeksche%20Tallen | Greeksche Tallen | Greeksche Tallen wöörn dat normaale System för dat Doorstellen vun de Tallen in Grekenland in de klassische Antike. In’n hüütigen Greeksch ward dit jümmers noch foken för Ordinaltallen (eerster, tweeter, ...) brukt. För de Kardinaltallen (een, twee, ...) war hüütigendaags mehrstendeels de arabische Ziffer (enkelte Tall) nohmen. Blots de Lüüd, de mit Afsicht de Traditschoon hoolen wüllt, nehmt ok för de Kardinaltallen de greeksche Schrievwies.
Dat System brukt dat greeksche Alphabet.
Dat eerste System von disse Tallendoorstellung wöör so opkammen, dat de eerste Bookstav in’ne Utspraak vun ene Ziffer ton’n Teeken för disse Ziffer woorn is.
Domols wüür: Ι (eenfacher Streek) = 1; Π (vun pente) = 5; Δ (vun deka) = 10; Η (vun hekaton) = 100; Χ (vun chilioi) = 1000; un Μ (vun myrioi) = 10 000. De Doorstellen för de Tallen ut enkelte Ziffern wüür liekers to dat römische System.
Vun dat 4. Johrhunnert v. Chr. af an wöör dit System ersett von en dezimale System, dat obers ook de Bookstaven as Ziffern brukt hett. To jede Ziffer (1, 2, ..., 9) wöör en Bookstav toodeelt, ok för de teihn- (10, 20, ..., 90) un hunnertfachen (100, 200, ..., 900) Weerten. Dorför hett man 27 Bookstaven bruukt. Wiel dat greeksche Alphabet obers bloot 24 Bookstaven hett, hebbt se door to dree Bookstaaven ut een föhere greeksche Alphabet nohmen:
Digamma (ϝ), woför man laater mehrstendeels dat liekers utsehende Stigma – en Ligatur ut Sigma un Tau as 6. Dorför kann man ook Sigma (ς) in de Form an’n Wuurtenn oder ook Sigma-Tau (στ) as twee trenn’te Bookstaven schrieven.
Qoppa (ϟ) as 90. Disse Form von dat Qoppa, dat so nömte "numerische Qoppa", süht ganz anners ut as dat so nömte "alphabetsche Qoppa". (Dat Teeken süht bald so ut as en Blitz)
Sampi (ϡ) as 900
Da Tallen ward as Summ von de Ziffern büüld, as eene „Additschon“. "Nullen" ward wegloten. Achter de Tall ward en einfachen Anföhrungsteeken sett, üm de Reeg von Ziffern vun en Wuurd oder en Afkötten to unnerscheeden.
Ook Tallen vun 1.000 bit 999.999 künnt wiest warrn: Dortoo ward de sülben Ziffern noch mal för eendusender, teihndusender un hunnertdusender nohmen und man set ok noch een tweetes
Anföhrungsteeken (ünnen) förwech.
Tallsystem |
9463 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tee | Tee | Tee (, [], in' Min-Nan-Dialekt spraken „tê“) is en heet Upgeetdrunk, de ut ünnerscheedlich Plantendeelen (Blööt, Knospen, Blüüten, Stängel) vun de Teeplant upbräut wurrd.
Tee enthollt, je nah Plantendeel (Knosp an' meesten, Blööt afstiegend) bit to 4,5 % Coffein. In dat 19. Johrhunnert wurr Warkstoff in' Tee as Thein oder Teein betekent. De Drunk wurr bit to de Rechtschrievreform van 1901 mit th as Thee schreven.
In' wiederen Sinn wurrd as „Tee“ en heet Upgeetdrunk betekent, dat ut ünnerscheedlich Deelen vun verscheeden Planten tobereit wurrd. Dorto hörrn ok Krüüdentees un Früchtetees. Bruukt Plantendeelen sünd dorbi neben de baben nömmt Deelen ok je nah de Soort vun de Plant ok noch Früchte, Schill oder ok Wuddels.
Begreep
Dat Woort Tee wurr luut Indrag in dat Düütsch Wöörbook vun de Bröers Grimm in dat 17. Johrhunnert ut dat nedderlannsch thee in't Düütsche övernommen. De in Middeleuropa begäng Begreepen Tee, tea, thé stammen vun de minnanischen Utspraak vun 茶 af, wiel de europääsch Länner den Tee up den Seeweg ut Süüdchina kreegen. Länner as Russland, Törkie un Persien, de up den Landweg över Noordchina mit Tee beleefert wurrn, aber ok de Seefohrernatschoon Portugal, övernehmen dorgegen dat Mandarin-Woort chá (, utspraaken Tscha; de Utspraak för törksch çay un russisch Чай is Tschai), oorsprünglich Tschaje ().
Siet dat fröhe 18. Johrhunnert wurrd da Woort Tee ok för de Upguss ut anner Planten bruukt un betekent nich alleen Swaarttee, sonnern ok Krüüden- oder Früchtetees. En ähnlich Tostand herrscht ok in anner Spraken (to'n Bispeel Engelsch un Nedderlannsch). In dat Törksch is çay de Böverbegreep för Tee; siyah çay - swaart Tee, bitki çayı - Krüüdentee, yeşil çay - gröön Tee, meyve çayı - Früchtetee un buzlu çay - Iestee. In völ anner Spraken is dit Tosommenfaaten vun ünnerscheedlich Drunken ünner en Begreep dorgegen unbekannt. In dat Spaansch is Té blot Swaarttee, all anner heet infusión. Ähnlich verhollt sück dat in Frankriek: thé is swaart oder gröön Tee, Krüüdentee dorgegen tisane (oder infusion). In de franzööschsprakig Swiez wurrd dat Woort thé as in' düütschen Spraakgebruuk ok för Krüüdentee un Früchtetee bruukt. In de USA un vun dor ut verbeeden wurrd Tee intüschen faken as iced tea, also Iestee, drunken.
Inschränkend dröfft luut ISO-Norm 3720 blots Blööd un Upguss vun de Teeplant (Camellia sinensis) as Tee betekent wurrn.
Anbau
Teeplanten weern tonächst blots in China bekannt. 1823 wurrn in Assam (Indien) wildwassen Planten opdeckt, de aber längere Tiet nich richtig bestimmt wurrn. Eerst af 1834 wurr disse Oord kultiveert un mit anner Oorten krüüzt. De Krüüzungen wurrn bald ok in anner för hör bruukbar Regionen tücht un anbaut. Teestrüker laaten sück ut Saatgoot oder ut Settlinge, wat hüüd de Regel is, herantrecken. De Jungplanten wurrn in eegen nurseries (Uptuchtbüdel mit good Modereer) negen Maand lang sorgfältig pleegt. Pro Hektar wwurrn 12.000 bit 13.000 Settlinge bruukt. Dornah moot de Plant dree bit söss Johr wieder wassen, bit se to'n eersten Mal arnt wurrn kann. De Erdrag vun een Hektar ergifft dörsnittlich 1500 Kilogramm upgussfardigen Tee.
De „Levensverwachten“ vun de indischen Teestrüker bedrocht 30 bit 50 Johre, wiels de chineeschen Oorten bit to 100 Johr olt wurrn könnt. De Stecklinge wurrd ut de Drieven vun besünners kräftig un erdragriek Moderplanten wunnen. Dat is sogor mögelk, Teeplanten för spezielle Umweltbedingungen etwa mit Resistenzen gegen besünners Schädlinge oder Krankheiten to tüchten.
Herstellung
Traditschonelle Herstellung
Bi de traditschonelle Produktschoon vun Swaarttee moot de Teeblööt fiev Stuufen dörloopen: dat Welken (Withering), dormit de Blööt week un zart wurrn, dat Rullen (Rolling), dat Utseven, de Oxidatschoon un to'n Sluss dat Dröögen (Firing).
Um de Blööt nah dat Plücken week to maaken, wurr se fröher twee Stünn in de Sünn leggt. Later hett man Welkhürden in speziellen Hallen bruukt, in de en Temperatur vun 20 bit 22 °C herrschen dee. De Welkperzess düer denn bit to 24 Stünn. Hüüd wurrn meestens so nömmt Welktunnel insett, de de Teeblööt up Flootbänner dörloopen. De Stärkt vun de Welkung warkt sück (in' ümkehrt Verhältnis) up den Grad vun de later to recken Oxidatschoon ut.
Dat Rullen wurrd hüüd mit Maschinen maakt un düert etwa en half Stünn. Dorbi wurrn de Zellen vun de Blööt apenbraken, so dat ätherische Öle freesett wurrn. Ansluutend wurrn de Blööt nah Qualität sorteert. Bi de Oxidatschoon wurrd de denn dör künstlich herstellt hooch Luftfuchtigkeit vun över 90 Prozent bi nipp un nau 22 °C weer Fuchtigkeit toföögt, um de chemisch Perzesse in Gang to setten. Bi de Oxidatschoon entsteiht Warmt, de Temperatur vun de Blööt wurrd all 15 Minüüt meeten un wenn de Hööchsttemperatur vun 29 °C reckt is, dör Dröögen sofort afbraken. Wurrd disse Tietpunkt verpasst, hemm de Teeblööt kien Aroma mehr un gellen as „verbrannt“. De Oxidatschoon wurrd bi de traditschonell Teeproduktschoon as Fermentatschoon betekent, ofschons se kien relevante mikrobakterielle Komponente enthollt. In de modern Teetechnologie wurrd se aber ok nich mehr as Fermentatschoon betekent.
Dröögt wurrd in Maschinen mit Hülp vun Heetluft. Bi Ceylon recken 20 Minüüt bi 90 °C, Assam bruukt bedüüdend länger. Ansluutend wurrd de Tee sofort weer afköhlt.
In de Törkei wurrn för de Produktschoon vun je een Kilogramm Swaarttee söss Kilogramm Teeblööt verarbeit.
Bi Grööntee gifft dat in' Ünnerscheed to Swaarttee kien Oxidatschoon. In China un Indien, up Sri Lanka un Taiwan un neeerdings ok in Afrika wurrd ok halffermenteert Tee (Oolong) herstellt.
Eenzeln Teeplantagen, in de besünnere Teespezialitäten herstellt wurrn, produzieren noch nah de olt Methoden, bi de dat Welken an de Sünn passeert. Rullt wurrd vun Hand, de Oxidatschoon find in fluchten Körven statt.
CTC-Produktschoon
CTC steiht för Crushing (Körtbreeken), Tearing (Körtrieten) un Curling (Rullen). Bi disse modern, in groot Produktschoonswarken anwendt Methood wurrn de Teeblööt nah dat Welken in een Arbeitsgang maschinell braken, reeten un rullt. Deelwies wurrn CTC-Maschinen achternanner schalt, um noch fienere Tee-Pulver to kriegen. Dornah folgen Oxidatschoon, Dröögen un Sorteeren. Produzeert wurrn nah disse Methood Tees för den Gebruuk in Teebüdels.
Teeorten & Teesoorten
Teeorten
De oorsprüngliche Methood vun de Bereiten vun den Teedrunk is de Gebruuk vun frisch Teeblööt, de direkt vun den Struuk plückt in heet Water leggt wurrn. So maakt smeckt Tee düütlich anners as mit dröögt Blööt. Frisch Teeblööt laaten sück aber nich lang lagern, fermenteeren vun alleen oder verdarven dör de Tätigkeit vun nich wünscht Mikroorganismen. Dorher wurr de teelte Fermentatschoon un Dröögen entwickelt, dormit de Tee lagerfähig wurrd. Dorbi entstahn je nah Vörgahnswies un Utgangsmaterial tallriek ünnerscheedlich Smacksqualitäten. Hüüd wurrn veer traditschonelle Formen unterschett, de sück vör allen in den Grad vun de Oxidatschoon ünnerscheeden:
Gröön Tee – Oxidatschoon sall nich ween. Bi de traditschonell Herstellung wurrd de Tee nah de Arnt in Iesenpannen över dat Füer welkt un denn dröögt. Bi de industriell Herstellung passeert dat in groot röhrt Behältern.
Witt Tee – So nömmt, wiel de lütt Hooren an de Blattünnersiet den dröögten Teeblööt en witt-sülvern Farv geven. Kien wullt Oxidatschoon. Jung Drieve wurrn arnt un dröögt (as Heu). Blots Spitzentees eegnen sück to de Produktschoon vun witt Tee.
Oolong – deelwies oxideert. Nah de Arnt wurrd de Tee in Wilgenkörven schüttelt, de uttreeden Saft reageert mit den Suerstoff vun de Luft. Disse Perzess wurrd dör dat Heet maaken in Iesenpannen stoppt.
Swaart Tee wurrd in Oostasien as Root Tee (紅茶, chin. Hong cha, jap. Kōcha) betekent – komplett Oxidatschoon. As Oolong, de Oxidatschonsperzess wurrd aber nich anhollen. Eerst nah längere Tiet wurrd de Tee fardig dröögt.
Neben disse veer klassisch Herstellensoorten gifft dat wiedere, weniger verbreedt Spezialitäten
Nahvergoren Tee (to'n Bispeel de Pu-erh-cha) wurrd in Asien as Swaartee (黑茶, hēi chá) betekent un is tatsächlich ok bedüüden dunkler in de Farv as de in in Europa drunken Swaarttee – in de Tass sücht he in de Farv ehrder ut as Koffie. Dat hannelt sück um en ehmals grönen bit oolong-ortigen Tee, de in' im Ansluss över eenig Maand bit mehrere Johren riept is.
Geel Tee is en blots in China produzeert Spezialität. Dat is en Tee, de as de witt Tee arnt, aber nah de Arnt nich sofort wiederverarbeit wurrd. So find blots en minimale Oxidatschoon statt. Dat is en vun de düersten Tee-Spezialitäten, de man kriegen kann. Of un to wurrd he to den Grööntees toordnet.
Teesorten
Den verscheeden Teeorten wurrn nich to tellen Teesorten toordnet, bispeelswies:
Gröön Tee – Gunpowder, Sen Cha, Li Zi Xiang, Yunnan Yun Yin – Rolling Clouds – Special
Witt Tee – Pai Mu Dan – Mee Sum, Mo Li Yin Zhen „Jasmin Silber Nadel“
Oolong – Dong Ding Oolong Cha, Ti Kuan Yin Cha
Swaart Tee – Darjeeling, Dian Hong Cha
Pu-erh-cha – Pu Erh Tuo Cha, Palace of Pu Erh
Geel Tee – Jun Shan Yin Zhen
De in Europa bekanntst Teesorten sünd de nah hör Anbaurebeeden nömmt Sorten vun den Swaarten Tee Assam, Ceylon un Darjeeling. Tee wurrd aber noch in völ anner Gegenden produzeert. De ostindisch Assam-Tee stammt ut dat gröttste Anbaurebeet vun de Welt un is en typisch Hochlandtee mit kräftig Aroma. De herb-kräftige Ceylon wurrd in Sri Lanka anbaut, dat weltwiet dartgröttste Anbaurebeet. Beid Sorten finnen sück faken in Teemischungen un sünd gegen hart Water unempfindlich. De zort, geel Darjeeling wasst an de Süüdhänge vun den Himalaya rund um de glieknamig Distrikthööftstadt in dat nördlich Westbengalen up över 2000 Meter Hööcht. De is empfindlicher gegen hart Water. Formosa betekent meest gröön oder Oolong-Tees vun de Insel Taiwan.
Aromatiseert Tee
Aromatiseerte Tees gifft dat in twee Utprägungen. De klassischen aromatiseerten Tees kommen ut China. Grööntee oder en Mischung ut Gröön- un Swaarttee wurrd dör Togaav vun frisch Blüüten aromatiseert. De Blüüten wurrn regelmatig afseevt un weer dör frische Blüüten ersett, bit dat wünscht Aroma reckt is. De bekanntst Varianten sünd Rosentee un Jasmintee, deren Hannelsformen faken ok noch Blüütenreste enthollen.
Tonehmend anseggter sünd in Europa aromatiseert Swaart- oder Grööntees. Dorbi wurrd de Tee mit ünnerscheedlich natüürlich Aromen anriekert. Bekannte Smacksrichten sünd Fruchtaromen as Kassen oder Maracuja, Vanille un anner Gewürze as Anis, Zimt oder Zitrusaromen as Orange, Zitrone ok Bergamotte. Letztere is in en vun de öldsten Aromatees – den Earl Grey – enthollen.
Anboden wurrd ok Tee mit industriell herstellten naturidentischen Aromen as Mandel, Bratappel, Schokolaad, Peppermünten, Erdbeere. Bi völ vun disse aromatiseert Sorten speelt de Qualität vun den bruukten Tee en ünnerordnet Rull, wiel he blots as Drägermaterial vun den Aromastoff bruukt wurrd.
Rooktee un Rösttee
Ünner Rooktee versteiht man en Teesoort, bi de de Blööt bi dat Dröögen in den Rook vun harzriek Holt rökert wurrn. Dordör kriggt de Tee en besünner Aroma mit en kräftig röökerch Noot un en intensiven Duft. An' wietsten verbreedt is hüüd de Soort Lapsang Souchong. Aber ok in russisch Mischungen un Karawanen-Mischungen kummt he to Anwennen, de den stark röökerchen Tee blots andeelig enthollen. De Tee kann good bi Brottieden drunken wurrn. In en rein Form kann he ok to't Kaaken as soltfree Alternative to dat Rooksolt bruukt wurrn un sörgt för dat Rookaroma, dat ok in eenig amerikaansch Kööken beleevt is.
De röökerch Noot is bannig olt un drüff bi all Sorten mit Schnelltrocknung vörkommen ween, bevör dat gelung, heeten Luftstroom ahn Rookbimischung to ertüügen. De Beteken Karawanen-Mischung geiht up en Transportwies vun den Tee torüch. De vertreden Ansicht, de Tee harr sien Rookaroma eerst dör de nächtlich Lagerfüer vun de Beduinen kreegen, is nich bestätigt. Völ röökerch Teesorten stammen ut Regionen mit ehmals Holtfüerdröögen un de europääsch Teehandel foot meest blots up den Waterweg.
Ünner Rösttee versteiht man meest gröönen Tee, de nich blots kört röst wurrd, um de Fermentatschoon antohollen, sonnern bi hooch Temperatur lang in en Pann bi 280–300 °C röst wurrd. Dorbi nehmt de Blööt en bruun Farv an un hett en mild malzig oder nöötoordig Smacksnoot un en bruun Tassenfarv. Dör dat verlüst de Tee meest all an Koffein un Bitterstoffe. En Bispeel för Rösttee is de Teesoort Hōjicha.
Qualität
Bi de Qualitätsinstuufen vun Tee ut de Regionen mit Johrestieden gifft dat twee Klassifizeerungen, eenmal nah de Arntperiood, to'n annern nah de Qualität vun de Blööt. De Bleutiet wurrd ok engelsch as Flush betekent. De eerst Arnt in't Fröhjohr leefert bannig lütt Blööt un wurrd as First Flush betekent, de tweet Arnt in' Mai as Second Flush. De Arnt tüschen de First Flush Periood un de Second Flush Periood wurrn „in between“ nömmt. De Arnt nah de Second Flush- Plücken heet „Autumnal“, dat so nömmt „Harvstplücken“. „In between“ un „Autumnal“ recken selten de Qualität vun de First- un Second Flush Tees un sünd meestens priesgrünstiger. In all Teeanbaurebeeden in Äquatornähe (as in Kenya, Sri Lanka) wurrd wegen de fehlen Johrestieden all veerteihn Daag arnt. De Qualität hangt vun de Laag vun dat Anbaurebeet, de Utwahl vun de Blööt nebst Knosp, den Tietpunkt vun de Arnt (in oder buterhalf vun de Regentieden), de Sorgfalt in de Verarbeitung un de Kunst vun den „teamakers“ af.
De Qualität vun den Blööt richt sück nah hör Stellung an den Twieg. De Knospen an de Spitze wurrn as Flowery Orange Pekoe betekent, dat dorünner stahn as Orange Pekoe, dat darte as Pekoe, de wiederen Blööt as Souchong. Dat Woort Pekoe stammt ut dat Chineesche un bedüüd „witt Fluum“, nemelk den Fluum vun de Teeknospen. De Begriff „Orange“ betreckt sück up dat Königshuus vun Oranien un bedüüd so völ as „königlich“. De Koffeingehalt vun Orange Pekoe bedrocht veer Perzent, de vun Pekoe un Souchong is minner.
Tee wurrd in Hannel in Blatt-Tee (Pekoe), „braaken“ Tee (Broken Pekoe), Fannings un „Stoff“ (Dust) indeelt. Tees mit lütt Blattgradeeren geevt wegen hör gröttere Böverflach bi glieker Menge vun Broken- oder Blatt-Tee mehr Aroma in körter Tiet in dat Water af; vun den Blattgrad alleen kann aber nich up de Qualität slooten wurrn. Entscheedend för de Qualitätseinstuufen sünd Grött, Form un Farv.
Ünner de Swaarttees entwickeln Spitzengewächse ut köhl Hoochland-Lagen vun 1000–2500 m, bispeelswies ut de Region um Darjeeling (Süüdhänge vun den Himalaja), besünners fien Aromen.
För grönen Tee gifft dat eegen Qualitätsbeteken. Man ünnerscheed Gunpowder, Chun-Mee, Natural Leaf un Matcha. Gunpowder (Scheetpulver) kummt ut dat eerste Plücken in' Fröhjohr, bi de de jung Blööt to lütt Kugeld dreiht wurrn, dorher de Beteken. Chun-Mee entspreckt den Flowery Orange Pekoe bi Swaarttee. Natural Leaf sünd ganze Blööt, de düchtig mild in' Smack sünd. Matcha is de to Pulver reeben Grööntee, as hüm de Japaner bruuken. Der is besünners bitter.
Floogtee
Eenig Hannelslüüd beeden Floogtee an, de frisch ut de Anbauregionen inflaagen wurrd. Besünners hoochwertig Tees, bi de de Frische för den Smack wichtig is, könnt so all kört Tiet nah de Arnt in Europa anbooden wurrn. Inflaagen wurrn to'n Bispeel wurrn to'n Bispeel First Flush ut Darjeeling oder Gröön Tee ut Japan as Kabusecha oder Gyokuro. Floogtees ut Japan kriegt de Beteken Shincha.
Hannelsformen
Je nah Teekultur un Gebrukergewohnheiten wurrd Tee in verscheeden Dorbeedensformen hannelt, de unafhängig vun Oorten un Sorten sünd.
Loos Tee
As losen Tee betekent man nichportioneerten Tee, de entweder un ganz oder braken Blööt un Knospen aber ok Stelen bestahn kann, oder to Pulver mahlen is. Loos Tee wurrd entweder direkt in Bräugefäße oder in en Filter individuell portioneert.
Portioneert Tee
As portioneerten Tee betekent man Tee, de in Büdels, Pads oder Kapseln afpackt in den Hannel gelanht. De Grött vun de Portschoon reckt vun een Tass bit hen to'n Kännchen.
Presst Tee
Presst Tee besteiht in dröög Blööt, de to Tegeltee (Barren), Stangen, Kugeln, Halfkugeln oder Teekoken (engl. tea cakes) presst wurrn. Teetegels wurrn aber ok as Tuuschmiddel bruukt. Se sünd de traditschonell Hannelsform vun Pu-Erh-Tee. To'n Verbruuk wurrd Deelen ut de Form braken oder, bi lüttgere Formen, de in' Ganzen överbräut. In' Smack gifft dat kien oder blots geringfügig Ünnerscheeden to anner Dröögformen.
Teetobereiten
För dat Tobereiten vun den Teedrunk gifft dat regional bannig verscheeden Varianten, de sück düütlich up den Smack utwirken. Welker Methood weltwiet lever nommen wurrd, hangt dorvan af, welker Form vun de Tee man to'n Gebruuk hett un de smacklich Vörstellungen vun de Bevölkerung. Ähnlich as bi Kakao un Koffie wurrn in Kontinentaleuropa faken de Gewohnheiten vun de Natschonen övernommen, de den Utgangsstoff in den Hannel brocht hemm. Bi den Tee wurrd in West- un Middeleuropa meest blots de so nömmt engelsch Tobereiten bruukt, en Methood, de wiels de britisch Kolonialtiet gemeensam mit den hannelten Tee verbreedt wurr. In Süüd- un Osteuropa treden orientalisch Inflooten dorto oder lösen sogor de engelsch Tobereiten af. In ehmalgen Koloniallänner, insluuten Noordamerika is de engelsch Tobereiten ebenfalls verbreedt. Kulturen ahn koloniale Vergangenheit oder mit eegen Teeanbau hemm in de Regel eegenstänndig Tobereitensformen.
Bräuvörgang
Kräftig Swaarttees wurrn meest immer mit sprudelnd kaaken Water upgaaten; bi Grööntees un halffermenteert Tees as ok fienen Swaarttee (First Flush Darjeelings etwa) könnt Temperaturen van 65 bis 90 °C bevörtoogt wurrn, wat de Inholtsstoffe un den Smack beter erollen deiht. Eenig japaansch Grööntees wurrn blots mit 50° un ok dorünner upbräut. Bi de engelsch Tobereiten wurrd immer heet upbräut, nie nich kaakt. Tee gifft aber völ vun sien Inholtsstoffe ok in kolt Water un ok in Alkohol fre (Teelikör), wobi de chemisch Perzessen aber langsamer aufloopen un to en stark vun den wähnten Smack afwiekend Ergevnis führen. De Chineesch Medizin kennt tallriek Verwennenformen dorför, deren Nutzen aber ok noch nich nahwiest is. Nah vörherrschen Meenen entstaht unafhängig vun de Bräutemperatur gewöhnlich Teedrunken, de sück in den Smack ünnerscheeden. Ok traditschonelle Rezepte för Iestee bräuen de Tee tonächst heet up, um hüm later weer aftoköhlen.
De Treckdüer, wiels de Teeblööt in't Water blieven, lett sück nich eenheitlich angeven un liggt sortenafhängig in en Beriek tüschen 20 Sekunn un fiev Minüüt. Je nah Düer wirkt de Tee ünnerscheedlich stark anregend, wobi dat verscheeden Theorien to de trecktietafhängig Wirkung up den Minschen gifft. As seker gellt, dat dat Koffein vun Anfang an in Lösung geiht, verscheeden anner Stoffe aber eerst nah 2–3 Minüüt. Inwuwiet de Tee allerdings nah mehr as 2 Minüüt Trecktiet beruhigend oder blots weniger anregend wirkt, is noch nich ganz klärt, wiel sück hier verscheeden Effekte ergänzen. So wanneln de sück langsam lösenden Polyphenole dat Koffein in en waterunlösliche Form um, mit stiegen Trecktiet fallt also de Andeel an dat physiologisch „bruukbar“ Koffein. Aber ok de Aminosüer Theanin, de en beruhigende Wirkung hett, lööst sück eerst nah eenig Minüüt in' Tee. Welker vun de Effekte nu överweegen deiht, is noch nich noog erforscht. In en Glaskann kann man de Verännern vun de Tee beobachten. Man kann faststellen, dat eenig Blööt an' Grund, annern an de Böverflach swemmen. Irgendwenner fangen de böveren Blööt an, nah ünnern to sinken, wiels de ünneren upstiegen. Dat is denn en gooden Tietpunkt, den Tee aftogeeten.
Sall de Tee stark anregend ween, könnt körttiedig Bräuen mit völ Teeblööt bruukt wurrn. De typisch starken Fröhstücksmischungen mit minn Blattgrött (groot Böverflach) sünd up dissen Gebruuk utleggt. De Herstellen vun Teedrunk in umfunktschoneert Koffiemaschinen (Teemaschinen, vör allen in Noordamerika) lööst bi Dörloopbräuen vör allen dat Koffein. Dat maschinell Bräuen führt ut verscheeden Grünnen to stark smacklich Verfrömdungen, dorünner den Gebruuk vun verscheeden Sorten in de sülvig Maaschien as ok technisch bedingte Probleme bi dat Reinmaaken. Teemaschinen hemm in Düütschland en leegen Afsatz, de Konsum pro Tag vun Tee is man minn, mit Utnahm in Oostfreesland.
Tobereitensvarianten
Gröön Tee wurrd meestens pur drunken, en bekannt Utnahm is de [[Marokko|marokkaansch Peppermüntentee up de Basis vun gröön Gunpowder, de mit völ Sucker drunken wurrd. To’n Swaarttee wurrn in verscheeden Regionen traditschonell verscheeden Tosätze in den Tee geeven, so in England un Indien Melk (besünners bi aromatiseert Tees as Earl Grey oder indischer Chai), in Oostfreesland Rohm, in de Mongolei un Tibet Botter, in Russland un Georgien ok Marmelaad, Gelees oder in Sirup inleggt Früchte. De oorsprünglich ut Russland stammen Togaav vun Zitroon oder Zitronenschill wurrd ok vun eenig Teedrinkers in Westeuropa schätzt. An’ wietsten verbreedt is de Togaav vun de Sööt maken Middel Sucker un Hönnig. Witt Kandissucker oder bruun Rohrsucker, ok bruun Kandis gellen as besünners good dorför. Letztere wurrn woll ehrder för Krüüdentee oder aromatiseert Tees bruukt.
Anhand vun de tweedeelig Teekann (Çaydanlık) kann de Tee in de Türkei je nah Smack as dünn Tee (açık çay) oder stark Tee (demli çay) serveert wurrn.
In Düütschland hett sück blots in Oostfreesland en eegen Teekultur bild. Hier drinkt man traditschonell starken Tee (vör allen de in Oostfreesland affüllten Oostfreesentee) mit flooten Rohm as ok Kluntjes. Traditschonell wurrd de nich umröhrt, so dat de Smack sück vun’ bitteren to’n sööten-sahnigen ännert.
Hart vun dat Water
Allgemeen wurrd week Water den Vörtoog geven. Bi de gellen hooch Waterstandards kann hüüd in Düütschland meest överall Leitungswater bruukt wurrn. Bi Beinträchtigungen dör Kalk oder Chlor kommt mitünner Waterfilter to'n Insatz. Ok afpackt Water ut den Hannel kummt to'n Insatz. Water mit Mineralien Water führt dorto, dat de Drunk ehrder trüb wurrd un de Smack ännert sück ok. De Verbruuk vun Teeblööt stiggt mit de Waterhart, wobi sück allerdings ok dör mehr Verbruuk de smacklich Inflooten vun de lööst Mineralien nich utglieken laaten. In Regionen mit düchtig kalkriek Water bild sück up den Tee en Film un de Smack wurrd mitünner as minnerwertig empfunnen. Dat gellt vör allen för weniger gerbsüerhollen Teesorten as Darjeeling, wiels to'n Bispeel Assam oder Ceylon weniger empfindlich up hart Water reageeren.
Teegeschirr
In meest all Kulturen wurrd Tee in speziellen Behältern tobereit, in Kannen, Pötten. grötteren Keramik- un un ok Holtgefäßen, die faken kulturtypisch Formen upwiesen un völfack to dat Kunsthandwark tellen; Tee wurrd in lüttgere Drinkgefäßen geven. Bi de engelsch Tobereiten wurrn meest en Teekann un Teetassen bruukt, de to en Service hörrn, aber ok de Tassen- un Beekerbräuen ahn Kann is begäng, wat ünner annern in de Gastronomie vörherrschend is. Bi dat Militär oder up Expeditschonen wurrd Tee faken mit Hülp vun lichter Metall- oder Kunststoffgeschirr tobereit.
In jeden Fall gellt för jeden Teedrunk, dat en Afköhlen to smacklich Verännern un Trübungen führt, de nich dör ncohmalig Upwarmen weer rüclgängig maakt wurrn können. De Trübungen bestaht ut Mineralien, Gerbstoffen, Ölen, Koffein un anner Substanzen, de chemisch komplex mitnanner reageeren un en massiv Verännern in de Tosommensetten vun den Drunk bewirken. In heet hollen Tee treden de later un in anner Reeg up, führen aber laatstens nah twee bit söss Stünnen to düütlich Verännern. Teegeschirr is faken up good Warmtspiekern utleggt, de Kannen sünd meest kugelförmig. Dat Warmhollen is bi grootvolumigen Teekannen mit Deckel lichter, de ok faken mit kaaken Water vörwarmt wurrn. Se bestaht as Koffiekannen ut Porzellan un anner keramisch Materialien oder Glas, ok Eddelstahl, Gussiesen, emallieert Blick oder Messing sünd verbreedt. To dat Warmhollen kommen faken Teewärmer, Teeluchten un Stövchen to'n Insatz.
För de Massenversörgen kann Tee in Keetels kaakt wurrn, de dör hör groot Volumen langsamer afköhlen. An' empfindlichsten reageert tassenbräut Tee (Teebüdel), de unmittelbor nah dat Recken vun de Drinktemperatur drunken wurr.
Tee is en aromatisch Drunk un deiht smacklich Sporen in' Behälter achterlaaten. Insbesünnere Behälter ut poröös Material (unglaseert Toonworen) könn Smackstoffe upnehmen un later weern an den Inholt afgeven. Dorüm wurrn sückse Behältnisse faken ahn Utnahm för dat Tobereiten vun Tee, af un to ok blots dat Tobereiten vun en speziell Soort, bruukt. Glatte Böverflachen as bi Teegeschirr ut Porzellan laat sück beter Reinigen, so dat disse smacksverännern Effekt nich uptreden deiht. Bi Behältern ut Metall kann dat to en Afgaav vun en „metallischen“ Smack an den Tee kommen. Man seggt denn, dat de Tee looid smeckt.
Upbewohren
Tee ist aromaempfindlich, de verännert sien Aroma bi nich richtig Upbewohren un nimmt ok Frömdröök gau an. Dorüm wurrn Teeblööt faken in slooten köhl, dunkel un dröög upbewohrt. Optimal (wiel arm an Luft-Depots), wenn ok nich so ästhetisch as eddel Döösen, sünd fast torullt Teetüüten. Bi de Gebruuk vun Döösen kummt dat gauer to Öllerungseffekte: Die aromageven ätherischen Öle wurrn minner un de Teesmack wirkt muffiger. Nah Anbröök sall de in teihn Week opbruukt wurrn. In dicht Packungen gellt he dorgegen bit to dree Johr nah de Arnt as frisch. Dröögt Tee is meest unbegrenzt lagerfähig, sofern de öllerungsbedingten smacklich Verännern hennommen wurrn. Ok de Koffeingehalt verännert sück dör de Lagerung praktisch nich.
Tee wurrd faken trennt vun all Oorten Gewürzen, Aromen un Kökenröök upbewohrt, gelegentlich in lütt Schappen oder in en Truhe. Ok upstiegen Damp vun' Herd oder Spöölbecken is nich goot för dat Teearoma.
Doseeren
Bi de engelsch Tobereiten wurrd in' Vergliek weniger Teeblatt bruukt, as bi völ anner Tobereitensformen. De Tee wurrd dorbi good utnutzt. Blots de Gebruuk vun Teestuuven is noch effizienter. Allgemeen kann pro Tass mit twee Gramm Teeblööt rekend wurrn, bit Swaarttee is dat ruch weg een Teeleepel, de as ungefähr Volumenmaat hier sien Naam kreeg. De ideale Menge hangt vun de Teesoort, vun dat Water, vun dat Johr vun de Arnt vun den Tee un natüürlich vun den persönlichen Smack af.
Historie
China
Kiek bi: Chineesch Teekultur
Europa
Nah Europa keem de Tee Anfang vun dat 17. Johrhunnert. 1610 broch de Nedderlannsch Ostindien-Kompanie per Schipp to'n eersten Mal en Ladung gröön Tee mit in de Nedderlannen. Se harr to dissen Tietpunkt dat europääsch Monopol för den Hannel mit Asien. Wiel se kien direkten Togang to China harr, führ se den Tee över Java in. Af 1637 nehm jedes hollannsch Schipp vun den Hannelsstüttpunkt Batavia (hüüd Jakarta) ut eenig Kisten chineeschen un japaanschen Tee mit an Bord. 1644 hebbt de Holländer de eersten 100 Pund Tee nah England utleefert. 1669 gung dat Hannelsmonopol an de Britische Ostindien-Kompanie, de bit 1833 dat Monopol för den Chinahannel inneharr. De Seeweg vun Asien nah England düer dormals rund söss bit negen Maand, wat de Qualität vun de Tees minneseeren dee, de in muffigen Laderüüms lagert wurrn. Up den Landweg hett Wassili Storkow 1618 eerstmals Tee nah Russland as Geschenk för den Zaren brocht. De Weg führ över de Mongolei. De so nömmt Karawanentee gull as qualitativ hoochwertiger as de, de mit Schipp befördert wurr.
In Europa geev dat tonächst ünnerscheedlich Upfaaten doröver, of Tee gesundheitsfördernd oder schädlich weer. De dorför weern, hemm sück aber dörsett. De iefergste un bekanntste Förspreker vun de nee Drunk weer de hollännsch Dokter Cornelius Bontekoe, de 1679 en umfangriek Afhandlung dorto verfaat hett. Dorin hett he de Bevölkerung den Raat geven, jeden Dag so völ Tee to drinken, as de Nieren utscheeden können. Krank Lüüd sullen nah entsprekend Wähnen bit to 200 Tassen pro Dag drinken. För Kulturhistoriker gellt as utwiest, dat Bontekoe för sien Teepropaganda vun de Hollännsch-Ostindisch Kompanie betallt wurr un wohrschienlich sogor in deren Updrag schreev. In de Oeconomisch Encyclopädie vun Johann Georg Krünitz weer all to lesen: "Die Holländische Kompagnie, der es wesentlich daran lag, diesen mit so vielen Kosten herbeigeschafften Artikel nicht in ihren Magazinen liegen zu lassen, verschaffte sich gute Lobredner des Thees, zu diesen gehörte ganz besonders DrCornelius Bontekoe […]. Die Holländische Ostindische Kompagnie ließ dem Verfasser für sein Werk eine bedeutende Summe auszahlen […].
An' engelschen Hoff wurr de Tee 1662 dör Katharina von Braganza inführt; se gellt allgemeen as Begrünnerin vun de britisch Teekultur, de sück tonächst binnerhalb vun den Adel utbreeden dee. 1717 hett Thomas Twining dat eerst Teegeschäft in London apen maakt. En wiedere Neeern weern „Teegordens“, Parks mit belücht Gehweeg, Musikpavillons un Verkoopsstände för Tee un lütt Spiesen. As eerst Anlaag vun disse Oord hett Vauxhall Gardens 1732 apen maakt.
Midden vun dat 17. Johrhunnert keem de Tee vun de Nedderlannen nah Düütschland, tonächst nah Oostfreesland, wor sück en eegen oostfreesch Teekultur entwickeln dee. 1743 wurr in Hannober, dat dormals to de britisch Kroon hörrn dee, dat eerste Teeschäft in Düütschland apen maakt, dat bit hüdd existeert (Tee-Seeger). Versöök vun den preußischen König Friedrich II., den Teekonsum 1778 to verbeeden, bleven ahn Spood. As Grootbritannien 1780 en Hannelssparr över de Nedderlannen verhangen dee, leeten sück völ nedderlannsch Kooplüüd in Oostfreesland daal, 300 nedderlannsch Hannelsscheep fohren nu ünner oostfreesch Flagg. Dat führ to en wassen Popularität vun den Tee vör allen in Noorddüütschland. In den Literarischen Salons keem Tee in Mood un man hett sück to Teesellschoppen drapen.
Nah dat Enn' vun dat britisch Hannelsmonopol för China in dat Johr 1834 un dat Upheven vun de Navigatschoonsakte 1849, de fastleggt harr, dat blots britisch Scheep Woren ut Översee nah Grootbritannien leefern drüffen, hebbt sück ok anner Natschonen an den Teehannel bedeeligt, dorünner Düütschland un de USA. Wegen de Konkurrenzsituatschoon hebbt de Reedereen versöcht, de Reisedüer dör modern Scheep körter to hollen un so entstunnen de so nömmt Klipper. 1866 wurr de Sueskanal apenmaakt un nu düer de Seeweg vun Asian nah Grootbritannien blots noch 100 Daag. Kört dornah wurrn de Segelscheep dör de flinkeren Dampscheep aflööst. To glieker Tiet wurr de britisch Teehannel unafhängig vun China, wiel siet 1860 Tee up Ceylon, dat hüdige Sri Lanka, anbaut wurr.
Dat europääsch Interesse an de Tee(huus)kulturen un Teezeremonien vun de Herkunftslänner führ eerst in dat 20. Johrhunnert to breeder Utnannsersetten. Dorto droog Kakuza Okakura sien Book of Tea (New York 1906, dt: 1922) bi. 1924 keem Otto Schleinkofer sien Wark Der Tee mit groot Faltkoort vun de Tee-Distrikte in Ost-Asien herut. Dat Wark wurr nah den Krieg in' Osten und Westen fortsett. In de DDR hett sück de Worenkunn vun den Tee mit Fragen vun de maschinell Arnt in Kolchosen in Georgien befaat.
De Teeanbau in Georgien fung Enn' vun dat 19. Johrhunnert in' Süüdwesten vun dat Land in un üm Batumi an.
Eerst Versöök, de Teeplant ok in de Törkie antobauen, gaht bit in de 1920er Johren torüch. De eerst Anbau funn 1937 in Rize statt. Hüüd wurrd de Teeplant in de Törkie entlang vun de noordööstlich Swaartmeeküst anbaut. 2012 bedroog de Teeplantenarnt in de Törkie 1,25 Mio. Tünn. Dorvan stammen dörsnittlich 66 % ut de Provinz Rize, 20 % ut de Provinz Trabzon, 11 % ut de Provinz Artvin un de restlichen 3 % ut de Provinzen Giresun un Ordu.
Neben de Anbau in Vörderasien wurrd Tee in Europa ok up de Azoreninsel São Miguel un in Cornwall anbaut.
Teekulturen
Asien
In Korea, Japan, Vietnam un China bruukt man kien Seven oder Büdel, sonnern gütt dat heet Water direkt to den Tee in de Kann oder de Tass. De natten, in de Regel nich kleen maakt Teeblööt sünd swoorer as dat Water un setten sück up den Grund vun dat Gefäß af. De Tee kann so problemlos baben afgaaten bzw. afdrunken wurrn. Ebenfalls in Gebruuk sünd Seevinsatzen in de Kann, de de Teeblööt torüchhollen söllt. Dorbi wurrd de Tee bit to dreemal upgaaten, bevör man nee Teeblööt bruukt. Nah den eersten Upguss to wesseln, gellt as Teeken vun Dekadenz. Ok dat Sööten vun den Tee is in disse Länner nich begäng. In China hemm sück mit den Gong Fu Cha un in Japan mit den Sadō ünnerscheedlich Teekulturen entwickelt.
Indien övernehm Tee as Drunk eerst in dat 19. Johrhunnert vun de britisch Kolonialmacht, wurr aber gau to en bedüüden Hersteller, wiel de Tee grootflachig anbaut wurr, wat ok den Eegenkonsum mögelk maken dee. Tee wurrd hüüd an völ lütt Ständen langs de Straaten anbooden un in de Regel nich upbräut, sonnern ut billigen Assamtee tosommen mit Gewürzen un Melk upkaakt. Disse Tee heet Massala Chai, meestens blots as Chai betekent. Faken enthollen sünd Zimt, Kardamom, Ingwer, Peeper un Gewürznelken, jeweils in Stücken. De Tosommensetten is je nah Rezept un Region ünnerscheedlich. Stangenzimt wurrd in Indien faken an Stäe vun en Leepel to'n Umröhren vun dissen oder anner Teetobereiten bruukt. In Süüdindien drinkt man ok hüüd kien Tee, sonnern Koffie.
In Tibet wurrd Bottertee (Po cha od. Sutschia) drunken; dat is en soltigen Swaarttee mit Botter vun Yak-Kooi (Dris), de in en Röhr tobereit wurrd. De smeckt so ähnlich as en dünn Sopp, wat för Nicht-Tibeter gewöhnungsbedürftig is. Bottertee führt den Körper aber dör dat völ Fett völ Energie to un helpt dormit an koll Dag de Körpertemperatur to hollen.
In Länner as Thailand wurrd to'n Tee faken Koffiewitter (non-dairy creamer) anstäe vun Melk toföögt, wegen de Laktoseintoleranz vun de Bevölkerung. In Malaysia gifft dat sowohl de chineesch as ok de indisch Teekultur, hier hett in dat 20. Johrhunnert ok Iestee en groot Bedüüden wunnen.
Twee Upguss
Bi eenig Sorten verbetert sück de Smack, wenn man, as in Asien begäng, den eersten Upguss (meest mit wenig Water) sofort weggütt un denn noch mal upgütt. „De eerst Tass för den Feind – de tweet Tass för den Früend.“ Dat gifft en ähnlichen Effekt as bi de Waschungen ein, deent aber ok den Zweck, dat Blattgoot vun den grönen Tee richtig uptosluuten. In' Gegensatz to'n Swaarttee, bi de dröögt fermenteert Plantensaft ut böverflachlich Strukturen vun dat Blatt to waschen is, moot bi den Grööntee en Extraktschoon dörführt wurrn.
Russland
Nah Russland keem de Tee in dat 17. Johrhunnert ut de Mongolei. Tonächst wurr Tee an den Hoff vun den Zaren un vun de Bojaren drunken, 1670 weer dat Teedrinken in Moskau un in Nischni Nowgorod allgemeen verbreedt, nich jaber in dat restliche Russisch Riek. Dorüm kreegen de Inwahner vun Moskau den Ökelnaam „Teedrinker“ oder ok affällig „Watersuper“. Eerst in dat 19. Johrhunnert wurr Tee in ganz Russland to en Olldagsdrunk.
Russisch Tee wurrd in en Samowar to en Sud, de Sawarka verkaakt, de en Konzentrat dorstellt. Mit heet Water wurrd de to'n individuellen Teedrunkt verdünnt. De Sud is bit to söss Stünn holtbor, allerdings führt all en licht Afköhlen to en düütlich Trübung un smacklich Verännern, sobald de Sud mit heet Water verdünnt wurrd. De Sud is stark tanninhollen un smeckt bitter. As Söötensmiddel wurrd dorto leepelwies Marmelaad lutscht. Ähnlich as in de araabsch Teekultur gellt de Tee insgesamt as Söötdrunk.
As bi all Sudverfohren mööten de Teeblött vörher in mehreren Dörgängen mit heet Water ut den Samowar „wuschen“ wurrn. Af un to wurrd ok kolt Water dorto bruukt. De Waschungen mööten in de Tiet gau achternanner un mit en körten Toogtiet ween. Ahn dissen Vörgang is de Sud trübe un nich to gebruuken. Dat hangt mit mehreren Faktoren tosommen. Eenmal is de Tee faaken stofferk, to'n annern wurrn bi de Waschung licht lööslich böverflachig inlagert Stoffe utspöölt, de de komplexen Vörgänge bi de Trübung noch beschleunigen würrn. Dat afgaaten Water is allerdings glasklor, wiel de Stoff noch nich upquullen is. Nah de letzt Waschung wurrd de Suud mit heet Water ansett, de Samowar nahfüllt un etwa 20–30 Minüüt lang an't Kaaken hollen. Upstiegen Damp umströömt de Kann mit den Sud un hollt hüm heet. Is de Tee drinkfardig, wurrd de Temperatur up en licht Köcheln rünnerstellt un hollen. Sall ständig frisch Tee verfügbor ween, moot dat twee- twee bit dreemal jeden Dag maakt wurrn. Disse Prozedur weer vör dat Utfinnen vun den elektrisch bedreven Samowar bi Holtfüer dühtig upwennig un dorto bruuk man ok völ Ööven. De ansett Sud dröfft dör nahfüllt Water in den Waterruum vun de Samowar nich afköhlen. Dat is in Russland begäng, den Sud mit heet Wasser to verdünnen un weer nee uptokaaken oder wieder waschen Blattgoot totosetten.
Buterhalv vun dat russisch Karnrebeet gifft dat aber ok tallriek Varianten in de Teetobereiten ahn Samowar. Bi de Mongolen erinnert de Tobereiten an de Tibetisch Teekultur. Hier wurrd gröön Tegeltee (en dröög Preeform) kleen maakt, mit Water upkaakt un denn mit Melk un Yak-, Rinds- oder Schaapsfett, beten röst Mehl un Ries oder Weeten vermischt un mit en beten Solt afsmeckt. Disse Mischung wurrd 10 bit 15 Minuten kaak un hett Ähnlichkeit mit en Sopp. In Georgien wurrd de drööh Tekann heet maakt, denn kommt de Teeblööt rin un kört dornah heet Water; de Tee treckt wenig Minüüt.
Oostfreesch Tobereiten
Kiek bi: Oostfreesch Teekultur
Britisch Tobereiten
Kiek bi Britisch Teekultur
Orient
En ähnlich Tobereitenssystem as bi den Samowar stellt de in de orientaalsch Länner beleevte Çaydanlık dor. Ok disse Tee moot wuschen wurrn, um de sonst seker intreden Trübungen un smacklich Verännern to verhinnern. De Verbruuk vun Teeblööt is up de Tass rekent bannig hooch. De wurrd faken düchtig stark drunken un extrem suckert. Bimischungen vun Zitroon oder Melprodukten sünd nich begäng. Orientaalsch Swaarttee, de faken in wat priesgünstiger Kilopackung anboden wurrd, is för de engelsch Teetobereiten nich to gebruuken. För dat Ansetten vun den Sud bruukt man Ööven. Kenner vun orientaalsch Tees könnt an' Smack erkennen, of de Waschungen richtig dörführt wurrn sünd bzw. wat gegebenenfalls falsch maakt wurrn is.
Wertschaplich Bedüüden
De gröttsten Teeproduzenten
2010 wurrn luut FAO weltwiet 4,518 Millionen Tünn Tee arnt. De teihn weltwiet gröttsten Produzenten vun Tee hemm tosommen 89,9 % vun de Gesamtmenge arnt, laut FAO, Faostat, 2012.
2009 bedroog dat Exportvolumen weltwiet 1.776.824 Tünnen. De gröttsten Tee-Exporteure weern:
Kenia mit 331.594 t
China mit 305.352 t
Sri Lanka mit 288.528 t
De gröttsten Teeverbruuker
Weltwiet verbruukt jeder Inwahner in' Snitt 0,3 kg Tee pro Johr. Mengenmäßig wurrd hierbi vör allem in Indien, China un Großbritannien düchtig völ Tee drunken.
2009 weern de fiev Länner mit den hööchsten pro Kopp Teeverbruuk
Paraguay (11 kg)
Uruguay (9,3 kg)
Argentinien (6,7 kg)
Kuwait (3,8 kg)
Irland (3,4 kg)
Tee un Gesundheit
De Blööt vun gröön un swaarten Tee enthollen Koffein. De Koffeingehalt vun Teeblööt is mit bit to fiev Perzent höhger as bi Koffiebohnen (mit etwa een Perzent). Jedoch wurrd Tee mit mehr Water as Koffie upgaaten, so hett fardigen Tee blots en mäßigen Gehalt an Koffein. Treckt de Tee langer, so gaht Gerbstoffe över, de Koffein binnen. Disse Komplex wurrd in' Magen weer upspulten. Dordör wurrd dat Koffein langsamer vun den Organismus resorbeert. Koffein lööst sück in Water gauer as de Gerbstoffe. En Upguss vun rund dree Minüüt hett en ehrder anregen Wirkung, bi rund fiev Minüüt wurrd de Tee bitterer un de anregen Wirkung nimmt af. De hooch Polyphenolandeel in Tee kann de Upnahm vun Iesen ut plantlich Levensmiddel hinnern. Teedrinken in Övermaat kann dorher ünner bestimmt Ümstänn to Iesenmangel führen. En bestahn Blootarmoot kann schlimmer wurrn.
Dat ünner annern in' Grönen Tee enthollen Catechin is in de Laag Symptome vun Teenfleescherkrankungen to minneseeren.
Siet de 1990er Johren wurr gröön Tee in westlich Länner to'n Modedrunk. De Tee kreeg den Roop, geünder to ween as Swaarttee. Bei Typ ünnersc heeden sück dör de Fermentatschoon nah de Arnt. Ok bi Swaarttee sünd antioxidativ wirken Flavonoide enthollen. Dör de Fermentatschoon sünd aber eenig Flavonoide mitnanner verbunnen, de in' Körper deelwies weer spulten wurrn. Letztlich nimmt de Körper ut gröön oder swaarten Tee glieker Mengen un Oorten vun de Flavonoide up. So is dat Vörtrecken vun grönen Tee ut gesundheitlichen Grünnen nich beleggt. In' swaarten Tee is de Andeel an Catechinen düütlich minner, wiel wegen de Fermentatschoon de Catechine to oligomeren Theaflavinen reageeren.
De Flavonoide vun den Tee sünd vermootlich för de Stiegerung vun de Elastizität vun de Blootgefäße (Endothelfunktschoon) un somit deren Dörlässigkeit för de Blootmenge oorsächlich. En Studie vun de Berliner Charité wiest, dat disse Wirkung dör Togaav vun Melk to swaarten Tee meest kumplett uphaben wurrd. En anner Studie wiest, dat Melk den Gehalt vo (−)-Epigallocatechingallat in grönen Tee un de Gehalt vun Theaflavinen in swaarten Tee senkt.
De regelmatig Konsum vun grönen Tee minnert eventuell dat Risiko, an Krebs krank to wurrn. In eenig Studien wurr wiest, dat in Länner mit hooch Andeel vun Teedrinkers de Inzidenz för bestimmte Krebsoorten leeger is as in' Rest vun de Welt. För en präventive Wirkung wurrn insbesünnere de in eenig Teesorten natürlicherwies enthollen Polyphenole (vör allen dat Epigallocatechingallat, EGCG) verantwoortlich macht.
En Studie an Patienten mit Prostatakarzinom, de an dat Center for Human Nutrition an de David Geffen School of Medicine der UCLA dörführt wurr, kunn wiesen, dat dat ut den Tee stammen EGCG in de Tumoren nahwiesbar weer un dat Zellwassdom hemmen dee. Offensichtlich wies dorbi Swaarttee en wat starkere Wirkung as gröön Tee, dat Placebo (en Soda-Drunk) wies kien Wirkung. De Ergevnisse düüden dorup hen, dat gröön Tee un Swaarttee helpen könnt, Prostatakrebs to verhöden.
De in' Swaartee un insbesünnere in grönen Tee enthollen Polyphenole un Fluoride senken dat Risiko för Teenkaries.
Dör de Togaav vun Melk fallt Calciumoxalat as swoorlööslich Solt ut. De Gefohr vun Nierensteenbillen wurr so minner.
En Studie vun de Cheng-Kung-Universität in Taiwan tofolge senken all twee bit veer Tassen pro Dag dat Hypertonie-Risiko um 46 Perzent, höhgerer Konsum senkt dat Risiko sogor um 65 Perzent. De Studie wurr i över 1500 Personen dörführt. In Taiwan drinkt man vör allen Gröön Tee un den inheimischen Oolong-Tee.
De ägyptische Wetenschapler hett rutfunnen, dat Antibiotika düütlich beter wirken, wenn de Patienten tosätzlich grönen Tee drinken. Sien Forscherteam hett de Wirkung vun disse Kombinatschoon an de Erregern vun 28 Infektschonskrankheiten test. De Grööntee hett de Wirkung in all Fällen starker maakt. Sülvst eenig Keime, de nich mehr up Antibiotika anspreken deen, wurrn weer angriepbor.
Wurrd Tee mit hart Water kaakt, scheed sück nah eenig Tiet up de Böverflach en dünn Huut af. De e kristallin utsehn Schicht heet Teesteen oder Teehuut. De entsteiht, wenn de Gerbstoffe vun den Tee mit Magnesium- un Calciumionen vun dat hart Water reageeren un an de Böverflach utfällt wurrn. Gesundheitlich is se völlig unbedenklich. Manch Teedrinker schätzen dat nich, denn de Teehuut is en Indikator för hart Water, un dat is för de Entfalen vun en gooden Teesmack nich so goot to gebruuke. Todem lagert se sück ok in Tassen un Teekann af. Früchtetee is goot to gebruuken, um de vun swaarten oder grönen Tee veroorsaakt Teehuut in Teekannen weer to lösen.
Kiek ok
Teeroos (Tee) – Kunstvull tosommenbunnen Teeblööt, de ebenfalls upbräut wurrn.
Teeroute – Verscheeden asiatisch Hannelsweeg, tüschen dat 7. un 20. Johrhunnert
Literatur
Hans G. Adrian, Rolf L. Temming, Arend Vollers: Das Teebuch. Geschichte und Geschichten. Anbau, Herstellung und Rezepte. VMA, Wiesbaden 1990, ISBN 3-928127-01-2 (Lizenzutgaav vun de Originalutgaav bi Bucher, München Luzern 1983, ISBN 3-7658-0421-5).
Aleíjos [Pseudonym för Alex Pontvik]: Grüne Wunderdroge Tee. 4. Uplaag. Braumüller, Wien 1998 (1. Uplaag 1977), ISBN 3-7003-1217-2 (Goot Överblick, en beeten dröög schreven, olt Bornlaag, bannig fragwürdig letzt Deel mit en Polemik gegen den fermentierten Tee).
Hans-Bernd Böttger: Teelexikon - DAS Nachschlagewerk für alle Teetrinker. Pro BUSINESS Verlag, Berlin, 2010, ISBN 978-3-86805-788-1
Andreas Gruschke: Tee. Süßer Tau des Himmels. DTV, München 2001. ISBN 3-423-36242-1
Hellmut Grösser: Tee für Wissensdurstige. Verlag Albrecht (E.), 2000, ISBN 3-87014-003-8.
Henry Hobhouse: Sechs Pflanzen verändern die Welt. Chinarinde, Zuckerrohr, Tee, Baumwolle, Kartoffel, Kokastrauch. Klett-Cotta, Hamborg 2001. 4. Uplaag. ISBN 3-608-91024-7
Martin Krieger: Tee. Eine Kulturgeschichte. Böhlau. Köln u. a. 2009, ISBN 978-3-412-20427-3. (Rezension)
Ernst Janssen: Janssens Tee Almanach. 2003, ISBN 3-927359-85-8. (Rezension)
Jane Pettigrew: Tee. Benedikt Taschen Verlag, Köln 1998, ISBN 3-8228-7595-3. (Nahdruck 2002 dör Gondrom Verlag, ISBN 3-8112-1701-1)
James Norwood Pratt: Tea Dictionary, Tea Society, 2010, ISBN 978-0-9826241-1-1 (Düchtig umfangriek, engelsch Tee-Lexikon. Rezension)
James Norwood Pratt: Tee für Genießer. Vom Geist in der Tasse, Edition Spuren, November 2002, ISBN 978-3-9521966-5-6 (Düütsch Översetten vun den New Tea Lover’s Treasury, 1999, Rezension)
Stephan Reimertz: Vom Genuß des Tees: Eine heitere Reise durch alte Landschaften, ehrwürdige Traditionen und moderne Verhältnisse, inklusive einer kleinen Teeschule. Gustav Kiepenheuer Verlag, Leipzig 1998. ISBN 3-378-01023-1 (mit Glossar)
Otto F. Schleinkofer: Der Tee. de Gruyter, Berlin 1982. 3. Uplaag ISBN 3-11-009179-8
Werner F.J. Schmitt: Tea. Ullstein, 1997, ISBN 3-548-35756-3 (De Schriever is Inhebber vun den „King's Teagarden“ in Berlin)
Alain Stella, Nadine Beauthéac, Gilles Brochard, Catherine Donzel: Das Buch vom Tee. Collection Rolf Heyne, 2001. ISBN 3-89910-136-7 (de Nahdruck ut dat Johr 2003 hett nich de grootformatig Afbillen!)
Film
Bitterer Tee. Dokumentarfilm, Düütschland, 2013, 28:30 Min., Book un Regie: Michael Höft, Produktschoon: HTTV, NDR, SWR, Reeg: Die Reportage, Eerstsennen: 13. September 2013 bi den NDR, Inholtsangaav mit online-Video vun NDR.Bericht över „massiven Chemieeinsatz“ up de Tee-Plantagen vun Kenia, den weltwiet gröttsten Teeproduzenten.
Weblenken
Andreas Walter: Ein Buch über Tee. Allerlei wissenswertes um und über Tee, 19. Oktober 2009, En komplett privat Online-Book, Togreep an' 20. Februar 2014
Websteed vun den Düütschen Teeverband Hamborg
En Teelexikon mit Begreepen rund um den Tee
DNB-Katalog
Enkeld Nahwiesen
Tee |
9464 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1512 | 1512 |
Wat passeert is
21. Oktober: Martin Luther warrt Doktor vun de Theologie
Selim I. sett sienen Vadder as Sultan vun dat Osmaansche Riek af un regeert nu süms
Florenz blifft nich länger Republiek un kümmt torüch in de Hannen vun de Medici-Familie
Boren
15. Januar: Robert IV. vun de Mark, Hartog vun Bouillon, Herr vun Sedan
17. Januar: Sibylle vun Jülich-Kleve-Berg, Öllste Dochter vun Hartog Johann III. († 1554)
31. Januar: Heinrich I., Ökelnaam „de Kardinalkönig“, König vun Portugal, de lest König ut dat Huus Avis. († 1580)
5. März: Gerhard Mercator, Kartograf († 1594)
10. April: Jakob V., König vun Schottland († 1542)
22. Juni: Daniel vun Büren de Junge, Bremer Börgermeester († 1593)
Rabbi Löw ut Prag
Storven
22. Februar: Amerigo Vespucci, he hett Amerika sienen Naam geben (* 1451)
29. März: Lukas Watzenrode, Förstbischop vun dat Ermland (* 1447)
21. Mai: Pandolfo Petrucci, Herrscher vun Siena
Johr
16. Johrhunnert |
9465 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1513 | 1513 |
Wat passeert is
11. März: Leo X. warrt to’n Paapst wählt
6. Juni: De Eedgenoten winnt in de Slacht vun Novara gegen Frankriek
16. August: Kaiser Maximilian I. un König Hinrich VIII. winnt gegen de Franzosen in de Slacht bi Guinegate. De Hillig Liga, wo ok noch de Paapst un Spanien tohören doot, stridd gegen den franzööschen König Ludwig XII.
9. September: In de Slacht vun Flodden Field sleiht England de Schotten
25. September: Vasco Núñez de Balboa kriggt as eersten Mann ut Europa den Stillen Ozean to sehn
7. Oktober: De Spanier ünner den Befehl vun Ramón de Cardona slaht as een Liddmaat vun de Hillige Liga de Republik Venedig in de Slacht vun La Motta
Niccolò Macchiavelli schrifft sien beröhmt Book „De Först“
De Spanier kaamt bit nah Florida. Jem ehr Baas Juan Ponce de Leon is de eerste Mann ut Europa, de seker een Land to sehn kriggt, wat later to de USA tohören deit
As letzten Oort vun de Herzegowina fallt Vir in osmaansche Hannen
Boren
29. Oktober: Jacques Amyot, franzööschen Schriever un Theoloog († 1593)
John Knox, Reformator ut Schottland († 1572)
Storven
20. Februar: Johann I., König vun Däänmark 1481–1513 (* 1455)
21. Februar: Julius II., Paapst (* 1443)
9. September: Jakob IV., König vun Schottland (* 1473)
27. Dezember: Martin Pollich, Philosoph, Mediziner un Theoloog, eersten Rektor vun de Universität Wittenberg (* um 1452)
Johr
16. Johrhunnert |
9468 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ina%20M%C3%BCller | Ina Müller | Ina Müller (* 25. Juli 1965 in Köhlen) is en düütsche Schrieversche un Moderatorin, de ok Kabarett un Musik maakt.
Müller is as veerte vun fief Döchter in ene Buernfamilie in Köhlen boren un opwussen. Se hett en Lehr as pharmazeutsch-technische Assistentin maakt un en Tiet in ene Aftheek op Sylt arbeidt. 1994 hett se mit Edda Schnittgard dat Kabarett-Duo Queen Bee grünnt. Blangen de Optreed mit Queen Bee hett se ok veel alleen maakt, vör allen ok plattdüütsche Saken. Ok för Hör mal ’n beten to bi’n NDR hett se Texten schreven un spraken.
Queen Bee hett sik in’n Dezember 2005 oplööst. Müller maakt nu siet Februar 2006 ehr tweet Soloprogramm Ina Müller liest und singt op Platt. Bi’n NDR maakt se Moderatorin bi Land und Liebe, bi Inas Norden, bi Inas Nacht, un bi Stadt, Land, Ina. In’n Harvst 2006 güng se mit ehre Band op Tour mit dat Programm Weiblich, ledig, 40. In’n Harvst 2008 güng se mit ehre Band op Tour mit dat Programm Liebe macht taub.
Müller hett 2001 den Nedderdüütschen Literaturpries vun de Stadt Kappeln un 2006 den Heinrich-Schmidt-Barrien-Pries för ehre plattdüütschen Arbeiden kregen. Mit de Grupp Queen Bee hett se 2000 den Minnener Stichling un 2001 den Düütschen Kleenkunstpries kregen. 2008 weer se in de Kategorie Künstlerin natschonal för den Echo nomineert und kreeg den Düütsch Feernsehpries in de Kategorie "Beste Moderatschoon Late Night" för ehre Show Inas Nacht (NDR). Ina Müller hett 2010 den Grimme-Pries för Inas Nacht kregen un ok den Friedestrom-Pries.
Warken
1996 Die eine singt, die andere auch (Queen Bee)
1998 Wenn Du aufhörst, fang’ ich an (Queen Bee)
2000 Freundinnen (Queen Bee)
2002 Volle Kanne Kerzenschein (Queen Bee)
2002 Platt is nich uncool (Taschenbook)
2003 Platt is nich uncool (Höörbook)
2003 Schöne Frauen Kinofilm, DVD (Gastrull un Musik to’n Film mit Queen Bee)
2004 Mien Tung is keen Flokati (Taschenbook)
2004 Das große Du (Musik-CD)
2004 die schallPlatte (Musik-CD)
2005 Schöönheit vergeiht Hektar besteiht (Taschenbook)
2005 Abseits ist, wenn keiner pfeift (Queen Bee, CD un VCD)
2006 Schöönheit vergeiht Hektar besteiht (Höörbook)
2006 Weiblich, ledig, 40 (Musik-CD)
2007 Weiblich, ledig, 40Live Edition (Musik-CD/ DVD)
2008 Liebe macht taub (Musik-CD)
2008 Liebe macht taub (Konzert - DVD)
2009 Die Schallplatte - nied opleggt (Musik-CD)
2011 Das wär dein Lied gewesen (Musik-CD)
2011 Die Schallplatte - nied opleggt -live (Konzert - DVD)
2011 Die Schallplatte - nied opleggt - Sonderedition (Musik - CD/ Konzert - DVD)
2013 Live (Musik-Doppel-CD)
2013 48 (Musik-CD)
Weblenken
Websteed vun Ina Müller (hoochdüütsch)
Websteed vun Queen Bee (hoochdüütsch)
Fru
Kabarett
Moderator
Hoochdüütsch
Plattdüütsch
Grimme-Pries
Boren 1965
Börger von Düütschland |
9469 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Assibilatschoon | Assibilatschoon | Vun Assibilatschoon warrt snackt, wenn dör Luudwannel en Luud (vör allen bi /m/, /k/, un /t/ passeert dat) sik to den Zischluud /s/ wannelt.
Bispelen:
Bi den tweten germaanschen Luudwannel hett dat Hoochdüütsche dat t zu tz oder ss wannelt: plattdüütsch Katt → hoochdüütsch Katze, plattdüütsch Water → hoochdüütsch Wasser.
De romaanschen Spraken hebbt ok enen Zetazismus dörmaakt, to’n Bispeel hebbt de Germanen dat latiensche Woort Caesar noch as Kaiser mit /k/ övernahmen, bi dat Franzöösche heet dat Woort dorgegen César mit /s/ utspraken.
En Spezialfall vun Assibilatschoon is de Zetazismus, bi den sik /k/ oder /t/ op dat /i/ folgt na /s/ wannelt. Dat /'i/ kann dorbi wegfallen, dat Woort Assibilatschoon is dor sülms en Bispeel för.
To’n Bispeel hett sik de Naam Zeben ut kivinan billt.
Literatur
Heinrich Wesche: Zetazismus in niedersächsischen Flurnamen. in Indogermanica, Fs. fW Krause, Heidelbarg 1960, 230-248
Spraakwetenschop |
9471 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lambdazismus | Lambdazismus | Lambdazismus is en Luudwannel, bi den sik en /d/ oder /t/ to en /l/ wannelt.
En Bispeel sünd plattdüütsche Dialekten in Holsteen, bi de sik Wöör so as wedder, Ledder to weller un Leller wannelt hebbt.
De Lambdazismus kann sik faken noch in enen Rhotazismus foortsetten, bi den sik /l/ wieder to /r/ wannelt (werrer, Lerrer).
Spraakwetenschop |
9472 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rhotazismus | Rhotazismus | Rhotazismus is en Luudwannel, bi den sik en /d/, /t/, /l/ oder /s/ to en /r/ wannelt.
En Bispeel sünd plattdüütsche Dialekten in Mekelnborg, bi de sik Wöör so as wedder, Ledder to werrer un Lerrer wannelt hebbt. De Rhotazismus kann dorbi över de Twischenform Lambdazismus gahn, bi de sik /d/ oder /t/ toeerst to /l/ wannelt un denn to /r/. En Bispeel för Rhotazismus vun en /s/ is dat plattdüütsche Woortpoor freren/fresen, wat beid dat sülve bedüden deit, oder bi de Wöör was/weer.
Disse Wannel kummt aver ok in vele annere Spraken vör, to’n Bispeel latiensch ius för Recht mit den Genitiv iuris.
Spraakwetenschop |
9473 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bushido%20%28Rapper%29 | Bushido (Rapper) | Bushido (egentlich : Anis Mohamed Youssef Ferchichi; * 28. September 1978 in Bonn), ok bekannt ünner sien Ökelnaam Sonny Black is een düütsch-tuneesischen Rapper ut Berlin. Sien Aart vun’t Uptreden hett he sik bi de amerikaanschen Gangsta Rappers afkeken.
Leben un Karrier
De Künstlernaam „Bushido“ stammt ut de Japaansche Spraak un bedutt „Den Krieger sienen Weg“ (kiek nah bi Bushidō). Bushido is vun siene düütsche Mudder alleen uptagen wurrn. Mit sienen Vadder ut Tunesien hett he keen Kontakt harrt. Upwussen is he in Berlin-Tempelhof. Dor güng he ok up’t Gymnasium, man nah den 11. Johrgang hett he de School verlaten.
Vunwegen dat he fökener mit dat Gesett öber de Middel to’n Bedoven tohopenstott is un vunwegen „Kaputtmaken“ keem he vör Gericht. Dor möss he sik öberleggen, ob he in’t Jöögdgefängnis woll oder ob he sik leber up den Staat sien Kosten to’n Maler un Lackerer utbillen laten woll. He hett denn de Lehr maakt. Dor lehr he sienen latern Macker Fler kennen.
To’n Hip-Hop is Bushido dör dat Spröhen vun Graffitis kamen. Ünner den Ökelnaam „Fuchs“ (Voss) hett he bi de Gängs ES (Esoterics) un DMK (Dark Mindz Klique) Biller maalt. Sien Macker Vader(-licious) vun DMK hett em denn nah’n Rap bröcht.
Tohopen mit King Orgasmus One hefft de dree denn een Demotape upnahmen, dat hett den Naam 030 kregen. Mank jem ehr Frünnen un Mackers hefft se dor welk vun verköfft. Man to veel weern dat nich. Toeerst wat bi een richtig Label rutkamen is vun Bushido wat in dat Johr 2000 up dat „Froondokter-Tape“ tohopen mit King Orgasmus. Luv Money Records hett dat rutbröcht. Dat duur nich lang, denn bröch he sien eerst egen Tape rut, dat weer „King of Kingz“. Vunwegen düt Tape hett he nah dat Label Aggro Berlin wesselt, wo he mit Sido, B-Tight un Fler tohopenarbeit’ hett. Bi Aggro Berlin sünd se bi dat Album noch mal digital bigahn un hefft dat denn 2003 in düsse Version noch mal rutgahn laten. 2004 keem dat denn ünner sien egen Laben ersguterjunge noch mal wedder rut. Dor weern dor veer Remixen mit bi un dat Ganze hett den Naam „King of Kingz 2004 Edition“ kregen. 2005 keem dat Album up’n Index un dröff so nich fudder verköfft weern. Nu hett he de Saak noch mal wedder öberarbeit’ un wat softer maakt un tohopen mit een Demotape ünner den Naam „King of KingZ & Demotape- extended version“ in digitalen Tostand rutbröcht.
Lange vördem harr he in dat Johr 2002 ünner sien Ökelnaam „Sonny Black“ dat Album „Carlo, Cokxxx, Nutten“. Dor harr ok sien Fründ Fler bi mitmaakt. Later (2005) hett he ünner densülbigen Ökelnaam ok „Carlo Cokxxx Nutten II“ produzeert. 2003 hett he mit Ilan as Co-Producer sien neegst Soloalbum fardigstellt. Dat weer „Von Bordstein bis zur Skyline“ (Vun’n Bordsteen bit nah de Skyline). Vunwegen dat Musikvideo to den Tidel „Bei Nacht“ (Bi Nacht) un vunwegen dat he bi grötter Hip-Hop-Festivals uptreden dö, schaff he dat mit düt Album up Platz 88 vun de Charts.
Vergleken mit annern düütschen Hip-Hop gellt düt Album as düüster un hart. Dat warrt as Milensteen ansehn in de düütsche Rap-Geschicht.
Vunwegen dat se in Saken vun de Kunst nich öbereen kamen konnen, besünners, wat de tokümstig Solo-Karrier vun den Künstler angüng, hett Bushido in’n Summer 2004 Aggro Berlin verlaten un is bi Urban/Universal Music ünner Verdrag gahn. Dor hett he tohopen mit D-Bo dat Label ersguterjunge upmaakt. In de Midden vun’t Johr produzeer he tohopen mit Ilan in’n Updrag vun Rammstein een Remix vun de ehr Leed „Amerika“. In’n Oktober 2004 hett Bushido denn bi Universal de LP „Electro Ghetto“ rutgahn laten. De is up Platz 6 vun de düütschen Album-Charts kamen. Al an’n 4.April 2005 keem ünner den Ökelnaam „Sonny Black“ dat Album Carlo Cokxxx Nutten II rut. Dat weer de veerte LP binnen twee Johren. Dütmol hett nich sien vörmaligen Macker Fler mitmaakt, man Baba Saad. Dat Album keem noch höger, as Electro Ghetto un lann up Platz 3 vun de Charts.
In’n Winter 2004/2005 speel Bushido een Hööftrull in den Beef üm Eko Fresh ümto un hett dor ok een Disstrack mit Naam „Flerräter“ gegen sienen olen Macker Fler upnahmen. An’n 4. November 2005 keem Bushido sien Album „Staatsfeind Nr. 1“ rut. Dat weer in Linz produzeert wurrn.
Bushido sien neest Soloalbum heet Von der Skyline zum Bordstein zurück un keem an’n 1. September 2006 rut. Dor is keen Feature mit bi un Bushido hett de Saak tomeist süms produzeert. Na 2 Weeken geev dat dor in Düütschland al Gold för.
In Kopenhagen hett Bushido an’n 2. November den MTV Europe Music Award för den Best German Act vun MTV-Moderatersche Mirjam in’e Hannen kregen. Öber de Priesdrägers weer in’t Internet afstimmt wurrn. Upstellt weern ok Rammstein, Silbermond, Die Toten Hosen un Sportfreunde Stiller
De tweede Sampler vun dat Label „ersguterjunge“ mit den Naam „Vendetta“ schall an’n 1. Dezember 2006 rutkamen. Up de Single mit densülbigen Naam weert Chakuza un Eko Fresh featurt.
Striet üm Bushido
Rechtsextremismus
In de Medien warrt Bushido fökener mol vörsmeten, datt he sik nich wiet genug wegstellt vun sien rechtsextremen Fans. Ok schöllt siene Texten nich ganz wiet af vun Nationalismus un Rassismus stahn. Sien Anhängers seggt ober, dat is Dummtüüg, vunwegen datt sien Vadder Afrikaner is un he jümmers mit anner Künstlers tohopenarbeit’, de nich vun Düütschen afstammt, as mit Azad, Eko Fresh un Cassandra Steen. He süms seggt, mit jede Aart vun Rechtsextremismus harr he rein gornix an’n Hoot.
Fiendschup gegen Froonslüüd un Homosexuellen
Faken warrt ok dor öber snackt, dat Bushido Homosexuellen un Froonslüüd rünnermaken deit. In sien Leed „Nutte Bounce“ is dat Schimpwoort „Nutte“ (Punke) dat Woort, wat an’n meisten vörkummt. Wenn he fraagt warrt, seggt Bushido, he meent mit so’n Woort nich all Froonslüde, man bloß de richtigen Slutterdeerns, as Groupies.
Wenn he den Gangbang as een mooi Aart vun Sex henstellt un singt: „Pimmel in’n Mors, Pimmel in’n Mund. Een Pimmel in’e Kutt, nu warrt richtig bummst“ (Ut dat Leed „Gangbang“, dat midderwielen up’n Index steiht) denn seht sien Gegenspelers dat as Sexismus an un smiet em vör, he fodder up, Deerns Gewalt an to doon. In’n November 2005 geev dat grode Öberschriften in de Narichtenbläder, as Bushido in een Interview seggt hett, Paris Hilton, dat weer „man bloß een dumm Stück Fleesch“, dat he geern mal „för den Akt“ hebben dö: „Rünnermaken un denn tschüss“.
Den Bund sien Pröövstell för Schriften, de de Jöögd Tort andoot (Bundesprüfstelle für jugendgefährdende Schriften) glöövt, datt dat een oder anner Leed vun Bushido nich goot is för de Jöögd.
So sütt Bushido toeerst mol ut as een dummerhaftigen, düstern Gangster. Man up de anner Siet maakt he Leeder mit veel Geföhl, as Schmetterling, Hoffnung stirbt zuletzt, Wie ein Engel oder Schau mich an. In den Track Augenblick sett sik Bushido mit dat Verleeren vun sien grode Leev ut’eneen.
In de leste Tiet is dat rutkamen, dat Bushido al siet een poor Johren verheiraat is. An’n 20. Dezember 2005 hett he dat in’t Fernsehen bi „Viva live“ ober afstreden.
Wat vun em rutkamen is
Alben
1998: 030 (nich rutbröcht, as Fuchs mit Vader un King Orgasmus One (as Orgasmus))
1999: Demotape (nich rutbröcht)
2001: King of KingZ (up’n Index)
2002: Carlo, Cokxxx, Nutten (as Sonny Black mit Fler as Frank White)
2003: King Of KingZ [Digital Remastered Version] (up’n Index)
2003: Demotape 1999 (eerste CD, de vun dat Demotape rutbröcht weer, harr een lüttje Uplaag vun 300 Stück)
2003: Vom Bordstein bis zur Skyline (up’n Index) (DE: #87)
2004: King of KingZ 2004 Edition (up’n Index)
2004: Electro Ghetto (up’n Index) (DE: #6)
2005: Carlo Cokxxx Nutten 2 (as Sonny Black mit Saad) (DE: #3)
2005: King of KingZ & Demotape - extended version
2005: Staatsfeind Nr.1
2005: Electro Ghetto (Limited Pur Edition)
2005: Electro Ghetto (Re-Release)
2006: ersguterjunge Sampler (Vol.1) „Nemesis“ (DE: #4)
2006: Deutschland, gib mir ein Mic! (Live-CD/DVD) (DE: #10)
2006: Von der Skyline zum Bordstein zurück (DE: #2, A: #3, CH: #15)
2007: Von der Skyline Zum Bordstein Zurück (Ltd. Platinum Edt.) [Dubbel-CD]
2007: 7
2008: Heavy Metal Payback
Singles un wat süß noch rukamen is
2000: I Luv Money Sampler (Labelsampler, he weer mit een paar Tracks un Produktionen dor mit bi)
2002: Aggro Berlin - Ansage Nr. 1 (Labelsampler, he weer mit een paar Tracks dor mit bi)
2003: Aggro Berlin - Ansage Nr. 2 (Labelsampler, he weer mit een paar Tracks dor mit bi) (up’n Index)
2003: Bei Nacht (Single)
2003: Gemein wie 10 (Single)
2003: Aggro Berlin - Ansage Nr. 3 (Labelsampler, , he weer mit een paar Tracks dor mit bi) (up’n Index)
2004: Gegensätze ziehen sich an (Eko Fresh Feat. Bushido)
2004: Mitten ins Gesicht (Promotrack in Electro Ghetto Player)
2004: Electro Ghetto (Single)
2004: Nie wieder (Single)
2005: Hoffnung stirbt zuletzt (Single, tohopen mit Cassandra Steen)
2005: FLERräter (Freetrack mit Eko Fresh; Fler-Diss)
2005: Nie ein Rapper (Single, Feat. Saad)
2005: Worldwide (Featured-Track, Strapt & Bushido)
2005: Endgegner / Staatsfeind Nr.1 (Single)
2005: Augenblick (Single)
2006: Kein Ausweg (Bushido, Chakuza & Bizzy Montana - as Juice-Exclusive [CD #63])
2006: H.E.N.GZT (Freetrack, Bass-Sultan-Hengzt-Diss)
2006: Gheddo (Eko Fresh Feat. Bushido) (Single) (DE: #15)
2006: Von der Skyline zum Bordstein zurück (Single) (DE: #14)
2006: 11. September (Freetrack)
2006 Sonnenbank Flavour (Single)´
2007: Geben und Nehmen - Nyze feat. Bushido & Chakuza (rutkamen as Video - Internet Exclusive)
2007: Eure Kinder - Chakuza feat. Bushido (DE:#25)
2007: Alles Verloren (Single)
2007: Reich mir nicht deine Hand (Single)
2008: Unter der Sonne - Chakuza feat. Bushido (Single)
2008: Ching Ching (Single)
Mann
Singer
Rap
Berlin
Boren 1978
Börger von Düütschland |
9474 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Utspraak%20na%20de%20Schrievwies | Utspraak na de Schrievwies | Utspraak na de Schrievwies (engelsch spelling pronunciation) is ene Utspraak, de nipp un nau de Schrievwies folgt, ofschoonst de egentlich richtige Utspraak ene annere is.
To’n Bispeel hebbt de Lüüd in Plön den Naam vun jemehr Stadt fröher utspraken. Eerst mit de hoochdüütsche Schrievwies keem de Utspraak op.
De hüdige Utspraak vun dat Hoochdüütsche is in dat 19. Johrhunnert opkamen. Vördem hebbt de Lüüd de Standardspraak blots schreven un de Utspraak weer de vun’n Dialekt vun de Lüüd. In’t 19. Johrhunnert bruken se aver eerstmals ene eenheitliche Utspraak för de Utspraak op de groten Theaterböhnen (Bühnendeutsch). Dor sünd se in wiede Delen na de Schrievwies gahn, wat de richtige Utspraak wesen schall (Vörbild weer dat noorddüütsche Hoochdüütsch, de Noorddüütschen müssen Hoochdüütsch meist as Frömdspraak lehren un hebbt dat denn na de Schrievwies utspraken).
Ok bi Frömdwöör is de Utspraak na de Schrievwies vun Bedüden. Dat gellt in beid Richtungen, bi vele Frömdwöör warrt mit de Tiet de Schrievwies anpasst, dat de Utspraak na de Schrievwies nich so faken vörkummt, bi annere Frömdwöör sett sik de Utspraak na de Schrievwies dör (to’n Bispeel bi dat Woort grubbern dat vun dat Engelsche grub kummt un dor utspraken warrt).
Spraakwetenschop |
9475 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Elara%20%28Maand%29 | Elara (Maand) | Elara (ok Jupiter VII) is een von de Maanden wieter buten von den Planet Jupiter. De Maand is an’n 2. Januar 1905 von den US-amerikaanschen Astronomen Charles Dillon Perrine an de Lick-Steernwacht opdeckt worrn. De Naam kummt ut de greeksche Mythologie von Elara, de een Leevste von Zeus weer. Dissen Naam kreeg de Maand ober eers 1975.
Ümloopbahn
Elara löppt in en middleren Afstand von 11.741.000 km üm Jupiter un bruukt dor so üm un bi 259 Daag, 15 Stünnen un 22 Minuuten för. De Maandbahn is üm 26,627 ° gegen den Äquater von’n Jupiter kippt un hett ok en temlich groot Exzentrizität. Dat bedüüd, de Bahn is nich fein rund, man ’n beten in de Läng tagen. De Bahn is von de Eegenschoppen en beten gliek mit den Maand Himalia un warrt dorüm to de Himalia-Grupp rekent.
Egenschoppen
De Maand hett en Dörmeter vun rund 86 km. De Dicht is op 2,6 g/cm³ bestimmt worrn, wat teemlich groot is. De Wetenschopplers gaht dorvun ut, dat Elara gröttstendeels ut Silikat-Steen besteiht. De Bavenflach hett en Albedo von 0,04 – blots 4 % vun dat Licht, dat ankummt, warrt ok wedder torüchstrahlt. In 12 Stünnen dreiht sik Elara eenmol üm sik sülvst.
Maand
Jupiter |
9476 | https://nds.wikipedia.org/wiki/22.%20M%C3%A4rz | 22. März | De 22. März is de 81. Dag in den Gregoriaanschen Klenner, man de 82. Dag in en Schaltjohr.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1939: Litauen gifft dat Memelland an Düütschland af
1944: Tweete Weltkrieg: De Innenstadt vun Frankfort an’n Main warrt bombadeert un dorbi fast völlig twei maakt.
1945: In Kairo warrt de Araabsche Liga grünnt.
1946: De „Düütsch Konservativ Partei – Düütsch Rechtspartei“ (DKP-DRP) warrt ut de „Düütsch Konservativ Partei“ un de „Düütsch Opboo-Partei“ grünnt.
1966: Konrad Adenauer gifft den Vörsitt von de CDU an Ludwig Erhard af.
1974: De Düütsche Bunnsdag beslutt, dat af den 1. Januar 1975 de Lüüd mit 18 statt vörher mit 21 Johr vulljohrig warrt.
1993: Jiang Zemin warrt Staatspräsident von de Volksrepubliek China.
1999: Mart Laar warrt wedder Baas vun de Regeeren in Estland.
2003: Weltwiet warrt gegen den vun de USA un jemehr Verbünndten anfungen Irakkrieg demonstreert.
2016: Bi de Terroransläge vun Brüssel kaamt in de belgische Hööftstadt Brüssel 31 Lüde um. Bi 260 weert verwunnt. Na den Anslag hett de islamistische Terrorgrupp Islaamschen Staat bekannt maakt, datt se achter de Ansläge stunn.
Weertschap
1765: Dat britsch Parlament beslutt de Stamp Act för dat Bestüürn vun de noordamerikaanschen Kolonien.
1989: De Överinkunft von Basel över de Kontroll vun Affallweertschap över de Grenzen warrt vörleggt.
Kunst, Kultur un Boowark
1854: De Oper Die Nibelungen vun Heinrich Dorn warrt uropführt.
1876: In Berlin warrt de Nationalgalerie open maakt.
1963: In Grootbritannien kummt mit Please please me de eerste LP vun de Beatles up'n Markt.
1994: De Film Schindlers Liste vun Steven Spielberg warrt mit söven Oscars, so ok as besten Film, uttekend.
Wetenschoppen un Technik
1595: Sir Walter Raleigh deckt op Trinidad den Asphaltsee op.
1911: In Kiel löpt dat weltwiet eerste Linienschip, dat mit Turbinen andreven warrt, von'n Stapel.
1935: In Berlin warrt vun’n Berliner Funkturn dat weltwiet eerste Fernsehprogramm utstrahlt.
Katastrophen
1952: In Frankfort an’n Main verunglückt een DC-6 bi’t Landen in Nevel un bi starken Regen. 42 Lüüd starvt dorbi.
1979: Bi een Slagwedderexplosion in de Zeche Hansa in Dortmund kommt 7 Barglüdd üm.
1992: In New York störkt een Fokker F-28 bi’n Start af, as de Dregflachen vun dat Flugtüch veriest sünd. 27 Minschen blievt doot.
Boren
1212: Go-Horikawa, 86. Kaiser von Japan
1459: Maximilian I., Kaiser vun dat Hillig Röömsch Riek († 1519)
1599: Anthonis van Dyck, fläämsch Maler
1768: Jean Baptiste Joseph Fourier, franzöösch Mathematiker un Physiker.
1797: Willem I., düütsch Kaiser.
1799: Friedrich Wilhelm August Argelander, düütsch Astronom.
1819: Willem Rocco, plattdüütsch Schriever, Schauspeler un Danzlehrer ut Bremen († 1897)
1868: Robert Andrews Millikan, US-amerikaansch Physiker und Nobelpriesdräger.
1880: Emmerich Raab, öösterrieksch Entomoloog un Lepidopteroloog († 1959)
1887: Chico Marx, US-amerikaansch Komiker un Schauspeler
1890: Ewald von Kleist-Schmenzin, düütsch Politiker un Wedderstandskämper († 1945)
1900: Ludwig Wieder, düütsch Footballnatschonalspeler († 1977)
1912: Karl Malden, US-amerikaansch Schauspeler
1914: Sonny Burke, US-amerikaansch Jazz-Pianist, Keyboarder, Bandleader, Arrangeur un Komponist († 1980)
1918: Edward Van Dijck, belgisch Radrennfohrer († 1977)
1926: Marcel Ernzer, luxemborgsch Radrennfohrer († 2003)
1929: Fred Anderson, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2010)
1931: William Shatner, kanaadsch Schauspeler
1935: M. Emmet Walsh, US-amerikaansch Schauspeler
1936: Roger Whittaker, britsch Singer un Ledermaaker.
1937: Angelo Badalamenti, italiensch Komponist.
1941: Bruno Ganz, Swiezer Schauspeler
1945: Paul Schockemöhle, düütsch Springrieder un Ünnernehmer
1946: Melvin Sparks, US-amerikaansch Jazz- un Bluesmusiker († 2011)
1947: André Heller, schwiezer Ledermaaker, Schauspeler un Dichter.
1948: Andrew Lloyd Webber, britsch Komponist un Musiker
1950: Jindřich Balcar, tschechoslowaaksch Skispringer († 2013)
1951: Richard John Terrile, US-amerikaansch Astronom
1953: Brigitte Somfleth, düütsch Politikerin un Landdagsafordnete vun Neddersassen
1955: Doris Kresimon, düütsch Footballnatschonalspelerin
1961: Hubert Kah, düütsch Musiker un Produzent.
1976: Reese Witherspoon, US-amerikaansch Schauspelerin.
Storven
1687: Jean-Baptiste Lully, italieensch-franzöösch Komponist ut de Tiet vun dat Barock (* 1632)
1772: John Canton, britsch Physiker
1832: Johann Wolfgang von Goethe, düütsch Naturforscher un Schriever (* 1749)
1900: Georg Weidenhöfer, düütsch Politiker un Afordneter vun den Provinziallanddag Hannover (* 1834)
1920: Adolf Albin, rumäänsch Schachmeester (* 1848)
1927: Jan Hendriks Popping, plattdüütsch Schriever ut de Nedderlannen (* 1852)
1946: Clemens August Graf von Galen, düütsch Kardinal (* 1878)
1963: Franz Wrede, plattdüütsch Schriever (* 1890)
1963: Cilly Aussem, düütsch Tennisspelerin (* 1909)
1969: Ernst Deutsch, düütsch Schauspeler
1969: Gerhard Fritsch, österrieksch Schriever
1974: Roland Rohlfs, US-amerikaansch Testpilot
1982: Philipp Helbach, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1900)
1999: David Strickland, US-amerikaansch Schauspeler
2001: William Hanna, US-amerikaansch Tekentrickfilmmaaker
2002: Ernst Schmied, Swiezer Bargstieger (* 1924)
2010: James Whyte Black, britsch Pharmakoloog un Nobelpriesdräger (* 1924)
März 22 |
9482 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Jupiter-Maanden | List vun de Jupiter-Maanden | In de Tabell sünd all 79 Maanden vun’n Jupiter oplist, de bit hüüt bekannt sünd.
De List is sorteert no tonehmend middleren Bahnradius, dat heet, de Maand baven is an dichsten an Jupiter an, de ünnerste in de List is an wietsten buten. Nee funnen Maanden warrt toeerst mit en vörlöpig Naam betekent un kriegt eerst later en richtigen Naam.
De klöörten Reegen wiest op de Grött von de Maanden hen: De roden Maanden sünd in Dörmeter grötter as 1000 km, de witten Maanden sünd lütter as 50 km un de gelen leegt dortwüschen.
*En negative Ümlooptiet heet, dat de Maand den Jupiter trüchlöpig ümkreist, also gegen den Dreihsinn von den Planeten üm sien eegen Rotatschoonsass.
Maand
Jupiter |
9484 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bushido | Bushido | Bushido betekent
Bushidō, Levensphilosophie vun de Samurai in’t ole Japan,
Bushido, düütschen Rapper,
Bushido, Rullenspeel, dat in dat ole Japan speelt. |
9486 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1514 | 1514 |
Wat passeert is
Geheem Buurnverbänn staht up gegen jem ehren Piesacker Ulrich vun Württemberg
9. August: Hartog Ulrich vun Württemberg lett as Straaf de Anföhrers vun den Bundschoh-Bulten „Arm Konrad“ un 1.700 Buurn henrichten
De Boo vun de Fuggeree in Augsborg fangt an
Sultan Selim I. vun dat Osmaansche Riek sleiht den Schah Ismail vun Persien in de Slacht vun Tschaldiran
Ulrich vun Hutten kümmt na Düütschland torüch
Boren
6. April: Joachim Mörlin, Theoloog, Pastor un Reformator († 1571)
7. April: Joachim I. vun Alvensleben
13. August: Joachim Mynsinger vun Frundeck († 1588)
Boren ahn bekannt Datum
Giovanni Animuccia, italieensch Komponist († 1571)
Caspar Landsidel, düütsch Pädagoog un Rhetoriker († 1560)
Philipp vun Meckelnborg, († 1557)
Storven
9. Januar: Anna vun Bretagne, Königin vun Frankriek (* 1477)
11. März: Bramante, italieenschen Boomeester (* 1444)
28. November: Hartmann Schedel, düütschen Historiker (* 1440)
Georg Glockendon, Bookmaler ut Nürnbarg
Alexander vun Palz-Zweibrücken
Johr
16. Johrhunnert |
9487 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1515 | 1515 |
Wat passeert is
14. März: Hermann vun Wied warrt Arzbischop vun Köln
19. Mai: Georg vun Sassen verköfft Freesland för 200.000 rhiensche Gullen an dat Huus Habsborg
22. Juli: Dubbelhochtiet vun Wien. De Kaiser Maximilian I. un de König Vladislav II. vun Böhmen un Ungarn verheiraat jem ehr Enkelkinner. Dorbi nümmt Maximilian sien Enkeldochter Maria Vladislav sienen Söhn Ludwig as Mann un Maximilian sien Enkelsöhn Ferdinand heiraat Vladislav sien Enkeldochter Anna.
Franz I. warrt König vun Frankriek
In de Slacht ni Marignano winnt de Franzosen ünner jem ehren neen König Franz I. gegen de Eedgenoten. Dor verklaart de Swiez an’n 14. September, dat se vun nu af an „up ewig“ neutral blieven schall
Mühlhusen warrt een „Towannerten Oort“ bi de Eedgenotenschop.
Portugal fangt an mit dat Utforschen vun Brasilien
Boren
Petrus Ramus, franzööschen Philosophen, Logiker un Humanisten († 1572)
19. Januar: Sebastian Boetius, düütschen evangelischen Theologen († 1573)
18. Februar: Valerius Cordus
12. März: Caspar Othmayr
28. März: Theresa von Ávila, spaanische Nonn un Hillige († 1582)
4. April: Ambrosius Lobwasser, düütschen Schriever († 1585)
22. Juli: Philipp Neri, röömschen Hilligen, Hett dat Oratorium grünnt
22. September: Anna vun Kleve, Ehfroo vun König Heinrich VIII. († 1557)
4. Oktober: Lucas Cranach de Jüngere, düütschen Maler un Graphiker († 1586)
24. Oktober: Gianantonio Capizucchi, italieensch Kardinal († 1569)
Storven
1. Januar: Ludwig XII. (Frankriek), König vun Frankriek 1498–1515 (* 1462)
16. Dezember: Alfonso de Albuquerque „Alfonso de Grode“, portugeeschen Militär, Politiker, Seefohrer un tweede Gouverneur vun Indien (* 1453)
Alonso de Hojeda, spaanschen Updecker (* üm un bi 1470)
Johr
16. Johrhunnert |
9488 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Beneke | Beneke | Beneke (ok Benecke oder Bencke) is en plattdüütschen Vörnaam for Jungs.
Herkamen
Beneke kummt vun germaansche Naams mit Bern (bedüüdt Boor), so as Bernhard, oder mit Latiensch Bene (bedüüdt good) , so as Benedix.
De plattdüütsche Vörnaam
Mit de Tiet is de twete Sülv wegfullen. Togliek is dat Anbacksel (Suffix) -ke dortokamen, to’n Lüttermaken (Diminutiv).
Plattdüütsche Tonaams
Ut düssen Vörnaam Beneke sünd mit de Tiet allerhand plattdüütsche Tonaams worrn, as Beneke, Beneken, Bencke, Bencken, Benckens usw.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
9492 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Metis | Metis | Metis betekent
Métis, Ethnie in Kanada,
Metis, Figur ut de greeksche Mythologie, Moder von Athena,
(9) Metis, en Asteroid,
Metis, Maand vun’n Jupiter,
Metis, russ’sch Raketensystem.
Kiek ok bi: Mettis, Metisse. |
9493 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Adrastea | Adrastea | Adrastea oder Adrasteia betekent
Nemesis, en Binaam von de Nemesis in de greeksche Mythologie,
Rhea, en annern Naam för Rhea,
Adrasteia, en Nymphe op Kreta, de tosamen mit Ide Zeus optogen hett,
Adrasteia, den Naam vonm den Born, wo Hypsipyle Opheltes daalleggt hett,
Adrastea, en Maand von’n Planeten Jupiter,
(239) Adrastea, en Asteroiden ut den Hööftgördel,
den Titel von en Schrift in 12 Delen, de 1801–1803/1804 von Johann Gottfried Herder rutgeven weer. |
9495 | https://nds.wikipedia.org/wiki/April | April | De April, ok as Aprilmaand un Oostermaand bekannt, is in’n Gregoriaanschen Klenner de veerte Maand in dat Johr. De April hett 30 Daag un höört to dat Fröhjohr.
De Naam kummt vermootlich von dat latiensche Woort aperire, wat soveel heet as open gaan. Dat betütt sik denn woll dorop, dat in’n Fröhjohr de Knospen open gaat. En olen düütschen Naam för dissen Maand is ok Oostermaand – de weer dör Karl den Groten in’n 7. Johrhunnert inföhrt worrn – wieldat Oostern meistens in’n April liggt. Annere Naams, de hüüt aver kuum mehr bruukt warrt, sünd Wannelmaand oder Launing .
In’n röömschen Klenner weer de April de tweete Maand. De April fangt jümmer mit den lieken Wekendag an as de Juli, man in Schaltjohren fangt he mit den lieken Dag as de Januar an.
De Begreep Aprilwedder steiht för dat wesselhafte Wedder, dat faken in’n April vörkummt. Dat seggt man hüüt aber ok, wenn dat gor nich in’n April is.
An’n 1. April mutt man oppassen, as dat Bruukdom is, annere Lüüd „in’n April to schicken“. Dat heet nix anners, as dat een annere Lüüd bannig verschietern un anlegen deit. Den Aprilschaabernack gifft dat tominnst al siet dat 16. Johrhunnert.
Dat heet ok, dat de Düvel an en 1. April ut den Heven verdreven worrn is.
Maand (Tiet) |
9496 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Keerlke-Pries | Keerlke-Pries | De Keerlke-Pries is en plattdüütschen Pries, de siet 1993 elk Johr vun den Vereen Oostfreeske Taal vergeven warrt. Uttekent warrt Lüüd oder Institutschonen, de sik besünners för dat Erhollen un de Förderung vun de oostfreesche Regionalspraak insetten doot. De Pries is na de Romanfigur Keerlke ut den Roman mit den sülven Naam vun Wilhelmine Siefkes nöömt un stellt den Keerlke as Figur ut Toon dor. De Figur warrt vun Christian Eisbein maakt.
Winners
1993: Gitta Franken för ehr Insetten för Plattdüütsch in’n Kinnergoorn
1994: Gemeen Ihl un de Mitarbeiders för de Mitarbeit an dat plattdüütsche Wöörbook vun Otto Buurman
1995: Theda Ahlrichs för ehr Insetten för Plattdüütsch in’e Kark
1996: Jan Cornelius för de Verdeensten üm dat plattdüütsche Kinnerleed
1997: Theo Schuster för siene Rutgever-Arbeit mit den Schuster-Verlag in Leer
1998: Ubbo Gerdes as Schriever un Schauspeler
1999: Garrelt van Borssum för sien Insetten för Plattdüütsch in’e School
2000: Gernot de Vries för siene Arbeit an sien Wöörbook
2001: Helmut Duis för siene Idee to’t plattdüütsche Verkoops-Training an de Beroopsschool Leer
2002: Jakob Janshen för siene Verdeensten üm dat plattdüütsche Theater
2003: Ländliche Akademie Krummhörn för dat Fördern vun de plattdüütsche Spraak up dat Land
2004: Hans-Hermann Briese, Johannes Diekhoff un Carl-Heinz Dirks as Rutgevers vun dat Blatt Diesel
2005: Gerd Brandt för sien Insetten för dat Plattdüütsche bi Radio Oostfreesland
2006: Marianne Brückmann för ehr Insetten för de plattdüütsche Spraak
2007: Helmut Hinrichs för sien Levenswark, besünners sien Arbeid för dat Harlinger Platt
2008: Cornelia Nath för ehr Insetten för de plattdüütsche Spraak
2009: Margret Aden un Grete Saathoff för hör langjahrig Wark för dat Erhollen van de plattdüütske Spraak in de Grundscholen.
2010: Adolf Sanders för sien grote Insatz up vööl verscheden Rebetten, daarmit de plattdüütske Spraak erhollen blifft
2011: Imke Schulte för hör Insatz för Plattdüütsk siet jung Jahren
2012: Herma Knabe för ehr Insetten för dat Fördern von’n Plattdüütsch-Ünnerricht in Scholen
2013: Hanne Klöver för ehre plattdüütschen Bidrääg in Radio un Feernsehn
2014: Helmut Collmann för sien överregionalen Insatz för de plattdüütsche Spraak
2015: Hillrich Reents för sien völfältig Insetten för de plattdüütsche Spraak
2016: Antje Gronewold för hör butergewöhnlich Insetten to dat Erhollen van de plattdüütsche Spraak över völ Johren
2017: Herma Cornelia Peters un Albert Janssen för hör groot Insatz up dat Rebeet van dat plattdüütsch Theater
2018: Angelika Seidel för hör langjohrigen un anhollen Insatz för dat Erhollen van de plattdüütsch Spraak in de School
2019: Andreas Gerdes för sien völfältig un anhollen Insatz för dat Erhollen van de plattdüütsch Spraak
2020: nich vergeven wegen de Corona-Pandemie
2021: Heinz Janssen för sien Arbeit an de „Wikipedia up Plattdüütsk“
2022: Johann Saathoff för sien Verdeenste um de plattdüütsch Spraak
Verwiesen
Keerlke-Pries bi "Oostfreeske Taal"
Utteknung
Plattdüütsch |
9498 | https://nds.wikipedia.org/wiki/16.%20Juli | 16. Juli | De 16. Juli is de 197. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner, oder de 198. Dag in Schaltjohren.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
622: De islaamsch Tietreken fangt an mit dat Utwannern von Mohammed un sien Lüüd ut Mekka.
Wat passeert is
1212: Bi Las Navas de Tolosa (Andalusien, Spanien) winnt de Truppen vun de dree vereenten Königrieken Kastilien, Aragón un León ünner König Alfons VIII. gegen de Almohaden unner Muhammad an-Nasir. Dat is en vun de wichtigsten Slachten in de „Reconquista“ vun Spanien.
1551: Ünner Turgut Reis överfallt un plünnert de Törken de Insel Malta un nimmt meist al Inwahners mit in de Slaverie.
1789: Twee Daag no den Störm up de Bastille fant Lüüd an, se aftorieten.
1951: De ümstreeden belgisch König Leopold III. dankt to Gunsten von sien Söhn Baudouin af.
1979: Saddam Hussein warrt Präsident von'n Irak.
1990: De düütsch Bunnskanzler Helmut Kohl drüpt Michail Gorbatschow un verhannelt över de düütsche Weddervereenigen.
1994: In Ruanda geiht de Börgerkrieg to Ennd.
Weertschap
1935: In Oklahoma City, USA, warrt de weltwiet eerste Parkklock opstellt.
1947: Dat Saarland führt de Saarmark as Penunzen in.
Kunst, Kultur un Bowark
1762: De Oper Entführung aus dem Serail von Wolfgang Amadeus Mozart warrt in Wien uropführt.
1965: De Mont-Blanc-Tunnel twüschen Frankriek un Italien warrt open maakt.
Wetenschoppen un Technik
1945: In New Mexico, USA, warrt bi den so betekent Trinity-Test de eerste Atombomb test.
1965: De eerste Start von en Proton-Rakete.
1969: Apollo 11 flüggt los to de eerste bemannte Maandlandung.
1986: De sowjetsche Sojus T-15 Mission no de Ruumstaschoon Mir geiht no 125 Daag to Ennd.
Katastrophen
1669: Een Bargstörken von den Mönchsbarg köst in Soltborg üm un bi 500 Minschen dat Leven.
1935: Bi een Eerdbeven mit de Magnitude MS = 6,5 kommt op Taiwan rund 2700 Minschen üm.
1990: Een Eerdbeven mit de Magnitude MS = 7,8 op de philippinsch Insel Luzon köst över 1600 Lüüd dat Leven.
2001: Water brikt in de chines’sch Provinz Guangxi in een Bargwark in. Dorbi starvt över 200 Minschen.
Boren
1486: Andrea del Sarto, italiensch Maler.
1746: Giuseppe Piazzi, italiensch Astronom, Mathematiker un Theoloog († 1826)
1769: Edmund Fanning, US-amerikaansch Opdecker, Forscher un Hannelsreisender († 1841)
1791: Franz Xaver Wolfgang Mozart, öösterrieksch Komponist un Klaveervirtuose († 1844)
1861: Frederick William Frohawk, britisch Lepidopteroloog un Deertenmaler († 1946)
1861: Elis Wadstein, sweedsch Spraakwetenschapler († 1942)
1870: Paul Eduard Waldraff, düütsch Grafiker un Breefmarkenkünstler († 1917)
1872: Roald Amundsen, norwegsch Polarforscher († 1928)
1887: Karl Uhle, düütsch Footballnatschonalspeler († 1969)
1896: Trygve Lie, norweegsch Politiker und Generalsekretär vun de UNO († 1968)
1907: Barbara Stanwyck, US-amerikaansch Schauspelerin
1911: Ginger Rogers, US-amerikaansch Schauspelerin un Danserin
1913: Friedrich von Stülpnagel, düütsch Lichtathlet
1925: Cal Tjader, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1982)
1926: Irwin Allan Rose, US-amerikaansch Biochemiker un Nobelpriesdräger († 2015)
1927: Lothar Blumhagen, düütsch Schauspeler un Synchroonsnacker († 2023)
1936: Yasuo Fukuda, japaansch Politiker
1950: Gerd Christian, düütsch Singer
1952: Stewart Copeland, britsch Musiker
1963: Phoebe Cates, US-amerikaansch Schauspelerin
1963: Mikael Pernfors, sweedsch Tennissspeler
1964: Aschot Anastassjan, armeensch Schachspeler († 2016)
1964: Miguel Indurain, spaansch Radrennfohrer
1968: Larry Sanger, US-amerikaansch Philosoph un Mitbegrünner vun Wikipedia
1969: Sarah Wagenknecht, düütsch Politikerin un Bundsdagsafordnete
1973: Katherina Reiche, düütsch Politikerin un Bundsdagsafordnete
1973: Stefano Garzelli, italieensch Radrennfohrer
1982: André Greipel, düütsch Radrennfohrer
1990: Grant Hochstein, US-amerikaansch Ieskunstlöper
Storven
1216: Innozenz III., gült as de bedüüdenste Paapst in Middelöller
1324: Go-Uda, 91. Kaiser von Japan
1664: Andreas Gryphius, düütsch Dichter.
1729: Johann David Heinichen, düütsch Komponist un Musiktheoretiker
1857: Pierre-Jean de Béranger, franzöösch Dichter
1916: Hermann Bosch, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1891)
1917: Harold Sibthorpe Barlow, engelsch Tennisspeler (* 1860)
1918: Nikolaus II., russ’schen Zar
1923: Louis Couperus, nedderlannschen Schriever un Dichter (* 1863)
1985: Heinrich Böll, düütsch Schriever un Översetter, Nobelpriesdräger (* 1917)
1989: Herbert von Karajan, österrieksch Dirigent
2001: Beate Uhse, düütsch Pilotin un Ünnernehmerin (* 1919)
2013: Torbjørn Falkanger, norweegsch Skispringer (* 1927)
2018: Ursula Kurz, plattdüütsch Lyrikerin (* 1923)
Juli 16 |
9501 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hadron | Hadron | Hadronen sünd en Grupp von Elementardeelken – man in’n eegentlichen Sinn gor nich würklich Elementardeelken, as se na de Quantenchromodynamik ut Quarks tohopensett sünd.
De Hadronen warrt dör de stark Wesselwirken beinflusst. An bekannsten sünd dorvon de Nukleonen (Neutronen un Protonen), ut de de Atomkarns opboot sünd. Dat sünd ok de eenzig beiden Hadronen, de Bestand hebbt. Al de annern verfallt meist teemlich gau in lichtere Hadronen oder Leptonen oder Gammastrahlen.
Hadronen warrt ünnerdeelt in Mesonen un Baryonen. Wo en Hadron tohöört, hangt dorvon af, ut wovun Quarks dat opboot is. De Mesonen bestaht jümmer ut een Quark un een Antiquark – dat is dat Antideelken to en Quark – un de Baryonen sünd jümmer ut dree Quarks (bi Antibaryonen sünd dat denn dree Antiquarks) tohopensett. Wat noch nich klor is, sünd de Pentaquarks. Wenn dat de würklich gifft, deen se ut veer Quarks un een Antiquark bestahn un harrn denn de Baryonentall +1. Dormit deen se to de Baryonen tellen.
Dorut folgt ok, dat Hadronen to de Klass vun de Fermionen (mit halftalligen Spin: Baryon) aver ok to de Klass vun de Bosonen (ganztallig Spin: Meson) tohöörn künnt.
De in en Hadron bunnen Valenzquarks, de de Quantentallen vun dat Hadron defineert, sünd – tohopen mit de Gluonen, de de starke Karnkraft twüschen de Quarks överdreegt – von en Wulk vun schienbore Quark-Antiquark-Pooren ümgeven. Disse Pooren warrt as See-Quarks betekent un dreegt t. B. bi dat Pion den gröttsten Deel von de gesamte Masse vun dat Hadron bi. Normalerwies kummt de Masse bi Hadronen ut lichte Quarks to’n gröttsten Deel nich von de Valenzquarks. Man kann ehr dör spontan Symmetriebreken in Sigma-Modellen verkloren.
De bannige Tall vun Hadronen warrt to’n groden Deel vun de Resonanzen innahmen. Dat sünd bannig kortlevige anregte Tostännen, de man verglieken kann mit dat Anregen von Elektronen in de Elektronenhüll. Ähnlich Anregen sünd in de Karn- und Radiochemie wichtig.
Elementardeelken |
9502 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stickstoff | Stickstoff | Stickstoff is de Naam von een chemisch Element, dat to de Nichtmetallen höört un mit dat Teken N afkött warrt (von den latienschen Naam Nitrogenium). Stickstoff is een Gas ahn Klöör. De düütsche Naam is dorut afleidt, datt reinen (oder lever konzentreerten) Stickstoff Füür un Levwesen ersticken kann. In de Natur kummt dat kuum atomar – dat heet as inkeltet Atom – vör, man meistens finnst dat as dat Molekül N2.
Stickstoff is en Hööftbestanndeel von de Luft. Vele Levensoorten bruukt Stickstoff un wannelt em orgaansch üm. Man snackt ok von Stickstofffixeeren. För vele Organismen is dat en wichtig Element, as dat en Bodeel von vele Aminosüürn is. In de Natur kummt Stickstoff aver ok in Mineralen bunnen vör.
Historie
Chemisch Verbinnen mit Stickstoffandeel sünd al lang bekannt. 1771 hett Carl Wilhelm Scheele den Nawies maakt, dat Stickstoff Deel von de Luft is. 1774 hett Joseph Priestley to’n eersten Maal Ammoniak herstellt. To Anfang von dat 20. Johrhunnert füng dat an, den Stickstoff ut de Luft to bruken, as dat Frank-Caro-Verfohren entwickelt weer to de Produkschoon von dat Düngemiddel Kalkstickstoff. To de Tiet sünd ok annere Verfohrn för dat technisch Bruken erfunnen worrn, to’n Bispeel dat Gewinnen von Salpetersüür oder Ammoniak. Fletig Stickstoff mit -195,80 °C weer 1906 to’n eersten Maal maakt von den nedderlännschen Physiker Heike Kamerlingh Onnes.
Vörkamen
Stickstoff maakt den Volumen na 78,09 % von de Luft ut. Obwoll Stickstoff as Bestanndeel von de DNS un Proteine för meist jedet Leven nödig is, sünd blots en poor Mikroorganismen in de Laag, den Stickstoff ut de Luft to bruken un ümtowanneln. Ok Planten künnt dat nich sülvst. Afsehn von en poor Bakterienoorten, kummt de Stickstoff blots künstlich dör Dünger in de Eerdboden oder as Salpetersüür, de bi Gewitter dör den elektrischen Blitzslag entstahn kann. Bevör dat den Katalysator geev, kömen ok dör Autoafgas Stickstoffoxiden dorto.
Nawies
Wenn Stickstoff in orgaansche Verbinnen vörliggt, kann man den mit de Lassaignesche Proov nawiesen. Bi anorgaansche Verbinnen gifft dat de Krüüzproov för Ammoniumionen un de Ringproov för Nitrationen.
Egenschoppen
Stickstoff is normalerwies en Gas ahn Klöör, Geruch oder Gesmack. Fletig warrt dat so bi -196 °C, hett denn aver jümmers noch keen Klöör. Stickstoff brennt nich un lööst sik in Water ok blots bannig slecht. In chemische Reakschonen geiht Stickstoff vör allen kovalente Binnen in. De molekulare Stickstoff N2 in de Natur is dör sien Dreefachbinnen bannig stabil un reageert dorüm blots ganz langsom.
Verwennen
Technisch warrt Stickstoff veel to’n Herstellen von Düngemiddel bruukt. As Schuulgas warrt dat verwenndt bi’n Schweißen, in Lüchten oder bi cheemsch Reaktschonen. Bi Flegers warrt faken de Reifen mit Stickstoff füllt, dormit se bi de grote Hitt bi’n Opsetten bi dat Landen nich Füür fangt.
Stickstoffverbinnen (besünners Nitroverbinnen) warrt faken as Sprengstoff bruukt. Nitrogruppen in en Molekül künnt bi noog Anregen mit Waterstoff- oder Kohlenstoffatomen reageern un wannelt den toeerst fasten oder fletigen Stoff bannig gau in en hitt Gas, dat sik gewaltig utbreden deit.
Gedrünke, de ut en Tapanlag utschenkt warrt, warrt faken mit Stickstoff tappt, wenn wegen en lange Leidung oder en groten Ünnerscheed in de Hööch en groten Druck nödig is. As Stickstoff slecht mit annere Stoffen reageert un sik ok nich goot lööst, schüümt dat nich so dull. Dat irisch Guinness kriggt to’n Bispeel sien fienen Schuum von dat Tappen mit Stickstoff.
Noch en Rebeet för den Bruuk von Stickstoff is as fletig Köhlmiddel, as de Kaakpunkt ganz sied is. Gegenöver den Suerstoff hett Stickstoff den Vördeel, slechter to reageern un dorüm dat, wat köhlt warrn schall, nich so antogriepen. Fletig Stickstoff warrt to’n Bispeel to’n Köhlen von Supraleidern bruukt. Aver ok to’n Schockinfreern von bioloogsch oder medizinsch Proven oder to’n Veriesen von Wratten.
Chemisch Element |
9507 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Neptun-Maanden | List vun de Neptun-Maanden | In de nafolgend Tabell sünd all 14 Maanden vun’n Neptun oplist, de bit hüüt bekannt sünd. De List is sorteert na tonehmen middleren Bahnradius, dat heet, de Maand baven is an dichsten an Neptun an, de ünnerste in de List is an wietsten weg (kann aver ok anners sorteert warrn). Nieg funnen Maanden warrt toeerst mit en vörlöpig Naam betekend un kriegt eerst later en richtigen Naam.
De klöörten Reegen wiest op de Grött von de Maanden hen: root bedüüd en Dörmeter grötter as 1000 km, witt is lütter as 50 km un de geel heet dortwüschen.
*En negativ Ümlooptiet heet, dat de Maand den Jupiter trügglöpig ümkreist, also gegen den Dreihsinn von den Planeten üm sien eegen Rotatschoonsass.
Maand |
9508 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Uranus-Maanden | List vun de Uranus-Maanden | In de Tabell ünnen sünd all 27 Maanden vun’n Uranus oplist, de bit hüüt bekannt sünd. De List is sorteert no tonehmend middleren Bahnradius, dat heet, de Maand baven is an dichsten an Uranus an, de ünnerste in de List is an wietsten buten (kann aver ok anners sorteert warrn). Nieg funnen Maanden warrt toeerst mit en vörlöpig Naam betekent un kriegt eerst later en richtigen Naam.
De klöörten Reegen wiest op de Grött von de Maanden hen: De roden Maanden sünd in Dörmeter grötter as 1000 km, de witten Maanden sünd lütter as 50 km un de geelen leegt middenmang.
*De Steern bi de Ümlooptiet heet, dat de Maand den Jupiter torüchlöpig ümkreist, also gegen den Dreihsinn von den Planeten üm sien eegen Rotatschoonsass.
Maand
Uranus |
9510 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1516 | 1516 |
Wat passeert is
29. März: De Republik Venedig bruukt to’n eersten Mol dat Woort Ghetto för een Wiek, de för Juden inricht is
23. April: In Bayern warrt de Vörschrift öber schier Beer fastleggt
14. September: De Swiez warrt unafhängig
19. Dezember: König Franz I. un Paapst Leo X. sluut dat Konkordat vun Bologna
Dat Tessin kümmt nu up Duur to de Swiez
Boren
18. Februar: Maria I. (England) (Maria Tudor, Bloody Mary), Königin vun England († 1558)
29. Juni: Rembert Dodoens, fläämschen Botaniker un Physiker († 1585)
30. September: Hartmann Beyer, Mathematiker, Theoloog un Reformator († 1577)
Storven
23. Januar: Ferdinand II., König vun Aragon un as Ferdinand V. König vun de vereente Spaansche Monarchie (* 1452)
2. Februar: Juan Díaz de Solís, spaanschen Seefahrer un Updecker (* 1470)
29. November: Giovanni Bellini, italieenschen Maler (* üm un bi 1430)
Johann Scheyring, Rektor vun de Universität Leipzig, Domherr in Meideborg (* 1454)
Johr
16. Johrhunnert |
9511 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1517 | 1517 |
Wat passeert is
31. Oktober: Martin Luther sleiht siene 95 Thesen an de Döör vun de Slottkarken in Wittenberg. He woll dor de Kark nich mit ut’eneen bringen, man bloß öber den Aflaat snacken, de allerwegens verköfft wurrn is
Dat Osmaansche Riek ünner Sultan Selim I. pedd de Landstreken vun de hüdigen Länner Libanon, Irak, Syrien, Jordanien, Israel un Ägypten ünner sien Fööt.
In Nürnbarg warrt dat Radslott utfunnen. Dat weer de Anfang för de latern Füürwapen.
De eersten afrikaanschen Slaven weert na Jamaika bröcht.
Boren
30. Januar: Johann Aurifaber, Theoloog († 1568)
22. März: Gioseffo Zarlino, italieenschen Theoretiker vun de Musik un Komponist († 1590)
18. Juni: Ogimachi, 106. Kaiser vun Japan († 1593)
25. Juni: Georg Aemilius, Theologen un Botaniker († 1569)
12. August: Peter Ernst Mansfeld, Statthöller in de Nedderlannen un vun Brüssel († 1604)
20. August: Antoine Perrenot de Granvelle, Kardinal un Minister († 1586)
Caspar Pfreund, Aftheker un Börgermeester vun Wittenberg († 1574)
Storven
7. März: Maria vun Spanien (Portugal), Prinzessin vun Spanien (* 1482)
26. März: Heinrich Isaac, fläämschen Komponist (* 1450)
2. Oktober: Johannes Murmellius, (* um 1480), nedderlannschen Pädagogen, Philoloog, Dichter un Humanist
31. Oktober: Fra Bartolommeo, Maler vun de School vun Florenz (* 1472)
Vasco Núñez de Balboa, spaanischen Konquistador (* 1475)
Johr
16. Johrhunnert |
9512 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1990 | 1990 | (MCMXC)
Wat passeert is
Politik un Sellschop
11. März: Litauen verklort sik för unafhängig.
23. April: Nadem 76% vun de Inwahners dorvör stimmt hebbt, warrt Karl-Marx-Stadt wedder in Chemnitz ümnöömt.
18. September: Liechtensteen wurrd Liddmaat vun de Vereente Natschonen.
3. Oktober: Düütschland warrt wedder vereenigt. De neen Länner vun de vörmalige DDR treed in de Bundsrepubliek Düütschland mit in. Vun dor af an is nich mehr de 17. Juni, man de 3. Oktober de düütsche Natschonalfierdag
27. November: John Major warrt nee Premierminister in Grootbritannien
15. Dezember: Kirgisien geiht ut de Sowjetunion rut.
Kultur un Wetenschop
31. Määrt: De Vereen Oostfreeske Taal warrt grünnt.
Boren
23. Januar: Olga Alexandrowna Fatkulina, russisch Iesflinklöperin
17. Februar: Stephan Feck, düütsch Waterspringer
5. März: Jacek Tomczak, poolsch Schachspeler
10. März: Stefanie Vögele, Swiezer Tennisspelerin
16. März: Kiryl Stupak, wittrussisch Schachspeler
21. März: Mandy Capristo, düütsch Singerin
24. März: Benedikt Doll, düütsch Biathlet
3. April: Dorothea Wierer, italieensch Biathletin
7. April: George Bennett, neeseländsch Radrennfohrer
7. April: Sorana Cîrstea, rumäänsch Tennisspelerin
15. April: Emma Watson, engelsch Schauspelerin
7. Mai: Sideris Tasiadis, düütsch Kanusportler
27. Mai: Jonas Hector, düütsch Footballnatschonalspeler
7. Juni: Dominique Kusche, düütsch Schauspelerin
21. Juni: Miriam Neureuther, düütsch Biahletin un Skilanglöperin
11. Juli: Mona Barthel, düütsch Tennisspelerin
14. Juli: Jan Alexandrowitsch Nepomnjaschtschi, russisch Schachspeler
16. Juli: Grant Hochstein, US-amerikaansch Ieskunstlöper
23. August: Tomáš Hasilla, slowaaksch Biathlet
31. August: Maurits Lammertink, nedderlannsch Radrennfohrer
12. Oktober: Jana Sussmann, düütsch Lichtathletin
26. November: Martyn Kravtsiv, ukrainsch Schachspeler
30. November: Magnus Carlsen, norwegsch Schachspeler
7. Dezember: Marte Olsbu Røiseland, norweegsch Biathletin
Storven
1. Januar: Ernst Kuzorra, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1905)
8. Januar: Georgie Auld, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1919)
15. Januar: Gordon Jackson, schottisch Schauspeler (* 1923)
19. Januar: Herbert Wehner, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1906)
22. Januar: Mariano Rumor, italieensch Politiker un Ministerpräsident (* 1915)
25. Januar: Ava Gardner, US-amerikaansch Schauspelerin (* 1922)
2. Februar: Paul Ariste, eestnisch Linguist (* 1905)
16. Februar: Keith Haring, US-amerikaansch Künstler (* 1958)
27. Februar: Alberto Giustolisi, italieensch Schachspeler (* 1928)
9. März: Ernst Söhl, plattdüütsch Schriever (* 1901)
4. April: Rudolf Stundl, öösteriekschen Volkskünstler un Teppichknüpper (* 1897)
7. April: Ronald Ellwin Evans, US-amerikaansch Astronaut (* 1933)
15. April: Greta Garbo, sweedsch Schauspelerin
14. Mai: Günter Wahrendorf, plattdüütsch Schriever (* 1927)
27. Mai: Christa Siems, düütsch Schauspelerin (* 1916)
24. Juli: Coen Dillen, nedderlannsch Footballnatschonalspeler (* 1926)
12. August: Harry Leahey, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1935)
4. September: Irene Dunne, US-amerikaansch Schauspelerin
9. September: Erich J. Fuchshuber, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1945)
13. Oktober: Lê Ðức Thọ, vietnames’sch Politiker un Freedensnobelpriesdräger
16. Oktober: Art Blakey, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1919)
30. Oktober: Willy Jürissen, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1912)
Johr
90 |
9513 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Milton%20Friedman | Milton Friedman | Milton Friedman (* 31. Juli 1912 in Brooklyn, New York City; † 16. November 2006 in San Francisco) weer en US-amerikaanschen Weertschapswetenschapler.
He weer bekannt dör sien Arbeid in Makroökonomie, Mikroökonomie, ökonomsch Historie un Statistik. He weer Professer an de Universität vun Chicago un hett 1976 de Nobelpries för Wertschapswetenschapen kregen.
De meisten Lüüd seggen, dat he de bedüdenste Ökonom vun dat 20. Johrhunnert weer. Friedman weer en Anhanger vun den Liberalismus, dat heet, wenig Staat un veel egen politisch un sellschaplich Freeheit. He gellt as Leeder vun de Monetarismus un vun en free Marktweertschap.
Friedman, vun den sien Öllern ut Ungarn keemen, hett 1938 heiraat un twee Kinner hat.
Weblinks
DNB-Katalog
Mann
Nobelpriesdräger (Wertschapswetenschapen)
Börger von de USA
Boren 1912
Storven 2006 |
9514 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sucre | Sucre | Sucre is de (nominell) Hööftstadt van Bolivien un harr in dat Johr 2003 531.500 Inwahners.
Nöömt wurrn is de Stadt na de Revolutschonsföhrer Antonio José de Sucre. De Naam van de Stadt hett woll nichts mit Zucker to don, aber se is bekannt dör ehr Schokolodnspezialitäten.
Sucre wurr 1539 as Ciudad de la Plata de la Nueva Toledo gründ und wer ok kört as La Plata , Charcas un indiansch Chuquisaca bekannt.
De Stadt, wo noch de Gerichtshoff is, is aber man blots noch nominell Hööftstadt. De Stadt liggt nämelk beeten af van Schlag un so hebbt se 1898 La Paz to'n Regierungsseet makt. In de meest Böker wurd dörum ok La Paz as Hööftstadt nöömt.
De Oolstadt vun Sucre is 1990 in dat Weltkulturarv upnommen wurrn.
Oort
Bolivien
Hööftstadt
Stadt |
9515 | https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Saturn-Maanden | List vun de Saturn-Maanden | In de Tabell ünnen sünd all 62 Maanden vun’n Saturn oplist, de opstunns bekannt sünd. De List is sorteert no tonehmend middleren Bahnradius, dat heet, de Maand baven is an dichsten an Saturn an, de ünnerste in de List is an wietsten buten (kann aver ok anners sorteert warrn). Nieg funnen Maanden warrt toeerst mit en vörlöpig Naam betekend un kriegt eerst later en richtigen Naam.
De klöörten Reegen wiest op de Grött von de Maanden hen: De roden Maanden sünd in Dörmeter grötter as 1000 km, de witten Maanden sünd lütter as 50 km un de gelen leegt middenmang.
*De Steern bi de Ümlooptiet heet, dat de Maand den Saturn trügglöpig ümkreist, also gegen den Dreihsinn von den Planeten üm sien eegen Rotatschoonsass.
Saturn
Maand |
9516 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Deklinatschoon | Deklinatschoon | Deklinatschoon betekent
Deklinatschoon, in de Grammatik meent dat de Regeln för de Flexion vun Substantiven,
Deklinatschoon, in de Astronomie is dat een vun de twee Koordinaten vun en Punkt an de Himmelskugel,
Deklinatschoon, in de Geografie un de Navigatschoon is dat de Ünnerscheed twischen den magneetschen un den geograafschen Noordpool. |
9518 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerdp%C3%BC%C3%BCster | Eerdpüüster | De Eerdpüüster (wetenschoplich Salamandra salamandra), ok Mull oder Füersalamander nömmt, is en Deert, dat to de Amphibien un dor to de Salamanders höört.
Utsehn
De Eerdpüüster is swart mit gele Placken oder Bänner. De Ünneroorden ünnerscheedt sik faken bi dat Utsehn. He warrt üm un bi 23 Zentimeter lang un bringt denn so üm un bi 40 Gramm op de Waag.
Levensruum
De Eerdpüüster leevt in grote Delen vun Süüd- un Middeleuropa. In Noorddüütschland leevt he in den Hoort, de Lünborger Heid un ans blots in en poor lüttjere Rebeden. Normalerwies leevt he aver lever in ene Hööch vun 200 bet 450 Meter över de See.
He leevt in Bült- und Bargland mit Woolden. Opleevst mag he fuchtige Mischwoolden. Nadelbööm mag he weniger. Den Dag över krüüpt de Eerdpüüsters in Ecken, wo se schütt sünd, ünner Steen, in Eerdgäng vun annere Deerten oder twischen Boomwuddeln to’n Bispeel. Rutkamen doot se dor meist blots bi Nacht oder wenn dat düchtig regent hett.
De Oort warrt in 13 Ünneroorden indeelt:
Salamandra salamandra almanzoris
Salamandra salamandra bejarae
Salamandra salamandra bernardezi
Salamandra salamandra beschkovi
Salamandra salamandra crespoi
Salamandra salamandra fastuosa
Salamandra salamandra gallaica
Salamandra salamandra gigliolii
Salamandra salamandra longirostris
Salamandra salamandra morenica
Salamandra salamandra salamandra
Salamandra salamandra terrestris
Dree annere Ünneroorden warrt na geneetsche Ünnersökungen nu as egene Oorden ansehn. Dat sünd de Korsische Eerdpüüster (Salamandra corsica Savi, 1838), de Noordafrikaansche Eerdpüüster (Salamandra algira Bedriaga, 1883), de Süüdspaansche Eerdpüüster (Salamandra longirostris Joger & Steinfartz, 1994) un de Kleenasiaatsche Eerdpüüster (Salamandra infraimmaculata Martens, 1885).
Levenswies
Pooren doot de Eerdpüüsters sik in de Tiet vun April bet September. De Larven wasst denn bet to’t Vörjohr in’n Buuk vun de Mudder. Denn warrt se vun de Mudder in enen Diek oder Pool afsett. Dat sünd in’n Dörsnitt üm un bi 30 Stück opmal. Dor wasst se ran, bet se twee bet veer Johren oolt sünd. Denn sünd se sülvst sowiet, dat se sik pooren köönt.
Freten doot se Kevers, Snicken, Mecken un annere lütte Deerten.
De Eerdpüüsters köönt 20 Johren oolt warrn. Welk sünd ok al över 50 Johren oolt worrn.
Kiek ok bi
Projekt: Deerternaams up Platt
Weblenken
Oort (Biologie)
Amphibien |
9519 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rektaszension | Rektaszension | Rektaszension (afkött as RA; Symbol α) is de astronoomsche Begreep för een vun de twee Koordinaten vun en Punkt op de Hevenskugel in dat äquatoriale Koordinatensysteem. De annere Koordinate is de Deklinatschoon.
De RA is an’n Heven dat wat de geograafsche Längd is. Beid meet se den Winkel vun Westen na Oosten langs den Äquater. Un beid hebbt se en willkürlichen Nullpunkt op den Äquater. För de Längd is dat de Nullmeridian. För de RA is de Nullpunkt de Fröhjohrspunkt, dat is de Oort an den Heven, wonehm de Sünn in’n März över den Hevensäquator rövergeiht, dann wenn Dag un Nacht liek lang sünd.
De RA warrt tomehrst nich in Grad man in Stunnen, Minuten un Sekunnen afmeten. Een Stunn Rektaszension is 15 Bagengrad, een Minuut is 15 Bagenminuten, een Sekunn is 15 Bagensekunnen. De Vördeel dorvun is, dat een dat direktemang bruken kann, wenn een den Heven ankiekt:
Annahmen, dor sünd twee Steerns A un B. Beid hebbt de lieke Deklinatschoon un A hett en RA vun 01:30:00 un B en RA vun 05:30:00. Dat is Nacht un de Steern A is opstunns to sehn. Denn steiht de Steern B 4 Stunnen later dor to sehn, woneem de Steern A nu jüst to finnen is.
Kiek ok bi
Deklinatschoon
Astronomie |
9521 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1759 | 1759 |
Wat passeert is
Boren
25. Januar: Robert Burns, schottsche Dichter († 1796)
19. April: August Wilhelm Iffland, düütsche Schauspeler, Theaterdirektor un Dramatiker († 1814)
27. April: Mary Wollstonecraft, britische Froonrechtlersche un Schrieversche († 1797)
9. August: Johann Christoph Friedrich GutsMuths, düütsch Pädagoog un "Turnvader" († 1839)
10. November: Friedrich von Schiller, düütsche Schriever († 1805)
Storven
29. Januar: Sebastian Eberhard Ihering, düütsch Beamter un Moorkultiveerer vun Oostfreesland (* 1700)
14. April: Georg Friedrich Händel, düütsch Komponist (* 1685)
27. Juni: Georg Daniel Heumann, düütsch Teekner un Koppersteker (* 1691) |
9523 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kardamom | Kardamom | Kardamom (lat. Elettaria cardamomum) is en Gewörtplant ut Indien un Sri Lanka, aber ok in Guatemala, Vietnam un Tansania wurd de Plant anbaut.
In Düütschland wurd dat völ bruukt för de Backwaren to Wiehnacht, as Spekulatius, Klaben, Lebkoken aber ok för Likör und Worstwaren.
Blangen den grönen Kardamom ut de Plant Elettaria cardamomum gifft dat ok noch en Swarten Kardamom, de in Europa weniger bekannt is.
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Planten
Oort (Biologie)
Eten |
9524 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Marten | Marten | Marten is een plattdüütschen un nedderlannschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Marten kümmt vun den latienschen Naam Martinus. Dat bedutt so veel as: Een, de to den Kriegsgott Mars tohören deit.
Tonaams
Vun düssen plattdüütschen Vörnaam kaamt ok de Tonaams Martens un Martensen vun her. De bedüüt so veel as Ut Marten sien Familie oder Vun Marten sien Hoff''.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
9525 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Samtnoordische%20Runendatenbank | Samtnoordische Runendatenbank | De Samtnoordische Runentextdatenbank (sweedsch Samtnordisk runtextdatabas) is ene Datenbank för Runentexten, de de olen Runeninschriften vullstännig un för Reekners leesbor sammeln schall. Dat Projekt hebbt se den 1. Januar 1993 an de Universität Uppsala anfungen. Dat Geld kummt vun de Axel un Margaret Ax:son Johnsons Stiften. In de Version vun 2006 staht mehr as 6000 Inschriften in.
De Datenbank kann ut dat Internett rünnerladen warrn un köst nix.
De Indrääg bestaht ut den Runentext, Format, den Oort, wo de Inschrift opfunnen worrn is, Översetten in’t Sweedsche un Engelsche un Daten över dat Objekt, wo se de Runen op funnen hebbt. De Texten kriegt elk enen Kood, de ut bet to dree Delen besteiht. De eerste Deel steiht för de Herkumst. De twete Deel is ene Seriennummer un de drüdde Deel steiht för de Tietperiood vun den Text, Oornoordsch, Tiet vun de Wikingers oder ut dat Middelöller.
Weblenken
Websteed vun dat Projekt (sweedsch)
Datenbank |
9526 | https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCbben%20%28V%C3%B6rnaam%29 | Lübben (Vörnaam) | Lübben (ok Lübbe oder Lubben un Lubbe) un Lübbo is een plattdüütschen (un freeschen) Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Lübben is de korte Form vun den Naam Liborius. Een anner korte Form vun düssen Naam is de Naam Borries. Liborius weer een Hilligen ut dat 4. Johrhunnert, de in de franzöösche Stadt Le Mans leevt hett un dor Bischop ween is. He is later de Schutzpatron vun Patterbuorn wurrn. In Westfalen un de Nedderlannen weer sien Kultus in't Middelöller ganz begäng.
De plattdüütsche Vörnaam
As dat faken vörkeem, is de Naam Liborius eerst mol afkört wurrn. Dor is denn de Form Libo oder Libe vun wurrn. Vunwegen datt dat fröher noch keen Duden un keen Sass geev, is düsse korte Naam denn woll ok Lubbe oder Lübbe schreben wurrn. Fröher keem dat fökener mol vör, dat desülbigen plattdüütsche Naams mol mit i un mol mit u oder ü schreben wurrn sünd. So weer dat ok bi de Deernsnaams Wiebke (Wubbke, Wüpke) un Lieken (Lucke, Lücke). Vunwegen undüütliche Utspraak keem dor denn ok noch dar Suffix -n achtern an.
Fundöörd
Düsse Naams keemen in't laat Middelöller un in de fröhe Nutiet besunners in Rüstringen, Wursten un in anner ööstlichen Delen vun Freesland vör. Man ok in Bremen geev dat Mannslüde mit düssen Naam
1384 in Roonkarken (Lübbe)
1632 in Bremen
Plattdüütsche Tonaams
Vun düsse plattdüütschen Vörnaams kaamt nu ok de Tonaams Lubben oder Lübben vun her. De bedüüt so veel, as : Ut Lübbe sien Familie oder Vun Lübben sien Hoff.
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
9528 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kanzleispraak | Kanzleispraak | Ene Kanzleispraak is ene Spraakform, so as se vun de Kanzlein vun de Övrigkeit bruukt warrt. De Kanzleispraak is ene temlich formale Spraak, de sik düüdlich vun de sprakene Spraak ünnerscheden deit.
In Düütschland weer de Kanzleispraak vun Meißen an’n Hoff vun de Wettiner Utgangspunkt för de hoochdüütsche Standardspraak.
Dat geev in’t 14./15. Johrhunnert fiev Schrievspraken in dat düütsche Rebeet:
dat Middelnedderdüütsche (bruukt vun de Hanse)
de Meißner Kanzleispraak (bruukt vun de Wettiner)
dat Gemeine Deutsch (bruukt vun de Habsborger un in de bayrischen Städer)
de süüdwestliche Schrievspraak (in de Swiez)
Schrievspraak vun Köln (ünner Kuntakt to dat Nedderlandsche)
To Anfang vun dat 16. Johrhunnert harr dat Gemeine Deutsch groot Bedüden un verdräng de annern Schrievspraken mehr un mehr. Eerst mit de Luther-Bibel, för de Martin Luther de Meißner Kanzleispraak bruukt hett, änner sik dat un de Meißner Kanzleispraak hett toeerst de Schrievspraak vun Köln, denn ok in’n Noorden dat Middelnedderdüütsche jümmer mehr trüchdrängt. In dat 17. Johrhunnert weren blots de Meißner Kanzleispraak un dat Gemeine Deutsch noch vun Bedüden, aver ok dat Gemeine Deutsch kunn sik nich mehr lang hollen.
Historie |
9530 | https://nds.wikipedia.org/wiki/17.%20Juli | 17. Juli | De 17. Juli is de 198. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner oder de 199. Dag in Schaltjohren
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
561: Johannes III. wurrd Paapst.
1453: Mit de Slacht von Castillon ennt de Hunnertjohrig Krieg.
1762: De Zar Peter III. warrt afgöddelt.
1866: In de Swiez warrt dat Schwiezer Roote Krüüz grünnt.
1878: In Düütschland warrt de Kinnerarbeid op to Huus un de Bueree inschränkt.
1897: In Seattle warrt twee Tünnen Gold ut een Schip utlahdt. Dat löst den beröhmden Goldrausch no'n Klondike-Stroom ut.
1915: In'n Eersten Weltkrieg fangt de tweete Isonzo-Slacht an.
1917: De britsch König Georg V. nöömt dat Königshuus Sassen-Coburg-Gotha in Windsor üm.
1936: De Spaansche Börgerkrieg geiht los.
1945: In dat Slott Cecilienhof fangt de Potsdamer Konferenz von de Hööftalliierten in Tweeten Weltkrieg an.
1946: In Berlin warrt dat Tohopenleggen von dat nördlich Rhienland mit Westfalen to dat Land Noordrhien-Westfalen bekannt geven.
1951: Baudouin I. warrt König vun Belgien.
1987: In de DDR warrt dat Bestraafen mit den Dood afschafft.
1998: De UNO beslutt, dem Internaschoonal Straafgerichtshof intorichten.
Weertschop
1695: De Bank of Scotland warrt dör een Gesett grünnt.
1830: Barthélemy Thimonnier kriggt en Patent op sien Neihmaschien Couseuse.
1955: In Anaheim, USA maakt Disneyland open.
Kunst, Kultur un Bowark
1956: De Film High Society (op hoochdüütsch: Die oberen Zehntausend) hett in de USA Premiere.
1968: De Beatles-Film Yellow Submarine kummt in London in’t Kino.
Wetenschoppen un Technik
1854: De Semmeringbahn warrt as eerste Bargbahn freegeven.
1910: De Grote Iesafgrunn warrt överwunnen. To’n eersten mal geiht een Grupp deeper in de Dachstein-Riesenieshöhl rin.
1933: Dat litauisch Forscherflugtüch Lituanica störkt no dat Överqueren von’n Atlantik bi Soldin af.
1975: In’n Rahmen von dat Apollo-Sojus-Projekt dropt sik Apollo 18 un Sojus 19 in’n Weltruum.
Katastrophen
1981: In een Hotel in Kansas City, Missouri brekt twee Stiegg full mit Minschen twei. 114 Minschen blieft dood.
1996: Een Boeing 747 explodeert kott no’n Start. All 230 Lüüd an Bord kommt dorbi üm. Woans dat utlöst hett, blifft unklor.
1998: Een Eerdbeven mit de Magnitude MS = 7,1 köst op Papua-Niegguinea 2.183 Minschenleven.
2006: An de Süüdküst von Java, Indonesien starvt 300 Minschen dör een Tsunami.
Boren
1745: Timothy Pickering, US-amerikaansch Politiker un Butenminister.
1788: Philipp-August von Amsberg, düütsch Iesenbahnbaas.
1843: Julio Argentino Roca, Präsident von Argentinien.
1846: Nicolai Miklouho-Maclay, russ’schen Forscher un Anthropoloog, hett Niegguinea utforscht.
1860: Clara Viebig, düütsch Schrieverin.
1888: Samuel Agnon, israelsch Schriever, kreeg 1966 den Literaturnobelpries.
1893: Wilhelm Dieckmann, düütsch Offizier un Wedderstandskämper († 1944)
1899: James Cagney, US-amerikaansch Schauspeler.
1913: Wilhelm Fresenius, düütsch Chemiker.
1920: Juan Antonio Samaranch, spaansch Sportfunkschoonär († 2010)
1921: Louis Lachenal, franzöösch Bargstieger († 1955)
1928: Joe Morello, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2011)
1933: Ben Riley, US-amerikaansch Jazzmusiker un Slagtüüchspeler († 2017)
1935: Donald Sutherland, kanaadsch Schauspeler
1939: Milva, italiensch Singerin
1941: Jürgen Flimm, düütsch Speelbaas
1942: Michael Seresin, neeseelännschen Kameramann
1947: Camilla Mountbatten-Windsor, Fru von Prince Charles.
1951: Frank Castorf, düütsch Speelbaas.
1952: David Hasselhoff, US-amerikaansch Schauspeler.
1954: Angela Merkel, düütsch Bunnskazlerin.
1959: Jörg Knör, düütsch Komiker un Parodist.
1965: Bastian Sick, düütschen Journalist, Lektor, Översetter un Saakbookautor.
1968: Davis Kamoga, ugandsche Lichtathlet
1971: Cory Doctorow, kanaadsch Journalist
1992: Carolyn Genzkow, düütsch Schauspelerin
Storven
1453: John Talbot, engelsch Feldherr in’n Hunnertjohrig Krieg.
1571: Georg Fabricius, düütsch Dichter, Historiker un Archäoloog.
1762: Peter III., russ’sch Zar.
1912: Henri Poincaré, franzöösch Mathematiker un theoretsch Physiker.
1949: Miel Mundt, nedderlännsch Fotballspeler.
1959: Billie Holiday, US-amerikaansch Jazzsingerin (* 1915)
1967: John Coltrane, US-amerikaansch Jazzmusiker(* 1926)
1994: Hinnerk Kruus, plattdüütsch Schriever (* 1916)
2001: Wilhelm Simetsreiter, düütsch Footballspeler (* 1915)
2003: Alfred Preißler, düütsch Fotballspeler
2011: Juan María Bordaberry, uruguayisch Politiker un Präsident (* 1928)
2013: Peter Appleyard, kanaadsch Jazzmusiker (* 1928)
2014: William Mulliken, US-amerikaansch Swemmsportler (* 1939)
Juli 17 |
9532 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1871 | 1871 | 1871
Wat passeert is
18. Januar: König Willem I. vun Preußen warrt in den Spegelsaal to Versailles to'n Kaiser utropen. Dat Düütsch Kaiserriek is dormit grünnt
25. Januar: De Düütschen scheet up Paris
28. Januar: Paris gifft up. Een Stillstand vun de Wapen warrt ünnertekent
16. Februar: Düütsch-Franzööschen Krieg: De oostfranzöösche Stadt Belfort warrt an de düütschen Truppen uthännigt
26. Februar: De Vörfreden vun Versailles warrt slaten twuschen dat Düütsche Riek un Frankriek
Boren
4. Februar: Friedrich Ebert, düütsch SPD- Politiker un Riekspräsident († 1925)
25. Februar: Oliver Campbell, US-amerikaansch Tennisspeler († 1953)
3. März: Maurice Garin, franzöösch Radrennfohrer († 1957)
14. März: Bernhard Winter, düütsch Maler († 1964)
15. März: Rosa Luxemburg, düütsch Politikerin († 1919)
27. März: Heinrich Mann, düütsch Schriever († 1950)
6. Mai: Victor Grignard, franzöösch Chemiker und Nobelpriesdräger († 1935)
6. Mai: Christian Morgenstern, düütsch Schriever († 1914)
6. Juni: Oscar Wisting, norweegsch Polarforscher († 1936)
1. September: Reginald Walter Maudslay, britsch Autokonstrukteur († 1934)
2. September: Paula Sedana Schiff-Magnussen, düütsch Malerin († 1962)
5. September: Johannes Achton Friis, däänsch Tekner un Maler († 1939)
27. September: Grazia Deledda, italieensch Schrieverin un Nobelpriesdrägerin († 1936)
5. Oktober: Anna Ahrens, plattdüütsch Schrieverin († 1960)
Storven
29. Oktober: Andrea Debono, Opdecker ut Malta (* 1821)
9. November: Caroline Lauska, düütsch Malerin (* 1787)
4. Dezember: Minna Ziel, düütsch Malerin (* 1827) |
9534 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Caliban | Caliban | Caliban betekent
Caliban, en Unhold ut dat Stück The Tempest (plattdüütsch De Storm) von William Shakespeare,
Caliban, en Maand von den Planeten Uranus,
Caliban, en düütsch Metalcore-Grupp,
en Bild von den Maler Frank Marc, dat woll op Shakespeare sien Figur anspeelt. |
9535 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Caliban%20%28Maand%29 | Caliban (Maand) | In de Astronomie betekend Caliban en vun de lütteren Maanden wieter buten vun den Planeten Uranus. De Uranus-Maanden hebbt all Naams vun Figuren ut dat Wark von William Shakespeare oder Alexander Pope; Caliban is en Schlingel ut Shakespeares The Tempest (dt.: „Der Sturm“).
Opdecken
Caliban is an’n 6. September 1997 vun de Astronomen Brett Gladman, Phil Nicholson, Joseph A. Burns un John J. Kavelaars mit dat 5 m-Spegelteleskop vun de Hale-Steernwacht opdeckt worrn. In de glieken Nacht hebbt se ok den Maand Sycorax funnen.
Ümlopbahn
Caliban brukt ungefäähr 579,5 Daag, üm eenmol üm Uranus ümtolopen. Dorbi hett he en middler’n Afstand von 7.230.000 km. De Ümlop is retrograd, also torüchlöpig. Dat heet, de Maand löpt üm den Planet gegen sien’n Rotatschoonssinn.
De Maandbahn hett en Exzentrizität von 0,08 un is so bi 137,6° gegen den Äquater vun’n Uranus kippt. Ok de Dreihass von Caliban is bannig dull kippt, nämlich üm 98,732°.
Opbo
De Dörmeter vun Caliban liggt bi ungefäähr 72 km (annere Bornen snackt ok von 98 km). Mit 1,5 g/cm³ liggt de Dicht düdlich ünner de vun de Eer. Caliban is ok teemlich düster. Siene Albedo is 0,07 – 7 % vun dat Licht, dat op den Maand ankummt, warrt also wedder afstrahlt.
Maand
Uranus |
9536 | https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6rmeter%20%28mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29 | Dörmeter (mehrdüdig Begreep) | Dörmeter (Teken: Ø) betekent
in de Mathematik:
den Dörmeter as’n Grött vun en Kreis oder vun en rund Lock.
den Binnendörmeter un Butendörmeter to’n Bispeel vun en Zylinder oder vun en zylinderförmigen Hollkörper.
in de Technik:
en Dweersnitt dör en Bohren in de Snittdorstellen vun en technischen Teken
de Trennen vun en Metall in de Bearbeiten vun Blick to’n Bispeel mit en Lockmaschien. |
9538 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1976 | 1976 | 1976 (MCMLXXVI):
Wat passeert is
Politik
29. Juni: De Seychellen wurrn unafhängig.
Katastrophen
6. Mai: Üm un bi 1.000 Minschen starvt bi en Eerdbeven (MS=6,5) in de italienschen Landschop Friaul.
10. Juli: En Chemieunfall in dat noorditaliensch Seveso sett dat bannig giftig Dioxin free un warrt to en grote Ümweltkatastrooph.
Boren
20. Januar: Gretha Smit, nedderlannsch Iesflinklöperin
21. Januar: Raivis Belohvoščiks, lettisch Radrennfohrer
16. Februar: Petr Kostenko, kasachisch Schachspeler
17. März: Guðrún Eva Mínervudóttir, iesländsch Schriverin
9. April: Serena Auñón, US-amerikaansch Astronautin
22. April: Jelena Olegowna Serowa, russisch Kosmonautin
10. Juni: Georg Friedrich Prinz von Preußen, Baas van dat Huus Hohenzollern
12. Juni: Kristian Brenden, norweegsch Skispringer
29. Juni: Mohamed Bahari, algerisch Boxer
9. Juli: Jochem Uytdehaage, nedderlannsch Iesflinklöper
24. Juli: Josef Heynert, düütsch Schauspeler
2. August: Kati Wilhelm, düütsch Biathletin
15. August: Abiy Ahmed, äthiopisch Politiker un Freedensnobelpriesdräger
18. August: Michael Greis, düütsch Biathlet
25. August: Jan Delay, düütschen Musikmaker
26. August: Svenja Stadler, düütsch Politikerin un Bundsdagsfordnete
6. September: Naomie Harris, engelsch Schauspelerin
14. September: Benjamin Moser, US-amerikaansch Schriever
21. September: Jana Kandarr, düütsch Tennisspelerin
25. September: Charlotte Ayanna, puerto-ricaansch Schauspelerin
27. September: Francesco Totti, italiensch Footballnatschonalspeler
19. Oktober: Leopold van Asten, nedderlannsch Springrieder
26. Oktober: Jeremy Wotherspoon, kanaadsch Iesflinklöper
18. November: Tina Landgraf, düütsch Schauspelerin
22. November: Torsten Frings, düütsch Footballnatschonalspeler un -trainer
28. November: Jeremy Teela, US-amerikaansch Biathlet
27. Dezember: Piotr Morawski, poolsch Bargstieger († 2009)
31. Dezember: Günther Beck, öösterrieksch Biathlet
Storven
1. Februar: Werner Heisenberg, düütsch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1901)
4. Februar: Roger Livesey, britisch Schauspeler (* 1906)
5. Februar: Johann Klindworth, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1900)
6. Februar: Jan van Breda Kolff, nedderlannsch Footballnatschonalspeler (* 1894)
20. Februar: René Cassin, franzöösch Jurist un Fredensnobelpriesdräger
9. März: Hans Sutor, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1895)
5. April: Han Sorya, koreaansch Schriever (* 1900)
13. April: Gustave Danneels, belgisch Radrennfohrer (* 1913)
11. Mai: Alvar Aalto, finnisch Architekt un Designer (* 1898)
26. Mai: Martin Heidegger, düütsch Philosoph (* 1889)
26. Mai: Edgar Moon, austraalsch Tennisspeler (* 1904)
31. Mai: Jacques Monod, franzöösch Biochemiker un Nobelpriesdräger (* 1910)
7. Juni: Bobby Hackett, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1915)
7. Juli: Gustav Heinemann, düütsch Politiker un Bundspräsident (* 1899)
22. Juli: Otto Rohkamm, plattdüütsch Schriever (* 1896)
24. Juli: Julius Döpfner, düütsch Kardinal (* 1913)
30. Juli: Rudolf Bultmann, evangeelschen Theologen (* 1884)
10. August: Paul Lücke, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1914)
1. September: Jules Merviel, franzöösch Radrennfohrer (* 1906)
2. September: Hans Schuberth, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1897)
9. September: Mao Zedong, chinesisch Politiker (* 1893)
5. Oktober: Lars Onsager, norweegsch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1903)
5. Oktober: Barbara Nichols, US-amerikaansch Schauspelerin un Pin-up Model (* 1929)
10. Oktober: Otto Thorbeck, düütsch Jurist un SS-Richter (* 1912)
12. Oktober: Martin Brüns, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1911)
27. Oktober: Walter Giesker, düütsch Politiker un Landdagsafordneter van Neddersassen (* 1901)
29. November: Walter Hieber, düütsch Chemiker (* 1895)
31. Dezember: Andreas Kurz, düütsch Politiker un Landdagsafordneter van Bayern (* 1894) |
9539 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Linus%20Carl%20Pauling | Linus Carl Pauling | Linus Carl Pauling (* 28. Februar 1901 in Portland, Oregon; † 19. August 1994 in Big Sur, Kalifornien) weer en US-amerikaanschen Chemiker mit düütsche Afstammen.
1954 hett he de Nobelpries för Chemie un 1962 de Fredensnobelpreis as besünners Uteknung för sien Insetten tegen Atomwaffentests kregen. Neben Marie Curie is he dormit de Eenzige, de twee Nobelpries up twee verscheden Felder kregen hett.
1922 hett he sien eerste Utbildung an de Oregon Agricultural College (OAC) afsloten un hett denn 1925 sein Doktertitel in Chemie an’t California Institute of Technology („CalTech“) in Pasadena (Kalifornien) mit summa cum laude makt. 1927 is he dor denn ok Professor wurn. Dortüschen hett he 1923 aber noch heirat. Mit sien Fru Ava Helen Miller har he 3 Söhns und en Deern.
He is Mitbegrünner van en nieg Weetenschapp, de Quantenchemie und hett 1932 dat Konzept van de Elektronegativität inföhrt.
Mann
Börger von de USA
Chemiker
Nobelpriesdräger (Chemie)
Freedensnobelpries
Boren 1901
Storven 1994 |
9540 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nickel | Nickel | Nickel betekent
Nickel, en Metall, in dat chemisch Periodensystem bi de Nummer 28,
Nickel, Vörnaam för Mannslüüd,
Nickel, in de USA un in Kanada dat 5-Cent-Stück,
Nickel, Stadt in Texas, USA.
Nickel is de Familiennaam von
Adolf von Nickel (1847–1937), düütschen Politiker,
Bernd Nickel (1949-2021), düütschen Fotballspeler,
Bernhard Nickel (1794–1879), düütschen Förster un Politiker,
Carl Nickel (1804–1874), düütschen Parlamentarier,
Christian Nickel (* 1969), düütschen Schauspeler un Speelbaas,
Diethard Nickel (* 1939), düütschen Ooldphiloloog un Medizinhistoriker,
Eberhard Nickel (1900–1970), düütschen Politiker,
Eckhart Nickel (* 1966), düütschen Schriever un Journalist,
Egon Nickel (1893–1941), düütschen Politiker,
Ernest Henry Nickel (1925–2009), kanaadsch-austraalschen Mineraloog,
Ernst Nickel (1902–1989), düütschen Schoolmeester un Prähistoriker,
Erwin Nickel (1921–2005), düütschen Mineraloog,
Franziska Nickel (* 1978), düütsche Footballspelerin,
Frieda Nickel (1889–1970), düütsche Politikerin,
Friedrich Nickel (1910–1985), öösterriekschen Comicteekner,
Georg Nickel (1950–2015), düütschen Grafiker un Teekner,
Gerhard Nickel (1928–2015), düütschen Linguist un Mediävist,
Gitta Nickel (* 1936), düütsche Speelbaasfro,
Goswin Nickel (1582–1664), düütschen Jesuit,
,
Gunther Nickel (* 1961), düütschen Literaturwetenschopper,
Hans Nickel (1916–1986), düütschen Maler,
Hans Nickel (* 1958), nedderlandschen Musiker,
Hans-Wolfgang Nickel (* 1933), düütschen Theaterpädagoog,
Harald Nickel (1953–2019), düütschen Footballspeler,
Hartmut Nickel (1944–2019), düütschen Ieshockeyspeler un -trainer,
Heiko Nickel (* 1962), düütschen Footballspeler,
,
Helene Nickel (1848–1894), düütsche Stifterin,
Helmut Nickel (1924–2019), düütschen Kunsthistoriker un Comicschriever,
Herman W. Nickel (* 1928), US-amerikaanschen Diplomaat un Journalist,
Hildegard Maria Nickel (* 1948), düütsche Soziologin,
,
Isolde Nickel (* vör 1974), düütsche Footballspelerin,
Jochen Nickel (* 1959), düütschen Schauspeler,
Johann Heinrich Nickel (1829–1908), düütschen Politiker un Koopmann,
Jörg Nickel (* 1967), düütschen Politiker,
Joseph Nickel (1802–1855), düütschen kathoolschen Geistlichen un Theoloog,
,
Kai Nickel (* 1968), düütschen Moderator, Speelbaas, Journalist un Fotograaf,
Karl Nickel (1924–2009), düütschen Mathematiker,
Karl-Heinz Nickel (1925–2006), düütschen Handballtrainer,
Lukas Nickel (* 1964), düütschen Kunsthistoriker,
Markus Nickel (* 1966), düütschen Karkenmusiker,
Markus Adam Nickel (1800–1869), düütschen kathoolschen Theoloog,
Monika Nickel (* 1957), düütsche kathoolsche Theologin,
Neele Marie Nickel (* 2000), düütsche Schauspelerin,
Rafael Nickel (* 1958), düütschen Fechter,
Rainer Nickel (* 1940), düütschen Ooldphiloloog un Didaktiker,
Reinhold Nickel (1913–1983), düütschen Politiker,
Rüdiger Nickel (* 1945), düütschen Lichtathletikfunkschonär,
Rudolf Nickel (1890–1975), düütschen Maler, Grafiker un Bildhauer,
Susanne Nickel (1967–2016), düütsche Künstlerin,
Tamara Nickel (* 1971), düütsche Künstlerin un Grafikdesignerin,
Theodor Hoelty-Nickel (1894–1986), düütsch-US-amerikaanschen Theoloog un Musiker,
Thorsten Nickel (* 1966), düütschen Schauspeler un Kampfsportler,
Ursula Schalück-Nickel (* 1956), düütsche Löperin un Künstlerin,
Uta Nickel (* 1941), düütsche Politikerin,
Uwe Nickel (* 1942), düütschen Maler un Grafiker,
Uwe Nickel, Schriever,
Volker Nickel (* 1970), düütschen Kumponist,
,
,
. |
9541 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nickel%20%28V%C3%B6rnaam%29 | Nickel (Vörnaam) | Nickel un Nickels sünd plattdüütsche Vörnaams för Jungs. De Naam Nickels is besunners in Noordfreesland ganz begäng.
Herkamen
Nickel un Nickels sünd korte Formen vun den Naam Nikolaus. Nikolaus is Greeksch un is tohopensett ut de beiden greekschen Wöör Nikos (Sieg) un Laos (Volk). De Hillige Nikolaus (up Platt: de Sünnerklaas) is de Hillige för Seelüde, Jungfroon un Kinner (un noch veel anner Beropen).
De plattdüütsche un freesche Naam
Vun düssen Naam Nikolaus sünd twee korte Naams vun maakt wurrn. Een weer de Naam Klaas (un Klaus etc.) ut de tweede Hälft vun düssen Naam, de anner weer Nickel oder Nickels ut den Naam sien eerste Hälft. Hüdigendags is de Naam Nickel meist utsturben, man de noordfreesche Form Nickels is noch ganz begäng.
Fundöörd
Brunswiek 1509 (Nickel)
Plattdüütsche Tonaams
Vun düsse Vörnaams kaamt ok de plattdüütschen Tonaams Nickel, Nickels un Nickelsen vun her. De bedüüt all overeen Ut Nickel sien Familie oder ok Vun Nickel sien Hoff.
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
9542 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lammert | Lammert | Lammert is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Lammert kümmt vun den olen germaanschen Naam Lambert (ok in sien latiensche Form Lambertus). Dor steekt de Wöör „Land“ (dat heet Land) un „beraht“ (dat heet beröhmt oder glinsterig). Tohopennahmen bedutt de Naam Lambert denn so veel, as De in dat Land beröhmt is oder ok De (wiethen) in't Land glinstern deit.
De plattdüütsche Naam
Vunwegen slurige Utspraak is de Naam Lambert eenfach een beten afslepen un so is dor denn Lammert vun wurrn.
Fundöörd
Bremen 1632
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen Vörnaam kaamt ok de plattdüütsche Tonaams Lammers, Lammert, Lammerts usw. vun her. De bedüüt alltohopen so veel, as Ut Lammert sien Familie oder ok Vun Lammert sien Hoff
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
9543 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nickels | Nickels | Nickels is de Familiennaam von
Alphonse Nickels (1881–1944), luxemborgschen Politiker un Diplomaat,
Christa Nickels (* 1952), düütsche Politikerin,
Ferdinand Nickels (1811–1893), düütschen Jurist un Afornten,
Gregory J. Nickels (* 1955), US-amerikaanschen Politiker,
Rudolf Nickels (1926–2005), düütschen Politiker.
Nickels betekent ok
Nickels, en Vörnaam.
Kiek ok bi: Nickel, Nicols, Nichols, Nicholls. |
9545 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Balearen | Balearen | De Balearischen Eilannen (katalaansch Illes Balears, spaansch Islas Baleares) oder Balearen sünd en Inselgrupp in de westliche Middellannsche See un en autonom Gemeenschap in Spanien.
To disse Gemeenschap hört de egentliche Balearen mit de Hööfteilannen Mallorca un Menorca aver ok de Pityusen mit Ibiza, Formentera un tallrieke lütte Eilannen, de nich bewahnt sünd, as to’n Bispeel de Felseneilannen Cabrera, Dragonera oder Pantaleu, de ünner Naturschuul staht.
De gröttste Eiland is mit 3684 km² Mallorca.
Spanien
Inselgrupp
Middelmeer |
9546 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Heide%20Simonis | Heide Simonis | Heide Simonis (* 4. Juli 1943 in Bonn as Heide Steinhardt) is en düütsche Politikersch van de SPD.
1967 hett se ehr Afsloot as Diplom-Volkswirtin makt un hett den bit 1971 in Lusaka, Sambia, arbeid.
Van 1976 bit 1988 wer se in de Düütsche Bundstag un dorna bit 1993 Finanzministersch van Sleswig-Holsteen. In März 1993 is se den as eerste Fru in Düütschland Ministerpräsident wurn und dat bit April 2005 bleven. As se wer wählt wurn sull, hett se 4 Mal naenanner nich de Stimmen kregen, de se eenig hebben musst harr. Denn hett se doch Bott makt un Peter Harry Carstensen wur de nieg Ministerpräsident.
Se is denn Vörsittersch van UNICEF in Düütschland wurrn. Wiels dat dor aber Unstimmigkeiten geev, is se van dat Amt 2008 ok weer torüchtreden.
Fru
Sleswig-Holsteen
Politiker (Düütschland)
Liddmaat Düütsch Bundsdag
Landdagsafordneter (Sleswig-Holsteen)
SPD
Boren 1943
Börger von Düütschland |
9547 | https://nds.wikipedia.org/wiki/4.%20Juli | 4. Juli | De 4. Juli is de 185. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner. In Schaltjohren is dat de 186. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1187: Saladin winnt de Slacht von Hattin gegen de Krüüzfahrer.
1376: De Schwäbsch Städerbund warrt grünnt.
1776: De tweete Kontinentalkongress beslutt in Philadelphia de Unafhängigkeitsverklaren von de USA.
1863: Ulysses S. Grant nimmt in’n Amerikaanschen Börgerkrieg de Stadt Vicksburg för de Noordstaaten in un snitt dormit Texas un Arkansas von’n Rest von de Südstaaten af.
1933: De Zentrumspartei un de Bayerische Volkspartei besluut, sik sülvst optolösen.
1946: De Philippinen warrt von de USA unafhängig.
1973: De Karibsch Gemeenschaft warrt grünnt.
1995: Klaus Wedemeier gifft Bott as Bremer Börgermeester. Nee Börgermeester warrt Henning Scherf (SPD). He is de 6. Bremer Börgermeester na den Tweeten Weltkrieg. Nee Bremer Senat un Lannsregeern vun Bremen is de Senat Scherf I
2003: Henning Scherf warrt to'n drüdden Mol Bremer Börgermeester. Lannsregeern vun Bremen is de Senat Scherf III.
Weertschap
1840: Cunard Line richt regelmäßig Dampschipverbinnen twüschen Liverpool un Halifax un ok Boston in.
Kunst, Kultur un Bowark
1865: De eerste Utgav von Alice im Wunderland von Lewis Carroll kummt in London rut.
Wetenschoppen un Technik
1054: Chines’sch Astronomen finnt an’n Himmel een niegen hellen Steern. Dat weer de Supernova, worut sik naher de Krebnevel bildt het.
1913: De Chemiker Fritz Klatte kriggt een Patent op sien Erfinnen, den Kunststoff PVC.
1997: De Ruumsond Pathfinder landt op den Mars.
1998: De Japaners schickt jümmer eerste Ruumsond Nozomi ok na’n Mars.
2005: De Ruumsond Deep Impact schickt Daten von den Inslag von een künstlich Projektil op den Kometen 9P/Tempel na de Eer.
Boren
1715: Christian Fürchtegott Gellert, düütsch Dichter († 1769)
1753: Jean-Pierre Blanchard, franzöösch Ballonfohrer
1837: Emile Auguste Carolus-Duran, franzöösch Maler
1853: Ernst Otto Beckmann, düütsch Chemiker
1863: Samuel Lipschütz, US-amerikaansch Schachspeler († 1905)
1868: Henrietta Swan Leavitt, US-amerikaansch Astronomin († 1921)
1872: Calvin Coolidge, US-amerikaansch Politiker un de 30. Präsident († 1933)
1879: Agathe Lasch, düütsch Germanistin († 1942)
1910: Govan Mbeki, süüdafrikaansch Politiker
1921: Gerard Debreu, franzöösch Weertschapwetenschoppler un Nobelpriesdräger
1923: Wilhelm Brockhaus, plattdüütsch Schriever († 1997)
1926: Alfredo di Stefano, argentinsch Footballspeler
1927: Gina Lollobrigida, italiensch Schauspelerin
1937: Frans Aerenhouts, belgisch Radrennfohrer († 2022)
1937: Wolf von Lojefski, düütsch Fernsehjournalist
1938: Helmut Schimeczek, düütsch Footballspeler
1938: Bill Withers, US-amerikaansch Ledermaaker
1941: Eckart Witzigmann, beröhmt düütschen Kock
1943: Heide Simonis, düütsch Politikerin un Ministerpräsidentin van Sleswig-Holsteen
1944: Monika Wörmer-Zimmermann, düütsch Politikerin un Landdagsafordnete vun Neddersassen
1948: René Arnoux, franzöösch Formel 1-Rennfohrer
1949: Horst Seehofer, düütsch Politiker, Bundsminister un Ministerpräsident
1950: Birsel Lemke, törksch Politologin un Ümweltaktivistin
1952: John Waite, britsch Ledermaaker un Musiker.
1962: Pam Shriver, US-amerikaansche Tennisspelersche
1996: Justine Braisaz, franzöösch Biathletin
Storven
973: Ulrich von Augsburg, katholsch Bischop un Hilligen.
1768: Johann Gottfried Borlach, düütsch Bargwarksgrünner.
1780: Karl Alexander von Lothringen, Hoochmeister von den Düütschen Orden.
1826: John Adams, 2. Präsident vun de USA (* 1735)
1826: Thomas Jefferson, US-amerikaansch Politiker un 3. Präsident von de USA (* 1743)
1831: James Monroe, 5. Präsident von de USA (* 1758)
1882: Peter Bohren, Swiezer Bargstieger († 1822)
1888: Theodor Storm, düütsch Schriever (* 1817)
1892: Gustav Jung, plattdüütsch Schriever un Paster ut Brannenborg (* 1796)
1909: Jochen Mähl, plattdüütsche Schriever (* 1827)
1910: Giovanni Schiaparelli, italiensch Astronom (* 1835)
1934: Marie Curie, poolsch-franzöösch Physikerin un Chemikerin, kreeg twee mal den Nobelpries (* 1867)
1938: Suzanne Lenglen, franzöösch Tennisspelerin (* 1899)
1948: Richard Teschner, österrieksch Maler
1966: Karl Sanner, düütsch Jazzmusiker (* 1928)
1969: Georges Ronsse, belgisch Radrennfohrer (* 1906)
1973: Leonid Stein, russ’sch Schach-Grootmeister
1986: Eddie Shu, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1918)
1993: Friedrich Verholen, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1901)
2003: Barry White, US-amerikaansch Soulsinger
2005: John Stubblefield, US-amerikaansch Jazz-Musiker (* 1945)
Juli 04 |
9549 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Koken | Koken | Een Koken is wat to Eten, dat backt word. Den Deeg mokst Du vun Mehl, Zucker, Ei, Fett, Water oder Melk un Gest.
Ünnerscheedliche Koken
Appelkoken
Blechkoken
Honnigkoken
Schokoladenkoken
Sögenmors
Bookweten-Janhinnerk (Bookwetenpannkoken)
Poffertjes
Niejohrskoken oder Krüllkoken
Stopfkoken
Bökers
Bäckermeester Johann-Adolf Kruse (70) hett en Backbook op Platt schreven. In de eerste 4 Weeken hett he all 600 Exemplare verköfft. En Interview doröver finnst Du hier
Eten
Schnökerkraam |
9550 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pampero | Pampero | De Pampero is’n süüdwesten Wind, de vun de argentienschen Pampas kummt. Dat is’n köhlen, drögen Stormwind mehrsttiets in de Tiet vun Oktober bet Januar, de na Buenos Aires to un de Münn vun den La Plata rut weiht.
Wind
Süüdamerika
Argentinien |
9551 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sottje | Sottje | En Sottje is de Keerl, de de Anlagen, de to de Füürsteden tohöört, rein höllt. Fröher weren dat vör allen de Schosteens, dat sik dor keen Sott fastsetten dee, hüüt kiekt se ok de Brennavens na, dat de nich to veel Afgas in de Lucht püüstert. De Sottjes hebbt in Düütschland Kehrbezirke todeelt, in de se dat Monopol op de Arbeit hebbt.
De Sottjes sünd traditschonell jümmer swart inkleedt un dreegt en Spint. Se gellt ok as en Symbol för Glück. En anner Beteknung för Sottjes is Schösteinfeger.
Beroop |
9552 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Zirkumpolar | Zirkumpolar | Zirkumpolar (ut un ) betekent
rings üm oder dicht bi den Noordpool oder Süüdpool vun de Eer,
zirkumpolar, in de Astronomie warrt dat ganz speziell för Hevensobjekten (Steerns, Galaxien usw) bruukt, de vun den Oort vun den Tokieker dat hele Johr lang to sehn sünd un de nich ünner den Horizont verswinnt. |
9553 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Spint | Spint | De Spint, Zylinner oder Hoge Hoot is en zylinnerförmigen Hoot mit Kremp, de vör allen in’t 19. un’t fröhe 20. Johrhunnert in Mood weer.
De Spint keem toeerst üm 1800 op, dat mehr Lüüd em dregen weer aver eerst üm 1820. He weer de Hoot vun de Börgers, de sik dor mit gegen Adel un de eenfachen Lüüd afsetten. He bleev Symbol för de wat betern Lüüd, weer aver ok Deel vun de Dracht vun Sottjes, Kutschers oder vun Böhnen-Töverers. Mit de 1920er un 1930er Johren keem de Hoot ut de Mood. Toletzt dregen noch Diplomaten den Spint, aver ok dat weer denn bald vörbi.
Welk vun disse Hööt hebbt ’n Drahtstell inboot un köönt so tohoopklappt warrn. Wenn denn de Hoot anstött warrt, denn klappt he mit’n Snapp wedder ut. Disse Hoot heet denn Schapoklapp un is meist vun Sied maakt.
Kledaasch |
9554 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tornesch | Tornesch | Tornesch is en Stadt in Kreis Pinnbarg, 16 km noordwestlich van Hamborg in Sleswig-Holsteen.
Fröher hett de Oort Esingen heeten. 2005 hebbt se denn ok de Stadrechte kregen. De Gründung verdankt Tornesch de Ümstand, dat dor en Iesenbahnstreck tüschen Altno un Kiel baut wurrn is.
Tornesch hett ruch weg 13.000 Inwahners up en Flach van 20,62 km².
Literatur
Annette Schlapkohl, Ernst Martin Groth-Stifung (Hrgb.): Tornesch. Die Geschichte der Ortsteile Ahrenlohe, Esingen und Tornesch von den Anfängen bis Heute. Husum 2004.
Weblinks
Stadt Tornesch
Die Industrialisierung in Tornesch. (PDF)
Oort
Stadt
Kreis Pinnbarg |
9555 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Valparais | Valparais | Valparais oder Valparaiso is ene Havenstadt in Chile mit üm un bi 278.000 Inwahners. De Grootruum Valparais hett sowat 905.300 Inwahners (Stand 2004).
In de Stadt sitt ok de Natschonalkongress vun Chile. De Ooltstadt warrt vun de UNESCO as Weltkulturarv ansehn.
Historie
Vördem de Spaniers ankemen, leven in dat Rebeet Lüüd vun de Changos.
De Spaniers ünner Juan de Saavedra kemen denn toeerst 1536 na de Bucht. De Stadt grünnt hett denn 1544 Juan Bautista Pastene. He nööm ehr Paradiesdaal (Val Paraíso).
Toeerst weer de Oort man en lütte Stadt. Mit dat 18. Johrhunnert wörr dat denn aver wat duller mit den Amerikahannel. Valparais weer de eerste gröttere Haven na Kap Hoorn un so kemen vele Scheep na de Stadt. Mit den Panamakanal wörr dat denn wedder wat slechter mit den Hannel.
Weblenken
Websteed vun de Stadt (spaansch)
Oort
Chile
Oort mit Seehaven |
9556 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Film | Film | Film betekent
Film, dat Anenannerregen vun fotograafsche oder animeerte Biller, de tohopen en bewegt Bild afgeevt,
Fotograafsch Film, för Licht fienföhlig Material, dat för Film- oder fotograafsche Opnahmen bruukt warrt,
Film, dünnen Övertog vun en Stoff op en Drägermaterial,
Offsetfilm, Begreep ut de Druckereetechnik. |
9557 | https://nds.wikipedia.org/wiki/F%C3%BC%C3%BCrfreter | Füürfreter | Füürfreters sünd Lüüd, de bi Karkmess oder in’n Zirkus brennen Fackeln in’n Mund stecken doot. Ok in Indien kennen de Fakirs to’n Bispeel dat Füürfreten. In’n Westen keem dat Füürfreten in de Tiet üm 1880 op Johrmarkt op.
En Trick is bi’t Füürfreten nich bi, een mutt blots good öven un den Wehdaag uthollen lehren. En öövten Füürfreter deit sik denn nix dorbi.
Weblenken
Artistik |
9558 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Swing%20%28Stroom%29 | Swing (Stroom) | De Swing () is en 35 Kilometer langen Stroom, de vun links na de Elv to fleten deit. Sien Born liggt in’t Hohenmoor bi Mulsen op de Stoder Geest. Na de Oost geiht denn en Stück wieder de Oost-Swing-Kanal af. Bi Wiepenkathen münnt von links de Kattenbeek un bi Groot Thun von rechts de Heidbeek in de Swing. De Stroom flütt dör de Swingwischen bi Stood un dör de Stadt. De Swing weer dor fröher Deel von de Stadtbefestigung Stood. Stood harr as Hansestadt sienen Haven an de Swing. Dorvun is de Swing vun de Soltdoorsslüüs an ok noch Bundswaterstraat. De Swing münnt denn bi Stodersand in de Elv (Elvkilometer 654,9). Swingdaal un -wischen bi Stood staht ünner Landschopsschutz.
Brüggen
Twischen Hogenoh un Mulsen löppt de Kreisstraat 2 mit en Brügg över de Swing. De nächste Brügg is denn de Kreisstraat 1 twischen Freenbeek un Swing. Denn kummt as Brügg eerst wedder de Paul-Watzlawick-Weg twischen Lütt Thun un Wiepenkathen, de aver blots för Radfohrers un Footgängers is.
Een Kilometer wieder in’n Noorden löppt de Bundsstraat 73 över de Swing. In de Swingwischen in dat Stadtrebeed von Stood gifft dat alltohoop veer Footgängerbrüggen un de Brügg von de Nedderelvbahn. In de Binnenstadt sülvs loopt en ganz Reeg Brüggen över den olen Loop von de Swing: Wallstraat, Stockhuustraat, Bäckerstraat, Rosenstraat, Fischmarkt un Hansestraat. Dör de Brügg von de Hansestraat köönt Scheep oder Bööd vondaag nich mehr in’n olen Stoder Hansehaven rin.
An’n Ünnerloop kaamt denn noch dree Brüggen, de all Klappbrüggen sünd: de Brügg von de Landsstraat 111, de Iesenbahnbrügg von de ole Kedener Kreisbahn un de Brügg von’n Butendiek.
Footnoten
Stroom
Neddersassen |
9559 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Staten-Eiland | Staten-Eiland | Staten-Eiland (spaansch Isla de los Estados) is en Eiland bi Kap Hoorn. Dat Eiland höört to de argentiensche Provinz Füürland un is vun dat Eiland Füürland dör de Le-Maire-Straat trennt.
Se is 530 Quadratkilometer groot, is bi en Läng vun 63 Kilometer aver blots söss Kilometer breed. Dat Eiland is bargig mit den Monte Spegazzini op 741 Meter as hööchst Punkt un hett veel Gletschers un Seen. Minschen leevt dor keen, aver veel Pinguins un Robben.
Historie
De Nedderlanner Jakob Le Maire hett dat Eiland den 25. Dezember 1615 opdeckt. He hett dat Eiland na den Statengeneral vun de Nedderlannen nöömt. Vun 1899 bet 1902 geev dat hier en Lager för Militärfangene.
Eiland
Argentinien
Atlantik |
9564 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gued%20gaohn | Gued gaohn | Gued gaohn! is en ächt westfäolsk platt Afscheedsgruut, dit is de korte Form van „laat et äok gued gaohn!“. Int Emsland secht se „Gaut gaan“. Man dat schöll dat sülbe heten.
Bannig veele Weertschappen in dat scheoune Westfaohlenland heven dissen Gruut op de Terrassen maar op dem Ingang staohn. Für de Leefhebbers van den ächten Westfäolsk, disse Spruch is vull vunn de „Diphtongen“, disse westfäolsk Vokalen, die in Paaren uutsprakt wörn.
(Eentich Nachdeelen is de Manko van Triphtongen, waarvunn dat Westfäolsk äok een paar scheoune heff.)
Gröötformel
Plattdüütsch |
9565 | https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6rmeter | Dörmeter | Dörmeter is een Begreep ut de Geometrie un een physikalsch Grött. De Dörmeter (Teken in Formeln d) gifft an, wo groot een Kreis is. Mathematsch utdrückt is de Dörmeter defineert as de Afstand von de beiden Snittpunkten von een Kreis mit een Geraden, de gliektietig ok dör den Middelpunkt von den Kreis löpt.
Dat glieke gilt ok för een Kugel: Wenn de von een Geraden dör den Middelpunkt sneeden warrt, nöömt man den Afstand von de Snittpunkten ok den Dörmeter. Warrt een Kugel von een Flach dör den Middelpunkt sneeden, denn is de Snittflach nämlich wedder een Kreis. De halve Dörmeter warrt ok Radius (r) nöömt. Dat Verhältnis von’n Ümfang (U) von een Kreis to sien Dörmeter (d) is de Kreistall :
För den Ümfang von een Kreis gült:
oder annersrüm .
In technisch en Teken warrt de Dörmeter mit dat Symbol ø darstellt. Dat dröff nicht verwesselt warrn mit de Mathematik, wo dit Teken för den Dörsnitt von mehrere Tallen brukt warrt.
Dörmeter warrt angeven in de Metallverarbeiden, wo dat meist üm Bohren un Bohrlöker oder um den Dörmeter von Bolten un Schruven geiht, ober ok t. B. in de Astronomie, wo von de Planeten de Kugeldörmeter angeven warrt.
In de Mathematik warrt da all’ns noch en beten theoretischer ankeken. Allgemeen warrt de Dörmeter von een metrischen Ruum defineert as dat Supremum von all Afstännen von je twee Punkten in den Ruum:
För Kugeln un Kreisen in Euklidisch Rüüm is disse Definitschoon dat glieke as de geometrisch Beschrieven baven.
Physikalsch Grött
Geometrie |
9567 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johannes%20Coccejus | Johannes Coccejus | Johannes Coccejus (an un for sik Johannes Coch; * 9. August 1603 in Bremen; † 5. November 1669 in Leiden, Nedderlannen) weer een düütschen, reformeerten Theologen un Philologen, de een wichtig Rull speelt hett in de Geschicht vun den Protestantismus to de Tiet vun dat fröhe Barock. Coccejus is vör allens beröhmt wurrn vunwegen sien Striet mit Voetius öber de „Lehr vun den Bund“.
Leben
As Söhn vun den Stadtsekretär Timann Coch besöch Coccejus dat Gymnasium Illustre in sien Vaderstadt. 1625 güng he nah Hamborg. Dor studeer he de Schriften vun de jöödschen Rabbiners. 1626 wull he „utneihen vör dat wille Leben an de düütschen Universitäten“ un güng as Student nah Franeker in de nedderlannsche Provinz Freesland. Dor studeer he ünner annern bi Johannes Maccovius un bi Wilhelm Amesius. 1630 wurr he as „Professor för de Philologie vun de Bibel“ nah Bremen beropen. 1636 is he denn „Professor för ööstlich Spraken“ in Franeker wurrn. In’n September 1643 is he Professor för Theologie wurrn vunwegen sien Dissertation öber den Bund. 1650 güng he as Professor nah Leiden. Dor is he 1669 an de Pest sturben.
Lehr
1648 keem Coccejus sien Dissertation: Summa doctrinae de foedere et testamento Dei explicata rut. Dor meen he in, dat een Unnerscheed bestünn twuschen de Lehr vun dat Vergeben vun de Sünn in dat Ole Testament un dat Vergeben vun de Sünn in dat Nee Testament. Ünner den olen Bund, so lehr he dat, schall Gott noch keen vollkommen Vergeben schunken hebben. Dat weer eerst mit den Neen Bund so wiet (vunwegen dat Offer vun Christus an’t Krüüz). Gegen düsse Lehr stünn nu besunners Gisbertus Voetius up.
Coccejus deel de Geschicht vun dat Openbarweern vun dat Evangelium in dat Ole un in dat Nee Testament up in verscheden Bünnen, de Gott mit de Minschen slaten hett. So geev dat een Bund mit Adam, een annern Bund mit Noah, noch een mit Abraham un so wieder. Jeden Bund hett för de Minschen wat Nees bröcht, bit up Christus to. Eerst bi em weer de wohre Bund vun Gott un de Minschen dor. Düsse Lehr, de Coccejus upbröcht hett, kreeg den Naam Bundstheologie oder Foederaltheologie. Een beten mehr trüchhöllern leeg düsse Theologie ok al bi Heinrich Bullinger un Caspar Oliveanus vör. Düsse Lehr hett up veel reformeerte Theologen groten Indruck maakt un hett ok in de Geschicht vun den reformeerten Pietismus ehren Platz. So heet dat Leederbook, dat Joachim Neander rutgeben hett: Bundes=Lieder und Danck=Psalmen.
Een besunner Lehr vun Coccejus weer ok, wat he öber dat 4. Geboot seggen dö. He meen, wat dor vun den Sabbat to lesen stünn, dat höör man bloß nah dat Ole Testament to un weer bloß man dacht för de Israeliten ehr Tiet in de Wööst. De Christen schollen düt Geboot man driest afschaffen. Ok an düsse Steed kreeg he allerhand Arger.
Böker vun Coccejus
Summa doctrinae de foedere et testamento Dei, 1648 (Öberarbeit' 1654 un 1660)
Summa theologiae ex sacris scripturis repetita, 1662 (Nee druckt in 1665)
Explicatio catecheseos Heydelbergensis, 1671
Lexicon et commentarius sermonis hebraici et chaldaici, 1669
Literatur
Heiner Faulenbach: Weg und Ziel der Erkenntnis Christi, Eine Untersuchung zur Theologie des Johannes Coccejus, BzGLRK 36, Neunkirchen, 1973
Heiner Faulenbach: Coccejus, Johannes. In: Theologische Realenzyklopädie 8 (1981), S. 132-140
Reinhard Breymayer: Auktionskataloge deutscher Pietistenbibliotheken. Die beiden neuentdeckten Auktionskataloge für die Privatbibliothek des Vorpietisten Johannes Coccejus, des bedeutendsten reformierten Theologen des 17. Jahrhunderts. [...] In: Bücherkataloge als buchgeschichtliche Quellen in der frühen Neuzeit. Hrsg. von Reinhard Wittmann. Harrassowitz, Wiesbaden 1985 (Wolfenbütteler Schriften zur Geschichte des Buchwesens, Bd. 10), S. 113-208.
Weblenken
Bremen
Mann
Protestantismus
Reformeerte Kark
Reformeerte Kark in de Nedderlannen
Theologie
Barock
Boren 1603
Storven 1669 |
9568 | https://nds.wikipedia.org/wiki/4.%20Januar | 4. Januar | De 4. Januar is de veerte Dag in’t Johr vun’n Gregoriaanschen Klenner.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschop
1248: In Spandau warrt de Urkunnen von de Grünnen von de Stadt Niegbrannenborg ünnerschreven.
1642: De engelsche König Karl I. marscheert mit Suldaten in dat Lange Parlament in London in un versöcht, fiev Liddmaten vun dat Parlament achter Trallen to setten. Na düssen Greep na den Staat fangt de engelsche Börgerkrieg an. Dat Parlament stellt en Armee gegen den König sien Truppen up de Been.
1789: De Republiek Mühlhausen warrt Deel von Frankriek.
1880: De Chimborazo, mit 6310 m een von de hööchsten Bargen in de Anden, warrt von Edward Whymper to’n eersten mal bestegen.
1896: Utah warrt de 45. Bunnsstaat von de USA.
1947: De eerste Utgav von den Spiegel kummt in Hamborg rut.
1948: Myanmar (ok: Burma oder Birma) warrt unafhängig von Grootbritannien.
1954: As eerste düütsche Stadt, stellt Duisburg Parkklocken op.
1960: Dat Europäisch Freehandelsrebeet (EFTA) warrt grünnt.
1998: Valdas Adamkus warrt Staatspräsident von Litauen.
Weertschop
1911: In Belgien fangt en Streik von de Barglüüd an, de twee Weeken duurt.
Kunst, Kultur un Bowark
1890: De Operette Der arme Jonathan von Karl Millöcker warrt in Wien uropführt.
1940: De Film The Grapes of Wrath hett Premiere.
1953: Dat Theaterstück En attendant Godot von Samuel Beckett warrt in Paris uropführt.
1969: Dat ZDF strahlt to’n eersten mal den Länderspiegel ut.
2010: De Burdsch Chalifa, mit 828 Metern Hööcht un 189 Stockwarken dat hööchste Bauwark up de Eer, wurrd apen makt.
Wetenschoppen un Technik
1885: De eerste spoodrieke Blinddarmoperaschoon warrt dörführt.
1958: Na 1.400 Ümlööp üm de Eer störtt de eerste künstlich Satellit Sputnik af un vergleiht in de Atmosphäär.
2004: De Lanneneenheit von de Ruumsond Spirit sett op den Mars op.
Katastrophen
1970: Een Eerdbeven mit de Magnitude MS = 7,7 köst in de Provinz Yunnan in China 10.000 Minschenleven.
Boren
1643: Sir Isaac Newton, engelsch Mathematiker, Physiker un Astronom († 1726)
1731: Karl Abraham Freiherr von Zedlitz, preuß’schen Minister († 1793)
1809: Louis Braille, franzöösch Erfinner von de Blindenschrift († 1852)
1854: August Düffer, plattdüütsch Schriever († 1934)
1866: Joel Hastings Metcalf, US-amerikaansch Astronom († 1925)
1878: Gerdt von Bassewitz, düütsch Schriever († 1923)
1881: Wilhelm Lehmbruck düütsch Bildhauer, Grafiker un Medailleur († 1919)
1890: Wilhelmine Siefkes, plattdüütsche Schrieverin († 1984)
1903: Georg Elser, NS-Wedderstandskämper († 1945)
1907: Joe Marsala, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1978)
1909: Cilly Aussem, düütsch Tennisspelerin († 1963)
1910: Hilde Schrader, düütsch Swemmsportlerin († 1966)
1931: Cleopa David Msuya, tansaansch Politiker
1934: Hellmuth Karasek, düütsch Journalist, Schriever un Theaterwetenschoppler († 2015)
1935: Floyd Patterson, US-amerikaansch Boxer († 2006)
1940: Karl-Heinz Groth, plattdüütsch Schriever
1940: Gao Xingjian, chineesch-franzöösch Schriever un Nobelpriesdräger
1944: Judy Winter, düütsch Schauspelerin und Synchroonsnackerin
1945: Richard Royce Schrock, US-amerikaansch Chemiker un Nobelpriesdräger
1951: Michael Rüping, düütsch Springrieder
1953: Olaf Buhl, düütsch Feernsehjournalist un Moderator († 2014)
1955: Wolfgang Tiefensee, düütsch Politiker un Bundsminister
1960: Michael Stipe, US-amerikaansch Singer un Musiker bi de Grupp R.E.M
1963: May-Britt Moser, norweegsch Neurowetenschaplerin un Nobelpriesdrägerin
1974: Danilo Hondo, düütsch Radrennfohrer
1977: David Millar, britsch Radrennfohrer
1978: Karine Ruby, franzöösche Snowboardersche († 2009)
Storven
1248: Sancho II., König von Portugal (* 1248).
1761: Stephen Hales, engelsch Physioloog un Physiker (* 1677).
1794: Nicolas Luckner, düütsch Genral un Marschall von Frankriek (* 1722).
1880: Anselm Feuerbach, düütsch Maler (* 1829)
1890: Wilhelm Konrad Hermann Müller, düütsch Germanist (* 1812)
1905: Theodore Thomas, US-amerikaansch Violinist un Dirigent (* 1835)
1917: Carl Ludwig Jessen, Maler vun’n Naturalismus (* 1833).
1941: Henri Bergson, franzöösch Philosoph, kreeg den Nobelpries för Literatur (* 1859).
1946: Friedrich von Bodelschwingh de Jüngere, düütsch Theoloog (* 1877).
1960: Albert Camus, franzöösch Schriever (* 1913).
1961: Erwin Schrödinger, öösterrieksch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1887).
1976: Rudolph Minkowski, düütsch-amerikaansch Astrophysiker (* 1895).
1979: Peter Frankenfeld, düütsch Schauspeler un Singer (* 1913).
1991: Richard Maibaum, US-amerikaansch Dreihbookschriever (* 1909).
2000: Alfred Bohrmann, düütsch Astronom (* 1904)
2004: Joan Aiken, britsch Schrieverin (* 1924)
2011: Gerry Rafferty, britisch Folk-Rock-Singer-Songwriter (* 1947)
2021: Martinus Veltman, nedderlannsch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1931)
Januar 04 |
9569 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Steen | Steen | Steen betekent
Steen, in de Eerdwetenschoppen een Verbund von Mineralen to een besünneret Material,
Steen, en Bomaterial,
Koorngrött, en Gröttenklass bi locker Steen,
den Karn bi en besünnert Grupp von Oobst, dat Steenoobst,
Konkrement, in de Medizin en Gallen- oder Nierensteen,
Steen, Oort in Minnesota, USA,
bi eenige Spele den Speelsteen,
in de Drogenszene de Droge Crack,
in eenige Gegenden en Beerkroog.
Steen is de Familiennaam von
Aksel Steen (1849–1915), noorweegschen Meteoroloog,
Alexander Steen (* 1984), sweedsch-kanaadschen Ieshockeyspeler,
Andreas Myran Steen (* 1988), noorweegschen Skilanglöper,
Anitra Steen (* 1949), sweedsche Ünnernehmerin,
Antje-Marie Steen (* 1937), düütsche Politikerin,
Cassandra Steen (* 1980), US-amerikaansche Sängerin,
Charles Steen (1919–2006), US-amerikaanschen Geoloog,
,
,
Einar Steen-Nøkleberg (* 1944), noorweegschen Pianist,
Franciscus van der Steen († 1672), nedderlandschen Maler,
Gerhard Steen (1923–1990), düütschen Politiker,
Gonda Van Steen (* 1964), belgisch-US-amerikaansche Ooldphilologin un Neogräzistin,
Harald Heide Steen (1911–1980), noorweegschen Schauspeler,
Harald Heide-Steen junior (1939–2008), noorweegschen Schauspeler un Komiker,
Iris Mareike Steen (* 1991), düütsche Schauspelerin,
Jac van Steen (* 1956), nedderlandschen Dirigent,
James Steen (1876–1949), US-amerikaanschen Waterballspeler,
Jan Steen (üm 1626–1679), nedderlandschen Maler,
Jessica Steen (* 1965), kanaadsche Schauspelerin,
Johannes Steen (1827–1906), noorweegschen Politiker,
Kevin Steen (* 1984), kanaadschen Wrestler,
Knut Steen (1924–2011), noorweegschen Bildhauer,
Lynn Arthur Steen (1941–2015), US-amerikaanschen Mathematiker,
Marguerite Steen (1894–1975), engelsche Schrieversche,
Mary Steen (1856–1939), däänsche Fotografin un Feministin,
Matthew Steen (* 1949), US-amerikaanschen Schriever un Aktivist,
Max Steen (1898–1997), düütschen Schoolmeester un Heimaatforscher,
Nora Steen (* 1976), evangeelsche Theologin,
Paprika Steen (* 1964), däänsche Schauspelerin un Speelbaas,
Paul Steen (1905–1938), düütschen Politiker,
Peter Steen (1936–2013), däänschen Schauspeler,
Philipp Steen (* 1977), düütschen Bassist,
Ragni Steen Knudsen (* 1995), noorweegsche Volleyballspelerin,
Reiulf Steen (1933–2014), noorweegschen Politiker,
Simon Steen-Andersen (* 1976), däänschen Kumponist un Künstler,
Søren Steen (* 1942), däänschen Schauspeler,
Synne Steen Hansen (* 1993), noorweegsche Skispringerin,
Thomas Steen (* 1960), sweedschen Ieshockeyspeler,
Thorvald Steen (* 1954), noorweegschen Schriever,
Tidemann Steen († 1441), Börgermeester von Lübeck,
Uffe Steen (* 1954), däänschen Musiker,
Virginia Steen-McIntyre (* 1936), US-amerikaansche Geologin,
Wenche Steen (* 1952), noorweegsch Model, Schauspelerin un Journalistin.
Kiek ok bi: O’Steen, Sten, Steene. |
9572 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Buscherump | Buscherump | De Buscherump oder Buscheruntje is en Arbeitshemd vun de Fischer- un Fohrenslüüd. He warrt vun Linnen oder Kattun maakt un hett blaue un witte Striepen.
Etymologie
De Naam Buscherump is en beten Volksetymologie vun de plattdüütschen Lüüd. Dat dee toeerst Nedderlandsch boezeroentje heten (oe warrt bi de Nedderlänners as u utspraken), wat in welk Mundoorden vun dat Plattdüütsche swoor uttospreken weer. Dor hebbt se’t en beten ümmodelt, dat’n dat beter utspreken kunn (un beter marken kunn). Warrt ja man över’n Rump dragen, dorvun dat -rump. Annerwegens deen se’t ok as Bunjerundje, Buntjeruntje (Elvinseln), Bunscherunscher (Veerlannen), Butscherutscher (Allermöh), de oder dat Busch(e)runtje(e) (Blanknees, Finkwarder) kennen. Annere Mundoorden hebbt dat Woort meist unverännert ut dat Nedderlandsche övernahmen. Opmehrst bruukt warrt aver Buscherump. Boezeroentje is de Diminutiv vun boezeroen, wat eenfach en Hemd is. De Naam boezeroen schall nu vun’t Pikardsche kamen: bougeron = Hemd oder vun’t Fransche bourgeron, afleidt vun Ooltfransch bourge = ruug Stoff.
Kledaasch |
9574 | https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCnn | Bünn | Bünn, Däken, Fischhüd oder ok Waterruum, dat is en Kassen op’t Boot vun de Fischerlüüd, woneem se den Fang rindeen, wenn se op Reis weern. De Bünn weer mit de See verbunnen, dat de Fisch Water harrn un dat’n se leevig na Markt fohrn kunn. Faken hebbt de Fischerlüüd den Fisch glieks ut de Bünn rut an de Lüüd bröcht. As de Scheep denn later Köhlrüüm harrn, bruken de Bööd keen Bünn mehr, de Fisch höllen sik nu ok dood lang noog.
Fischeree |
9575 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lien | Lien | Lien betekent
Lien, Begreep ut de Mathematik,
Lien, in de Seefohrt Utdruck för den Äquater,
Lien, ene Feesplant,
en Remen oder en Stück Band to’n Fastmaken oder Afgrenzen, sünners:
Hunnenlien,
Wäschelien.
Lien is de Familiennaam von
Annbjørg Lien, norweegsche Muskantsche,
Lien Chan (* 1936), Politiker ut Taiwan,
Espen Lien (* 20. Johrhunnert), noorweegschen Bassist,
Harry Lien (1896–1978), US-amerikaanschen Skispringer,
Helge Lien (* 1975), noorweegschen Pianist, Kumponist un Bandleader,
Lien Heng, Historiker ut Taiwan,
Ida Lien (* 1997), noorweegsche Biathletin,
Jennifer Lien (* 1974), US-amerikaansche Schauspelerin,
Jens Lien (* 1967), noorweegschen Speelbaas,
Julius Lien (1872–1962), düütschen Bookbinner un Heimaatdichter,
Kaare Lien (* 1935), kanaadschen Skispringer,
Lotte Lien (* 1988), noorweegsche Boxerin,
Matthew Lien, US-amerikaansch Muskant,
Merete Lien (* 1952), noorweegsche Schrieversche,
Richard Lien (* 1943), US-amerikaanschen Basketballtrainer,
Tord Lien (* 1975), noorweegschen Politiker,
Lien Yu-Hui (* 1970), Tennisspeler ut Taiwan.
Kiek ok bi: Lien Township, Lin, Lean. |
9578 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1810 | 1810 |
Wat passeert is
18. September: In Chile warrt en Junta inricht' un verklaart, datt Chile tro to Spanien sien afsetten König Ferdinand VII. holen deit. Düsse Dag warrt allgemeen as Anfang vun de chileensche Unafhängigkeit ankeken.
De Kark vun Mattfeld brennt af bit up de Grundmuern.
Boren
1. März: Frédéric Chopin, poolsch Komponist un Pianist († 1849)
8. Juni: Robert Schumann, düütsch Komponist († 1856)
9. Juni: Otto Nicolai, düütsch Komponist († 1849)
10. August: Lorenzo Batlle y Grau, uruguayisch Politiker un Präsident († 1887)
28. August: Constant Troyon, franzöösch Maler († 1865)
7. November: Fritz Reuter, plattdüütsch Schriever († 1874)
Storven
2. Dezember: Philipp Otto Runge, düütsch Maler (Romantik) (* 1777) |
9580 | https://nds.wikipedia.org/wiki/14.%20M%C3%A4rz | 14. März | De 14. März is de 73. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner. In en Schaltjohr is dat de 74. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Gesellschap
1647: In Ulm warrt in’n Dörtigjährigen Krieg twüschen Bayern, Köln, Frankriek un Sweden een Wapenstillstand afmaakt.
1800: Luigi Barnaba Niccolò Maria Chiaramonti wurrd to'n Paapst wählt un gifft sück de Naam Pius VII.
1884: Op de Telegrafenkonferenz in Paris warrt besloten, wie op de Seekaabels oppasst warrn schall.
1920: Volksafstimmen in dat tweete Rebeet von Noordsleswig: 80 % von de Lüüd wüllt bi Düütschland blieven.
1937: Paapst Pius XI. grippt in sien Enzyklika Mit brennender Sorge de Politik von de Nationalsozialisten an.
1945: De Stadt Zweibrücken warrt von de Royal Air Force bombadeert un dorbi to 98 % kaputt maakt.
1960: De Bunnskanzler Konrad Adenauer dröppt sik in New York, USA, mit den israelsch Staatsbass David Ben Gurion.
1970: In Osaka, Japan, warrt de eerste Weltutstellen in Asien open maakt.
Weertschap
1875: De Düütsche Rieksbank warrt grünnt.
Kunst, Kultur un Bauwark
1787: De Oper Andromeda e Perseo von Michael Haydn warrt in Soltborg uropführt.
1889: Dat Truerspeel Fräulein Julie von August Strindberg warrt in Kopenhagen uropführt.
Katastrophen
1951: Bi Euskirchen gifft dat en Millionenschaden dör een Eerdbeven mit de Magnitude 5,2. 11 Minschen warrt verletzt.
1980: In Warschau störkt en Iljuschin II-62 bi’t Lannen af: 87 Dode.
2006: Op Hawaii starvt 7 Minschen, as de Kaloko-Staudamm brikt.
Boren
1681: Georg Philipp Telemann, düütsch Komponist († 1767)
1790: Ludwig Grimm, düütsch Maler un Grafiker, hett Grimms Märchen illusstreert.
1804: Johann Strauss, österrieksch Komponist († 1849)
1835: Giovanni Schiaparelli, italiensch Astronom († 1910)
1843: Umberto I., König von Italien.
1854: Paul Ehrlich, düütsch Chemiker, Mediziner, Forscher, Seroloog un Nobelpriesdräger († 1915)
1858: Arturo Berutti, argentiensch Opernkomponist († 1938)
1871: Bernhard Winter, düütsch Maler († 1964)
1879: Albert Einstein, düütschen Physiker, hett den Nobelpries för Physik kregen († 1955)
1886: Firmin Lambot, franzöösch Radrennfohrer († 1964)
1886: Karl Wilhelm Lorenz, düütsch Mathematiker un Astronom († 1918)
1905: Herbert Heinicke, düütsch Schachmeester († 1988)
1921: Walter Schlüter, düütsch Politiker un Landdagsafordneter († 1989)
1928: Frank Frederick Borman, US-amerikaansch Astronaut
1930: Helga Feddersen, düütsch Schauspelerin un Kabarettistin.
1933: Cornelius Weiss, düütsch Wetenschoppler un Politiker
1933: Michael Caine, britsch Schauspeler
1934: Eugene Andrew Cernan, US-amerikaansch Astronaut († 2017)
1939: William Benjamin Lenoir, US-amerikaansch Astronaut († 2010)
1941: Wolfgang Petersen, düütsch Speelbaas un Filmproduzent († 2022)
1945: Hermann van Veen, nedderlannsch Schauspeler un Ledermaaker
1947: Billy Crystal, US-amerikaansch Komiker, Schauspeler un Speelbaas
1956: Johnny Dusbaba, nedderlannsch Footballspeler
1957: Tad Williams, US-amerikaansch Schriever
1958: Albert II., Fürst von Monaco
1968: Gerd Audehm, düütsch Radrennfohrer
Storven
1374: Konrad von Megenberg, düütsch Schriever.
1803: Friedrich Gottlieb Klopstock, düütsch Schriever un Dichter (* 1724)
1822: Theodor Grotthuß, lettsch Physiker un Chemiker.
1874: Johann Heinrich von Mädler, düütsch Astronom.
1883: Karl Marx, düütsch Philosoph, Ökomon un Journalist (* 1818)
1910: Johan Vaaler, norweegsch Utfinner (* 1866)
1972: Alfred Balcke, düütsch Politiker un Senator in Bremen (* 1894)
1973: Howard Hathaway Aiken, US-amerikaansch Computer-Entwickler.
1975: Susan Hayward, US-amerikaansch Schauspelerin.
1995: William Alfred Fowler, US-amerikaansch Physiker.
1997: Jurek Becker, düütsch Schriever.
2007: Gareth Hunt, engelsch Film- un Theaterschauspeler (* 1942)
2010: Peter Graves, US-amerikaansch Schauspeler (* 1926)
2012: Marcel Rohrbach, franzöösch Radrennfohrer (* 1933)
März 14 |
9583 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Freudenthal-Sellschop | Freudenthal-Sellschop | De Freudenthal-Sellschop is ene Literatursellschop, de de Warken vun de Bröder Friedrich und August Freudenthal un de plattdüütsche Spraak plegen will. Grünnt worrn is se den 24. April 1948 in Rodenborg as Friedrich-Freudenthal-Sellschop. Siet 1988 hett de Sellschop ehren Sitt in Soltau. 230 Lüüd sünd Maten vun de Sellschop.
Elk Johr siet 1956 warrt vun de Sellschop de Freudenthal-Pries an plattdüütsche Schrievers vergeven.
Weblenken
Websteed vun de Freudenthal-Sellschop (hoochdüütsch)
Inföhrn bi Nu is de Welt platt (hoochdüütsch)
Över′n Litteratuurpries (hoochdüütsch)
Literatursellschop
Plattdüütsch |
9584 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Walter%20Wiborg | Walter Wiborg | Walter Wiborg (* 22. August 1904 in Kronprinzenkoog, Dithmarschen; † 28. Januar 1969 in Rendsborg) weer en plattdüütschen Schriever un lang Tiet Schauspeler un Speelbaas bi de Nedderdüütsche Bühn Rendsborg.
Wiborg weer de Söhn vun’n Buurn in Kronprinzenkoog un is mit Plattdüütsch as Mudderspraak opwussen. Na’t Abitur hett he an de technische Hoochschool in Hannober studeert. Na söss Semester hett he denn aver doch lever op Middelschoollehrer studeert. In’n Tweten Weltkrieg keem he as Suldat an de Front in’n Oosten un na Süüdeuropa. Na’n Krieg keem he in Kriegsgefangenschop. Nadem he wedder trüch weer, weer he toeerst Lehrer in Barlt in Dithmarschen. 1951 keem he an de Middelschool Rendsborg un is dor 1965 Konrektor worrn.
As plattdüütschen Schriever hett he fief Kummödien schreven un en Barg Vertellens, vun de veel in dat Blatt Moderspraak un in sien Book De letzte Karkgang rutkamen is. Bi de Nedderdüütsche Bühn in Rendsborg weer he Schauspeler un Speelbaas. Nahderhenn weer he ok 1953 bet 1960 Öllermann bi de Nedderdütsche Volksgill.
Warken
Kuckucksroop. (toeerst opföhrt 1941 in’t Ohnsorg-Theater)
De Nacht int Drievhus. (toeerst opföhrt 1942 in Kiel)
Gode Geister. (1952)
Prahlhans. (1958)
Dat lütte Rathus. (1967, toeerst opföhrt in Rendsborg)
Weblenken
Wiborg, Walter
Wiborg, Walter
Wiborg, Walter
Boren 1904
Storven 1969
Börger von Düütschland |
9585 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Quickborn | Quickborn | Quickborn betekent
enen Born, an den een sik erquicken kann,
Quickborn, Stadt in’n Kreis Pinnbarg, Sleswig-Holsteen,
Quickborn, Gemeen in’n Kreis Dithmarschen, Sleswig-Holsteen,
Quickborn, Dörp in de Stadt Dannenbarg in’n Landkreis Lüchow-Dannenbarg, Neddersassen,
Quickborn, Dörp in de Gemeen Dahlenborg in’n Landkreis Lümborg, Neddersassen,
Hamborger Quickborn, plattdüütsch Spraakvereen,
Berliner Quickborn, plattdüütsch Spraakvereen,
Quickborn, Tietschrift, de vun den Hamborger Quickborn rutgeven warrt,
Quickborn, Book vun Klaus Groth,
Quickborn-Arbeitskreis, christlich Arbeitskrink,
Quickborn-Verlag, Verlag in Hamborg.
Kiek ok bi: Queckborn. |
9586 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Abraham%20Lincoln | Abraham Lincoln | Abraham Lincoln (* 12. Februar 1809 in Hodgenville, Kentucky; † 15. April 1865 in Washington D.C.) weer en US-amerikaansche Politiker un de 16. Präsident vun de USA.
Üm 1830 rüm hett he sien Öllernhuus verlaten und denn as Koopmann, Landvermeter und Postholler arbeid.
Över Ümwegen is he denn in’t Politik kommen und mit 27 Johr wer he all Parteivörsitter van de Whigs in Illinois. 1837 hett he sük eerstmals öppenlich tegen Slaveree utspraken. Neben sien Politikerarbeid hett he denn ok noch Juristeree studeert un is 1836 van Anwaltskammer tolaaten wurn.
1842 hett he Mary Tood heirat und mit hör 4 Jungs harrt, van de aber 3 all as Kind doot bleven sünd. Kört nah sein Heirat is he ut dat Parlament van Illinois utscheeden, üm dat mehr Geld as Anwalt rinkommen deiht. Aber al in 1848 wurr he in dat Repräsentantenhuus wählt. Dor hett he aber eegentlich nix tostanden brocht un so is he 1849 ok al weer uphollen un hett sük 5 Johr lang üm Politik nich mehr kümmert.
Denn aber geev dat immer mehr Probleme mit un üm de Slaveree. De Partei van de Whigs is doran denn ut'neen broken. Ut een Deel dorvan sünd denn de Republikaners entstahn, de 1860 denn Lincoln as Präsidentschaftskandidaat upstellt hebbt. Ok de gegnerisch Demokraten kregen sük in de Plünn un hebbt sük bi de Wahlen de Stimmen wegnommen.
Mit 40 % hett he denn ok de Wahlen wunnen, aber denn keem dann ok to’n Börgerkrieg. As he vereedigt wurrn is, weer de Amerikaansche Börgerkrieg noch nich in Gang, aber an’n 12. April 1861 gung dat denn doch los. He hett denn aber ok temelk hart dörgrepen und later hen (1865) mit den Noordstaaten ok wunnen.
Grund van de Krieg weer aber de Slaveree, de dör Lincoln denn 1865 offiziell afschafft wurnn is.
1864 wer he as Präsident noch mol wählt wurrn, aber dat endgültig Ennen van’t Krieg und Slaveree hett he gar nich mehr beleevt. An 14. April 1865 is he van de Schauspeler John Wilkes Booth, de Anhänger van de Süüdstaaten wer, in’t Kopp schaaten wurrn und een Dag later doran doot bleven. Booth hebbt se dorna ok dootschoten.
Nahfolger van Lincoln weer Andrew Johnson.
Mann
Börger von de USA
Jurist
Politiker (USA)
Republikaansch Partei (USA)
Boren 1809
Storven 1865 |
9587 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eidum | Eidum | Eidum (däänsch: Ejdum, noordfreesch:Eidem) weer en historisch Oort up de Eiland Sylt un leeg paar hunnert Meter van de hütige Stadt Westerland. Nu is dor aber blots noch Nordsee.
Eidum is mehrmals dör Stoormflooten tweigahn aber ok wer opbuut wor'n. Der letzte Floot, de Eidum beleevt hett, wer de Allerhilligenfloot 1436. De Allerhilligenfloot weer en Stormfloot, de an Allerhilligen (1. November) 1436 över de Noordseeküst in de Düütsche Bucht keem.
De Floot dreep den noordfreeschen Oort Tetenbüll swoor un 180 Minschen bleven dood. Ok Eidum op Sylt hett de Floot wegspöölt, so dat de Inwahners wegtogen un denn Westerland grünnt hebbt.
Se sün op dat "Westerland" vun Tinnum gahn un hebbt door ehre Hüüser buut.
De nieg Siedlung hett eerst Südhedig heten; laater sün uk noch Nord- un Osthedig dortokaamen.
Nahst is dor denn Westerland van wurn.
De Karktoorn hett noch langere Tied stahn, aber later ok bi Nacht und still Weer instört.
Oort
Kreis Noordfreesland
Gifft dat nich mehr |
9588 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wiesmoor | Wiesmoor | Wiesmoor is een Stadt in Landkreis Auerk in Oostfreesland.
Wiesmoor is bekannt för sien Blütenfest un för sien Blömenhall, worin ok de eenzige Waterörgel van Oostfreesland steiht.
Historie
1906 warrt de Noordgeorgsfehnkanal boot un een Johr later siedelt de eersten Lüüd in’t Wiesmoor, dat vördem en richtig Moor weer. 1909 maakt en Törfkraftwark vun 13 Megawatt apen. 1923 warrt Wiesmoor offiziell ene Gemeen. 1951 warrt disse Gemeen vergröttert un de Gemenen Mullbarg, Auerker Wiesmoor II, Willemsfehn I und II un Freedborger Wiesmoor Noord kummt to Wiesmoor. Dorbi kaamt ok en Deel, de vörher to’n Landkreis Wittmund hören dee, mit an den Landkreis Auerk. Vun 1964 an warrt in’t Wiesmoor keen Törf mehr afboot un 1966 maakt dat Törfkraftwark dicht. De Noordwestdüütsche Kraftwarken AG boot nu en Gaskraftwark mit 25 Megawatt. 1972 warrt de Gemeen noch wedder grötter as de Gemenen Marcardsmoor, Wiesederfehn, Voßbarg un Twüschenbargen an Wiesmoor kaamt. 1977 warrt de Gemeen Luftkuroort. 1995 maakt denn ok dat Gaskraftwark dicht. Den 16. März 2006 kriegt Wiesmoor dat Stadtrecht.
Politik
Stadtraat
Wapen
Dat Wapen van Wiesmoor wiest enen Barkhahn op gollen Grund un baven en gollen Blitz op swarten Grund. De Hahn steiht för dat Wiesmoor, wo veel vun de Vagels leven. De Blitz steiht för dat Kraftwark, dat lang in Wiesmoor stünn.
Weblenken
Feerjenoort Wiesmoor, afroopen an' 6. Februar 2017.
Oort
Landkreis Auerk |
9589 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1809 | 1809 | 1809:
Wat passeert is
Boren
1. Januar: Achille Guenée, franzööösch Entomoloog un Lepidopteroloog († 1880)
19. Januar: Edgar Allan Poe, US-amerikaansch Schriever († 1849)
3. Februar: Felix Mendelssohn Bartholdy, düütsch Komponist, Pianist, Organist un Dirigent († 1847)
10. Februar: Sophie Dethleffs, plattdüütsch Dichterin († 1864)
12. Februar: Abraham Lincoln, US-amerikaansch Politiker un Präsident († 1865)
4. Juni: William Wilson Saunders, britisch Botaniker, Entomoloog un Lepidopteroloog († 1879)
31. Juli: Francis Walker, britisch Entomoloog un Lepidopteroloog († 1874)
Storven
31. Mai: Joseph Haydn, österrieksch Komponist (* 1732)
24. August: Lorenzo Hervás y Panduro, spaansch Jesuit un Spraakgenie (* 1735)
11. September: Peter Florenz Weddigen, düütsch Schriever (* 1758) |
9590 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hera | Hera | Hera betekent
Hera, een vun de twölf olympschen Gödder in de greeksche Mythologie,
Hera, Oort in den Ünnerdistrikt Cristo Rei in Oosttimor,
(103) Hera, en Asteroid.
Héra is de Familiennaam von
Imre Héra (* 1986), ungaarschen Schachspeler. |
9591 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hera%20%28Mythologie%29 | Hera (Mythologie) | Hera (up Latiensch Juno) is en Göddin in de Greeksche Mythologie de Ehfroo vun Zeus. Hera is de Feminin-Form vun „Heros“ (Herr). Se paßt up de Ehn up un schützt de Froonslüde, de Kinner kriegt. Se is een vun de twolf Olympiers.
Vunwegen datt ehr Ehmann Zeus mit allerhand anner Wiefsbiller togange is, mutt sik Hera mit Ieversucht rümplagen. Faken gifft dat Theater twuschen ehr un ehren Mann wegen düsse Saken.
Hera in de Billerkunst
In Standbiller vun Hera, de wi ut de gullen Tiet vun dat ole Grekenland bloß man wenig hefft, sütt Hera tomeist just so ut, as Homer ehr beschreben hett: Grode, runne Ogen, de open staht („boopsis“= mit Kinnerogen). Se kickt streng, as een Königin. Dat Kinn steiht vör (dat bedutt, datt se weet, wat se will). Ehr Lief is de Lief vun een Froo, de al Kinner kregen hett, se driggt anstännig Kledaasch. Ehr Chiton is upstufft, bloß Hals un Arms sünd naakt. Een Kranz driggt se up’n Kopp („stephane“) oder ok een Sleier.
In ehr Hand driggt se den Granatappel. Dat is dat Teken vun een fruchtbar Eh’. Butendem gifft dat noch : Den Staff in ehr Hand as Teken vun’t Regeern, de „Patera“ (de Opperschaal) in’e Hand, de Pageluun ehr to Föten, de Kuukuuk, Blomen un Blöder.
Beröhmt weer de grode Statue ut Gold un Ivoor vun Polykleitos in ehren Tempel in Argos. Dor gifft dat hüde noch Biller up röömsche Münten vun. Hera seet dor up een Throon mit allerhand Smuck, dreeg een lüttje Kroon, wo de Chariten un de Horen up to sehn weern. In de een Hand höll se een Granatappel, in de annern den Staff, wo de Kuukuuk up sitten dö.
Weblinks
Antike
Greeksche Mythologie
Gottheit |
9592 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Juno | Juno | Juno betekent
Juno, latienschen Naam vun en Göddin ut de röömsche un greeksche Mythologie,
Juno, Ruumsond, de na’n Jupiter flegen schall,
(3) Juno, en Asteroid. |
9594 | https://nds.wikipedia.org/wiki/18.%20April | 18. April | De 18. April is in den Gregoriaanschen Klenner de 108. Dag; In Schaltjohren is dat denn de 109. Dag.
Wat an dissen Dag passert is
Politik un Sellschap
1025: In Polen warrt Boleslaw Chrobry to’n eersten König kröönt.
1521: Up den Rieksdag to Worms verdeffendeert Martin Luther sien Lehr. De beröhmten Wöör: „Hier stah ik nu, ik kann nich anners. Gott help mi. Amen.“ warrt em woll in den Mund leggt.
1864: Däänmark verlütt een entscheidend Slacht gegen de Preußen in den Düütsch-Dänisch Krieg.
1906: Bertha von Suttner kriggt as eerste Fru den Fredensnobelpries.
1942: De USA maakt in’n Tweeten Weltkrieg den Doolittle Raid, een Luftangriff op Tokio, Japan.
1947: Britsche Soldaten versökt Helgoland in de Luft to sprengen, kriegt dat ober nich tregg.
1949: Irland geiht rut ut den Commonwealth.
1954: Gamal Abdel Nasser övernimmt de Macht in Ägypten.
1956: De US-amerikaansche Schauspelerin Grace Kelly heiraat den Fürsten Rainier III. von Monaco un warrt Gracia Patricia.
1980: Süüdrhodesien warrt as Simbabwe unafhängig von Grootbritannien mit Robert Mugabe as Präsident.
1998: Grootbritannien un de IRA sluut een Freedensafkommen.
Kunst, Kultur un Bowark
1724: De Oper Calfurnia von Giovanni Bononcini warrt in London uropführt.
1771: De Operette Der Dorfbarbier von Johann Adam Hiller warrt uropführt.
1986: In Hamborg finnt de düütsche Premiere von dat Musical Cats statt.
Wetenschoppen un Technik
1940: Walter Weber schrifft in sien Deenstdaagbook dat Opdecken von dat Hoochfrequent-Vörmagnetiseeren för dat Magnetband.
1943: Dör een Tofall deckt Albert Hoffmann in Basel dat psychoaktiv Wirken von LSD op.
2001: Indien bringt mit een 410 Tunnen swore Drägerrakete von sien Ruumfahrtanlaag in Sriharikota een Satelliten in en Ümloopbahn.
Katastrophen
1906: Bi dat swore Erdbeven von San Francisco mit een Magnitude MS = 8,3 warrt de Stadt San Francisco verwüüst. Twüschen 700 un 3000 Minschen kommt dorbi üm.
1925: De Skelmorlie-Staudamm in Schottland brikt un köst 5 Minschen dat Leven.
Boren
1480: Lucretia Borgia, italiensch Fürstin
1605: Giacomo Carissimi, italiensch Komponist
1710: Friedrich Bogislav von Tauentzien, preuß’sch General.
1775: Christian Nicolaus von Evers, Börgermeister von Lübeck.
1813: Friedrich Hoffmann, düütsch Schriever.
1819: Franz von Suppé, österrieksch Komponist.
1822: August Petermann, Geograph un Kartograph.
1838: Paul Emile Lecoq de Boisbaudran, franzöösch Chemiker
1847: Heinrich Weltring, düütsch Bildhauer († 1917)
1879: August Hinrichs, plattdüütsch Schriever († 1956)
1905: George Herbert Hitchings, US-amerikaansch Biochemiker un Nobelpriesdräger († 1998)
1925: Marcus Schmuck, öösterrieksch Bargstieger († 2005)
1927: Stephen B. Grimes, britisch Artdirector un Szenenbillner († 1988)
1927: Tadeusz Mazowiecki, poolsch Publizist, Börgerechtler un Politiker († 2013)
1931: Klas Lestander, sweedsch Biathlet († 2023)
1933: Harald Dietl, düütsch Film- und Theaterschauspeler
1934: James Drury, US-amerikaansch Schauspeler († 2020)
1939: Seyyed Alī Chāmene'ī, politisch un religiös Baas von den Iran
1946: Keith Copeland, US-amerikaansch Jazz-Slagtüger
1949: Bengt Robert Holmström, finnisch Ökonom un Nobelpriesdäger
1951: Ernst "Larry" Evers, düütsch Musiker († 2014)
1953: Rick Moranis, kanaadsch Schauspeler un Komiker
1957: Brigitte Butscher, düütsch Footballnatschonalspelerin
1962: William Nicholas Watson, engelsch Schachspeler
1966: Peter Del Vecho, US-amerikaansch Filmproduzent
1970: Esther Schweins, düütsch Schauspelerin
1973: Haile Gebrselassie, äthiopisch Middel- un Langstreckenlöper.
1980: Yangzom Brauen, Schauspelerin ut de Swiez un Tibet-Aktivist
Storven
1674: John Graunt, hett de moderne Statistik op’n Weg bröcht
1802: Erasmus Darwin, britsch Dichter, Dokter un Wetenschoppler
1813: Ernst Christian Trapp, hett den eersten düütschen Lehrstohl för Pädagogik besett
1861: August Neithardt, düütsch Komponist
1873: Justus von Liebig, düütsch Chemiker
1950: Wilhelm Scharrelmann, plattdüütsch Schriever (* 1875)
1955: Albert Einstein, düütsch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1879)
1969: Gerhard Reichhardt, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1925)
1974: Betty Compson, US-amerikaansch Schauspelerin (* 1897)
1974: Marcel Pagnol, franzöösch Schriever un Speelbaas
1984: Josef Steinhübl, Preester un Politiker bi de Düütschen in de Slowakei (* 1902)
1994: Roger Wolcott Sperry, US-amerikaansch Neurobioloog un Nobepriesdräger (* 1913)
2015: Erwin Waldner, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1933)
April 18 |
9596 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Europ%C3%A4%C3%A4sche%20Charta%20vun%20de%20Regional-%20oder%20Minnerheitenspraken | Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken | De Europääsche Charta vun de Regional- un Minnerheitenspraken is ene Charta, in de sik de Staten, de dat ünnertekent, verplichten doot, dat se de lüttjeren Spraken in ehr Land schulen doot.
De Charta is den 5. November 1992 vun den Europaraat opsett worrn un is den 1. März 1998 in Kraft treden, nadem fief Staten em ratifizeert harrn. Bet November 2006 harrn 22 Staten de Charta ratifizeert.
Schuul dör de Charta köönt Spraken kriegen, de in jemehr Land vun de Minschen as Spraak ansehn warrt un inheemsch sünd, aver nich as Amtsspraak gellt. Dat Irische in Irland to’n Bispeel kann nich ünner de Charta fallen, ofschoonst dat Minnerheitenspraak is, denn Irisch is in Irland as eerste Amtsspraak fastleggt.
De Staten, de ünnertekent hebbt, köönt de Spraken na Deel II vun de Charta oder na Deel III schulen. In Deel III sünd ene Reeg Plichten oplist, vun de de Staat opminnst 35 övernehmen mutt. Wenn dat dör de Struktur vun de Spraakgrupp, de schuult warrn schall, swoor is, disse Plichten wohrtonehmen, denn kann de Spraak na Deel II schuult warrn, de blots allgemene Plichten optellt. En Bispeel för ene Spraak, de kuum dör Deel III to schulen is, is dat Romanes in Düütschland, de Spraak vun de Taters. De Lüüd, de Romanes snacken doot, leevt över ganz Düütschland verstreit un narms leevt veel op een Plack. Dorüm is dat swoor, de Minschen vun’n Staat ut to helpen.
Bi de Plichten in Deel III geiht dat vör allen üm dat Bruken vun de Spraken in de Scholen, vör Gericht, bi de Verwalten, in de Medien, in de Kultur un över de Grenzen weg.
De Länner, de de Charta ratifizeert sünd, mööt all dree Johr enen Bericht bi’n Europaraat aflevern, wat se maakt hebbt, ehr Plichten natokamen.
Ratifikatschonen
Weblenken
Text vun de Charta (hoochdüütsch)
wokeen hett welk Plichten övernahmen (engelsch)
Berichten an’n Europaraat vun de Staten un vun de Expertenutschüss un wat dat Ministerkomitee wedderseggen dee (hoochdüütsch, franzöösch, engelsch)
Anmerken un Borns
Verdrag
Völkerrecht
Minnerheit
Spraak |
9597 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Halfmetall | Halfmetall | De Halfmetallen sünd een Klass von chemisch Elementen, de in dat Periodensystem twüschen de Nichtmetallen un de Metallen staht. De Naam düüd an, dat Halfmetallen Eegenschoppen hebbt, de to de Metallen to reken sünd, so as dat leiden von elektrischen Stroom. Ober denn hebbt se eenige Eegenschoppen ebens ok nich, wat jüm denn wedder mehr to de Nichtmetallen höören lett.
So ganz klor defineert is dat in physikalschen Sinn nich, wokeen Element nu dorto tellt, un wokeen nich. Dorüm finnst in ünnerscheedliche Böker ok verscheeden Dorstellen un Indeelen von’t Periodensysteem. Normalerwies warrt to de Halfmetallen folgend Elementen rekent:
Bor
Silizium
Germanium
Arsen
Antimon
Selen (wat faken ok to de Nichtmetallen tellt waart)
Tellur
Astat (wat gliektietig ok een Halogen is, wat eegentlich nu wedder Nichtmetallen sünd)
Polonium (wat meistens ehrer to de Metallen tellt warrt)
De Halfmetallen hebbt to eegen, dat se – tomindst in een von jümmer Modifikatschoonen – den Stroom leiden künnt, ober düüdlich slechter as „normale“ Metallen. Dorno müss de Kohlenstoff ok dorto tellen, as Graphit jo den Stroom leiden deit. In eenige Tabelln steiht ok dat Aluminium bi de Halfmetallen, wat ober jo eegentlich een Metall is.
Anners as bi de Metallen, leidt de Halfmetallen ober den Stroom beter, wenn de Temperatur hööger warrt. Un beter leiden dot se ok denn, wenn annere Elementen dor as „Verunreinigen“ mit binnen sünd. Dat gifft dat bi annere Metallen so nich. Ünnerscheedlich is ok, dat de Halfmetallen no’n Opsmöllen weniger Volumen bruukt, as in’n fasten Tostand. Dat heet ober also, dat de Begreep Halfmetall eng mit de Indeelen no elektrisch Leider oder elektrisch Halfleider tohopenhiengt, man een richtig wetenschopplich Achtergrund för den Begreep Halfmetall gifft dat nicht.
Manch Book lett disse Grupp dorüm ok ganz weg un rekent de Elementen denn to een von de beiden Gruppen Metallen oder Nichtmetallen dorto.
Chemie |
9599 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ohnsorg-Theater | Ohnsorg-Theater | Dat Ohnsorg-Theater is en plattdüütsch Theater in Hamborg-St. Georg.
Dat Theater hett Richard Ohnsorg an’n 12. Oktober 1902 grünnt. De Naam weer toeerst Dramatische Gesellschaft Hamburg. Dat weer ok keen richtig Theater, dat weer mehr so’n Klub vun Theaterfrünn, de de Stücken blots reziteren un nich spelen. Ok Plattdüütsch weer nich vörsehn. Vun 1906 an heet dat denn Gesellschaft für dramatische Kunst. Richard Ohnsorg övernehm 1910 denn Vörsitt un nu eerst füng dat mit plattdüütsche Stücken an. Den 24. Januar 1914 harrn se den eersten rein plattdüütschen Theateravend. 1920 hett dat Theater dat denn ok mit en ne’en Naam wiest: Niederdeutsche Bühne Hamburg e. V.. 1922 kreeg dat Theater dat eerste Maal en faste Adress, se spelen nu in’t Stadttheater vun Wandsbek, wat do noch buten de Stadt Hamborg leeg. 1936 eerst kreeg dat Theater sien egen Huus in de Groten Bleken, wo se noch bit 2011 speel. 1944 mutt de Speelbedrief wegen den Tweten Weltkrieg instellt warrn. Eerst 1946 warrt wedder Stücken opföhrt un dat Theater harr ok den ne’en Naam Richard-Ohnsorg-Theater. Hüüt is dat Ohnsorg-Theater as GmbH indragen, de Egendömer is de Stadt Hamborg.
Dat Theater kriggt in’t Johr so üm un bi 1,6 Millionen Euro an Geller vun de Stadt toschaten.
An den 13. März 1954 geev dat dat eerste Stück vun’t Ohnsorg-Thater in’t Feernsehn to sehn. De Stücken in’t Feernsehn warrt aver nich op plattdüütsch utstrahlt, dat de Hoochdüütschen dat beter verstaht, warrt dor Missingsch bruukt.
Umtoog in dat Bieberhuus
An’ 8. Juli 2011 weer nah 75 Johren Sluss mit de Upführen an de vörige Speelstäe. Dat Theater is den umtrucken. An’ 28. August 2011 fung de nee Saison an den Heidi-Kabel-Platz 1 mit en plattdüütsch Faaten vun William Shakespeare sien „A Midsummer Night’s Dream“. Regie führ de Ex-Intendant vun dat benaverte Schauspeelhuus Michael Bogdanov. De nee Speelstäe in dat 1909 baut un hüüd ünner Denkmalschuul stahn Bieberhuus in den Hamborger Stadtdeel St. Georg is moderner un grötter. Dat hett de modernste Technik un tosätzlich en Studiobühne. De Kapazität is um etwa 50 Plätz grötter wurrn.
Intendanten
Richard Ohnsorg (1910-1945)
Rudolf Beiswanger (1945-1949)
Hans Mahler (1949-1970)
Günther Siegmund (1970-1979)
Konrad Hansen (1979-1985)
Walter Ruppel (1985-1994)
Thomas Bayer (1994-1995)
Christian Seeler (1996-2017)
Michael Lang
Plattdüütsche Schrievers, vun de Stücken spölt wurrn sünd
Karl Bunje, Gorch Fock, Konrad Hansen, Walter A. Kreye, Hinrich Wriede
Bekannt Upföhrungen (Uttoog)
De Etappenhas
Meister Anecker
Strandräuber
Verteufelte Zeiten
Tratsch im Treppenhaus
Das Hörrohr
Kein Auskommen mit dem Einkommen
Der möblierte Herr
Opa wird verkauft
Schneider Nörig
Zwei Engel
Der Bürgermeisterstuhl
Männer sind auch nur Menschen
Das Kuckucksei
Das Piratenstück
Eine Frau für den Klabautermann
Doktor Puust
Der Lorbeerkranz
Wenn der Hahn kräht
Bekannte Schauspelers, de dor uptreden sünd
Magda Bäumken
Edgar Bessen
Manfred Bettinger
Rolf Bohnsack
Ingrid von Bothmer
Uwe Dallmeier
Robert Eder
Helga Feddersen
Willem Fricke
Ernst Grabbe
Ursula Hinrichs
Fritz Hollenbeck
Erkki Hopf
Heidi Kabel
Heini Kaufeld
Sandra Keck
Oskar Ketelhut
Herma Koehn
Karl-Heinz Kreienbaum
Heinz Lanker
Otto Lüthje
Heidi Mahler
Ulla Mahrt
Meike Meiners
Karl-Ulrich Meves
Eri Neumann
Jürgen Pooch
Erna Raupach-Petersen
Werner Riepel
Jens Scheiblich
Jochen Schenck
Wolfgang Schenck
Walter Scherau
Hilde Sicks
Christa Siems
Uta Stammer
Hanno Thurau
Hans Timmermann
Henry Vahl
Bruno Vahl-Berg
Carl Voscherau
Jasper Vogt
Christa Wehling
Gisela Wessel.
Literatur
Gerd Spiekermann: 100 Jahre Ohnsorg-Theater. Verlag Die Hanse, Hamborg, ISBN 3-434-52600-5
Walter Ruppel: Almanach 1986 bis 1994. Ohnsorg-Theater. Peschke Verlag, Hamborg 1994, ISBN 3-930414-01-5
Jürgen Köhlert, Jutta, Duhn-Heitzmann: Das Ohnsorg-Theater. Chronik eines fröhlichen Hauses. Rasch und Röhring, Hamborg 1990, ISBN 3-89136-373-7
Walter Deppisch: 75 Jahre Ohnsorg-Theater. Ohnsorg-Theater, Hamborg 1977
Weblenken
Websteed vun dat Ohnsorg-Theater (hoochdüütsch)
Theaterhuus
Bezirk Hamborg-Midd
Plattdüütsch |
9600 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johanna%20van%20Buren | Johanna van Buren | Johanna Frederika van Buren (* 20. Dezember 1881 in Hellendoorn; † 17. Januar 1962 in Ommen) weer en plattdüütsche Schrieversche ut de Nedderlannen.
Van Buren is 1881 as Dochter vun en Timmermann in Hellendoorn boren. Ehr Vader is aver al doodbleven, as se twee Johr oolt weer. Se arbeid vun 1900 bet 1919 tohuus as Neihersch. As ok ehr Moder doodbleven weer, arbeid se bi de Post. 1927 hett se ehre eersten Gedichten in den Dialekt vun dat Rebeet twischen dat Twentsche un dat Sallandsche schreven. Bet 1961 hett dat Daagblatt Dagblad van het Oosten elk Week een vun ehr Riemels afdruckt. Se is 1962 in en Olenheim in Ommen doodbleven.
1981 hebbt se op den Platz vör de Kark in Hellendoorn en Standbild vun van Buren opstellt. De Stichting Johanna van Buren vergifft all dree Johr den Johanna-van-Buren-Kulturpries. Op den Valkhoff in Hellendoorn gifft dat hüüt ok en Johanna-van-Buren-Gedichtenmuseum.
Buren, Johanna van
Buren, Johanna van
Buren, Johanna van
Buren, Johanna van
Buren, Johanna van
Buren, Johanna van |
9602 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bor | Bor | Bor betekent
Bor, dat cheemsch Element mit de Atomtall 5,
Bör, een Gestalt ut de germanschen Mythologie,
Bor, een afrikaansche Spraak,
de Afkötten för dat Autokennteken von’n Landkreis Borken,
de Afkötten för Bespilotnij Orbitalnij Raketoplan, en lütten unbemannten Raketen-Ruumgleider von de Sowjetunion,
in slawisch Spraaken as Ennen in Oortsnamen dat Woort -burg, to’n Bispeel Maribor för Marburg,
Bor, Bezirk in Serbien,
Bor, See in Serbien,
Bor, Bezirk in de Törkie,
Bor u Skutče, Gemeen in Tschechien,
Bur, Oort in’n Sudan,
Bor, Oort in Sweden,
Bor, Oort in Serbien,
Bor, Stadt in’n Oblast Nischni Nowgorod, Russland,
Bor, Oort in’n Rajon Lyskowo, Oblast Nischni Nowgorod, Russland,
Bor, Oort in’n Rajon Biriljussy, Oblast Krasnojarsk, Russland,
Bor, Oort in’n Rajon Turuchansk, Oblast Krasnojarsk, Russland,
Bor u Tachova, Oort in Tschechien.
Bor is de Familiennaam von
Barna Bor (* 1986), ungaarschen Judoka,
Jan Bor (1886–1943), tschechschen Speelbaas, Dramatiker, Theatertheoretiker un -kritiker,
Jarno Bor (* 1976), nedderlandschen Skispringer,
Jenő Bor (1895–1979), ungaarschen Generaal,
Josef Bor (1906–1979), tschechschen Jurist un Schriever,
Katalin Bor (* 1990), ungaarsche Swemmerin,
Matej Bor (1913–1993), sloweensch-jugoslaawschen Dichter, Översetter, Journalist un Partisaan,
Milan Bor (1936–1998), tschechschen Toontechniker,
Modesta Bor (1926–1998), Kumponistin ut Venezuela,
Nathan Bor (1913–1972), US-amerikaanschen Boxer,
Noah Bor (* 1977), keniaanschen Marathonlöper,
Norman Bor (1893–1972), eirschen Botaniker,
Simon Kipruto Bor (* 1969), keniaanschen Marathonlöper.
Kiek ok bi: Bohr. |
9603 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ludwik%20Lejzer%20Zamenhof | Ludwik Lejzer Zamenhof | Ludwik Lejzer Zamenhof (düütsch ok: Samenhof, ; * 15. Dezember 1859 in Białystok, Polen; † 14. April 1917 in Warschau) weer en Ogendokter un Philoloog.
Bekannt worrn is he dordör, dat he 1887 de Plaanspraak Esperanto inföhrt hett. De Grammatik vun Esperanto, wat en eegen Spraak is, bruukt blots 16 Regeln.
Literatur
Marjorie Boulton: Zamenhof, creator of Esperanto, London 1960 (engelsch)
Centassi, René / Henri Masson: L'homme qui a défié Babel, Ramsay 1995
Maimon, Naftali Zvi: La kashita vivo de Zamenhof. Originalaj studoj, Tokio 1978
Niederhausen, Françoise: Zamenhof: father of Esperanto, in: The UNESCO Courier, 1959, XII
Privat, Edmond: Vivo de Zamenhof, 5. Uplaag, Orelia 1977 (London 1920), ISBN 0-85230-200-2
Ehrungen
Nah hüm is de Asteroid Zamenhof nömmt wurrn.
Weblenken
Mann
Boren 1859
Storven 1917 |
9606 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lithium | Lithium | Lithium (von’n greeksch: lithos – Steen) is een cheemsch Element. Lithium is eens vun de Alkalimetallen, dat cheemsch Teken is Li. 1817 hett de swedsch Chemiker Johan August Arfwedson rutfunnen, dat dat Lithium gifft. Asbald dat Suerstoff inne Nöög gifft, is dat bannig gau an't reagiern.
Historie
Dat Mineral Petalit, dat Lithium bargt, weer an’n End vun’t 18. Johrhunnert toeerst vun den brasilianschen Wetenschoppler José Bonifácio de Andrada e Silva opdeckt. As Opdecker vun dat Element sülvst gellt aver de Sweed Johan August Arfwedson, de 1817 faststellt harr, dat en fremd Element in de Mineralen Spodumen un Lepidolit (LiAl(Si2O5)2) binnen seet, as he Mineralen ünnersoch, de he op de Insel Utö funnen harr. De düütsche Chemiker Christian Gottlob Gmelin hett 1818 rutfunnen, dat Lithiumsolten en rote Flammenklöör veroorsaken deen. Man beid Wetenchopplers kunnen dat nich schapen, dat Element to isoleeren.
Dat hebbt to’n eersten mol de Chemikers William Thomas Brande un Sir Humphrey Davy mit en elektrolytisch Verfohren in’t lieke Johr schapt. 1855 hebbt Bunsen un Matiessen gröttere Mengden vun dat Element isoleert, aver de weertschopliche Produkschoon güng eerst 1923 los dör en Elektrolys vun en Smölt ut Lithium- un Kaliumchlorid.
Vörkamen
Lithium gifft dat blots in cheemsch Verbinnen. As en rein Element gifft dat dat in de Natur nich, man dat gifft enige natüürlich vörkommend Mineralen:
Amblygonit (LiAl(PO4)F)
Kryolithionit (Li3Na3[AlF6]2)
Petalit (Kastor; LiAl[Si2O5]2)
Spodumen (Triphan; Li[AlSi2O6])
Triphylin (Li(FeII,MnII)[PO4])
Zinnwaldit (KLiFeAl(F,OH)2[AlSi3O10])
De wichtigsten Steden op de Eer, wo Lithium afbot warrn kann befinnt sik in Chile (Salar de Atacama) un Argentinien. Annere sünd in de Nevada un North Carolina in de USA. Kanada, Australien un Simbabwe. In den Hannel kummt Lithium meist as Lithiumcarbonat (Li2CO3).
Vörkamen buten de Eer
Bi’n Oorknall is neven Waterstoff un Helium ok en düchtigen Hopen vun dat Lithiumisotop 7Li tostannen kamen. Dorvun is man vundaag nich mehr veel na, wiel Lithium binnen de Steerns in de Reakschoon II vun Proton-Proton-Keed fusioneert un dorbi opbruukt warrt. In Bruun Dwargens, wat so en Oort Twüschenstoop twüschen Planeten un Steerns dorstellt, sünd de Temperatur un de Masse aver nich hooch noog för de Fusionreakschoon, dorüm is dor noch dat Lithium binnen, wat bi’n Oorknall tüügt worrn is.
Winnen un Dorstellen
Ut lithiumhollig Soltlösen warrt dör Verdunsten vun dat Water un Togaav vun Natriumcarbonat (Soda) Lithiumcarbonat utfällt. Dorto warr de Soltlösen in de Luft so lang inengt, bit de Lithiumandeel 0,5% överstiggt. Dat sworlöslich Lithiumcarbonat warrt denn utfällt:
.
Buten de USA weern 2006 21.100 t Lithiummineralen afboot un vör allen as Lithiumcarbonat (Li2CO3) hannelt. Corvun fallt 8.000 t op Bargwarken in Chile un üm de 4.000 t op Australien.
Üm metallsch Lithium to winnen, warrt dat Lithiumcarbonat toeerst mit Soltsüür ümsett. Dorbi entsteiht Kohlenstoffdioxid, dat as Gas freesett warrt, un löst Lithiumchlorid. Dat warrt denn in en Vakuumverdamper inengt, bit dat Chlorid utkristalliseert:
De Redschoppen för de Lithiumchlorid-Winnen mööt dorbi ut speziellen Stahl oder ut Nickel wesen, wieldat de Soltlösen düchtig korrosiv is. Metallsch Lithium warrt dör Smöltflusselektrolys ut en eutektisch Mischen ut 52% Lithiumchlorid und 48% Kaliumchlorid wunnen, dat bi 352°C smölt:
betogswies:
.
Dat fletig Lithium sammelt sik an de Elektrolytbavenflach un kann denn teemlich licht ut de Elektrolyszell ruthollt warrn. Dat is ok mööglich, Lithium dör Elektrolys vun Lithiumchlorid in Pyridin to winnen. Disse Methood is sünners goot in’n Labor mit lütte Mengden to bruken.
Egenschoppen
physikaalsch
Lithium is een sülverwitt, week Lichtmetall. Bi Ruumtemperatur is dat dat lichste vun all Elementen, de fast sünd. Blots fasten Waterstoff is bi -260 °C noch nen beten lichter. Lithium kristalliseert jüst so as de annern Alkalimetallen in en kuubsch-ruumzentreerten Kugelpacken un hett mang jem den höchsten Smöltpunkt un Kaakpunkt un togliek ok de hööchste spezifisch Warmsfaten. In de Serie is Lithium ok dat hardste Element, kann aver liekers mit’n Mess sneden warrn, wiel de Mohshard man blots 0,6 is. As tyypsch Metall, kann Lithium ok goot den Stroom un de Warms leiden.
Dat Lithiumion hett mit -520 kJ/mol de hööchste Hydratatschoonsenthalpie vun all Alkalimetallen. Dorüm warrt dat in Water kumplett hydratiseert un treckt de Watermolekülen düchtig an. Dat Ion billt twee Hydrathüllen, en innere mit veer Watermolekülen, de över de Suerstoffatomen bannig dull an dat Lithiumion bunnen sünd, un en butere Hüll, in de över Waterstoffbrüchen wietere Watermolekülen mit dat Li[H2O]4+-Ion verbunnen sünd. De Ionenradius warrt dordör bannig groot, grötter sogor as de vun de sworen Alkalimetallen Rubidium un Cäsium, de in Waterlösen en so stark bunnen Hydrathüll nich opwiesen doot.
As Gas kummt Lithiutm nich blots in enkelte Atomen vör, man ok molekular as Dilithium Li2. Dat eenbinnige Element kriggt dordör en vullstännig s-Orbital un dormit en energetsch günstigere Situatschoon. Dilithium hett en Binnenläng vun 267,3 pm un en Binnenenergie vun 101 kJ/mol. In Lithium-Gas liggt ungefäähr 1% (na Mass) as Dilithium vör.
cheemsch
Lithium is bannig reaktiv un geiht geern Verbinnen in. Vun de Alkalimetallen is Lithium aver dat, wat an sworsten reageern deit. En Sünnerheit vun dat Lithium is aver de Reakschon mit Stickstoff to Lithiumnitrid, de al bi Ruumtemperatur stattfindt:
.
Dat warrt mööglich dör de hooge Ladendicht vun dat Li+-Ion un de dormit verbunnen hoge Gidderenergie vun dat Lithiumnitrid. Lithium hett mit -3,04 V dat sietste Normalpotential un is dorüm dat uneddelste vun all Elementen. Natürlich reageert dat ok mit Suerstoff to Lithiumoxid. Dat is de Grund dorför, dat Lithium in Paraffinöl opbewahrt warn mutt, dormit dat nich to reageern anfangt.
De Ionendarien vun Li+- un Mg2+-Ionen sünd ruch weg lieke groot. Dorüm gifft dat en liek Verhollen bi de Verbinnen sun de beiden Elementen. Dit lieke Verhollen vun twee Elementen ut naverte Gruppen in dat Periodensystem warrt ok Schraagbetoch in’t Periodensystem nöömt. Lithium billt t. B. anners as Natrium vele metallorgaansche Verbinnen as Butyllithium oder Methyllithium. De lieke Betog besteiht ok twüschen Beryllium un Aluminium oder twüschen Bor un Silizium.
Verwennen
En groten Deel vun dat herstellte Lithiumcarbonat warrt nich wieter to dat Metall reduzeert, man direkt as Lithiumcarbonat wieterverwendt oder in annere Verbinnen ümsett. Aver ok as Metall warrt Lithium mitünner bruukt.
Metall
En Deel vun dat Metall, wat produzeert warrt, geiht in dat Winnen vun de Lithiumverbinnen, de nich direkt ut dat Carbonat wunnen warrn künnt. Dat sünd vör allen orgaansche Verbinnen as Butyllithium, Lithium-Waterstoff-Verbinnen as Lithiumhydrid (LiH) oder Lithiumaluminiumhydrid un ok Lithiumamid.
Lithium warrt t. B. insett, üm Stickstoff ut annere Gasen ruttokriegen, vun wegen dat dat Lithium in de Laag is, direkt mit den Stickstoff to reageeren.
Metallsch Lithium is en stark Redukschoonsmiddel, dat veele Stoffen reduzeern kann, wo annere Redukschoonsmiddel dat nich mehr künnt. Dorüm is en Anwennen in de Metallurgie, wo dat för Desoxidatschoon un Entkohlen oder to’n Rutnehmen vun Swevel insett warrt.
Lithium hett en düchtig siet Normalpotential un kann dorüm in Batterien as Anood verwendt warrn. Lithiumbatterien hebbt en düchtig hoge Energiedicht un künnt sünners hoge Spannungen tügen. Disse Batterien sünd nich to verwesseln mit Lithium-Ionen-Akkus, bi de Lithiumoxiden as Lithiumcobaltoxid as Kathood un Graphit oder annere Lithiumionen inlagernde Vebrinnen as Anood schalt warrt.
Lithium in Legeeren
LIthium warrt mit eenige Metallen legeert, üm jemehr Egenschopppen to verbetern. Dörför reckt normalerwies al en ganz lütt beten. Lithium as Bimischen verbetert bi veele Stoffen de Hard, Togfastigkeit un Elastizität. En Bispeel för Lithiumlegeeren is Bahnmetall, en Blielegeeren mit ungefähr 0,04% Lithium, de in Iesenbahnen as Lagermaterial verwendt warrt. Ok bi Magnesium- un Aluminiumlegeeren warrt de mechanischen Egenschoppen dör den Tosatz vun Lithium verbetert. Togliek sünd Lithiumlegeeren teemlich licht un warrt dorüm ok veel in de Luft- un Ruumfohrttechnik bruukt, wiel dordör Gewicht inspaart warrn kann.
Forschen
Lithium warrt geern in de Atomphysik verwendt, wiel Lihtium as eenzig Alkalimetall en stabil fermionisch Isotop hett. Lituium egent sik dorüm to’n Utforschen vun Effekten in ultrakole fermionische Quantengasen (kiek ok: BCS-Theorie). To lieken Tiet wiest dat Metall en düchtig wiete Feshbach-Resonanz op, de mööglich maken deit, de Streihläng twüschen de Atomen na Wunsch intostellen. Wegen de Breed vun de Resonanz mööt de Magnetfelder nich sünners nipp un nau hollen warrn.
Medizin
In de westlichen Medizin is Lithium al 1850 as Middel gegen Gicht insett worrn, man da hett nich den Spood brocht, den man sik dorvun versproken harr. Dat sülve weer mit annere Ansätz vun Lithiumsolten in de Heelkunnen, t. B. as Middel gegen Infektschonen. 1949 beschreev de australsche Psychiater John Cade en mööglich Anwennenrebeet för Lithiumsolten. De harr Meerswienken verschedene cheemsch Verbinnen sprütt, ünner annern ok Lithiumsolten. Disse hebbt dorophen weniger dull op Inwarken vun buten reageert, se weern rohiger, sünd aver nich slaap worrn. Na en Versök an sik sülvst vun Cade is dat Lithiumcarbonat denn 1952-1954 in en Dubbelblindstudie as Heelmiddel bi Patienten mit Depression, Schizophrenie un Manie an dat psychatrisch Krankenhuus in Risskov (Däänmark) ünnersocht un test worrn.
Dormit weer de Anfang maakt för de Lithiumtherapie. Dorbi warrt dat Metall as Solten gegen bipolaar Affektstören, Manie, Depression un Bulten-Kopppien insett. Woans de Solten nipp un nau warken doot, dat is noch nich kloor. As möögliche Vörgäng warrt vundaag sünners de Influss op den Inositol-Stoffwessel dör dat Hemmen vun de myo-Inositol-1-Phosphatase (Enzymklass 3.1.3.25), un dat Hemmen vun de Glykogensynthasekinase-3 (GSK-3) in Nervenzellen diskuteert.
De Wirken vu Lithium gegen Depression baseert wohrschienlich ok op de Verstarken vun de serotonergenen Neurotransmission, d. h. en högeret Utstötten vun Serotonin in de Synapsen. De Wirken gegen Manie warrt dorgegen mit dat Hemmen vun de dopaminergen Rezepters verkloort. En teemlich intressanten Effekt vun Lithiumsolten op den Minschen is dormit verbunnen Ännern vun dat Tietgeföhl („innere Klock“). Annere serotonerge Stoffen as LSD, Meskalin un Psilocybin wiest ok Inwarken op dat Tietgeföhl op.
Nawies
Lithiumverbinnen wiest en lüchtend rode Flammenklöör op. De tyypschen Spektrallienen leegt as Hööftlienen bi 670,776 un 670,791 nm, en lüttere Lien is butendem bi 610,3 nm to sehn. Lithium kann bito ok mit Help vun de Flammenfotometrie nawiest warrn.
En quantitativ Nawies is mit nattcheemsch Methoden swor, wiel de mehrsten Lithiumsolten licht to lösen gaht. En Mööglichkeit is över dat Utfällen vun dat sworlöslich Lithiumphosphat. De Proov, de ünnersocht warn schall, warrt dorför t. B. mit Natronlauge alkalisch maakt un mit en beten Dinatriumhydrogenphosphat Na2HPO4 versett. Bi’t Hittmaken fallt en witten Nedderslag ut, wenn Li+-Ionen vörhannen sünd:
Sekerheit
Lithium tünnert al bi Normaltemperatur vun sülvst an de Luft in fletigen Tostand un ok as Metallstoff. Bi högere Temperaturen af 190 °C billt sik bi Kontakt mit de Luft glieks Lithiumoxid. In rein Suerstoff tünnert Lithium af ungefähr 100 °C, in rein Stickstoff reageert dat Metall erst bi högere Temperaturen to Lithiumnitrid.
Bi Kontakt mit Suerstoff- un halogenhollig Stoffen kann Lithium explosionsortig reageeren.
Metallsch Lithium veroorsakt Schaden dör Verbrennen oder Alkali-Verätzen, wiel dat mit Water ünner starke Afgaav vun Warms Lithiumhydroxid billt. Dorför reckt al de Huutfuchtigkeit ut.
Verbinnen
Lihtium reageert düchtig un billt mit de meisten Nichmetallen cheemsch Verbinnen, wobi dat Lithium jümmer in de Oxidatschoonsstoop +I vörliggt. De Verbinnen sünd tomeist ionisch opboot, hebbt aver in’n Vergliek mit annere Alkalimetallen en hogen kovalenten Andeel. Dat wiest sik t. B. dorin, dat veele Lithiumsolten goot in Ethanol oder Aceton löst warrn künnt. Dat gifft ok en Reeg vun kovalente organsche Verbinnen mit Lithium. Veele Verbinnen sünd vunwegen de lieken Ionenradien in jemehr Egenschoppen un Verhollen liek de Magnesiumverbinnen (Schraagbetog in’t Periodensystem).
Waterstoffverbinnen
Waterstoff reageert mit Lithium to Hydriden. De eenfachste Verbinnen vun disse Oort is dat Lithiumhydrid LiH, dat ut de Elementen bi 600-700 °C tostannen kummt. De Stoff warrt as Raketendrievstoff verwennt oder för’t gaue Herstellen vun Waterstoff, as dat t. B. bi’t Opblasen vun Reddenswesten bruukt warrt. Dorneven gifft dat noch annere högere Hydriden as Lithiumaluminiumhydrid LiAlH4, wat in de organschen Chemie as selektiven Waterstoffspenner för de Reduktschoon vun ünner annern Carbonyl- un Nitroverbinnen insett warrt.
För’t Utforschen vun de Karnfusion speelt Lithiumdeuterid (LiD) un Lithiumtritid (LiT) en bedüdend Rull. Rein Lithiumdeuterid sett de Energie vun Waterstoffbomben rünner, dorüm warrt dorför en Mischen ut LiD un LiT insett. Disse fasten Stoffen sünd lichter to bruken as dat Tritium, wat en grote Effusionssnelligkeit opwiest.
Suerstoffverbinnen
Mit Suerstoff kann Lithium to Lithiumoxid LiO2 un Lithiumperoxid Li2O2 reageern. Wenn Lithium mit Water reageert, billt sik dorbi Lithiumhydroxid, wat en starke Base is. Ut Lithiumhydroxid warrt Lithiumfett maakt, wat to’n Smeren bi Autos verwennt warrt. Bito kann Lithiumhydroxid ok Kohlenstoffdioxid binnen un warrt dorüm in U-Booten insett to’n Regenereeren vun de Luft.
Annere Verbinnen
Lithium kann mit de Halogeniden Solten vun de Form LiX billn. Dat sünd in’n enkelten: Lithiumfluorid, Lithiumchlorid, Lithiumbromid un Lithiumiodid. Lithiumchlorid is teemlich hygroskoopsch, tütt also Water an, un warrt dorüm nich blots to’n Herstellen vun annere Lithiumverbinnen bruukt, man ok as Dröögmiddel. Technisch sehn is dat sowrlöslich Lithiumcarbonat de wichtigste Lithiumverbinnen. Dorut warrt de meisten anneren Verbinnen mit Lithium wunnen. Bito deent dat in de Glasindustrie un bi’t Herstellen vun Email as Fleetmiddel. Bi’t Herstellen vun Alumnium warrt Lithium to’n Verbetern vun de elektrisch Leddanlaag un de Viskosität vun de Smölt tosett.
Wietere Lithiumsolten sünd:
Lithiumperchlorat,
Lithiumnitrat, warrt mit Kaliumnitrat in de Gummiindustrie för de Vulkanisatschoon bruukt,
Lithiumnitrid, entsteiht bi de Reaktschoon vun Lithium mit Stickstoff,
Lithiumniobat, is in’n groten Bülgenlängrebeet transparent un warrt in de Optik un för Laser verwennt,
Lithiumamid, is en starke Base, de bi de Reakschoon vun Lithium mit fletig Ammoniak entsteiht.
Lithiumstearat, is en bedüdend Tosatz för Ölen, wenn de as Smeerfett insett warrn schüllt. De Fetten wiest denn en düchtig gode Temperaturbestännigkeit (>150 °C) op un blievt bit -20 °C smeerbor.
Orgaansch Verbinnen
In’n Gegendeel to de meisten annren Alkalimetallorganyalen hebbt Lithiumorganylen en beachtliche Rull in de orgaanschen Chemie. Sünners vun Bedüden sünd dorbi n-Butyllithium, tert-Butyllithium, Methyllithium un Phenyllithium, de in Form vun jemehr Lösen in Pentan, Hexan, Cyclohexan un mitünner in Dimethylether ok kommerziell to kriegen sünd. Wunnen warrt se dör direkt Ümsetten vun dat metallsch Lithium mit Alkyl-/Arylhalegoniden:
oder dör Transmetalleeren t. B. ut Quecksülverorganylen:
Vunwegen de düüdlich kovalente Oort kann de Struktur vun Lithiumorganylen blots roor dör en eenfach Li-C-Binnen beschreven warrn. Tomeist gifft dat komplexe Strukturen, di ut dimere, tetramere oder hexamere Eenheiten tohopensett sünd. Lithiumorganylen sünd dull reageerende Verbinnen, de an de Luft to’n Deel vun sülvst tünnern doot. Mit Water reageert se tomeist explosionsortig. As Folg vun jemehr bannige Basizität reageert se ok mit eenige Löösmiddels, wat de Utwahl dorför düchtig ingrenzt. Reakschonen mit jem sünd blots in drögte Löösmiddels un ünner Schuulgas mööglich. Üm dormit to hanteeren is grote Vörsicht un ok al teemlich Künnen vun’n Üngang in de Chemie nödig.
En wietere Grupp vun orgaansch Lithiumverbinnen sünd de Lithiumamiden vun’n Tyyp LiNR2. Dorvun findt sünners Lithiumdiisopropylamid (LDA) un Lithium-bis(trimethylsilyl)amid (LiHMDS, kiek ok: HMDS) as starke Basen ahn nukleophile Aktivität Verwennen.
Lithiumorganylen warrt an veele Steden bruukt, so t B. as Anstöter för anionsche Polymerisatschoon vun Olefinen, as Metalliseer-, Deprotoneer- oder Alkyliseermiddel.
Vun Bedüden sünd butendem de so nöömten Gilman-Cupraten vun den Tyyp R2CuLi.
Bornen
Websteden
Chemisch Element
Mineral |
9607 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Germanium | Germanium | Germanium (lat.: Germania – Düütschland) is een cheemsch Element, dat de Atomtall 32 hett un to de Grupp von de Halfmetallen höört. Dat cheemsch Teken is Ge. De Naam is na dat Heimatland von Clemens Winkler nöömt, de dat Element opdeckt hett.
Historie
An’n 6. Februar 1886 is dat Germanium to’n eersten mol nawiest worrn. Clemens Winkler, een Chemiker, de an de Bargakademie in Freiberg arbeiden de, hett dat niege Element funnen, as he dat Mineral Argyrodit ünnersögt hett. Beten later hett sik rutstellt, dat Germanium dat Eka-Silizium weer, dat Dmitri Iwanowitsch Mendelejew all 1871 vörutseggt har. Dat bedüüd, dat Germanium in dat Periodensystem een ünner dat Silizium steiht.
Egenschoppen un Vörkommen
Germanium warrt to de Halfmetallen rekent, bi dat ober de metallsch Eegenschoppen den grötteren Andeel hebbt. Dat Element höört to de wenigen Stoffen, de in fletig en gröttere Dicht hebbt, as in fasten Tostand.
Germanium is twor wiet verbreed, kummt ober man blots in lütte Konzentraschonen vör. In’n Dörsnitt kommt 1,5 g Germanium op 1 t Material von de Eerdkrust. Faken warrt dat tosamen mit Kopper oder Zink-Ierzen funnen. De bedüdensden Mineralen sünd: Argyrodit, Canfieldit, Germanit un Reniérit.
Verwennen un Bruuk
Germanium weer fröher as Halfleider dat wichtigste Material in de Elektronik, bit dat vun’n Silizium verdrängt worrn is. Hüüt warrt Germanium blots noch in de Hoochfrequenztechnik bruukt.
De tweete Hööftanwennen vun Germanium is in de Infrarootoptik. Hier warrt dat bruukt för Finster un Linsensystemen un för Gläs, de Infratrootlicht dörlaat un ok Chalkogenidgläs nöömt warrt. So welke warrt t. B. in Nachtsichtgeräten oder Warmsbildkameras insett.
Goot bruken kanns Germanium ok bi’t Herstellen vun Glasfaserkabel, Lichtbülgenleiders un Polyesterfasern. In de modernen Lichtwellenleiders in de Telekomunikatschoon warrt en Germaniumschicht üm den innern Faserkarn maakt, üm de Totalreflekschoon vun de Lichtbülgen beter hintokriegen. In de Polyesterchemie warrt Germanium as en Katalysater bruukt.
In’n Ünnerscheed to Stahl geiht bi Germanium nich de Kristallstruktur twei, wenn Neutronenstrahlen doropfallt, wiel dat Germanium de Neutronen elastisch opfangt. Bit nu warrt disse Opdecken ober noch nich för Reakter t. B. utnütt.
Bioloogsch Bedüden
Germanium un de Verbinnen dorvun sünd nich sünners giftig. Sporen vun Germanium sünd in eenige Levensmiddel binnen as Tomatensaft, Bohnen, Ööstern, Thunfisch oder Knuuvlook. Opstunns is Germanium aver in keen Heelmiddel binnen, dat amtlich tolaten is. Sowiet de Wetenschopplers weet, hett Germanium kenn essentiell Bedüden as Sporenelement. Een Bioloogsch Funktschoon is nich bekannt, aver dat warrt diskuteert, dat Germanium villicht en Influss öövt op den Kohlenhydrat-Stoffwessel. Mangel-Süüken sünd ok nich bekannt worrn. Villicht maakt Garmaniummangel en Bidrag to de Kashin-Beck-Krankheit, en osteo-arthritisch Tostand, de vör allen bi Kinner in China un de Sowjetunion fasttostellen is. Man ok dat is nich seker. De Annahm geiht op en eezig Studie torüch.
Bornen
Websteed
Chemisch Element |
9608 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tewes | Tewes | Tewes (ok Tews, Täis) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Tewes kümmt vun den Naam Matthäus of Matthias ut de Bibel. Mol warrt seggt, düsse Naam kümmt ut de Greeksche Spraak, mol warrt annahmen, he kümmt ut de Hebrääsche Spraak. Dor heet de Naam Mattithijah oder Matthithijahu. Dat heet so veel, as „Vun JHWH geben“ oder eenfach „Geschenk vun den HERRN“.
De plattdüütsche Naam
Vun den Naam Matthäus oder Matthias sien tweede Hälft is de korte Form Thäus oder Thias nahmen wurrn. Vunwegen de plattdüütsche Utspraak is dor denn Tewes oder Tews vun wurrn. Jüst up düsse Aart sünd ok de Naams Drewes un Mewes tostannen kamen.
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
9609 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tews | Tews | Tews is en Familiennaam, de von’n plattdüütschen Vörnaam Tewes afkummt. En annere Schrievwies is Thews.
Lüüd mit düssen Naam
Andreas Tews (* 1968), düütschen Boxer,
Christian Tews (* 1980), düütschen Feernsehdorsteller,
Gernot Tews (* 1952), öösterriekschen Dokter,
Ilse Hartmann-Tews (* 1956), düütsche Sportsoziologin,
Johannes Tews (1860–1937), düütschen Pädagoog,
Lydia Tews (* 1951), düütsche Schrieversche.
Kiek ok bi: Tewson.
Familiennaam |
9610 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Leefert | Leefert | Leefert (ok Lefert) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Leefert kümmt vun den olen düütschen Naam Liebhardt oder Liebhart. Düssen Naam gifft dat hüdigendags bloß noch as Tonaam. Dor steekt de beiden germaanschen Wöör Lîp (dat Lief) un hart (stark, deegt)in. De Naam bedutt denn so veel, as deegten Keerl. Tammena meent avers, wohrschienlicher weer, dat de Naam vun Middelnedderdüütsch Leew (Lööw) herkamen deit.
De plattdüütsche Naam
De Naam is vunwegen de plattdüütsche Utspraak afslepen un verännert wurrn. Dor is denn vun Lîphart Leefhart un later Leefert vun wurrn.
Fundöörd
1693 in Bremen
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen Vörnaam Leefert kaamt ok de plattdüütschen Tonaams Leefert, Leefers usw. vun her. De bedüüt denn so veel, as : Ut Leefert sien Familie oder ok Vun Leefert sienen Hoff.
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.