id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
9612 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wigbold | Wigbold | Wigbold is een olen plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Düsse Naam kümmt vun den germaanschen Naam Wigbald vun her. Dor steekt de beiden Wöör Wig (Striet) un balt (modig, ohne Bang) in. Denn heet Wigbald so veel, as De in'n Striet nich bange is oder De modig is in'n Striet.
De plattdüütsche Naam
Wigbold is bloß man de plattdüütsche Utspraak vun düssen Naam Wigbald. Bedüden deit he just datsülbige. Vun düssen Naam sund denn later ok de Vörnaams Bohl un Bohlke vun maakt wurrn.
Fundöörd
1297 in Köln
1407 in Hamborg
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
9613 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bohl | Bohl | Bohl is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
De plattdüütsche Vörnaam
Bohl is een korte Form vun den olen plattdüütschen Naam Wigbold. Magister Wigbold weer een vun de Mackers vun Klaas Störtebecker. Wigbold heet so veel, as De nich bange is in'n Striet.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen Naam Bohl kümmt ok de plattdüütsche Tonaam Bohlen vun her. De Sänger Dieter Bohlen driggt düssen Naam. Bohlen bedütt denn so veel, as Ut Bohl sien Familie oder Vun Bohl sien Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
9615 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bohlke | Bohlke | Bohlke (ok Bolke un Bölke) is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
Bohlke, Bolke un Bölke kaamt vun den olen plattdüütschen Vörnaam Wigbold vun her.
Wie düsse Naam tostann kamen is
Vun den Naam Wigbold is eerst mol de korte Form Bohl vun maakt wurrn. Dat weer bi plattdüütsche Vörnaams ganz begäng, dat dor korte Formen vun maakt wurrn sünd. To'n Lüttjer maken as een Smusenaam för lüttje Gören (as Diminutiv) is dor denn noch dat Suffix -ike achtern anbackt wurrn. So is denn vun Bohl Bohlike vun. Bi ünnerscheedlich Utspraak sünd dor denn de Naams Bolke, Bölke un Bohlke vun wurrn.
Plattdüütsche Tonaams
Vun düssen plattdüütschen Vörnaam sünd denn ok de Tonaams Bohlken, Böhlke usw. vun wurrn. De bedüüt so veel, as Ut Bohlke (Bölke) sien Familie oder ok Vun Bohlke (Bölke) sien Hoff.
Kiek ok na bi
List vun plattdüütsche Vörnaams
Weblenken
Vörnaam för Jungs
Plattdüütsch |
9620 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Poffertjes | Poffertjes | Poffertjes (Puffertjes) bünt so 'ne Art lütte Pannkoken, man söter un dicker, so dat de Deeg binnen noch 'n beten saftig blifft.
Poffertjes bünt en typsch hollandsch Eten, man opbröcht hebbt de egentlik de Franzosen.
Rezept
100 Gramm Mehl
100 Gram Bukweetmehl
400 ml lauwarme Melk oder Water
1 Ei
1 Teelepel dröge Gest oder 20 Gramm Gest
0,5 Teelepel Salt
50 Gramm schmolten Botter
1 Eetlepel Sirup
dooröver giffst Du Poderzucker un Botter
Weblinks
Interview met Trijnko Nijboer van de Poffertjes-Bude upp den Groten Markt in Groningen in't Grunnengs
Schnökerkraam
Eten |
9621 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Chalkogen | Chalkogen | As Chalkogenen warrt de cheemsch Elementen in de 6. Hööftgrupp von dat Periodensystem nöömt. Na de niege offizielle Indeelen von de IUPAC is dat de 16. Grupp.
De Naam is afleidt ut dat greeksch Χαλκός = „Kopper, Bronze“ un γεννώ = „tügen, maaken“ un heet so veel as „Ierzmaaker“, as disse Elementen sik veel mit Metallen to Ierz verbinnen dot. Vör de Grupp warrt aver ok de Beteken Suerstoff-Grupp bruukt na dat eerste Element dorin (von baven).
To de Chalkogene höört de Elementen Suerstoff, Swevel, Selen, Tellur, Polonium un dat künstlich herstellte Ununhexium. De Chalkogenen verbinnt sik geern mit Metallen, sülvst höört se to de Nichtmetallen oder Halfmetallen. Bi dat Ununhexium is dat noch nich ganz seker, schient aver sülvst mehr en Metall to wesen.
Chemie |
9622 | https://nds.wikipedia.org/wiki/15.%20Mai | 15. Mai | De 15. Mai is in’n Gregoriaanschen Klenner de 135. Dag (oder de 136. Dag, wenn wi een Schaltjohr hebbt).
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1094: El Cid erovert de Stadt Valencia von de Mauren trügg.
1525: Thomas Münzer warrt na de Slacht bi Frankenhausen in den Düütschen Buernkrieg gefangensett un twe Weken later köppt.
1768: De Insel Korsika warrt von Genua an Frankriek verköfft.
1905: In een Aukschoon in de USA warrt 44½ ha Land as Grundstückens verköfft. Dat is de Geburtsstünn von de Stadt Las Vegas.
1910: As Footballafdeelen vun de Hamburg-St. Pauli Turnverein 1862 wurrd de FC St. Pauli grünnd.
1920: De Rieksregeeren wiest an, de Freekorps optolöösen.
1925: De Rieksrundfunkgesellschaft warrt grünnt.
1933: Hermann Göring warrt to’n düütschen Rieksminister för Luftfahrt maakt.
1957: Grootbritannien zünnt jümmer eerste Waterstoffbomb.
1970: Teuvo Aura warrt Regeerensbaas in Finnland.
1974: Walter Scheel warrt to’n düütschen Bunnspräsident wählt.
1980: Dat NOK beslutt, nich an de Olympisch Speele in Moskau deeltonehmen.
1991: In Frankriek warrt Édith Cresson as eerste Fru Premierminister.
2000: Twüschen Eritrea un Äthiopien gifft dat een niegen Grenzkrieg.
Weertschap
1878: De Tokioter Börs warrt grünnt.
1975: De Gesellschaft zur Förderung der Partnerschaft mit der Dritten Welt (Gepa) warrt grünnt.
1940: De Nylonstrümp kommt op den Markt.
Kunst, Kultur un Bowark
1846: De Oper Le Trompette de M. le Prince von François Bazin warrt in Paris uropführt.
1863: De Utstellen von dat Bild Le Déjeuner sur l’herbe von Édouard Manet warrt as Schandaal opfaat.
1889: De Oper Esclarmonde von Jules Massenet warrt in Paris uropführt.
1928: Micky Mouse erschient to’n eersten mol in een Film (Plane Crazy).
1975: De lustige Oper Der gestiefelte Kater oder Wie man das Spiel spielt von Günter Bialas warrt uropführt.
Wetenschoppen un Technik
1618: Johannes Kepler finnt dat drütte no em nöömte Gesetz rut.
1836: De britsche Astronom Francis Baily sütt eerstmols dat Phänomen von de Bailysch Perlen bi een Sünndüsternis.
1933: De elektrisch bedrevene Wannseebahn warrt open maakt.
1935: De eerste Afsnitt von de Moskauer Metro warrt open maakt.
Boren
1567: Claudio Monteverdi, italiensch Komponist († 1643)
1628: Carlo Cignani, italiensch Maler
1713: Nicolas Louis de Lacaille, franzöösch Astronom
1773: Klemens Wenzel Lothar von Metternich, österrieksch Staatsmann un Politiker
1774: Johann Nepomuk von Fuchs, düütsch Chemiker un Mineraloog
1801: Joseph Ludwig Raabe, Swiezer Mathematiker
1820: Florence Nightingale, engelsch Krankensüster († 1910)
1848: Carl Wernicke, düütsch Psychiater
1851: Wilhelmine Ittenbach, düütsch Malerin, Ornamentkünstlerin un Illustratorin († 1891)
1851: Friedrich Schwiening, Politiker un Börgermeester vun Auerk († 1935)
1856: Matthias Zurbriggen, Swiezer Bargstieger († 1917)
1859: Pierre Curie, franzöösch Physiker und Nobelpriesdräger
1862: Arthur Schnitzler, österrieksch Schriever
1863: Frank Hornby, britsch Erfinner, Geschäftsmann un Politiker.
1874: Richard Schirrmann, Grünner von dat Düütsche Jugendherbergswark.
1891: Michail Afanasjewitsch Bulgakow, russ’sch Schriever.
1903: Jean Cavaillès, franzöösch Philosoph.
1905: Jospeh Cotten, US-amerikaansch Schauspeler
1909: James Mason, britsch Schauspeler
1911: Max Frisch, Swiezer Architekt un Schriever
1913: Heinz Haber, düütsch Astrophysiker
1914: Tenzing Norgay, nepalesisch Bargstieger († 1986)
1915: Paul Anthony Samuelson, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger († 2009)
1918: Joseph Wiseman, kanaadsch Schauspeler († 2009)
1923: Ellis Larkins, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2002)
1936: Kurt Vajen, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen († 2020)
1942: Barnabas Sibusiso Dlamini, Politiker ut Swasiland († 2018)
1943: Dieter Muscheid, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Rhienland-Palz († 2015)
1946: Klaus-Peter Siegloch, düütsch Journalist un Nahrichtenspreker
1951: Frank Anthony Wilczek, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1952: Peter Strieder, düütsch Politiker
1953: Mike Oldfield, britsch Musiker
1955: Claudia Roth, düütsch Politikerin
1959: Ronald Pofalla, düütsch Politiker
1965: Axel Miesner, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen
1987: Andy Murray, britisch Tennisspeler
1989: Synnøve Solemdal, norweegsch Biathletin
Storven
884: Marinus I., Paapst
1036: Go-Ichijo, 68. Kaiser von Japan
1782: Richard Wilson, britsch Maler
1847: Daniel O’Connell, irisch Freeheedskämper
1890: Hermann Dewitz, düütsch Entomoloog un Lepidopteroloog (* 1848)
1932: Martin Rønne, norweegsch Polarforscher (* 1861)
1935: Magnus Hirschfeld, düütsch Dokter un Sexualforscher
1963: Karl Waller, düütsch Archäoloog (* 1892)
1972: Max Bittrof, düütsch Grafikdesigner, Schriftentwerfer un Breefmarkenkünstler (* 1890)
2001: Alexei Andrejewitsch Tupolew, russ’sch Flugtüchboer
2003: Benny Carter, US-amerikaansch Jazzmusiker
2003: June Carter Cash, US-amerikaansche Singersche, Fro vun Johnny Cash (* 1929)
Mai 15 |
9624 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Elementen%20vun%20de%2015.%20Grupp | Cheemsch Elementen vun de 15. Grupp | De Cheemschen Elementen vun de 15. Grupp sünd en Grupp vun cheemsch Elementen, de in dat Periodensystem ünner’nanner staht. Ganz baven steiht de Stickstoff. Dorüm warrt dat mitünner ok Stickstoff-Grupp nöömt. Na den ollen Naam ist dat de 5. Hööftgrupp, aver de IUPAC seggt, schallst man lever 15. Grupp to seggen.
To disse Grupp höört de Elementen Stickstoff, Phosphor, Arsen, Antimon, Wismut un dat künstliche Element Ununpentium. De eersten beiden sünd Nichmetallen, de beiden nächsten warrt to de Halfmetallen tellt. Man de cheemsche Serie is jo nich ganz klor defineert. De beiden letzten sünd aver Metallen. De Elementen in disse Grupp hebbt gemeen, dat se all fief Elektronen in de Butenschaal hebbt.
Chemie |
9626 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Climax%20Blues%20Band | Climax Blues Band | Climax Blues Band is en engelsch Blues-Band, de 1969 in Stafford in England gründ wurrn is. Domols heten se aber noch Climax Chicago Blues Band. 1972 hebbt se sük den umnömmt.
De Musikgrupp is gründ wurrn van Colin Cooper (Gesang/Saxophon/Mundharmonika), Derek Holt (Gitarr), Peter John "Pete" Haycock (Gitarr), Arthur Wood (Keyboards), Richard Jones (Bass) un George Newsome (Slagtüüch). Derek Holt hett den bold blots noch Bass spölt, un denn weern dat blots noch fiev Lüüd. Dornah hebbt se wiederhenn noch wat an de Besetten rümbastelt.
Bekannt wurn sünd se denn eerst 1975 mit dat Stamp Album un een Johr later mit de Single Couldn't Get It Right van dat Album Gold Plated.
In de 1980er leept dat bi de Grupp nich mehr so un Pete Haycock is 1984 ganz utsteegen.
1993 geevt dat en Comeback mit dat Album Blues From The Attic aber ganz groote Hits hebbt se denn nich mehr harrt. De Grupp gifft dat hüdtodag noch, vun de Grünnensliddmaaten is aber blots noch Bandleeder Cooper dorbi.
Pete Haycock is an 30. Oktober 2013 storven.
Diskografie
The Climax Chicago Blues Band (1969)
Plays On (1969)
A Lot of Bottle (1970)
Tightly Knit (1971)
Rich Man (1972)
FM Live (1973)
Sense Of Direction (1974)
Stamp Album (1975)
Gold Plated (1976)
Shine On (1977)
Real To Reel (1979)
Flying The Flag (1980)
Lucky For Some (1981)
Sample And Hold (1983)
Drastic Steps (1988)
Blues From The Attic (1993)
25 Years (1968-1993) (1994)
Big Blues (The Songs Of Willie Dixon) (2003)
Weblenken
Offiziell Websteed vun de Climax Blues Band
Biografie bi All Music Guide (engelsch)
Musikgrupp
Blues
England |
9631 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ehud%20Olmert | Ehud Olmert | Ehud Olmert (* 30. September 1945 in Binyamina) is en israelschen Politiker.
He stammt ut en russisch Inwandererfamilie. Sien Vader is in China upwussen. Van de hebrääsch Universität in Jerusalem hett he he en Afsluss in Psychologie, Philosophie un Juristeree. He hett ok sülvst as Avkaat praktizeert.
Olmert is mit de Künstlersch Alisa Olmert verheiraad und hett 4 Kinner. He snackt hebrääsch und engelsch.
1973 hebbt se hüm för de Likud to’n ersten Mal in Knesset wählt und he es denn söss Mal nah'nanner weer wählt wurrn. Ünner Ministerpräsident Jitzhak Schamir is he denn eerst Minister för Minnerheiten ween un denn Minister för Gesundheet. In disse Tied hett he dat Gesundheetswesen temelk reformeert.
1993 is he Börgermeester van Jerusalem wurn und hett dorbi Teddy Kolek düütlich slahn, wiels he nämelk 60 % van de Stimmen kregen hett. Bi en Wedderwahl hett he sogor 62 % van de Stimmen kregen. 2003 hett he disse Amt aver upgeven un hett sück wer in de Knesset wählen laaten.
In Februar 2003 wuur Ehud Olmert Industrie- un Hannelsminister und stellvertredend Ministerpräsident, un in September van dat sülvig Johr ok noch Kommunikatschoonsminister. 2005 hett he denn tosätzlich ok noch dat Finanzministerium van Benjamin Netanjahu övernommen, de torüchtreden weer.
Ministerpräsident Ariel Scharon is denn Enn’ 2005 ut de Likud-Partei uttreden un Olmert un vööl anner Ministers glieks mit. Se hebbt denn all tosommen de Kadima-Partei grünnd. Kadima heet sovöl as Vörut. An 16. Januar 2006 is Olmert denn as Parteivörsitter van Kadima wählt wurrn. An 4. Januar harr Ariel Scharon aber en sworen Slaganfall harrt und kunn denn nicht mehr as Ministerpräsident arbeiden. Olmert hett hüm denn eerst vertreden, is aber dorna denn ok wählt wurrn, nahdem fast stunn, dat Scharon nich weer in’t Amt torüchkommen de.
Nah politisch Schwierigkeiten is he an' 21. September 2008 vun sien Amt as Ministerpräsident torüchtreden, bleev aver eerst Mal "geschäftsführend" in't Amt. Neewahlen wurrn för den 10. Februar 2009 ansett. Nah de Wahlen kunn Benjamin Netanjahu en Regeeren bilden un wurr an' 31. März 2009 as Ministerpräsident vereedigt.
An' 13. Mai 2014 hett en Gericht in Tel Aviv Ehud Olmert wegen Korruptschoon to söss Johren Haft veroordeelt.
Weblenken
Wer ist Ehud Olmert? (Der Tagesspiegel)
Ehud Olmert (knessetupdate.com)
Mann
Politik
Börger von Israel
Politiker (Israel)
Jurist
Boren 1945 |
9633 | https://nds.wikipedia.org/wiki/5.%20November | 5. November | De 5. November is de 309. Dag in’n Gregoriaanschen Klenner, in Schaltjohren is dat denn de 310. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1494: De russ’sche Zar Iwan III. lett den Peterhof, dat Kontor von de Hanse in Nowgorod kaputt maaken.
1605: Gunpowder-Plot: Verswörers ründ üm den Katholiken Guy Fawkes warrt fastnohmen bi den Versöök, dat engelsch Parlament in de Luft to sprengen.
1816: In’n Palais von Thurn und Taxis in Frankfort an’n Main warrt de Bunnsdag von Düütschen Bund open maakt.
1885: De Oort Finschhafen op Nieg-Guinea warrt grünnt as Verwalten von de düütsch Kolonie Kaiser-Wilhelms-Land.
1911: In’n Italieensch-Törkisch Krieg warrt eerstmols Flogtüüg militärsch insett: De Italieners smeten Bomben över een libysch Oaas af.
1914: Grootbritannien annekteert in’n Eersten Weltkrieg de Insel Zypern.
1940: Franklin Delano Roosevelt winnt de Wahlen un warrt dormit as eenzige Präsident von de USA in een drütte Amtstiet wählt.
1980: Helmut Schmidt warrt in sien drütte Amtstiet as Bunnskanzler von Düütschland wählt.
1996: De RAF-Anhöörige Birgit Hogefeld warrt to levenslang Gefängnis verurdeelt.
2006: De ehemalge iraksch Diktator Saddam Hussein warrt to’n Dood dör’n Strang verordeelt.
Weertschap
1935: Parker Brothers köfft de Rechte an dat Speel Monopoly.
1938: De Rieksautobahn von Berlin na München warrt fardigstellt.
Kunst, Kultur un Bauwark
1718: De Oper Ifigenia in Aulide von Antonio Caldara warrt in Wien uropführt.
1772: De Oper Themistokles von Johann Christian Bach warrt in Mannheim uropführt.
1892: In Berlin warrt een Utstellen von Biller von Edvard Munch na een Week afbroken, as dat Publikum schockeert is.
1898: Dat Theaterstück Fuhrmann Henschel von Gerhart Hauptmann warrt in Berlin uropführt.
1955: De in’n Tweeten Weltkrieg twei maakte Wiener Staatsoper warrt wedder open maakt.
Wetenschoppen un Technik
1929: De Dokter Werner Forßmann schrifft in en Book över sien eersten Versöken mit en Hartkatheder.
1930: De dormols gröttste Fleger Dornier Do X flüggt vun’n Boddensee to en Präsentatschoon na Amsterdam.
1982: Dat gröttste Waterkraftwark vun de Welt warrt in Itaipu an de Grenz vun Brasilien un Paraguay inweiht.
Boren
1494: Hans Sachs, düütsch Dichter un Meistersinger.
1773: Johann Smidt, Bremer Börgermeester († 1857)
1848: Hermann Dewitz, düütsch Entomoloog un Lepidopteroloog († 1890)
1854: Paul Sabatier, franzöösch Chemiker un Nobelpriesdräger († 1941)
1878: Ernst Behrens, plattdüütschen Dichter un Schriever († 1970)
1911: Alfred Manessier, franzöösch Maler
1913: Vivien Leigh, US-amerikaansch Schauspelerin
1920: Douglass Cecil North, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger († 2015)
1931: Ike Turner, US-amerikaansch Musiker, Produzent un Ledermaaker
1933: Antti Tyrväinen, finnisch Biathlet († 2013)
1936: Uwe Seeler, düütsch Footballnatschonalspeler († 2022)
1940: Enzo Moser, italieensch Radrennfohrer († 2008)
1940: Elke Sommer, düütsch Schauspelerin
1948: William Daniel Phillips, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1952: Oleg Blochin, ukrainsch Footballnatschonalspeler
1959: Bryan Adams, kanaadsch Rockmusiker
1961: Alan Goodwin Poindexter, US-amerikaansch Astronaut († 2012)
1962: Benjamin Alvin Drew, US-amerikaansch Astronaut
1963: Tatum O’Neal, US-amerikaansch Schauspelerin
1965: Famke Janssen, nedderlannsch Schauspelerin un Model
1977: Maarten Tjallingii, nedderlannsch Radrennfohrer
1979: Patrick Owomoyela, düütsch Footballnatschonalspeler
1980: Christoph Metzelder, düütsch Footballnatschonalspeler
1983: Mike Hanke, düütsch Footballnatschonalspeler
1992: Max Illingworth, austraalsch Schachspeler
Storven
1669: Johannes Coccejus, düütsch reformeert Theoloog (* 1603)
1758: Hans Egede, norwegsch-däänsch Preester (* 1686)
1896: Karl Verner, däänsch Spraakwetenschopler, Updecker van Verners Gesett (* 1846)
1807: Johann Friedrich Wilhelm Herbst, düütsch Naturforscher, Entomoloog un Lepidopteroloog (* 1743)
1897: Christian Wilhelm Blomstrand, sweedsch Chemiker (* 1826)
1908: Andrew Graham, irisch Astronom (* 1815)
1917: Carl Georg Barkhausen, Bremer Börgermeester (* 1848)
1930: Christiaan Eijkman, nedderlannsch Mediziner, Patholoog, Hygieniker un Nobelpriesdräger (* 1858)
1955: Maurice Utrillo, franzöösch Maler (* 1883)
1956: Art Tatum, US-amerikaansch Jazz-Musiker (* 1909)
1963: Nicolaus von Borstel, düütsch Politiker un Landdagsafordneter (* 1885)
1977: René Goscinny, franzöösch Comictekner
1989: Wladimir Horowitz, russ’sch Pianist
1992: Carl Rodenburg, düütsch Offizier un Generalleutnant (* 1894)
1993: Tönne Vormann, westfäälsch Maler, Radeerer un Singer (* 1902)
1995: Yitzhak Rabin, israelsch Politiker un Freedensnobelpriesdräger
2006: Pietro Rava, italieensch Footballnatschonalspeler (* 1916)
2018: Andreas Schweiger, düütsch Biathlet (* 1953)
November 05 |
9634 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hartmut%20Cyriacks | Hartmut Cyriacks | Hartmut Cyriacks (* 28. Juli 1955 in Achim; † 17. November 2022 in Hamborg) weer en plattdüütschen Schriever.
Cyriacks studeer Germanistik un Historie in Brunswiek. Na de Tiet as Lehramtsreferendor in Hamborg weer he 1985 bet 1994 Dramaturg an’t Ohnsorg-Theater. Denn hett hüm de nee Intendant Thomas Bayer rutschmeeten. Siet 1994 hett he mit Peter Nissen tohooparbeidt. De beiden hebbt as Cyriacks & Nissen Texten för’t Theater, för’t Feernsehn un för’t Radio maakt un Böker översett un schreven. Cyriacks weer siet 2006 ok Liddmaat vun’n Bundsraat för Nedderdüütsch.
Warken
kiek bi Cyriacks & Nissen.
Mann
Schriever
Översetter
Plattdüütsch
Boren 1955
Storven 2022
Börger von Düütschland |
9635 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Peter%20Nissen%20%28Schriever%29 | Peter Nissen (Schriever) | Peter Nissen (* 1957 in Bordelum) is en plattdüütschen Schriever.
Nissen studeer Engelsch, Philosophie un Freesche Philologie in Kiel. Vun 1987 bit 1994 weer he Dramaturg an’t Ohnsorg-Theater un geev Plattdüütsch-Ünnerricht an de Volkshoochschool Hamborg. Nahdem hüm de nee Intendant Thomas Bayer rutschmeeten harr, arbeidt he siet 1994 mit Hartmut Cyriacks tohoop. De beiden maakt as Cyriacks & Nissen Texten för’t Theater, för’t Feernsehn, för’t Radio un översett un schrievt Böker.
Warken
kiek bi Cyriacks & Nissen.
Mann
Schriever
Översetter
Plattdüütsch
Boren 1957
Börger von Düütschland |
9636 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cyriacks%20%26%20Nissen | Cyriacks & Nissen | Cyriacks & Nissen is de Textwarksteed, de Hartmut Cyriacks un Peter Nissen siet 1994 tohoop bedrievt. De Seet is in Ottensen in Hamborg.
2003 hebbt de beiden den Nedderdüütschen Literaturpries vun de Stadt Kappeln wunnen. Ok bi de plattdüütschen Folgen vun Nües ut Büttenwarder hebbt se de Texten maakt. Tohoop mit Reinhard Goltz hebbt se welk vun de Asterix-Comics op Platt översett.
Warken
Böker
Asterix. De Törn för nix.
Asterix. Hammonia-City.
Sprachführer Plattdüütsch. Quickborn, Hamborg 1999, ISBN 3-87651-204-2
2000 Wörter Plattdüütsch. Ein Gebrauchswörterbuch. Quickborn, Hamborg 1999, ISBN 3-87651-206-9
Sprichwörter Plattdüütsch und ihre Bedeutungen. Quickborn, Hamborg 1999, ISBN 3-87651-214-X
Dat groote plattdüütsche Leesbook. Quickborn, Hamborg 1998, ISBN 3-87651-195-X
Die Ohnsorgs. Reisefieber/Mausbesetzung. Quickborn, Hamborg 1998, ISBN 3-87651-208-5
Harry Potter un de Wunnersteen. Jung, 2002, ISBN 3898820122
Harry Potter un de grulig Kamer. Jung, 2002, ISBN 3898820181
Mit Käpten Donald op hoge See. Disney Mundart Band 3, Berlin 2002, ISBN 3-7704-0646-X
Stücken
Een Held in’n Dörpskroog.
Höörspelen
Kastendiek & Bischoff. (Reeg)
Ünner den Melkwoold. 2006
Weblenken
Websteed vun Cyriacks & Nissen (hoochdüütsch)
Textwarksteed |
9638 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Argon | Argon | Argon (greeksch 'αργό(ν) „traag“ - betogen op dat trage Reakschoonsverholln) is en cheemsch Element, dat tohopen mit Helium, Neon, Krypton, Xenon un Radon to de Eddelgasen höört. Dormit höört Argon to de 8. Hööftgrupp, wat na de ne’e offizielle Indeelen von de IUPAC de 18. Grupp in dat Periodensystem is. Dat Atomteken für Argon is Ar, sien Atomtall is 18.
Historie
Den eersten Henwies op dat Element Argon hett Henry Cavendish opdeckt, de 1783 utforschen de, woans de Luft reageert. He tüüg elektrische Entladen in en sünnere Mengde Luft, de mit Suerstoff in de Proportschoon 5:3 anriekert weer. Suerstoff un Stickstoff hebbt mitenanner reageert un de Stickoxiden dorvun künnen rutwaschen warrn. Aver jümmer bleev en lütten Rest Gas torüch, dat nich reageer. Cavendish hett aver nich markt, dat sik dat hier üm en annert Element hanneln de un hett mit sien Experimenten nich wieter maakt.
As Lord Rayleigh 1892 de Dicht vun Stickstoff bestimmt harr, de ut de Luft isoleert weer, is em opfallen, dat Stickstoff, de ut Ammoniak wunnen weer, en sietere Dicht harr. Dorto geev dat verschedene Spekulatschonen. James Dewar meen, dat müss en N3 hanneln, jüst so as dat Ozon bi Suerstoff. Rayleigh hett de Experimenten vun Cavendish noch mol maakt un Stickstoff un Suerstoff mit Funken in en lftfüllte Kugel reageeren laten. Ok he fünn dorbi en Rest, de nich reageeren de, wat William Ramsay 1894 dör Överleiden över hitt Magnesium nauer ünnersöken de. Vun wegen, dat Stickstoff mit Magnesium to Magnesiumnitrid reageert, künn he ut de Mischen noch mehr Stickstoff ruttehn un stell dorbi fast, dat de Dicht wieter stiegen de. Un so fünn he opletzt en to de Tiet noch unbekannt reakschoonstraag Gas. An’n 31. Januar 1895 geven Ramsay un Rayleigh denn de Opdecken vun en nee Element bekannt, dat se na’t Reakschoonsverhollen Argon nöömt harrn. As William Ramsay vun 1898 an dat ut de Luft isoleerte Argon wieter ünnersöken de, hett he dorin noch dree wietere Elementen opdeckt, neemlich de Eddelgasen Neon, Krypton un Xenon.
Eerste technische Anwennen vun dat Gas legen in de Elektroindustrie, in de ünner annern Gliekrichters op de Grundlaag vun Glimmentladen in Argon herstellt weern.
Vörkamen
Argon is een vun de Elementen, de in’t Weltall fakener vörkamt. Vun de Männigkeit is dat vergliekbor mit Swevel un Aluminium. Ünner de Eddelgasen is dat na Helium un Neon dat drüddfakenste, wobi dat primordiale Argon blots ut de Isotopen 36Ar un 38Ar besteiht. Dat bestännige 40Ar dorgegen kummt in de Sünn un in’n Jupiter nich vör.
Op de Eer dorgegen kummt Argon mit 0,934 % vun all Eddelgasen an meisten in de Atmosphäär vör. Hier is dat dat drüttfakenste Element na Stickstoff un Suerstoff. De Tosamensetten op de Eer is ok anners: Mehr as 99 % vun’t Argon op de Eer besteiht ut dat Isotop 40Ar, wat dör den Verfall vun dat Kalium-Isotop 40K tostannen kummt.
Dör den Kalium-Verfall is dat bestännige Argonisotop ok in Stenen antofinnen. Bi’t Opsmölten warrt dat denn aver freesett un gaast ut. Argon riekert sik dorüm veel ok in de Basalten vun de ozeaanschen Erdköst an. Ut de Stenen warrt dat Argonn ok an’t Grundwater afgeven. Lööst Argont finnt een dorüm faken in Quellwater, wenn dat ut gröttere Deep kummt.
Winnen un Dorstellen
Wunnen warrt Argon alleen ut de Luft, tomeist dör fraktschooneerte Destillatschoon vun fletige Luft in’t Linde-Verfohren. Dorbi warrt dat Argon nich in de Hööft-Rektifikatschoonskolonn afscheedt, manin en egen Argon-Kolonn. Dor binnen warrt eerstmol Rohargon rektifizeert, wat noch üm un bi 3-5 % Suerstoff un 1 % Stickstoff bargt. Dat Rohargon warrt denn in wietere Stopen rein maakt: Eerst warrt de Gasmischen bi Ruumtemperatur op 4-6 bar verdicht un Waterstoff togeven, de an Eddelmetallkatalysaters mit den Suerstoff to Water reageert. De Stickstoff warrt in en wieteren Schritt afscheedt, so dat an’t Enn Argon mit en Reiheit vun 99,9999 % herstellt warrn kann.
Argon fallt aver ok bi dat Haber-Bosch-Verfohren an, dat för de Ammoniak-Synthees insett warrt, as ok bi de Syntheesgasprodukschoon, as t. B. to’n Winnen vun Methanol. Ok bi disse Verfohren warrt normale Luft as Utgangsstoff bruukt. Argon un annere Eddelgasen riekert sik wiel den Vörgang an un künnt ut de Mischen isoleert warrn. As in’t Linde-Verfohren warrt de Gasen ok hier dör Adsorpschoon un Rektifikatschoon vunenanner scheedt, so dat an’t Enn hoochrein Argon wunnen warrn kann.
Egenschoppen
Physikaalsch
Argon is ünner Normalbedingen en een-atomig Gas ahn Klöör un Röök, dat sik in Water lösen deit. In een Liter Water lööst sik bi 0 °C un Normaldruck hööchstens 5,6 g Argon. Argon kondenseert bi −185,8 °C un verklaamt bi −189,3 °C. Jüst so as de annern Eddelgasen (mit Utnahm vun Helium) kristalliseert Argon in en kuubsch dichteste Kugelpacken mit den Gidderparameter a = 526 pm. As Eddelgas hett Argon blots afslaten Schalen, wat ok as Eddelgaskonfiguratschoon betekent warrt. De sorgt dorför, dat Argon so reakschoonstraag is un normalerwies blots in een-atomige Form vörliggt.
Mit en Dicht vun 1,784 kg/m3 bi 0 °C und 1013 hPa is Argon wat sworer as Luft un sackt dorüm na ünnen. De Tripelpunkt liggt in’t Phasendiagramm bi 83,8 K un 0,689 bar,, wiel de kritische Punkt bi 150,86 K, 4896 kPa un en kritischen Dicht vun 0,536 g/cm3 liggt.
Cheemsch
As Eddelgas reageert Argon meist gor nich mit annere Elementen un Verbinnen. In Experimenten is eerst een neutrale Verbinnen dorstellt worrn, neemlich dat Argonfluorohydrid HArF, dat dör Fotolyys vun Fluorwaterstoff bi 7,5 K in en Argonmatrix wunnen warrn kann. Nawiest weer dat dör ne’e Lienen in’t Infrarootspektrum. Baven vun 27 K verfallt de Verbinnen wedder. Na theoreetsche Bereken müssen ok noch en poor annere Verbinnen vun Argon metabestännig wesen, de teemlich swoor verfallt. Man, in Experimenten künnen de bit nu noch nich dorstellt warrn.
Argon billt ok en poor Klathraten, in de dat physikaalsch in Hollrüüm vun ümgeven Kristallen inslaten is. Bi −183 °C is en Argon-Hydrat bestännig, wat sik aver blots bannig langsom billt, vun wegen dat en Ümkristalliseeren nödig is. Wenn dat Ies mit Chloroform mischt is, billt sik dat Klathrat al bi −78 °C. Bestännig is ok en Klathrat vun Argon in Hydrochinon.
Isotopen
vun Argon sünd alltosamen 23 Isotopen bekannt un noch en tosätzlich Karnisomer. Dorvun sünd dree, neemlich de Isotopen 36Ar, 38Ar un 40Ar, bestännig un kamt in de Natur vör. Mit 99,6 % is dat vör allen dat 40Ar. Vun de annern, nich-bestännigen Isotopen hebbt 39Ar mit 296 Johren un 42Ar mit 32,9 Johren de längsten Halfweertstieten. All annern wiest Halfweertstieten twüschen en poor Sekunnenun en poor Daag op.
Bioloogsche Bedüden
Vun wegen, dat Argon so traag is bi cheemsche reakschonen, het dat Gas – jüst so as de annern Eddelgasen – keen bioloogsche Funkschoon un is ok nich giftig. Bi düchtig hoge Kunzentratschonen kann een aver natürlich liekers an Sticken doodblieven dört Verdrängen vunn Suerstoff. Bi’n Druck grötter as 24 bar hett Argon en Narkosewirken.
Verwennen un Bruuk
Argon is en Eddelgas, dat in grote Mengden praat steiht un vergliekswies billig is. Dorüm warrt dat in vele Rebeden bruukt. De weltwiete Produkschoon leeg 1998 bi ruchweg 2 · 109 m3. De gröttste Deel Argon warrt as Schuulgas bruukt, jümmer denn, wenn Stickstoff nich insett warrn kann, so to’n Bispeel as Inertgas bi dat Schweißen oder in automaatsch Füerlöschanlagen. Ok bi dat Verarbeiden vun Wolfram warrt dat bruukt, as Wolfram ahn dat Schuulgas dör den Suerstoff in de Luft bannig gau spröd warrt. As dat Gas nich goot de Warms leiden deit, warrt dat ok bi Isoleerglasschieven oder in Dukerantöög as Füllgas bruukt.
As Schuulgas warrt Argon ok tosamen mit Stickstoff in Gleihlampen füllt. Wegen dat Argon kann weniger von den Gleihdraht verdampen as in’t Vakuum von annere Lampen. Dorüm kann de Temperatur von den Draht hööger maakt un so mehr Licht ruthollt warrn. In Gasentladungslampen deent Argon as Lüchtgas mit en tyypsch vigeletten Klöör. Warrt ’n beten Quecksülver tosett, wannelt sik de Klöör in’t Blaue. In de Egenoort warrt dat ok in’n Objektschuul insett bi elektrische Anlagen un EDV-Anlagen. Faken warrt dorbi keen rein Argon bruukt, man en Argon-Stickstoff-Kohlenstoffdioxid-Mischen (Inergen), bi de de Suerstoffversorgen vun Personen seker stellt blifft.
Wieter warrt Argon bruukt in Argon-Ionen-Laser oder Argon-Krypton-Lasern (Mischlaser). Argonlaser warrt t. B. in de Ogenmedizin insett. In de Analytik warrt dat Eddelgas as Dräger- un Schuulgas för de Gaschromatografie un dat induktiv koppelte Plasma (ICP-MS, ICP-OES) bruukt. As Schuul- un Driefgas bi’t Verpacken vun Nehrmiddel un bi de Produkschoon vun Wien is Argon butendem ok as Levensmiddeltosatzstoff (E 938) tolaten.
40Ar hett en praktische Anwennen bit Öllerbestimmen vun Stenen mit de Kalium-Argon-Methood. Dorbi warrt utnütt, dat dat nich-bestännige 40K, wat in de Stenen binnen is, to 40Ar verfallt. Dat heet: Üm so mehr Argon inn Steen binnen is, üm so öller is de Steen. Dat kortlevige Isotop 41Ar kann bruukt warrn, üm Gasleitungen to prüfen: Dör dat Dörleiden vun dat Isotop kann dat Leistungsvermögen vun en Belüften faststellt warrn, oder ok, wo dicht de Leitung is.
Literatur
P. Häussinger, R. Glatthaar, W. Rhode, H. Kick, C. Benkmann, J. Weber, H.-J. Wunschel, V. Stenke, E. Leicht, H. Stenger: Noble Gases. In: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley-VCH, Weinheim 2006 (DOI: 10.1002/14356007.a17 485).
Elisabeth Schwab: Argon. In: Römpp Chemie Lexikon. Thieme Verlag, Stand April 2003.
Arnold F. Holleman, Nils Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 102. Oplaag, de Gruyter, Berlin 2007, ISBN 978-3-11-017770-1.
Borns
Weblenken
Chemisch Element |
9639 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oltmann | Oltmann | Oltmann is een plattdüütschen Vörnaam för Jungs.
Herkamen
De Naam is al bannig oolt. Kann angahn, datt he een sassischen Naam is: Al in dat Johr 1013 oder 1020 is de latere Bischop Oltmann vun Passau in Westfalen boren. Dat lett, as wenn de Naam wat to kriegen hett mit dat gode Ansehn vun ole Lüde in fröher Tieden. So, as dormols de Öllsten, de Öllerlüde un de Karkenöllsten dat Seggen harrt hefft, vunwegen dat se mehr afwüssen vun dat, wat wichtig is to'n Regeern vun Dörp, Stadt un Kark. Dat Woort Öllermann, Öllste, Senior etc. bedüüd fröher nich toeerst: Een olen Minsch, man : een Baas, een, de dat Seggen hett. Oltmann bedutt denn ok „Baas“ un nich „Ole Mann“.
Plattdüütsche Tonaams
Vun den Vörnaam Oltmann kaamt ok de plattdüütschen Tonaams Oltmann un Oltmanns vun her. De bedüüt so veel, as : Ut Oltmann sien Familie oder Vun Oltmann sien Hoff.
Kiek ok nah bi
List vun plattdüütsche Vörnaams.
Weblenken
Plattdüütsch
Vörnaam för Jungs |
9640 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rock%20%28Musik%29 | Rock (Musik) | Rock is en Böverbegreep för musikaalsche Stils, de sik siet de 1950er Johren ut Rock’n’Roll, Blues und vele andere Stils utklamüstert hett.
Rockband
Vundaag hebbt de meisten Rockbands en Schlagtüüchspeler, een oder twee Gitarristen, en Bassspeler un en Singer, faken gifft dat ok noch en Keyboardspeler.
Historie
De Rockmusik hett sik in de 1950er Johren utklamüstert. De eerste Rocksong, de sik so nömen dröfft, is Peter Gunn vun Duane Eddy. Dat gifft bannig vele Rock’n’Roll-Leder ut de 1950er Johren. De Ünnerscheed vun Rock un Rock’n’Roll is, dat de Achtels in’t Rock graad speelt warrn.
In de 1960er Johren sünd de twee Bands The Rolling Stones un de Beatles de künnigsten vun de Rockbands. 1969 hebbt sik bannig vele Lüüd tosamen rauft un dat Woodstockfestival maakt. Dat is vundaag noch künnig as een vun de gröötsten Festivals in de Historie vun de Rockmusik.
In düsse Tiet is de Rock nich vun de meisten Lüüd as normal anerkannt worrn.
In de 1970er Johren is de Rock in bannig Butenoorten opdeelt worrn. Dat gifft op de enen Siet de intellektuelle, progressive Musik, as Artrock un Progressive Rock mit Bands as Pink Floyd un
Genesis. De Poprock, to’n Bispeel as Elton John hett ok so üm düsse Tiet anfungen.
Dann gifft dat ok noch de härtere Musik, Hard Rock, Heavy Metal (Black Sabbath, AC/DC) un Punk (Sex Pistols, Ramones).
In de 1980er Johren is de Ünnerscheed von Rock un Pop gröter worrn. De Rockers hebbt sik dor en beden unafhängiger vun’n Mainstream maakt, un hebbt de Szene, de parallel to de Mainstream dorwesen is, Underground nöömt. Ok Heavy Metal hett sik in de 1980er Johren bannig good maakt. De künnigsten Metalbands ut de 1980er Johren sünd Iron Maiden, Motörhead un Metallica.
In de 1990ers is de Grunge vun Bands as Nirvana, Pearl Jam un Soundgarden erfunnen warn.
Dat regionaalsche Zentrum dorbi is Seattle wesen. Nadem sick Kurt Cobain dann aver sülfst ümbröcht hett, is de Grunge wedder to’n Undergroundgenre warrn.
Vundaag gifft dat wedder bannig veele Retrobands, de so doon, as dat se ut ne annere Tied sünn (The Hives, The Strokes, Franz Ferdinand, The white Stripes).
Deels un Aarten vun Rockmusik
Folk Rock
Psychedelic Rock
Progressive Rock
Heavy Metal
Punk Rock
Grunge
Alternative Rock
Musikstil
Rockmusik |
9643 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Juni | Juni | De Juni, ok as Braakmaand bekannt, is in’n Gregoriaanschen Klenner de sösste Maand in dat Johr. De Juni hett 30 Daag un tellt to de Sommermaanden.
In’n Juni liggt de Sommersünnwend, de an den 21. Juni is, dör de Himmelsmechanik ober ok an 20. oder 22. Juni wesen kann. Dat is de längste Dag in dat Johr, wat ok to glieke Tiet de Anfang vun’n Sommer is. De Naam stammt von de röömsch Göddin Juno af, de Fru von Jupiter un Göddin vun de Ehe.
En ollen hoochdüütschen Naam för den Maand is Brachet oder Brachmonat, as dat in dat Middelöller in de Dreefellerweertschop de Tiet weer, wo de Brach (d. h. Braak) anfüng. Bi de Goorners snackt man ok von’n Rosenmaand, as de Rosenbleih dor ehrn Hööchpunkt hett. In den röömschen Klenner weer dat de veerte Maand. Dor harr he blots 29 Daag.
De Maanden Juni und Juli höört sik teemlich gliek an, dorüm warrt to’n Juni mitünner ok Juno seggt – as de Göddin, wona de Mannod jo ok nöömt is. Den Juli nöömt man denn Julai, dormit man dat nich mehr verwesseln kann.
Dat gifft in een Johr keen annern Maand, de mit den glieken Wekendag anfangt as de Juni. Man de Februar vun’t nächst Johr, de fangt mit den glieken Dag an.
Maand (Tiet) |
9644 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rock | Rock | Rock betekent
Rock, Deel von de Kledaasch von de Frunslüüd,
Rock, Överbegreep för en bestimmt Oort von Musik,
Rock, Reedschop to ’n Kleddern in de Bargens,
Roch, mythologsch Vagel ut de Geschichten von Dusend un een Nacht,
Rock, Stadt in Louisiana, USA,
ROCK Linux, en Linux-Distributschoon,
The Rock, Binaam för dat Inselgefängnis Alcatraz, San Francisco,
The Rock, Speelfilm ut dat Johr 1996, wo dat üm dit Gefängnis geiht.
Rock is de Familiennaam von
Bob Rock, kanaadsch Musikproduzent,
Chris Rock (* 1965), US-amerikaansch Schauspeler un Komiker,
Edelhard Rock (1908–1985), düütsch Bookdrucker un Politiker,
Helga Rock, düütsch Politikerin,
Jamie Paul Rock, kanaadsch Filmproduzent,
Johann Friedrich Rock (1678–1749), düütsch Mystiker,
Joseph Francis Rock (1884–1962), öösterrieksch-US-amerikaansch Geograaf, Spraakwetenschopper un Botaniker,
Ze do Rock, düütschspraaksch brasiliaansch Schriever.
Kiek ok bi: Rok. |
9646 | https://nds.wikipedia.org/wiki/2.%20September | 2. September | De 2. September is in den Gregoriaanschen Klenner de 245. Dag, man mitünner ok de 246. Dag, wenn wi een Schaltjohr hebt.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Gesellschap
31 v. Chr.: In de Slacht bi Actium winnt Octavian över Antonius un maakt dormit den Weg free för de Röömsch Kaisertiet.
1192: End von den Drütten Krüüztog dör een Freedensafkommen twüschen den Sultan Saladin un Richard Lövenhart.
1686: De Habsborger Karl V. vun Lothringen erovert mit siene Truppen de Stadt Buda, wat hüdigendags en Deel vun Budapest is, na 145 Johren vun de Osmanen torüch.
1752: 200 Johr na de annern europääsch Länner övernimmt Grootbritannien den Gregoriaanschen Klenner: De nächste Dag weer de 14. November.
1792: Bi de Franzöösch Revolutschoon fangt de Septembermorden an, de von Jean-Paul Marat un Georges Jacques Danton plaant weern.
1870: Na de verloren Slacht von Sedan in’n Düütsch-Franzööschen Krieg begifft sik Napoléon III. mi sien Armee in düütsch Kriegsgefangenschap.
1900: In Preußen sien Scholen warrt da niege Fack Sexuell Opklären inführt.
1930: Adolf Hitler övernimmt de Befehlsgewalt över de SA.
1944: De US-amerikaansch Finanzminister Henry Morgenthau överleggt sik een Plan, wat mit Düütschland na den Krieg passeeren schall.
1945: Japan kapituleert op de USS Missouri.
1945: Augustrevolution: Hồ Chí Minh verkünnt in Hanoi de Unafhängigkeit von Vietnam.
1987: In Moskau fangt de Gerichtsverhanneln gegen den düütschen Sportfleger Mathias Rust an.
Weertschap
1811: Karl August Fürst von Hardenberg schafft den Zunftzwang af un führt dormit in Preußen de Gewerbefreeheit in.
Kunst, Kultur un Bauwark
1773: Dat Marionettentheater Philemon und Baucis oder Jupiters Reise auf Erde von Joseph Haydn warrt in Esterház uropführt.
1873: In Berlin warrt de Siegessäule inweiht.
1922: Dat Leed von de Düütschen warrt Natschoonalhymne von’t Düütsche Riek.
1992: De Oper Das Schloss von Aribert Reimann warrt in Berlin uropführt.
Wetenschoppen un Technik
1811: König Friedrich IV. grünnt de Universität Oslo.
1916: De Düütsch Bökeree in Leipzig warrt inweiht.
1990: De Sülverpiel von de Köln-Bonner Iesenbahn is to’n lezten mol in Betrieb.
2006: Een Lokomotiv von’n Typ Eurosprinter schafft mit 357 km/h en niegen Geschwindigkeitsweltrekord för Elektrolokomotiven.
Katastrophen
1666: London warrt dör dat Groote Füer von London to’n gröttsten Deel twei maakt.
1806: Dör de Goldauer Bargstörken geitt dat swiezer Dörp Goldau twei. Dorbi kommt 457 Minschen to Dood.
1935: Bi den Labor Day Hurrikan över de Florida Keys starvt 435 Lüüd.
1984: De Taifun Ike verwööst en Deel von de philippinsch Eilannen un köst mehr as 1400 Minschenleven.
Boren
1750: Pehr Frigel, sweedsch Komponist.
1763: Karoline Schlegel, düütsch Schrieverin.
1841: Hermann Laurent, franzöösch Mathematiker.
1851: August Freudenthal, Heimaatschriever ut Neddersassen († 1898)
1861: Hans Rebel, öösterrieksch Entomoloog un Lepidopteroloog († 1940)
1870: Marie Ault, britisch Schauspelerin († 1951)
1871: Paula Sedana Schiff-Magnussen, düütsch Malerin († 1962)
1877: Frederick Soddy, britsch Chemiker un Nobelpriesdräger († 1956)
1878: Werner von Blomberg, düütsch Naturschützer, Vördenker för de Ümweltbewegen.
1913: Bak Seong-cheol, noordkoreaansch Politiker († 2008)
1915: Grachan Moncur II, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1996)
1922: Arthur Ashkin, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger († 2020)
1925: Anneliese Kiehne-Tecklenburg, plattdüütsch Schrieverin († 2020)
1929: Mario Bertok, kroaatsch Schachspeler († 2008)
1929: Rex Hartwig, austraalsch Tennisspeler
1931: Clifford Jordan, US-amerikaansch Jazzmusiker.
1934: Werner Leimgruber, Swiezer Footballnatschonalspeler
1948: Sharon Christa McAuliffe, US-amerikaansch Lehrerin un Astronautin († 1986)
1950: Michael Rother, düütsch Musiker.
1952: Jimmy Connors, US-amerikaansch Tennisspeler
1955: Natalja Anatoljewna Petrusjowa, sowjeetsch Iesflinklöperin
1961: Peter Bürger, düütsch Schriever un Publizist
1964: Keanu Reeves, US-amerikaansch Schauspeler
1965: Anja Schüte, düütsch Schauspelerin
1966: Jens Steinigen, düütsch Biathlet
1971: Nicolette Krebitz, düütsch Schauspelerin
1972: Katarína Studeníková, slowaaksch Tennisspelerin
1977: Marek Mintal, slowaksch Footballspeler
Storven
421: Flavius Constantius, weströömsch Kaiser
1274: Prinz Munetaka, japansch Shogun
1737: Fabian Graf von Wrangel, kaiserlich-habsborgsch Feldmarschall (* 1651)
1764: Nathaniel Bliss, britsch Astronom
1832: Franz Xaver von Zach, düütsch-österrieksch Astronom
1845: Bernardino Rivadavia, argentinsch Staatsmann un eerste Präsident.
1865: William Rowan Hamilton, irisch-engelsch Mathematiker un Physiker.
1910: Henri Rousseau, franzöösch Maler.
1937: Pierre de Coubertain, franzöösch Pädagoog, Historiker un Sportfunkschoonär
1967: Ellen Plessow, düütsch Schauspelerin (* 1891)
1973: J. R. R. Tolkien, britsch Schriever un Philoloog (* 1892)
1976: Hans Schuberth, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1897)
1985: Abe Lenstra, nedderlannsch Footballnatschonalspeler (* 1920)
1992: Barbara McClintock, US-amerikaansch Genforscherin, hett den Nobelpries kregen.
2001: Christiaan Barnard, süüdafrikansch Hartchirurg
2005: Fiede Kay, plattdütsch Singer un Ledermaker (* 1941)
2013: Ronald Harry Coase, britisch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger (* 1910)
September 02 |
9647 | https://nds.wikipedia.org/wiki/The%20Sweet | The Sweet | The Sweet weer en engelsch Rockband, de mit Hits as Ballroom Blitz, Teenage Rampage oder Fox on the Run de spoodriekste Glam-Rock-Grupp vun de 1970er Johren weer.
De Grupp
Se keemen ut Middlesex un de Grünnermusikers weern
Brian Connolly (Gesang)
Steve Priest (Bass)
Andy Scott (Gitarr)
Mick Tucker (Slagtüüch).
Andy Scott wurd jümmers as Grünner mitnömmt. Tatsächlich weern dorvör aber all twee anner Gitarristen dorbi, de aber ok nich lang spölt hemm (Frank Torpey bzw. Mick Steward).
Produzeert wurn sünd se meestens van dat Duo Mike Chapman und Nicky Chinn, de een Titel nah de anner "rutjagen" deen. De Singeree wer gar nich so wichtig, up dat Utsehn keem dat mehr an. 1978 harrn se sück van Chinn und Chapman trennt, aber dorför denn ok blots noch een spoodriek Titel.
En Problem weer ok de Singer Brian Connolly, de düchtig völ soppen hett. 1979 hett he de Grupp verlaten, sülvst noch en paar Leder rutbrocht, de aber kien Spood weern. Steve Priest het denn de Singer-Part övernommen.
1990 hebbt se denn Mick Tucker rutschmeten. Steve Priest singt ok nich mehr und wahnt in den USA. Blots Andy Scott makt noch Musik. Sien Grupp nennt sück nu "New Sweet".
Brian Connolly (* 5. Oktober 1945) is an'n 9. Februar 1997 an en Hartinfarkt storven. Mick Tucker (* 17. Juli 1947) hett Leukämie kreegen un is an'n 14. Februar 2002 dood bleven. Steve Priest(* 23. Februar 1948) is an'n 4. Juni 2020 storven
Diskografie
Singles
Slow Motion (1968)
Lollipop Man (1969)
All You'll Ever Get From Me (1970)
Get On The Line (1969)
Funny Funny (1971) # 5 in D
Co-Co (1971) # 1 in D
Alexander Graham Bell (1971) # 24 in D
Poppa Joe (1972) # 3 in D
Little Willy (1972) # 1 in D
Wig-Wam Bam (1972) # 1 in D
Blockbuster (1973) # 1 in D
Hell Raiser (1973) # 1 in D
Ballroom Blitz (1973) # 1 in D
Teenage Rampage (1974) # 1 in D
The Sixteens (1974) # 4 in D
Turn it Down (1974) # 4 in D
Fox on the Run (1975) # 1 in D
Action (1975) # 2 in D
The Lies in your Eyes (1976) # 5 in D
Lost Angels (1976) # 13 in D
Fever of love (1977) # 9 in D
Stairway to the Stars (1977) # 15 in D
Love is like Oxygen (1978) # 10 in D
California Nights (1978) # 23 in D
Call Me (1979) # 29 in D
Give the Lady some respect (1980)
Sixties Man (1980)
Big Apple Waltz
Diskographie Brian Connolly Singles
Take away the Music
Don`t you know a Lady
Hypnotized
Brian Connolly Alben
LP The greatest Hits by The Sweet
CD Lets Go
Diskographie Andy Scott Singles
feat. The Sweet Lady Starlight
Krugerrands
Invisible
Gotta see Jane
Let her dance
Alben van de Grupp
Funny How Sweet Co-Co Can Be (November 1971)
Biggest Hits (1972)
Sweet Fanny Adams (April 1974)
Desolation Boulevard (November 1974)
Strung Up (Double Album) (November 1975)
Give Us A Wink (März 1976)
Golden Greats (1977)
Off The Record (April 1977)
Level Headed (Januar 1978)
Cut Above The Rest (October 1979)
Water's Edge (1980)
Identity Crisis (November 1982)
Weblenken
Aktuelle Sweet-Website (engelsch)
The Ultimate Sweet Site (engelsch)
Discografie Original Line-up
The Sweet bi laut.de
Mick and Pauline Tucker
Musikgrupp
Rockmusik
Engelsch |
9648 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sliema | Sliema | Sliema is en Stadt op Malta und liggt an de Noordoost-Küst van dat Eiland.
Se hett ruch weg 20.000 Inwahners up en Flach van 1,2 km². Um 1970 rüm har de Stadt noch 26.000 Inwahners, man de düür Grundstückspries hebbt dorto föhrt, dat de Jöögd sük woranners en billiger Grundstück köfft hebbt
De Naam Sliema het sovöl as Freden. In Sliema wurd meestens Engelsch snakkt, wat anners is, as bis de anner Städer van Malta. De Footballvereen van disse Stadt, Sliema Wanderers, ist de beste Vereen up de Eiland un is all 26 Mol Meester wurn.
Weblenken
Offizielle Website der Stadt Sliema (engl.)
Malta
Oort |
9649 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schill | Schill | Schill is de Naam för lütt makt Mussel-Schalen.
Schill hett völ Mineralien un Spurenelemente un wurd dorüm ok as Höhnerfutter bruukt. Dat nennt man denn Kippkes. Mahlen Mussels wurd ok bi de Winterstreedeenst insett, wenn de Straten glatt sünd.
In de Küstenregion wurn ok lütt Weeg mit Schill bestreet, um dat se wat faster wurn un man hett ok Watt mit Schill utbaggert un in de Ackerflach inbaut, domit de Ertraag beter wurn de.
Musselkalk is ok völ för’ Bau bruukt wurn. Dat wur denn as Mörtel bruukt, to’n Bispeel för de Bau van Karken. In völ Sieloorte geevt dat Kalkobens.
Bostoff |
9650 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Albersd%C3%B6rp | Albersdörp | Albersdörp oder Alversdörp is en kleen Dörp in Dithmarschen. Dor leevt üm un bi 4500 Lüüd.
Kreis Dithmarschen
Oort |
9652 | https://nds.wikipedia.org/wiki/30.%20Juli | 30. Juli | De 30. Juli is in den Gregoriaanschen Klenner de 211. Dag. In Schaltjohren is dat de 212. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1419: Mit den eersten Prager Finsterstörken fang in Middeleuropa de Hussitenkriege an.
1502: Christoph Columbus geiht op sien veerte Reis op de Insel Guanaja bi Honduras an Land.
1775: Thomas Cook kehrt na över dree Johr vun sien tweete Reis in de Süüdsee torüch na England.
1893: Rosa Luxemburg, Leo Jogiches un Julian Balthasar Marchlewski grünnt in Polen un Litauen de „Sozialdemokratsch Arbeiterpartei von Polen un Litauen“.
1914: Russland maakt all sien Truppen mobil för den Eersten Weltkrieg
1945: De USS Indianapolis warrt von en japansch U-Boot versenkt, nadem se de Atombomben na Tinian brocht har.
1977: Jürgen Pronto warrt bi den Versök em to entföhrn vun de RAF dootschoten.
1980: Vanuatu warrt na de Unafhangigkeitsverkloren von 18. Februar souverän dör de Tostimmen vun de Schuulmächt Grootbritannien un Frankriek.
2000: Hugo Chávez warrt as Präsident vun Venezuela wedderwählt.
2002: Freedensafkamen twüschen de Demokraatsche Republiek Kongo un Ruanda.
Weertschap
1838: De Dubbeltaler warrt as gemeensam Geldstück von den Düütschen Tollvereen fastleggt.
2003: In Mexiko warrt de letzte VW Käfer herstellt.
Kunst, Kultur un Bowark
1756: De Architekt Bartolomeo Francesco Rastrelli zeigt den nieg maakten Katharinenpalast.
1791: De Oper The Surrender of Calais von Samuel Arnold warrt in London uropführt.
Wetenschoppen un Technik
1971: David Scott un James Irwin lannt mit de Maandfäähr von Apollo 15 as veerte Mission op den Maand.
Katastrophen
1917: Dat Kaiserriek China warrt von een Eerdbeven mit de Magnitude MS = 6,5 dropen, wobi 1.800 Minschen ümkommt.
1971: Bi Morioka stött een Boeing 727 mit en militärsch Fleger tohopen. All 162 Lüüd starvt dorbi.
Boren
1470: Hongzhi, chines’sch Kaiser ut de Ming-Dynastie.
1511: Giorgio Vasari, italiensch Maler.
1818: Emily Brontë, britsch Schrieverin.
1855: Wilhelm von Siemens, düütsch Industriellen.
1863: Henry Ford, US-amerikaansch Ünnernehmer
1876: Sverre Hassel, norweegsch Polarforscher († 1928)
1914: Elisabeth Scherer, düütsch Schauspelerin.
1935: Győző Forintos, ungarsch Schachmeester († 2018)
1945: Patrick Modiano, franzöösch Schriever un Nobelpriesdräger
1947: Arnold Schwarzenegger, österrieksch-amerikaansch Schauspeler un Politiker
1947: William Atherton, US-amerikaansch Schauspeler
1947: Françoise Barré-Sinoussi, franzöösch Viroloogin un Nobelpriesdrägerin
1948: Carel Struycken, nedderlännsch Schauspeler
1958: Kate Bush, britsch Singerin un Ledermaakerin.
1961: Lawrence Fishburne, US-amerikaansch Schauspeler.
1964: Jürgen Klinsmann, düütsch Footballernatschonalspeler un -trainer
1972: Patrick Favre, italieensch Biathlet
1992: Fabiano Caruana, US-amerikaansch/italieensch Schachspeler
Storven
579: Benedikt I., Paapst.
1718: William Penn, het de Kolonie Pennsylvanien grünnt.
1868: Michael Tompa, ungarsch Dichter.
1898: Otto von Bismarck, düütsch Staatsmann un Riekskanzler (* 1815)
1962: Luigi Carnera, italieensch Astronom (* 1875)
1976: Rudolf Bultmann, evangeelschen Theologen (* 1884)
1977: Jürgen Ponto, Vörstannsspreker bi de Dresdener Bank.
1995: Nikolai Dmitrijewitsch Kusnezow, sowjetruss’sch Drievwarkskonstrueerer
1996: Claudette Colbert, franzöösch-amerikaansch Schauspelerin.
1997: Bảo Đại, letzte Kaiser von Vietnam.
2001: Ekkehard Gries, düütsch Politiker.
2005: Erni Singerl, düütsch Schauspelerin.
2007: Ingmar Bergman, sweedsch Speelbaas un Dreihbookschriever (* 1918)
2009: Peter Zadek, düütsch Film- un Theaterspeelbaas (* 1926)
2014: Dennis Lipscomb, US-amerikaansch Schauspeler (* 1942)
2022: Nichelle Nichols, US-amerikaansch Schauspelersche un Singersche (* 1932)
Juli 30 |
9653 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Juli | Juli | De Juli, ok as Haumaand bekannt, is in’n Gregoriaanschen Klenner de sövente Maand in dat Johr. De Juli hett 31 Daag un is een von de Sommermaanden. De Naam Juli geiht trügg op den röömschen Staatsmann Julius Caesar, de in dat Johr 46 v. Chr. de Klennerreform dörföhrt hett. In dat Röömsch Riek weer bit dorhen de röömsch Klenner in Gebruuk, de denn dör den Juliaanschen Klenner aflööst worrn is.
En olen hochdüütschen Naam för den Maand is Heuert, as dat de Tiet in dat Johr is, wo de Buerns dat eerste Hau inföhrn doot. Annere ole Naams sünd ok Honigmaand oder Bärenmaand .
In den röömschen Klenner weer de Juli noch de föffte Maand in’t Johr. Bit 44 v. Chr. harr de Maand noch Quintilis heten. Dat kummt von dat latiensche quintus, wat fief heet.
De Maanden Juni und Juli höört sik temlich gliek an, dorüm warrt to’n Juni mitünner ok Juno seggt – as de Göddin, wona de Maand nöömt is. Den Juli nöömt man denn Julai, dat man dat nich mehr verwesseln kann.
De Juli fangt mit den glieken Wekendag an as de April un in Schaltjohren ok mit den glieken as de Januar.
Maand (Tiet) |
9659 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fabio%20Cannavaro | Fabio Cannavaro | Fabio Cannavaro (* 13. September 1973 in Neapel) is en italiensch Footballspeler.
De Verteidiger speel as eerst bi SSC Neapel un denn bi AC Parma. 2002 is he nah Inter Mailand wesselt und denn nah Juventus Turin. Siet Sömmer 2006 speelt he nu för Real Madrid, wiels Juve hüm ok verkoopen mussen. 2009 is he aber weer to Juventus Turin torüchgahn und af den 1. Juli 2010 lett he sien Karriere bi Al Ahli in Dubai utklingen.
In November 2007 har he ok all 113 Länderspelen för Italien makt un dorbi en Door schaten. 3 Weltmeesterschapen und 2 Europameesterschapen hett he mitmakt und 2006 is he mit Italien denn ok Football-Weltmeester wurn. 2010 is he bi de Weltmeesterschap weer antreden is aber mit Italien all in de Vörrunnen utscheeden. Nah 136 Länderspelen (2 Doren) hett he de Karriere denn nah de Weltmeesterschap beend.
Wiels he in dat Johr 2006 so good wer, is he denn ok noch to’ Europas Footballer un Weltfootballer van dat Johr wählt wurn.
Börger von Italien
Mann
Footballspeler (Italien)
Boren 1973 |
9660 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Halogen | Halogen | De Halogene sünd en cheemsch Serie, de in dat Periodensystem op de rechten Siet in de 7. Hööftgrupp staht. Na de niege offizielle Indeelen na de IUPAC ist dat de 17. Grupp. De Begreep Halogen kummt ut de greeksche Spraak un is tosamensett ut άλας (Solt) un γεννώ (tügen, maaken), wat tohopen denn översett warrn kann as „Stoff de Solt maaken deit“.
To de Halogene höört de cheemsch Elementen Fluor, Chlor, Brom, Jod un dat radioaktive Astat, wat noch nich so goot utforscht is un mitünner ok to de Halfmetallen rekent waart. Ünner dat Astat müss noch dat künstlich Element Ununseptium kommen. Hett aver noch nümms schafft, dat hertostellen. Is ok nich ganz klor, of dat Element wirklich de Egenschoppen vun en Halogen hett vun wegen den relativitischen Effekt. De eersten veer Elementen sünd aver stabil un teemlich wichtig in de Chemie un in de Biologie.
Egenschoppen
As Elemente sünd de Halogene normalerwies as 2-atomig Moleküle antofinnen. Se hebbt all een butenste Schaal, wobinnen noch een Valenzelektron fehlt, üm de Schaal vull to maaken. As dat ober von de Energie her beter is, maakt de Halogenen bannig gau cheemsch Reakschoonen mit annere Elementen. Dat Fluor is dorbi sünners gau, as dat de hööchste Elektronegativität un de siedste Ionisierungsenergie hett.
Tyypsch för de Halogenen sünd de cheemsch Verbinnen mit de Metallen, de as Solt betekent warrt un ok för den Naam sorgt hebbt. Dat bekannste Solt ist dat Kaaksolt, dat ut Chlor un dat Alkalimetall Natrium besteiht (NaCl):
.
As Gas farvt de Halogene teemlich dull, wobi de Klöörkraft vun Jod to Fluor weniger warrt. Halogene löst sik in Water. Dormit warrt dat von Jod na Fluor beter. Fluor reageert dorbi ober ünner Afgaav von Suerstoff to Fluorwaterstoff:
.
Von baven na ünnen nemmt de Dicht, Smöltpunkt un Kaakpunkt jümmer mehr to. Bi Normaldruck un -temperatur sünd Fluor un Chlor gasförmig, Brom is fletig un Jod is fast. De Halogene sind von Jod na Chlor tonehmend giftig.
Verbinnen
Neven de Soltverbinnen mit de Metallen gifft dat noch annere wichtige Verbinnen mit de Halogenen. Dorto höört de Halogenwaterstoffen, de sik all goot in Water lösen dot un dorin mehr oder weniger starke Süüren bilt. De bekanntste dorvon is de Soltsüür (HCl), ober an starksten is de Jodwaterstoffsüür.
De Halogenen künnt ober ok Süüren maaken, wo Suerstoff mit binnen is. Mit Utnahm von dat Fluor, wovon dat blots de hypofluorig Süür gifft, könnt dat veer ünenrscheedlich Oorten wesen (X steiht för een Halogen):
HXO – hypohalegonig Süür
HXO2 – halogenig Süür
HXO3 – Halogensüür
HXO4 – Perhalogensüür
De Süürstark wasst mit de Tall von de Suerstoffatomen un ok de oxideernd Wirken. De meisten von disse Suerstoffsüüren sünd ober nich stabil und verfallt gau.
Ober ok Verbinnen ünnereenanner gifft dat bi de Halogenen (X is een Halogen):
XY – dorvon gifft dat alle Kombinatschoonen
XY3 – Y is dorbi jümmers Fluor, eenzig Utnahm: ICl3
XY5 – Y is jümmers Fluor
XY7 – bit hüüt is blots IF7 bekannt.
Disse Interhalogenverbinnen sünd ünner normalen Ümstännen instabil oder reageert temlich fix.
Vörkommen
Halogenen kommt in de Natur meist as Anionen in Soltverbinnen vör, an fakensten in Verbinnen mit een Alkali- oder Eerdalkalimetall. An fakensten sünd Verbinnen mit Natrium. De Halogene künnt mit dorut dör Elektrolys rutkregen warrn. En bannig grooten Andeel von de Halogenen sünd in’t Seewater löst.
Wichtige Halogensolten sünd t. B. Natriumfluorid (NaF), Natriumchlorid (NaCl, Kaaksolt), Calciumfluorid (CaF2, Flussspat) oder Natriumbromid (NaBr). Anners as de annern Halogenen kummt dat Jod in de Natur ok as Iodat (IO3- ) vör. Astat is dorgegen bannig selten un kummt in de Natur blots as Twüschenprodukt bi den radioaktiven Verfall von Uran oder Thorium vör. Man blots 25 g
Astat gifft dat in de gesamte Eerdkrust.
Chemie |
9661 | https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%B6%C3%B6ftgrupp | Hööftgrupp | Hööftgrupp is en Begreep ut de Chemie un betekent piel Reegen in dat Periodensystem in de cheemsch Elementen ünnerenanner staht, de ähnlich physikalsch un cheemsch Egenschoppen hebbt. Bi de acht Hööftgruppen is disse Överenstimmen an gröttsten. Se höört to den s- un p-Block, wat över de Orbitalen in de Elektronenhüll defineert is. De IUPAC hett offiziell anraat, de Beteken Hööftgrupp nich mehr to bruken un hett niege Nummern rutgeven, ober in öllere Periodensystemen un Böker steiht dat noch so binnen.
De Hööftgruppen sünd ok mit Sammelbegreepen nöömt. Dat gifft:
De lieken Egenschoppen fallt an mehrsten op bi de Alkalimetallen, Eerdalkalimetallen, Halogenen un Eddelgasen:
De Alkalimetallen sünd neven den Waterstoff – de in disse Grupp as Nichtmetall en sünnerlich Steed innimmt – Lithium, Natrium, Kalium, Rubidium, Cäsium un Francium. De Alkalimetallen reageert all bannig flink, hebbt siede Smöltpunkten un Dichten un sünd all Lichtmetallen, de goot brennt un en tyypsch Flammenklöör opwiest.
De Eerdalkalimetallen verhollt sik liekers de Alkalimetallen, man sünd in all’ns nich so dull. To disse Grupp höört Beryllium, Magnesium, Calzium, Strontium, Barium un Radium.
De Halogenen sünd Fluor, Chlor, Brom, Jod un Astat. Se reageert ok temlich licht un dull un bildt Süüren mit Waterstoff un Solten mit Metallen. Halogenen schaadt de Gesundheit oder sünd sogor giftig.
De Eddelgasen sünd dorgegen traach un reageert so goot as gor nich. Dorto höört Helium, Neon, Argon, Krypton, Xenon un Radon. De sünd all gasförmig, reekt nich, smeckt nich un een Klöör hebbt se ok nich.
In de annern Gruppen ünnerscheed sik de Elementen en beten mehr. Dat künnt Nichtmetallen wesen ober ok Metallen oder Halfmetallen.
De glieken oder ähnlichen Egenschoppen hingt mit den Opbau von de Atomen tohopen. Eddelgasen hebbt all een vulle butenste Elektronenschaal (warrt ok Valenzschaal nöömt). As dat an stabilsten is, reageert de ok so slecht. Un all de annern Elementen ut de Hööftgruppen versökt in cheemsch Verbinnen dor ok hintokommen: Entweder füllt se de Valenzschaal op, oder gevt de Elektronen dorbinnen af – wat jüst liechter is. Un as de Tall von de butensten Elektronen bi de Elementen in een Grupp jümmers de sülve is, hebbt se ok ungefäähr de glieken Egenschoppen.
Chemie
Atomphysik |
9664 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pluto%20%28Disney%29 | Pluto (Disney) | Pluto is en Comic- un Tekentrickfigur, de in vele Kortfilme vun Walt Disney vörkummt. Pluto is de Hund vun Micky Maus man in de 1940er un 1950er Johrn hett he ok siene iegenen Kortfilme hefft. Anners as Micky un annere Disney-Tierfiguren snackt Pluto neet un löppt op veer Fööt un nich op twee.
Dat eerste Maal dat Pluto to sehn was, was an’n 18. August 1930 in den Micky-Film „The Chain Gang“ wo he op Spurnsöök nar den Häftling Mickey sett wör. In de Filme, de achteran kömen, was he dann aver de beste Fründ vun Micky.
Pluto hefft sien Naam nar den lütten Planeten kregen, de 1930 entdeckt worrn is. Jüst dat Johr in den ok de Tekentrickfigur erfunnen worrn was.
Comic
Tekentrick
Fiktiv Figur |
9665 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sycorax | Sycorax | Sycorax betekent
een Hexenfigur ut dat Theaterstück The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Sycorax, Maand von den Planeten Uranus. |
9667 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ozonid | Ozonid | De Ozoniden sünd en roor Klass von cheemsch Verbinnen, de teemlich unbestännig sünd und dorüm gau verfallt. Ozoniden entstaht, wenn sik Ozon (O3) an en Dubbelbinnen vun en nichtsättigt Verbinnen anlagert.
In de anorgaanschen Chemie sünd Ozoniden chemisch Stoffen mit en deepe roote Klöör, de dör cheemsche Reakschonen mit Alkalimetall-Hyperoxiden tostannen kaamt. Anorganisch Ozoniden to maken un dormit ümtogahn bruukt bannig Opwand, t. B. deepe Temperaturen un’n Atmosphäär von Inertgas. Mit Utnahm von Lithium sünd Ozoniden vun all Alkalimetallen bekannt.
Stoffgrupp |
9668 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Actinoid | Actinoid | De Actinoiden sünd een cheemsch Serie von ähnlich cheemsch Elementen. Fröher weer de Serie ok as Actiniden betekend. Dat hett ober nicht tosamenpasst mit de Vörsläg von de Komisschoon, de för de Utgeven von Naamen tostännig weer. Na jüm weer de Ennen -id för binär chemisch Verbinnen vörbehalln, as t. B. de Chloride. De Beteken Actinide kann ober liekers noch bruukt warrn.
To de Serie höört de Elementen Actinium un de 14 nafolgend Elemente in dat Periodensystem. De niege Begreep Actinoiden bedüdt so veel as ähnlich as dat Actinium – dorna höört dat Actinium sülvst eegentlich nich dorto, warrt ober ut praktisch Grünnen mitdortorekend.
In’n eenzeln sünd dat de Elementen (In Klammern staht de Atomtallen): Actinium (89), Thorium (90), Protactinium (91), Uran (92), Neptunium (93), Plutonium (94), Americium (95), Curium (96), Berkelium (97), Californium (98), Einsteinium (99), Fermium (100), Mendelevium (101), Nobelium (102) und Lawrencium (103).
All Actinoiden bildt dreefach laadte Ionen. Wie dat Actinium sülvst warrt se all to de 3. Nebengrupp torekent, wat na de niege offizielle Indeelen von de IUPAC ok as 3. Grupp von dat Periodensystem betekend warrt. So as de Lanthanoiden, höört ok de Actinoiden to de innern Övergangselementen oder ok f-Block-Elementen, as de Elementen in disse Reegen all f-Orbitalen hebbt, de nicht vull opfüllt sünd.
De Actinoiden sünd all radioaktiv un tellt ok all to de Metallen. De eerste veer bit to’n Uran kommt in de Natur vör. De annern Actinoiden warrt ok as Transuranen betekend. Dat sünd mit eenzig Utnahm von dat Plutonium all künstlich Elementen. Actinoiden sünd, wenn se bannig fien verdeelt warrt pyrophor, künnt also von sülvst Füer fangen.
Stoffgrupp
Atomphysik |
9669 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Holland | Holland | Holland is een Deel vun de Nedderlannen. Holland was in de Antike een Bezirk vun dat röömsche Weltriek un was in dat Middelöller vun den Graaf vun Holland regeert.
Dat Rebeet besteit hüdigendags ut de beiden Provinzen Noord-Holland un Süüd-Holland (Zuid-Holland), de 1840 gründ worn sünd un 13% vun de Nederlannen utmaaken.
Dat Woort Holland kummt vun holt land ("Land mit veel Holt").
De gröttsten un bekanntesten Städer vun de Nedderlannen sind ook in Holland: Amsterdam, Rotterdam, Leiden, Alkmaar, Den Haag, Delft un Haarlem. Tohope mit de Stadt Utrecht, nennt se düsse Gruppe vun Städer Randstad Holland.
In deen tweeten Weltkrieg hefft de Düütschen Holland överfallen un besett bit de Alliierten in September 1944 de Nederlannen weder fri mokt hebben.
Weblinken
Büller vun Holland
Filme vun Holland
Europa
Nedderlannen |
9670 | https://nds.wikipedia.org/wiki/27.%20Mai | 27. Mai | De 27. Mai is in’n Gregoriaanschen Klenner de 147. Dag. In een Schaltjohr is dat de 148. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1234: In de Slacht vun Olenesch kriggt en Krüüzfohrerheer de Stedinger ünner
1328: Philipp VI. warrt to’n König von Frankriek kröönt.
1525: Twölf Daag ne de verloren Slacht bi Frankenhausen in den Buernkrieg warrt Thomas Müntzer hinricht.
1595: Irisch Rebellen slaagt de engelsch Truppen in de Slacht von Clontibret.
1703: An den Stroom Newa warrt de Grundsteen för de Peter-un-Paul-Fasten leggt, worut later de Stadt St. Petersburg warrt.
1832: Dat Hambacher Fest fangt an.
1905: De Seeslacht bi Tsushami in de Koreastraat entscheed över den Utgang von den Russ’sch-Japanschen Krieg.
1941: De britsch Royal Navy versenkt in’n Tweeten Weltkrieg dat düütsche Slachtschip Bismarck.
1956: De USA test op dat Bikini-Atoll mit de Redwing Zuni de eerste dreestufig Waterstoffbomb.
1994: De russ’sche Schriever un Literatur-Nobelpriesdräger Alexander Solschenizyn kummt na 20 Johren Exil trügg in sien Heimat.
1999: Dat UN-Kriegsverbrekertribunal in Den Haag klaagt Slobodan Milošević an.
Weertschap
1847: De Hamburg-Amerikanische Packetfahrt-Actien-Gesellschaft warrt grünnt, wat een Vörlöper is von de HAPAG-Lloyd AG.
1903: De Firma Telefunken warrt grünnt.
Kunst, Kultur un Bowark
1741: In Wien warrt to’n eersten mol een Militärparad von en Musikkapell begleidt.
1837: De Oper Catherine Grey von Michael William Balfe warrt in London uropführt.
1866: De Oper Astorga von Johann Joseph Abert warrt in Stuttgart uropführt.
1937: In San Francisco warrt de Golden Gate Bridge inweiht.
1972: Dat ZDF strahlt de eerste Folge von de Fernsehserie Star Trek ut.
Katastrophen
1896: Dör een Tornado över St. Louis, Missouri, USA kommt 255 Lüüd üm’t Leven.
Boren
1756: Maximilian I., König von Bayern
1812: Wilhelm Konrad Hermann Müller, düütsch Germanist († 1890)
1819: Georg V., letzte König von Hannober
1840: Lars Fredrik Nilson, sweedsch Chemiker († 1899)
1868: Johann Peter Klassen, plautdietsch Schriever un Prediger († 1947)
1869: Max Bleicken, düütsch Politiker († 1959)
1884: Max Brod, jöödschen Schriever in düütsche Spraken ut Prag († 1968)
1887: Kasimir Fajans, poolsch-US-amerikaansch Chemiker († 1975)
1889: Johan Sigfrid Sirén, finnisch Architekt († 1961)
1897: Sir John Cockcroft, britsch Physiker un Nobelpriesdräger
1907: Rachel Carson, US-amerikaansch Zoologin un Biologin († 1964)
1911: Vincent Price, US-amerikaansch Schauspeler
1915: Herman Wouk, US-amerikaansch Schriever († 2019)
1922: Cristopher Lee, britsch Schauspeler un Opernsinger
1923: Henry Kissinger, US-Butenminister, kreeg den Freedensnobelpries
1927: Freddie Gruber, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2011)
1934: Uwe Friedrichsen, düütsch Schauspeler
1940: Sotsha Dlamini, swasilännsch Politiker († 2017)
1956: Cathy Priestner, kanaadsch Iesflinklöperin
1959: Donna Theo Strickland, kanaadsch Physikerin un Nobelpriesdrägerin
1960: Oleksandr Sydorenko, sowjeetsch Swemmsportler († 2022)
1967: Paul Gascoigne, britsch Footballspeler.
1970: Joseph Fiennes, britsch Schauspeler.
1975: Jamie Oliver, britsch Kook un Kookbookschriever
1987: Robert Tesche, düütsch Footballspeler
1990: Jonas Hector, düütsch Footballnatschonalspeler
Storven
1182: Heinrich I., Graf von Geldern un Graf von Zutphen
1525: Thomas Müntzer, düütsch Theoloog un Revolutschoonär
1564: Johannes Calvin, Reformater in Genf un en vun de Vaders vun de Reformeerte Kark (* 1509)
1676: Paul Gerhardt, düütsch Theoloog un Karkenleeddichter (* 1607)
1739: Johann Gottfried Bernhard Bach, düütsch Orgelspeler (* 1715)
1894: José Eugenio Ellauri, uruguayisch Politiker (* 1834)
1910: Robert Koch, düütsch Dokter un Mikrobioloog, Nobelpriesdräger
1918: Lilian Watson, engelsch Tennisspelerin (* 1857)
1928: Arthur Moritz Schönflies, düütsch Mathematiker
1959: Hermann Lüdemann, ehmalger Ministerpräsident vun Sleswig-Holsteen (* 1880)
1960: James Montgomery Flagg, US-amerikaansch Tekner un Illustrater
1965: Arnold Heim, swiezer Geoloog
1987: John Howard Northrop, US-amerikaansch Chemiker un Nobelpriesdräger (* 1891)
1990: Christa Siems, düütsch Schauspelerin (* 1916)
2009: Clive William John Granger, britisch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger (* 1934)
2018: Donald Herod Peterson, US-amerikaansch Astronaut (* 1933)
2021: Poul Schlüter, däänsch Politiker un Ministerpräsident (* 1929)
Mai 27 |
9671 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Peroxid | Peroxid | Peroxiden sünd chemisch Verbinnen de en Peroxigrupp R1-O-O-R2 (bi organische Verbinnen; de R’s staht för Resten) oder en Peroxid-Ion O22- (anorgansch Verbinnen) bargt. De Suerstoff hett dorbi de Oxidatschoonstall -1.
Eegenschoppen
Peroxiden hebbt en bannigen Drang to disproportioneeren, also gliektietig as Redukschoons- un Oxidatschoonsmiddel to wirken. Dorbi warrt veel Hitt free, as t. B. bi dat Disproportioneeren von Waterstoffperoxid to Suerstoff un Water. Vele Övergangselementen wirkt dorbi as en Katalysater un maakt dat flinker.
Orgaansch Verbinnen mit swacke C-H-Binnen, as Ethers oder Ketonen hebbt dat faken an sik, wenn se länger staht, mit den Suerstoff ut de Luft Peroxiden to billn. Bi’t Destilleern kann dat Explosionen utlösen. Dorüm schall man vörher jümmers kieken, wat sik Peroxiden billt hebbt.
Nawies
Peroxiden künnt t. B. dör Oxidatschoon von Jodid-Ionen nawiest warrn. Afgeven Lösmiddels farvt sik bruun. Dör dat Togeven von sättigte Stärklösen kann de Fienföhligkiet noch verbetert warrn; Dor entstaht denn bannig blaue Verbinnen von Jod un Stärk. Gifft ok Teststäven dorför to köpen.
Herstellen un Sekerheit
Dat Anthrachinon-Verfohren is dat wichtigste bi de Herstellen von Waterstoffperoxid. Dorut könnt denn wedder annere Peroxiden wunnen warrn.
Üm Peroxiden seker herstellen to künnen, mutt en beten Opwand maakt warrn un man mutt doröver goot Bescheed weten. Orgaansch Peroxiden warrt industriell in Zellenbowarken herstellt, wat vör Explosion bewahrt. Man Unfällen kann dat liekers geven.
Stoffgrupp |
9673 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Serie | Cheemsch Serie | As en cheemsch Serie betekent man en Grupp vun cheemsch Elementen, de sik liek sünd, aver von de sik de physikalsch un chemisch Egenschoppen innerhalf vun de Serie jümmer mehr ännert. T. B. kann de Kaakpunkt jümmer hööger warrn oder de Verbinnen vun de Elementen mit Suerstoff jümmer flinker verfallen.
De cheemsch Serien weern to’n Deel all bekannt, as dat dat Periodensystem noch gor nicht geven hett. Man hett aver al sehn, dat eenige Elementen tosamen höhrt. De Serien hebbt denn dorbi holpen, dat Periodensystem tohopentostellen. In eenig Fäll sünd de Serien nipp un nau gliek mit een vun de Hööftgruppen.
Opstunns warrt de nafolgend cheemsch Serien ünnerscheed:
de Nichtmetallen
de Metallen
de Halfmetallen
de Eddelgasen
de Halogenen
de Alkalimetallen
de Eerdalkalimetallen
de Övergangselementen
de Lanthanoiden
de Actinoiden
Chemie
Atomphysik |
9679 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Psamathe | Psamathe | Psamathe betekent
Psamathe, in de greeksche Mythologie een vun de Nereiden de mit Aeacus ehrn Söhn Phocus tüügt hett,
Psamathe, in de greeksche Mythologie de Dochter vun Crotopus, de mit Apollo en Jungen (Linus) harr,
Psamathe, en lütten Maand vun den Planeten Neptun. |
9680 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nereid | Nereid | Nereid betekent
Nereiden, in de greeksche Mythologie de 50 Döchter von Nereus un Doris,
Nereid, den tweet gröttsten Maand von den Planeten Neptun,
Nereiden, Oort von Borstenwörms, de na de mytholoogsch Nereiden nöömt sünd. |
9681 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Larissa | Larissa | Larissa betekent
Larissa, Figur ut de greeksche Mythologie, Dochter von Pelasgos,
Larissa, ole Schrievwies för de Stadt Larisa, Grekenland,
Philon von Larisa (1. Johrhunnert v. Chr.), greekschen Philosoof,
en greeksche Borg,
(1162) Larissa, Asteroid ut den Hööftgördel,
Larissa, Maand von den Planeten Neptun,
Larissa, Vörnaam för Froonslüüd. |
9682 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Galatea | Galatea | Galatea betekent
Galatea, in de greeksche Mythologie een von de Nereiden,
Galatea, een Maand von den Planeten Neptun,
(74) Galatea, een Asteroid ut den Hööftgürdel,
een Figur ut den Mythos von dat Pygmalion,
Galatea-Effekt, een Begreep över dat op wat töven ut de Psychologie. |
9683 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Freeboord | Freeboord | Freeboord is een Afmeten op Scheepen. Dat is de Weg vun de Waterlinie na dat Hööft- oder Freeboorddeck. Dat is dat Deck, wo Water in dat Schipp lopen kann. Je grötter dat Freeboord is, je beter kann dat Schipp op de hoge See fohrn, vunwegen, datt de Wellen ni mehr so licht över dat Deck schwappen künnt. Dat Freeboord is vun Belang för de Sekerheit vun Scheepe: Bi en Schipp mutt jummers noog Freeboord överblieven, um seker fohren to könen. Up dat Binnenwater langt en lüttjer Freeboord hen, as up de See, vunwegen datt sik dor en Schipp veel mehr bewegen deit un de Wellen veel höger gaht. Dat gifft gesetzlich Mindstfreebord för bestimmte Schippstypen.
In de Seefohrt is Freeboord de Afstand vun de Bovenkant vun de Decklinie to de Bovenkant vun de Linie vun de Plimsollmark, de bruukt warrt. De Decklinie liggt faken en beten unner dat böverste Deck, wat waterdicht afslaten weern kann.
Schipperee |
9684 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Despina | Despina | Despina betekent
Despina, Nymphe ut de greeksche Mythologie,
Despina, Maand von den Planeten Neptun,
Fru in de Oper Cosi fan tutte von Mozart,
Despina, greekschen Vörnaam. |
9685 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Naiad | Naiad | Naiad betekent
Naiaden, Nymphen ut de greeksche Mythologie,
Naiad, een Maand von den Planeten Neptun. |
9686 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Thalassa | Thalassa | Thalassa betekent
Thalassa, Göddin ut de greeksche Mythologie,
Thalassa, Maand von den Planeten Neptun,
Thalassa, greeksche Grupp,
utdachten Planeten in de Geschicht The Songs of distant earth von Arthur C. Clark. |
9687 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Atomteken | Atomteken | Dat Atomteken is de korte Schrievwies för de Naams vun de cheemsch Elementen, as de in Formeln un Tabellen (t. B. dat Periodensystem) bruukt warrt. Disse Teken sünd von de IUPAC fastleggt worrn, gellt internatschoonal un warrt ok in Länner bruukt, de an sik ganz annere Bookstaven verwennt.
De Tekens sünd afleidt von de latienschen oder greekschen Naams, bi de niegen Elementen warrt aver ok von de engelschen Beteken utgahn. Normalerwies besteiht dat Atomteken ut een oder twee Bookstaven, wobi de eerste jümmers groot schreven is. Enige künstliche Elementen mit’n hooge Atomtall hebbt noch keen afsluten Naam, man warrt mit vörlöpig latiensche Tallen nöömt. De hebbt afkört denn dree Bookstaven.
Bispelen för Atomteken sünd:
O = Suerstoff (vun Oxygenium)
C = Kohlenstoff (vun Carboneum)
Ne = Neon
Fe = Iesen (vun Ferrum)
Au = Gold (vun Aurum)
Dorbi mutt’n aver op grote oder lütte Bookstaven acht geven, as t. B. mit dat C un dat O:
Co steiht för dat Element Kobalt
CO steiht aver för Kohlenstoff un Suerstoff, wat tohopen een Kohlenstoffmonoxid-Molekül dorstellt.
Chemie |
9688 | https://nds.wikipedia.org/wiki/20.%20April | 20. April | De 20. April is in den Gregoriaanschen Klenner de 110. Dag btw. de 111. Dag in een Schaltjohr.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1526: Dat Riek vun de Mogulen warrt in den Noorden vun Indien grünnt
1653: In England verjaagt Oliver Cromwell mit 30 Lüde de 100 Afoornten vun dat Rumpparlament. De hefft dor nich bi mitmaken wollt, as dat Parlament sik sülms uplösen scholl.
1775: In’n Amerikaansch Unafhängigkeitskrieg fangt de britschen Truppen an, Boston to belagern.
1854: Preußen un Öösterriek sluut en Allianz för de Tiet vun den Krimkrieg.
1945: De Alliierten in’n Tweeten Weltkrieg besett Nürnbarg.
1992: In Sevilla warrt de Weltutstellen open maakt.
1995: Soldaten vun de Regeeren in Ruanda richt en Massaker an un bringt twüschen 2.000 un 5.000 Hutu üm, de op de Flucht sünd.
1998: De Rode Armee Frakschoon (RAF) gifft bekannt, dat se sik oplösen deit.
Weertschap
1964: In de italieensche Stadt Alba warrt dat erste Glas Nutella herstellt.
Kunst, Kultur un Bowark
1836: In de italieensche Stadt Busetto warrt Giuseppe Verdi as Musikdirekter instellt.
1844: In Berlin warrt dat Kinnermärken Der gestiefelte Kater von Ludwig Tieck uropföhrt.
1905: Richard Strauss vullennt sien Kompositschoon von de Oper Salome.
1938: De Filmen Fest der Völker un Fest der Schönheit von Leni Riefenstahl weert in Berlin uropföhrt.
Wetenschoppen un Technik
1899: Frunslüüd warrt in dat Düütsche Riek to’n eersten mol to de Staatsprüfen in Medizin, Pharmazie un Tähnmedizin tolaten.
1902: Marie un Pierre Curie schafft dat Isoleeren von Radium.
1940: In Philadelphia, USA, warrt dat eerste Elektronenmikroskop wiest.
1972: De Apollo 16 lannt ünner dat Kommando von John Young op den Maand.
Katastrophen
1967: In Nikosia op Zypern stört en Fleger gegen en Barg. 126 Minschen kaamt to Dood.
1968: In Windhoek, Namibia, stört en süüdafrikaansch Lienenfleger af. 129 Lüüd kaamt üm.
1986: Op Sri Lanka brickt de Damm vun’t Kantale-Daalsparrwark. De Flootbülg spöölt över mehrere Dörper un köst 178 Leven.
1999: Twölf Schöler twüschen 14 un 18 starvt bi dat Schoolmassaker vun Littleton, USA.
Boren
1499: Johann Agricola, düütsch Theoloog
1633: Go-Kōmyō, 110. Tennō vun Japan († 1654)
1650: Felice Boselli, italieensch Maler († 1732)
1748: Georg Michael Telemann, düütsch Karkenmusiker un Komponist († 1831)
1844: Juan Idiarte Borda, uruguayisch Politiker un Präsident († 1897)
1859: Vincenzo Cerulli, italiensch Astronom († 1927)
1860: Pieter Jelles Troelstra, nedderlannsch Politiker un Schriever († 1930)
1861: Hermann Muthesius, düütsch Architekt, Schriever un Geheemraat
1889: Adolf Hitler, düütsch Riekskanzler un Diktater († 1945)
1889: Tonny Kessler, nedderlannsch Footballnatschonalspeler († 1960)
1905: Albrecht Unsöld, düütsch Astronom un Physiker
1908: Lionel Hampton, US-amerikaansch Jazzmusiker († 2002)
1909: George Tomasini, US-amerikaansch Filmeditor († 1964)
1918: Kai Manne Siegbahn, sweedsch Physiker
1927: Roger Decock, belgisch Radrennfohrer († 2020)
1928: Gordon Audley, kanaadsch Iesflinklöper († 2012)
1937: George Takei, US-amerikaansch Schauspeler
1948: Paul Robert Milgrom, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger
1949: Veronica Cartwright, britsch Schauspelerin
1949: Toller Cranston, kanaadsch Ieskunstlöper († 2015)
1949: Heiko Gauert, plattdüütschen Journalist, Schriever un Schoolmeester
1955: Svante Pääbo, sweedsch Mediziner, Bioloog un Nobelpriesdräger
1967: Marco Lietti, italieensch Radrennfohrer
1967: Ingo Appelt, düütsch Komiker un Kabarettist.
1972: Swetlana Ischmuratowa, russisch Biathletin
1978: Mathew Hayman, austraalsch Radrennfohrer
1984: Steve Schets, belgisch Radrennfohrer
Storven
1314: Clemens V., Paapst (* tüschen 1250 un 1265)
1558: Johannes Bugenhagen, düütsch Reformater ut Pommern (* 1485)
1643: Johann Christoph Demantius, düütsch Komponist (* 1567)
1786: John Goodricke, britsch Astronom (* 1764)
1932: Edgar Colle, belgisch Schachmeester (* 1897)
1953: Erich Weinert, düütsch Schriever
1954: Omer Beaugendre, franzöösch Radrennfohrer (* 1883)
1958: René Vermandel, belgisch Radrennfohrer (* 1893)
1961: Miff Mole, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1898)
2001: Cino Cinelli, italieensch Radrennfohrer (* 1916)
2003: Bernard Katz, britsch Bioloog un Nobelpriesdräger
2003: Rudolf Brunnenmeier, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1941)
2004: Bodo Räke, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1941)
2006: Wolfgang Unzicker, düütsch Schachmeester († 1925)
April 20 |
9689 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Disney | Disney | Disney betekent
Disney, Town in’n Mayes County, Oklahoma, USA,
The Walt Disney Company, US-amerikaanschen Medienkunzern.
Disney is de Familiennaam von
Abigail Disney (* 1960), US-amerikaansche Dokumentarfilmerin, Philanthropin un Soziaalaktivistin,
David T. Disney (1803–1857), US-amerikaanschen Politiker,
Diane Disney Miller (1933–2013), US-amerikaansche Mäzenin,
Jack Disney (* 1930), US-amerikaanschen Radsportler,
Jack Disney († 2015), US-amerikaanschen Sportjournalist,
John Disney (1779–1857), engelschen Archäoloog,
Lillian Disney (1899–1997), Fro von Walt Disney,
Melissa Disney (* 1970), US-amerikaansche Synchroonsprekerin,
,
Walt Disney (1901–1966), US-amerikaanschen Filmproduzent,
Wesley E. Disney (1883–1961), US-amerikaanschen Politiker. |
9690 | https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%96vergangselement | Övergangselement | De Övergangselementen sünd en cheemsch Serie. All Elementen ut disse Serie, de bit nu bekannt sünd, sünd Metallen, so dat de Elementen ut disse Serie meist ok as Övergangsmetallen betekent warrt.
Definitschoon
Oorsprünglich weern to disse Serie all Elementen tellt, de sik in dat Periodensystem in een vun de Nevengruppen wedderfinnt. In de Nevengruppen warrt neemlich in de Perioden – dat bedüüt vun links na rechts in dat Periodensystem – de d-Orbitalen in de Elektronenhüll opfüllt. Warrt dorüm ok d-Block nöömt.
Nu gifft dat aver ok en Definitschoon vun de IUPAC, de sik na de Elektronen richt. Eegentlich sünd dat sogor twee möögliche Definitschonen, so dat nich jümmer gliek klor is, wat nu meent is:
(1) Övergangselementen sünd Elementen de en d-Orbital hebbt, dat nich vullstännig opfüllt is.
(2) Övergangselementen sünd Elementen de tomindst een Ion utbill’n künnt, dat en nich vullstännig opfüllt d-Orbital hebbt.
Wenn man nu een vun disse Definitschonen nipp un nau nimmt, tellt aver de cheemsch Elementen von de 12. Grupp, also Zink, Cadmium, Quecksülver un Copernicium, nich mit to de Övergangselementen, as dor de d-Orbitalen full sünd. Un dat ok bi de Kationen, as de Elektronen ut dat s-Orbital von de Elektronenschaal doröver afgeven warrt.
Na de Definitschoon (1) tellt ok de cheemsch Elementen von de 11. Grupp, also Kopper, Sülver, Gold un Roentgenium, nich dorto, as ok de all vulle d-Orbitalen hebbt. Man disse künnt nu aver Ionen maken de en unvullstännig d-Orbital hebbt. Dorüm höört se na (2) denn doch wedder to de Reeg. Geiht man na Definitschoon (2), denn tellt aver Scandium nich mehr dorto, as dat bi dat Ioneseeren sien Elektron ut dat d-Orbital afgifft, un dorüm gor keen d-Orbital mehr opwiest.
So eenfach is dat mit de Definitschonen also nich. Weer lichter, eenfach as fröher al Nevengruppen tohopen to nehmen as de cheemsch Serie. Man dat geiht ok wedder nich eenfach so, as veele vun de intressanten Eegenschoppen von de Serie jüst mit de unvullstännige d-Orbitalen tohopenhangt.
Elektronenhüll
De Övergangselementen höört to den d-Block, d. h. bi disse Elementen warrt von links na rechts in dat Periodensystem de d-Orbitalen opfüllt. För de 4. Period sünd dat de 3d-Orbitalen von Scandium na Zink. Nu hebbt disse Elementen ok noch twee Elektronen op de butenste Schaal, op dat 4s-Orbital, sitten. Normalerwies warrt aver toeerst de Orbitalen von een Schaal vull maakt, vördat de nächsthögere Schaal anfungen warrt. Nu is dat aver so, dat de 4s-Orbitalen en sietern Energietostand hebbt as de 3d-Orbitalen, un dorüm warrt de toeerst upfüllt.
Utnahmen sünd dorbi Chrom un Kopper, de blots een 4s-Orbital besett hebbt. Dat liggt bi disse beiden Elementen an dat Afstööten von de Elektronen ünnerenanner. Dordör is dat bi de beiden von de Energie her beter een 3d- un een 4s-Orbital to füllen, as beid Elektronen op dat 4s-Orbital to setten. So’n Utnahmen gifft dat ok bi de högeren Perioden, wo sik dat jüst so verhollen deit mit de 4d-Orbitalen un so wieter.
Cheemsch Egenschoppen
De Övergangselementen hebbt’n Reeg vun gemeensam Egenschoppen. So wiest se sik t. B. as bannig fast, wenn’n dor an trekken deit. Un se all hebbt en teemlich hoge Dicht, Kaakpunkten un Smöltpunkten. Disse Egenoorten kamt all dorvun, dat de Elektronen vun de d-Orbitalen binnen dat Metallgidder delokaliseert, also nich fast an dat Orbital vun dat oorsprünglich Atom bunnen sünd. Dat haut aver nich hen, wenn de d-Orbitalen all vull sünd, un dorüm is de Begreep Övergangselement ok so defineert woorn, as dat baven beschreven is.
Övergangselementen hebbt veer ganz tyypsch Egenschoppen:
Se maakt klöörte Verbinnen.
Se döögt veel as Katalysaters.
Se künnt bannig veel Oxidatschoonstallen hebben.
Se künnt komplexe Verbinnen ingahn.
Oxidaschoonstostännen
Vergleken mit Elementen, t. B. ut de 2. Grupp (Calcium, Magnesium u.s.w), de normalerwies nich mehr as twee Elektronen afgeven künnt, gifft dat för de Övergangselementen glieks en ganzen Slag von Tostännen. Se künnt neemlich bit to negen Elektronen loswarrn.
De Grund liggt in de Ionisatschoonsenthalpien: Bi dat Calcium kann man de butensten Elektronen mit wenig Energie wegmaken. Man wenn man versöcht ok Elektronen von ünner de s-Orbitalen wegtomaken, denn brukt man bannig veel Energie. Dorüm kummt dat normalerwies nich vör. Bi de Övergangselementen is aver man de Ünnerscheed bi de Energien, de man brukt för Elektronen ut dat d-Orbital un dat s-Orbital doröver, so lütt, dat dat nich veel utmakt. Dorüm künnt Övergangselementen bannig hoge Oxidatschoonstallen hebben.
Binnen een Periood gifft dat tyypsch Verhollensmuster:
De Tall vun verschedene Oxidaschoonstostännen nimmt eerst to un denn wedder af, as de Afgaav von Elektronen denn sworer warrt dör de högere Kraft, womit de Protonen in Atomkarn de Elektronen in de Hüll antrecken doot.
In de sieden Oxidaschoonstallen leegt de Elementen meist as enkelte Ionen vör. Op de höögeren Stufen sünd se ober normalerwies kovalent mit annere elektronegative Elementen so as Suerstoff oder Fluor in Anionen bunnen.
Egenschoppen in Afhangigkeit vun’n Oxidatschoonstostand:
Högere Oxidatschoonstostännen warrt in en Periood jümmer instabiler.
Ionen mit hoge Oxidatschoonstallen sünd gote Oxidatschoonsmiddel, mit lütte Tallen sünd se Redukschoonsmiddel.
De (2+)-Ionen sünd an’n Anfang vun en Periood starke Redukschoonsmiddel un warrt denn jümmer stabiler.
Die (3+)-Ionen sünd dorgegen toeerst stabil un warrt denn jümmer betere Oxidatschoonsmiddel.
Biller
Jümmer veer Proven ut de veerten, föfften un sössten Periood:
Chemie
Atomphysik |
9691 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Metathees | Metathees | Metathees is en Luudwannel, bi den de Luden in en Woort in ehr Positschoon in’t Woort uttuuscht warrt. De Metathees warrt to’n Bispeel utlööst, wenn de Phonotaktik bi dat Woort nich mehr passt, dat heet, dat de Bookstaven, de blangenenanner staht, för Sprekers vun de Spraak swoor uttospreken sünd. Dor dat Ümstellen warrt de Utspraak wedder lichter.
Bispelen
plattdüütsch Bost (öller Borst), verwandt mit hoochdüütsch Brust
plattdüütsch Krischan, verwandt mit plattdüütsch Kassen (öller Karsten)
plattdüütsch Wratt, verwandt mit plattdüütsch Woort
plattdüütsch döschen (öller dörschen), verwandt mit hoochdüütsch dreschen
plattdüütsch dörtig, verwandt mit hoochdüütsch dreißig
plattdüütsch Wöpsch, verwandt mit hoochdüütsch Wespe
Spraakwetenschop |
9692 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Verkehrt-Optrennen | Verkehrt-Optrennen | Dat Verkehrt-Optrennen is ene Form vun Luudwannel, bi de twee Wöör, de blangenenanner staht, verkehrt optrennt warrt.
Bispelen
De plattdüütschen Wöör Noors un Moors kaamt vun den Utdruck an’n/in’n Oors un öller am/im Oors. De Wöör hebbt sik verbunnen un dat ne’e Woort hett denn in welk Rebeden dat Grundwoort Oors ganz verdrängt.
Dat engelsche Woort adder kummt vun ooltengelsch nadder. Ut den Utdruck mit den unbestimmten Artikel a nadder is denn aver an adder worrn.
Spraakwetenschop |
9694 | https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6hnhaas | Böhnhaas | En Böhnhaas oder up Westfölsk Balkhaas weer en Handwarker, de to keen Amt vun Handwarkslüüd tohören dee un dorüm faken illegal to Gang weer un so stillken un stickum up’n Böhn arbaid. In en wiederen Sinn warrt dat denn ok to enen Handwarker seggt, de nich in’e Lehr weer oder enen, de slecht un slurig arbeiden deit.
Beschrieven
De Beteken Böhnhaas kümmt van de Warksteed,«» wat eben de Böhn weer, af wo de Handwarkers sünner Verlööf van den Ämtern arbaiden mossten.
Dat mit den Haas is dor van af, dat eherdaag de Böhnen faken verbunnen weern. Bi en Kontroll dür de Ämter mossten de illegalen Handwarkers fix un flink as en Haas utnaihen över de Naver jü mehr Böhnen.
Vanwegen de felhen Kontollen dür de Ämter un de legen Arbaidsbedingen up den Böhn harrn de Produkten faken ene slechte Qualität. Dorüm kregen de Böhnhasen de Reputascheon os Prüll un Fuscher de muskerig un willwarkend rümbruddeln.
De Böhnhasen weern faken Handwarkers met en Utbillen, man se kregen keen Verlööf van de Ämtern un motten so illegal to Wark gahn.
Läter bruuk man denn de Beteken in enen wiederen Sinn un beteken so ok en Handwraker, de keen Utbillen het un gans allgemeen ok as en minnachtig Utdruck för enen de niks kann oder siene Arbaid nich recht maakt.
As Betekn för en unkünnigen oder slechten Jägersmann funn de Utdruck ok sien Weg in de Jägerspraak.
Böhnhaas as Beteken för de Katt
Böhnhaas brukkt man ok as en spaashafitgen Utdruck för Katten, denn faken doit Katten rümkladdern up de Dack un up den Farst. Ok up düsse Wies kamm de Utdruck Dackhaas tostann.
Böhnhaas in anneren Spraken
Van’n Plattduitsken wurr dat Woord direktemang ok in dat noorddüütsche Hoogdüütsch upnommen.
Dat Woord Böhhnhaas het as Utdruck för slurige Handwarkers ok siene Weg in’t Nedderlandsche funnen un is as en Lehnwoord ok in’n Däänschen un Sweedschen to finnen.
Kiek ok bi
Amt (Handwark)
Dackhaas
Katt
Literatuur
Reinhold Pabel: Im Schatten des Michel. Das Kramer-Amt in Hamburg und seine Witwenwohnungen am Krayenkamp. Hamburg: Christians, 1978, bes. S. 15 – 20
Borns
Beroop
Handwark
Amt (Handwark)
Ole Begrepen |
9695 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Volksetymologie | Volksetymologie | Ene Volksetymologie is ene Etymologie, de vun de eenfachen Minschen ahn Spraakutbillung opstellt warrt. Dorbi warrt de Wöör, bi de ans nich kloor is, woneem se vun afkaamt, op Wuddeln trüchföhrt, de na den Klang passt, de aver nich to de echte Geschicht vun dat Woort passt.
Dorbi kann de Volksetymologie dorto denen, de Luudform to verkloren (Bispeel Benekensteen), aver faken warrt dorbi ok dat Woort sülvst ümfoormt (Bispeel Sündfloot). Mitünner ännert sik sogor de Bedüden vun dat Woort.
Den Utdruck Volksetymologie hett Ernst Förstemann 1852 mit sienen Opsatz Ueber deutsche Volksetymologie präägt.
Bispelen
De Oort Benekensteen schall na ene volksetymoloogsche Saag vun den Utspruch vun en Ollsch kamen, de sik bi Benekensteen op de Eer huckt harr. Do keem en Wannerer vörbi un wull sik en beten verpuusten un sik op den Steen setten, för den he den Puckel vun de daalhuckte Ollsch holen dee. Do föhr de Ollsch hooch un schimp op Oostfäälsch: Ben ek en Steen? Siet de Tiet hett de Oort sien Naam weg hatt. In Würklichkeit kummt de Naam aver vun enen Mann, de Beneke heten dee, Beneken is de Genitivform vun Beneke, also Beneke sien Steen, de Steen, woneem Beneke sien Huus hett.
De Sündfloot weer fröher ene sinfloot, ene Floot, de lang wohren dee. As dat Woort sin nich mehr in Bruuk weer, dor hebbt de Lüüd dor Sünd vun maakt, denn de Floot schull de Minschen ja för jemehr Sünnen strafen.
Dat Woort Melancholie is op Plattdüütsch an dat Woort klötern anpasst worrn un denn heet dat melanklöterig.
Literatur
Heike Olschansky: Volksetymologie. Tübingen 1996 (Reihe Germanistische Linguistik 175)
Lyle Campbell: Historical linguistics: an introduction. Edinburgh 1998 (Afshnitt: Folk etymology (popular etymology)
Spraakwetenschop |
9696 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hades%20%28%C3%9Cnnerwelt%29 | Hades (Ünnerwelt) | De Hades is in de greeksche Mythologie dat Riek vun de Doden ünner de Eer. De Stroom Styx oder Acheron scheedt de Lebennigen ehr Welt vun de Ünnerwelt vun de Doden. Anner Strööm, de dor fleten doot, sünd de Kokytos, de Pyriphlegethon un de Lethestroom. Denn gifft dat dor ok noch den „See vun den Acheron“. De Ingang vun den Hades liggt in dat Land vun de Kimmeriers, an dat Enn vun de Welt, an dat Öwer vun den Okeanos in een Kluft, wo de swarten Floten vun de Strööm Kokytos un Pyriphlegethon dalsuust. Dor is ok de Persephone ehr Holt vun Pappeln, Ellern un Wicheln.
Hermes (as Psychopompos) bringt de Selen vun de Doden nah de Styx. Dor weert se vun den Schipper Charon mit sien Fähr öbersett na den Hades. Dor leevt de Doden denn as Schaddens sünner Liev. Lieden mütt se dor normalerwies nich, man een paar Selen mütt dor denn doch ewig Strafen afsitten. All Minschen, de starven mütt, kaamt nah den Dood in dat düüster Schaddenriek vun den Hades. Een besunnern Deel vun den Hades is de Tartaros. Dat is de Oort, wo de Sünners jem ehr Straaf afböten mütt.
Man denn gifft dat dor ok noch dat Elysion (de Seligen ehr Insel) un den Asphodeliengrund. Bloß wenig Minschen, un ok bloß de, de sik dat in’t Leben verdeent hefft, wohnt in de Landstreken vun de Glückseligen un bloß ganz wenig Minschen, de utwählt wurrn sünd, weert hen un wenn vun de Gödder hoochböört na’n Olymp. De Ünnerwelt ehr Baas is de Olympsche Gott Hades. Em sien Hund Kerberos mit de dree Köpp paßt dor för up, datt numms wedder ut de Ünnerwelt utbüxen kann.
Eerst laat in de Geschicht vun dat antike Grekenland keem de Glööv up, dat de Doden nah den Dood wiederleben döen (kiek ok bi Orphiker. Platon denkt sik mit sien Idee vun een Gericht öber de Doden ganz wat Nees ut.
Greeksche Mythologie |
9697 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Putzb%C3%BCdel | Putzbüdel | En Putzbüdel, Frisör oder Babutz is de Person, de för dat Hoor- un Boortsnieden tostännig is.
Beroop |
9698 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ivar%20Aasen | Ivar Aasen | Ivar Andreas Aasen (* 5. August 1813 in Ørsta in de Region Sunnmøre; † 23. September 1896 in Kristiania, Norwegen) weer en norweegsch Spraakforscher un Dichter, de sük sien Kenntnisse aber all sülvst bibrocht hett.
He hett völ norweegsch Dialekte utforscht und de Versök ünnernommen ut verscheden Mundoorten en nieg norweegsch Schriftspraak Landsmål (etwa 'Lands-Spraak'), hüttodag Nynorsk (etwa 'Nieg-Norweegsch'), to konstrueren. Nynorsk
wurd hüttodag van immerhenn 10-15 % van de norweegsch Bevölkerung bruukt.
Aasen, Ivar
Aasen, Ivar
Boren 1813
Storven 1896 |
9699 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Poolsche%20Spraak | Poolsche Spraak | Poolsch is ene slaawsche Spraak. Se is Amtsspraak in Polen un warrt dor vun 38,5 Millionen Minschen spraken.
Se hörrt to de lechisch Grupp vun de westslaawsche Spraaken, en Ünnergrupp vun de indogermaansch Spraakfamilie. Se is eng verwandt mit de Kaschuubsche, de Tschechsche, de Slowaaksche un de Sorbsche Spraak (de vun en in Düütschland leven Minnerheit spraken wurrd).
Standardspraak
Poolsch |
9701 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eko%20Fresh | Eko Fresh | Eko Fresh (* 3. September 1983 in Köln; boren as Ekrem Bora) is en Rapper, de düütsch singt un vun törksche Öllern afstammen deit.
Leben
Anfang
Ekrem Bora is in Köln boren un in Mönchengladbach upwussen. Vun sien 16. Johr af an hett he sik in dat Rappen öövt. Na de 10. Klass is he dorüm ok vun dat Gymnasium afgahn. To sienen 17. Gebortsdag hett he en Konzert maakt. Dor sünd verscheden Rapper vun dat Royal-Bunker-Label bi uptreden. Bi düsse Gelegenheit hett Kool Savas sehn, dat he Talent hett un is denn tohopen mit em uptreden. Nadem he up dat Royal-Bunker-Label en EP rutgahn laten hett (dat weer produzeert vun Melbeatz), hett Savas em fudderhulpen un hett mit Eko, Melbeatz un Valezka dat Optic-Records-Label grünnt, dat he hüdigendags noch bedrifft. Valezka is Eko sien grode Leev ween un de beiden weern en poor Johren tohopen. Nadem se ut’neen gahn sünd, hett Valezka tohopen mit Manuellsen un Jaysus dat Leed „Kein Du und Ich“ rutgahn laten.
Karrier
Kool Savas un Eko Fresh hefft denn tohopen dat Stuck „König von Deutschland“ upnahmen. Denn is bi Optik Records en ne’e Version rutkamen, wo blots Eko rappt hett un de is up Platz 15 vun de düütschen Charts kamen. Up düsse Aart is Eko allerwegens in Düütschland bekannt wurrn, ok buten den Krink vun de Hip-Hop-Fans. Denn meen Kool Savas aber, dat Eko nu övermödig wurrn weer un woll dat ne’e Album nich produzeern. Eko meen denn, nu füng sien Karrier eerst richtig an un hett Optik Records verlaten. He is denn glieks bi Sony BMG ünner Verdrag nahmen wurrn. Dor hett he sien eerst Solo-Album anfungen: „Ich bin jung und brauche das Geld“. Denn hett he noch twee Alben maakt. Dat eerste dorvun weer „Dünya Dönüyor – Die Welt dreht sich“. He hett dat tohopen mit Azra vun Royal Bunker maakt. Dor hett he sik mit sien binnersten Geföhlen ut’neen sett, as sien Lengen nah sien Vadder, den he nich kennt hett. Dat anner heet L.O.V.E. (Life Of Valezka and Eko). Dat is dat ruhigst un meist melodisch vun siene Alben bitherto. Sien neegst Single „Ich bin jung und brauche das Geld“ keem up Platz 5 in de düütschen Charts. Hier maak he sik oorntlich dick, man grien dor ok öber. Vunwegen düsse Single geev dat denn endgüllig keen Tosamenarbeiden mehr mit Kool Savas.
Egen Label
In dat Johr 2004 hett Eko sien egen Label German Dream Entertainment upmaakt. Dor maakt ok noch Kay One, Summer Cem, Capkekz un Kingsize bi mit. Fudderhen schall ok noch SD mitmaken, de fröher mal Liddmaat vun Optik Records weer.
2004 is Eko för den Musikpries Comet upstellt wurrn. Wunnen hett em denn aber sien Konkurrenten Sido.
Eko arbeit ok fudderhen as Songwriter. Ünner annern hett he dat Leed „Du hast mein Herz gebrochen“ för Yvonne Catterfield schreven. Dieter Bohlen hett dat produzeert. Denn hett he ok en Single mit Xzibit un Raptile maakt. De Single heet „Make Y’all bounce“.
Disrespect
Eko hett sik anhören mößt, wie he vun en paar düütsche Rappers „disst“ wurrn is. He woll dat torüchgeben un hett dat Leed „Die Abrechnung“ schreven. Dor hett he ünner annern Kool Savas, Sido, B-Tight, Fler un Bushido in angrepen. Mit Bushido hett he sik later besnackt un wedder verdragen. Vunwegen sien Angreep is en Floot utlööst wurrn un allerhand Rappers hefft Eko torüch disst. Kool Savas hett „Das Urteil“ rappt, Fler hett „Hollywoodtürke“ rutbröcht usw. In „Hollywoodtürke“ hett aber nich blots Eko wat afkregen, man ok över Bushido is Schimp utstört wurrn. Bushido sien Antwoort weer denn „FLERräter“, wat he tohopen mit Eko Fresh rutbröcht hett.
Eko hett dat Album „German Dream Allstars“ tohopen mit de Rappers vun sien Label German Dream rutgeven. Dat duur nich lang, denn dissen Fler un B-Tight in dat Leed „Du Opfer“ Bushido un Eko Fresh. De hett denn tosamen mit sien Mackers Summer Cem un SD dat Leed „Die Bestrafung“ gegen Kool Savas schreven.
As Antwoort up „Du Opfer“ hett he tohopen mit Bushido dat Leed „Untergrund“ schreven. Dor hefft de Lüde meist nich mehr up höört. Dat is dormals seggt wurrn, de Hip-Hop-Krieg weer nu vorbi. Man korte Tiet later keem Kool Savas mit de „John Bello Story“ an. Dor is in dat een oder anner Leed slecht vun Eko snackt wurrn. Bald kreeg he bi een vun sien Kunzerten ok en Buddel in’t Gesicht. Dor is en Narv vun bi torüchbleven. Later keem rut, dat de Mann, de de Buddel smeten harr, en Fan vun Kool Savas weer. Savas harr ja in en Leed vun de „John Bello Story“ sungen: „Smiet Eko man en Buddel an’n Kopp“. Eko hett denn anfungen, en nee Album uttoarbeiden. Dat weer heel un deel gegen Savas richt un hett den Naam dragen: „Fick Immer Noch Deine Story“. Man al twee Maanden, ehr dat rutkeem, konn een dat al in’t Internet dalladen. Dor hett Eko de Saak üm noch mal överarbeidt, en paar Leeder wegnahmen un anner toföögt. Düt ne’e Album hett he denn an’n 16. Dezember 2005 ünner densülvigen Naam „Fick Immer Noch Deine Story“ rutbröcht. Dat is 3.000 mal verköfft wurrn.
Marihuana
In’n August 2005 is Ekrem Bora vunwegen en Öberdosis Marihuana in en Krankenhuus in Köln bröcht wurrn. He harr Muffins süms backt un dor dat Marihuana biföögt. De Polizei hett 186,5 Gramm Backwark seker stellt, dor schöölt alltohopen fiev Gramm Marihuana inbackt ween hebben. Later hett Eko vör de Press togeven, dat he al fökener mal Marihuana smöökt harr. Normalerwies, hett he seggt, konn he dat goot verdrägen, man vunwegen en Spleet in siene Lungen weer dat dütmol böös utgahn.
Hüdigendags
An’t Enn vun 2005 sünd Eko un Valezka ut’neen gahn un Valezka hett ok Eko sien Label German Dream verlaten.
2006 weer Eko ok up de Samplers „Nemesis“ un „Vendetta“ vun Bushido to hören. Wenn sien Verdrag mit Sony BMG utlopen is, will he na Bushido sien Label ersguterjunge wesseln.
De neeste Single „Gheddo“ feat. Bushido keem up’n 2. Juni 2006 rut un dat Album „Hartz IV“ weer denn an’n 23. Juni so wiet. Up de „Turkish Remix“ vun de Single rappt Eko dat twede Mal na dat Album „Dünya Dönüyor“ in Törksche Spraak. Mit Fler hett dat nu just wedder Striet geven. Un Tony D. hett seggt, Eko weer „de Söhn vun en Ulenhoor“. Man he hett sik dor later in’t Internet för entschulligt.
Musik
Alben
2003: Ich bin jung und brauche das Geld
2004: L.O.V.E. (mit Valezka)
2004: Dünya Dönüyor – Die Welt dreht sich (mit Azra)
2005: Eko Fresh Presents German Dream Allstars
2005: Elektro Eko: Fick deine Story Mixtape (Bootleg)
2005: Elektro Eko: Fick immer noch deine Story Mixtape
2006: Hart(z) IV
2007: Ekaveli
Singles
2001: Jetzt kommen wir auf die Sachen (EP)
2003: König von Deutschland (EP)
2003: Ich bin jung und brauche das Geld (feat. G-Style)
2003: Ich will dich (feat. Valezka un Joe Budden)
2003: Dünya Dönüyor (feat. Azra)
2004: L.O.V.E.
2004: Eigentlich schön (mit Azra, feat. Chablife und Philippe)
2005: Abrechnung
2006: Gheddo (feat. Bushido)
2006: Ek is back (feat. G-Style)
2006: GD Generation X (Eko Fresh aka Ek the Hitman Hart feat. Summer Cem & Farid Bäng - Juice Exclusive)
Tohopen
2003: Optik Anthem (feat. Kool Savas, mit Melbeatz un Valezka ünner den Naam "Optik Crew")
2004: Flerräter (feat. Bushido)
2004: Gegensätze ziehen sich an (feat. Bushido) Dat Rutgeben vun düt Leed is verbaden wurrn.
2005: Nette Kanacken (feat. Chablife)
2006: Nemesis (feat. Bushido, Baba Saad, D-Bo, DJ Stickle, Chakuza & Billy)
2006: Landsleute (feat. Summer Cem)
2006: Hartz 1 (feat. Capkekz un SD)
2006: Gheddo Türkisch Remiks (feat. Killa Hakan, Ceza, Yener, un Ayaz)
Disstracks vun Eko
2003: Renexekution (gegen MC Rene, vundaag Reen)
2004: Die Abrechnung (gegen Kool Savas, DJ Nicon, Amar, Ercandize, Caput, Illmatic, Fler, Bushido, B-Tight, sido)
2005: Flerräter (feat. Bushido) (gegen Fler)
2005: Die Bestrafung (feat. Summer Cem & SDiddy) (gegen Kool Savas & Optik Records)
2005: untergrund (feat. bushido)(gegen Fler)
2006: F.L.E.R. (gegen Fler, G-Hot, Tony D.)
2006: Für HipHop.de (feat. G-Style - as Hiphop.de Exclusive) (gegen Aggro Berlin )
Disstracks gegen Eko
2002: Knick Inna Optik (vun Sentence aka Sentino)
2002: Du bist whack (vun Illo77)
2003: Eko Diss (vun Abdel Rodriguez)
2005: Blut ist Dicker als Wasser (vun Dimi & Sinan feat. Kool Savas)
2005: Das Urteil (vun Kool Savas)
2005: Hollywood Türke (vun Fler)
2005: Du Opfer (von Fler & B-Tight)
2005: Ich Geb'n Fuck (vun Caput)
2005: 4 Eko (vun Illmatic)
2005: Verdanken (vun Ercandize)
2005: Nicht mit Illz (vun Illmatic)
2005: H.A.T.E. (Album) (vun Abdel Rodriguez)
2005: Die Meisten meiner Feinde (von Fettes Brot)
2006: E.K.O. (Du Opfer Part II) (vun Fler, G-Hot& Tony-D)
2006: L.O.V.EKO (vun MOK)
2006: DREAMS (vun Manuellsen)
2006: Der Angriff (vun Irie D un Ufuk Sahin)
Weblinks
Websteed vun Eko Fresh (hoochdüütsch)
German Dream Label (hoochdüütsch)
Ekofresh.net - Siet för de Fans (hoochdüütsch)
Fresh, Eko
Fresh, Eko
Fresh, Eko
Boren 1983
Börger von Düütschland |
9702 | https://nds.wikipedia.org/wiki/2.%20Juli | 2. Juli | De 2. Juli is de 138. Dag in den Gregoriaanschen Klenner, oder de 139. Dag in een Schaltjohr.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1505: De Juristeree-Student Martin Luther geloovt, Mönk to warrn, nadem he in’n Gewidder fast von en Blitz dropen weer.
1644: In’n Engelschen Börgerkrieg winnt dat parlamentarsch Heer ünner Oliver Cromwell in de Slacht von Marston Moor över de Royalisten.
1747: In’n Öösterriekschen Arvfolgkrieg winnt die Franzosen ünner Moritz von Sassen de Slacht bi Lauffeldt.
1881: De US-amerikaansch Präsident James Abram Garfield warrt bi en Attentat anschoten un starvt an de Folgen.
1928: Frunslüüd af 21 Johr kriegt in Grootbritannien dat Wahlrecht.
1937: De Flegerin Amelia Earhart verswindt ahn Spur bi den Versök üm de Welt to flegen.
1963: De Elysée-Vertrag kriggt Gültigkeit un maakt de Fründschap twüschen Düütschland und Frankriek fast.
1976: Nadem dat von de USA ünnerstütt Süüdvietnam den Vietnamkrieg verloren hett, warrt dat Land Vietnam weddervereenigt.
Kunst, Kultur und Bowark
1944: De Oper Die Hochzeit des Jobs von Joseph Haas warrt in Berlin uropföhrt.
1983: Dat musikalsch Märken Prinz Chocolat von Gottfried von Einem warrt in Bern uropföhrt.
2005: Twintig Johr na dat legendäre Live Aid-Konzert warrt in tein Städer gliektietig dat Live8-Konzert maakt. Düütschland is mit Berlin dorbi.
Wetenschoppen un Technik
1900: Mit de LZ 1 geiht an’n Boddensee to’n eersten mal een Stiefluftschip in de Hööch.
1985: Von den Weltruumbahnhof in Kourou warrt de Ruumsond Giotto hoochschoten, de den Halleyschen Kometen ünnersöken schall.
Katastrophen
1912: In Atlantik City, USA, explodeert dat eerste amerikaansch Luftschipp. 5 Minschen kommt dorbi üm’t Leven.
1957: Bi en Eerdbeven mit de Magnitude MS = 7,4 kommt in’n Iran üm un bi 1.200 Minsch to Dood.
Boren
419: Valentinian III., röömsch Kaiser
1648: Arp Schnitger, düütsch Orgelboer († 1719)
1714: Christoph Willibald Gluck, düütsch Komponist
1724: Friedrich Gottlieb Klopstock, düütsch Schriever un Dichter († 1803)
1831: Werner Hagedorn, düütsch Dokter un Chirurg.
1841: Alexander Saizew, russ’sch Chemiker.
1842: Albert Ladenburg, düütsch Chemiker
1864: Albert Borlase Armitage, schottisch Polarforscher († 1943)
1864: Hermann Böning, Schriever un Rutgever vun dat Plattdüütsche Wöerbook för dat Ollnborger Land († 1953)
1876: Harriet Brooks, kanaadsch Atomphysikerin.
1876: Wilhelm Cuno, düütsch Riekskanzler.
1877: Hermann Hesse, düütsch-swiezer Schriever un Nobelpriesdräger († 1962)
1896: Fritz Retter, düütsch Footballspeler († 1965)
1903: Olav V., König von Norwegen.
1906: Hans Bethe, düütsch-amerikaansch Atomphysiker, kreeg den Nobelpries.
1922: Josef Guggenmoss, düütsch Kinnerbookschriever un Dichter
1923: Wisława Szymborska, poolsch Lyrikerin un Nobelpriesdrägerin († 2012)
1925: Patrice E. Lumumba, eerste Ministerpräsident von’n Kongo.
1936: Rex Gildo, düütsch Singer un Schauspeler
1943: Walter Godefroot, belgisch Radrennfohrer
1946: Richard Axel, US-amerikaansch Mediziner un Nobelpreisdräger
1992: Madison Chock, US-amerikaansch Ieskunstlöperin
Storven
1298: Adolf von Nassau, düütsch König
1566: Nostradamus, franzöösch Dokter un Prophet
1576: Josias Simler, Swiezer Theoloog un Landskundler (* 1530)
1778: Jean-Jacques Rousseau, franzöösch Schriever un Philosoph (* 1712)
1843: Samuel Hahnemann, düütsch Dokter
1932: Emanuel II., portugeesch König
1932: Ernst Sachs, düütsch Erfinner
1937: Amelia Earhart, US-amerikaansch Flegerin (* 1898)
1951: Ernst Ferdinand Sauerbruch, düütsch Dokter un Chirurg
1961: Ernest Hemingway, US-amerikaansch Schriever un Nobelpriesdräger (* 1899)
1962: Anton Kugler, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1898)
1963: Helmuth Andreas Koch, düütsch Politiker, Landdagsafordneter un Landsminister vun Neddersassen (* 1889)
1963: Seth Barnes Nicholson, US-amerikaansch Astronom (* 1891)
1975: James Robertson Justice, britischen Ornitholoog un Schauspeler (* 1907)
1989: Andrei Andrejewitsch Gromyko, russ’sch Politiker un Butenminister
1991: Lee Remick, US-amerikaansch Schauspelerin
1997: James Stewart, US-amerikaansch Schauspeler (* 1908)
2019: Costa Cordalis, greeksch Singer (* 1944)
Juli 02 |
9703 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pluto%20%28Dwargplanet%29 | Pluto (Dwargplanet) | (134340) Pluto (Symbolen: un ) is en Dwargplanet un de bekannt’ste Himmelskörper vun den Kuipergördel. He is wat lütter as use Maand un dreiht sik up en elliptische Bahn üm de Sünn. 1930 is he entdeckt worrn. Bit to de Niegfaten vun dat Woort Planet 2006 dör de Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) seggen se vun em dat he de negente Planet vun’t Sünnsystem un am wietesten weg vun de Sünn weer.
Pluto hett sien Naam vun den römschen Gott vun de Ünnerwelt Pluto kregen. Düssen Naam hett een ölben Johr oolt Deern (Venetia Burney) ut Oxford vörslahn.
Ümloopbahn
In’n Vergliek to de annern Planeten in dat Sünnsystem is de Exzentrizität mit 0,2444 bi Pluto düdlich gröter. Dat heet, de Afstand von von de Sünn kann bit to 24,44 % gröter wesen as de middlere Bahnradius. Dat Aphel – dat is de Oort, de an’n wietsten weg is – liggt bi 48,826 AE un dat Perihel – dat is de Oort an dichsten blang an – is 29,646 AE. Dat weer all jümmer en beten komisch, wieldat dat Perihel dichter an de Sünn liggt as de Bahn von den Neptun.
Dat letzte mal, dat Pluto nöger an de Sünn weer as de Neptun weer von’n 7. Februar 1979 bit to’n 11. Februar 1999. Sien Perihel hett Pluto 1989 dörlopen un in dat Johr 2113 warrt he denn wedder in sien Aphel stahn. Dor kummt bi em blots noch de 2430. Deel von dat Sünnlicht an, wat op de Eer ankummt. Wenn een von dor ut de Sünn ankieken deit, weer se von’n Dörmeter her schienbar 1/50 von dat, wat wi op de Eer kennt. Dat weerd denn mehr as en Steern utsehen,man en bannig hellen Steern, de 164 mal heller lücht as de Vullmaand op de Eer.
Opfallig is, dat Pluto tweemal üm de Sünn löpt in de Tiet, in de Neptun dreemal rümlöpt. Dat warrt as 3:2-Bahnresonanz betekend un is ok bi annere Himmelskörpers all faststellt worrn.
Wegen sien lütte Grött, de bannig grote Exzentrizität un ok de starke Neegen von 17° gegen de Ekliptik hett man lange Tiet dacht, Pluto weer fröher en Maand von Neptun wesen, de utneiht is. Aver denn hett man noch en Reeg Asteroiden funnen, de ähnlich weern. Man hett toeerst glöövt, dat de grote Triton von Neptun infungen woorn weer un dorbi dat ursprünglich Maandsystem von den Planeten stöört worrn is. So harr man sik de grote Exzentrizität von den Maand Nereid verklort un meen, dat Pluto dorbi ut dat System ruttweelt worrn is. Vör dat Infangen von Triton snackt sien trüchlöpig Ümloopsinn.
Dör dat Opdecken von all de transneptuunschen Objekten an’n Rand von dat Sünnsystem, weer denn aver düdlich, dat Pluto man een von de gröttsten, wenigstens aver de hellste Himmelskörper in den Kuipergördel is, wat sik as en konzentreert Anhüpen von enige Dusend Asteroiden un Kometenkarns rutstellt hett, de as en Schiev achter de Neptunbahn liggt. Man glöövt nu, dat Triton ok to disse Objekten höhrt hett, bevör he infungen weer.
Von de Kuipergördelobjekten hebbt veele jüst de lieke 3:2-Bahnresonanz mit Neptun as de Pluto. Dorüm warrt disse Himmelkörpers ok Plutinos nöömt. De schient in disse Bahnresonanz ok irgendwie infungen to wesen dör den Gasriesen Neptun. De Himmelsmechanik wiest, dat de tyypschen bannig exzentrischen Ümloopbahnen över Johrmillionen Bestand hebbt.
Physikaalsch Egenschoppen
Rotatschoon
Pluto hett en Rotatschoonsass, de üm 122,52° gegen de Ümloopbahn neegt is, dorüm is de Rotatschoon trüchlöpig, d. h. gegen den Dreihsinn von den Ümloop üm de Sünn. Vör een vulle Rotatschoon brukt Pluto 6,387 Daag. De Negen von de Ass is noch gröter as bi Uranus, man in’n Ünnerscheed to de Venus un to’n Uranus is hier de Grund teemlich apenkünnig, as ok för de teemlich grote Rotatschoonsperiod, wiel de Egendreih von den Dwargplaneten dör de Tiedenkräft an den Ümloop von sien groten Maand Charon bunnen is. De beiden sünd bither dat eenzig Poor in dat Sünnsystem mit so en dubbelt bunnen Rotatschoon.
Opbo un Atmosphäär
Över Pluto is nich so veel bekannt as bi de mehrst annern Planeten, wiel noch keen Opnahmen von dichtbi maakt worrn sünd. Plutos Dörmeter is man blots 2.300 km. Dormit is he lütter as de söven gröttsten Maanden in dat Sünnsystem. Sien middlere Dicht is ungefäähr 2 g/cm³, worut en Tohopensetten von 70 % Steen un 30 % Wateries afleidt worrn is.
De Wetenschopplers gaht dorvon ut, dat Pluto den gröteren Neptun-Maand Triton baanig liek is. De hett en lieke Dicht un en bannig dünne Atmosphäär ut Stickstoff, hett ok en wat rötlich Klöör un wiest wohrschienlich ok Poolkappen op, wiel an’n Äquater düstere Rebeeten to finnen sünd. Sien Böverflach wiest von all Himmelskörpers in dat Sünnsystem – mit Utnahm von de Eer – de grötsten Helligkeitsünnerscheeden op. Dorvon kommt t. B. ok de Ünnerscheeden in de Helligkeit, de bi Düstern dör sien groten Maand 1985 un 1990 meten woorn sünd.
De bavensten Schichten bestaht wohrschienlich ut röden Steen mit en hogen Iesandeel. Binnen in hett de Dwargplanet wohrschienlich en Iesmantel, de en Karn ut Steen ümgeven deit. Man geiht dorvon ut, dat de Karn 70 % von de gesamte Masse utmaakt.
Pluto hett en Atmosphäär, de sik ogenschienlich mehrstendeels ut Stickstoff un dorto ut en beten Methan un Kohlenstoffmonoxid tosamensett. Man se is so dünn, dat ehr Druck blots wenige Mikrobar groot is. De Annahm, dat de Atmosphäär utfreren deit, wenn Pluto ut dat Rebeet dichter an de Sünn wedder achter sik lett, künn bither nich nawiest warrn. Ut den Vergliek von spektroskoopsch Meten von 1988 un 2002 geiht an sik ehrer vör, dat sik de Gashüll sogar wat utdehnt hett.
In’n Juli 2005 sünd to’nn eersten mal de thermschen Utstöten von Pluto un Charon trennt vonenanner meten worrn. Dorbi hett sik wiest, dat de Böverflach von Pluto mit -230 °C üm 10 °C köhler is, as dat bi en normal Strahlengliekgewicht wesen schüll. As Grund dorför wat de Utbillen von de Atmosphäär annahmen, de dör Sublimatschoon ut den fasten in den gasförmigen Tostand Küll freesett.
Maanden
Vundaag sünd vun Pluto fief Maanden bekannt. De gröttste dorvun is Charon, de al 1978 opdeckt woorn is un mit över 1200 km in’n Vergliek to’n Pluto sülvst teemlich groot is. De Gröttenproportschoon vun de beiden hett dorto föhrt, dat lange Tiet ok vun en „Dubbelplaneten“ snackt weer. Pluto un Charon hebbt en dubbelt bunnen Rotatschoon.
De beiden Pluto-Maanden, Nix un Hydra weern 2005 op Opnahmen vun dat Hubble-Teleskop opdeckt. Se sünd veel lütter as Charon. Se meet in’n Dörmeter na’n Schätzen en beten wat mehr as 100 km. De veerte Maand is noch veel lütter, wohrschienlich so wat twüschen 13 un 34 km. Opdeckt weer de in’n Sommer 2011 op ne’e Biller vun’t Hubble-Teleskop, de maakt weern, üm na en mööglich Ringsystem to söken. Siet Juli 2013 hett he den offiziellen Naam Kerberos. De föffte Maand Styx is een Johr later ok vun’t Hubble-Teleskop opdeckt worrn. Sien Dörmeter warrt op 10 bit 25 km schätzt.
Utforschen
Eerdbunnen Ünnersöken
De Historie vun’t Opdecken vun Pluto is meist so as de vun’n Neptun, de goot 83 Johr vörher funnen worrn is. Beide weern vorutseggt vun wegen de Stören vun de Ümloopbahnen vun de Naverplaneten. Disse sünd utrekent worrn un dorut hett man överleggt, woans de Bahn utsehn un woneem sik de noch unbekannte Planet ophollen müss. De vörutseggte negente Planet schüll verantwoortlich wesen för Bahnafwieken vun Neptun un Uranus.
Pluto weer na ruchweg fiefuntwintig Johr Söök an’n 18. Februar 1930 dör dat US-amerikaansche Lowell Observatory in Flagstaff, Arizona, dör Vergliek vun Opnahmen an’n Blinkkomparater opdeckt, man nich nipp un nau an de Steed, de vörutseggt worrn is. Jüst kort dorvör eerst weer de junge Opdecker Clyde Tombaugh för de fotograafsch Söök anstellt worrn. De Marsforscher Percival Lowell harr siet 1905 sülvst na dissen toeerst as Transneptun betekenten Himmelskörper socht un dat na em nöömte Lowell Observatory op’n Barg bi Flagstaff grünnt un finanzeert. As sik later rutstellt hett, weer Pluto ok al op twee Fotoplatten to sehn, de Loweel 1915 opnahmen harr. Dat weer em aver nicht kloor worrn, wieldat he na en veel helleret Objekt keken harr.
De Opdecken weer an’n 13. März 1930 an de düchtig intresserten Minschen wietergeven, an’n 149. Johresdag vun’t Opdecken vun Uranus dör William Herschel un den 75. Gebortsdag vun Percival Lowell, de 1916 storven weer.
Nu hett een noch en fein Naam socht. Dat Vörrecht för’t Nöömen leeg bi’t Lowell Observatorium, woneem ok bald en Reeg vun Vörslaag ingahn deen. De Naam vun den Herrscher över de Ünnerwelt ut de greekschen Mythologie, so wiet weg vun de Sünn, is vun Venetia Burney vörslahn worrn, en Schooldeern ut Oxford, de to de Tiet jüst ölven Johr oolt weer un sik bannig för de Mythologie intresseert hett. Se harr vun ehrn Grootvadder vun de Opdecken höört un den Naam seggt. He fünn den so goot, dat he den befrünnten Astronom un Professer för Astronomie Herbert Hall Turner dorvun vertellt hett, de den Vörslag wieterleiden de an de Sternwacht. In’n Mai is de Naam denn annahm worrn.
De Naamsvörslag Pluto för den vörutseggten Planeten weer 1919 al mol vun den franzööschen Astronom P. Reynaud maakt worrn. Doran hett 1930 aver nümms mehr an dacht. Bi de Utwahl vun den Naam hett wohrschienlich ok en Rull speelt, dat sik dat astronoomsch Teken ut de Anfangsbookstaven vun Lowell tohopensetten leet. Sien Witwe harr vörher al Percival, Lowell un sogor ehrn egen Naam Constance vörslahn.
Ut de schienbor Helligkeit (15mag) un en sinnige Annahm vun de Albedo hett man slaten, dat de ne’e Planet ungefäähr liek groot wesen müss as de Eer. Op de annern Siet künn man mit de Teleskopen dormols unmööglich direkt mikrometrisch den Dörmeter bestimmen. Dorüm geev dat gau Twievel, dat de Gravitatschoon vun’n Pluto groot noog weer, üm de Bahnafwieken vun de Naverplaneten ganz to verkloren.
Dat Forschen güng also wieter na den störenden Himmelkörper „Planet X“, de nu as „Transpluto“ betekent weer. Ok Clyde Tombaugh hett sik doran bedeeligt. As de Technik mit de Tiet jümmer beter woorn is un dormit ok de Teleksopen, müss de Dörmeter un de Mass vun Pluto jümmer mehr na ünnen korrigeert warrn. 1950 toeert op halve Eerdgrött, un man füngt al an doröver to unken, dat Pluto bi’t Extrapoleeren bald ganz verswinnen deit. Man hett sik denn ok unkonventschonell Saken överleggt: Pluto weer in Wohrheit veel grötter, aver man künn woll blots en lütten, hellen Plack op de Böverflach sehn.
De Astronom Fred Whipple hett as eersten nipp un nau de Ümloopbahn utrekent. He nehm dorvör Fotoplatten bit torüch in’t Johr 1908. De Mass kunn noch veel beter bestimmt warrn, as 1978 de Maand Charon opdeckt worrn is vun wegen de Gravitatschoonsdynamik vun dat System. 1985 bit 1990 geev dat en Reeg vun wesselsietig Verdecken twüschen de beiden. Dorvun künn denn opletzt de Dörmeter op 2.390 km bestimmt warrn. Jüngere Meten mit adaptive Optik, mit dat Hubble-Teleskop un bi Steernverdecken hebbt ne’e Weerten vun ruchweg 2.280 bit 2.320 km geven. Nauere Bestimmen warrt dat woll nicht geven, bevör nich en Ruumsond na Pluto flagen is.
Dör sien Helligkeit is Pluto meist sösstig Johr fröher opdeckt worrn as annere, bannig düstere Transneptunen. Över de dormols berekenten Bahnafwieken vun Uranus un Neptun warrt vundaag mehr spekuleert, dat se woll op lütte Meetfehlers torüchgahn sünd, de dormols nich to törnen weern. Butendem is ok de Mass vun den Neptun bi’t Vörbiflegen vun de Ruumsond Voyager 2 verkehrt inschätzt worrn. Nadem nu de Mass vun Neptun beter bekannt is, laat sik de Bahnen vun de buteren Planeten all teemlich goot verkloren. Dat gifft dorüm keen Notwännigkeit, noch en wieteren Planet X antonehmen.
Önnersöken mit Ruumsonden
De NASA harr al siet Anfang vun de 1990er Johren en Mission na’n Pluto plaant toeerst ünner den Naam Pluto Fast Flyby, later denn Pluto Kuiper Express. De schüll ünner dat Seggen vun’t Southwest Research Institute maakt warrn. Dorbi schüll acht geven warrn, dat dat mööglichst gau dörföhrt war, noch bevör de dünne Atmosphäär utfreren deit. Dat hangt dormit tohopen, dat de Ümloopbahn so düchtig exzentritisch is un sik Pluto siet 1989 wedder vun de Sünn wegbewegt. Erst 2247 warrt Pluto wedder an sien Perihel wesen.
Man, de eersten Konzepten vun de Mission hebbt nich henhaut vun wegen dat technisch Ümsetten un ok wegen to wenig Geld. 2001 is de olle Plaan dorüm dör de ne’e Mission New Horizons uttuuscht worrn. De Sond is an’n 19. Januar 2006 afflagen.
De Flaag duert wohrschienlich 9,5 Johr, un de Vörbiflaag an Pluto un Charon schall an’n 14. Juli 2015 wesen. De Beobachten schüllt 150 Daag vör’t Vörbiflegen losgahn. De eersten Biller warrt ungefäähr en Maand later indrapen un 90 Daag vör’t Ankamen warrt de Opnahmen vun de Sond hööger oplöst wesen as de vun’t Hubble-Teleskop. Plaant is, global Korten vun den Dwargplanet un sien Maand to maken, hooch oplööste Fotos to scheten, de bit to 25 Meter oplösen künnt, de Atmosphäär vun Pluto to ünnersöken un de Temperaturverdelen to meten.
Na Plaan schall de Sond in en Afstand vun 9.600 km an den Dwargplanet vörbi flegen un in 27.000 km Afstand to sien Maand Charon. Aver dat is eerst mol blots en Plaan, de wiel den Flaag noch ännert warrn künnt. Twee Weken na den lüttsten Afstand warrt de Önnersöken instellt un de sammelten Daten un INformatschonen na de Eer funkt. Bit all Daten ankamen sünd, warrt en poor Maanden vergahn, wiel op de Feern nich veel Informatschoon per Tiet överdragen warrn kann.
De Ruumsond schall över en Isotopenbatterie mit Energie versorgt warrn, de mit radioaktiv Plutonium 238Pu bedreven warrt. Dormit warrt söven Reedschoppn versorgt, de de baven besnackten Meten un Experimenten dörföhrn schüllt. Anwahners un Ümweltschulers in’t Rebeet vun Cape Canaveral harrn mitünner gegen den Start protesteert, wieldat se bang weern, dat villicht bi den Start vun de Sonde wat passeeren kunn un denn de Gefahr vun radioaktiv Strahlen bestahn künn.
Planet oder Dwargplanet
De Diskussion över Pluto as en Planet güng al los, as nich blots de sünners elliptische un düchtig neegte Ümloopbahn bekannt weer, man dorto dennok wies weer, dat dat Objekt doch gor nich so groot is, as man toeerst dacht. Nadem in’n September 1992 mit (15760) 1992 QB1 na Pluto un Charon dat drütte Transneptuunsche Objekt funnen worrn is, sünd een Johr later binnen veer Daag noch mol veer Plutinos opdeckt worrn.
Dat hett de Diskussion noch wieter andreven. Mit de Tiet sünd Hunnerte wietere Objekten ut den Kuipergördel opdeckt worrn, dorünner ok eenige, de liek groot sünd as Pluto. Utermatige Opdecken, as t. B un sünners (136199) Eris, de sogor noch grötter is as Pluto sünd denn vun de Medien faken glieks as de „Teihnte Planet“ betekent worrn. Dat is nödig worrn, es wetenschopplich Definitschoon för den Begreep Planet to finnen. Un mit de eersten Bestimmen vun so een Definitschoon weer tohopen mit Pluto sülvst nu keen vun disse Objekten as Planet bestätigt. An de Steed is för disse Himmelskörpers de Begreep Dwargplanet inföhrt worrn. Man jüst in Henblick op Pluto, de nu Johrteihnte lang de negente Planet wesen is, warrt disse Lösen ünner astronomen noch jümmer diskuteert.
De Definitschoon vun Planet, de nu mit den Tosatz fastleggt worrn is, na de een Objekt blots denn en Planet is, wenn sien Mass ok de gesamte Mass vun all annern Objekten in sien Bahnrebeet överdrapen deit, tütt in Betracht, dat Plutos Bahnrebeet den vun en Asteroiden gliekt. As dat gröttste Objekt vun de Plutinos speelt he eher de Rull vun den Asteroid (153) Hilda as dat gröttste Objekt vun de Hilda-Grupp. Hilda un tomindst 56 annere Objekten bewegt sik en Stück wiet buten den Asteroiden-Hööftgördel twüschen Mars un Jupiter in en 2:3-Proportschoon to de Ümlooptiet vun den Riesenplaneten.
Op de 26. Generalversammeln vun de Internatschonale Astronoomsche Union (IAU) in’n August 2006 in Prag weer toeerst en annere Definitschoon ahn den Tosatz vörslahn. Dorna schüll en Planet wesen, wat noog Mass hett, üm dör sien egen Gravitatschoon en ruchweg runne Form antonehmen, un sik op een Bahn üm en Steern bewegt, sülvst aver kein Steern oder Maand vun en Planeten is. Dorna weer aver nich blots Pluto en Planet bleven, man ok Ceres, Charon un Eris weern denn Planeten worrn. Charon weer dor mit bi, wiel dat System as en Dubbelplaneten ansehn warrn künn, as de gemeensome Sworpunkt buten Pluto liggt. Gliektietig is de Definitschoon för en ganz ne’e Klass vun Planeten vörslahn worrn, de so nöömten Plutonen, wo denn all de Planeten torekent worrn weern, de för en Ümloop mehr as 200 Johr bruukt, as ok Pluto. De Vörslag künn sik aver nich dörsetten, so dat opletzt an’n 24. August den afstimmt worrn is, dat Pluto nich länger mehr Planet wesen schüll un an de Steed in de ne’e Klass vun de Dwargplaneten inordent warrt. De ne’e Klass vun de Plutonen – för de Pluto ok jümmers noch de Prototyp is – is nu woll ok defineert worrn, man bleev ahn Naam, wiel de Beteken Pluton jüst so as ok annere Vörsläg aflohnt worrn sünd.
Siet September 2006 hett Pluto nu ok en Tall towiest kregen, as dat bi de Beteken vun Asteroiden begäng is neemlich (134340). En Tall warrt jümmer denn vergeven, wenn de Bahn vun en opdeckten Asteroid (oder nu even ok bi Dwargplaneten) dör utreckned veele Beobachten nau noog bestimmt worrn is, dat man em later dör de Ephemeriden, de een ut de Bahnelementen utreken kann, wedderfinnen kann. Plutos Bahn is woll al lang goot bekannt, man he harr noch keen Tall kregen, wiel he vörher jo as Planet gellen de.
Anners wat
1941 weer Plutonium, dat dormols letzte Element mit de Atomtall 94, na den to de Tiet butensten Planeten nöömt – dormit is de Reeg wietermaakt worrn, de mit dat Uran anfungen weer.
Bornen
Literatur
Alan Stern, Jaqueline Mitton: Pluto and Charon. Univ. of Arizona, Tucson 1997, Wiley-VCH, Weinheim 2005 (2. wtm. Opl.). ISBN 0-8165-1840-8, ISBN 3-527-40556-9
J. L. Elliot (u. a.): The recent expansion of Pluto's atmosphere. In: Nature. London 2003, 424 (10. Juli), S. 165–168. ISSN 0028-0836
David A Weintraub: Is Pluto a Planet? A Historical Journey through the Solar System. Princeton UP, Princeton 2007. ISBN 0-691-12348-9
Leif Allendorf: Planet Pluto. Die Geheimnisse des äußeren Sonnensystems. Avinus-Verlag, Berlin 2007. ISBN 978-3-930064-76-2
Websteden
Manfred Holl: Entdeckung des Planeten Pluto (hdt.)
Orbit-Simulatschoon, (Java) (engl.)
Mission vun de Nasa na’n Pluto (engl.)
science.orf.at to’t Aferkennen as’n Planet vun’n 24. August 2006 (hdt.)
Planet
! |
9704 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dissen%20%28Rap%29 | Dissen (Rap) | Dat Verb dissen warrt bi Hip-Hoppers un Rappers bruukt un bedutt so veel, as slecht öber een snacken, een vun'e Siet anmaken, een sunner Respekt behanneln un ok een rünnermaken mit Schimp un Schann.
Dissen kümmt ut de Engelsche Spraak vun dat Verb to disrespect.
An un for sik is dissen een Utdruck, de in den Slang in de USA bruukt warrt. Dör de Hip-Hop-Szeen is de Utdruck denn ok na Düütschland kamen. Bi de Hip-Hoppers is dat Dissen in den Battle-Rap to een egen Aart vun Kunst wurrn. Dat gifft Rappers, de maakt so nömmte Diss-Tracks, wo se dor öber singt, wie slecht se mit anner Rappers utkaamt un wat se jem an'n Hals wünscht.
Vun de Tiet af an, wo de Düütschrap sik goot verkopen leet, warrt de Begreep ok afsiets vun de Hip-Hop-Szeen bruukt.
Kiek ok bi
Hip-Hop-Jargon
Beef
Rap |
9705 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dissen | Dissen | Dissen betekent
Dissen, Stadt in’n Landkreis Ossenbrügge, Neddersassen,
Dissen, Oort in de Gemeen Dissen-Striesow in’n Landkreis Spree-Neiße, Brannenborg,
Dissen, Oort in de Gemeen Gudensberg in’n Schwalm-Eder-Kreis, Hessen,
Dissen, Begreep ut de Hip-Hop-Szeen.
Dissen is de Familiennaam von
August Dissen (1875–1933), düütschen Börgermeester,
Georg Ludolf Dissen (1784–1837), düütschen Klassischen Philoloog. |
9707 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Esens | Esens | Esens is en Stadt in den Landkreis Wittmund in Oostfreesland mit 6.975 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2010).
Wappen
Dat Stadtwappen wiest en Boor. Dorto is folgend Legende överleefert: As de Stadt Esens in dat Middelöller weer mal vun feindlich Truppen belagert wurr, weer jüst en fohrend Muskant mit sien Danzbooren binnerhalv vun de Stadtmüern. De kriegerisch Utnannersetten trucken sück länger Tiet henn, aber de mit Müern, Graben un Stadtdoren befestigt Stadt kunn all Angreep afwehren. So hebbt sück de Gegner doran makt, de Nahschubweeg aftosnieden, um de Stadt uttohungern. As de Not an‘ gröttsten un de Kapitulatschoon blots noch de Fraag vun en paar Stünn weer, hett sück tofällig de bit dorhenn inspaart Boor befreet, klauter vör Hunger brüllend up den Toorn vun en Stadtdoor un schmeet mit Steen um sück. De Feinde trucken dorut den falschen Sluss, dat de Esenser noch genügend Proviant harrn, um sogor noch en Boor dörtofuttern. Se hebbt denn de Belagerung afbraken; de Stadt weer rett. As Dank dorför wurr de Boor denn dat Esenser Wappendeert.
2002, as de Stadt Esens hör 475-johrig Bestahn fiern kunn, wurr en grooten Booren-Aktion start. För en düütlich Anstiegen vun de Attraktivität vun de Stadt sörgt sietdem 44 künstlerisch gestaltet Buddy Bären, dat Esenser Wappendeert keem dordör noch mehr in den Blickpunkt vun de Bürger as ok den tallriek Gasten vun de Stadt.
Historie
De Historie vun de Stadt fangt an um dat Johr 800. Eerstmals wurrd de Oort 1310 in sien oorsprünglich Schrievwies Eselingis erwähnt. Anner Naams vun de Stadt weern Ezelynck (1420), Eselinge (1421) un Ezense (1424). De Stadt weer lang Tiet Hööftoord vun dat Harlingerland, dat ok nah sien Vereenigung mit Oostfreesland sien wietgahnd Eegenständigkeit bewohren kunn. Mit den Övergang vun Oostfreesland an Preußen fung 1744 des langsam Afstieg vun de Stadt an, de eerst in dat 20. Johrhunnert beend wurrn kunn, as de Tourismus an wertschaplich Bedüüden wunn.
Middelöller bit 1540
En nipp un nau Grünnensdatum vun den Oort is nich bekannt. Funde ut de Völkerwanderungstiet (Urnen in Norddorf, Langhüüs un Keramik ut dat fröhe söbente bit to Midden vun dat 8. Johrhunnert) laaten en kontinueerlich Besiedeln vun dat Ümland annehmen. In dat Stadtrebeet sülvst fehlt Henwiesen up en jungsteentietlich oder bronzetietlich Besiedeln. Vereenzelt wurrn Relikte ut de röömsch Kaisertiet funnen. Man nimmt an, dat de Oort um 800 rüm as Hannel- un Marktoort up den stormflootsekeren Geestrand nich wiet vun de Küst grünnd wurrn is, um dat de Buernsiedler hör Produkte över See verkoopen kunnen. De Oort vun de Stadtgrünnen weer günstig wählt. Vun de Landsiet föhren dree Hannelsweeg nah Esens un mit de Noordsee weer de Oort dör en Sieldeep, dat man mit en Schipp befohren kunn, verbunnen. De Stadt kunn sück so to en Marktoort mit överregional Bedüüden entwickeln. För dat Johr 1321 is de Anwesenheit vun nedderlannsch Kooplüüd betüügt.
Middelöllerich Karn vun de Stadt is dat Straatenveereck um den Karkhügel mit den Marktplatz. De Karn gleedert sück in dat Markt-,- Steenstraaten- un dat Jücherquartier. Mit de Erschließung vun dat Neestädter Quartier wurr de Siedlungskarn afrundt. Wannehr de eerste Kark in Esens erricht wurrn is, is nich bekannt. In dat 13. Johrhunnert wurr de St.-Magnus-Kirche an de Stäe erricht, wo wohrschienlich tovör en Holtkark stahn hett. De Bau weer en dreeschiffig Tuffsteenkark, mit de de Harlinger ähnlich as de Brokmerländer oder anner oostfreesche Landgemeenden hör Eegenstännigkeit vun de Landesherren zementeeren dee.
In dat laat Middelöller keem dat Harlingerland mit Esens ünner den Infloot vun de tom Brok. Vun de wurrn de Hööftlinge vun Steeesdörp as Väägd in Esens insett. In de Kämpe üm de Vörherrschap in Oostfreesland wessel Hööftling Wibet de Sieden, woruphenn de tom Brok 1426 Esens tweislahn leeten. Nah de Stört vun dat Hööftlingsgeslecht ut dat Brokmerland steeg Wibet to’n sülvständigen Hööftling vun dat Harlingerland up. Ünner sien Herrschap wurr 1427/30 in’ Süüdoosten vun de damals noch nich befestig Marktflecken en Waterburg erricht. Nah den Sieg vun de Cirksena in de oostfreesch Eenigungskriegen full Esens af 1440 in de Hannen vun Wibet sien Schwegersöhn Ulrich Cirksena, den lateren Grafen vun Oostfeesland. 1454 överleet Ulrich de Stadt denn sien Neffen un trüen Gefolgsmann Sibet Attena.
Ünner sien Söhn Hero Omken (1473-1522), de de Böverhoheit vun de Cirksena över dat Harlingerland bestreeden dee, wurr de Stadt 1490 mit Wall, Graben un veer Dooren befestigt, wat de Utdehnung vun dat Stadtrebeet eng Grenzen setten dee, de eerst tegen Enn‘ vun dat 19. Johrhunnert överwunnen wurrn. Mehrfak hebbt de Cirksena in de folgend Johren (1494, 1515, 1524 un 1525) versöch, ehr Herrschapsanspröök in’t Harlingerland mit de Belagerung vun de Hööftstadt to ünnerstrieken. 1524 greep Graaf Edzard vun Oostfreesland dat Harlingerland an un dwung Balthasar, den Söhn vun Hero Omken, sück hüm to ünnergeven. Nah en doruphenn slooten Vergliek muss Balthasar för dat Aftrecken vun de gräflich Truppen en Summ vun 4.000 Gulden betallen un verspreeken, dat he de Vitalienbrüder nich mehr ünnerstütten dee. Todem sull de Burg in Esens sleepen wurrn, wat denn aber doch nich passeer. Balthasar leet de Befestigungen vun de Stadt sogar noch utbauen. So leet he dat Norderdor afdragen un dor en Batterietoorn as ok en mit Scheetscharten versehn Gewölbe errichten. Rings um den Wall entstunn en Palisadenbegrenzung.
De Utnannersetten mit de oostfreesch Graafen gung aber wieder As Enno II. as nee Graaf in Oostfreesland de Herrschap övernommen harr, wurr 1529 tüschen de Parteien en nee Vereenbarung drapen, in de de gegensietig Anspröök fastleggt wurrn. Tovör weer en Versöök, Balthasar trotz verspraaken Geleit to’n Gefangenen to maken, scheitert. Een Johr later hett Enno denn Balthasar in de Kark to’n Lehnseid glick anderen Junckern der Grafschap Ost-Friessland. un to’n Verzicht up den gröttsten Deel vun sien Herrschapsrebeet dwungen. De Befestigungen vun Esens wurrn in de Folgetiet sleepen, de Burg aber nich. Balthasar hett sück to sien Süster Onna, de mit den dortigen Herren verheiraadt weer, in de Grafschaft Rietberg afsett. Vun dor ut keem he an den kathoolsch Hartog Karl von Geldern ran, de en en Feind vun de protestantisch Cirksena weer. Karl hett Balhasar denn sien Ünnerstütten bi dat Torüchhalen vun sien Herrschap gewährt.
Dormit hett Balthasar de so nömmt Geldrische Fehde anfangen. Mit Gelderns Hülp full he in Oostfreesland in un hett in dat Land swoor Verwüstungen un groot Leed anricht. Graaf Enno weer dwungen, Balthasar sein olde Herrschap torüchtogeven un noch wiedere Togeständnisse to maken. Dat Harlingerland stunn aber vun nu an ünner offiziell Lehnshoheit vun Geldern un hett sien Unafhängigkeit verloren.
Tüschen 1537 un 1540 hett Balthasar Esens Stadtrechte verlehnt. To disse Tiet stunnen binnerhalv vun de Stadtmüern all mehr as 300 Hüüs.
Mit Rückendeckung vun sien Verbündeten Karl von Geldern roov un brandschatz Balthasar in de Ländereen vun sienr Nahbers. Dormit broch he aber de sück sonst aflehnend tegenöverstahnd Maria von Jever un Graf Enno dorto, sück tegen hüm to verbünnen. Mit sien Ünnerstütten vun de Seerooveree broch he todem de Hansestadt Bremen tegen sück up. In‘ Sömmer 1540 wurr de Stadt Esens vun Truppen vun der mit Bremen verbünnd Herrschap Jever belagert. Noch während de Belagerung is de krank wurrn Balthasar in‘ Oktober 1540 as letzt männlich Nahkommen vun sien Geslecht storven.
Vun der Herrschap vun de Rietberger bit to’n Enn vun de eerst Preußisch Herrschap- 1540 bis 1806
Nah de Dood vun Junker Balthasar full dat Harlingerland un mit hüm Esens an de Süster vun Balthasar, Onna von Rietberg, un deren Söhn Johann. 1547 wurrn Stadt un Burg Esens dör en tweeten Wall un Graben starker befestigt. Dorför muss de old Bürgerweide vör dat Herdetor wieken. To’n Utgliek kreegen de Esenser 1563 en nee Weide för 300 Swien. Nah dat Utstarven vun de männlich Linie vun de Grafen von Rietberg wurrn de Grafen in Oostfreesland upgrund vun de ehelich Verbinnen vun Ennos II. mit Walburga von Rietberg, de he 1581 in Esens heiraadt harr, deren Nahfolger. Enno III. hett aber in den Berumer Vergliek 1600 aber togunsten vun sein Döchter up Rietberg un kreeg dorför dat Harlingerland mit Esens as Hööftstadt. 1597-1598 hett de Pest eerstmals in Esens för Leed un Dood sörgt.
Dat Harlingerland bleev wieder rechtlich unafhängig, weer aber in Personalunion mit Oostfreesland verbunnen. So bleev de Kanzlei in Esens nah 1600 as Böver- un Appellationsgericht för dat Harlingerland bestahn. De Stadt deen den Cirksena bitt o de hör Utstarven 1744 as tweet Residenz neben Emden un later Auerk. Af 1611 leeten de oostfreesch Landsherren up de Burg in Esens Münten präägen.
An‘ 26. Mai 1586 is Walburgis von Rietberg, kört nahdem se hörn Söhn boren harr, in dat Öller vun 30 Johr in Esens storven. Mit hör starv de Linie vun de Graafschaft Rietberg ut dat Huus Werl-Arnsberg ut. Hör letzt Ruhestäe funn se in de Magnuskark in Esens, wo Enno II. hör to Ehren en Epitaph un en Grafftmal errichten leet.
To de Tiet vun den Dartigjohrigen Krieg wurr Esens mehrfak besett. Toeerst trucken Truppen vun den Protestantischen Heerführer Ernst von Mansfeld nah Oostfreesland. De machtlos Graaf Enno III. geev sien Residenz Auerk pries un truck sück nah Esens torüch, wo he as en Gefangener leevt hett, wiel de Mansfelder Truppen achter hüm an gahn sünd un hüm fastsett hebbt. De Mansfelder hebbt hüm dorto de 300.000 Daler, de nah de Bestimmungen vun den Berumer Vergliek as Affindung för dat Aftreden vun dat anfangs nich to Oostfreesland hörend Harlingerland dör de Grafen vun Rietberg dacht weer, klaut. Disse Verlust hett Ennos Nahkommen in lateren Tieden nöch gröttere Schwierigkeiten bereit. Nahdem de Mansfelder aftrucken weer, wurr de Stadt 1627 vun Kaiserlichen Truppen ünner Tilly besett. Dornah hemm hessisch Truppen Esens besett. 1635 is todem de Pest weer utbraken.
In de Tiet vun den Dartigjohrigen Krieg fall woll ok de Ansiedlung vun de eerstn Jööden in Esens, van deren rund 300-johrig Historie noch hüüd de Ruine vun de Synagoge, de jöödsch Freedenhoff un dat Museum in dat August-Gottschalk-Haus tüügen.
Nahdem de old Verbindung to dat Meer dör Verlandungen un dör Indieken för groot Seeschippen nich mehr befohrbor weer, wurr in dat laat 17. Johrhunnert in Bensersiel en nee Haven för den Oort anleggt. To disse Tiet geev dat in de Stadt acht Zünfte: de Schmiedezunft, de Wull- un Lienenweberzunft, de Backerzunft, de Zunft vun de Barbiere, de Zunft vun de Schnitger, Küfer, Glaser un Timmerlüüd, de Schosterzunft, de Krämer- un Wandsniederzunft un de Zunft vun de Fuhrlüüd.
Nahdem dat dat Füürstenhuus in dat Johr 1744 nich mehr geev, full deren Gesamtbesitt un dormit ok dat Harlingerland an dat Preußisch Königriek.
Eerste Preußische Herrschap (1744 bit 1806)
De Preußen hebbt denn denn Burg sleepen, wiel de nu nich mehr bruukt wurr. 1745 wurr all de Kanzlee un dormit ok dat Bövergericht in Esens slooten, un 1748 de Müntstäe nah Auerk verleggt. Esens wurr dormit to en lütt Provinzstadt in de Region.
As 1781 dat Berliner Gesangbuch in‘t Harlingerland inführt weern sull, führ dat 1782/83 to allgemeen Protesten in de Region, an de sück de Esenser Bürger mit Steinen und Knüppeln bedeeligt hebbt. Kört dorup wurr dat de Gemeenden freestellt, dat Gesangbook to nutzen.
Ünner Hollandsch, Franzöösch un Preußisch Herrschap (1806 bis 1815)
Elf Daag nah de Slacht bi Jena un Auerstedt wurrn an‘ 25. Oktober 1806 hollandnsch Truppen vun hör König Louis in Marsch sett. Se hebbt över de Eems sett un sünd eenig Daag later nah Auerk marscheert. Oostfreesland un dat Jeverland wurrn to dat Departement Oost-Vriesland. An‘ 11. März 1808 wurr dat Departement in Auerk fierlich in dat Königriek Holland integreert. Dorto hebbt in de Stadt des Karkenglocken lüüt un 21 Salutschööt wurrn affüert. An’t Slott un an’t Raathuus wurrn de königlich-hollandsch Wappen anbrocht, up dat Slotttoorn wurr de Trikolore hisst.
In de folgenden dree Johren weer Oostfreesland (mit Utnahm vun dat Rheiderland, dat de Departement Groningen angleedert wurr) as Oost-Vriesland dat elft Departement vun dat Königriek Holland. As hier to’n 1. Januar 1809 all in dat Königreich gelldend Lasten, Afgaben un Stüern inführt wurrn, keem dat in Esens to swoor Tumulten, in deren Verloop de Fenster vun de Hüüs, in de Finanzbeamte wahnen deen, insmeeten wurrn un dat Huus vun de Böveramtmann hett man sogor innahmen. De Unruhen kunnen eerst to’n Enn brocht wurrn, nahdem veer Brigaden Gendarmen nah Esens versett wurrn.
Anfang 1810 fungen franzöösch Truppen, Holland to besetten. Eenig Duusend franzöösch Suldaten sünd kört dorup in Oostfreesland inmarscheert. Oostfreesland wurr to dat Departement de l’Ems-Oriental (Osterems). Todem geev dat in de Kommunalverwaltung Verännerungen. De Börgermneester weer nu Maire. Ok dat Naamensrecht änner sück und all Oostfreesen mussen sück en eenheitlich Familiennaam geven (Dekret van‘ 18. August 1811, Inführung vun de Code Napoléon). Esens wurr to en Kanton in dat Arrondissement Jever. In‘ Gegensatz to de preußisch Tieden, in de Oostfreesland utdrücklich kien Militärdeenst aftoleisten harrn, mussen se ünner franzöösch Herrschap Suldaten stellen. Bi de eersten Militäruthevung wurrn in Esens 17 Mann to’n Deenst verplicht, wat denn abermals to Unruhen un Desertationen führen de, de aber ok gau weer afklungen. As sück nah de Russlandfeldzug de Nedderlaag vun Napoleon afteken dee un Hamborg vun russsch Truppen in‘ März 1813 vörövergahnd befreet wurr, keem dat in Oostfreesland to en Upstand, de sück vun Freebörg över Reepsholt, Leerhaaf, Burhaaf, Buttfoor, Dunum, Steesdörp bit nah Esens untbreeden. De französchen Beamten sünd flücht un hebbt in Auerk Schuul söcht. Noch weer de Macht vun de Franzoosen nich braken. De Präfekt hett den Upstand mit Verstärkung ut Groningen daalslahn. Bi Rispel (dicht bi Wittmund) sünd denn upsternaatsch un franzöösch Truppen upnanner drapen. Dat Gefecht wurr vun de Franzoosen wunnen. Dornah weer dat mit den Unruhen eerst mal daan. An de Befreeungskriegen tegen Napoleon hebbt sück Esenser Bürger mit en 1814 upstellt Landwehr bedeeligt, de 1816 ahn Verluste ut Frankriek torüchkeem. Nah de Tosommenrbröök vun de franzöösch Herrschap trucken in de Johren 1813 bit 1815 weer de Preußen in un de old Landsgrenzen wurrn weer herstellt.
Esens in dat Königriek Hannober (1815 bis 1866)
Nah den Wiener Kongress wurr Preußen in’t Fröhjohr 1813 dorto verplicht, Oostfreesland an dat an mit Grootbritannien in Personalunion verbunnen Königriek Hannober aftotreden. De Övergaav funn 1815 statt. Esens wurr to’n Seet vun twee Ämter, nämlich, Esens-Stadt un Esens-Amt (dat Ümland vun de Stadt) in de Landdrostee Auerk. Während de Hannobersch Verfatenskonflikt wurr de Börgermeester vun de Stadt, Eduard Wedekind 1841 strafversett. He harr sück tovör mit apen Protest tegen de Upheeven vun dat Staatsgrundgesett dör König Ernst August wend tun wuss dorbi de Esenser Bevölkerung achter sück.
Aber ünner de Herrschap vun Hannober gung dat mit de Infrastruktur in Oostfreesland vöran. Bit dorto weern de Straaten un Weeg in Oostfreesland in en slechten Tostand un deelwies nich mehr to bruken. Nu keem en groot anleggt Chausseebauprogramm. Esens wurr 1843 en Straat nah Ogenbargen an dat Straatennett, dat bit hüüd existeeert, anslooten.
Während de Revolution von 1848/49 keem dat in Esens 1849 to en groot Kundgeevung up den Marktplatz, bi de sück Rektor Carl Gittermann to de Frankfurter Nationalversammlung bekennen dee un den Fürsten vörhull, dat se dat Verspreken, hör Länner nee Verfaten to geven, nich inhollen harrn. Dorför wurr he later för veer Week Gefängnis veroordeelt.
Ünner Hannobersch Herrschap wurr 1848 de St.-Magnus-Kark nah Plääns vun de ut de Hööftstadt vun dat Königriek stammend Konsistorialbaumeester Friedrich August Ludwig Hellner nee baut, nahdem dat old Karkengebäude wegen Baufälligkeit afreeten weern muss..
An' 25. September 1860 geev dat en grooten Stadtbrand in Esens, bi dat een Drittel vun de 382 Wahnhüüs (bi 2.351 Inwahner to de Tiet), nämlich 110 Hüüs un 25 Nebengebäude vernicht wurrn. 14 Gebäude weern düchtig beschädigt. 192 Familien mit 570 Personen weern mit en Slag obdaakloos. Mindst een Fru keem dorbi to Dood. Dornah hett man mit Spendengeller de Stadt weer nee ubaut. Insbesünnere an de Westerstraat kann man hüüd noch seen, wannehr de Hüüs baut wurrn sünd.
Vun de Düütsch Krieg bit to’n Enn‘ vun de Weimarer Republik (1866 bit 1933)
Nah den Düütschen Krieg van 1866 full dat Königriek Hannober un mit hüm Esens weer an Preußen. 1885 wurr in‘ Tosommenhang mit en Verwaltensreform ut de Ämter Wittmund un Esens as ok de Stadt Esens de Landkreis Wittmund bildt. Seet vun den Landkreis wurr Wittmund un Esens dordör weer wat torüchsett. Up de anner Siet kreeg Esens aber ok dör den Ansluss an de Oostfreesch Küstenbahn 1883 un an de Lüttbahn Leer–Aurich–Wittmund (1909) en Anschuven in de Entwicklung as Marktoort för dat Versörgen vun de landwertschaplich präägt Marsch- un Geestrebeeden ümto as ok de to dat Harlingerland hörrnden Eilannen Langeoog un Spiekeroog. In de Folgeteit wurrn mehrere Firmen un Genossenschoppen grünnd, dorünner en genossenschaplich bedreeven Fleeschwarenfabrik, en Gaswark und en Genossenschapssbank. Um de Johrhunnertwennen fung dat an, dat sück de Fremdenverkehr up de Insels entwickeln dee un Esens wurr mit de Sielhabens in Bensersiel un Neeharlingersiel to’n Verkehrsknütt för dat Versörgen vun de Insels Langeoog un Spiekeroog.
To Tiet vun de Weimarer Republik bestimmen neben Handwarksbedriev un Eenzelhannelsgeschäften en grood Mulkeree un en Musselkalkmöhlen dat wertschaplich Bild. To disse Tiet gull Esens as Hoochburg vun de liberalen DDP, de bispeelswies 1920 bi de Wahlen to’n Rieksdag 43,9 % vun de Stimmen kreeg. Tegen Enn‘ vun de Weimarer Republik wurrn de rechten Parteien immer starker.
Tiet vun de Natschonalsozialismus un Tweet Weltkrieg
Bi de Rieksdagswahl van‘ 5. März 1933 wurr de NSDAP mit en Andeel vun 56,8 % vun de Stimmen de starkste Partei in Esens folgt vun de 1933 ünner de Naam Kampffront Schwarz-Weiß-Rot antredend Deutschnationalen Volkspartei, de 21,1 % vun de Stimmen up sück vereenigen kunn. För de SPD hebbt man blots noch 13,8 %, för de KPD 2,9 % vun de Wählers stimmt.
Afsehn vun wenig Aktschonen vun de Kramergilde gegen jöödsche Konkurrenten un seltenen Övergreep vun enkeld Personen oder Gruppen gegen de jöödsche Gemeend harr dat in Esens vör 1933 meest kien nennenswert Utnannersetten tüschen Jööden und Christen geven. Noch bi de Kommunalwahlen van‘ 12. März 1933 kandideer de Jööd Simon Weintal nochmals för en Seet in‘ Stadtrat, kunn aber blots de Stimmen vun de in Esens levend Jööden up sück vereenigen, wat aber för en nochmalig Wahl nich recken dee.
Nah de Wahl wurr in de Stadt en nee Bürgervorsteherkollegium bild, dat as en vun de eerst Maßnahmen den Utsluss vun Jööden bi de Updragsvergaav för Lieferungen an de Stadt besluuten dee. De Boykott vun jöödsch Geschäfte fung in Esens an‘ 28. März 1933 an. An‘ 12. April 1933 bericht de oostfreesche Daagszeitung ut Esens: „Juden gehören nicht in deutsche Schützenvereine. In der letzten Mitgliederversammlung wurden sämtliche Ausländer einschließlich Juden von der Mitgliedschaft ausgeschlossen.“
Wertschaplich beeter sück de Laag in de eerst Johren nah de Machtövernahm dör de Natschonalsozialisten. Ut Dankbarkeit wurrn in Esens twee Straaten in Hindenburgstraße un Adolf-Hitler-Straße umnömmt. Dör Infrastrukturmaßnahmen, as etwa den Utbau vun den Haven in Bensersiel sunk de Arbeitslosenquote in de Stadt. Parallel dorto gung de Utgrenzung vun de Jööden wieder. Völ Jööden hebbt doruphenn de Stadt verlaaten. De letzt Beerdigung up den jöödschen Freedhoff funn an‘ 31. März 1938 statt. Während de Novemberpogrome 1938 wurr de Synagoog vun de Esenser SA daalbrennt un all Jööden ut de Stadt verhaft. Den Jöödschen Freedhoff hebbt se in’t Fröhjohr schänd, so dat dor blots noch wenig Graffsteen vun erhollen sünd.
Mindestens 40 vun de 139 tüschen 1933 un Fröhjohr 1944 ständig oder vörövergahnd in Esens levend Jööden sünd in‘ Holocaust ümkommen. 56 sünd in’t Utland, vör allen in de USA, nah Argentinien un Israel emigreert.
1942 wurrd bi Esens en Utbillenslager för Marine- Artilleristen inricht, later ok en Kriegsgefangenenlager, de sien Insassen sowohl in gewerblich Bedriev as ok in de Landwertschap insett wurrn. Dör Bombenangreep harr Esens in de folgend Johren umfangriek Verluste an Minschen un Bausubstanz. Besünners verheerend weer de Bombenangeep vun de Allieerten an‘ 27. September 1943, as 225 Sprengbomben över Esens afsmeeten wurrn sünd. Dorbi keemen 165 Minschen to Dood und groot Deelen vun de Stadtkarn, nämlich 383 Hüüs wurrn tweibombt oder swoor beschädigt. Dat „Armen- und Arbeiterhaus“ wurr kumplett vernicht un in de Keller vun dat Bowark sünd alleen 102 School- un Landjohrskinner to Dood kommen. Esens – sülvst ahn militärische Bedüüden – wurr as so nömmt „Target of Opportunity“ (Gelegenheitsziel) vun verirrt Bombers drapen, de eegentlich Emden as Ziel harrn.
An‘ Enn vun den Tweeten Weltkrieg trucken eerst kanaadsch, later britsch Truppen in Esens in. Mit dat Eerst, wat de denn makt hemm, weer denn, all Kommunalpolitiker ut de NS-Tiet ruttosetten. An de hör Stäe wurrn vun de Militärverwalten Eberhard Buisman as Börgermeester as ok 15 unbelastete Börger as Stadträte insett.
Nahkriegsentwicklung
Dör den Flüchtlingsstroom in de Nahkriegstiet nehm de Bevölkerung vun Esens düchtig to. Mehr as 1500 Flüchtlinge mussen versörgt weern, wat to groot Probleme führen dee. 1946 bedroog de Andeel vun Flüchtlinge un Verdreeven an de Gesamtbevölkerung 18 %. Bis 1950 steeg he up 24%. 1949 weern vun 4.047 Inwahner vun de Stadt 698 Verdreeven un 274 Flüchtlinge, Umquarteerte un Evakueerte.
Wertschaplich gung dat langsam bargup. 1951 wurr de Bade- und Verkehrsverein Esens-Bensersiel grünnd. Af 1960 wurrd massiv in de Entwicklung vun de Fremdenverkehr investeert. 1972 wurr Esens in de Gemeendereform mit de Gemeende ümto to en Samtgemeend tosommenslooten. In dat sülvig Johr wurrn Esens un Bensersiel as Küstenbadeorte anerkannt. Nah wiederen Investitionen in de touristisch Infrastruktur wurrn beid Öörd 1990 to’n Nordseebad (Kuroort) maakt. Bensersiel is siet 1996 ok Noordseeheilbad. De Övernachtungstallen in Esens-Bensersiel steegen van 77 000 (1964) up 241 000 (1971), 1988 leegen se bi 710 000, 1990 sogor bi 777 000 Övernachtungen pro Johr.
Hüüd is de Tourismus in de Stadt un de Region ümto de bedüüdenst Wertschapsfaktor, in den vör allen in de Oortsdeel Bensersiel wieder stark investeert wurrd.
Inwahnerentwicklung
De Stadt Esens tellt hüüd good 7.000 Inwahner un is dormit, meeten an de Inwahnertall, en vun de lüttst Städer in Oostfreesland.
Bauwarken un Kultur
St.-Magnus-Kark
De 1848 dör Friedrich August Ludwig Hellner ut Hannober erricht Bau entstunn an Stäe vun en groot dreischippig Backsteenbasilika vun dat 15. Johrhunnert, de kört vördem wegen Baufälligkeit afbraken weern muss. De jetzig Bau präsenteert sück as laatklassizistisch Backsteenbau in‘ so nömmt Rundbagenstil. De Westtoorn entstunn all 1844. In de 51 Meter hooch Toorn befind sück de Marienglock van 1475 (umgooten 1844), de St. Magnus Glock van 1482 (umgooten 1728), de Luther Glock van 1483 (umgooten 1881, 1906, 1913 un 1917 an den Staat afgeven. eerst 1975 wurr se ersett) un de Freedensglock van 1925. In de Glockentoorn befind sück hüüd buterdem en Museum. Dat Binnere vun de Kark is dorgegen as dreischippig neegootsch Hallenkark gestalt, de mit dreesiedig ümloopend Emporen versehn is. De meest Utstattungsstücken stammt noch ut den Vörgängerbau: In‘ Chor de 1714 betekend Altarupsatz mit en vun Wienranken umgevend Krüüzigungsgrupp. De 1674 stift Kanzel hett en riek smückt Schalldeckel. Dat Bronzedöffbecken vua 1474 is en Wark vun Hinrik Klinghe. Hervörtoheven is de prachtvull Sandsteentumba vun den 1473 storven Ridder Sibet Attena. Dorneben gifft dat in de Kark mehrere Epitaphien ut dat 16. bit 17. Johrhunnert. De Örgel wurr van 1848 bit 1860 vun Arnold Rohlfs baut un hett 2 Manuale, en sülvständig Pedal un 30 Register. Dormit is se de gröttste Örgel ut Oostfreesland ut dat 19. Johrhunnert.
To de nee’ere Kunstwarken hörrt en Arbeit vun den Esenser Künstler Horst Buldt ut dat Johr 1998, en Vader-Unser-Collage, de in de vördere Deel vun dat Hööftschipp vun de Kark to sehn is.
In dat Johr 854 hulp de Bröerschap vun de Freesen in Rom (Schola) den Paapst, Rom tegen de Sarazenen to verteidigen. In Veroli in Middelitalien hebbt de Freesen de Gebeine vun den Hilligen Magnus vun Trani burgen, un hebbt se in de Freesenkark St. Michaelis un St. Magnus neben den Petersplatz begraven. De Rettungstat wurr in de Kark dör en Marmortafel vermarkt. Later wurrn de Reliquien vun St. Magnus nah Freesland brocht un in en Schrein in de St. Magnuskark in Esens bestatt, was siet 1150 betüügt is.
Anner Bauwarken
Raathuus, ehemals Palais von Heespen. De tweegeschossig Backsteenbau mit Quaderputz und Walmdaak deent eerst siet 1943 as Verwaltensgebäude. De Frontsiet is mit en dreeassig Middelrisalit utstatt, de dör Kolossalpilaster infaat wuurd. Man hett faststellt, dat dat Gebäude all um 1610/15 erricht wurrn is, worbi man en öller Müerdeel mit bruukt hett. In‘t 17. Johrhunnert wurrd de Amtmann Johann Vieth as Eegendömer nömmt, de 1705 storven is. Wannehr dat nipp un nau in den Besitt vun den Kanzleiverwalter Wilhelm von Heespen keem, de 1703 in de Stadt keem, is nich överleefert. De ünner de nee Eegendömer dörführt Umbau wurrd to’n Anfang vun dat tweet Johrteint vun dat 18. Jahrhunnert ansett. In‘ Rahmen vun disse mehr oder weniger kumplett Umbau wurr dat Bauwark mit en regelmatig gleedert Fassade in‘ Sinn vun den Barocks versehn. De hüüdig Verputz wurr aber woll eerst in de Loop vun dat 19. Johrhunnert anbrocht. Vun de Rüüms in dat Gebäude hett blots de Ahnensaal sien historsch Utstattung bewohrt, to de en Kamin un verscheeden Gobelins hörrn. In de Ingangshall is de Balustertrapp erhollen bleeven.
Old Amtsgericht. De klassizistisch Putzbau mit Walmdaak un dreeassig Middelrisalit wurr 1827 baut. Nahdem man dat völ umbaut hett, is dor hüüd en Architekturbüro intrucken.
Ehmalig Volksschool (jetzt evangeelsch Gemeendhuus). De Backsteen-Traufenbau dicht bi de Magnus-Kark wurr 1861–66 in Formen vun den Rundbagenstil erricht.
In de Binnenstadt gifft dat noch mehr, meest in Backsteen erstellt Wohnbauten, de noch erhollen sünd. De Raatswerschap Am Markt 1 wurr 1839 as Traufenhuus mit en flach Dreeecksgeevel baut. 1851 hett man up dat achterliggend Grundstpück de groot Gulfschüer tofügt. De Fassade vun dat nebenan liggend un mit en Freetrapp versehen Geevelhuus Am Markt 3 (Haus Mettcker) stammt wohrschienlich ok ut de 1. Hälft vun dat 19. Johrhunnert. In de Karn is dat Bauwark aber woll bedüüdend öller. Man hett denn annommen, dat an disse Stäe dat Steenhuus vun den Vaagt Wibet von Stedesdorf stahn hett. Dat kunn aber nah Ünnersööken för en lütt Sett nicht bestätigt wurrn. Bausubstanz ut dat Middelöller leet sück nich nahwiesen. An‘ Herrenwall 6 kann man en eengeschossig traufständigen Bau mit Mansarddaak finnen, de sück dör en dreeassig Middelrisalit uttekent. Dat Huus wurr 1863 in laatklassizistisch Formen erricht. In de Steinstraße 12 liggt dat so nömmt Edzardsche Huus. Dat stammt vermutlich noch ut dat 16. Johrhunnert un hörrt dormit to de öldsten Wahnhüüs vun de Stadt. De Fassade hett man aber nahderhenn nee makt. De an nedderlännsch Vörbiller orienteert Geevel, de noch laatbarocke Formen upwiest, is mit "1788" betekent. Binnen bleev de historsche Deel erhollen, de man hüüd as Verkoopsruum nutzt. Reste vun en lüttbürger Wahnbebauung giift dat ok noch an de Süüdsiet vun de Jücherstraße. to de wenig Vertreder vun den Jugendstil in Esens hörrt Herdetor 19, de sien Fassade mit floralen Elementen dekoreert is.
Regelmatig Veranstaltungen
Schützenfest: Dat Esenser Schützenfest tellt to de gröttst Schützenfesten in Neddersassen un gellt dorbi as dat gröttst Schützenfest in Oostfreesland. Jedes Johr wurrd dat vun ruch weg 75.000 Minschen besöcht. Etwa 100 Schausteller beschicken dat Fest. Dann fangt meest immer Freedag vör den tweeten Sönndag in‘ Juli un geiht to Enn‘ an de folgend Middweek.
Balthasar-Fest: Dat Fest find jedes Johr Enn‘ Juli/Anfang August statt.
Museen
Dat Turm-Museum in St. Magnus wiest siet 1982 de Historie vun de bedüüdend Kark vun dat Harlingerland nah. Up fiev Etagen kann de Besööker tallriek Exponate un völ Informationen kriegen. In en futuristisch anmoodend Neebau achter de St. Magnus-Kark befind sück dat Holografiemuseum. Up dree Stockwarken kann man neben Informatschonen to optisch Täuschungen tallriek Holografien un Anleitung to deren Herstellung finnen. De Heimatverein Esens e.V. nutzt in de Peldemöhl all Etagen un dat angrenzend Müllerhuus mit Anbau as Heimatmuseum to de Darstellung vun de Siedlungshistorie vun dat Harlingerland un de Historie vun de Stadt Esens. In dat ehmalg jöödsch Schoolhuus, dat hüüdige August-Gottschalk-Haus gifft dat en Gedenkstäe mit Utstellung to de nee’ere Historie vun de oostfreesch Jööden. Dat Gebäude wurr 1985 vun de Stadt Esens köfft, um dat nah en all lang bestahnd Bebauungsplan aftobreken und an sien Stäe Parkplatzen antoleggen. Dör en Privatinitiative vun den Vereen Ökumenischer Arbeitskreis Juden und Christen in Esens e. V., kunn man aber dat Huus retten un dorin de Gedenkstäe uptobauen. Bi de Herrichtung vun dat Huus wurr vullständig erhollen Mikwe vun de jöödsch Gemeend opdeckt. An‘ 29. August 1990 wurr de Gedenkstäe denn as August-Gottschalk-Haus an de Apenlichkeit övergeven.
Wertschap un Infrastruktur
Verkehr
De Stadt is in‘ Momang de Endpunkt vun de Oostfreesch Küstenbahn vun Wilhelmshaven nah Esens (KBS 393), de fröher noch wieder över Dornum (af hier noch Museumsbedriev) nah Nörden gung. Plans, dat weer uptobauen scheitert to Tied doran, dat eenig Gemeenden nich tostimmen dooht. Bit to dat Johr 2010 geev dat en olden Bahnhoff mit Bahnhoffsgebäude (de aber nu en Supermarkt wieken mussen). De hüüdig Holtstäe liggt wieder ööstlich. De Züüg kommt in Stünntakt in Esens an un hörrt to de to Veolia Verkehr hörrnd NordWestBahn in Richtung Wilhelmshaven.
Fröher fung in Esens ok en Streckenast vun de Kreisbahn Auerk an, de de Städer Leer, Auerk, Esens un Wittmund up 1000 mm Spoorbreeed verbunn un besünners dör de Goodverkehr aber ok för Personenverkehr deen. Vun Esens führ buterdem en Stichbahn vun de Auerker Kreisbahn nah Bensersiel, um de Lüüd, de nah Langeoog wullen, an den Haben to bringen. Deelen vun de old un all lang afbaut Bahnstreck sünd hüüd Radweeg.
Bildung
Da Niedersächsische Internatsgymnasium (NIGE) führt as eenzig ünner de Neddersassisch Internatsgymnasien vun de 6. Klass an neben Franzöösch ok Latiensch as tweet Frömdspraak. Schöler vun tallriek Eilannen vun Neddersassen, de dat Abitur maken willt, besöökt nah de teihnt Klass dat NIGE in Esens, wo rund 1.000 Schöler ünnerricht wurrn. 90% vun de Schöler kommt vun de oostfreesch Inseln. De Carl-Gittermann-Realschule wurr nah den Schoolrektor Johann Carl Gittermann nömmt, de sück to de Revolutschoon van 1848/49 to de Frankfurter Nationalversammlung bekannt hett un den Fürsten vörhollen hett, dat se hör Verspreken, hör Länner eegen Verfaaten to geven, nich hollen harrn. Dorför wurr he to veer Week Gefängnis veroordeelt. De Realschool wurrd vun rund 450 Schöler besöcht un is Partnerschule des SV Werder Bremen. Up ruch weg 250 Schüler kummt de Herbert-Jander-Hauptschule. Naamgever is en ehmalg Schoolleiter. De Christian-Wilhelm-Schneider-Förderschule wurr nah den Pastor un Grünner vun dat ehmalg Waisenhuus to Esens nömmt. Dor sünd etwa 170 Schöler. De Grundschool Esens Noord mit hör rund 430 Schöler ünnerhollt en Butenstäe in Werdum.
Karken, Freekarken un Religionsgemeenschapen
Karken
De Evangeelsch-lutherisch Karkengemeend hörrt to de Karkenkreis Harlingerland vun de Evangeelsch-Lutherisch Landskark Hannober.
De Röömsch-kathoolsch Karkengemeend St. Willehad hörrt to dat Dekanat Oostfreesland vun dat Bisdom Ossenbrügge.
Freekarken
De Evangeelsch-Freekarkliche Gemeend (Baptisten) is nah Anfängen in Huuskreisen siet 1993 in Esens tätig. Hör Kark is siet 1994 en ut Containern tosommenstellt Flachdaakgebäude. Se hörrt to de evangeelsch-freekarklich Landsverband Baptisten im Nordwesten.
Religionsgemeinschaften
Neuapostoolsch Karkengemeend.
Ehmalge Synagogengemeend Esens
De jöödsch Gemeend in Esens bestunn över en Tiet vun ruch weg 300 Johren vun hör Anfängen in dat 17. Johrhunnert bit to hör Enn’ an’ 31. Juli 1941. De Ansiedlung vun de eerst Jööden fallt wohrschienlich in de Tiet nah 1600. Eerstmals wurr dat up en Oorkunn 1637 erwähnt. 1827 wurr en Synagoge erricht. 1925 stellen Jööden in Esens 3,4 Perzent vun de Bevölkerung. Dat weer de veerthööchste Andeel in Oostfreesland. Nahdem de Nazis an de Macht weern, fung de Exodus vun de Esenser Jööden an. An’ 9. März 1940 hebbt sück de letzt Börger vun jöödschen Glooven bi de Stadtverwalten afmeld. Endgültig to Enn’ weer de Historie vun de Jööden in Esens mit de Uplöösen vun de jöödsch Kultusvereenigung e.V. an’ 31. Juli 1941.
Lüüd ut disse Stadt
Balthasar von Esens († 1540), Freeheitskämper un Seerööver
Sabina Catharina (1582-1618), Gräfin von Rietberg
David Fabricius (1564–1617), Theoloog, bedüüdend Amateurastronom un Kartograf
Johann Hülsemann (1602–1661), lutherisch Theoloog
Philipp Heinrich Erlebach (1657–1714), Komponist
Christian Eberhard, (1665–1708), Fürst vun Oostfreesland ut dat Huus Cirksena
Enno Rudolph Brenneysen, (1669-1734), Jurist un Kanzler vun Oostfreesland
Johann Gottfried Rohlfs, (1759–1847), Örgelbauer
Gerhard Moritz Roentgen, (1795–1852), nedderlannsch Seeoffizier, Maschinenbauingenieur un Schippbauer
Arnold Rohlfs, (1808–1882), Örgelbauer
Gerd Sieben Janssen, (1802–1899), Örgelbauer
Theodore Thomas, (1835–1905), Musiker un Dirigent, hett dat Chicago Symphony Orchestra grünnd
Ernst Christian Carl Kruse, (1836–1900), Dokter un Politiker
Johann Gerhard Behrens, (1889–1979), evangeelsch-lutherisch Pastor un Astronom
Timo Schultz, (* 1977), Footballspeler, hett lang in Esens leevt
Literatur
Johann Anthon Andree: Geschichte und Beschreibung der Stadt Esens 1840, bearb. von Heinrich Pasternak, mit einer Einführung von Gerd Rokahr, Esens 1998.
Gerd Rokahr: Die Juden in Esens. Die Geschichte der jüdischen Gemeinde in Esens von den Anfängen im 17. Jahrhundert bis zu ihrem Ende in nationalsozialistischer Zeit. Ostfriesische Landschaft, Aurich 1987, 1994, ISBN 3-925365-76-1.
Friedrich Schunke: Vom Häuptlingssitz zum Küstenbadeort. Esens. Ein Stück ostfriesischer Geschichte, Esens 1978.
Weblenken
Esens.de: Eine kurze Geschichte der Stadt Esens
Burg Esens
Enkeld Nahwiesen
Oort
Oostfreesland
Landkreis Wittmund |
9708 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Maand%20%28Tiet%29 | Maand (Tiet) | De Maand (Mehrtall: Maanden) is en Eenheit för dat Meten vun Tiet. He kümmt vun de Tiet, de de Eerdmaand bruukt, üm eenmal üm de Eer rümtolopen. In velen Spraken sünd de Wöör för disse twee Saken verwandt (Hoochdüütsch: Mond/Monat) oder sogar (as op Platt) liek.
De Maand is nich jümmers liek lang. Dat hangt vun den Kontext af.
In de Ümgangsspraak sünd dat 4 Weken, ok wenn de astronoomsche Maand 'n beten länger is.
In uns Kalenner (Gregoriaansch Klenner) hett een Maand twischen 28 un 31 Daag.
In de Astronomie warrt de Maand mit den Eerdmaand afmeten. Hier hangt dat nu vun de Definitschoon af: dat sünd twischen 27⅓ und 29½ Daag.
de Maand in de Astronomie
De Astronomie will dat jümmers nipp un nau weten un hett dorüm (blangen annern Definitschonen) disse Maanden fastleggt:
de Lunatschoon is de Tiet vun Neemaand to Neemaand. Dat sünd twüschen 29 d 6½h un 29d 20h.
de synoodsche Maand is de Tiet, de de Maand bruukt, üm (ut de Sicht vun de Eer) wedder so to de Sünn to stahn as vörher. Dat is de Middelweert vun de Lunatschoon över dat Johr: 29,53 Tage = 29d 12h 44m
de sideersche Maand is de Tiet för een Ümloop mit Betog to en faste Richt in den Ruum, t.B. in de Richt vun en Fixsteern
de troopsche Maand is de Tiet för en Ümloop, aber in Hinsicht op den Fröhjohrspunkt. Vunwegen de Präzeschoonsdrift vun den Fröhjohrspunkt is de üm un bi 5 Sekunnen körter as de sideersche Maand.
Tieteenheet |
9709 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Leipzig | Leipzig | Leipzig (bi Wolke ok plattdüütsch Lips) is ene Grootstadt in’t westlich Bundsland Sassen. Se liggt an de Pleiße un de Witte Elster. De slaavsch Naam Lipsk seggt, dat dor ein Oort mit Linden west is.
Leipzig hett een lang Traditschon as Hannels- un Messestadt. Se is en kreisfree Stadt as ok mit 597.493 Inwahner (31. Dezember 2020) up en Flach van 297,8 km² de gröttste Stadt in den Freestaat Sassen un belegg 2018 in de List van de Grootstäder in Düütschland den 8. Platz.
Söhns un Döchter van de Stadt
Lothar Blumhagen (*1927), Schauspeler un Synchroonsnacker
Stephan Feck (*1990), Waterspringer
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1715), Philosoph
Emil Theil (1892-1968), Politiker
Camillo Ugi (1884-1970), düütsch Footballnatschonalspeler
Richard Wagner (1813-1883), Komponist, Dramatiker, Philosoph, Dichter, Schriever, Theaterregisseur un Dirigent
Footnoten
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Oort
Stadt
Sassen (Bundsland) |
9710 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lettsche%20Spraak | Lettsche Spraak | Lettsch is ene Baltische Spraak, de in Lettland sproken warrt. Se is verwandt mit’t Litausch. Dat Lettsch is een flexierend Spraak.
Vör lange Tied is Düütsch de herrschend Spraak in Riga, de Hööftstadt vun Lettland, west. De Landlüüd hebben ehr egen Spraak harrt. Eerst in’t 17. Johrhunnert hett dat Spraakböker van Lettsch gäven.
Doar sünd Lehnwörters vun Düütsch, Russisch un nu ok vun Engels to finnen.
Standardspraak
Lettsch |
9712 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Goofy | Goofy | Goofy is een Tekentrickfigur vun de Walt Disney Studios un is de beste Fründ vun Micky Maus. Dat engelsch Woort „Goofy“ steiht för mall, dösig un unusselig. Dat eerste Mol, dat he in een Tekentrickfilm vörkeem, was 1934 in den Film „Orphan's Benefit“. Sien Stimme is in de meesten Filme vun Pinto Colvig inschnackt worrn. Sien Natur un sien Bewegen hett, mit annere tohope, de Animator Art Babbit utklamüsert.
Filme
Et gifft dree Afsneed in de Goofy Films:
In de 1930er-Johrn was Goofy blot de Fründ vun Micky un Donald. De dree wassen as Grupp tohope in ünnerscheedliche Aventüür. Mol wassen se Geestjägers, een annert Mol Klock Schoonmakers.
In de 1940er-Johrn hett he bannig veel Sportparodien maakt. De so nömmten „How to“- Filme, in de he lehrt, wo man to'n Bispeel rieden deit, swömmt oder danzt.
In dee 1950er-Johrn hett he den amerikaanschen Dörsnittbörger parodiert.
Fernsehserie
In de 1990er-Johrn kreeg Goofy sien egen Fernsehserie „Goofy und Max“ met 78 Episoden. In de glieke Aart hebbt se denn ook twee Langfilme darut maakt: Der Goofy Film un Goofy nicht zu stoppen.
Comics
In Düütschland finnt een Goofy Geschichten in dat Micky-Maus-Magazin un de Lustig Taschenböker. Sünners bünt de, wenn de döselige Goofy up ’n Mol to’n Superheld wörd. Denn nömmt he sik sümms „Supergoof“.
Weblinken
Liste vun de Goofy Kortfilme (engelsch)
Tekentrick
Comic |
9714 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eanske | Eanske | Eanske (Nederlannsch: Enschede) is en Stadt un en Gemeende in de Provinz Oaveriessel in de Nedderlannen. De Gemeende hett 154.062 Inwahners (2006) un de Stadt süms hett 139.494 Inwahners (2005).
Se liggt in de Region Twente twüschen Hengel un de düütsche Grenz.
Enschede is as en nedderdüütschen Oort in dat 14. Johrhunnert grünnt wurrn. De Naam bedutt woll „An de Schede“ (Scheed).
De Universität Eanske befaat sik besunners mit Technik un gellt as een vun de besten Universitäten in Europa.
In dat 19. Johrhunnert is Eanske en Zentrum vun de Textilindustrie ween, man hüdigendags is dor nix vun nahbleben. Vundaag gifft dat veel Bedrieven up den IT-Sektor.
De Footballvereen FC Twente is in de Grolsch Veste in’n Westen vun de Stadt tohuse un speelt in de Ehrendivision (1. Liga).
Weblinks
Website vun de Gemeend (nedderlannsch, düütsch, engelsch)
Gemeen
Oort
Stadt
Provinz Oaveriessel |
9716 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesenh%C3%BCttenstadt | Iesenhüttenstadt | Iesenhüttenstadt is en amtfree Stadt an den Stroom Oder in Brannenborg. Dat höört to den Landkreis Oder-Spree.
Iesenhüttenstadt hett ruchweg 31.132 Inwahners (31. Dezember 2010) op en Flach vun 63,40 km².
1250 hebbt dor al Lüüd wahnt, de Stadt hett dormols aber noch Fürstenberg (Oder) heten. Eerst 1950 hebbt se beslaten, bi Fürstenberg en komplett niege Stadt antoleggen. Dat weer en reine Planstadt un de eerste sozialistisch Stadt in de DDR.
1953 weer de Stadt to Stalinstadt umnöömt un 1961 hett man Fürstenberg un Stalinstadt to Iesenhüttenstadt tosammenslaten un weer umnöömt.
In Iesenhüttenstadt gifft dat ok en groot Iesenkombinat, wat hüttodag to de groot Stahlkonzern Arcelor höörn deit.
Borns
Weblenken
Websteed vun Iesenhüttenstadt (hoochdüütsch)
Wikihüttenstadt, dat Oortslexikon (hoochdüütsch)
Oort
Landkreis Oder-Spree |
9718 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Indianer | Indianer | Mit Indianer warrt in’n Allgemenen de ünnerscheedlichen Minschen in den amerikaanschen Kontinent betekent, de dor al wahnen, bevör se vun de Witten opdeckt worrn. De Indianers sünd dorvun de ursprünglichen Inwahners vun Amerika (annere Bevölkern hebbt villicht vör de Indianers in Amerika leevt, aver op düssen Punkt sünd de Wetenschopplers noch nich inverstahn). Ok in Süüd- un Middelamerika geev un gifft dat Indianers, aver nutiet sünd se veel weniger als vörher, un dat Bestahn vun ehr Kultur is jümmer mehr in Gefohr.
De Indianers hebbt ünnerscheedliche Spraken. Ünnerdeelt warrt se in Stämm (Engelsch: Tribes). Twüschen de verscheden Stämm gifft dat faken grote kulturelle Ünnerscheden, un se hebbt jeed verscheden Levensstil.
Etymologie
Dat Woort Indianer kümmt ut en Missbruuk dörch de eersten Europäers, de in Amerika ankemen. Vunwegen dat se dachen, dat se dörch den Atlantik na Indien hen föhren kunnen, dachen se in'n Anfang dat se in Indien weren, wenn se de Küsten vun Amerika segen. Dorüm nömen se de eerste Bevölkern, de se dropen, Indianers. Sülvst nadem dat bekennt worr dat Kristoph Kolombus un anner Opdeckers en ne'en Kontinent opdeckt harrn, bleev dat Woort Indianer in Gebruuk in Europa bet nutiet an.
Geschicht
Ursprung
De Fraag wokeen de eersten amerikaanschen Inwahners weren un wo se rutkemen is besünners wichtig för de Europäers al siet dat de Spaanschen in Amerika ankemen. De Paapst besloot ennlich, dat de Indianers Söhn un Döchter vun Adam un Eva weren un dat se dorvun, jüstso as all de annere Völker op Eerd, ok vun dat Paradies ut kamen wesen mussen. De indianers harrn (hebbt) ok sülvst egen Theorien över wo se rutkemen.
De Wetenschopplers sitt al siet enkele Johr düsse Fraag bi. Dor gifft verscheden Theorien över den Ursprung vun de amerikaanschen Indianers, aver wat nu seker is, is dat de meesten vun jem vun Sibirien ut dörch de Beringstraat kemen. De Fragen wannehr se dorut kemen un in woveel Golven sünd jedoch noch an't Lopen. De öllsten archäoloogsche Steden sünd twüschen 13.000 un 11.000 Johr oolt. Denn warrt verdacht, dat de eersten Indianers vör 13.000 Johr ankemen. Do weer de Iestiet bina vörbi, un de Iesschicht, de tovör Noordamerika deck, weer an't Smölten. Dorüm kunnen de Rendeerten, de düsse sibirschen Völker jagen, dat Land wieder rin lopen. De sibirschen Völker de op de Lannen vun de dotomalen över de Waterböverflach Beringstraat, folgen wohrschienlich de Rendeerten un dorüm kemen se ok in Noordamerika.
1994 weer genetisch bestätigt, dat all de Indianerbevölkeren vun de beid Amerikas vun asiatische Ursprung sünd, un dat se hööchstwohrschienlich in dree ünnerscheedliche Golven vun ut Asien kemen, ok vun ut de Beringstraat. De letzte vun düsse dree Golven broch de Vörlöpers vun de modernen Eskimo-Aleuten, aver dat weer al siet Johr wüsst dat se ut Sibirien kemen.
Linguitische Theorien probeert ok de Spraken vun de Amerikaanschen to klassifizeren un jem mit de sibirschen Spraken to bünneln. Veel linguistische Theorien över de Spraken vun de Sibirsch-Amerikaanschen bestaht, aver wenige vun jem sünd hüüt bewesen.
Jedoch sünd de Theorien vun Joseph Greenberg faken ziteert as akzepteerbor. He vermood 1993, dat de Vörlöpers vun de Amerikaanschen ut Sibirien in dree Golven kemen un dat se all brochen verscheden Spraken. För em weer de eerste Golf de Amerinden as he jem nöömt. För em sünd de Amerinden en Ünnerkategorie vun de Eurasiatischen, en Spraakmakrofamilie, de de indoeuropääschen, uraalsch-jukagirschen, altaischen, koreaanschen, tschuktscho-kamtschadaalschen un eskimo-aleutschen Spraken inhöllt. De tweete Golf broch de Na-Dené-Spraken (Spraken vun de Navajos, Apachen un vun de Haidas), en Spraakfamilie dat hööchstwohrschienlich verwannt is mit de jenisseische Spraken ut Westsibirien (seh kort achtern) un de Greenberg mit de dené-kaukaasche Spraken klassifizeert. De drütte Golf broch de Eskimo-Aleuten, de en jüngere Twieg vun de Eurasiatischen is.
2010 weer dörch de Wetenschopplers annahmen dat de Na-Dené-Spraken ut Amerika mit de jenisseischen Spraken ut Westsibirien verwannt sünd, jüstso as Greenberg vermoodt harr. Dat is den eersten akzepteerten Spraaklenk twüschen de ole un de ne'e Welt.
Landweertschop (10.000 - 4.000 v.Chr.)
Archäoloogsche Befunnen in Ecuador un Peru hebbt bewesen, dat de eersten amerikaanschen landweertschopplichen Kulturen vun düsse Regioon rutgüngen. De eersten Kulturen sünd Flaschenkürbis, Kürbis un Arrowroot. De Flaschenkürbis is vun afrikaansche Afkunft un woans düsse in Amerika kamen is blifft undüüdlich. Ne'e Forschen schullen wiesen, dat he via Asien mitkamen wesen schull mit de eersten amerikaanschen Minschen, dat schull denn ok de fröhe Kultivatschoon verkloren. Man düsse landweertschopplichen Kulturen bleven gor nich op lütte Basiskulturen, evenso oolt as de Kulturen vun Mesopotamien, na de Kürbis un de Saden kemen mang anneren de Böhnen, Chilipepers, Aavten un verscheden Knoll. De eersten Mais verscheen bi 7.000 v.Chr. in Mexiko. De wichtigste Kultuur ut de Amazonas-Floot (Maniok) is wohrschienlich evenso oolt.
In'n Gegensatz mit de Ole Welt, wo Landweertschop wohrschienlich op en begrenzte Meng Steden utfunnen is, gifft de verhältnismatig gröttere Böverflach vun Amerika seker dree (wohrschienlich veer) verscheden Steden west. Düsse weren in dat Daal vun wat hüüttodaags Ohio is, zentraal Mexiko un in de nöördlichen Anden. Dat Amazonasrebeet is mööglich ok en veert Rebeet. Düt hett intbesünnere leidt bet de grote Diversität vun de Meng Produkt. Düsse is veel grötter as in de Rest vun de Welt. Dorüm kümmt de Mehrerheit vun de kultiveerten Landweertschoppen vundaag in de Amerikas. Blangen Mais, Böhnen, Kürbis un Maniok sünd düsse mang anneren:
Sünnbloom (Noordamerika oder Mexiko)
Tomaat (wohrschienlich Mexiko)
Paprika (Anden)
Kattuun (Anden un Mexiko)
Kakao (wohrschienlich Anden oder Mexiko)
Vanille (mööglich Mexiko, anners Amazonas)
Pinda (Amazonas)
Gummi (wohrschienlich Amazonas)
Kinine (Amazonas)
Eerdappel (Anden)
Söötkartuffel (wohrschienlich Amazonas)
Ananas (Amazonas)
Ünnerscheed twüschen de Stämm
Översicht vun de Stämm
Meest bekennt sünd de noordamerikaanschen Stämm, mang welke de Sioux villicht de meest bekennten sünd. Düsse sonöömte Prärie-Indianers repräsenteert en faken sehn Symbol vun de Indianers. Aver all noordamerikaansche Indianers leven nich in de Prärien vun Noordamerika. Welke vun jem leven in Kanada, un boen grote holten Hüüs so as de Haidas. In dat Süden vun Noordamerika leven de Apachen in Dörper wovun de Hüüs mit droge Eerd maakt worrn.
De meesten Stämm in Noordamerika weren Nomaad, de vun dat Bisonjagen leven. Aver opdeckt in Illinois un welke annere Staten sünd ok Mounds (Engelsch för Pyramidformte Hövels), de to öllere Stämm hören, de Sittzivilisatschonen grünnt harrn, jüstso as de Mayas in Süüdamerika. Forschen över düsse Mound Cultures sünd noch in'n Gang.
In Süüdamerika weren annere Oorten Zivilisatschonen. De meest bekennten sünd de Mayas, de Inkas un de Azteken. De Mayas un de Azteken leven in Mexiko un harrn Sittzivilisatschonen grünnt. De Incas leven in Peru, un harrn ok en Sittzivilisatschoon grünnt. In de Urwoolden vun Amazonien leven ok veel lüttere Stämm in lütte Dörper. Enige vun düsse Stämm sünd noch nich opdeckt un in 2008 weer en ne'en Stamm opdeckt, wovun de Liddmaten unse Zivilisatschoon niemols tovör bedrapen harrn. Dörüm weer dat beslaten, üm mit düsse Stämm keen Kontakt opnehmen to proberen.
Bekennte Stämm
Bekennte Stämm sünd (mang anneren):
Sioux
Comanche
Apachen
Irokesen
Cree
Shoshone
Noch veel mehr sünd dor ok nich schreven. De meesten Stämm sünd ok noch ünnerdeelt oder sünd dörch de Indianerkriegen un dat Verdrieven in de Reservatschonen vullstännig ünnergahn oder mitenanner versmolten. Dat Bestahn vun ehr Kultuur un ehr anstammten Levensstil sitt dordörch in Gefohr. Jeed Johr verdwient sülke lütte Stämm, vörallen dejenigen vun Süüdamerika, de nich so veel bekennt un nich so veel bestudeert warrt.
Kiek ok
List van Indianer up de noordamerikaansche Kontinent
Footnoten
Amerika
Indianer |
9721 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Helsinki | Helsinki | Helsinki (finn. , sweedsch ) is de Hööftstadt van Finnland un van den Landschop Uusimaa.
Helsinki is ok de gröttste Stadt vun Finnland. Ruchweg 1,233 Million Minschen wahnt dor. 6,2% dorvun snackt Sweedsch un so gellt Helsinki as tweespraaksch.
De Stadt Helsinki wurr 1550 wiels de Togehörigkeit van Finnland to Sweden grünnd, bleev aber lang unbedüüdend.
Bekannt Lüüd ut disse Stadt
Bengt Robert Holmström (*1949), Perfesser för Wertschapswetenschapen un Nobelpriesdräger
Leo Linkovesi (1947-2006), Iesflinklöper
Kaija Mustonen (*1941), Iesflinklöperin
Matti Pellonpää (1951-1995), Schauspeler
Susanna Rahkamo (*1965) Ieskunstlöperin
Clas Thunberg (1893-1973), Iesflinklöper
Linus Torvalds (*1969), Utfinner van dat Linux Kernel
Oort
Finnland
Hööftstadt
Stadt
Oort mit Seehaven |
9722 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Charon%20%28Mythologie%29 | Charon (Mythologie) | Charon (greek. Χάρων: „wrantigen Witten“, etruskisch Charun) weer in de Greeksche Mythologie de düstere ole Fährschipper, de de Doden för een Obolus öber den Stroom Acheron (oder Styx) nah dat Riek vun de Doden röberföhrt hett.
Herkamen
Charon weer de Söhn vun Nyx (Nacht) un Erebos. Sien Geswister sünd Ker, Moros, Hypnos, Aither, Hemera, Thanatos, Hesperiden, Momos, Eris, Moiren, Nemesis.
Upgaav
Charon bröch de Doden öber den Stroom Acheron nah den Ingang vun de Hades. Man he leet sik nich rümkriegen un nich besnacken: Up sien Fähr nehm he bloß de Doden mit, de een richtig Gräffnis kregen harrn un ünner de ehr Tung een Münt as Obolus legen harr. De Doden, de keen Gräffnis kregen harrn un de nich up Charon sien Schipp dröffen, de mössen hunnert Johre an den Acheron töben un an sien Över as Schaddens rümbiestern.
Utsehn
De Greken dachen sik Charon as een düüstern un gnadderigen Olen. He harr düüster Schippertüüch an, as dat faken up attisch Vasen to sehn is.
De Etrusker hefft em sik anners vörstellt: Se dachen, Charon weer een Wörger, de gräsig un meist as een half Deer utsehn dö. Mit een Hammer in de Hand mook he mol Lüde doot in de Slacht un mol bröch he de Doden in de Ünnerwelt oder pass dor an de Porten up.
Amenn steiht he dor as Bild för de Ünnerwelt un för den Dood. So leevt he hüdigendags noch bi de Greken as Charos oder Charontas, de gnadderige Ool, de mol as een swarten Vagel up sien Opper dalstörten deit, mol as een fleten Riedersmann de Doden ehr Mass dor de Luft nah dat Dodenriek henstüürt.
Literatur
To’n eersten Mol warrt vun Charon wat schreben in dat Gedicht Minyen, dat bi Pausanias nömmt warrt. In Vergil sien Aeneis warrt ok vun em snackt, just so, as later bi Dante Alighieri in sien Göttlich Kummedi, wo he denn in de Christlich Mythologie inföhrt warrt.
Naams vun Charon
Na Charon hett de Charonkrink sien Naam kregen. Dat weer een Krink vun Dichterslüde an’n Anfang vun dat 20. Johrhunnert, wo Otto zur Linde un Karl Röttger mit bi weern. Butendem hett de Maand vun den Dwargplaneten Pluto sien Naam vun Charon kregen (kiek bi: Charon).
Weblinks
Gottheit
Greeksche_Mythologie |
9726 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Seattle | Seattle | Seattle is de gröttste Stadt (573.911 Inwahners) in’n US-Bundsstaat Washington. Dat liggt twüschen den Puget Sound un den Lake Washington.
Dat gifft een Snack, dat Seattle een vun de nattsten Delen op de Eer is. Man dat kümmt man bloots daarvun, dat dat darige Wedder mehrsttieds hävenschaddig is, as of dat in een Momang to pladdern anfangen schall. Pladdern deit dat daar al so meist nie nich; mehrtieds smuddelt dat man bloots.
Nöömt is Seattle na een Indianer-Baas, Chief Sealth or Chief Seattle – Ts’ial-la-kum in de Spraak vun sien Suquamish-/Duwamish-Volk. He is beropen för sien Lexen över dat indiaansche Dinken, wat dat Ümgahn mit de Natuur anlangt.
De indiaansche Spraak vun Seattle un ümrüm is Lushootseed (ok Xʷəlšucid, Dxʷləšúcid, Whulshootseed, Dexlesucid, Puget Salish, Puget Sound Salish or Skagit-Nisqually nöömt), een vun de Salish-Spraken. Hüüttodaags snackt ehr man bloots noch ’n paar ole Minschen un Aktivisten. In düsse Spraak ward Seattle Suiʔatl’ or Dzidzalal’ich nöömt.
Wat een sehn mutt
De Columbia Center is mit 295 m de gröötste Bo westlich vun’n Mississippi.
De Space Needle is dat Bekanntste, wat in Seattle to sehn is. Vun baven hett een en Blick över de hele Stadt.
De Smith Tower is de öllste Wulkenkleier in Seattle.
De Washington Mutual Tower is mit 235 m is de tweitgröttste Bu in Seattle.
Oort
USA |
9727 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Edward%20Whymper | Edward Whymper | Edward Whymper (* 27. April 1840 in London; † 16. September 1911 in Chamonix, Frankriek) weer en engelschen Bargstieger.
Sien Jöögd hett he ünner arm Umstänn verbrocht, aber he kunn good teeken. He is denn van de Verleger Longman in de Alpen schickt wurrn, wo he för hüm as Illustrater arbeiten sull.
In disse Tiet hett he sück immer mehr för dat Bargstiegen intresseert. An' 25. Juni 1864 hett he gemeensam mit Adolphus Warburton Moore, Horace Walker, un den Führern Michel Croz, Christian Almer de Öllere un Christian Almer de Jüngere de Barre des Écrins as Eerst besteegen. An' 29. Juni 1865 hett he tosommen mit Christian Almer un Franz Biner as Eerst de Aiguille Verte, een Veerdusender in de Alpen besteegen. He hett sien Platz in de Historie dordör funnen, dat he an 14. Juli 1865 eerstmalig dat Matterhorn besteegen hett. Över de Hörnligrad van Zermatt ut is he mit sien Landslüüd Lord Francis Douglas, Reverend Charles Hudson un Robert Hadow mit Hülp van de Bargföhrers Michel Croz, Peter Taugwalder un de sien Söhn, de genauso heeten de, up den Barg stegen.
Bi’d Rünnergahn sünd denn aber veer van de Lüüd an de Noordwand to Dood stört. Hadow is utrutscht un up Croz fallen un denn hebbt de beid Douglas un Hudson ok noch mitreeten. De annern wulln de mit Tau noch fasthollen, aber dorbi is dat Tau reeten.
Edward Whymper, Vader un Söhn Taugwalder sünd heel weer nah Zermatt torüch kommen. De so nömmt Golden Johren van Alpinismus weern dormit denn ok vörbi. Dit Drama an de Barg is denn ok Mal verfilmt wurrn.
An’ 4. Januar 1880 hett Edward Whymper denn noch wedder as Eerst op en Barg stegen. Dit Mal weer dat de Chimborazo-Vulkan in de Anden van Ecuador, de 6.310 Meter hooch is. De hööchst Tipp is nah hümm nöömt.
Dornah is he denn Schriever wurrn, weer aber ’n beeten buten van de Sellschop.
Böker (Utsöcht)
as Schriever
Matterhorn. Der lange Weg auf den Gipfel, AS-Verlag, Zürich, 2005, ISBN 3-909111-14-9
Die Erstbesteigung des Matterhorns, Web-Site-Verlag, Ebersdorf b Bremervörde , 2006, ISBN 3-935982-69-0
Scrambles among the Alps, Ten-Speed-Press, Berkeley, Calif. 1981, ISBN 0-89815-043-4
Travels amongst the Great Andes of the equator, Peregrine-Smith, Salt Lake City 1987, ISBN 0-87905-281-3
As Illustrater
Isabella Bishop: Among the Tibetans, (Collected travel writings; Bd. 12), Ganesha Publishing, Bristol 1997, ISBN 1-86210-001-2
Literatur
Frank Smythe: Edward Whymper. Ein Bergsteiger- und Forscherleben, Hallwag, Bern 1940
Walt Unsworth: Matterhorn Man. The life and adventures of Edward Whymper, Gollancz, London 1965
Mann
England
Bargstieger
Boren 1840
Storven 1911
Börger von Grootbritannien |
9728 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Antakshari | Antakshari | Antakshari (Hindi अन्ताक्षरी, ant Enn, akshar Bookstaav) is en Speel för twee oder mehr Spelers, dat faken in Indien un Pakistan speelt warrt. Bi dat Speel geiht dat dor üm, Leder ut Bollywood-Filmen to kennen. Een Speler fangt an un singt de eersten Regen (opminnst twee Regen) vun en Leed. Denn mutt de twete Speler den letzten Bookstaven (Devanagari-Bookstaav) vun de toletzt sungene Reeg nehmen un en Leed ansingen, dat mit dissen Bookstaav anfangt. So geiht dat reegüm. Een Leed kann nich tweemal sungen warrn. De indischen Filmen hebbt jümmer en Barg Leder, de dor bi sungen warrt, se sünd meist lüttje Musicals. De Filmen un Leder sünd temlich populär in Indien un vele Lüüd kennt hunnerte vun Leder. So kann dat Speel lang duern. Dat Speel is mehr en Spaaßspeel un dat geiht nich toeerst üm dat winnen. Dat geev aver ok ene Show in’t indische Feernsehn op Zee TV, de Antakshari heten dee un bi de dit Speel speelt worrn is.
Speel |
9729 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jasd%C3%B6rpkultur | Jasdörpkultur | De Jasdörpkultur is ene Kultur vun de Iesentiet, de in de Tiet üm 600 v. Chr. bet Christi Geboort in Noorddüütschland un Süüddäänmark leev. Den Naam hett se vun ’n Urnengrafffeld bi Jasdörp (Landkreis Uelzen) in Neddersassen. Siene Grenzen harr dat Rebeet vun disse Kultur anfangs an de Werser in’n Westen, an de Aller in’n Süden un bi de däänschen Eilannen in’n Noorden. Later reck se ok bet an Rhien un Hoort ran. Dat gifft ok Funnen ut de Gegend vun Berlin un ut Mekelnborg-Vörpommern.
De Kultur warrt as Vörlöper vun de Germanen ansehn.
Vörlöpers vun de Jasdörpkultur sülvst weren de Nordische Bronzetiet, de aver ok veel vun de Hallstatt-Kultur wieder in’n Süden övernahmen hett un vun de keltsche La-Tène-Kultur.
De Phasen vun de Kultur weren:
600-500 v. Chr.: Jasdörp A
500-400 v. Chr.: Jasdörp B
400-350 v. Chr.: Jasdörp C
350-120 v. Chr.: Ripdörp
120 v. Chr. bet Christi Geboort: Seedörp
Wat wi vun de Jasdörpkultur weten doot, kummt vör allen vun de ünnersöchten Graffeller. Vun de Siedlungen is nich veel nableven. De funnenen Graffformen weren Hügelgräver, Flachgräver un Brandkuhlengräver. Wapen un annere Bigaven hebbt se aver kuum in de Gräver.
Literatur
Heinrich Krüger: Die Jastorfkultur in den Kreisen Lüchow-Dannenberg, Lüneburg, Uelzen und Soltau. 1961, ISBN 3529015016
Kultur |
9730 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sido%20%28Rapper%29 | Sido (Rapper) | Sido (Ökelnaam vun Paul Würdig alias Si(e)gmund Gold; * 30. November 1980), Berliner Rapper, de vun dat Plattenlabel Aggro Berlin produzeert warrt. Sien Ökelnaam is tohopensett ut de eersten Bookstaven vun de Wöör Super-Intelligent-Drogen-Opper.
Leven
Herkamen
Sido hett süms seggt, he is een halben Inder oder de Söhn vun een Sinti un een Düütschen. Eenmol hett he ok in’t Radio seggt, he weer to een Achtel een Iraner.
Sien richtigen Naam is Paul Würdig. Man jummers wedder warrt ok seggt, he heet bi sien Mackers ok Si(e)gmund Gold. So warrt he ok in de Medien af un to nömmt. Dat is antonehmen, dat Sido süms oder ok sien Label Aggro Berlin düssen Naam utbreedt hefft, viellicht vunwegen dat Marketing. Midderwielen gifft Sido in Interviews to, dat he an un for sik Paul Würdig heten deit un stritt dat nich mehr af.
School
Sido is mit Mudder un een jünger Suster in dat Märkisch Viddel in Berlin Reinickendorf upwussen. Dat is een Viddel in Berlin mit veel Hoochhüser. Tominnst in siene Kinnertiet un Jöögd leben dor Minschen, de sik nich so goot stünnen un allerhand Butenlänners. 50 % vun de Wohnungen dor höört to den Sozialen Wohnungsbu. Sido hett dor de „Bettina-von-Arnim-Böverschool“ besöcht. Dat is een Gesamtschool mit een Böverstoop dor mit bi, wo een Abitur in maken kann. Dat warrt vertellt, dat Sido sien Abitur hett, dat he dor aber nix vun seggen will, vunwegen dat de Lüde fudderhen glöven schöllt, dat de Kunstfigur Sido direktemang ut dat Ghetto afstammen deit un Problemen up de School harrt hett. In dat Johr 2003 hett de ARD in de Sendung „Polylux“ utstrahlt, dat he een Lehr in een Kinnergoorn afbraken hett. Sido hett seggt, dat stimmt nich. He weer vunwegen dat Bruken vun Drogen vun de School flagen.
Familie
Sido hett een Söhn, de is meist al söss Johr oolt. Den sien Naam is bi de Lüde nich bekannt. Dat düsse Jung öberhaupt up’e Welt is, hett Sido toeerst in dat Leed „Aggro Ansage Nr.4“ andüüdt, as he dor sungen hett: „Ik verwöhn mien’ Söhn mit Aggro“. Later hett he dat denn noch in een Interview mit de Tietschrift „Galore“ bekannt maakt. Mit de Mudder vun sien Söhn weer he verspraken, man de beiden sünd denn ut’neen gahn un vun Midden 2005 af an is he mit de Sängersche Doreen Steinert vun de Band Nu Pagadi tosamen.
Schabellenkopp
Sido siene Texten sünd beetsch un angreepsch. Fröher hett Sido bi sien Uptreed een Schabellenkopp vör sien Gesicht dragen, vunwegen dat de Lüde dat nich to gau rutkriegen schollen, wer dor achter steken deit. He hett dat bi Ghostface Killah sehn un funn, dat is een gode Idee. Vun dat Album „ich“ af an, will Sido den Schabellenkopp bloß noch upsetten, wenn he muulsch is.
Karrier
Vun 1997 af an is Sido in dat Musikgeschäft togange. Tohopen mit B-Tight hett he ünner den Naam „Royal TS“ een poor Stücken bi dat Undergroundlabel Royal Bunker ut Berlin rutgahn laten. (Royal steiht för „Royal Bunker“ un TS steiht för Tioght/Sido).
Ökelnaam
De Ökelnaam Sido scholl toeerst bedüden Schiete In Dien Ohr, later denn SuperIntelligent DrogenOpper. He hett süms in een Interview in dat Johr 2005 seggt: „Fröher heet Sido Schiete in dien Ohr. Man dat funn ik denn doch een beten dösig un dor hebb ik mi wat Nees öberleggt. Un dor paß nix beter, as Superintelligent Drogenopper.“
Platten
Singles
Mein Block
DE: 13 - 19.04.2004 - 19 Weken
AT: 61 - 16.05.2004 - 5 Weken
Fuffies im Club
DE: 18 - 16.08.2004 - 9 Weken
Arschficksong
DE: 23 - 23.08.2004 - 7 Weken
Mama ist stolz
DE: 25 - 31.01.2005 - 12 Weken
Alben
Maske
DE: 3 - 10.05.2004 - 28 Weken
AT: 46 - 16.05.2004 - 7 Weken
CH: 79 - 23.05.2004 - 2 Weken
Singles
2004: Mein Block (ut Maske)
2004: Arschficksong (ut Aggro Ansage Nr.1)
2004: Fuffies im Club (ut Maske)
2005: Mama ist stolz + Limitierte Punkrock Version (ut Maske)
2005: Steh wieder auf (Deine Lieblingsrapper) (ut Dein Lieblingsalbum)
2006: Wahlkampf (sido & G-Hot) (ut Aggro Ansage Nr.5)
2006: DrogaSexGwaltRap Part 2 (Gimma feat. sido) (bloß in de Swiez rutkamen)
2006: Straßenjunge (ut Ich)
2006: Weihnachtssong
2007* Ein Teil von mir (ut ICH)
2007: Schlechtes Vorbild
2007: Wir reißen den Club ab (Hecklah & Coch feat. Sido)
2007: Kettenreaktion (Spezializtz feat. Sido)
2007: Weihnachtssong 2007
2008: Augen auf / Halt dein Maul
2008: Herz
2009: Hey Du
2010: 2010
Alben
1998: Wissen Flow Talent (Royal TS)
1999: Sintflows (Die Sekte)
2000: Back in Dissniss (Royal TS)
2001: Das Mic und Ich (A.i.d.S. [Alles ist die Sekte])
2002: Album Nr.3 (Royal TS)
2002: Aggro Ansage Nr. 2 (up’n Index)
2003: Garnich so Schlimm (A.i.d.S.)
2004: Aggro Ansage Nr. 3 (up’n Index)
2004: Maske (up’n Index)
2004: Aggro Ansage Nr. 4 (up’n Index)
2005: Dein Lieblingsalbum (Deine Lieblingsrapper)
2005: Aggro Ansage Nr. 5 (up’n Index)
2005: Aggro Ansage Nr. 5 - Premium Edition (up’n Index)
2006: MaskeX (Zensierte Neuauflage)
2006: Aggro Ansage Nr. 2X (nee upleggt, zenseert)
2006: Aggro Ansage Nr. 3X (nee upleggt, zenseert)
2006: Aggro Ansage Nr. 4X (nee upleggt, zenseert)
2006: Aggro Ansage Nr. 5X (nee upleggt, zenseert)
2006: Aggro Ansage Nr. 5X - Premium Edition (nee upleggt, zenseert)
2006: Ich
2006: Ich - Premium Edition
2008: Ich und meine Maske
Features
2000: B-Tight Sein Album (vun B-Tight)
Nigg'z Für Dich (B-Tight, sido)
Sehr Geil (B-Tight, sido, Joka, Gauner, Vokalmatador)
Sladorama (B-Tight, BassCrew, Die Sekte, Taktlo$$)
Rap Schickt Uns (B-Tight, sido)
2000: Es gibt kein Battle (vun King Orgasmus One)
Rapper im Visier (King Orgasmus One, sido, B-Tight, Vokalmatador)
2001: Tag der Abrechnung (vun King Orgasmus One)
Armageddon (King Orgasmus One, Taktloss, Bass Sultan Hengzt, sido, B-Tight, MC Basstard)
Männer (King Orgasmus One, Calle, sido, Bass Sultan Hengzt, B-Tight)
Rapfrankenstein (King Orgasmus One, MC Basstard, sido, B-Tight, Rhymin Simon, Vokalmatador)
Gangster Gangster (King Orgasmus One, Vokalmatador, B-Tight, Bushido, sido, Unterleib Dynamo, Bass Sultan Hengzt)
2001: Mit Pint und Pegel (vun Rhymin Simon)
Das Loch (Rhymin Simon, sido, B-Tight)
2002: Der Neger in mir (vun B-Tight)
Plan B (B-Tight, sido, Bushido, Bendt)
Samba (B-Tight, sido)
2002: Mein Kampf (vun King Orgasmus One)
Jede Frau ist eine Plage (King Orgasmus One, sido, B-Tight)
2003: Vom Bordstein bis zur Skyline (von Bushido)
Renn (Bushido (Rapper), A.I.D.S (sido, B-Tight))
2003: Aggro Ansage Nr.3 (vun Aggro Berlin)
Intro (Bushido, sido, B-Tight)
Aggro Teil 3 (Bushido, sido, B-Tight, Fler)
Weihnachtssong (sido)
Für Die Sekte (Die Sekte)
2003: BRP3 (vun Taktloss)
Nutte (Taktloss, Fumanschu, sido)
Trinitron (Taktloss, sido, B-Tight, Ronald Mack Donald)
2004: Neukölln Hustler (vun MOK)
Alle wollen Cool Sein (Die Sekte)
2005: Über alles in der Welt (vun Hecklah & Coch)
Lauf (Hecklah & Coch, sido)
2005: Aus der Platte auf die Platte (vun Joe Rilla)
Ostwest (Joe Rilla, sido)
2005: Neue Deutsche Welle (vun Fler)
Playboy (Fler, sido)
Abtörn Görl (Fler, Deine Lieblingsrapper (sido, Harris))
2005: Schizogenie (vun Olli Banjo)
10 Minuten (Olli Banjo, sido)
2005: Muzik oder Knast (vun MOK)
Der erste Rapper (MOK, Alpa, B-Tight, sido)
2005: Werds House (vun DJ Werd)
Mein Herz lacht mich aus ((A.I.D.S (sido, B-Tight))
Paradies (A.I.D.S (sido, B-Tight))
2005: Numma Eyns (vun DJ Tomekk)
Salam Alajkum (Boogie Down Berlin, Xzibit, Deine Lieblingsrapper (sido, Harris))
Badesong (Khia, sido)
2005: Das Mixtape (vun MC Bogy)
Mach dir kein’ Kopf (MC Bogy feat. sido)
2005: Die frühen Jahre - Teil 1 (von 4.9.0 Friedhof Chiller)
Fickt euch (B-Tight, Jayo, Vokalmatador, Rhymin Simon, Schlafwandler, Calle, sido)
2006: Epos (vun Battle Rapp)
Hände Hoch (Battle Rapp, sido)
2006: Der Neue Standard (vun Beathoavens)
Party Machen (Bintia, sido)
2006:Neuer Spielplan Mixtape (vun Bock auf´n Beat)
Groupie (Bock Auf’n Beat, Deine Lieblingsrapper (sido, Harris))
2006: Nichts War Umsonst (vun Don Tone)
Kein Hunger Mehr (sido)
Ruff Sex/Part I (Deine Lieblingsrapper (sido, Harris), George Clinton, Belita Woods)
Ruff Sex/Part II (Deine Lieblingsrapper (sido, Harris), George Clinton, Belita Woods)
2006: F.L.E.R 90210 (vun Fler)
Mein Viertel (Fler, sido)
Willkommen In Berlin (Fler, sido, B-Tight, MC Bogy, Frauenarzt, Megaloh, G-Hot, Tony D, Harris, Shizoe)
2006: Berliner Schnauze (vun Bass Sultan Hengzt)
So Bin Ich (Bass Sultan Hengzt, sido)
2006: Sparring 2 (vun Olli Banjo)
Königsklasse (Olli Banjo, sido)
2006: Trendsetter (vun Fler)
Verrückt Wie Krass (Fler, sido)
2006: Badboys (vun MOK)
Für den Hustler (MOK, sido, B-Tight, Tony D)
2006: Blut gegen Blut (vun Massiv)
Scheiss auf dein Club (Massiv feat. sido)
2006: Bad Boys 2 (vun MOK)
Back in the days (MOK feat. sido, B-Tight, Tony D & Mesut)
2006: Aggrogant''' (vun G-Hot)
Titten & Popoz'' (G-Hot feat. sido & B-Tight)
Weblinks
Websteed vun Sido (hoochdüütsch)
AidS - Alles ist die Sekte - sido un B-Tight (hoochdüütsch)
Biographie bi laut.de (hoochdüütsch)
Stern-Interview (hoochdüütsch)
Der Stolz der Verlierer Lang Artikel in brand eins 6/2004, upboot u. a. up Interviews mit Sido und siene Mudder. Ok goot för Lüde, de an un for sik keen Hip-Hop hören doot. (hoochdüütsch)
Mann
Rap
Hoochdüütsch
Boren 1980
Börger von Düütschland |
9737 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gitega | Gitega | Gitega (fröher Kitega) is de tweetgröttste Stadt in Burundi un Hööftstadt van de glieknamige Provinz.
In Gitega leven ruch weg 23.200 Inwahners (över’d Duum in 2006). De Stadt liggt 60 km östlich van de Hööftstadt Bujumbura in een Höchd van 1.725 m över NN an de Floot Luvironza, wat een Quellstroom vun de Nil is. Gitega is een wichtig Hannelszentrum un en bedüüden Stratenknüttpunkt. Ok dat Natschonal-Museum kann man dor finn’.
Bit to dat Utbreken van ethnisch Konflikten in 1972 weer Gitega Residenzstadt van de Batusi-Königen.
Gitega ist uterdem Seet van een kathoolsch Arzbisdom, wat een Partnerschop mit dat düütsche Bisdom Eichstätt hett.
Oort
Stadt
Afrika
Burundi |
9738 | https://nds.wikipedia.org/wiki/9.%20Juli | 9. Juli | De 9. Juli is in’n Gregoriaanschen Klenner de 190. Dag. In Schaltjohren is dat de 191. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
1002: Heinrich II. warrt to’n letzten König vun de Ottonen kröönt.
1386: Leopold III. kummt in de Slacht bi Sempach üm.
1701: Prinz Eugen von Savoyen fangt ahn vörherig Bescheed den Spaansch Arvfolgkrieg an.
1762: Katharina de Grote warrt na den Putsch von ehr Garden to de alleenig Zarin utropen.
1816: Dat hüütig Argentinien verklort sien Unafhangigkeit vun Spanien.
1915: De Kolonie Düütsch-Süüdwestafrika kapituleert in’n Eersten Weltkrieg vör Süüdafrika.
1945: Österriek warrt in veer besett Rebeeten opdeelt.
1954: In Düütschland sett de nieg grünnte Bunnsprovsteed för jugendgefährdend Schriften as eerstet twee Tarzan-Comics op den Index.
1986: De Atomphysiker un Manager bi Siemens Karl Heinz Beckurts kummt dör en Anslag vun de RAF üm.
2002: De Afrikaansch Union warrt Nafolger vun de Organisatschoon för Afrikaansch Eenheit, de sik oplöst.
2011: Dat Land Süüdsudan wurrd unafhängig.
Kunst, Kultur un Bowark
1831: De Oper Le Grand Prix ou Le voyage à frais communs von Adolphe Adam warrt in Paris uropführt.
1978: In München warrt de Oper Lear von Aribert Reimann uropführt.
Wetenschoppen un Technik
1979: De US-amerikaansch Ruumsond Voyager 2 flüggt an den Jupiter vörbi.
1993: För dat Koppeln von de düütsch un tschechsch Stroomnetten warrt de HGÜ-Kottkuppeln Erzenricht in Betrieb nahmen.
Katastrophen
1982: New Orleans, USA: En Boeing 727 stört kört nah de Start af. Dorbi kommt 144 Minschen an Bord un 8 Anwahners üm’t Leven.
1994. De Hurrikan Alberto lööst Hoochwater ut, wodör bi Warwick, Georgia, USA an’n Lake Blackshear en Damm brickt. 15 Lüüd starvt, 25.000 Minschen mööt ut jümmer Hüüs.
2006: Tomindst 120 Minschen kommt bi en Flegerunglück bi Irkutsk to Dood.
Boren
1249: Kameyama, 90. Kaiser von Japan († 1305)
1578: Ferdinand II., Kaiser vun dat Hillge Röömsche Riek († 1637)
1654: Reigen, 112. Kaiser von Japan († 1732)
1766: Johanna Schopenhauer, düütsch Schrieverin
1791: Rudolph Bay, däänsch Komponist († 1856)
1851: Berthold Englisch, Schachspeler ut Österriek († 1897)
1852: Jan Hendriks Popping, plattdüütsch Schriever ut de Nedderlannen († 1927)
1859: Wilhelm Hallwachs, düütsch Physiker († 1922)
1868: Gustav Noske, düütsch Politiker un Riekswehrminister
1885: Caius Welcker, nedderlannsch Footballnatschonalspeler († 1939)
1892: Heinrich Rosenblum, jöödschen Koopmann un een vun de fiev Oppers bi de Riekspogromnacht in Bremen († 1938)
1900: Ida Ehre, düütsch Schauspelerin.
1903: Hinrich Brunckhorst, düütsch Politiker un Landdagsafordneter († 1992)
1914: Willi Stoph, DDR-Politiker
1921: Marina Ried, düütsch Schauspelerin († 1989)
1922: Eva Brumby, düütsch Schauspelerin († 2002)
1926: Benjamin Roy Mottelson, US-amerikaanisch-däänsch Physiker un Nobelpriesdräger († 2022)
1927: Carl Scholz, plattdüütsch Schriever († 2009)
1929: Hassan II., König von Marokko.
1932: Donald Rumsfeld, US-amerikaansch Politiker un Minister för Verdeffenderen.
1935: Wim Duisenberg, nedderlannschen Weertschapswetenschoppler un EZB-Präsident.
1938: Brian Dennehy, US-amerikaansch Schauspeler († 2020)
1946: Bon Scott, australsch Singer bi de Rockgrupp AC/DC.
1956: Tom Hanks, US-amerikaansch Schauspeler.
1957: Corinna Halke-Teichmann, düütsch Ieskunstlöperin und Journalistin
1964: Courtney Love, US-amerikaansch Singerin un Schauspelerin.
1976: Jochem Uytdehaage, nedderlannsch Iesflinklöper
1978: Linda Park, US-amerikaansch Schauspelerin
1978: Aryam Abreu Delgado, kubaansch Schachspeler
Storven
1441: Jan van Eyck, fläämsch Maler un en vun de Fläämschen Primitiven (* ca. 1390)
1654: Ferdinand IV., König von dat Hillig Röömsch Riek, König von Böhmen, König von Ungarn
1746: Philipp V., König von Spanien
1797: Edmund Burke, engelsch Schriever, Staatsphilosoph un Politiker
1850: Zachary Taylor, US-amerikaansch Politiker un 12. Präsident von de USA (* 1784)
1856: Amedeo Avogadro, italiensch Physiker un Chemiker
1899: Christian Friedrich Gille, düütsch Maler, Tekner, Koppersteker un Lithograph (* 1805)
1957: Alexander Goedicke, russ’schen Komponist un Musiker
1962: Georges Bataille, franzöösch Schriever un Philosoph
1965: Louis Harold Gray, britsch Physiker un Radioloog, hett de Radiobiologie begrünnt
1971: Wilhelm Kohlhoff, düütsch Maler un Grafiker
1986: Karl Heinz Beckurts, düütsch Physiker un Manager
2012: Guido Magnone, franzöösch Bargstieger un Bildhauer (* 1917)
2016: Silvano Piovanelli, italieensch Kardinal (* 1924)
2018: Hans Günter Winkler, düütsch Springrieder (* 1926)
2019: Rip Torn, US-amerikaansch Schauspeler (* 1931)
Juli 09 |
9739 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1518 | 1518 |
Wat passeert is
Up den Rieksdag to Augsborg warrt dor öber verhannelt, wer Kaiser Maximilian I. up den Throon folgen schall. Een Krüüztog gegen dat Osmaansche Riek, so as Kaiser un Paapst em plaant, kümmt nich tostannen.
Kiel warrt ut de Hanse utslaten
Adam Ries schrifft sien Lehrbook „Rechnung auff der Linihen“
Klagenfurt warrt Hööftstadt vun Kärnten
Up Kuba warrt dat eerste Bisdom inricht. Dat is dat Bisdom Santiago
26. April: Martin Luther verklaart sien Theologia Crucis bi de Disputatschoon vun Heidelbarg
7. Oktober: Martin Luther kümmt nah Augsborg to’n Rieksdag. He mutt dor sien Ansichten vör den Afordenten vun den Paapst Thomas Cajetan verdeffenderen. Dat Verhöör duurt dree Daage un fangt up’n 12. Oktober an. Luther swöört sien 95 Thesen nich af un stütt sik dor ganz bi up dat Evangelium. Vunwegen dat he achter Trallen sett weern schall, büxt he bi de Nacht ut de Stadt ut
Boren
13. Februar: Anton Brus von Müglitz, Bischop vun Wien un Arzbischop vun Prag
Friedrich IV. vun Wied, Arzbischop vun Köln († 1568)
Hubert Languet, franzööschen Diplomat, Juristen un reformeerten Theologen († 1581)
Storven
10. Juli: Sibylle vun Baden, Markgräfsche vun Baden (* 1485)
16. August: Loyset Compère, fläämschen Komponist, Sänger un Karkenmann (* bi 1440/1445)
Diogo de Azambuja, portugeeschen Seefahrer und Opdecker (* 1432) |
9740 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Puck | Puck | Puck betekent
Puck, lütte flache Schiev ut Kunststoff, de bi’t Ieshockeyspelen bruukt warrt,
Figur ut dat Stück Ein Sommernachtstraum von William Shakespeare,
Puck, Maand von den Planeten Uranus,
Puck, Stadt in de Woiwodschop Pommern, Polen,
Tobehöördeel to’n Grafikbrett, ähnlich as en Computermuus.
Puck is de Familiennaam von
Alfred Puck (* 1927), düütschen Inschenör,
Anna Puck (* 1991), düütsche Schauspelerin,
Manfred Puck (* 1941), düütschen Badmintonspeler,
Peter Puck (* 1960), düütschen Comicteekner,
Theodore Puck (1916–2005), US-amerikaanschen Genetiker un Biophysiker,
Wolfgang Puck (* 1949), öösterriekschen Kock. |
9741 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Perdita | Perdita | Perdita betekent
Perdita, Maand von den Planeten Uranus,
Figur ut dat Theaterstück A winter’s tale (hdt.: Ein Wintermärchen) von William Shakespeare,
Hund ut den Walt Disney-Film The Hundred and One Dalmatians (hdt.: 101 Dalmatiner ok Pongo und Perdita),
Titelfigur ut den Film Perdita Durango von 1997,
Perdita Felicien (* 1980), kanaadsch Lichtathletin. |
9742 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Belinda | Belinda | Belinda betekent
en hoochdüütschen Vörnaam för Deerns, in kotte Form ok Linda,
Figur ut de Kummedie Rape of the Lock von Alexander Pope,
Belinda, Maand von den Planeten Uranus,
en kubaansch Zigarr. |
9743 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rosalind | Rosalind | Rosalind betekent
en Figur ut de Kummedie As you like it (hdt.: Wie es Euch gefällt) von William Shakespeare,
Rosalind, Maand von den Planeten Uranus,
Rosalind, Vörnaam för Froonslüüd. |
9744 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Portia | Portia | Portia betekent
en Figur ut de Kummedie The merchant of Venice (hdt.: Der Koopmann von Venedig) von William Shakespeare,
Portia, Maand von den Planeten Uranus,
Porcia, Fru von Marcus Iunius Brutus,
Portia, Stadt in Arkansas, USA. |
9745 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Juliet | Juliet | Juliet betekent
Titelfigur ut de Tragödie Romeo und Julia (engelsch: Romeo and Juliet) von William Shakespeare,
Juliet, Maand von den Planeten Uranus,
den Bookstaven J in dat internatschoonal ICAO Alphabet,
Juliet, japaansch Manga-Magazin. |
9746 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Desdemona | Desdemona | Desdemona betekent
de Fru von de Titelfigur ut Othello von William Shakespeare,
Desdemona, en Maand von den Planeten Uranus,
(666) Desdemona, en Asteroid ut den Hööftgördel,
Desdemona, Stadt in Texas, USA. |
9747 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Allah%20Rakha%20Rahman | Allah Rakha Rahman | Allah Rakha Rahman (Tamilsch ஏ.ஆர்.ரஹ்மான்; * 6. Januar 1967 in Madras as A. S. Dileep Kumar) is en indischen Komponist. He maakt vör allen de Musik för indische Filmen.
Leven
Kumar weer dat twete vun veer Kinner un de eenzige Söhn vun R. K. Sekhar un Kareema Begum. Sekhar weer Komponist för Films op Malayalam. De Vader is aver al doodbleven, as de Jung negen Johr oolt weer. Kort later is de Familie to’n Islam un Sufismus övertreden. Kumar hett nu den Naam Allah Rakha Rahman annahmen. Ölven Johr oolt is Rahman Keyboarder bi’n Komponisten Ilaiyaraaja worrn. He hett denn ok in de Orchesters vun M. S. Viswanathan un Ramesh Naidu mitspeelt un weer bi de Touren vun Zakir Hussain un Kunnakudi Vaidyanathan mit dorbi. He hett ok en Stipendium för dat Trinity College an de Universität Oxford kregen un dor enen Afsluss in klassische Musik maakt.
1991 hett Rahman sien egen Studio in Chennai/Madras opmaakt, de Panchathan Record Inn. Mit de Filmmusik för den Tamil-Film Roja vun Speelbaas Mani Ratnam harr he glieks enen vullen Erfolg un hett den Sülvern Lotus kregen. Ok de Filmen Bombay (1995), Rangeela (1995), Dil Se (1998) un Taal (1999) un meist all siene Filmen, de he mit Mani Ratnam oder S. Shankar maakt hett, harrn veel Erfolg. 2002 hett Andrew Lloyd Webber mit em tohoop dat Musical Bombay Dreams maakt. He weer nu ok in annere Kulturkreise as den indischen bekannt un so hett he to’n Bispeel 2003 för den chineeschen Film Tiān dì yīng xióng vun Speelbaas He Ping de Musik maakt. Mit de finnsche Band Värttinä möök he 2006 de Musik för dat Musical The Lord of the Rings.
Ok wenn he in’n Westen kuum bekannt is, hett he doch mehr as 100 Millionen CDs un mehr as 200 Millionen Musikkassetten verköfft.
Priesen
Sülvern Lotus för beste Filmmusik 1993 för Roja
Sülvern Lotus för beste Filmmusik 1997 för Minsaara Kanavu
Sülvern Lotus för beste Filmmusik 2002 för Lagaan
Sülvern Lotus för beste Filmmusik 2003 för Kannathil Muthamittal
Filmfare-Preis för beste Filmmusik 1995 för Rangeela
Filmfare-Preis för beste Filmmusik 1998 för Dil Se
Filmfare-Preis för beste Filmmusik 1999 för Taal
Filmfare-Preis för beste Filmmusik 2001 för Lagaan
Filmfare-Preis för beste Filmmusik 2002 för Saathiya
Filmfare-Preis för beste Achtergrundmusik 2002 för The Legend Of Bhagat Singh
Filmfare-Preis för beste Achtergrundmusik 2004 för Swades
Zee-Cine-Pries för beste Filmmusik 2000 för Taal
Zee-Cine-Pries för beste Filmmusik 2002 för Lagaan
Laurence-Olivier-Pries för dat beste ne’e Musical 2003 för Bombay Dreams
Dora-Mavor-Moore-Pries 2006 för The Lord of the Rings
den indischen Lotus-Orden 2000
Warken
Filmmusik
1992: Roja
1993: Thiruda Thiruda
1995: Mumbai
1995: Rangeela
1995: Humse Main Muqabla
1995: Priyanka
1996: Duniya Dilwalon Ki
1997: Sapnay
1998: Dil Se
1998: Jeans
1998: Daud
1998: Kabhi Na Kabhi
1998: Doli Saja Ke Rakhna
1999: Earth 1947
1999: Taal
1999: Thakshak
1999: Tajhmahal
2000: Zubeidaa
2000: Fiza
2000: Dil Hi Dil Mein
2000: Pukar
2000: Alaipayuthey
2001: One 2 Ka 4
2001: Lagaan
2001: Nayak
2001: Love You Hamesha
2002: The Legend Of Bhagat Singh
2002: Saathiya
2002: Kannathil Muthamittal
2003: Tehzeeb
2003: Boys
2003: Tiān dì yīng xióng
2004: Meenaxi
2004: Lakeer
2004: Yuva
2004: Dil Ne Jise Apna Kahaa
2004: Swades
2005: Kisna
2005: Bose
2005: Mangal Pandey - The Rising
2005: Water
2006: Akbar-Jodha
2006: Sillunnu Oru Kadhal
2006: Rang De Basanti
2007: Guru
2007: Lajjo
Weblenken
Websteed vun Rahman (engelsch)
Rahman, Allah Rakha
Rahman, Allah Rakha
Rahman, Allah Rakha
Rahman, Allah Rakha
Rahman, Allah Rakha |
9750 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ring | Ring | Ring betekent
Schmuckring, de vun Minschen as Smuck dragen warrt,
Planetenring, in de Astronomie,
Ring, in de Mathematik ene Struktur in de Algebra.
Ring is de Familiennaam von
Alexander Ring (* 1991), düütsch-finnschen Footballspeler,
Barbra Ring (1870–1955), noorweegsche Schrieversche un Literaturkritikerin,
,
Cyril Ring (1892–1967), US-amerikaanschen Schauspeler,
Diana Ring (* 1949), Sängerin,
E.D. Ring (1888–na 1947), US-amerikaanschen Soldaat, Schoolmeester, Schoolbaas un Politiker,
Edgar Ring (* 1955), düütschen Prähistoriker,
Ernst Ring (1921–1984), düütschen Rennfohrer un Politiker,
Frances Kroll Ring (1916–2015), US-amerikaansche Biografin,
Franz Ring (* 1944), düütschen Diplomaat,
Friedrich Ring (1915–1964), düütschen Militärdokter un Politiker,
Gerhard Ring (* 1957), düütschen Jurist,
Grete Ring (1887–1952), düütsche Kunsthistorikerin un Galeristin,
Hartmut Ring (* 1946), düütschen Softwareutwickler,
Irene Ring (* 1961), düütsche Ümweltökonomin,
Jewgeni Ring (* 1987), russ’schen Musiker,
Johannes Ring (* 1945), düütschen Dermatoloog un Immunoloog,
Jonathan Ring (* 1991), sweedschen Footballspeler,
Klaus Ring (* 1934), düütschen Mikrobioloog,
Lauritz Andersen Ring (1854–1933), däänschen Maler, Teekner un Keramiker,
Lothar Ring (1882–1974), öösterriekschen Journalist un Schriever,
Ludwig Ring (1929–2005), düütschen Grafiker un Teekner,
Ludwig Ring-Eifel (* 1960), düütschen Journalist,
Matthias Ring (* 1963), düütschen Bischop,
Max Ring (1817–1901), düütschen Schriever,
Maximilien de Ring (1799–1873), düütsch-franzööschen Archäoloog, Maler un Teekner,
Melchior Ring (1493–1545), düütschen Theoloog, Humanist un Döper,
Nial Ring (* 20. Johrhunnert), eirschen Politiker,
Ole Ring (1902–1972), däänschen Maler,
Oswald Ring (* 1935), düütschen Jurist un Medienmanager,
Peter Ring (* 1941), düütschen Physiker,
Pieter de Ring († 1660), nedderlandschen Maler,
Richard Ring (1938–2018), kanaadschen Gitarrspeler,
Susanne Ring (* 1966), düütsche Malerin un Bildhauerin,
Thomas Ring (1892–1983), düütschen Maler,
Thomas Gerhard Ring (1936–2009), düütschen röömsch-kathoolschen Theoloog,
Viktor Ring (1857–1934), düütschen Jurist,
Walter Ring (1862–1954), düütschen Archivar un Historiker,
Wilhelm Ring (1886–1958), düütschen Schoolmeester un Heimaatforscher,
Wolf-Dieter Ring (* 1941), düütschen Politiker.
Kiek ok bi: Ring Ring, Der Ring, The Ring, tom Ring. |
9751 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cressida | Cressida | Cressida betekent
Cressida, Figur ut de greeksche Mythologie, trojaansche Prinzessin,
Titelfigur in dat Theaterstück Troilus and Cressida von William Shakespeare,
Cressida, Maand von den Planeten Uranus. |
9752 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bianca | Bianca | Bianca betekent
Bianca, en Vörnaam för Deerns,
Bianca, düütsche Slagersingerin,
Figur ut den Tekentrickfilm Bernhard und Bianca,
Titelfigur ut de Fernsehserie Bianca – Wege zum Glück,
Figur ut de Kummedie The Taming of the Shrew (dt.: Der Widerspenstigen Zähmung) von William Shakespeare,
Bianca, Maand von den Planeten Uranus,
(218) Bianca, en Asteroiden ut den Hööftgördel,
Bianca, Tietschrifft för Frunslüüd,
en witte Reevsort,
Leed von den Slagersinger Freddy Breck. |
9753 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ophelia | Ophelia | Ophelia betekent
Figur ut dat Theaterstück Hamlet, Prince of Denmark von William Shakespeare,
ole Rosensort von 1912,
Ophelia, Maand von den Planeten Uranus,
(171) Ophelia, en Asteroiden ut den Hööftgördel,
en Hurrikan, de in’n September 2005 de Küst in’n Süüdoosten von de USA verwüst hett,
Ophelia, Stadt in Alabama, USA. |
9754 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cordelia | Cordelia | Cordelia betekent
Figur ut de Tragödie König Lear von William Shakespeare,
Cordelia, Oper von Conradin Kreutzer,
Cordelia, Maand von den Planeten Uranus. |
9755 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1519 | 1519 |
Wat passeert is
In Zürich geiht dat mit de Reformation los vunwegen Ulrich Zwingli
De eersten Spaniers kaamt in Mexiko an. De Stadt Panamá warrt as eerste europääsche Stadt an den Pazifik grünnt
De Habenstadt Havanna up Kuba warrt grünnt
Karl V. winnt de Wahl to’n düütschen Kaiser gegen Franz I. vun Frankriek
20. September: Ferdinand Magalhan fangt mit de eerste Reis rund üm de Welt to an. De duurt bit 1522
Vun’n 27. Juni bit to’n 16. Juli warrt de Disputation vun Leipzig afholen
Algier warrt osmaansch
Boren
16. Februar: Gaspard de Coligny, franzööischen Admiral († 1572)
31. März: Heinrich II., König vun Frankriek (1547 bit 1559), († 1559)
13. April: Katharina vun Medici, Königin vun Frankriek († 1589)
12. Juni: Cosimo I. de’ Medici, Hartog vun de Toskana († 1574)
24. Juni: Théodore de Bèze, Reformator in Genf un Upfolger vun Johannes Calvin († 1605)
20. Juli: Giovanni Antonio Facchinetti, later Paapst Innozenz IX. († 1591)
Sturben
9. Januar: Marie vun Baden, Markgräfsche vun Baden (* 1473)
12. Januar: Maximilian I., Kaiser vun dat Hillig Röömsch Riek (* 1459)
29. März: Gianfrancesco II. Gonzaga, Sohn un Upfolger vun Markgraaf Federico I. Gonzaga vun Mantua (* 1466)
2. Mai: Leonardo da Vinci, italieensch Universalgenie (* 1452)
4. Mai: Lorenzo II. de Medici, Hartog vun Urbino un Baas von Florenz (* 1492)
24. Juni: Lucrezia Borgia, Förstin in de italieensche Renaissance (* 1480)
11. August: Johann Tetzel, ab 1504 Aflaatprediger un Gegenpart vun Martin Luther (* 1465)
1519
1519 |
9756 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cupid | Cupid | Cupid (latiensch ok Cupido) betekent
Cupido, Göddin ut de röömsche Mythologie,
(763) Cupido, en Asteroid ut den Hööftgördel, de na de Göddin nöömt is,
Cupid, lütten Maand von den Planeten Uranus,
Figur ut de Tragödie Timon of Athens von William Shakespeare,
Cupid, US-amerikaansche Feernsehreeg,
Cupid (* 1982), US-amerikaanschen Sänger. |
9758 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mab | Mab | Mab betekent
Mab, Figur ut de keltische Mythologie,
Feen-Königin in de Tragödie Romeo und Julia von William Shakespeare,
Mab, lütten Maand von den Planeten Uranus. |
9759 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Francisco | Francisco | Francisco betekent
Francisco, en spaansch oder portugeesch Vörnaam för Jungs,
San Francisco, Stadt in Kalifornien, USA,
Figur ut dat Stück The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Francisco, lütten Maand von den Planeten Uranus, de na disse Figur nöömt is. |
9760 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stephano | Stephano | Stephano betekent
Figur in de Kummedie The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Stephano, lütten Maand von den Planeten Uranus.
Kiek ok bi: Stefano. |
9761 | https://nds.wikipedia.org/wiki/1520 | 1520 |
Wat passeert is
15. Juni: Paapst Leo X. verkloort in sien Bull „Exsurge Domine“, dat Martin Luther een Ketter is. In’n Juni warrt öber Luther de Karkenbann utspraken
30. Juni: De Azteken ehr Herrscher Moctezuma II., de bi de Spaniers fungen is, warrt vun een Steen drapen un starvt. Den Steen harr een Azteken smeten.
30. Juni: In de „Noche triste“ („Trorig Nacht“) verjaagt de Azteken de spaanschen Truppen ünner Hernán Cortés ut Tenochtitlán. Dat weer de Hööftstadt vun de Azteken ehr Riek. Vundagen heet dat Mexiko-Stadt
23. Oktober: Karl V. warrt in Aken to’n Kaiser kröönt
8. un 9. November: In dat Blootbad vun Stockholm lett König Christian II. vun Däänmark üm un bi 100 Lüde ümbringen, de in Sweden wat gellen doot. Dor kümmt de Union vun Kalmar mit to ehr Enn
28. November: Ferdinand Magellan is dör de Magellanstraat an de Süüdspitz vun Süüdamerika dörseilt, de later sienen Naam kregen hett
Na den Dood vun Selim I. folgt Süleyman I. em as Herrscher vun dat Osmaansche Riek up
10. Dezember: Martin Luther verbrennt in Wittenberg den Paapst sien Bull „Exsurge Domine“
Boren
1. August: Sigismund II., König vun Polen, Grootförst vun Litauen, lesten König vun de Jagiellonen († 1572)
21. August: Bartholomäus Sastrow, düütschen Schriever († 1603)
10. Oktober: Alessandro Farnese, italieenschen Kardinal († 1589)
Storven
7. April: Raffael, italieenschen Maler un Bomeester (* 1483)
31. Mai: Johannes Aesticampianus, Theoloog un Humanist (* 1457)
30. Juni: Moctezuma II., Herrscher vun de Azteken (* bi 1465)
3. September: Ippolito I. d'Este, Arzbischop un Kardinal (* 1479)
22. September: Selim I (vun 1512 af an Herrscher vun dat osmaansche Riek)
28. Oktober: Pier Gerlofs Donia, Strieder för Freesland (* um 1480 rüm]
Hermen Bote, middelnedderdüütsch Schriever (* üm 1450 rüm)
Johr
16. Johrhunnert |
9762 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Trinculo | Trinculo | Trinculo betekent
Figur ut de Kummedie The Tempest (platt: De Storm) von William Shakespeare,
Trinculo, lütten Maand von den Planeten Uranus,
Krater op den Uranus-Maand Miranda. |
9763 | https://nds.wikipedia.org/wiki/9.%20M%C3%A4rz | 9. März | De 9. März is in’n Gregoriaanschen Klenner de 68. Dag. In Schaltjohren is dat de 69. Dag.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Gesellschap
1152: Friedrich I. Barbarossa warrt to’n König von dat Hillig Röömsche Riek kröönt.
1522: Mit een Wusteten in de Fastentiet fangt in Zürich de Reformatschoon vun Ulrich Zwingli an
1796: Napoléon Bonaparte heirad Joséphine de Beauharnais.
1831: De franzöösch König Louis Philippe grünnt de Frömmenlegion.
1900: De düütsche Rieksdag beslutt dat Fleeschbekiekengesett.
1945: De USA griept in’n Tweeten Weltkrieg de japansch Hööftstadt Tokio mit Napalm-Bomben an.
1963: In Afghanistan tredt de Premierminister Mohammad Daud torüch.
1996: Jorge Fernando Branco de Sampaio warrt Staatspräsident von Portugal.
2004: Imdulis Emsis warrt nieg Ministerpräsident von Lettland.
Kunst, Kultur un Bowark
1839: De Oper Il Bravo von Saverio Mercadante warrt in Mailand ooropföhrt.
1849: De Oper Die lustigen Weiber von Windsor von Otto Nicolai warrt in Berlin ooropföhrt.
1930: De Oper Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny von Kurt Weill warrt in Leipzig ooropföhrt.
1984: Na veerunhalf Johren Botiet warrt Ne’e Staatsgalerie Stuttgart apen maakt.
Wetenschoppen un Technik
1931: Ernst Ruska test dat eerste Elektronenmikroskop, woför he 1986 den Physik-Nobelpries kregen hett.
Katastrophen
1976: Bi en Seelbahnunglück in dat italiensch Cavalese starvt 42 Minschen.
Boren
1285: Go-Nijo, 94. Kaiser von Japan
1451: Amerigo Vespucci, italiensch Seefahrer un Opdecker († 1512)
1564: David Fabricius, düütsch Astronom un Kartograf († 1617)
1734: Francisco Bayeu, spaansch Maler vun den Klassizismus († 1795)
1750: Johann Friedrich August Tischbein, düütsch Maler
1838: Heinrich Lanz, düütsch Utfinner un Maaker von Land- un Togmaschienen.
1852: Hieronim Derdowsczi, kaschuubsch Schriever († 1902)
1856: Hermann Iseke, düütsch Dichter
1871: Emil Rosenow, düütsch Schriever
1890: Wjatscheslaw Michailowitsch Molotow, sowjetsch Politiker
1900: Howard Hathaway Aiken, US-amerikaansch Rekner-Pioneer
1908: Francesco Camusso, italieensch Radrennfohrer († 1995)
1909: Herschel Evans, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1939)
1923: Walter Kohn, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger († 2016)
1924: Klaus Immer, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter († 2022)
1924: Peter Scholl-Latour, düütsch Journalist († 2014)
1930: Ornette Coleman, US-amerikaansch Jazzmusiker un Komponist († 2015)
1934: Juri Gagarin, sowjetsch Kosmonaut († 1968)
1942: John Cale, britisch Rockmusiker
1943: Robert James Fischer, US-amerikaansch Schachspeler un -weltmeester († 2008)
1944: Werner Hans Schmidt, düütsch Grafiker un Breefmarkenkünstler
1945: Katja Ebstein, düütsch Singerin
1946: Bernd Hölzenbein, düütsch Footballnatschonalspeler
1953: Anna Henkel-Grönemeyer, düütsch Schauspelerin
1954: Gildardo García, kolumbiaansch Schachspeler († 2021)
1959: Takaaki Kajita, Japaansch Physiker un Nobelpriesdräger
1959: Ronny Van Holen, belgisch Radrennfohrer
1964: Juliette Binoche, franzöösch Schauspelerin
1968: Youri Djorkaeff, franzöösch Footballnatschonalspeler
1975: Roy Makaay, nedderlannsch Footballnatschonalspeler
Storven
1851: Hans Christian Ørsted, däänsch Physiker un Chemiker
1888: Willem I., düütsch Kaiser un König von Preußen
1902: Hermann Allmers, noorddüütsch Schriever (* 1821)
1918: Frank Wedekind, düütsch Schriever un Schauspeler
1929: Friedrich Freudenthal, plattdüütsch Schriever (* 1849)
1943: Franz Krumm, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1909)
1974: Earl Wilbur Sutherland, US-amerikaansch Physioloog un Nobelpriesdräger
1976: Hans Sutor, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1895)
1981: Max Delbrück, düütsch-amerikaansch Biophysiker un Nobelpriesdräger
1988: Kurt Georg Kiesinger, düütsch Politiker un Bundskanzler (* 1904)
1990: Ernst Söhl, plattdüütsch Schriever (* 1901)
1992: Menachim Begin, israelsch Politiker un Nobelpriesdräger
2021: Len Skeat, britisch Jazzmusiker (* 1937)
März 09 |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.