Datasets:

akylbekmaxutov
/

KK_calibration_dataset

Dataset card Data Studio Files Files and versions Community

Split (1)

train · 88.6k rows

text stringlengths 3 252k
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті — салықтық және кедендік әкімшілендіру; этил спиртінің, алкоголь өнімінің және темекі өнімдерінің өндірісі мен айналымын мемлекеттік реттеу; мұнай өнімдерінің және биоотынның айналымы; ҚР кеден ісі, салық саясатын іске асыру саласындағы мемлекеттік реттеу; оңалту және банкроттық саласындағы мемлекеттік реттеу, сондай-ақ Қазақстан азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы жөніндегі мемлекеттік басқару саласында басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ведомствосы. ## Міндеттері * Қазақстан Республикасының салық, кеден және өзге де заңнамасының орындалуын, мемлекеттік кірістер органдарына жүктелген Еуразиялық экономикалық одағының кеден заңнамасының сақталуына бақылауды қамтамасыз ету * салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, сондай-ақ арнайы, демпингке қарсы және өтемдік баждардың толық және уақтылы түсуін қамтамасыз ету * Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әлеуметтік төлемдерді есептеудің, ұстап қалудың және аударымдардың толықтығы мен уақтылығын қамтамасыз ету * Қазақстан Республикасының салық саясатын іске асыруға қатысу * өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының егемендігін қорғауды және экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету * ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымның дамуын қалыптастыру және салық төлеушілер үшін электрондық қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету * Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін, адамның өмірі мен денсаулығын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, қоршаған ортаны қорғау * тауарлардың ЕАЭО кедендік шекарасы арқылы өткізілуін жеделдету мен оңайлату үшін жағдайлар жасау * этил спиртінің, алкоголь өнімінің, темекі өнімдерінің өндірісі мен айналымын, сондай-ақ мұнай өнімдерінің және биоотынның айналымын мемлекеттік реттеу * оңалту және банкроттық саласындағы мемлекеттік реттеу (қазыналық кәсіпорындарды, мекемелерді, банктерді, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын және жинақтаушы зейнетақы қорларын қоспағанда), сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы жөніндегі мемлекеттік басқару * Комитеттің құзыретіне жататын мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастық * "Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелінген тауарларды қадағалап отыру тетігі туралы келісімді ратификациялау туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелінген тауарларды қадағалап отыру тетігі туралы келісімге сәйкес қадағалап отыру тетігін іске асыруды үйлестіру ## Хронология Салық қызметі * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Бас салық инспекциясы (1996 жылға дейін) * ҚР Мемлекеттiк салық комитетi (1996—1997) * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi (1997—1998) * ҚР Мемлекеттік кірістер министрлiгi (1998—2002) * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi (2002—2014) * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Мемлекеттік кірістер комитеті (2014—) Кеден қызметі * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Бас кеден басқармасы (1995 жылға дейін) * ҚР Министрлер Кабинетi жанындағы Кеден комитетi (сәуір — қазан 1995) * ҚР Мемлекеттік кеден комитетi (1995—1997) * ҚР Қаржы министрлiгiнiң Кеден комитетi (1997—1998) * ҚР Мемлекеттік кірістер министрлiгінің Кеден комитетi (1998—2002) * ҚР Кедендiк бақылау агенттiгi (2002—2004) * ҚР Қаржы министрлiгiнің Кедендiк бақылау комитетi (2004—2014) ## Құрылымы Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті орталық аппаратының құрылымы келесіден тұрады:ТөрағаТөраға орынбасары1) Мемлекеттік құпияларды қорғау басқармасы2) Заң басқармасы3) Халықаралық ынтымақтастық басқармасы4) Ақпараттық қауіпсіздік басқармасы1 Кадр және ішкі әкімшілендіру департаменті5) Персоналмен жұмыс басқармасы6) Ұйымдастыру-бақылау басқармасы7) Қаржылық қамтамасыз ету басқармасы8) Басқарма – төраға хатшылығы9) Техникалық инфрақұрылым басқармасы2. Талдау, статистика және тәуекелдерді басқару департаменті10) Тәуекел-менеджмент басқармасы11) Талдау және статистика басқармасы12) Бизнес процестерін автоматтандыру басқармасы13) Стратегиялық даму басқармасы3. Мемлекеттік көрсетілетін қызмет департаменті14) Жалпыға бірдей декларациялау басқармасы15) Мемлекеттік көрсетілетін қызмет басқармасы16) «Байланыс орталығы» басқармасы17) Дербес шоттарды әкімшілендіру және төлемдерді есепке алу басқармасы18) Акциздерді әкімшілендіру басқармасы4. Ақпараттық технологиялар департаменті19) Ақпараттық жүйелерді сүйемелдеу басқармасы20) Ақпараттық жүйелерді дамыту басқармасы21) Цифрландыруды үйлестіру басқармасы5. Өндірістік емес төлемдерді, жеке тұлғаларды және арнаулы салық режимдерін әкімшілендіру департаменті22) Өндірістік емес төлемдерді әкімшілендіру басқармасы23) Арнаулы салық режимдерін әкімшілендіру және жеке тұлғалардың кәсіпкерлік қызметі басқармасы24) Саудалық емес айналым басқармасы25) Жеке тұлғалардың активтері мен берешегін әкімшілендіру басқармасы26) Жеке тұлғалардың кірістерін әкімшілендіру басқармасы6. Әдіснама департаменті27) Заңды тұлғалардың салық салу әдіснама басқармасы28) Жеке тұлғалардың салық салу әдіснама басқармасы29) Кедендік әдіснама басқармасы30) Тауарларды жіктеу және шығарылған жері басқармасы31) Кедендік операциялар басқармасы32) Алдын ала тексеру актілерін қарау басқармасы7. Әкімшілендіру департаменті33) ҚҚС әкімшілендіру басқармасы34) Қашықтықтан мониторингтеу басқармасы35) Өтпелі мониторинг басқармасы8. Аудит департаменті36) Тауарлар шығарылғаннан кейінгі кедендік бақылау басқармасы37) Салықтық аудит басқармасы38) Экспорттық бақылау басқармасы9. Бақылау департаменті39) Транзит басқармасы40) Кедендік рәсімдерді әкімшілендіру және тазарту басқармасы41) Тарифтік реттеу және құн басқармасы10. Ірі салық төлеушілер департаменті42) Ірі салық төлеушілер басқармасы43) Резидент еместерге салық салу басқармасы44) Деңгейлес мониторингтеу басқармасы45) Энергия ресурстарын әкімшілендіру басқармасы46) Мамандандырылған басқарма47) «Ахуалдық орталығы» басқармасы48) Берешекпен және дәрменсіз борышкерлермен жұмыс басқармасы Мемлекеттік кірістер комитетінің штатында 600-ге жуық қызметкер болса, оның 130-ы басқарушы лауазым болып табылады. Осылайша, әрбір бесінші қызметкер басшы болып табылады. ## Қарамағындағы мекемелер * Облыстар және Алматы, Астана, Шымкент қалалары бойынша Мемлекеттік кірістер департаменттері * Аудандар мен қалалар бойынша Мемлекеттік кірістер басқармалары * Бас диспетчерлiк басқармасы * Орталық кедендік зертханасы * Оқу-әдістемелік орталығы * «Nur Zholy Customs Service» ЖШС ## Басшылық * Дүйсембиев Жандос Жұмабайұлы - төраға * Сулейменов Ануар Айдарович - төрағаның орынбасары * Слямов Бақытжан Оразғалиұлы - төрағаның орынбасары * Нұржанов Жәнібек Мәулітбекұлы - төрағаның орынбасары * Жұмағұлов Қайрат Кәрімұлы - төрағаның орынбасары * Сейілжан Әділханұлы Ахметов - төрағаның орынбасары ## Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағалары ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасының Индустрия және сауда министрлігі (2002) ҚР Президентінің 1993 ж. 28 тамыздағы Жарлығымен ҚР Экономика және сауда министрлігін ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен ҚР Индустрия және сауда министрлігіне бөлу жолымен оған өнеркәсіп, құрылыс, және сауда басқармасы, стандарттау, метрология және сертификаттау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері беріле отырып қайта ұйымдастырылуының нәтижесінде құрылды. Министрлікке сонымен қатар, қайта ұйымдастырылған ҚР Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің (жылу энергетика өнеркәсібі мен кен пайдалану саласындағы функциялары мен өкілеттіктерінен басқа) өнеркәсіп басқармасы жөніндегі, қайта ұйымдастырылған ҚР Табиғи монополияларды реттеу, бәскелестікті қорғау және шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігінің шағын бизнесті қолдау саласындағы, қайта ұйымдастырылған ҚР Сыртқы істер министрлігінің тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау саласындағы функциялары мен өкілеттіліктері берілді. ҚР Үкіметінің 2002 ж. 12 қыркүйектегі қаулысымен министрлік туралы ереже бекітілді және министрліктің мынадай ведомстволары құрылды: Сауда комитеті; Шағын бизнесті қолдау жөніндегі комитеті; Инвестициялар жөніндегі комитеті; Құрылыс істері жөніндегі комитеті; Қорғаныс өнеркәсібі жөніндегі комитеті; Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитеті. Құрылыс істері жөніндегі комитет пен Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетінің аумақтық органдары — мемлекеттік мекемелері оларды ҚР Индустрия және сауда министрлігінің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы аумақтық органдары — мемлекеттік мекемелеріне біріктіру жолымен қайта ұйымдастырылды.Ережеге сәйкес министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамамен көзделген шекте өнеркәсіпті, сауданы, құрылысты стандарттауды, метрологияны және сертификаттауды басқару, шағын бизнесті және инвестицияларды мемлекеттік қолдау, қорғаныс тапсырысын орналастыру және орындау саласында мемлекеттік саясат әзірлеуді және оны іске асыруды салааралық үйлестіруді, сондай-ақ оның жүзеге асырылуын бақылауды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылды. Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болды: индустрия саласында, соның ішінде өнеркәсіптің тау-кен металлургия, химия, өндеу салаларында, саудада, сәулетте және қүрылыста, стандарттауда, метрологияда және сертификаттауда, инновациялық қызметте мемлекеттік саясат әзірлеу және оны іске асыруға қатысу; шағын бизнесті және инвестицияларды мемлекетгік қолдау; ресурстық жәнетехнологиялық базаны қайта құру негізінде өз құзіреті аясында өнеркәсіп және құрылыс салаларын дамыту және реформалау бағдарламаларын әзірлеу; сауда қызметін мемлекеттік реттеу саласында басымдықтар әзірлеу; өз құзіреті шегінде Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру және Еуразия Экономикалық Қоғамдастығына (ЕурАзЭҚ) және өзге де халықаралық сауда ұйымдары мен одақтарға мүшелік мәселелері жөнінде саясат әзірлеу және жүргізу; тауарлар импорты кезінде ішкі рынокты қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу; адамның өмір сүруінің және тыныс-тіршілігінің толыққанды ортасын қалыптастыру, әлеуметтік өндірістік, көліктік, инженерлік және коммуникациялық инфрақұрылымын дамыту бағдарламаларын әзірлеуге қатысу; өнеркәсіп саласында ҚР ғылыми-техникалық және технологиялық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеуге қатысу және іске асырылуын қамтамасыз ету; қорғаныс тапсырысын және конверсиялық бағдарламаларды әзірлеуге және іске асыруға қатысу; сыртқы сауда қызметін реттеуге қатысу; отандық өндірушілерді қорғау жөнінде демпинге қарсы бақылауды және шаралар кешенін жүргізуді қамтамасыз ету; мемлекеттік активтерді тиімді басқару саясатын жүргізуге қатысу; экспорттық бақылау саласында мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру; мемлекеттік органдардың шағын бизнесті қорғау саласындағы іс-қимылын үйлестіру; кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауға бағытталған заңнаманың сақталуын бақылауды жүзеге асыру; өнеркәсіп, жобалау және құрылыс өнімін қоса алғанда, өнім сапасын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру; ғылыми-техникалық салада кәсіпкерлікті, инновациялық қызметті дамыту, ғылыми-техникалық өнім рыногын қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау; ҚР-да инвестициялық саясаттың даму стратегиясын, сондай-ақ инвестициялық ахуалды жақсарту жөніндегі шараларды әзірлеу және іске асыру; мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, ықтимал инвесторларды тарту және инвестициялық жобаларды іске асыру жөнінде ұйымдарға жәрдемдесу. ҚР Үкіметінің 2002 ж. 18 қарашадағы қаулысымен Сауда комитеті, Шағын бизнесті қолдау жөніндегі комитеті, Инвестициялар жөніндегі комитеті, Құрылыс істері жөніндегі комитеті, Қорғаныс өнеркәсібі комитеті, Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитеті туралы ереже және құрылымдары, сондай-ақ аумақтық органдарының — мемлекеттік мекемелерінің тізбесі бекітілді. Сондай-ақ министрліктің ҚР Экономика және сауда министрлігінің Антидемпингтік бақылау жөніндегі комитеті мүлкі жаңа құрылған ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Сауда комитетіне, ҚР Экономика және сауда министрлігінің Құрылыс істері жөніндегі комитеті мүлкі ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Құрылыс істеріжөніндегі комитетіне, ҚР Экономика және сауда министрлігінің Қорғаныс өнеркәсібі комитеті мүлкі жаңа құрылған ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Қорғаныс өнеркәсібі комитетіне, ҚР Экономика және сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитеті мүлкі ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегікомитетіне, ҚР Сыртқы істер министрлігінің Инвестициялар жөніндегі комитеті мүлкі жаңа құрылған ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Инвестициялар жөніндегі комитетіне беріле отырып таратылды. ҚР Үкіметінің 2003 ж. 20 мамырдағы қаулысымен министрліктің Қорғаныс комитеті таратылды. Оның мүлкі (министрлікке берілген оргтехникалық және автокөліктен басқа) ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетіне берілді. ҚР Президентінің 2003 ж. 13 маусымдағы Жарлығымен министрлікке тиісті бағдарламаны инновациялық дамыту және іске асыру саласындағы функциялары мен өкілеттіктері жүктелді. ҚР Үкіметінің 2003 ж. 18 қыркүйектегі қаулысымен министрліктің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы аумақтық органдары — мемлекеттік мекемелері министрліктің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитетінің аумақтық бөлімшелері — мемлекеттік мекемелері болып қайта аталды. Сондай министрліктің Құрылыс істері жөніндегі комитетінің де аумақтық бөлімшелері құрылды. ҚР Үкіметінің 2003 ж. 6 қазандағы қаулысымен министрліктің құқықтық мәртебесі мен оның негізгі міндеттеріне өзгертулер енгізілді. Құқықтық мәртебесі мынадай редакцияда мазмұндалды: "Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамамен көзделген шекте өнеркәсіпті, сауданы, құрылысты стандартгауды, метрологияны және сертификаттауды басқару, шағын бизнесті және инвестицияларды мемлекетгік қолдау, қорғаныс тапсырысын орналастыру және орындау, елдің инновациялық дамуы саласында мемлекеттік саясат әзірлеуді және оны іске асыруды салааралық үйлестіруді, сондай-ақ оның жүзеге асырылуын бақылауды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады". Министрліктің негізгі міндеттері толықтырылды: инвестициялар мен инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау; қорғаныс-өнеркәсіптік кешен мәселелері жөнінде мемлекетаралық әскери-техникалық ынтымақтастыққа қатысу, инновациялық жобаларды іске асыру жөнінде ұйымдарға жәрдемдесу; инновациялық қызметтің дамуы мен инновациялық қызмет субъектілерінің мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін нормативті-құқықтық базаны қалыптастыру; ҚР экономикасы үшін стратегиялық мәні бар инновациялар мен инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілерін құруға қатысу; инновациялық қызметті дамыту бойынша мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру; инновациялық қызмет саласында халықаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу. ҚР Үкіметінің 2003 ж. 5 желтоқсандағы қаулысымен министрліктің құқықтық мәртебесі мен оның негізгі міндеттеріне қайта өзгертулер енгізілді. Құқықтық мәртебесі мынадай редакцияда мазмұндалды: "Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамамен көзделген шекте өнеркәсіпті, сауданы, құрылысты, стандарттауды, метрологияны және сертификаттауды басқару, шағын бизнесті және инвестицияларды мемлекеттік қолдау, мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру, орналастыру және орындау, елдің инновациялық дамуы саласында мемлекеттік саясат әзірлеуді және оны іске асыруды салааралық үйлестіруді, сондай-ақ оның жүзеге асырылуын бақылауды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады". Министрліктің қорғаныс тапсырысын орындауға қатысты міндеті жаңа редакцияда мазмұндалды: "мемлекеттік қорғаныс тапсырысы мен конверсиондық бағдарламаларды қалыптастыру, орналастыру және орындау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысу". ҚР Үкіметінің 2003 ж. 23 желтоқсандағы қаулысымен министрліктің құқықтық мәртебесі мен оның негізгі міндеттеріне қайта өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Құқықтық мәртебесінің жаңа редакциясы мынадай мазмұнда болды: "Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамамен көзделген шекте өнеркәсіпті, сауданы, құрылысты, тұрғын үй-коммуналдық саласын стандарттауды, метрологияны және сертификаттауды басқару, шағын бизнесті және инвестицияларды мемлекеттік қолдау, мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру, орналастыру және орындау, елдің инновациялық дамуы саласында мемлекеттік саясат әзірлеуді және оны іске асыруды салааралық үйлестіруді, сондай-ақ оның жүзеге асырылуын бақылауды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады". Министрліктің негізгі міндеттеріне сәйкес толықтыру (тұрғын үй-коммуналдық саласы) енгізілді. ҚР Президентінің 2004 ж. 29 қыркүйектегі Жарлығымен министрлік қайта ұйымдастырылды, шағын кәсіпкерлікті тікелей қолдау жөніндегі функциясы жергілікті атқарушы органдарға, сондай-ақ оған ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің фармацевтикалық және медициналық өнеркәсіпті реттеу; ҚР Ауылшаруашылық министрлігінің ауылшаруашылығы ірі машина жасау және өнеркәсіп; ҚР Білім және ғылым министрлігінің инновацияларды дамытуды үйлестіру және қолданбалы ғылыми зерттеулер жүргізу, инновациялық кәсіпкерлік, қолданбалы ғылыми-техникалық бағдарламаларды қалыптастыру саласындағы функциялары берілді. Министрлікке сонымен қатар қайта құрылған ҚР Туризм және спорт агенттігінің туризмді дамыту функциялары, сондай-ақ қайта ұйымдастырылған ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттігінің бәсекелестікті қорғау жөніндегі функциясы берілді. ҚР Үкіметінің 2004 ж. 26 қарашадағы қаулысымен министрлік туралы жаңа ереже бекітілді. Министрліктің Құрылыс істері жөніндегі комитеті, Шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі комитеті таратылып, штаттық сандары мен мемлекеттік мүлкі министрліктің орталық аппаратына берілді. Министрліктің жаңа ведомстволары құрылды: Өнеркәсіп және ғылыми-техникалық дамыту комитеті; Бәсекелестікті қорғау жөніндегі комитеті, Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті және оның аумақтық бөлімшелері. Министрліктің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі комитеті Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті болып қайта аталды. Министрліктің Сауда комитеті Сауда және туристік қызметті реттеу жөніндегі комитеті болып қайта ұйымдастырылды. Министрліктің барлық комитеттерінің ережелері мен құрылымдары, сондай-ақ министрліктің Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитетінің және Құрылыс істері және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы жөніндегі комитетінің аумақтық бөлімшелері — мемлекеттік мекемелерінің тізбесі бекітілді. Министрлік индустриялық, оның ішінде елдің қорғаныс-өнеркәсіптік, ғылыми-техникалық және инновациялық дамуы саласында, сондай-ақ сауда және туристік қызметті, кәсіпкерлікті дамыту және бәсекелестікті қорғау, құрылыс, сәулет, қала құрылысы мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, техникалық реттеу және өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету, экономиканың шикізаттық емес секторындағы жеке инвестицияларды ынталандыру үшін қолайлы жағдайлар жасау саласында мемлекеттік саясатты әзірлеу және нормативтік құқықтық реттеу жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады. Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Өнеркәсіп және ғылыми-техникалық дамьггу комитеті, Сауда және туристік қызметті реттеу жөніндегі комитеті, Бәсекелестікті қорғау жөніндегі комитеті, Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті, Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті, Инвестициялар жөніндегі комитеті. Министрлік өзінің қарауындағы ведомстволар мен ведомстволық бағынысты ұйымдардың қызметтерін үйлестіреді және бақылайды. Министрліктің негізгі міндеттері: индустриялық дамудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде барынша терең технологиялық қайта бөлулерді енгізу және шикізат ресурстарын ұтымды пайдалану негізінде елдің индустриялық дамуы үшін қажетті жағдайлар жасау; елдің ғылыми-техникалық және инновациялық дамуының мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде ғылыми-техникалық әзірлемелерді енгізу (ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану) және жоғары технологиялық өндірістерді қалыптастыру негізінде елдің экономикасын дамыту үшін жағдайлар жасау; ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру; құрылысты, тұрғын үй-коммуналдық саланы дамытудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде құрылыс саласы мен тұрғын үй-коммуналдық саланы дамыту мен реформалау үшін жағдайлар жасау; техникалық реттеу мен өлшемдер бірлігін дамытудың мемлекетгік саясатын қалыптастыру; туристік қызметті дамытудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде туристік қызметтердің сапасын көтеру мен оның инфрақұрылымын нығайту арқылы туризмнің бәсекеге қабілетті индустриясын дамыту үшін жағдайлар жасау; сауда қызметін дамытудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде теңгермелі кеден-тарифтік саясат жүргізу мен тауарлардың импорты кезінде ішкі рынокты қорғау жолымен отандық өндірісті дамыту және қолдау үшін жағдайлар жасау және ұлттық сауда режимін ырықтандыру деңгейін ұлғайту; Қазақстанның сыртқысауда-экономикалық қатынастарын дамытудың мемлекеттік саясатын қалыптастыру, оның ішінде сауда қызметін дамыту үшін жағдайлар жасау; кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау және бәсекелестікті қорғаудың, оның ішінде монополистік қызметті шектеу және теріс пиғылды бәсекелестіктің жолын кесу, сондай-ақ ғылыми-техникалық саладағы кәсіпкерлікті, инновациялық қызметті дамыту, ғылыми-техникалық өнім рыногын қалыптастыру жолымен мемлекеттік саясатты қалыптастыру; мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру, оның ішінде мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру, орналастыру және орындау; экономикалық шикізаттық емес секторына инвестициялар тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау. ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстандағы су қорын пайдалану және қорғау, сумен жабдықтау, су бұру және ирригация аясындағы бақылау салаларында мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске асыруға, басқару процестерін үйлестірудегі басшылыққа жауапты министрлік. ## Тарихы 2023 жылдың 1 қыркүйегінде президент Тоқаев Ұлттық гидрогеология қызметін қайта құрып, "Қазсушар", "Нұра топтық су құбыры" және басқа да нысандарды жаңартып, реформалап, Су ресурстары және ирригация министрлігінің құруды ұсынды. Министрлік сол күні, Көлік, Өнеркәсіп және құрылыс, Мәдениет және ақпарат және де Туризм және спорт министрліктерімен қатар құрылды. ## Міндеттері 2023 жылдың қыркүйегінде күшке енген министрлікті құру жайлы жарлықта оның Экология және табиғи ресурстар министрлігінен су қорын пайдалану және қорғау, сумен жабдықтау, су бұру саласындағы функциялар мен өкілеттіктерді алғаны айтылған. Су ресурстары және ирригация министрлігінің ресми сайтында оның міндеттері қатарына су қорын пайдалану және қорғау, сумен жабдықтау, су бұру және ирригация аясындағы бақылау салаларында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру және басқару процестерін үйлестірудегі басшылықты жүзеге асыру жатқызылған. ## Құрылымы Министрліктің 2 ведомствосы бар: * Су ресурстарын реттеу, қорғау және пайдалану комитеті * Су шаруашылығы комитеті ## Қарамағындағы ұйымдар * «Қазақ Каспий теңізі ғылыми-зерттеу институты» КеАҚ * «Қазгидрогеология» ұлттық гидрогеологиялық қызметі» КеАҚ * «Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС * «Қазсушар» ШЖҚ РМК * «Су ресурстары ақпараттық-талдау орталығы» КеАҚ ## Министрлер тізімі ## Қосымша ақпарат ## Дереккөздер
Тәуелсіз Қазақстан тарихы — Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 16 желтоқсанында Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихы. ## Сипаттама Тағы қараңыз: Қазақстан тарихы Тәуелсіздік жарияланған күннен бастап 2019 жылға дейін Қазақстанда 9 үкімет өзгерді, алайда осы уақыт ішінде мемлекетті тек екі президент басқарды. Қазақстан салыстырмалы түрде үлкен аумаққа ие (2 724 900 км2. - әлемдегі 9 орын). Сонымен бірге оның табиғи ресурстардың айтарлықтай қоры, әртүрлі минералды шикізаты бар. Ірі державалар — Ресей мен Қытай арасында бола отырып, ел теңдестірілген және теңдестірілген сыртқы саясат жүргізеді. ### Ядролық қару КСРО ыдыраған кезде Қазақстан үлкен ядролық әлеуетке ие болды — өз қуаты бойынша әлемде төртінші. Алайда, ел бүкіл әлемде бейбітшілік үшін ядролық бомбадан бас тартты. ### Сыртқы саясаты * Америка Құрама Штаттары Қазақстанда өз елшілігін ашқан алғашқы ел болды. * Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Қазақстан КСРО-ның бұрынғы 11 Республикасына (Грузия, Латвия, Литва, Эстония республикаларынсыз) ТМД — ның мақсаттары мен қағидаттары туралы бірлескен декларацияға (Алматы, 1991 жылғы 21 желтоқсан), содан кейін бесеуімен - Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа (ҰҚШҰ) қол қойды (Ташкент, 15 мамыр 1992 жыл). * 1998 жылы 5 шілдеде Ақмолада осы күннен бастап Қазақстанның жаңа астанасына Президент Назарбаев пен Ресей Президенті Борис Ельцин Қазақстан мен Ресей арасындағы Мәңгілік достық пен ынтымақтастық туралы шартқа қол қойды. * 2000 жылғы 10 қазанда Астанада 5 мемлекеттің (Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан) басшылары Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру туралы шартқа қол қойды. Шартта Кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік туралы шартта айқындалған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін тығыз және тиімді сауда-экономикалық ынтымақтастық тұжырымдамасы құрылды. * Қазақстан сондай-ақ Үндістан мен Пәкістан, Израиль және Палестинаны қоса алғанда, Азия елдерінің 20 қатысушылары болған Азиядағы өзара іс — қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңестің (Алматы, 2002) тұрақты саммиттерінің бастамашысы болды. ### Шекара 1994 жылы 26 сәуірде Алматыда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев пен Мемлекеттік Кеңестің Премьері Ли Пэн Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қойды. Екі елдің тарихында алғаш рет мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау процесі жүргізілді, ол екі тарапты да ұйымдастырды. Бұған дейін миллиардтаған Қытай өзінің барлық көршілеріне — КСРО, Жапония, Вьетнам және Үндістанға және т.б. аумақтық талаптарға ие болды, бұл көбінесе шекара қақтығыстарына және тіпті жергілікті соғыстарға әкелді. Қазақстан Қытай мен ТМД-ның іргелес елдері арасындағы шекараны реттеу бойынша бастамашы болды. 1996 жылы 26 сәуірде Шанхайда өткен бес мемлекет — Қытай, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан басшыларының кездесуінде мемлекеттік шекаралар ауданында әскери салада сенім шараларын нығайту туралы тарихи келісімге қол қойылды. "Бестіктің" бірқатар кездесулерінен кейін келісім Шанхай ынтымақтастық ұйымына айналды. Сондай-ақ, Қырғызстанмен (2001), Өзбекстанмен (2002), Түрікменстанмен (2003) және Ресеймен (2006) шекараларды делимитациялау туралы келісімдерге қол қойылды. ### Астана Қазақстанның қазіргі тарихындағы аса маңызды саяси оқиғалардың бірі 1997 жылы Қазақстан астанасын Алматыдан елдің орталығына, Ақмолаға (қазіргі Астана) көшіру болып табылады. ### Зейнетақы реформасы Қазақстан Республикасы — халықты зейнетақымен қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің алғашқысы. ### Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы 1992 жылдың 30 қаңтарынан бастап Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) мүшесі болып табылады және жақында 2010 жылы осы ықпалды халықаралық ұйымға, ал 2011 жылы Ислам Конференциясы Ұйымына төрағалық ету құқығына қол жеткізді. ### Мұнай Елдің көпвекторлы сыртқы саясаты экономикалық салада да жалғасын тапты, мысалы, КҚК мұнай құбырымен бірге (Каспий құбыр консорциумы) (2004) Ресей арқылы батысқа қарай КҚК мұнай құбыры (Қазақстан-Қытай Құбыры) Құмкөл — Алашанькоу шығысқа қарай (2005) салынды. Қазақстан БТД (Баку - Тбилиси - Джейхан) Оңтүстік мұнай құбырына да қатысады Түркияның Жерорта теңізі жағалауы (2006).. ### Қаржы дағдарысы 2007-2010 2007 жылы Қазақстанда ұзаққа созылған қаржы дағдарысы басталды, ол экономиканың даму қарқынын айтарлықтай бәсеңдетті. Осы дағдарысқа қарсы күрес аясында теңгенің девальвациясы 20% - ға жүргізілді. Елдегі ең ірі банктер банкроттыққа ұшырап, көптеген кәсіпорындар банкротқа ұшырады. Жылжымайтын мүлік нарығында бағаның төмендеуі байқалды, осыған байланысты көптеген құрылыстар қатып қалды, құрылыс үшін тазартылған жерлерде қала орталықтарында саябақтар мен даңғылдар, көшелер, көрікті жерлер, ұлы адамдардың ескерткіштері уақытша ұйымдастырылды. ## Оқиғалар хронологиясы * 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. ### 1991 * Халық саны: 16 793 000 адам. * 1991 жылы Қазақ КСР-нің бұрынғы президенті, Жоғарғы Кеңестің төрағасы және Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Назарбаев Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті болды. * 1991 жылы Мәскеудегі тамыз бүлігінен кейін Коммунистік партия таратылып, мүлік билікке берілді. * 20 маусым — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің "Қазақ КСР Ұлттық мемлекеттік банкінің жарғысы туралы" қаулысы қабылданды. Қаулыға сәйкес Ұлттық мемлекеттік банк республиканың меншігіне өтіп, Орталық банкке айналды. * 12 тамыз — Қазақстан Республикасының Туризм министрлігі құрылды. * 29 тамыз — Семей ядролық полигоны жабылды. * 11 қыркүйек — Президенттің Жарлығымен Қазақстан Республикасының ғарыштық зерттеулер агенттігі және Қазақстан Республикасының Жер мәселелері және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті құрылды. * 2 қазан — тұңғыш қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің ғарышқа ұшты. * 5 қазан — "Қазақстан Халық Конгресі" партиясы құрылды. * 16 қазан — Мемлекет басшысы Қазақ КСР Президентін сайлау туралы Заңға қол қояды, оған сәйкес Елбасының алғашқы жалпыхалықтық сайлауы өткізілді. * 1 желтоқсан — Республика Президентінің алғашқы тікелей сайлауы өткізілді. * 8 желтоқсан — Беларусь, Ресей және Украина басшыларының КСРО-ны тоқтату және ТМД құру туралы Беловеж келісіміне қол қойылды(КСРО-ның ыдырауын қараңыз). * 10 желтоқсан — Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді. * 10 желтоқсан — Президенттің Республиканың Алмаз қорын қалыптастыру туралы Жарлығы шығарылды. * 12 желтоқсан — Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қырғызстан президенттері — А. А. Ақаев, Тәжікстан — Р. Нәбиев, Түрікменстан — С. А. Ниязов, Өзбекстан — И. А. Каримовтың қатысуымен Ашхабадта өткен Орта Азия және Қазақстан Республикалары басшыларының консультативтік кездесуіне қатысты. 1991 жылы 8 желтоқсанда қол қойылған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы — Беларусь, РКФСР және Украина туралы келісімге қатысты пікір алмасты. Кездесуде Қазақстан Республикасы, Қырғызстан Республикасы, Тәжікстан Республикасы, Түрікменстан, Өзбекстан Республикасы мемлекеттері басшыларының өтініші қабылданды. Кездесуге қатысушылар ТМД-ны қалыптастыру жөніндегі күш-жігерді үйлестіру қажет екенін, Достастықты құрайтын барлық мемлекеттер құрылтайшы ретінде танылуы тиіс екенін мәлімдеді. Тәуелсіз Мемлекеттердің Еуразиялық Достастығын құру туралы келісімге қол қойылды. * 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. Н. Ә. Назарбаев "Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" ҚР Конституциялық Заңына қол қойды. Енді бұл күні Қазақстанның Тәуелсіздік күні мемлекеттік мерекесі атап өтіледі. * 16 желтоқсанда Түркия Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан бірнеше сағат өткен соң ел тәуелсіздігін бірінші болып мойындады. * 1991 жыл — экономиканың барлық секторларында бағалардың (тарифтердің) деңгейі мен серпінін тұрақты бақылауды жүзеге асыратын бағаларды тіркеудің Арнайы мемлекеттік қызметі құрылды. * 19 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті туралы" Министрлер Кабинетінің № 788 қаулысына қол қойылды. * 21 желтоқсан — Алматы декларациясына (1991) және Беловеж келісіміне Алматы хаттамасына қол қойылды * 23 желтоқсан — Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Беловеж келісімін хаттамамен бірге ратификациялады * Ашылды: "Аль Барака Қазақстан" Банкі, Заман-Банк. * Атауы өзгертілді:Гурьев облысы Атырау облысынаГурьев Атырау облысына.Кокчетав облысы Көкшетау облысына. * Гурьев облысы Атырау облысына * Гурьев Атырау облысына. * Кокчетав облысы Көкшетау облысына. * Тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылы орыстардың Ресейге кетуі және қандастардың Қазақстанға келуі басталды. ### 1992 * Халық саны: 16 964 000 адам. * 2 қаңтар — Норвегия Корольдігі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындады. * 1992 жылғы 2 қаңтар — Қазақстан ЕҚЫҰ мүшесі болды * 2 наурыз — Қазақстан БҰҰ мүшелігіне қабылданды. * 7 мамыр — Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері құрылды. * 15 мамыр — Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартты ұйымдастыру ұйымдастырылды * 25 мамыр — Мәскеуде ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев пен РФ Президенті Б. Н. Ельцин Ресей Федерациясы мен Қазақстан арасындағы достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа, сондай-ақ Байқоңыр ғарыш айлағын пайдалану тәртібі туралы келісімге қол қойды. * 4 маусым — Мемлекет басшысы "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы туралы", "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы туралы", "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік әнұранының музыкалық редакциясы туралы" Заңдарға қол қояды. * 27 тамыз — Әзірбайжан-Қазақстан қатынастары орнатылды * 18 қыркүйек — "Қазақстан" мемлекеттік телерадио хабарларын тарату компаниясы құрылды * 18 қазан — Алматыда бірінші дүниежүзілік Рухани келісім конгресі ашылды, оған әлемдік діни конфессиялардың өкілдері, белгілі рухани көшбасшылар, АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Австрия, Италия, Швейцария, Үндістан, ТМД мемлекеттерінің ағарту қайраткерлері келді. * 22 қазан Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнады * «Азамат Банк», Нұрбанк құрылды * Шілде айында Қазақстан Парламенті Орал облысын Батыс Қазақстан деп өзгертеді. Сонымен қатар, атауы өзгертілді:Кокчетав → КөкшетауЧимкент → ШымкентЦелиноград → Ақмола * Кокчетав → Көкшетау * Чимкент → Шымкент * Целиноград → Ақмола * Қазақстан Экономикалық ынтымақтастық ұйымына қосылды ### 1993 * Халық саны: 16 986 000 адам. * 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Бірінші Конституциясы қабылданды. Қазақ КСР ақыры Қазақстан Республикасы болып өзгертілді. * 1993 жылы 28 қаңтарда Алматы Республикасының астанасы ресми түрде "Алматы" болып өзгертілді. * 16 ақпан — Алматыда БҰҰ өкілдігі жұмыс істей бастады. * 26 ақпан — "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы" Заң күшіне енді, ол республика аумағының тұтастығы, бөлінбейтіндігі және қол сұғылмаушылығы қағидаттарын растады. * 10 наурыз — "1993-1995 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы (II кезең) туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы № 1135 Жарлығына сәйкес 1993-1995 жылдарға арналған мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы жарияланды * 18 сәуір — Алматыда әлемнің 30 елінен 100-ден астам ірі халықаралық және ұлттық компаниялардың, фирмалар мен банктердің басшыларын жинаған Дүниежүзілік экономикалық форум өтті. * 23 маусым — Жекешелендіру инвестициялық купондары туралы Ережені қолданысқа енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің № 1289 Қаулысы * 30 тамыз — Қазақстан Президенті Н.Назарбаев ядролық державалардың үкіметтеріне ядролық, химиялық, биологиялық, жаппай қырып-жоятын қарудың барлық басқа түрлерін сынауға мораторийді 2005 жылға дейін ұзарту туралы бастамамен жүгінді. * 15 қараша 1993 — Ұлттық валюта — Теңге енгізіледі. * 1993 жылы желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің сессиясында өзін-өзі тарату және жаңа сайлауға дейін барлық өкілеттіктерді Президентке беру туралы шешім қабылданды. * 1993 жылы — Қазақстан Республикасының алғашқы төлем балансы жасалды. * Альянс Банк, Texakabank, Нефтебанк ашылды. ### 1994 * Халық саны: 16 942 000 адам. * 1994 жылы Қазақстанда дағдарыс болды, эмигранттар саны көбейді * 7 наурызда Қазақстан Парламентіне алғашқы сайлау өткізілді * 11 наурыз — "Мемлекеттік акционерлік қоғамдардың басшыларына сату үшін акциялардың мемлекеттік пакетінің бір бөлігін бөлу туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің № 1589 Жарлығы * 26 сәуірде Алматыда Қазақстан Президенті Н. Ә.Назарбаев пен Мемлекеттік Кеңестің Премьері Ли Пэн Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасында Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қойды. * 27 мамыр — Қазақстан негіздемелік құжатқа қол қойып, НАТО-ның "Бейбітшілік жолындағы серіктестік" бағдарламасының 19-шы қатысушы мемлекеті болды. * 6 шілдеде Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы қаулысы қабылданды. Кейінірек (2008 жылғы 18 шілдеде) бұл іс-шараға Астана күні мерекесі орайластырылды. ### 1995 * Халық саны: 16 679 000 адам. * 1995 жыл — Абай жылы. * 6 наурыз — 30 тамыз — азамат Т. Квитковскаяның шағымына байланысты РУ Жоғарғы Кеңесін заңдастыру жөніндегі Конституциялық сотқа саяси дағдарыс басталады. * 1 наурыз — Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылып, 2007 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясы болып өзгертілді. * 29 сәуір — республикалық референдум өткізілді, Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың өкілеттік мерзімін ұзарту үшін дауыс беруге қатысқан қазақстандықтардың 95,46% - ы сөз сөйледі. Плебисцитке дауыс беруге құқығы бар ел азаматтарының 91,26 % қатысты. * 30 тамыз — жалпы республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды.Қазақстан Республикасының Конституциялық соты өз қызметін тоқтатты, оның орнына Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрылды. * Қазақстан Республикасының Конституциялық соты өз қызметін тоқтатты, оның орнына Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрылды. * АТФБанк, ABN AMRO Банк ашылды. ### 1996 * Халық саны: 16 544 000 адам. * 1996 жылы — Жамбыл Жабайұлы жылы * 3 сәуір — ұлты қазақ Қазақстан азаматтары өздерінің тегі мен әкесінің атын жазуды тарихи қалыптасқан халықтық дәстүрлерге сәйкес келтіруге мүмкіндік алды. * 23 мамыр — Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті ашылды. * 20 тамыз — Эйр Қазақстан әуекомпаниясы құрылды. * 16 желтоқсан — Алматыда Қазақстан Тәуелсіздігі монументі ашылды. * 17 желтоқсан — Сүлейман Демирель университетін Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Түркияның бұрынғы президенті Сүлейман Демирель ашты. * «Валют-Транзит Банк» АО құрылды * Жазғы Олимпиада ойындарында 96 қазақстандық атлет (72 ер мен 24 әйел) 14 спорт түрінен жарысқа түскен, нәтижесінде үш алтын, төрт күміс пен төрт қола медаль жеңіп алды. ### 1997 * Халық саны: 15 993 000 адам. * 1997 жылы — Жалпыұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы. * 14 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен "Қазатомөнеркәсіп" Ұлттық атом компаниясы құрылды. * 10 қазан — Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев жыл сайынғы "Қазақстан — 2030. Барлық қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатын жақсарту". * 20 қазан — Президенттің Жарлығымен Ақмола қаласы (1998 жылғы 6 мамырдан бастап Астана қаласы болып өзгертілді) Қазақстанның астанасы болып жарияланды. ### 1998 * Халық саны: 15 804 000 адам. * 1998 жылы — Бірлік және ұлттық тарих жылы. * Конституция өзгерістерге ұшырады.19 бап редакцияландыпрезиденттіктің ең ұзақ мерзімі бес жылдан жеті жылға дейін ұлғайтылдыМемлекет басшысына үміткер болу үшін ең төменгі жас 35 жастан емес, 40 жасқа ұзартылды,жоғарғы жас шегі туралы мақала алынып тасталды, мемлекеттік қызметкердің жасы енді 60 жастан асуы мүмкін * 19 бап редакцияланды * президенттіктің ең ұзақ мерзімі бес жылдан жеті жылға дейін ұлғайтылды * Мемлекет басшысына үміткер болу үшін ең төменгі жас 35 жастан емес, 40 жасқа ұзартылды, * жоғарғы жас шегі туралы мақала алынып тасталды, мемлекеттік қызметкердің жасы енді 60 жастан асуы мүмкін * Алматыда білім беру саласы қызметкерлерінің бірінші съезі өтті. * 29 қаңтар — алғашқы ұшуынан төрт жыл өткен соң Талғат Мұсабаев орбитаға қайта аттанады. * 6 мамыр — Президент Жарлығымен Ақмола Астана болып өзгертілді * 1 маусым — Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскерлері құрылды. * 10 маусым — Қазақстанның жаңа астанасының халықаралық тұсаукесері жаңа атаумен өтті * 6 шілде — Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында ХХІ ғасырға бағдарланған мәңгілік достық пен одақтастық туралы Декларацияға қол қойылды. * Зейнетақы реформасы (1998) ### 1999 * Халық саны: 15 000 000 адам. * 1999 жылы — Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы. * 10 қаңтар — баламалы негізде Н. Назарбаев дауыс беруге қатысқан қазақстандықтардың 79,78% дауысын алып, жаңа жеті жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының Президенті болып қайта сайланды. * 25 ақпан — 4 наурыз — Қазақстан Республикасының алғашқы ұлттық халық санағы өткізілді. * 26 ақпан — Ел Біртұтас экономикалық одақ туралы шартқа қол қойды. * 15 Қарашада "жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік берудің (сақтандырудың) Қазақстандық қоры" ЖАҚ құрылды. ### 2000 * Халық саны: 14 900 000 адам. * 2000 жылы — Мәдениетті қолдау жылы. * 29 шілде — бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтарға арналған соңғы штольня жойылды. * 23 тамыз — Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры құрылды * 1 қыркүйек — "Қазақстан Республикасы сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы"Президенттің Жарлығы қабылданды. * 10 қазанда Астанада Мемлекет басшылары (Беларусь, Қазақстан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан) Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру туралы шартқа қол қойды. * 2000 жылғы 7 желтоқсанда Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі ашылды. * 28 желтоқсанда Қазақстанның Даму Банкі ашылды. * 2000 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарына Қазақстан атынан 130 атлет (86 ер мен 44 әйел) 17 спорт түрінен қатысқан, нәтижесінде үш алтын және төрт күміс медаль жеңіп алды. ### 2001 * Халық саны: 14 800 000 адам. * 2001 жылы — Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдығы. * "Қазақстан жастары" үкіметтік бағдарламасы қабылданды. * Ертіс өзенінде аспалы көпірдің ашылуы. * 26 наурыз — алғаш рет қазақстандық мұнайды КҚК – Каспий құбыр консорциумының 1500 шақырымдық құбырына айдау басталды. * 7 қыркүйек — Ақтау қаласындағы Қазақстан жастарының 1-ші конгресі. * 23 қазан — Рим Папасы Иоанн Павел II-нің Астанаға келуі болды. Қонақтың келуіне билік қауіпсіздікке ерекше назар аудара отырып, алдын ала дайындала бастады: Астанаға Қарағанды, Павлодар және Көкшетаудан мыңдаған полицейлер шақырылып, елордадан "әлеуметтік қауіпті элементтер" шығарылды. * Қазақстанда 400 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркелді, бұл секторда 1 миллион 600 мың адам жұмыспен қамтылды. * Халық банкінің жекешелендірілуі. ### 2002 * Халық саны: 14 851 100 адам. * 2002 жылы — Денсаулық жылы. * Сәуір — Алматыда I Еуразиялық медиафорум өтті. * 30 тамызда Бәйтерек тұрғызылды * 23 — 24 қазан — Қазақтардың екінші дүниежүзілік құрылтайы (Түркістан қ.) * Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің құрамында жастар саясаты департаменті (мемлекеттік орган) құрылды * Орталық Азия ынтымақтастығы (ұйым) құрылды ### 2003 * Халық саны: 14 866 900 адам. * 2003 жылы — Ауылды қолдау жылы. * 2003 жылы — Ресейдегі Қазақстан жылы. * Елордада Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының бірінші съезі өтті. * Өндірілген ЖІӨ көлемі — 4 триллион 449,8 миллиард теңге. * 24 - 26 сәуір — Екінші Еуразиялық Медиа Форум. * Луговойдағы жер сілкінісі: 23 мамырда сағат 01.12-де Жамбыл облысындағы Тұрар Рысқұлов ауданының аумағында ең ірі апаттардың бірі-MSK-64 шкаласы бойынша қарқындылығы 6-дан 8 балға дейінгі жер сілкінісі болды. * 25 қазан — "Асар" республикалық партиясы құрылды. * 15 қараша — республика ұлттық валюта-теңгенің 10 жылдығын атап өтеді. * Қазақгейт. * Қазақстан, Ресей және Беларусь Президенттері Бірыңғай экономикалық кеңістік (БЭК) құру ниеті туралы келісімге қол қойды. * Отандық құрастырылған автомобильдерді сатудың басталуы: Өскеменде автомобиль құрастыру өндірісінен 1000-шы автомобиль шығарылды және алғашқы ВАЗ-21213 сатылымы ресми түрде басталды. ### 2004 * Халық саны: 14 951 200 адам. * 2004 жылы — Қазақстандағы Ресей жылы. * 2004 жылдың басында Ирактан Қазақстан тарихындағы тұңғыш бітімгершілік бөлімшесі - "Қазбат" қазақстандық бітімгершілік батальонының инженерлік-саперлік жасағы оралды. * Эйр Қазақстан — банкротқа ұшырады. * 28 мамыр — елде 601 сәби дүниеге келді, олардың барлығы елдің 15 миллионшы тұрғыны атағына үміткер болды * Қазақстанның рекордтық ЖІӨ — 5,5 триллион теңге. * Мемлекет басшысы - Ақорда қолданысқа берілді. * 2004 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарына Қазақстан атынан 114 атлет (71 ер мен 43 әйел) 17 спорт түрінен қатысқан, нәтижесінде бір алтын, төрт күміс пен үш қола медаль жеңіп алды. ### 2005 * Халық саны: 15 074 767 адам. * 19 тамыз — Сенат сайлауы * 12 қараша — оппозиционер Заманбек Шаймерденов таңдалды * 16 қараша — Наурыз Қазақстан Банкі экономикалық соттың шешімімен таратылды * 4 желтоқсан — ҚР Президентін сайлау, оған 5 кандидат қатысты. Жеңісті 91,15% дауыспен жаңа жеті жылдық мерзімге қайта сайланған Н. Ә.Назарбаев жеңіп алды. Сайлаушылардың қатысуы 77% - дан асты. Сайлау электронды дауыс беру және дәстүрлі бюллетеньдер арқылы өтті. * Қазақстандық оппозиция өткен парламенттік сайлаудың қорытындыларын қайта қарау талаптарын алға тартты. * Мемлекеттік бюджеттің кірістері 2005 жылы олар 2 098,5 млрд.теңгені (15 млрд. 792,4 млн. АҚШ доллары), мемлекеттік бюджет шығыстары - 1 998,3 млрд теңге ($15 млрд 038,4 млн.) * Қазақстандық мектептердің түлектері алғаш рет Ұлттық бірыңғай тестілеуден өтті. * "Қазақфильм" киностудиясы Ресей Мемлекеттік фильм қорынан қазақ фильмдерін қайтару жұмысын бастайды. * 10 қарашада электронды үкіметті құру туралы шешім қаблданды. ### 2006 * Халық саны: 15 219 291 адам. * 18 қаңтарда Қазақстан парламенті президент Назарбаев ұсынған Қазақстан премьер-Министрінің кандидатурасын бекітті, ол 2003 жылғы маусымнан бастап осы лауазымды атқарып жүрген Даниал Ахметов болды. Премьер-Министрдің бірінші орынбасары болып Кәрім Мәсімов тағайындалды. * Қаңтар айында "Самұрық" мемлекеттік холдингі құрылды * 13 ақпан — оппозиционер Алтынбек Сәрсенбаев өлтірілді. * 21 қыркүйек — Ленин атындағы шахтадағы жарылыс және өрт. * 13 қараша — Республика Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында Қазақстанға оң жақ рульі бар автомобильдерді әкелуге тыйым салу туралы шешім қабылданды. "Жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы" қаулыға 28 желтоқсанда қол қойылды * 26 желтоқсан — "Валют-Транзит Банк"АҚ лицензиясын қайтарып алды ### 2007 * Халық саны: 15 396 878 адам. * Қазақстанда 2007-2010 жылдардағы қаржы дағдарысы басталды * Рахатгейт * 8 қаңтар — Премьер-министр Даниал Ахметов отставкаға кетті, отставка қабылданды, премьер-министрмен бірге Министрлер Кабинетінің мүшелері автоматты түрде отставкаға кетті. Ахметов Үкіметі Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері алтыншы болды. Ол басқалардан көп жұмыс істеді — 3,5 жыл — бірақ экономиканы әртараптандыруды қамтамасыз ете алмады және инфляцияның өсуіне мүмкіндік берді. Бұл ретте Қазақстанның ЖІӨ-нің қол жеткізілген өсуі негізінен энергия тасымалдаушылардың жоғары бағасымен байланысты. * 10 қаңтар — Премьер-министр болып вице-премьер қызметін атқарған Кәрім Мәсімов тағайындалды. Мәсімов ҚХР-да білім алған және Қытай бойынша танымал маман. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Аслан Мусин жалғыз вице-премьер болып тағайындалды. Бұрынғы премьер — министр Даниал Ахметов азаматтық қорғаныс министрі, ал оның алдындағы армия генералы Мұхтар Алтынбаев Штаб бастықтары комитетінің төрағасы (Бас штабтың аналогы) болды. Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы, Президенттің бірінші көмекшісі Марат Тәжин Сыртқы істер министрі болды, оның орнына Берік Имашев келді. Ресей Федерациясындағы елші Жансейіт Түймебаев Білім және ғылым министрі болып тағайындалды; Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарларының бірі болған Владимир Школьниктің орнына Индустрия және сауда министрі лауазымына "Қазақстан Инжиниринг" мемлекеттік компаниясының бұрынғы бас директоры Ғалым Оразбақов тағайындалды. 13 қаңтарға қарай жаңа кабинеттің құрылуы аяқталды. Қазақстанның Сыртқы істер министрі Қасым-Жомарт Тоқаев Сенаттың (Парламенттің жоғарғы палатасының) мүшесі болып тағайындалды және сол күні Сенаттың төрағасы болып сайланды. Парламенттің бұрынғы төрағасы Нұртай Әбіқаев Ресей Федерациясына елші болып жіберілді. Сондай — ақ, ҚР Орталық сайлау комиссиясының жаңа төрағасы-Оңалсын Жұмабековтің орнына Қуандық Тұрғанқұлов тағайындалды. * 22 қаңтар — "Валют-Транзит Банк" АҚ қызметін тоқтату туралы іс қозғалды. * 29 қаңтар — Үкімет қаулысы күшіне енді, оған ҚР - ға оңшыл автомашиналарды әкелуге тыйым салынды * 27 наурызда Қазақстан Президенті "Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыш агенттігін құру туралы" № 502 Жарлыққа қол қойды. * 1 шілдеден бастап шикізат салалары бойынша (оның ішінде мұнайды өткізу бойынша) барлық кіріс Ұлттық қорға жіберіледі. Осылайша, үкіметтің қарамағындағы бюджет "мұнай ақшасынсыз" қалыптасады. * 4 шілде — "Нұр Отан" жалпыұлттық күш деп жарияланды * 18 тамыз — Парламенттің төменгі палатасы — мәжіліске мерзімінен бұрын сайлау өтті. ### 2008 * Халық саны: 15 571 506 адам. * 2008 жылы — Қазақстандағы Украина жылы. * 13 қаңтар — Абай шахтасындағы жарылыс және өрт. * 6 шілде — жаңа мемлекеттік мереке Астана күні белгіленді. * 2008 жылғы 13 қазанда "Самұрық-Қазына "ұлттық әл-ауқат қоры "АҚ құрылды" * Олимпиада ойындарының қорытындысы бойынша Қазақстаннан келген спортшылар жалпы командалық 29-шы орынға ие болып, 2 алтын, 4 күміс және 7 қола медаль жеңіп алды. Ауыр атлетикадан (1 алтын, 2 күміс және 1 қола медаль), бокстан (1 алтын және 1 қола медаль) және күрестен (1 күміс және 4 қола медаль) қазақстандық спортшылар ең табысты болды. ### 2009 * Халық саны: 15 776 492 адам. * 2009 жылғы Қазақстан халқының санағы өткізілді * 2009 жылғы 4 ақпаннан бастап Ұлттық банк бұрынғы жасырын дәлізде (АҚШ доллары үшін 117-123 теңге) теңгені ұстап тұрудан бас тартады және +/-3% немесе 5 теңге ауытқуымен бір доллар үшін 150 теңге деңгейіне жақын теңгенің айырбас бағамының дәлізін айқындайды. * 5 ақпанда қайта қаржыландыру мөлшерлемесі 9,5-ке дейін төмендейді %; * Ақпан айында ТМД-дағы ең ірі жеке банк - "БТА Банкі" Қазақстан Үкіметі ішінара мемлекет меншігіне алды. * 3 наурызда екінші деңгейдегі банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптар ішкі міндеттемелер бойынша 2% - дан 1,5% - ға дейін және өзге міндеттемелер бойынша 3% - дан 2,5% - ға дейін төмендетілді, бұл банк жүйесіне 50 млрд теңге мөлшерінде өтімділік беруге мүмкіндік берді; * Тамыз айынан бастап көшеде сыра ішуге тыйым салынды * 2009 жылдың 3 қазанында Түркі кеңесі құрылды * 9 қазанда қоғамдық орындарда темекі шегуге, 21 жасқа дейінгі адамдарға алкогольді сатуға және тұтынуға, 18 жасқа толмаған жастарға темекі өнімдерін сатуға тыйым салынды. ### 2010 * Халық саны: 16 204 617 адам. * 1 қаңтар. Қазақстан, Ресей және Беларусь Кеден одағы жұмыс істей бастады. * 12 қаңтар. "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры "Альянс Банк" АҚ-ның 100% жай және артықшылықты акцияларын сатып алды. * НаурызМұнай емес секторға жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі құрылды.Қазақстан Республикасының Байланыс және ақпарат министрлігі құрылды, оны Асқар Жұмағалиев басқардыҚазақстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігі құрылды; оны Жанар Айтжанова басқарадыҚазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі болып қайта құрылды16 наурыз * Мұнай емес секторға жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі құрылды. * Қазақстан Республикасының Байланыс және ақпарат министрлігі құрылды, оны Асқар Жұмағалиев басқарды * Қазақстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігі құрылды; оны Жанар Айтжанова басқарады * Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі болып қайта құрылды16 наурыз * 16 наурыз — Қызылағаш оқиғасы. * 16 сәуір — Қазақстан АҚШ пен Ресеймен тығыз ынтымақтастықта Қырғызстанды азаматтық соғыстан құтқарды. * 16 тамыз — Қазақстанда мұнай мен мұнай өнімдеріне экспорттық баж қолданысқа енгізілді. Шикі мұнайға баж салығы тоннасына 2 20, жеңіл мұнай өнімдері — 9 99,71, қара мұнай өнімдері-тоннасына 6 66,47 құрайды. * 1—2 желтоқсан. Астанада Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы саммит өткізді. 2011 жылғы 11 қаңтарда Қазақстандағы орташа жалақы 2010 жылы 76 000 теңгені құрады деп жарияланды. ### 2011 * Халық саны: 16 441 959 адам. * 1 қаңтар — мұнайға экспорттық кедендік баж мөлшерлемесі (ЭЖТ) тоннасына 2 20-дан тон 40-қа дейін көтерілді. Мұнай өнімдеріне ЭТП ставкалары бұрынғы деңгейде сақталды. * Темір ауданындағы терроризмге қарсы операция. * желтоқсан — Жаңаөзен оқиғасы. ### 2012 * Халық саны: 16 675 392 адам. * 15 қаңтар — Қазақстанда партиялық тізімдер бойынша Парламент Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауы өтті * 28 мамыр — Алматы облысындағы Қазақстан-Қытай шекарасында "Арқанкерген" шекара бекетінде 14 шекарашы мен қорықшы қаза тапты. Арқанкерген оқиғасы. * 25 желтоқсан — Шымкент қаласының маңындағы әуе апаты. * Жазғы олимпиада ойындарында Қазақстандықтар 3 алтын 1 күміс 6 қоламен 25 орынға жайғасты. * 14 желтоқсан — президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауын жолдады. Өз сөзінде ол "Қазақстан-2030" бағдарламасы бірқатар бағыттар бойынша мерзімінен бұрын орындалғанын атап өтті ### 2013 * Халық саны: 16 911 911 адам. * 29 қаңтар — Алматы маңында болған Bombardier CRJ 200 әуе апаты. * 5 қыркүйек — Қазақстан алғаш рет Санкт-Петербургтегі G20 саммитіне қатысты. ### 2014 * Халық саны: 17 165 239 адам. * 29 мамыр — Президент Нұрсұлтан Назарбаев пен Ресей мен Беларусь басшылары Еуразиялық экономикалық одақты құрайтын шартқа қол қойды. * 22 желтоқсан — Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Киевке сапарынан кейін Қазақстан Украинамен өмірлік маңызды көмір жеткізуге уәде берген әскери ынтымақтастықты қайта жандандыруда. ### 2015 * Халық саны: 17 417 447 адам. * 1 қаңтар — Еуразиялық экономикалық одақ Қазақстан, Ресей, Беларусь және Армения арасында саяси және экономикалық одақ құра отырып күшіне енді. * Қазақстандағы президент сайлауы (2015) ### 2016 * Халық саны: 17 870 957 адам. * 24 сәуір — 21 мамыр — Қазақстанның бірнеше қаласында шетелдіктерге 25 жылға дейінгі мерзімге ауыл шаруашылығы жерлерін жалға алуға қарсы митингілер өтті. * 9 маусым — Ақтөбедегі лаңкестік. ### 2017 * Халық саны: 18 226 000 адам. * Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2017-2018 жылдарға арналған Азия-Тынық мұхиты мемлекеттер тобынан тұрақты емес мүшесі болып сайлануы. * Қаңтар-ақпан айларында Алматыда 28-ші Қысқы Универсиада өтті. * Жаз — EXPO-2017 * 29 тамызда Н.Назарбаев телекөпір барысында Өскеменде МАГАТЭ-нің Төмен байытылған уран банкін ашты. ### 2018 * Халық саны: 18 557 337 адам. * Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне төрағалығы. * Американдық BNYM холдингтік компаниясы Молдова кәсіпкері Анатол Стати мен оның компаниясының Республика Үкіметіне жасаған сот ісіне байланысты Қазақстан Ұлттық қорының 22 миллиард долларлық активтерін қатырып тастады. * 15 наурыз — Астанадағы Орталық Азия көшбасшыларының саммиті. * Маусым айында Президенттің Жарлығымен Түркістан облысы құрылып, Шымкент республикалық маңызы бар қалаға айналды. Облыс орталығы Түркістан қаласы болды. * 12 тамызда Ақтауда Каспий маңы мемлекеттері басшыларының V саммиті өтті, онда Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенция қабылданды * Ұлттық банк лицензияларын бірден үш қаржы институтынан: тамызда – Qazaq Banki және Эксимбанктен, қыркүйекте – Астана Банкінен қайтарып алды. * 7 қарашада жаңа Fly Arystan лоукостер ойыншысы әуе тасымалы нарығына шығатыны белгілі болды. * Мұхтар Әблязов сырттай өмір бойына бас бостандығынан айырылды. ### 2019 * Халық саны: 18 895 567 адам. * 19 наурыз — Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 30 жыл билікте болғаннан кейін отставкаға кетті. Қазақстан президентінің міндетін атқарушы болып Қасым-Жомарт Тоқаев тағайындалды. * 20 наурыз — Қазақстан Президентінің ұлықтау рәсімі Қасым-Жомарт Тоқаев. * 23 наурыз — Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Астананы Нұр-Сұлтан деп қайта атау туралы Жарлыққа қол қойды. * 9 маусым — Қасым-Жомарт Тоқаев жеңген Президенттің кезектен тыс сайлауы. * 24 маусым Арыс трагедиясы — Арыс қаласында орналасқан № 44856 әскери бөлімнің қоймаларында өрт салдарынан оқ-дәрілер жарылды. Содан кейін ұшқан снарядтар Арыс үйлері мен құрылыстарының 90% -. зақымдады. Облыс билігі ТЖ режимін жариялап, Арыс халқын - 45 мыңға жуық адамды эвакуациялады. ТЖ салдарынан үш адам қаза тауып, дәрігерлерге 400-ден астам адам жүгінді. Бүкіл ел қаланы қалпына келтіруге көмектесті және сол жылдың күзінде тұрғын үйлер мен әлеуметтік нысандар жөнделді немесе қайта салынды. * 28 желтоқсан — Bek Air ұшақ апаты. ### 2020 * Халық саны: 19 131 779 адам. * Қазақстанда COVID-19 пандемиясы басталады. * 16-17 қаңтар — әр түрлі қалаларда автокөлік иелері Еуразиялық экономикалық одақтың басқа елдерінен әкелінетін автомобильдерді тіркеу үшін жоғары төлемге наразылық акцияларын өткізді. Төлемдер автомобильдің бағасымен бірдей. Заң бір жылдан астам уақыт жұмыс істейді. * 8 ақпан — Жамбыл облысының Қордай ауданында Қазақстанның оңтүстігінде қазақтар мен дүнгендер арасында этносаралық қақтығыстар болды. Биліктің айтуынша, тұрмыстық жанжал себеп болды. Соқтығысу салдарынан барлығы 11 адам қаза тауып, тағы 185 адам медициналық көмекке жүгінуге мәжбүр болды. 23 мыңнан астам тұрғын (негізінен дүнгендер) көрші Қырғызстан аумағына қашып кетті, Қазақстанда қалған бірнеше мың дүнген мешіттерде, шекара заставаларында паналады. 39 тұрғын үй, 20 коммерциялық нысан және 47 бірлік автокөлік өртенді; алдын ала деректер бойынша материалдық шығын 1,7 млрд теңгені құрады. Барлығы 778 жергілікті отбасы зардап шекті. * 3 наурыз — Сот Қазатомөнеркәсіп Мемлекеттік ядролық компаниясының бұрынғы бас директоры Мұхтар Жәкішевті мерзімінен бұрын босату туралы қаулы шығарды, ол 2010 жылы сыбайлас жемқорлық үшін 14 жылға бас бостандығынан айырылды, оның ішінде 11 жылдан астам түрмеде отырды. * 13 наурыз — Қазақстан COVID-19 расталған алғашқы екі жағдай туралы хабарлады; екеуі де жақында Германиядан оралған Қазақстан азаматтары. * 15 наурыз — Коронавирустық пандемияға байланысты елде төтенше жағдай жарияланды. Қазақстан Президентінің Жарлығы ұлттық карантин енгізеді және дипломаттар мен Қазақстан Үкіметі шақырған адамдардан басқа барлық адамдар үшін елге кіруді де, кетуді де шектейді. * 14 сәуір — Қытайдың Sohu жеке сайтында қазақтар "Қытайға оралғысы келеді" және Қытайдың елге тарихи басып кіруіне қатысты "қарсы емес" деген мақала жарияланғаннан кейін Сыртқы істер министрлігі Қазақстандағы Қытай елшісін шақырды. * 2 мамыр — Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Сенат спикері Дариға Назарбаеваны отставкаға жіберіп, Сенат депутатының өкілеттігін тоқтату туралы Жарлыққа қол қойды. * 17 маусым — Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры "ҚазМұнайГаз" мемлекеттік мұнай-газ компаниясының акцияларын шетелде сату жоспарлары COVID-19 пандемиясына байланысты биылдан 2022 жылға дейін кейінге қалдырылатынын хабарлайды. * 10 шілде — Ел билігі Қытай шенеуніктері жариялаған есепті жоққа шығарады, бұл елде COVID-19-ға қарағанда өлімге әкелуі мүмкін "белгісіз пневмонияның" өршуі байқалады. * 13 шілде — Қазақстандағы COVID-19 пандемиясына байланысты ұлттық аза тұту күні жарияланды. * 17 шілде — Ел келесі айдан бастап жаңа SARS-CoV-2 коронавирусымен байланысты болуы мүмкін сынақтармен расталмаған пневмонияға байланысты тиісті жағдайларды сипаттай отырып, өзінің COVID-19 жағдайларын санауға мыңдаған жағдайлар мен жүздеген өлімдерді қоса бастайтынын хабарлайды. * 1 қазан — Бұрынғы президент Нұрсұлтан Назарбаев Қарабақ қақтығысының өршуіне алаңдаушылық білдіріп Баку мен Ереванды келіссөздерді бастауға шақырды. ### 2021 * Халық саны: 19 479 552 адам. * Қазақстанда COVID-19 пандемиясы жалғасуда. * 1 қаңтардан бастап қазақстандықтарға зейнетақы жинақтарының бір бөлігін Тұрғын үй жағдайларын жақсартуға, ипотеканы өтеуге және өздері немесе жақын туыстары үшін емделуге ақы төлеуге пайдалануға рұқсат етілді. * 10 қаңтар — Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын сайлау өтті. Қатысқан партиялар бойынша сайлау қорытындылары: Нұр-Отан - 71,09%, Ақ Жол - 10,95%, Қазақстан Халық партиясы-9,10 %, Ауыл - 5,29 %, Адал - 3,57 %. * 15 қаңтар — Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Асқар Ұзақбайұлы Мамин Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі болып тағайындалды. * 15 қаңтар — Нұрлан Нығматулин Жетінші шақырылған Парламент Мәжілісінің спикері болып сайланды. * 18 қаңтар — Қазақстан Республикасы Үкіметінің жаңа құрамы бекітілді. * 1 ақпан — Қазақстанда халықты коронавирусқа қарсы жаппай вакцинациялау басталды. * 25 мамыр — Қасым-Жомарт Тоқаев "Қазақстандағы сайлау туралы" Конституциялық заңға әкімдер сайлауын енгізуді және барлық кандидаттарға қарсы дауыс беруді көздейтін түзетулерге қол қойды. * 29 тамыз — Жамбыл облысындағы әскери бөлімдегі жарылыстар. * 1 қыркүйектен 30 қазанға дейін Қазақстанда жалпыұлттық халық санағы өтті. * 22 қараша — елде бұрын коронавирусқа қарсы егілген азаматтарды ревакцинациялау басталды. * 23 қараша — NurOtan партиясының қазіргі Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қызметінен кету және өкілеттігін ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа беру туралы шешімі белгілі болды. * 7 желтоқсан — Президент Қасым-Жомарт Тоқаев рақымшылық жасау туралы Заңға қол қойды. 1000-ға жуық адам бостандыққа шығады, сондай-ақ 3,8 мың адам пробация қызметінің есебінен шығарылады * 16 желтоқсан — Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығы. ### 2022 * Халық саны: 19 703 159 адам. * 2 қаңтар — газ бағасының күрт өсуі аясында жаппай наразылықтар басталды. * 5 қаңтар — Қазақстан үкіметі жаппай наразылықтар аясында отставкаға кетті, бірқатар өңірлерде 19 қаңтарға дейін төтенше жағдай енгізілді. * 5 қаңтар — Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы қызметінен кетуі. Оның орнына Президент Қасым-Жомарт Тоқаев келді. * 10 қаңтар — Қаңтар оқиғасына байланысты Ұлттық аза тұту күні жарияланды. * 11 қаңтар — Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Әлихан Асханұлы Смайылов Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі болып тағайындалды * 24 ақпан — Мәжіліс депутатының өкілеттігін экс-президенттің үлкен қызы – Дариға Назарбаева қойды. * 1 наурыз — Нұр-Отан партиясының ребрендингі және атауы Amanat болып өзгертілді. * 26 сәуір — Президент төрағалықты тоқтату және Amanat партиясынан шығу туралы шешім қабылдады * 16 наурыз — президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауын айта отырып, Қазақстанда үш жаңа облыс құруды ұсынды: Семей өңірінде Абай облысы облыс орталығы – Семей қаласы; Ұлытау облысы орталығымен Жезқазған қаласында, сондай-ақ Алматы облысын Жетісу және Алматы облыстарына бөлуді тапсырды. * 3 мамыр — Жаңа Алматы облысының орталығы ресми түрд Қапшағай қаласы Қонаев болып өзгертілді. Ал Жетісу облысының әкімшісі Талдықорғанда орналасқан. * 5 маусым — референдумда конституциялық түзетулер мақұлданды, бұл "суперпрезиденттік басқару формасынан президенттік республикаға ықпалды Парламентпен және есеп беретін Үкіметпен" ауысуды білдіреді. Конституциядан Назарбаевтың Қазақстанның Тұңғыш Президенті ретіндегі мәртебесі туралы барлық ескертулер алынып тасталды. * 16 маусым — Ұлттық құрылтайдың бірінші отырысы өтті * 1 қыркүйек — Қасым-Жомарт Тоқаев мерзімінен бұрын Президент сайлауын жариялады және Президенттің мандатын қайта сайлау мүмкіндігінсіз жеті жылға созылатын бір мерзімге шектеуді ұсынды. * 17 қыркүйек — Мемлекет басшысы Нұр-Сұлтанды Астана деп қайта атау туралы Жеке Жарлыққа қол қойды. * 20 қараша — Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сайлаушылардың 81,31% дауысымен жеңіске жетті. Орталық сайлау комиссиясының есебіне сәйкес, Қарақат Әбден 2,6%, Нұрлан Әуесбаев – 2,22%, Жигули Дайрабаев – 3,42%, Мейрам Қажыкен – 2,53%, Салтанат Тұрсынбекова – 2,12%, "бәріне қарсы" – 5,8% дауыс жинады. * 27 қараша — Павлодар облысындағы Екібастұз 30 градустық аязда ЖЭО-да қазандықтардың тоқтауына байланысты жылусыз қалды. 28 қарашада Екібастұзда төтенше жағдай режимі енгізілді. ### 2023 * Қазақ композиторы Темірбек Жүргеновтің жылы деп жарияланды. * 15 ақпан — "Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы туралы" Конституциялық заң өз күшін жойды. * 2023 жылдың 19 наурызында Қазақстанда кезектен тыс Мәжіліс депутаттарының сайлауы өтті, оның нәтижесінде Мәжілістің 8-сайланым депутаттары сайланды. * 12 маусым — Абай облысындағы өрт. * 28 қазан — Костенко шахтасындағы апат. * 5 қараша — Қазақстан тарихында алғаш рет аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауы өтті. Дауыс беру елдің 17 облысында өтті. * 16 қараша — Халық саны 20 000 000-ға жетті. ### 2024 * 1 қаңтар — Қазақстан Шанхай Ынтымақтастық, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт, Түркі Мемлекеттері ұйымдарында төрағалығын бастады. * 1 наурыз — Қазақстандағы уақыт бірыңғай UTC +5:00 уақыт белдеуіне ауысты. ## Дереккөздер
Арман Абайұлы Шаққалиев (1 желтоқсан 1977 жыл, Балқаш, Қарағанды облысы) — қазақстандық саясаткер, заңгер, экономист және 2023 жылғы 2 қыркүйектен Сауда және интеграция министрі. ## Жастық шағы және білімі Арман Шаққалиев 1977 жылғы 1 желтоқсанында, Қарағанды облысының Балқаш қаласында дүниеге келген. Шаққалиев М.Дулатұлы атындағы Қостанай инженерлік-экономикалық университетінде «стандарттау, сертификаттау және метрология» мамандығына, Еуразия ұлттық университетінде заңгер мамандығына және Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде экономист мамандығына білім алған және сонымен қатар «Сапа менеджменті жүйесінің сәйкестігін растау бойынша» сарапшы-аудитор және Халықаралық инженерлік академиясының корреспондент мүшесі болып келеді. ## Мансабы Өз саяси мансабын Шаққалиев Астана қаласы және Ақмола облысы бойынша «Кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және тарату агенттігі» ААҚ заң кеңесшісі болып бастаған. 2001–2002 жылдары аралығында ол Қазақстан Мемлекеттік материалдық резервтер жөніндегі агенттіктің бас маманы, бөлім бастығы болса, бұдан кейін, 2004 жылға дейін Мемлекеттік кіріс министрлігі Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі комитеттің дәрменсіз кәсіпорындарды талдау және мониторингілеу басқармасының басшысы болды. 2004 жылы ол «Қазақстан метрология институты» РМК директоры болып тағайындалды, бұл қызметте 2008 жылға дейін болды да, бұдан кейін 2016 жылғы сәуірге дейін Инвестициялар және даму министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің «Қазақстан стандарттау және сертификаттау институты» РМК директоры болды. 2016–2018 жылдары аралығында Шаққалиев Еуразиялық Экономикалық комиссияның Техникалық реттеу және аккредиттеу департаментінің директоры және 2018–2019 жылдары Қазақстан Инвестициялар және даму министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің төрағасы болды. 2019 жылдан 2020 жылға дейін ол — Сауда және интеграция министрлігі Техникалық реттеу және метрология комитетінің төрағасы. 2020 жылы ЕЭО-ға қайта оралып, Қазақстан Республикасынан Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының мүшесі, ЕЭК Бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу министрі болып тағайындалды, бұл қызметте 2022 жылға дейін болды. 2022 жылғы 11 қазанда Шаққалиев Қазақстан үкіметінің қаулысымен Сауда және интеграция вице-министрі болып тағайындалды да, Ерлан Баттақовтың ізбасары болды. 2023 жылғы 2 қыркүйекте Шаққалиев президент Тоқаев жарлығымен Сауда және интеграция министрі болып тағайындалды. ## Жеке өмірі Арман Шаққалиев үйленген. ## Марапаттары Арман Шаққалиевтың марапаттары: * Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі мемлекетаралық кеңестің (МГС) «Еңбек сіңіргені үшін» құрмет белгісі; * Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі (2011); * Еуразиялық Экономикалық Одақтың дамуына қосқан үлесі үшін (2019); * «Жыл патриоты» ведомстволық сыйлығы (2019); * Құрмет ордені (2021). ## Дереккөздер
Оңтүстік Қазақстан өлкесі — 1962-1964 жылдары Қазақ КСР-інің құрамында болған әкімшілік бөлініс. Оңтүстік Қазақстан өлкесі 1962 жылы 3 мамырда Қазақ КСР-інің үш облысынан құрылған: Жамбыл облысы (орталығы — Жамбыл қ.), Қызылорда облысы (орталығы — Қызылорда қ.) және Шымкент облысы (орталығы — Шымкент қ.). Өлке орталығы — Шымкент қаласы. Көп уақыт өтпей Оңтүстік Қазақстан өлкесі Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен 1964 жылы 1 желтоқсанда таратылды. Оңтүстік Қазақстан өлкесінің басшысы рөлін Қазақстан Коммунистік партиясының өлкелік комитетінің Бірінші хатшысы атқарды. * 1962 — Исмаил Абдурасулович Юсупов * 1962—1964 — Сабыр Біләлұлы Ниязбеков ## Дереккөздер
Өскемен ауданы — 1928-1963 жылдары болған Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. ## Тарихы Орталығы Өскемен қаласында орналасқан Семей округінің Өскемен ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Семей губерниясының Өскемен уезі құрамындағы Колбин, Ленин, Жаңаөскемен, Предгорный, Пролетар, Кеңес, Тархан болыстарының бөліктерінен құрылды (3 қыркүйекте 1928 жылы БОАК қабылданды) . Ауылдық кеңестер - Аблакетка, Ленин, Никитин, Новобратский, Новотроицкий, Скалистый. 1930 жылы 17 желтоқсанда БОАК 1930 жылғы 23 шілдедегі шешімі негізінде Қазақ АКСР-індегі аймақтық бөлініс таратылды, Өскемен ауданы тікелей республикалық бағынысқа өтті. 1931 жылғы 11 қыркүйектегі Қазақ АКСР ОАК Төралқасының жарлығымен Риддер ауданынан - Глубоков және Черногор ауылдық кеңестері, Шемонаиха ауданынан - Беремов, Краснояр, Ленин және Таврия ауылдық кеңестері ауданға ауыстырылды. Новобратск және Скалистый ауылдық кеңестері ауданнан Ұлан ауданына бөлініп, Кондратьев, Миронов, Мякотин, Поперечен және Усть-Бұқтырма ауылдық кеңестері Зырян ауданына кірді . 1931 жылғы 11 қарашадағы Қазақ АКСР ОАК Төралқасының жарлығымен жергілікті аймақтарға бөлу жобасы бекітілді. Өскемен ауданында ауылдық кеңестер: Аблакетка, Белоусовка, Березовка, Бобров, Верх-Ульба, Глубоков, Горнульба, Горный, Донской, Заульба, Камен, Красноиртыш, Краснояр, Ново-Усть-Каменогорск, Прапорщиков, Украин, Чистопольск бекітілді . 1932 жылы 20 ақпанда аудан жаңадан құрылған Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді. Қазақ АКСР ОАК Төралқасының 1932 жылғы 11 сәуірдегі жарлығымен аудан құрамына келесі ауыл кеңестері қосылды: Александров, Бутаков, Быструхин, Малоубин, Орлов, Секисов және Черемшан. Аудан құрамына Донской және Камен ауылдық кеңестеріне кірмейді . 1934 жылғы 13 тамыздағы Қазақ АКСР ОАК жарлығымен Бутаков және Черемшан ауылдық кеңестері ауданнан Риддер қалалық кеңесіне берілді . 1934 жылғы 19 желтоқсандағы Қазақ АКСР ОАК жарлығымен Өскемен ауданы Киров болып өзгертілді . Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1935 жылғы 24 ақпандағы қаулысымен Северный және Чистопол ауылдық кеңестері – Бұқтырма ауданына, Березов, Глубоковск, Красноярск, Пролетар және Таврия ауылдық кеңестері – Предгорный ауданына берілді. Аудан құрамына 13 ауылдық кеңестер кірді: Белоусовск, Бобровск, Быструхинск, Жоғарғы Үбі, Таулы Үбі, Заульбинск, Малоубинск, Жаңаөскемен, Прапорщиковск, Секисовский, Тарханский, Украин және Үшбұлақ . 1939 жылғы 16 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аудан шағындалды: Украин және Үшбұлақ ауылдық кеңестері жаңадан құрылған Таврия ауданына, Куйбышев, Малоуба және Секисов ауылдық кеңестері жаңадан құрылған Жоғарғы Үбі ауданына берілді . 1940 жылы 9 мамырда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аудан орталығы Заульбинка ауылынан Защита ауылына көшірілді . 1954 жылғы 13 тамызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Бутаков және Заульба ауылдық кеңестері таратылды . 1959 жылы 11 маусымда жойылған Жоғарғы Үбі ауданының Малоуба, Куйбышев және Секисов ауылдық кеңестері Киров ауданына қосылды . 1959 жылғы 12 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Өскемен қаласы қайтадан аудан орталығы болып бекітілді . Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1962 жылғы 29 мамырдағы жарлығымен таратылған Бұқтырма ауданының Северный ауылдық кеңесі аудан құрамына берілді . 1962 жылы 19 қарашадағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Басова зәйімкесі, Степной және Ушаново елді мекендері Өскемен қаласынан шығарылып, Киров ауданының жаңадан құрылған Ушанов ауылдық кеңесіне берілді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 қаңтардағы жарлығымен Киров ауданы таратылды. Оның аумағы келесідей бөлінді: Шемонаиха ауданына - Белокамен, Бобров, Горноульба, Киров, Куйбышев, Малоуба, Северный, Секисов, Тархан, Ушанов және Черемшан ауылдық кеңестері, Таврия ауданына - Жаңаөскемен ауылдық кеңесі, Глубокий өнеркәсіптік ауданына - Белоусовка және Пахотный ауылдары кірді . ## Сілтеме * Өскемен ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігі — Қазақстан үкіметі құрамына енетін, елдегі дене шынықтыру және спорт, ойын бизнесі, лотереялар және лотерея қызметі, туристік қызмет салаларына жауапты министрлік. ## Тарихы Туризм және спорт министрлігі тұңғыш рет 2006 жылғы 27 наурызда құрылды. Оның ізашар мекемесі — Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі. 2012 жылғы 20 қаңтарда министрлік таратылды, оның ізбасар мекемесі Спорт және дене шынықтыру істері агенттігі болды. 2023 жылғы 1 қыркүйекте президент Тоқаевтың жарлығымен үкіметте бірнеше министрлік таратылды да, бес жаңа министрлік құрылды, солардың бірі қайта құрылған Туризм және спорт министрлігі болған. Келесі күні оның тұңғыш министрі, Ермек Маржықпаев тағайындалды. ## Міндеттері Министрлік туралы ережеде мемлекеттік органның міндеттеріне дене шынықтыру және спорт, ойын бизнесі, лотерея және лотерея қызметі, туристік қызмет, туризм және туристік индустрия салаларында мемлекеттік саясатты қалыптастыру жатқызылған. ## Құрылымы Министрліктің 3 комитеті бар. Олар: * Ойын бизнесін және лотереяны реттеу комитеті ойын бизнесі және лотерея қызметі үшін жауапты; * Туризм индустриясы комитеті Қазақстандағы туризм саласы үшін жауапты; * Спорт және дене шынықтыру істері комитеті дене шынықтыру және спорт саласы үшін жауапты; ## Министрлер тізімі Қазақстан министрліктері Қазақстан комитеттері Қазақстан департаменттері Қазақстан агенттіктері Қазақ КСР комитеті ## Қосымша ақпарат ## Дереккөздер
Серік Мақашұлы Жұманғарин (22 шілде 1969 жыл, Ақтөбе) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, экономист, физик, 2022 жылдың қыркүйегінен Қазақстан премьер-министрінің орынбасары және 2022–2023 жылдары Сауда және интеграция министрі. Бұрын Жұманғарин Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің төрағасы (2020–2022), Еуразиялық Экономикалық комиссия Бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу министрі (2019–2020), Ұлттық экономика вице-министрі (2017–2019) және Өңірлік даму вице-министрі (2013–2014) болған. ## Жастық шағы және білімі Серік Мақашұлы Жұманғарин 1969 жылдың 22 шілдесінде, Ақтөбе қаласында дүниеге келген. Жұманғарин 1993 жылы жылу физикасы мамандығына Мәскеу энергетикалық институында, 1997 жылы экономист мамандығына Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде және 2013 жылы іскерлік басқару мамандығынан магистр дәрежесіне Алматы қаласындағы Халықаралық бизнес академиясында білім алған. ## Мансабы 1993–2004 жылдары Жұманғарин еңбек жолын кәсіпкерлікпен бастады. 1993–1994 жылдары «Тынай» ХЖҚ директоры болды және 1994–2004 жылдары аралығында «Медкорп» жеке кәсіпорнының директоры, «АСБ» жеке кәсіпорнының бас есепшісі және директоры, «Атырау мұнай өңдеу зауыты» АҚ өкілдігінің директоры, «Компания Global» ЖШС коммерциялық директоры, «Батыс Ойл Газ» Корпорациясы» ЖШС бас директоры болған. 2005 жылы ол өзінің саяси мансабын Ақтөбе қаласының экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі басшысының орынбасары ретінде бастады, бұл қызметте 2006 жылға дейін болды. Сол жылдың сәуірінен желтоқсанына дейін Ақтөбе қаласының кәсіпкерлік бөлімінің басшысы қызметін атқарды. 2006 жылдан 2007 жылға дейін Қазақстан Табиғи монополияларды реттеу агенттігінің Ақтөбе облысы бойынша департаменті басшысының орынбасары болса, 2007–2008 жылдары сол агенттіктің басшысы болған. Сол жылдың наурызынан маусымына дейін ол, оған қоса, агенттіктегі департаменттердің бірін басқарған. 2008 жылдың маусымында Жұманғарин Индустрия және сауда министрлігі Сауда комитеті төрағасының орынбасары, Сауданы дамыту департаментінің директоры қызметтерінде болды, бұл лауазымдарда 2010 жылдың сәуіріне дейін болған. Бұдан кейін, сол жылдың шілдесіне дейін «Қазақстандық келісім-шарт агенттігі» АҚ басқарма төрағасының орынбасары қызметінде бола тұрды. 2010 жылдың шілдесі мен 2011 жылдың қарашасы аралығында Жұманғарин «NadLoc» жергілікті қамтуды дамыту ұлттық агенттігі» АҚ басқарма төрағасының орынбасары, бірінші орынбасары болды және 2012 жылдың наурызынан шілдесіне дейін Экономикалық даму және сауда министрлігі Өңірлік саясат және бюджетаралық қатынастар департаментінің директоры қызметін атқарды. 2012 жылдың 25 шілдесінен келесі жылдың қаңтарына дейін Жұманғарин Экономикалық даму және сауда министрлігінің Өңірлік даму комитетін басқарды және 2013 жылдың ақпанынан 2014 жылдың 15 тамызына дейін ол — Өңірлік даму вице-министрі. 2014–2017 жылдары ол Ұлттық экономика министрлігі Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің төрағасы болса, 2017–2019 жылдары сол министрліктің вице-министрі. 2019 жылдың 20 желтоқсанында ол Еуразиялық Экономикалық комиссияда Бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу министрі болып тағайындалды, бұл қызметін 2020 жылдың 14 тамызына дейін жалғастырды. 2020 жылдың 14 қыркүйегінде ол Қазақстанның Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігіне басшылық етті. 2022 жылдың тамызында ол президент қаулысымен Премьер-министр орынбасары — Сауда және интеграция министрінің міндетін атқарушысы болып тағайындалды және агенттіктің төрағасы лауазымынан босатылды. Сол жылдың қыркүйегінде ол толыққанды премьер орынбасары — министр болып тағайындалған және келесі жылдың 3 сәуірінде қайта тағайындалды. 2023 жылдың 2 қыркүйегінде күшке енген президенттің жарлығымен ол министр лауазымынан босатылды да, Премьер-министр орынбасары болуын жалғастырды. Жұманғарин — 2019 жылдан бері Қазақстаннан Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының мүшесі және 2022 жылдан бері ЕЭК Кеңесіндегі Қазақстанның өкілі, «Қорғас» шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығы» АҚ Директорлар кеңесінің мүшесі, «QazTrade» Сауда саясатын дамыту орталығы» акционерлік қоғамы мен «QazExpoCongress» Ұлттық компаниясы Директорлар кеңестерінің мүшесі. ## Сын ### Журналистке ұрысқаны 2019 жылы сол кезде вице-министр болған Жұманғарин тілшілерге "Жынымды келтірмеңізші!" деп ұрысқаны бар. Осы сөзі үшін ол сынға ұшыраған, бірнеше күннен кейін «сөйлеу мәнерінің шектен шыққанын» мойындады да, журналистерден кешірім сұрады. ### Жылжымайтын мүлік дауы 2016 жылы "Бәсе" YouTube арнасы Ұлттық экономика министрлігінде табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің жетекшісі болып тұрған Жұманғаринға қарсы "пара ретінде 10 пәтер алғанын", "тоғызын әйелінің атына рәсімдегенін" деген айып салған. 2023 жылдың 22 ақпанында ол бұл айыпты "интернет-арна жариялаған ақпаратты жала жабу және фактілерді бұрмалау" деп атады және пәтерлерді өз еңбегімен тапқанын, ешқандай заңсыз әрекет жасамағанын айтты. ### Ауғанстан делегациясын қарсы алғаны Үкіметін ресми түрде мойындамағанына және Талибанды террористік ұйым қатарына енгізбегеніне қарамастан, 2023 жылдың 3 тамызында Астанада ауған-қазақ бизнес-форумы өткізілді. Форумға 200 ауғандық делегат келген және оның барысында 200 миллион долларға жуық келісім-шартқа қол қойылды. Форумға қатысқан қонақтар қатарында Ауғанстан Сауда және өнеркәсіп министрі Нуриддин Азизи, Қазақстан Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин және оның орынбасары Қайрат Төребаев болды. ### Шегіртке жайлы сөзі Қазақстандағы паразит қара шегірткелер мәселесі жайлы сөйлегенде, Жұманғарин олардың тағам ретінде желінуінің халал екенін айтып кетті. Қазақтың ұлттық тағамдары арасында жәндіктің еш болмағандығынан Жұманғаринның бұл сөзі сынға алынды, үлкен талқыға ұласты және Жұманғаринның елдегі паразит мәселесіне дұрыс қарамағанына ұқсады. Жұманғаринның бұл сөзін депутат Ерлан Саиров та сынға алды. Даулы болған сөзі жайлы Жұманғаринге қайта сұрақ қойғанда, ол бұл сөздің «"шиеленісті" қоғамдық-саяси өмірдегі [БАҚ-тың] көңілін көтеру үшін» айтқанын белгілеп кетті. Сонымен қатар, ол ешқашан да халықтың шегіртке жеуін ұсынбағанын айтады. Серік Жұманғарин 2024 жылы Қазақстанда қара шегірткелер көбеюі мәселесінің орын алмайтынына уәде де берді. ## Марапаттары Серік Жұманғаринның марапаттары: * Астанаға 10 жыл медалі; * Еуразиялық экономикалық одақтың дамуына қосқан үлесі үшін (2019). ## Дереккөздер
Наймандар — қазақ халқын құрған ежелгі ірі түркі тайпаларының бірі. Наймандардың тарихта ірі мемлекет және сол ғасырдағы беделді тайпа болғаны туралы парсы тарихшысы Рашид әд-Дин жазады. Найман тайпасы көптеген хандықтардың, ұлы ұлыстар мен қағанаттардың негізін көтерген, соның бірі - Шыңғысхан империясы. Наймандар тайпасы 15 ғасырдың ортасында Әбілхайыр ордасынан бөлініп, Қазақ хандығын құрған Керей мен Жәнібек сұлтандарды бірінші қолдаған тайпа.Қытай деректерінде Орта Азияның және Алтай таулары мен Саян жотасының ең мықты, көне тайпасы ретінде жазылады. ## Наймандардың пайда болу тарихы Тарих Еділ қағанның заманынан басталады. Наймандар 3 ғасырда Теле тайпасы ретінде Ғұн мемлекетінің іргетасын көтергені жайлы көнеқытай деректерінде жазылған,Найман тайпасының әр руының өз қағандығы мен хандығы болған мысалға:Шан Матай империясы (Ежелгі Қытай) сияқты мемлекеттер - біздің эрамызға дейінгі II ғасыр наймандардың әр руынан құрылды. Б.з.д Біздің эрамызға дейін, Закавказьедегі Оногор-Найман хандығы, Найман-Боарикс империясы - II ғасыр Б.з.д, Иранның солтүстігіндегі Хан Матаев-Мадия (Медиа) империясы - VI ғасыр Б.з.д д., Мысырдағы Найман-Гиксос империясы - шамамен 18 ғасыр. Б.з.д Б.з.б., Найман қағанаты - IX–XIII ғасырлар аралығы Б.з.д Б.з.д., Садыр-наймандар Тан империясы (ерте ортағасырлық Қытай) - VX ғасырлар, Аттиладағы ғұн-наймандар империясы IV–V ғасырлар аралығы, Қырымдағы Оногор-наймандар мемлекеті (княздігі) - VI ғасыр, шығыс Қазақстандағы Юебань империясы - III–VIII ғасырлар аралығы, Киев қағанаты - X ғасыр, Қараханид қағанаты - IX–XIII ғасырлар аралығы, Жетісудағы Күшлік хан империясы - XIII ғасыр, Найман Ақсақ Темір империясы - XIV ғасыр және басқалар. Қытай тарихында сақталынған 9–12-ші ғасырлардағы «Қидан деректері (ляушы, 辽史)» мен «Алтын патшалығының деректерінде (жиншы, 金史)» наймандардың бұрынғы аты «жанбон», «жанбақ», «жәнбагі», «жанбағ» (қытайша: 粘拔恩 немесе 粘八噶) деп жазылған. Найман атауын қидандар Алтай тауларындағы сегіз өзенді айнала орналасқан тайпаларға берген, кейін осы атпен Найман аталып кетті. Наймандар тайпасының тегі туралы мәселе ертеден-ақ тарихшылардың пікірталасын тудырып келді. Бірқатар зерттеушілер (И.Я. Шмидт, А.М. Позднева, Д.Оссон, В.В. Бартольд, В.П. Васильев, т.б.) Наймандардарды моңғол, басқалары (Рашид әд-Дин, Х.Ховарс, П.Поуха, А.Бобривников, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Н.А. Аристов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан) түркі тегіне жатқызды. Қазіргі уақытта олардың түркі тектес екендігі толық дәлелденген. Көптеген зерттеушілердің пікірінше “найман” атауы моңғолша “сегіз” деген сөзді білдіреді. “Оғыз тайпасынан шыққан наймандар түркі тілдес халық болды. Олар 8-ші ғасырдан бастап “сегіз оғыздар”, кейінірек “цзбу-бу” одағын құрап келді. “Найман” сөзі оларға көрші халықтардың берген атауы” деп жазды Л.Л. Викторова. Әбілғазының пікірінше: “наймандар – көне жұрттардың бірі, малы мен басы көп өскен халық”. “Селенга тас жазуы” деп аталатын 750 жылы тұрғызылған ұйғыр ескерткішінде, “Ляо ши” жазбаларында (8 ғасыр) сегіз-оғыздар туралы мәліметтер кездеседі. Сегіз оғыз жұртын әуелі “найман аймақ” (“сегіз тайпа”) деп 10-шы ғасырда қидандар атай бастаған деген топшылау бар. Кейіннен моңғол империясының дәуірлеуі бұл сөздің негізгі атау орнына қолданыла бастауына одан әрі жағдай жасаған. Зерттеушілер бұл тайпа 10-шы ғасырдан “найман” деп атала бастаса да, 13-ші ғасырға дейін бұрынғы “сегіз” аты қосарлана айтылып келгенін алға тартады. ## Наймандар өзге мемлекетер құрамында Сегіз оғыздар Түрік қағанатының шығыс бөлігінде орналасты. Шығыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін олар біраз уақыт Ұйғыр қағандығының, кейіннен Солтүстік Қытайдан ауып келген қидандардың (Ляо әулеті) қол астына қарады. Осы кезде сегіз оғыз атауының орнына наймандар сөзі орнықты. 12 ғ-дың бас кезінде қидандар Цзинь әулетінен (шүршіттер) жеңіліп, Жетісуға ауған кезде наймандар жеке ұлыс болып қалыптасуға мүмкіндік алды. 12 ғ-дың 2-жартысында олар Орт. Азиядағы ең күшті, жетекші мемл. бірлестіктердің біріне айналып, алыс-жақын елдермен дипломат. қарым-қатынас орнатты (қ Найман мемлекеті). Осы кезеңдегі жазба деректерінде наймандар батысында қаңлы, қыпшақ, шығысында керей, меркіт, теріскейінде қырғыз, оңт-нде ұйғыр, таңғұттармен шекаралас, қоңсылас болғаны айтылады. Найман мемлекеті құлап, халқы Шыңғыс хан империясына бағынған соң, олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып, Үгедей ханның ұлысына қарады. Шапқыншылықтан ығысқандары Балқаш төңірегіне, Алакөл маңына, Сыр, Ырғыз алқабына дейін орналасты. 15 ғасырдада едәуір бөлігі Әбілхайыр ханның, кейіннен Мұхаммед Шайбани ханның ықпалында болды. Қалған бөлігі Қазақ хандығын құраған негізгі тайпалармен бірге Моғолстан жеріне ауды. 16 – 17 ғ-ларда кейбір найман рулары Атбасар, Ырғыз аймақтарында өмір сүрген. М.Шайбанимен бірге Мауераннахрға ауған наймандар Сырдарияның төм. ағысындағы Балық пен Мерв аралығы өңірлерінің саяси-әлеум. өмірінде жүзден аса жыл маңызды рөл атқарды. 1620 – 25 ж. Хорезмдегі билік үшін болған тартыстан кейін наймандар бас сауғалап бір тобы қырғыздарға, бір бөлігі Еділ, Жайықтағы Ноғай ордасына, енді бірі Бұхар хандығына бағынды. М.Тынышбаевтың айтуынша, 1680 ж. наймандардың бір тобы Әулиеатадан Ташкентке дейін, Арыс пен Сырдария өңірін,Қаратау сілемдерін қоныстана бастаған. “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” жылдарында наймандардың көпшілігі қырылып, қалғаны Самарқанд, Бұхар өңірлеріне ығысады. 1726 ж. наймандар Ресей шекарасына жақын келіп, Сәмеке ханның қол астына өткен. Ол қайтыс болғаннан кейін Абылай билігіне қарай бет бұрып, Алакөл, Зайсан, Алтайға дейінгі алқапқа орын тебеді. Олар қазақ халқының жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық күресіне белсене қатысты. Қазақ қолы 1750 – 60 ж. Жетісу мен Алтайды жоңғарлардан азат еткенде наймандар Қара Ертіс, Бұқтырмаға дейінгі бұрынғы ата мекенінің бір шетіне ие болып, сонда түбегейлі орнығып қалды. Бұл қоныстану 1810 жылға дейін жалғасты. 1917 ж. Ресей үкіметі жүргізген санақ бойынша Ресей және Қытай империяларының құрамында 830 мыңдай наймандар өмір сүрген.Наймандар Орт. Азияның өзбек, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, т.б. халықтарының құрамына енген. ## Қазақ халқы құрамындағы наймандар ### Генадий Волковский: «Наймандар Орта жүздің аса ірі тайпасы» Қазақ халқының шежіре деректері бойынша наймандар Орта жүзге кіреді. Қазақ халқының құрамындағы наймандардан: терістаңбалы (кейде елата), сүгірші, төлегетай деген рулар бірлестіктері тарайды. Терістаңбалыдан: мәмбет, рысқұл; сүгіршіден: балталы, бағаналы, ергенекті; төлегетайдан: қаракерей, мұрын, төртуыл, матай, аталық (кейбір деректерде кенже), садыр. Келесі бір шежіре нұсқасында наймандардан тоқпан, елата, өкіреш таратылады. Елатадан: келбұға мен кетбұға; өкірештен: төлегетай және сүгірші; төлегетайдан: қаракерей, төртуыл, садыр, матай тарайды. Сүгіршіден: ергенекті, бағаналы, балталы; ергенектіден: көкжарлы, сарыжомарт, бура рулары тарайды. Әр рудың өз рулық таңбасы мен ұраны бар. Наймандардың ортақ таңбасы – Y (бақан), ұраны – Қаптағай. ## Найман Хандығы Батысында Ертіс өзені бойындағы қаңлылар, солтүстігінде қырғыздар, шығысында Орхон, Селенга бойын алып жатқан керей, меркіттермен жәнеоңтүстігінде Ұйғыр, Ся жұртымен іргелес тұрды. Жазба деректер бойынша алғашқы билеушілері 1143 жылдан бастап белгілі. Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инаныш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан. Найман мемлекетінің көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инаныш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғысхан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғысхан және керейлер ханы Тоғрыл (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды. Жетісу жеріне келіп, Найман мемлекетін саяси-әлеум. жағынан қайта күшейтуге тырысқан Таян ханның ұлы Күшлік ханды Шыңғыс ханның Жебе бастаған қолы өлтірді. ## Найман хандығының хандары * Күшілік хан * Бұйрық Хан * Диям хан * Инанш Білге хан * Таян хан * Көксу-Сарыбұқа * Эният хан * Даркеш Даян * Иоан хан Және тағы басқа хандар. ## Наймандардың діндері ### Христиан дініне өтуі: Шамамен 1007 немесе 1008 жылдары Найман ханы Мерв митрополитеніне елшілік жібереді және өз халқымен бірге христиандықтың несториан бағытын қабылдайды. Керейлермен, Онғұттармен және Татарлармен бірге моңғол тайпаларының бір бөлігі Христиан дінін қабылдайды. ### Кетбұғаның діні Кетбұға(1184-1260) – ұлы жыршы, қазақ жыраулық өнерінің негізін қалаушы, Шыңғысханның сенімді қолбасшысы, домбыраның әкесі.Найман тайпасының Бағаналы руынан шыққан, Христиан дінін ұстанған. ### Наймандардың Ислам дінін қабылдауы Наймандар Алтын Ордада 14 ғасырдың басында Өзбек ханның тұсында Ислам дінін қабылдаған. ## Найманнан шыққан Шыңғысханның қолбасшылары * Кетбұға бек * Жүргетай бек * Тоты-Тұлға * Коксу-Сарыбұқа * Желме-Бұқа * Тақай-Бұқа * Мыңқайыр бек * Дөледей-Бұқа * Бөкен-Бұқа * Ұнғыран бек * Кішілік-Бұқа * Дар-Бұқа бек * Марағай-Бұқа * Тұнғытай бек * Сүзеген-Бұқа * Жедер-Бұқа * Тарбұқа бек * Қадай-Бұқа * Құрбан-Бұқа * Бұқа бек * Едіге Танашұлы бек Және тағы басқалары, Шыңғысханның мыңдаған қолбасшылары Найман тайпасының бектері және Бұқа деген атауды тек қолбасшылар мен сыйлы адамдарға берген. ## Найман Әмір Темірдің қолбасшылары * Едіге Танашұлы-бек * Латифаллах-бек * Тұқай-Темір-бек * Темур ходжа-бек * Еркебулан-мырза * Әмір Әубәкир-бек * Әмір Ақ-Буқа * Әмір Әли-Тұтақ * Саадат-әмір Ақсақ Темірдің бас қолбасшыларының бәрі Найман тайпасынан болды,ол тек өзінің адамдарына сенген деседі. ## Найман Аристов «Найман деген Катуни өзенінің бір айрығы еді, сол өзен атыменен қойылған» дейді. Ескі заманда найман көп ел болған, Шыңғыс хан тұсында Таң, Бұйрық деген ағайынды екі хан билеп, екі бөлініп тұрды. Шыңғыс екі ханды да өлтіріп, елін шапқанда, найманның бір бөлегі күнбатысқа барып, осы күнгі моңғол ішінде моңғол болып қалған наймандар - соның нәсілі. Бұл найманның да көбі жер жүзіндегі түрік нәсілдерінде бар. Орта жүздегі Найман, біздің қазақтың ескі сөзінше, Софы мырза дегеннің нәсілі. Оны Баба мырза деген інісі өлтіргенде, Софы мырзаның тоқалының жалғыз баласы Өкіреш қазақ ішіне көшіпті. Осы сөз Әбілғазы ханның сөзіне тура келеді. Себебі Әбілғазының әкесі араб Мұхамедханды өлтіріп, «орнына хан қоямын» деп Софы мырза Самарқандтан Хысырау деген хан нәсілді біреуді алып келгенде, араб Махмұд біліп Хысырауды өлтіріп, Софы мырзаны өзіне нөкер болып тұрған Софының інісі Баба мырзаға бергенде, «мен ханға дұшпан кісіні аға қылмаймын» деп өз ағасын өзі өлтірді деп жазады. Орта жүздегі найманның бергі аталары туралы жазылған Спасский, Аристов, Маевский деген орыс жазушыларының сөзінде жауынгер болып жазылды. Біздің білуімізше, орта жүздегі Найман атасы - Софы мырза, оның баласы - Өкіреш, оның үш баласы - Домбауыл, Сүгірше, Саржомарт. Домбауыл тұқымы жылқысына теріс жағынан таңба басып Терістаңбалы атанды. Терістаңбалы – Найман елінің ноқта ағасы, ол ішінен екі руға бөлінеді Бағаналы, Балталы екеуі ағайынды емес бірақ ата қонысы бір болғандықтан екеуі бірге айтылады, арғы аталары туыстас Найман. Сүгіршенің баласы - Қытай, оның баласы - Төлегетай, оның төрт баласы - Қаракерей, Матай, Садыр, Төртұл, бұл төртеуі: Төлегетайдың төрт арыстаны Қаракерейдің екі баласы - Байторы, Ерторы. Байторының баласы - Байыс және асырап алған Ақнайман бұл Найман ішінде жеке ру атанды. Ерторының баласы - Байсиық және асырап алған Қарамолда, Байыстың бәйбішеден төрт баласы - Мәмбетқұл, Сыбанқұл, Ахмедқұл, Сары. Мәмбетқұл жас күнінде өкпешіл болып, қыржиып отыра бергеннен Қыржи атанды. Сыбанқұл Сыбан атанып, Ахмедқұл Ақымбет атанды. Байыстың тоқалынан екі баласы - Тума, Тоқбақ және тоқалынан екі бала - Бошатчы, Байғана. Және Байыстың Мақта апай деген бір қызы Тоқтарқожа дегенге тиіп, Байжігіт, Жанжігіт деген екі бала тауып, Жанжігіт әкесімен еріп Түркістанға кетіп, Байжігіт мұнда қалған. Жоғарыдағы Сарының қатынының аты Мұрын екен, Сарының нәсілі сол шешелерінің атымен Мұрын атанды; жоғарғы Байсиықтың төрт баласы - Жанғұлы, Меңлібай, Төбет, Ақбелбеу. Бұл төртеуіменен Қарамолда және асыранды Семіз Найман атанды. Жоғырғы Матайдың үш баласы - Аталық, Кенже, Қаптағай - Аталықтың қатыны Қызай дегеннің атымен тұқымы Қызай атанды. Найманның тағы бір үлкен елі Сарыжомарт, Сары мырза еліне қаһарман, жомарт болғаннан кейін Сары атына Жомарт жұрнағы қосылып Сарыжомарт атандыЖоғарғы Сарыжомарттың бәйбішесінен - Қаратай және тоқалдың төрт баласы - Бұйдалы, Жансары, Баржақсы, Шайгөз. Бұл төртеуі нағашысы Уақ ішіне кетіп, күні бүгін ергенекті уақ атанып кетті. Оның себебі, Саржомарттың нәсілі Ергенек таңба салып: Ергенекті Найман аталды. Сол себептен бұлар Ергенекті деді. Бірақ халықтың көбі оларды Уақ деп кетті. Саржомарттың тоқалының балалары - Бура және Көкжарлы.. ## Тарихы Найман туралы деректер оны әуелде Хинганнан Қарпатқа дейін созылып жатқан Ұлы Даланың Ертіс пен Орхон өзендері аралығында ежелден көшіп жүрген тайпалар қатарында таниды. Ол – сонау жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырлардан бастап дәуірлеп, Орта Азиядан Сары өзенге дейінгі байтақ аймақты жайлаған Хунну (ғұн) ұлысының, біздің жыл санауымыздың бастапқы ғасырларында қытай жазбаларында «теле» деген атпен әйгеленген байырғы киіз туырлықты қандас тайпалар қауымдастығының кесек бір сынығы. Әбілғазы жазуынша: «Наймандар – көне жұрттардың бірі, малы мен басы көп өскен халық». Бұл ел VI-VII ғасырлардағы айбынды Түрік қағанаты заманында дүниеге келген ата жазуымызда Моңғолиядағы қазақ ғалымы әрі қайраткері Қ.Сартқожаұлының дәлелдеуінше, «Байырқу», «сегіз оғұз» тайпасы түрінде көрініс береді. Бірсыпыра ғалымдардың дәлелдеуінше, «оғұз» сөзінің көне Түрк тіліндегі бір мағынасы тайпа дегенге келеді. ( «оқ» - тайпа, «з» - жиынтық сан есім). Ал «найман» моңғолша сегіз деген сөз. Сегіз оғыұз жұртын әуелі «найман аймақ» ( «сегіз тайпа») деп Х ғасырда моңғол тілдес қидандар атай бастаған екен. Кейіннен моңғол империясының дүниеге келіп дәуірлеуі, бұл сөздің негізгі атау орнында қолданыла бастауына одан әрі жағдай жасаған еді. Зерттеушілер бұл тайпа Х ғасырдан «найман» деп атала бастаса да, ХІІІ ғасырға дейінгі бұрынғы «сегіз» аты да қосарлана байқалып келгенін де ортаға тартады. Кезінде Жапон теңізінен Шығыс Түркістанға дейінгі байтақ өңірді қоластына бағындырып, наймандарға да біраз уақыт билік жүргізген Лияу әулетінің (Ұлы Қидан мемлекеті тарихы туралы жазылған жылнамаларда (Х ғасыр) наймандар батысында (Ертістен ары) қанлы, қыпшақ, шығысында (Орхон, Тола және Оңғын өзенлерінің алқабы) керей, меркіт, теріскейінде (Селеңгеннің салалары) қырғыз, оңтүстігінде ұйғыр, таңғұттармен шекаралас, қоңсылас болғаны айтылады. Рәшид-әд-диннің «Жылнамалар жинағы» мен «Моңғолдың құпия шежіресінің» көрсетуінше, Арғұн өзенінің Хайлар деп аталатын саласы мен Халқын гол өзені алқабында қоңыраттар мекендеді. Екінші мыңжылдықтың бас кезінде осы қоңыраттардан батысқа қарай Керей, Меркіт жеріне дейінгі аралықта (Онон, Керуленөзендерінің алқабы) хунну, дунхулардың бір сынығы болып табылатын түрк-моңғол жұрттары да қанатын жайып өсіп жатты. Ол тайпаларға өздерімен іргелес, кейіннен моңғол тілі деп ен тағылған тілде сөйлейтін Қидан (осы сөзден «қытай» атауы шыққан) мемлекетінің үстемдігі мен ықпал-әсері тым етене байқалатын. Түркі тайпаларының қақ ортасында жатқан осы жұрттардың соңыра моңғол тілді атанып кетуінің де бір себебі – түп-тегі Ішкі Моңғолиядан шыққан сол қидандардың жегі құрттай дендеп кеткен жойқын ассимиляйиясына тығыз қатысы бар болуы да ғажап емес. (Мұндай мысалды алыстан іздеудің қажеті де жоқ. Орыс тілі шыңдап ене бастаған жарты ғасыр ішінде, қазақтың жартысына жуығының орыс тілді болып шыға келгені көз алдымызда ғой). ХІІ ғасырдың басында Ұлы Қидан (Ляо мемлекеті) ыдырап, қидандардың біраз бөлігі Жетісу мен Орта Азияға өтіп, Қарақытай мемлекетін құрғаны белгілі (1140-1213). Олар кейінірек жергілікті халықтарға сіңісіп кетті. Ал сол ғасырдың соңына таман Онон, Керулен алқабын жайлаған тайпалардың арасынан Темүжин сынды жас көсем бастаған қият тайпасы лау етіп көтеріліп, «тарыдай шашыраған моңғолдың басын қосып», аз уақытта-ақ маңындағы елді ұйыстыра алған моңғол мемлекетіне айналды. Моңғолиялық қазақ ғалымы И.Қабышұлы Темүжинге Шыңғыс (Жеңіс) деген есімді еншілеген керейлердің ханы Торы (Торғыл) екенін айтады. Торыны оған қытайлар берген «Уаң» яки, бір елдің әміршісі лауазымы бойынша Уаң хан деп те атайды. Өзі үлкен бір елдің билеушісі, әрі әкесі Есугейдің андасы болғаннан кейін Торы бұл есімді «жақсы тілек», «жарым ырыс» қылып айтса айтқан шығар. Алайда Шыңғыс хан шапқан сайын төске өрлеп, маңайындағы Татар (тата, тетан) мен Қоңыратты қоластына бағындырып алғаннан кейін, Керей елінің өзіне ауыз салды. Әкесіндей болған Торыны (Уаң ханды) туған жерінен безіндіріп, ақыры ол найман қарауылдарының қолынан кездейсоқ қаза тапты. Ал ауқатты Найман мемлекетінің Шыңғыс ханмен шайқастары тарихи жылнамаларда жан-жақты жазылып қалған бір хикая. Темүжиннің әкесі Есүгей батырдың тұсында Найман елін Инанч Білге қаған билеген еді. «Инанч» - сенімді, «білге» - білгір, кемеңгер деген сөз. Сол Инанч білгенің заманында наймандар Қидан мемлекетінің (қарақытайлардың) қармағынан құтылып, бостандығын алады. Ол өлгеннен кейін Найман ұлысы екі баласы байбұқа (қосалқы аты – Тай, Таян. Қидандар оған Дауаң) «үлкен әмірші» (деген атақ берген, сол сөз келе-келе Таянға айналған) мен Бүйректің таласына түседі. Ақыры ағайынды екеу арасындағы араздық ұлысты екіге бөліп тынады. Тай хан үлкені болғандықтан, әкесінің орнында жазық аймақты, Бүйрек таулы өңірді мекендейді. Наймандар мен Шыңғыс хан әскерінің алғашқы шайқасы 1199 жылы Алтай өңіріндегі Үліңгір көлінің маңында өткен еді. Онда Шыңғыс керей ханы Торының шақыруымен одақтас ретінде көмекке келген. Сол жолы Бүйрек хан ойсырай жеңіліп, өзі Енисей қырғыздарына қашып құтылады. Арада үш жыл өтпей жатып, олар тағы да шайқас даласында бас қосқан. Бірақ бұл жолы да Шыңғыс хан мен Уаң ханның тізе қоса қимылдауы Бүйрек ханның ойсырай жеңілуіне мәжбүр етті. Ол басын әзер сауғалап, тағы да қашып құтылды.Бұдан кейін Шыңғыс ханның керейлермен жауласып, Торы ханның (Уаң ханның) түбіне жеткенін жаңа айттық. Оны өлтірген Бүйрік ханның ағасы Тай ханның жасауылдары болатын. Сол хабарға көзі анық жеткен Тай бойын ашу-ыза кернеп: «Күншығыстағы аз моңғол қыр көрсететінді шығарды. Атасынан асыл жаралған Уаң ханды алуан түрлі қырмен қорқытып, безендіріп, өлімге душар етті. Сөйтіп олар бәрін иеленіп, қаған болмақшы ғой, тегі? Күн мен ай аспанды үнемі жарық етіп тұру үшінжаратылған болар. Ал жерде екі қаған бола алмайды. Ендеше сол аз моңғолды байлап әкелейік», - дейді. («Моңғолдың құпия шежіресі»). Сонда Тай ханның кіші шешесі Кербез: «Қайтпексің, ол моңғолдар қоңырсыған иісті, қомыт-қомыт киімді емес пе? Әкеліп қайтесің. Аулап жүргенің жөн ғой. Тек өңі түзу қыз-қатындарын әкеліп, қол-аяғыңды жуындарап, мал сауғызса жетпей ме?» - дейді.Тай хан маңайындағы әлі де моңғолдарға бағына қоймаған меркіт, қатаған, дүрбет тайпалары және бұрын талқандалған керейлер мен татарлардың біраз бөлігімен одақ құрып, Шыңғыс ханға қарсы жорыққа қамданады. Алайда бұл хабарды алысымен, Шыңғыс ертерек қимылдап, одақтастар әскеріне тұтқиылдан шабуыл жасап, оларды тас-талқан етеді. Тай хан соғыста қаза тауып, оның ұлы Күшлік аман қалған жұртын бастап, бұл кезде Алтайдың солтүстігінде жүрген ағасы Бүйрек ханға келіп паналайды. Осыдан кейін бүкіл найман елінің қонысы моңғолдың қоластына қараған. «Құпия шежіреде» Тай ханның кіші шешесі Кербез (Күрбесу) ханымды Шыңғыс хан алдына әкелдіріп: «Сен моңғолды сасық депсің ғой. Қандай екен», - деп өзіне тоқал етіп алғандығы жазылады. Қанаттас отырған ірі көршілері наймандар мен керейіттерді осылайша жеңгеннен кейін бұл өңірде енді Шыңғыс ханды тоқтата алатын күш те қалмаған еді. Аз уақытта ол қазіргі моңғол жеріне сәйкес келетін аймақты түгел бағындырып алды., 1206 жылы киіз туырлықты көшпелілер Онон жағасына құрылтайға жиналып, «тоғыз сирақты ақ ту көтеріп», Шыңғысты Моңғол империясының ұлы ханы етіп көтерді. (Тарихшы И.Қабышұлы сол империя құрылар қарсаңында моңғолдар 200 мың, керейлер 600 мың, наймандар 800 мың болған екен деген дәйек айтады). Осы құрылтайдан кейін Шыңғыс хан Алтайдың күнгейінде әлі де найманның атамекенін қайтарып алуды ойлап жүрген Бүйрек ханға жорыққа аттанады. Ол бұл кезде ештеңеден хабарсыз Ұлық тау қойнауындағы Сақсу өзенің бойында аз адаммен аң аулап, сейіл құрып жүрген еді. Қас қылғандай қалың әскер дәл оның үстінен түседі де, тұтқынға алынып, ата жауы сол жерде оның басын шабады. Оған паналап жүрген Күшлік аман қалған елді ертіп Ертіске қарай қашады. Алайда Шыңғыс хан наймандарға бұл жерде де тыныштық бермейді. 1208 жылы Ертіс жағасында наймандар мен меркіттердің бірлескен күшін тас-талқан қылады. Одан кейін бұл тайпалар Жетісуға қарай бас сауғалайды. Күшлік хан Бесбалық, Тұрфай аймағы арқылы айналып, бір кезде наймандарды да билеген Қидан мемлекетінің Орта Азияға келіп жаңғырған түрі Қарақытай империясының астанасы Баласағұнға жетеді. Бұл дәуірде Жоңғар тауынан Иранға дейінгі аймақ осы Қарақытай Гурханына (ұлы ханына) қарайтын. Наймандардың Таян сынды ханының баласы Күшлікті Гурхан сарайында ілтипатпен қарсы алады. Жилугу Гурхан оған қызын беріп, жақын адамдарының бірі етеді. Бұл шамада Қарақытай мемлекетінің әлсіреп, бұған дейін оған бағынышты боп келген Хорезм елінің елінің дәуірлей бастаған да кезі еді. Шамасы Гурхан Күшлік төңірегіне жиналуға тиіс наймандарды өз мүддесіне пайдалануды көздеген де болуы керек. Әрі Күшліктің де оған осы тектес уәде бергенін біз Рәшид-әд-диннің «Жылнамалар жинағынан», Қытайдың «Жол қатынас тарихының материалдары» атты еңбегінен ұшырастырамыз. Күшлік хан Жилугуге: «Менің тайпам көп, олар қазір Еміл, Қойлық, Бесбалық жерлеріне келіп қоныстанып отыр. Маған рұқсат берсеңіз, оларды жинап, олардың күшін мен сіздерге көмек беремін», - дейді. Гурхан мұны мақұл көріп, оған қару-жарақ, қаражат береді. Әрине Таян ханның ұлы Күшлік хан Түркістан аймағына келіпті деген хабар осы маңға Шыңғыс ханның қаһарынан ығысып келген наймандарға қатты әсер етті. Олар тез арада Күшлік ханның қоластына жиналып, жойқын күшке айналды. Бұл жағдай енді Күшлікті Гурхан билігін тартып алу ниетіне итермеледі. Және сол кезде талайдан андысулы Мұхаммед Хорезмнің Гурханға қарсы шыққанын естуі мұң екен, Күшлік те ойын жүзеге асырмақ боп Қарақытай әміршісіне қарсы қимылды бастап жіберді. Жасанған әскер қойсың ба, Күшлік көп ұзамай-ақ өз қайын атасының тағына отырды. Осылайша Шыңғыс хан әскерінен күйреген (1204 жыл) Найман мемлекетінің соңғы ханы арада сегіз жыл өтпей жатып, Қарақытай империясының билігін өз қолына алған. Тарихи деректерде наймандар мен керейлердің несториан дінін (христиан дініндегі бір ағым) ұстанғаны айтылады. Күшлік хан Жилугудің қызы Күнкеге үйленгенннен кейін несториан дінінен шығып, будда дініне (пұтқа табынушылық) кіреді. Ол кезде Қарақытай мемлекетіндегі жұрттың дені мұсылман дінін ұстанатын болғандықтан, Күшлік хан тарапынан олар «не несториан, не будда дініне кірсін» деген зомбылық талаптар да қойылып тұрған көрінеді. Атамекенінен көтере қуып жіберген найман ханы Күшліктің байтақ Түркістан аймағында бұлайша дәуірлеп отырғанынан Шыңғыс хан сірә хабарсыз емес-тін. Тек ол бұл кезеңде Қытайды жаулап алу жорықтарының басы-қасында жүрді. Сол жорықтан қайтысымен, Шыңғыс хан 1218 жылы Күшлікке қарсы әйгілі қолбасшысы Жебе ноян басқарған күшті әскерін жіберді. Жебе ноян Қарақытай еліне жетісімен, баршаға дін, сенім бостандығын жариялады. Бұған дейін де өзіне мұсылмандарды қарсы қойып алған Күшлік шайқастарда шыңдалып келген моңғол әскерлерінің екпініне төтеп бере алмады. Тас-талқан болып жеңіліп, Алтай тауларына қарай қашты. Бірақ Жебе ноян оны қойммай қуалап жүріп, ақыры Сарыкөл маңында қолға түсіріп, өлтіріп тынады. Найман елінің Шыңғыс ханға қарсы жиырма жылдай уақытқа созылған қан кешті күресі осылайша аяқталды.Найман мемлекетінің күйреуі атамекендерінде қалың отырған бұл елдің құрамына кірген рулардың жан-жаққа кең ыдырап кетуіне, басқа тайпалар арасына сіңуіне әсер етті. Олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып қалып, Шыңғыс ханның баласы Үгедей ханның қол астына қарады. Шапқыншылықтан ығысқандары Балқаш төңірегіне, Алакөл маңына, Сыр, Ырғыз алқабына орналасты, оңтүстікте Орта Азия хандықтары жеріне дейін жетті. Бұл өңірде қоныстанған наймандар ХV ғасырдың соңында Мұхаммед Шайбани ханның ықпалында болды. 16 ғасырда Марыға найманнан шыққан Қобыз би, Жолым билер әмір жүргізді. Найман Назар би Балхты биледі. Нұраталық көшпелілерді найман Ахметәлі басқарды. Шайбан тұқымы Бабаханның бір әскербасысы найман Жанмұхаммед би болды. Шежіреші Әбілғазы найман Сопыр мырзаның 1604 жылы оның әкесі Араб Мұхаммед ханды өлтіру үшін қастандық ұйымдастырушылардың бірі болғанын тілге тиек етеді. Осы мысалдардан-ақ наймандардың Орта Азия аймағында қабырғалы күштердің бірі ретінде әрекет еткенін байқау қиын емес. Бұл наймандар бірте-бірте жергілікті халыққа сіңісіп, өзбек, қарақалпақ қауымдастығының бір тармағы болып кетті. Өзбектерде қазақ-найман, қарақалпақта бағаналы, терістаңбалы, қырғызда бүйе найман, күн найман, мырза найман, жуанбұт найман руларының кездесуі сол араласудың бір нышаны. Қазақ наймандары 1720 жылдардағы Жоңғар шапқыншылығынан кейін Орталық Қазақстандағы Тоқырауын алқабынан Алтай мен Жоңғар тауларына дейінгі аралыққа орналасты. М.Тынышбайұлының айтуынша, наймандардың 1810 жылы Қарқаралы мен Шыңғыстайды тастап оңтүстікке қарай сырғуы олардың соңғы қоныс аударуы болған еді. Осы тарихшы наймандардың саны 1917 жылдың қарсаңында Бұқара мен Қытайдағы руластарын қосқанда 830 мың адам төңірегінде деп көрсетеді.Орта жүз елдері арасында дәл наймандардағыдай мол таңбаны кездестіре алмайсың. Олардың ірі рулық бірлестігі ғана емес, кейде жеке руларының өзі де дербес ұран-таңбаға ие. Дәл осы ерекшеліктің өзінде оның сонау бірінші мыңжылдықта «сегіз-оғыз» деп көрініс берген сипатының әсері болуы да ғажап емес. «Сегіз тайпа» - демек, найман жұрты осынша тайпадан құралған. Алайда ғылыми деректерде олар туралы анық мәлімет жоқ. Тарихи деректерге сүйенсек, «Найман» - қазақ шежірелерінде айтылғандай жеке адамның аты емес. Алайда халық шығармашылығы оны түп бабаның есімі етіп, өзін найманбыз дейтін бар руды (олардың арасында баяғы аласапыран замандарда басқа елдерден келіп сіңіскен жұрттар бар болса да) сол «шалдан» ғана тарқатып қояды. Қария сөздер бойынша Найманның кешігіп көрген Тоқпан деген ұлы ер жеткен кезде Ұлы жүз Дулат бидің қызы Ақсұлуға үйленген екен дейді. Содан аз уақыт өтер-өтпесте Найманның кемпірі мен ұлы Тоқпан қатар қайтыс болады. Ақсұлу өзі түскен шаңырақтың болашағын ойлап, еліне барып, жақын сіңлілерінің бірі Әлпешті сұрап әкеліп, атасына қосады. Найман Қызейнемен алты айдай ғұмыр кешіп көз жұмады. Екіқабат қалған Әлпеш күн жетіп босанады. Баланың атын Найманнан қалған белгі ғой деп Белгібай қояды. Оның екінші аты - Өкіреш. Найманның әулие келіні Ақсұлу атасының жылын бергеннен кейін Қызынейді Найманның ұлы атасы делінетін Сарманаймен бір туысқан Шумақ дегеннің немересі Елтайға қосады. Оған атамның орнына атам болды деп Ел ата деген ат қояды. Қызыней одан Серкібай деген ұл табады. Ақсұлу Белгібайды тәрбиелеп өсіріп, он бес жасқа толғанда қайным деп оған өзі тиеді. Одан Сүйінше, Сүгірше деген екі ұл табады. Немере сіңлісі Тоқсұлуды кейіннен әпкеме қолқанат болсын деп бір сіңлісі Қаракөзді Белгібайға қосады. Қаракөзден Өтеген туады. Қазақ шежіресінде бар Найман осы төртеуінен тарайды да, тоғыз таңбалы найман аталады. ## Қоныстануы Жалпы Наймандардың қоныстануы сонау Батыс Моңғолиядан Таяу Шығысқа дейін бастау алады, ал Қазақ жеріне келетін болсақ, Алтай жерінің ең үлкен руы ол Найман және Қазақ халқының құрамындағы ең үлкен ру, тайпа болып саналады. Найман тайпасының рулары бүкіл Қазақстанда қоныстанды, бірақ олардың мейлінше көп табан тіреген жерлері мыналар: Орталық Қазақстанда Жезқазған, Құланөтпес, Терісаққан, Қума өзендерінің аңғары, Қорғалжын, Теңіз көлдеріпің төңірегі, Нұра өзені мен оның көптеген салаларының бойы; бүкіл Шығыс Қазақстан Наймандардың ғасырлар бойы мекен еткен ата-қонысы, Солтүстік Балқаш өңірі, Қарқаралы, Көкшетау таулары және оның көптеген өзендері бар төңірегі, Ащысу, Нұра өзендерінің бас жағы, Қарасор, Қатынкөл, Саумалкөл көлдерінің төңірегі мен Ертіс бойы; Солтүстік Қазақстанда Кішіқарой және Ебейті көлдерінен бастап, одан әрі Есіл мен оның салалары бойымен батысқа қарай, Зеренді, Алабота, Жалбыркөл, Сәулекөл, Ақпан-бөрлі, Тайсары, Жабай, Жыланды өзендерінің т. б. бойы. Наймандар Кіші жүз жерінде де мекен еткен, ол жерлер: Атырау, Ақтау жерінде Ақтаз-Найман руы, Шошқалы, Сарыкөл, Қойбағар көлдерінің төңірегі, көптеген шағын өзендердің бойы мен осы көлдер маңындағы алқаптар, Торғайға құятын Үлкентамды, Мойылды, Сарыторғай деген шағын өзендердің бойы, сондай-ақ Торғай өзенінің төмен жағы және Сарыкөл төңірегі. Оңтүстік Қазақстанда Ұлы жүз жерінде: Іле бойын, Сарқант, Лепсі, Қапал, Талдықорған, Алматы облыстарын және Шымкент, Түркістан өңірлерінің солтүстік-шығыс жерлерін мекен еткен. ## Ұрандары мен таңбалары Қазақтың өзге тайпаларына қарағанда наймандардың әр руы жеке ұраны мен таңбасына ие. ## Моңғолиядағы наймандар Моңғолияда төмендегі рулық фамилияларға ие адамдар мекендейді: * Найман — Ұлан-Батыр мен Моңғолияның барлық аймақтарында тіркелген; * Бага Найман — Ұлан-Батыр мен Хэнтий аймағы; * Баруун Найман — Ұлан-Батыр; * Гөөгөө Найм — Ұлан-Батыр және Баянхонгор аймағы; * Их Найм — Хэнтий и Дорнод аймақтары; * Их Найман — Ұлан-Батыр, Орхон, Туве, Хэнтий аймақтары және т.б.; * Найм — Ұлан-Батыр және Дорнод, Дархан-Уул, Булган аймақтары; * Наймаа — Ұлан-Батыр, Уверхангай, Дорнод аймақтары және т.б.; * Наймаан — Ұлан-Батыр, Ховд аймағы және т.б.; * Наймад — Ұлан-Батыр; * Найман Тайж — Ұлан-Батыр мен Сэлэнгэ аймағы; * Найманууд — Ұлан-Батыр; * Наймангууд — Ұлан-Батыр мен Дорнод аймағы; * Наймнууд — Баянхонгор аймағы; * Наймынхан — Ұлан-Батыр мен Ховд, Хувсгел, Уверхангай аймақтары; * Бидгүн — Ұлан-Батыр мен Архангай, Дархан-Уул аймақтары; * Бидгүүн — Ұлан-батыр мен Баянхонгор, Сэлэнгэ аймақтары; * Бидэгүн — Ұлан-Батыр мен Баянхонгор, Сухэ-Батор, Туве, Архангай аймақтары; * Бидэгүүн — Ұлан-Батыр мен Баянхонгор, Дархан-Уул, Говь-Сумбэр, Архангай, Сэлэнгэ, Дундговь аймақтары; * Бэдгүүн — Сэлэнгэ аймағы; * Бэдэгүн — Баянхонгор, Архангай, Уверхангай аймақтары; * Бэдэгүүн — Ұлан-Батыр. ## Өзбектердің құрамындағы наймандар Найман тайпасының кейбір рулары өзбек халқының құрамына кіреді. Кейбір ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, XX ғасырдың басына қарай өзбектердің құрамындағы наймандар 17 бөлімнен құралған: * полатшы (өзб.пулатчи) * алты оғұл (өзб. алти огул) * иланлы (өзб. иланли) * қостамғалы (өзб. куштамгали) * қаранайман (өзб. каранайман) * қазақ-найман (өзб. казак-найман) * бұрынсап (өзб. бурунсав) * көзаяқты (өзб. козаякли найман) * қаракөк (өзб. карагук) * ағыран (өзб. агран) * мамай (өзб. мамай) * сағзыл (өзб. сакзил) * шымшықты (өзб. чумчукли) * садырбек (өзб. садирбек) * өкіреш-найман (өзб. укреш-найман) * жағарбайлы (өзб. жагарбайли) * бағаналы (өзб. баганали) * балталы найман (өзб. балтали найман) ## Қырғыздардың құрамындағы наймандар Қырғыздардың құрамындағы наймандар елдің оңтүстік аймағын мекендейді (Тәжікстанмен шекараның бойында): * байбол * боз * боз торгой * бөө найман * кан найман * кара найман * кожо найман * кошон * көн найман * көкө найман * кудайменде * отой * сарыбай * тентек * туума * чыргоо ## Нұсқаулар * History.kz Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2008 жылы. * Наймандар Мұрағатталған 17 қаңтардың 2010 жылы. * Найман рулары кұрамы сұрақнама бойынша ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстандағы қоршаған ортаны, табиғи ресурстарды, жануарлар дүниесін қорғау, орман шаруашылығы, «жасыл экономика» және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар сияқты салаларға жауапты министрлік. ## Тарихы Тұңғыш рет Экология және табиғи ресурстар министрлігі деп аталатын ведомство 1997 жылы құрылды. Оның жалғыз министрі Серікбек Дәукеев болды да, министрлік 1999 жылы таратылды, оның ізбасар мекемесі Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі болды. Президенттің 2019 жылғы 17 маусымдағы №17 Жарлығымен Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі құрылып, оған: * Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің қоршаған ортаны қорғаудың, тұрмыстық қатты қалдықтармен жұмыс істеудің мемлекеттік саясатын қалыптастыру және іске асыру, табиғи ресурстарды қорғау, оларды ұтымды пайдалануды бақылау және қадағалау саласындағы * Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің су қорын пайдалану және қорғау, сумен жабдықтау, су бұру, орман шаруашылығы саласындағы; * Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мемлекеттік геологиялық зерттеу, минералдық-шикізат базасын молайту саласындағы функциялары мен өкілеттіктері берілді. Үкіметтің 2019 жылғы 5 шілдедегі №479 қаулысымен министрліктің құрамына 4 ведомство берілді: Энергетика министрлігінің Экологиялық реттеу және бақылау комитеті, Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті мен Су ресурстары комитеті, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің Геология және жер қойнауын пайдалану комитеті (Геология комитеті болып өзгертілді). Үкіметтің 2020 жылғы 31 желтоқсандағы №955 қаулысымен министрліктің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінен бөлініп, Балық шаруашылығы комитеті құрылды. Президенттің 2023 жылғы 2 қаңтардағы №80 Жарлығымен Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерделеу, минералдық-шикізат базасын молықтыру саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне беріле отырып, Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі болып қайта ұйымдастырылды. Үкіметтің 2023 жылғы 20 қаңтардағы№ 28 қаулысымен Президент жарлығына орай министрлік комитеттері қайта аталып, Геология комитеті Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне берілді. 2023 жылдың 1 қыркүйегінде президент Тоқаевтың жарлығымен үкімет құрамында бес жаңа министрлік құрылды. Сол жарлық бойынша Экология және табиғи ресурстар министрлігінен Су ресурстары және ирригация министрлігі бөлініп шықты, жаңа құрылған министрлікке су қорын пайдалану және қорғау, сумен жабдықтау, канализация саласындағы функциялар мен өкілеттіктер берілді. ## Міндеттері Министрліктің ресми сайтында оның міндеттері қатарында қоршаған ортаны қорғау, метеорологиялық және гидрологиялық мониторинг, «жасыл экономиканы» дамыту, қалдықтармен жұмыс істеу (медициналық, биологиялық және радиоактивті қалдықтарды қоспағанда), табиғи ресурстарды қорғау, олардың ұтымды пайдаланылуын бақылау және қадағалау, орман шаруашылығы, жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар салаларында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру, басқару процестерін үйлестіру көрсетілген. ## Құрылымы Министрліктің 2 комитеті бар. Олар: * Орман шаруашылығы мен жануарлар дүниесі комитеті * Экологиялық реттеу және бақылау комитеті. ## Қарамағындағы мекемелер * «Жасыл даму» АҚ * «Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы» КеАҚ * «Қазгидромет» ШЖҚ РМК * «Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық-талдау орталығы» ШЖҚ РМК ## Министрлер тізімі ## Қосымша ақпарат ## Дереккөздер
* Қулыкөл ауылдық округі — Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданындағы әкімшілік бірлік. * Қулыкөл ауылдық округі — Солтүстік Қазақстан облысы Уәлиханов ауданындағы әкімшілік бірлік.
Азиз Абдукаххорович Абдухакимов (1974, Ташкент) — Өзбекстанның мемлекет қайраткері. Бұған дейін білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік сала кешенінің басшысы қызметін атқарған (2018-2021). 2022 жылдың 30 желтоқсанынан бастап Өзбекстан Республикасының Табиғи ресурстар министрі болып тағайындалды. ## Өмірбаяны Азиз Абдукаххорович Абдухакимов 1974 жылы 17 маусымда Ташкентте дүниеге келген. Ташкент мемлекеттік экономика институтын бітірген. Білімі бойынша экономист. Жапонияның Хитоцибаши университетінде магистр дәрежесін алған. ### Еңбек жолы Азиз Абдухакимов еңбек жолын 1993—1996 жылдары «Ипак йоли банкінде» әртүрлі лауазымдарда бастады. 1996—2004 жылдары Өзбекстан Республикасы Орталық банкінің бас маманы, «Берлинер Банк АГ» Ташкент қаласындағы өкілдігінің басшысы, «Өзсаноатқурилишбанк» бөлімшесінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. 2004—2008 жылдары Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің қаржы, экономика, сыртқы экономикалық байланыстар бөлімінің меңгерушісі, Өзбекстан Республикасының 2008—2012 жылдары Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитеттің төрағасы болып жұмыс істеді. 2012—2014 жылдары Өзбекстан Республикасының Монополияға қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы, 2014—2017 жылдары Өзбекстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі, 2017—2018 жылдары Мемлекеттік орган төрағасы. Өзбекстан Республикасының Туризмді дамыту комитеті, 2018—2021 жылдары Өзбекстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары - білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік сектор мәселелері кешенінің меңгерушісі, төрағасы 2020—2021 жылдары Өзбекстан Республикасының Туризмді дамыту жөніндегі мемлекеттік комитеті, 2021—2022 жылдары Өзбекстан Республикасының Премьер-министрі, министрдің орынбасары – Туризм және спорт министрі, Өзбекстан шахмат федерациясының президенті 2021—2022 жылдары, 2022 жылдан Өзбекстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары – Өзбекстан Республикасының Туризм және мәдени мұра министрі. ## Шетелге сапарлар, делегациялармен кездесулер 2015 жылғы 1 мамырда Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Азиз Абдухакимов пен АҚШ-тың Өзбекстандағы елшісі Памела Спартлен арасында кездесу өтті. Жиында халықты жұмыспен қамту және колледж түлектерін жұмысқа орналастыру мәселелері талқыланды. 2015 жылдың 22 шілдесінде Азиз Абдухакимов пен Жапонияның Өзбекстандағы Елшісі Фумихико Катоның кездесуі өтті. Кездесуде екіжақты қарым-қатынастардың болашақ перспективалары, сондай-ақ Жапонияда өзбекстандық тағылымдамадан өтушілерді оқыту бағдарламасын жүзеге асырудың техникалық аспектілері талқыланды. ## БАҚ пен байланыс Азиз Абдухакимов – Өзбекстан үкіметінің БАҚ-пен байланысқан алғашқы министрлерінің бірі. Ақпаратқа сәйкес, Азиз Абдухакимов 2016 жылдың 19 мамырында БАҚ өкілдерімен онлайн баспасөз мәслихатын өткізді. ## Дереккөздер
Духцов сарайы-құлпы (нем. Dux, Дукс) — Чехияның солтүстігіндегі Литвиновтан 8 км жерде Духцов қаласында орналасқан Вальдштейндер графтық отбасының бір тармағының ауылдық резиденциясы. 1958 жылдан мәдени ескерткіш ретінде, 2002 жылдан бастап ұлттық мәдени ескерткіш ретінде қорғауда. Ол 13 ғасырда Грабишичтер феодалдарының бекіністері ретінде пайда болды. 16 ғасырда Лобковицтер қамал орнында Ренессанс сарайын салды, оны 17 ғасырдың ортасында Валленштейндер мұра етті. Прага маңында Трой қамалын салып үлгерген Жан Батист Матеи резиденцияны барокко стилінде қайта салуға шақырылды. Ол тек жаңа үй тұрғызып қана қойған жоқ, сонымен қатар қосалқы ғимараттарды, аурухана ғимаратын және кәдімгі саябақты жобалады. Матиаш Бернард Браун және Венцель Лоренц Райнер сияқты көрнекті шеберлер 18 ғасырда Вальдштейндер резиденциясын безендірумен айналысты. Духцов қамалының танымалдығы, негізінен, авантюрист Джакомо Казанованың ескі жылдарын сол жерде кітапхана қызметкері ретінде өткізуімен байланысты. Дәл осы жерде оның атақты естеліктері жазылған. Құлм шайқасынан кейін император I Александр сарайда қалды. 19 ғасырда сарай да, саябақ та елеулі өзгерістерге ұшырады. 1921 жылы Вальдштейндер бұл мүлікті мемлекетке берді. ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Emanuel Poche a kol. Umělecké památky Čech A-J. — Praha: Academia, 1977. — Vol. 1. — S. 78-80. — 643 S. — (Umělecké památky Čech).
Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (басқа аттары Түркістан АКСР, Түркістан Кеңестік Республикасы (ТКР), Автономиялық Түркістан Социалистік Кеңестік Республикасы АТСКР, бастапқыда Түркістан Социалистік Федеративтік Республикасы) — 1918 жылғы 30 сәуірден 1924 жылғы 27 қазанға дейін өмір сүрген РКФСР құрамындағы автономиялы республика. Халық саны 5 миллионнан асқан. Астанасы — Ташкент қаласы. Басқарушы партиясы — Түркістан коммунистік партиясы. Башқұрт АКСР-мен қатар РКФСР құрамындағы алғашқы автономиялы республика болып саналады. ## Тарихы 1918 жылы Ташкентте 20 сәуір мен 1 мамыр аралығында болып өткен кеңестердің Бүкілтүркістандық 5-съезінде жарияланды. Онда "Түркістан Кеңестік Республикасы туралы ереже" бекітілді. Съезде: "Түркістан Кеңестік Федеративтік республикасы автономиялы түрде басқарылып, Ресей Кеңестік Федерациясының орталық үкіметін мойындайды және оның бағытын ұстанады" деп жазылды. Оған Каспий өңірін, Самарқан және Ферғана облыстарын қамтитын Түркістан өлкесі кірді. Астанасы Ташкент қаласында болды. Мұның құрылуына Ташкентте Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі басталған табан тірескен қиян-кескі күрес себеп болды. Бұл Федерация өз аттас өңірдің бір бөлігінде құрылды. 1918-1920 жж. азамат соғысы кезінде Түркістан Республикасының Орталық Ресеймен байланысы болмады. 1924 жылы 16 қыркүйекте Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төтенше сессиясы ұлттық-мемлекеттік шекара бөлу туралы қаулы қабылдады. 1924 жылы 14 қазанда Бүкілресейлік ОАК-нің 2-сессиясы Түркістан Федерациясын жеке автономиялы бірліктерге бөлу туралы шешім қабылдады. 1924 жылы 27 қазанда БОАК (ВЦИК) осы шешімге заң күшін бере отырып бекітті. 1924-1925 жылдары ұлттық мемлекеттік бөлу нәтижесінде ТАКСР аумағында Өзбек КСР, Түрікмен КСР, Өзбек КСР құрамында Қарақалпақ автономиялы облысы, Қарақалпақ автономиялы облысы мен ТАКСР-дың қазақтар мекендеген аудандары, Сырдария және Жетісу облыстары кірген ҚазАКСР (1925 жылы сәуіріне дейін Қырғыз АКСР, ал 1936 жылы Қазақ КСР-ы деп аталды) құрылды. ## Дереккөздер
Тельман ауданы — 1928-1997 жылында Қарағанды облысы құрамындағы аудан (1931 жылға дейін Қарағанды ауданы). Ауданда мамандандырылған шаруашылық бірлестігі, 1 құс фабрикасы, 1 областық а.ш. тәжірибе станциясы, 1 кеңшар-кешен, көкөніс, картоп өсіру, сауын мал, сойыстық-сауын мал, шошқа, құс, жылқы өсіру бағытындағы 10 кеңшар, 1 кент, 11 ауылдық кеңес болды. Орталық мекені — Токаревка кенті (қазір Ғабиден Мұстафин кенті). 1931 жылдан аудандық «Рассвет» газеті (1930-1935 жылдары «Колхоз даласы» деген атпен қазақ тілінде шықты) шығып тұрды. Тельман ауданы — қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Ғ. Мұстафиннің, Кеңес Одағының Батыры П. П. Корниенконың туған жері. ## Тарихы Тельман ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Қарағанды ауданы атауымен Қарағанды болысынан құрылды. 1931 жылы 20 наурызда неміс коммунистерінің лидері — Эрнст Тельманның құрметіне Тельман ауданы болып өзгертілді. 1931 жылы 14 мамырда Қарағанды кенттік кеңесіне ауданның 4 ауылдық кеңесі беріліп, 22 мамырда аудан орталығы Токаревка ауылына көшірілді. 1932 жылы 20 ақпанда Қарағанды облысының құрамына енді. 1934 жылы 14 мамырда Қарағанды кенттік кеңесіне ауданның 4 ауылдық кеңесі берілді. 1935 жылы 10 ақпанда Қарағанды кенттік кеңесіне 5 ауылдық кеңес, Вишнёв ауданына 4 ауылдық кеңес берілді. 1938 жылы 14 ақпанда Тельман ауданының 2 ауылдық кеңесі жаңадан құрылған Ворошилов ауданына берілді. 1940 жылы 28 желтоқсанда Тельман ауданының 3 ауылдық кеңесі жаңадан құрылған Осакаров ауданына берілді. 1941 жылы 23 мамырда Тельман ауданына Қарағанды кенттік кеңесінен 4 ауылдық кеңес, Ворошилов ауданынан 5 ауылдық кеңес берілді. 1963 жылы 2 қаңтарда бұрынғы Тельман және Ульянов аудандарының негізінде Тельман ауылдық ауданы құрылды. 1964 жылы 31 желтоқсанда Тельман ауданы бұрынғы шекарасында қайта құрылып, 11 ауылдық кеңес Ульянов ауданына қайтарылды. 1970 жылы 9 сәуірде Ульянов ауданының Ақбастау ауылдық кеңесі ауданына берілді. 1972 жылы 10 наурызда Қушоқы кенттік кеңесі мен Покорный ауылдық кеңесі жаңадан құрылған Молодёжный ауданына берілді. 15 наурызда Покорный ауылдық кеңесі Тельман ауданына қайтарылды. 1973 жылы 21 наурызда жаңадан құрылған Мичурин ауданына 8 ауылдық кеңес берілді. 1973 жылы 21 желтоқсанда орталығы Березняки ауылында Березняк, «Гагарин» кеңшарының орталығында Гагарин ауылдық кеңестері құрылды. 1974 жылы 23 тамызда орталығы Ақтөбе ауылында Ақтөбе ауылдық кеңесі құрылды. 1981 жылы 24 тамызда Молодёжный ауданының Тұзды ауылдық кеңесі Тельман ауданына берілді. 1986 жылы ауданда 11 ауылдық кеңес (Ақтөбе, Березняк, Гагарин, Дубов, Қаражар, Ленин, Новоузен, Покорный, Ростов, Самарқанд, Тұзды) пен Токаревка кенті болған. 1990 жылы 23 мамырда Молодёжный ауданының Қушоқы кенті Тельман ауданына қайтарылды. 1991 жылы 12 маусымда Ростов ауылдық кеңесі ықшамдалып, орталығы Молодецкое ауылында Жаңаталап ауылдық кеңесі құрылды. 1997 жылы 23 мамырда аудан таратылып, аумағы Бұқар жырау ауданының құрамына енді. Таратылған кезде ауданда Ақтөбе, Березняк, Гагарин, Дубов, Қаражар, Ленин, Молодецк, Новостройка, Новоузен, Покорный, Ростов, Самарқанд, Тұзды ауылдық округтері мен Токаревка, Қушоқы кенттері болды. ## Халқы ## Дереккөздер
Хотандық сақ тілі (хотан тілі) — сақ тілдерінің бірі, Хотан оазисінде (оңтүстік Тарим ойпатында) болған шығыс ирандық топ. Оазистің ресми тілі және бай буддалық әдебиетінің тілі. Хотандық сақ тілі көптеген сутраларда, құжаттарда, соның ішінде сөз тіркестерінде және 200 парақтан тұратын «Замбаста кітабында», түркі-хотан сақ сөздігінде және т. б. жақсы зерттелген және расталған. Герценберг хотандық сақ фонетикасын зерттеудің салыстырмалы-тарихи әдісіне сүйене отырып, хотандық сақ тілінің дамуындағы келесі кезеңдерді анықтады: қарапайым сақ, хотанға дейінгі сақ және ерте хотан сақтарының жазба деректері (хотан оазисінің өзекті тілі, «Замбаста кітабы», бірнеше сутралар мен құжаттар) және марқұм хотан сақ (тұрфан тілі, іскерлік құжаттар, сөз тіркестері, жол қызметкерлері). Л. Г. Герценбергтің бақылауы бойынша, хотандық сақтардың тіліндегі бірқатар сөздер авесталық «дева» сөздерін жалғастырады: kamalä «бас», авест. камәрәδә «жын басы», kṣīa «мұғалім» қараңыз. Авест. t̰kaēša- «жалған ілім», бұл авестандар мен хотандық сақтардың ежелгі ата-бабалары арасындағы қарама-қайшылықты көрсетуі мүмкін және қандай да бір жолмен Орталық Азия сақтарының зороастризмдік емес діні туралы гипотезаны растайды. Бұл мысалдарға мыналарды қосуға болады: * ggalū «отбасы» (garduv-<gard- дегеннен) (DKS, 96), gaṇḍye «ғимарат» бастап garganta- (DKS, 79), авест. gәrәδә «жынның үйі» қараңыз; hīnā- «әскер» (DKS, 590), авест. haēnā- «жау әскері» қараңыз; * paśa uda- pa(ti)-zafta-дан «ауыз» (DKS, 000), авест. zafar- «жынның аузы» қараңыз; ggośtä- «қол» (DKS, 16) gabasti- «қол», авест. gava- «жын қол, табан» т. б. қараңыз. Айта кетерлігі, хотандық сақ сөзі urmaysde, aurmaysde (DKS, 52, 59) жоғарғы тәңір Ахурамазданы емес, кәдімгі күнді білдіреді, мысалы, хорезмдік rēmažd және ишкашим rēmuz сөздерінде can bemuzse (the), кейінгі зороастризм ықпалының нәтижесі деп саналады). Ол өзінің архаикалық грамматикасымен басқа орталық ирандық тілдерден ерекшеленеді: 7 жағдайға дейін, етістіктің осы шақтағы активті және медиальды жалғауы, өткен шақтағы жалғаудың 2 түрі. Сөздік буддистік-санскриттік сөздердің көп санымен және буддистік терминдердің ізімен сипатталады. Мәтіндерде тілдің екі түрін ажыратуға болады: анағұрлым архаикалық және кейінірек, флексияның күйреуі бар, ол Дунхуандағы хотандық колонияда дамыған. 11 ғасырдың басында Хотанды мұсылман Қараханидтері жаулап алды, будда мәдениетімен байланысты жазу мен тіл жойылды. ## Басқа сақ тілдері Орталық Азиядағы мына сақ тілдері де азырақ белгілі: тумшуктық сақ (б. з. VII ғ.) — Такламакан шөлінің солтүстігіндегі Тумшук қаласы. Тохар тілдерімен байланыста болды; * муртуқтық сақ — «Кармавакан» мәтінінен белгілі Такламаканның батысындағы Қашқардың шығысындағы Муртуқ; * үнділік сақ — аз ғана сөзден белгілі үнді шакья жаулап алушыларының тілі; * қашқардық сақ — Такламаканның батысындағы Қашқар, қытай деректеріндегі жанама мәліметтерден ғана белгілі, Махмұд Қашқаридың бірқатар сөздері; * крорайиндік сақ — Лоулан, Хотан оазисінің шығысында, Пракрит тілінен алынған бірнеше сөздер. ## Тағы қараңыз * Дунхуан қолжазбалары ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Герценберг Л. Г. Хотандық сақ тілі. — М.: Ғылым (ГРВЛ), 1965. — 155 с. — (Азия және Африка халықтарының тілдері). * Герценберг Л. Г. Хотандық сақ Сангхата сутрасының фрагменттері // Осетин филологиясы. — Орджоникидзе, 1981 ж. — 2 шығарылым. — 22—26 беттері. ## Сілтемелер * Хотандық сақ TITUS туралы мәтіндер * Хотансақ мәтіні. Мұрағатталған 19 қыркүйектің 2011 жылы. (Turfanforschung. Digitales Turfan-Archiv.) Мұрағатталған 19 қыркүйектің 2011 жылы. Архивная копия * Мауро Магги «ХОТАН ӘДЕБИЕТІ» (ағыл.) — Encyclopædia Iranica, 2008 ж.
## Қазақстанның бес жұлдызды қонақ үйлері 2023 жылы 25 бес жұлдызды қонақ үй болды. ## Қазақстанның төрт жұлдызды қонақ үйлері 2023 жылы Қазақстанда төрт жұлдызды 58 қонақ үйлер болды. ## Статистика ## Дереккөздер ## Қазақстанның бес жұлдызды қонақ үйлері 2023 жылы 25 бес жұлдызды қонақ үй болды. ## Қазақстанның төрт жұлдызды қонақ үйлері 2023 жылы Қазақстанда төрт жұлдызды 58 қонақ үйлер болды. ## Статистика ## Дереккөздер
* Шақпақ ауылдық округі — Жамбыл облысы Жуалы ауданындағы әкімшілік бірлік. * Шақпақ ауылдық округі — Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Құмарық — Жамбыл облысы Меркі ауданындағы ауыл. * Құмарық — Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданындағы ауыл. * Құмарық — Жамбыл облысы Тұрар Рысқұлов ауданындағы станция.
Құмарық (2018 жылға дейін — №2 бөлімше) — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Аспара ауылдық округі құрамындағы ауыл. ## Географиялық орны Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 32 км-дей жерде. ## Халқы ## Дереккөздер
Әлия Әнуарбекқызы Телебарисова (30 сәуір 1993 жыл, Тараз) — Қазақстанның актрисасы. Жас актриса 2012 жылы түсірілген "Жаужүрек мың бала" атты фильмде бас рөлдердің бірін (Зере) орындағаннан кейін әйгілі болды. Сондай-ақ, "Жас ұлан", "Балкон" фильмдерде және "Сыныптастар" мен "Ағайындылар-2" телехикаяларына түскен. Лос-Анжелесте Нью-Йорк киноакадемиясында актерлік өнер бөлімінде оқыған. Ең алғашқы рөлін Ақан Сатаевтың «Ағайынды» телехикаясында орындаған. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * [1]Телебарисова Алия Ануарбековна
Қажы-Тархан (тат. حاجی‌ ترخان, Xacitarxan, Хаҗитархан) – Алтын Орданың қалаларының бірі, кейіннен – Қажы Тархан хандығының астанасы, ол Еділдің төменгі ағысында, оң жағалауында, қазіргі Астрахань орталығынан 12 км жоғары ағысқа қарай орналасқан. Шареный бугор қалашығы оның қалдығы деп саналады. Әр кездері және әртүрлі тарихи деректерде Астархан, Аждархан, Гинтархан, Цитрахан, Азторокан есімдерімен де кездеседі. ## Пайда болған уақыты мен орны туралы Қала шамамен 13 ғасырдың орта-екінші жартысында Еділдің оң жағалауындағы биік төбеде, қазіргі Астраханьнан солтүстікке қарай 12 шақырым жерде пайда болды. Қаланың негізі 1250 жылдардан басталады деген болжам бар. Сафарғалиев қаланың негізінің қалануы «Алтын Орданың билеуші элитасы жаңа дін – исламды қабылдап, мұсылман дінбасылары хандардан түрлі жеңілдіктер ала бастаған» кезде деп есептеді. Қалай болғанда да, 1254 жылы Еділ атырауы арқылы саяхаттаған Гийом де Рубрук Итилияөзенінің батыс жағалауында Бату Сартақтың ұлының қыстағы штабы болған ауылдың болғанын айтады. ханның бұйрығымен шіркеу салынды . Жалпы қабылданған көзқарас бойынша, Алтын Орда ханының күзгі резиденциясы Қажы Тархан туралы жазба деректерде алғаш рет осы қалаға Өзбек ханмен бірге барған араб саяхатшысы Ибн Баттутаның жазбаларында кездеседі. 1333 . Оның жазғаны: Сұлтанмен және штабпен жолға шығып, Қажытархан қаласына (Астрахань) жеттік ... Бұл әлемдегі ең үлкен өзендердің бірі болып табылатын Итил өзенінің бойында салынған үлкен базарлары бар ең жақсы қалалардың бірі. . Суық күшейіп, мына өзен қатқанша Сұлтан осында қалады. Оған қосылған сулар да қатып қалады. Содан кейін ол осы өңірдің тұрғындарына бірнеше мың арба сабан әкелуді бұйырады, олар өзенге жиналған мұздың үстіне қояды. Адамдар осы өзен мен оған жалғанған суларды арбамен 3 күндік қашықтықта жүреді. Көбінесе оның бойымен керуендер қыстың аязына қарамастан өтеді, бірақ олар суға батып өледі. . Ортағасырлық карталарда Қажы-Тархан Еділдің батыс жағалауында, қазіргі Астраханнан сәл жоғары орналасқан. 1351 жылғы анонимді картада Еділ атырауында «Әжітархан» деген жазу бар. Венециандықтар Франциск пен Доминик Пициганидің 1367 жылы құрастырылған картасында Қажы-Тархан қаласы Еділдің оң жағалауында, Қажы-Черкес иеленген қосымшада көрсетілген, бірақ оның көшпелілер лагері қаладан едәуір жоғары орналасқан. және картада «Casade Gercasi» атауымен көрсетілген. Қажы-Тархан қаласы 1459 жылы космограф Фра Мауро картасында да Ескі және Жаңа Сараймен бірге көрсетілген . Флоренциялық «Джиттарканнан Сарайға дейін өзен бойымен бір күндік жол болады» деп хабарлайды . ## Археология Қажы-Тархан қаласының қалдықтары археологиялық тұрғыдан Шареный бугор (қазіргі АЦКК ауылының аумағында, Астрахань шекарасында) тіркелген. Қала маңындағы үйлердің қалдықтары Еділдің оң жағалауында Трусово станциясынан Стрелецкое ауылына дейін орналасқан. 1966 жылы Астрахан целлюлоза картон комбинаты (АПСС) құрылысы қарсаңында Алтын Орда қаласының шетінде орналасқан тұрғын үйлердің тұтас бір блогы – блиндаждар, өндірістік ғимараттар – қыш ұсталар мен зират табылды. 1984 жылы елді мекеннің орталық бөлігінен шығысқа қарай 3 км жерде Астрахандық археолог В. В Плахов 14-15 ғасырларда болған орталық көп бөлмелі үй мен төрт блиндаждардан тұратын мүлік кешенін қазды. 1990 жылдары қауіпсіздік мақсатында жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде Қажы-Тарханның көптеген серік қоныстары, оның жақын ауданына кіретін саяжайлар мен ауылдық елді мекендер анықталды. Алайда, өкінішке орай, қаланың өзі қазіргі уақытта сақталмаған - мәдени қабаттың көп бөлігі жағалаудың эрозиясының нәтижесінде өзенге құлады, немесе тұрғын ықшам ауданы бар АССС құрылысы кезінде салынған. Стрелецкое ауылы. Астрахань, Мәскеу, Санкт-Петербург, Саратов, Волгоград және басқа да көптеген қалалардың мұражай коллекцияларында Қажы-Тархан аумағынан табылған ондаған мың археологиялық олжалар бар - бұл тиындар, керамика сынықтары, тақтайшалар және темір заттар - қару-жарақ. және құралдар және тағы басқалар . ## Дереккөздер
Qarmet АҚ — Қарағанды облысы Теміртау қаласында орналасқан Қазақстандағы ең ірі металлургиялық зауыт "Қарағанды металлургиялық зауытына" иелік ететін қазақстандық болат және тау-кен өндіруші компания. 2023 жылдың желтоқсанынан бастап «Қазақстан инвестициялық корпорациясына» тиесілі. 1995-2004 жж. «Испат Кармет» АҚ, 2004-2007 жж. «Миттал Стил Теміртау» АҚ, 2007-2023 жж. «АрселорМиттал Теміртау» АҚ деп аталды. 1995 жылы 17 қарашада Қарағанды металлургия комбинатын жекешелендіру жөнінде өткен жабық тендерде төрт бәсекелестен басым түсіп штаб-пәтері Лондонда орналасқан «Испат Интернэшнл ЛТД» компаниясы жеңіске жетті. Соның нәтижесінде «Испат Кармет» ААҚ құрылды. Келісім бойынша компания Қазақстан Республикасы Үкіметіне Қарметкомбинаттың қарыздарын жабу үшін бірінші кезекте 52 млн АҚШ долларын беруді және жинақталып қалған жалақы қарызы үшін 11 млн АҚШ долларын төлеуді мойнына алды. Мұнымен бірге бір жыл ішінде мемлекет басқаруында болған ҚарМК-ын сауықтыруға жұмсалған қаржыларды Республикалық қалпына келтіру банкіне қайыруды міндеттеді. Бұл кезде «Испат Интернэшнл» жылына 12 млн тоннаға дейін сұйық металл өндіре алатын әлемдегі ең ірі жеке меншік компаниялардың бірі саналатын. Қарметкомбинатты сатып алғаннан кейін әлемдік болат өндіруде 32-орыннан 14-15-орынға шықты. Бүгінде компанияның зауыттары 4 құрлықтың 14 елінде (Франция, Германия, Польша, Чехия, Румыния, Босния, Македония, АҚШ, Канада, Мексика, Тринидад, Оңтүстік Африка Республикасы мен Алжир) бар. Оларда 164 мың адам жұмыс істейді. Жылына 70 млн тонна болат өндіреді. 19% ж. «Испат Кармет» АҚ комбинаттың негізгі отын базасы болып табылатын Қарағанды көмір бассейнінің 15 шахтасы мен 12 кәсіпорнын иелігіне алып, көмір департаментін, 1999 жылы Лисаковск, Кентөбе, Атасу, Атансор кен орындарын иелікке алып, «Өркен» атты темір рудасы департаментін құрды. 10 жыл ішінде комбинатты әлемдік деңгейге көтеру үшін 1,5 млрд доллар инвестиция салды. Осы заманға сай технологиялар енгізіліп, жаңа өндірістер салына бастады, басы артық, ескі цехтар мен құрылымдардан (мәселен, сортты прокат өндірісі, әлеуметтік нысандар) арылды. 1998 жылы тамыз айында жылына 320 мың тонна өнім бере алатын ыстықтай қалайылау және мырыштау цехы салынды, 2003-2005 ж. №3 және №4 домна пештері, 7 кокс батареясы күрделі жөндеуден өткізілді. 2005 жылы болатты үздіксіз құю машинасының алғашқы кезегі іске қосылды. Өнім өткізу географиясы кеңейді. Бүгінде КМК өнімдері Еуропа мен Америкаға, Қытайға жөнелтіледі. Қолға алынған шаралар нәтижесінде сұйық болат өндіру 1995 жылғы 3,1 млн тоннадан 2004 жылы 5,1 млн тоннаға дейін, дайын прокат өндіру 2,2 млн. тоннадан 3,9 млн. тоннаға дейін өсті. Стратегиялық мақсат ретінде темір рудасын фосфорсыздандыру, кенді байыту, көмір өндіретін қуатты жабдықтар шығару, Атансор кенішінің қуатын арттыруға инвестициялар салынып отыр. АҚ қаланы жылумен және электр энергиясымен (ЖЭО-2, ЖЭОПВС) камтамасыз етеді, жаңа ғимараттар (Металлургия институтының жаңа қорпусы, спорт кешені, теннис орталығы) салды, Астана, Қарағанды, Теміртау қаласындағы әлеуметтік шараларға қатысады. Теміртауда жаңа сортты прокат өндірісінің Ақтауда (Маңғыстау облысы) болат құбырлар зауыт құрылысын жүргізуде (2006). Компания иесі Лакшми Миттал мырза. ААҚ бас директорлары Малай Мукхерджи, Иоханнес Ситтард, Норендра Чаудхари, 2004 жылдан Навал Чоудхари. ## Дереккөздер
Ауданы 10 км²-ден асатын Қазақстандағы ең ірі көлдердің тізімі. Барлығы 316 осындай көл бар. * С - солтүстік. * О - оңтүстік. * Б - батыс. * Ш - шығыс. ## Тағы қара * Көлемі бойынша ең ірі көлдер тізімі * Қазақстан көлдері * Қазақстанның ең ұзын өзендерінің тізімі ## Дереккөздер
Қазақстанның ең ірі өзендерінің тізімі ұзындығы 100 км-ден асады. Барлығы 271 өзен. ## Тағы қараңыз * Қазақстанның өзендері * Қазақстанның ең ірі көлдерінің тізімі * Ұзындығы бойынша өзендер тізімі ## Дереккөздер
Ауданы 10 км²-ден асатын Қазақстандағы ең ірі көлдердің тізімі. Барлығы 316 осындай көл бар. * С - солтүстік. * О - оңтүстік. * Б - батыс. * Ш - шығыс. ## Тағы қара * Көлемі бойынша ең ірі көлдер тізімі * Қазақстан көлдері * Қазақстанның ең ұзын өзендерінің тізімі ## Дереккөздер
Дай Шешен, Дай ноян (моңғ. Дэй Сэцэн) - 12 ғасырдың ортасы - 13 ғасырдың басындағы қоңыраттардың көсемі. Оның қызы Бөрте Темүжін-Шыңғыс ханның бәйбішесі болды және одан туған балалары мен олардың ұрпақтары ғана Моңғол империясындағы ең жоғарғы билікті иемденіп, шыңғысидтер рулық атағын иелене алатын. ## Аты және шығу тегі «Шешен» эпитеті «дана» деп аударылады ; «Моңғолдың құпия шежіресіне» сәйкес, бұл лақап есімді Шыңғыс ханның арғы атасы Тұмбинай мен маңғыттардың билеушісі Хуилдар алған. Жамұқа да осы лақап атпен аталады – ол Темүжіннің алдымен анда досы, кейін моңғол тайпаларын біріктірудегі басты қарсыласы болды. Рашид ад-Диннің айтуынша, Дай Шешеннің үш баласы болған: ұлдары Алшы мен Хуку және қызы Бөрте. Дай Шешеннің інісі Дәритайдың (Шыңғыс ханның ағасы Дәрітай отчигинмен шатастырмау керек) ұлдары Қата (Қатай), Буюр (Бұқыр), Такудар және Джуйкур (Шүңгір) және олардың кейбір ұрпақтары Моңғол империясының хандары Үгедей хан, Меңгу және Құбылайға күйеу бала болды. Құбылайдың жұбайлары Шәби мен Нәмби де Дай Шешеннің әулетінен шыққан. ## Өмірбаяны «Моңғолдардың құпия тарихында» Темүжін тоғыз жасында әкесі Есугей қоңырат тайпасының олхонут тармағынан (үлкен әйелі Өелүн шыққан) қалыңдық іздеуге кетеді. Жолда кездейсоқ кездескен Дай Шешен он жасар қызы Бөртеге Темүжінге үйлендіруді ұсынады. «Жылнамалар жинағында» келтірілген әңгімелердің біріне сәйкес «Құпия шежіреден» айырмашылығы, Дай Шешен Темучин мен Бөртенің қосылғанын қаламаған, бірақ Алшының күш-жігерінің арқасында неке орын алды. Қалай болғанда да, Есугей қызды ұнатып, ұлын Дай Шешенге қалдырады. Бірақ татарлар қайтар жолда Есугейді улап, ол өлер алдында өзінің нөкерлерінің бірі Меңліктен қоңыраттарға барып, Темучинді үйіне алып кетуді сұрайды. Кейін Темүжін есейгенде өзі сөз байласқан Бөртеге үйленеді. Бөртенің жасауы — Темүжін кейін Керей ханы Тұғырылға сыйға тартқан сәнді бұлғын ішік, Темүжіннің ықпалды ханның қолдауына ие болуына түрткі болды. «Жылнамалар жинағындағы» тағы бір әңгімеге сәйкес, 1201 жылы Жамұханың төңірегіне бірігіп, оны гүрхан деп жариялағаннан кейін бағынышты тайпалар (хатегиндер, салжұттар, дүрбендер, үнгіраттар және татарлар) Темучинге қарсы тұруға бел буады. Алайда Дай Шешен оған алдағы жорық туралы ескертіп, Бұйр Нор көлі маңындағы шайқаста Темучин мен Тұғырылдың біріккен әскері Жамұханың коалициясын талқандады. ## Мәдениетте Дай Шешен И. К. Калашниковтың «Қатігез дәуір» (1978) романындағы кейіпкер болды. ## Дереккөздер ## Әдебиет * Лубсан Данзан. Алтан Тобчи. Золотое сказание. / перевод Н. П. Шастиной / Г. Н. Румянцев. — М.: Наука, 1973. — 440 с. * Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.—Л.: Издательство АН СССР, 1941. * Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1. * Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2. * {{{тақырыбы}}}. — ISBN 5-17-027916-7. * Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. — ISBN 978-5-235-03133-3. * Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — С. 26, 27, 69, 116, 117. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8. * Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0. * История Казахстана в китайских источниках = Қазақстан тарихы туралы қытай деректемерелi. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — Vol. 5. — P. 140. — 259 p. — 3000 экз. — ISBN 9965-798-61-3.
Құйрық ботқа, Көтен ботқа – адамның тіршілік циклы ғұрыптары қатарындағы жас сәбиге қатысты атқарылатын инициациялық ғұрып. ## Ғұрып барысы Ғұрып бала буыны бекіп отыра бастаған кезде жасалады. Оған арнап алдымен күріш немесе тарыдан ботқа пісіріледі. Суыған ботқаның үстіне ақ дәке немесе жұқа шүберек жауып, оған баланы отырғызады. Халықтың сенімінде құйрық ботқаға бала отырғызу оның сүйегі мен буыны тез қатаюына септігін тигізеді деп санайды. ## Көтенін басуы Шамамен алты айдын кейін буыны бекіп жерге өздігігінен отыра бастаған кезін баланың «көтенін басуы» деп атайды. Жиналған жұрт дастарқаннан дәм татып, балаға ақ баталарын беріп, киіміне тана, моншақ, әшекей тағады. Мұнан кейін көтенін басқан сәби бір-екі айдың ішінде еңбектей бастайды. Сәбидің тез еңбектеп кетуі үшін бауырынан табақ алу рәсімі өткізіледі. ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Қатран Д. Қазақтың дәстүрлi ас-тағам мәдениетi. Ғылыми редакторы және алғы сөздің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: ҚМӨҒЗИ, 2002; * Әжіғали С., Байғабатова Н. Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Алматы: Арыс, 2005. 176-202 бб.; * ҚР ҰМ материалдарынан; * ОМЭЭ материалдарынан.
Қазақстанның ең ірі өзендерінің тізімі ұзындығы 100 км-ден асады. Барлығы 271 өзен. ## Тағы қараңыз * Қазақстанның өзендері * Қазақстанның ең ірі көлдерінің тізімі * Ұзындығы бойынша өзендер тізімі ## Дереккөздер
Бассейннің аумағына Нұра және Сарысу өзендерінің бассейндері, Теңіз және Қарасор көлдері кіреді. Нұра-Сарысу су бассейнінің аумағында 1 миллионға жуық халық тұрады. Су қоры 4,59 км³ (Қазақстан бассейніндегі ең аз қамтамасыз етілген су ресурстарының бірі). Көрші аумақтардан су құбырлары жоқ. Бассейннің ішінде 1,7 км³ құрайды. Бассейндік аумақ ылғалдылығы жеткіліксіз аймақтарға жатады. Алабынның өзендерінің ерекшелігі – жылдық ағыстың негізгі бөлігі (90%-ға дейін және одан жоғары) көктемгі су тасқынының қысқа кезеңінде болады. Жылдың қалған уақытында өзен ағындары айтарлықтай азаяды, ал көптеген өзендерде бұл кезеңде ағын мүлдем болмайды. Нұра-Сарысу өзені бассейнінің аумағында 2000-ға жуық көл және 400-ден астам жасанды су қоймалары бар. Облысты сумен қамтамасыз ету үшін Ертіс-Қарағанды каналы салынды, ол толық жүктелген кезде бассейннің су қорын 18%-ға ұлғайтуға қабілетті. ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендер ## Дереккөздер *
Ең жоғары дәрежелi ерекшелiк белгiлерi - "Алтын Қыран" орденi, "Халық қаһарманы", "Қазақстанның Еңбек Ері" атақтары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының басқа да ордендерi, медальдары, құрметтi атақтары және Құрмет грамотасы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк наградалары болып табылады. Қазақстан Республикасының азаматтары жемiстi мемлекеттiк, қоғамдық, шығармашылық қызметi, еңбектегi және жауынгерлiк ерлiктерi үшiн, олардың Республикаға сiңiрген еңбегiнiң танылуының белгiсi ретiнде мемлекеттiк наградалармен наградталады. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк наградаларымен Қазақстан Республикасына еңбек сiңiрген шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың да наградталуы мүмкiн. Мемлекеттiк наградалармен наградтауды Қазақстан Республикасының Президентi жүзеге асырады. ## Ең жоғары дәрежелі ерекшелік белгілері * Алтын Қыран ордені, * Халық қаһарманы, * Қазақстанның Еңбек Ері. Қазақстан Республикасы мемлекеттiк марапаттарының атаулары мемлекеттiк тiлде белгiленедi. Мемлекеттiк марапаттарының сипаттамасын, "Алтын Қыран" орденi, "Халық қаhарманы", "Қазақстанның Еңбек Ері" кiтапшаларының, орден кiтапшаларының, медальдарға куәлiктердiң және құрметтi атақтар берiлгенi туралы куәлiктердiң үлгiлерiн, мемлекеттiк марапаттарға ұсыну және оларды тапсыру тәртiбiн, басқа да құжаттар мен ережелердi Қазақстан Республикасының Президентi бекiтедi. Бір адам дәрежелері бар наградалардан басқа ең жоғары дәрежелі ерекшелік белгілерімен, сол орденмен немесе медальмен екі мәрте наградталмайды. Құрметті атақтар қайталап берілмейді. Ел мүддесін қорғау үстінде көрсеткен батылдығы, ерлігі, қаһармандығы үшін Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградаларымен наградтау қайтыс болғаннан кейін де жүргізілуі мүмкін. ### Алтын Қыран "Алтын Қыран" орденiмен марапаттау үшiн кандидатураларды Қазақстан Республикасының Президентi анықтайды. Қазақстан Республикасының ең жоғары дәрежелi ерекшелiк белгiсi болып табылады. "Алтын Қыран" орденiмен азаматтар Қазақстан Республикасына сiңiрген мемлекеттiк ерекше еңбегi үшiн наградталады. "Алтын Қыран" орденiмен бұрын Қазақстан Республикасының немесе КСР Одағының ордендерiнiң бiрiмен наградталған азаматтар наградталады. Қазақстан Республикасының Президентi лауазымы бойынша айрықша үлгiдегi "Алтын Қыран" орденiнiң иегерi болып табылады. ### Халық қаһарманы Қазақстан Республикасына сiңiрген аса үздiк еңбегi, оның бостандығы мен тәуелсiздiгi жолындағы жауынгерлiк ерлiктерi үшiн берiледi. "Халық қаhарманы" атағына ие болған адамдарға айрықша ерекшелiк белгiсi - Алтын жұлдыз және "Отан ордені" тапсырылады. ### Қазақстанның Еңбек Ері Қазақстан Республикасын экономикалық, әлеуметтік-гуманитарлық дамытудағы аса үздік жетістіктері үшін беріледі. "Қазақстанның Еңбек Ері" атағына ие болған адамдарға айрықша ерекшелік белгісі — Алтын жұлдыз жөне "Отан" ордені тапсырылады. ## Ордендер ### «Отан» ордені Мемлекеттiк және қоғамдық қызметтегi; экономиканы, әлеуметтiк саланы, ғылым мен мәдениеттi дамытудағы; мемлекеттiк, құқық қорғау және әскери қызметтегi, демократия мен әлеуметтiк прогрестi дамытудағы айрықша еңбегi үшiн наградталады. ### Назарбаев ордені Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті — Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев орденімен Қазақстан Республикасының қалыптасуына, көркеюіне және даңқын шығаруға жәрдемдескен, мемлекеттік және қоғамдық қызметтегі айрықша еңбегі үшін Қазақстан Республикасының азаматтары наградталады. ### «Барыс» ордені «Барыс» ордені - Қазақстан Республикасының мемлекеттігі мен егемендігін нығайту ісіндегі; бейбітшілікті, қоғамның топтасуы мен Қазақстан халқының бірлігін қамтамасыз етудегі; мемлекеттік, өндірістік, ғылыми, әлеуметтік-мәдени және қоғамдық қызметтегі; халықтар арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы, ұлттық мәдениеттерді жақындастыру мен оларды өзара байытудағы, мемлекеттер арасындағы достық қатынастарды нығайтудағы айрықша еңбегі үшін жүргізіледі. "Барыс" ордені үш дәрежеден тұрады: - I дәрежелі "Барыс"; - II дәрежелі "Барыс"; - III дәрежелі "Барыс". I дәреже орденнің жоғары дәрежесі болып табылады. Наградтау III дәреже, II дәреже, I дәреже ретімен жүргізіледі. Ерекше жағдайларда айрықша көзге түскені үшін Мемлекет басшысының шешімімен наградтау реттілік ескерілмей жүргізілуі мүмкін. ### «Даңқ» ордені "Даңқ" орденімен Қарулы Күштердің, басқа әскерлердің және әскери құрамалардың жоғары офицерлік құрамдағы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдарының, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдарының қызметкерлері: әскерлерге басшылық жасау және оларды басқару ісіндегі табыстары, әскерлердің жоғары жауынгерлік даярлығы және елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз еткені үшін; әскери, шекаралық және ішкі қызметті үздік ұйымдастырғаны, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз еткені, заңдылықты және қоғамдық тәртіпті сақтауды нығайтқаны үшін наградталады. "Даңқ" ордені екі дәрежеден тұрады: - I дәрежелі "Даңқ"; - II дәрежелі "Даңқ". I дәреже орденнің жоғары дәрежесі болып табылады. Наградтау II дәреже және I дәреже ретімен жүргізіледі. ### «Айбын» ордені "Айбын" орденімен Қарулы Күштердің, басқа әскерлердің және әскери құрамалардың әскери қызметшілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдарының, прокуратура, ұлттық қауіпсіздік, ішкі істер органдарының қызметкерлері: - жауынгерлік әзірлікте, әскерлерді жоғары жауынгерлік даярлықта ұстауда және жаңа әскери техниканы игеруде, заңдылықты және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуде қол жеткізген табыстары үшін; - әскери және қызметтік борышын атқару үстінде көрсеткен батылдығы мен жанқиярлығы, сондай-ақ мемлекет мүддесін қорғау кезінде жасаған ерлігі үшін наградталады. Айбын" ордені үш дәрежеден тұрады:- I дәрежелі "Айбын"; - II дәрежелі "Айбын"; - III дәрежелі "Айбын". I және II дәрежелі "Айбын" ордендерімен офицерлердің кіші және аға құрамдарындағы адамдар наградталады. I дәреже орденнің жоғары дәрежесі болып табылады. Наградтау: II дәреже және I дәреже ретімен жүргізіледі. III дәрежелі "Айбын" орденімен сарбаздар, матростар, сержанттар, старшиналар наградталады. ### «Парасат» ордені "Парасат" орденiмен ғылым мен мәдениет, әдебиет пен өнер қайраткерлерi, мемлекет және қоғам қайраткерлерi, сондай-ақ Республиканың рухани және интеллектуалдық әлеуетiн дамыту мен молайтуға зор жеке үлес қосқан не адам құқықтарын және оның әлеуметтiк мүдделерiн қорғау жөнiндегi белсендi қызметi үшiн азаматтар наградталады. ### «Достық» ордені "Достық" орденiмен азаматтар қоғамда өзара татулықты сақтау жөнiндегi жемiстi жұмысы, халықтар арасында бейбiтшiлiктi, достық пен ынтымақтастықты нығайтуға сiңiрген еңбегi үшiн наградталады. "Достық" ордені екі дәрежеден тұрады: - I дәрежелі "Достық"; - II дәрежелі "Достық". Наградтау реттілік ескерілмей жүргізілуі мүмкін. ### «Құрмет» ордені "Құрмет" орденiмен азаматтар экономиканы, әлеуметтiк саланы, ғылым мен мәдениеттi, бiлiм беру iсiн дамытуға сiңiрген еңбегi, мемлекеттiк органдардағы мiнсiз қызметi және белсендi қоғамдық қызметi үшiн наградталады. ### «Ел Бірлігі» ордені "Ел бірлігі" орденімен азаматтар ұлт бірлігін нығайту және қоғамдық татулықты қамтамасыз ету жолындағы жемісті еңбегі үшін наградталады. ### «Еңбек Даңқы» ордені "Еңбек Даңқы" орденімен өнеркәсіп, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру және басқа да салалардың жұмыскерлері кәсіпорындардағы, мекемелердегі, ұйымдардағы жемісті еңбегі үшін, сондай-ақ тиісті салалардағы жоғары көрсеткіштері үшін наградталады."Еңбек Даңқы" ордені үш дәрежеден тұрады:I дәрежелі "Еңбек Даңқы";II дәрежелі "Еңбек Даңқы";III дәрежелі "Еңбек Даңқы". I дәреже орденнің жоғары дәрежесі болып табылады. Наградтау III дәреже, II дәреже және I дәреже ретімен жүргізіледі. "Еңбек Даңқы" орденінің үш дәрежесінің иегерлері мәртебесі бойынша "Қазақстанның Еңбек Ері" атағына ие болған адамдарға теңестіріледі. ## Медальдар * «Ерлігі үшін» * «Жауынгерлік ерлігі үшін» * «Ерен еңбегі үшін» * «Шапағат» медалі ## Құрметті атақтар * Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері * Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы * Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы * Қазақстанның халық әртісі * Қазақстанның халық жазушысы * Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері ## Көп балалы аналарға арналған марапаттар * «Алтын алқа» - жеті және одан да көп бала туған және тәрбиелеп өсiрген аналар наградталады. "Алтын алқа" алқасымен наградтау осы ананың жетінші баласы бiр жасқа жеткен және басқа балалары тiрi болған ретте жүргiзiледi. * «Күміс алқа» - алты бала туған және тәрбиелеп өсiрген аналар алтыншы баласы бiр жасқа жеткен және басқа балалары тiрi болған ретте наградталады. ## Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасы Қазақстан Республикасының Құрмет Грамотасымен экономикадағы, оқу-ағарту ісіндегі, әскери және өзге мемлекеттік, қоғамдық қызметтегі елеулі жетістіктерге жеткен азаматтар, сондай-ақ, халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтуға ықпал еткен шығармашылық ұжымдар марапатталады. ## Мерекелік медальдар • Астана медалі • Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі • Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне 10 жыл медалі • Қазақстан темiр жолына 100 жыл медалі • 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 50 жыл мерейтойлық медалі • Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі • Қазақстан Республикасының парламентіне 10 жыл медалі • 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 60 жыл мерейтойлық медалі • Тыңға 50 жыл медалі • Астанаға 10 жыл медалі • 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 65 жыл мерейтойлық медалі • Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі • Қазақстан Республикасының Қарулы күштеріне 20 жыл медалі • Теңгеге 20 жыл медалі • Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл медалі • Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі • Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі • Астанаға 20 жыл медалі • Қазақстан Конституциясына 25 жыл медалі • Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл медалі ## Мемлекеттік сыйлықтар ### Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығы Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығы - республиканың экономикалық және әлеуметтік дамуын айтарлықтай жеделдетуге, қазақстандық ғылым мен техниканың әлемдегі озық жетістіктер деңгейіне шығуына әкелетін іргелі және қолданбалы зерттеулер саласындағы аса үздік нәтижелер үшін беріледі. Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссияның қызметін қамтамасыз етуді - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасының әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссияның қызметін қамтамасыз етуді Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығы Қазақстан Республикасының әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығы - Әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлық Қазақстан Республикасының азаматтарына отандық мәдениетті дамытуға ерекше бағалы үлес деп танылған әдебиет пен өнер саласындағы аса үздік шығармалары үшін беріледі. Әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлық 2008 жылдан бастап беріледі. Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлық 2015 жылдан бастап беріледі. Екі жылда бір рет әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы жеті мемлекеттік сыйлық және әдебиет пен өнер саласындағы үш мемлекеттік сыйлық беріледі. Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлықты және Әдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлықты Қазақстан Республикасының Президенті Тәуелсіздік күніне береді. Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және прогресс сыйлығы Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және прогресс сыйлығы Дарын мемлекеттiк жастар сыйлығы "Дарын" мемлекеттiк жастар сыйлығы жемiстi ғылыми, шығармашылық, қоғамдық қызметі, сондай-ақ жоғары спорттық жетістіктері үшін дарынды жастарды мемлекеттік қолдау мақсатында жыл сайын бекітілген номинациялар бойынша беріледі. Сыйлық алуға өтінімдер қабылдау аяқталған кезде 35 жасқа толмаған, халықаралық және республикалық конкурстардың, фестивальдер мен көрмелердің лауреаттары, республикалық және халықаралық деңгейлердегі спорттық жарыстардың жүлдегерлері мен жеңімпаздары болып табылатын Қазақстан Республикасының азаматтары, сондай-ақ қызметі инновациялық болып табылатын және тиісті сала мен тұтастай қоғамды дамытуға ықпал ететін кандидаттар үміткер болады. ## Салалық (ведомстволық) марапаттар Барлық айтылғандардан басқа Салалық (ведомстволық) марапаттар бар. Ведомстволық марапаттау туралы ұсыныс сіңірген еңбек жылдарына жету бойынша мемлекеттік, кәсіби, өзге де мерекелер және мерейтой күндерін мерекелеу жағдайы бойынша қаралады. Ведомстволық марапаттар ведомствосына байланысты жіктеледі: * «Қазақстан Республикасының сыртқы саясатына қосқан үлесі үшін» медалі * «МЕЙІРІМ – ӘЛЕМГЕ МАХАББАТПЕН» медалі * «Электр энергетикасы саласына қосқан үлесі үшін» медалі * «Экономика саласын дамытуға қосқан үлесі үшін» медалі * «Мұнай-газ кешенін дамытуға қосқан үлесі үшін» медалі * «Еңбек ардагері» медалі * «Әділет органдары жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін» медалі * «Қазақстан Республикасының қорғаныс өнеркәсібін дамытуға қосқан үлесі үшін» медалі * «Ғарыш саласын дамытуға қосқан үлесі үшін» медалі * «Қазақстан Республикасы дипломатиялық қызметінің еңбек сіңірген қызметкері» марапат белгісі * «Мұнай-газ саласының еңбек сіңірген қызметкері» марапат белгісі * «Әділет органдары жүйесінің құрметті қызметкері» марапат белгісі * «Заңгер» І, ІІ, ІІІ дәрежесі марапат белгісі: * 1) «Заңгер» І дәрежесі – әділет органдарының жүйесіндегі 12 жыл еңбегі үшін марапаттауға арналған; * 2) «Заңгер» ІІ степени – әділет органдары жүйесіндегі 10 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған; * 3) «Заңгер» ІІІ дәреже– әділет органдары жүйесіндегі 7 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған. * «Әділет органдарының үздігі» марапат белгісі * "Мемлекеттік кірістер органдарының үздігі» төсбелгісі * «Қаржы қызметінің үздігі» марапат белгісі * «Салық қызметінің үздігі» марапат белгісі * «Әлеуметтік-еңбек саласының үздігі» марапат белгісі * «Ауыл шаруашылығы саласының үздігі» марапат белгісі * «Құрметті авиатор» марапат белгісі * «Құрметті жолшы» марапат белгісі * «Құрметті автокөлікші» марапат белгісі * «Үздік автокөлікші» төсбелгісі * «Су көлігі саласының үздігі» марапат белгісі * «Еңбек сiңiрген энергетик» марапат белгісі * І, ІІ, ІІІ дәрежелі «Еңбек даңқы» марапат белгісі: * 1) І дәрежелі «Еңбек даңқы» марапат белгісі – металлургия өнеркәсібі саласындағы 12 жыл еңбек сіңірген қызметі үшін марапаттауға арналған; * 2) ІІ дәрежелі «Еңбек даңқы» – металлургиялық өнеркәсіп саласындағы 8 жыл еңбегі үшін марапаттауға арналған; * 3) ІІІ дәрежелі «Еңбек даңқы» – металлургиялық өнеркәсіп саласындағы 5 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған. * І, ІІ, ІІІ дәрежелі «Кенші даңқы» марапаттау белгісі:1) І дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 12 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған;2) ІІ дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 8 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған;3) III дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 5 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған.І, ІІ, ІІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» марапаттау белгілері:«Шахтер даңқы» марапаттау белгісі үш дәрежеден тұрады:1) І дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібіндегі саладағы 12 жыл еңбегі үшін;2) ІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібі саласындағы 8 жыл еңбегі үшін;3) ІІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібі саласындағы 5 жыл еңбегі үшін.«Құрметтi энергетик» марапат белгісі«Кен орнын алғаш ашушы» төсбелгісі«Құрметті кенші» төсбелгісі«Еңбек сіңірген геолог» төсбелгісі«Құрметті метролог» төсбелгісі«Гидрометеорология саласының үздігі» төсбелгісі«Энергия үнемдеу саласына қосқан үлесі үшін» төсбелгісі«Құрметті машина жасаушы» марапат белгісі«Құрметті стандарттаушы» төсбелгісі«Еңбек сіңірген сауда қызметкері» төсбелгісі«Әділет органдары жүйесінің құрметті қызметкері" төсбелгісі«Атом саласының үздігі» марапат белгісі«Денсаулық сақтау ісінің үздігі» төсбелгісі«Денсаулық сақтау ісіне қосқан үлесі үшін» марапат белгісі«Ы. Алтынсарин» марапат белгісі«Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» марапат белгісі«Білім беру ісінің құрметті қызметкері» марапат белгісі«Ана тілін дамытуға қосқан үлесі үшін» төсбелгісі«Ахмет Байтұрсынұлы» төсбелгісі«Архив саласының үздігі» төсбелгісі«Мәдениет саласының үздігі» марапат белгісі«Дене шынықтыру мен спортты дамытуға сіңірген еңбегі үшін" төсбелгісі«Туризм саласына сіңірген еңбегі үшін» марапат белгісі«Ақпарат саласының үздігі» төсбелгісі«Құрметті спорт қызметкері» төсбелгісі«Құрметті металлург» төсбелгісі«Туризм саласының үздігі» марапат белгісі«Экология саласының үздігі» марапат белгісі«Құрметті энергетик» төсбелгісі«Еңбек сіңірген энергетик» төсбелгісі«Монополияға қарсы қызметтің үздігі» төсбелгісі«Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жүйесінің үздігі" төсбелгісі«Құрметті құрылысшы» марапат белгісі«Құрметті сәулетші» марапат белгісі«Химия өнеркәсібінің үздік қызметкері» марапат белгісі«Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының құрметті қызметкері» марапат белгісі«Статистика үздігі» марапат белгісі«Үздік байланысшы» марапат белгісі«Жер қойнауының құрметті барлаушысы» марапат белгісі«Жер қойнауын барлаудың үздігі» марапат белгісі«Заң саласының үздігі» марапат белгісі«Су шаруашылығының ардагері» төсбелгісі«Су шаруашылығының үздігі» төсбелгісі«Үздік цифрландырушы»төсбелгісі * І, ІІ, ІІІ дәрежелі «Кенші даңқы» марапаттау белгісі: * 1) І дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 12 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған; * 2) ІІ дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 8 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған; * 3) III дәрежелі «Кенші даңқы» – тау-кен өнеркәсібі және шахта құрылысы саласындағы 5 жыл қызметі үшін марапаттауға арналған. * І, ІІ, ІІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» марапаттау белгілері: * «Шахтер даңқы» марапаттау белгісі үш дәрежеден тұрады: * 1) І дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібіндегі саладағы 12 жыл еңбегі үшін; * 2) ІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібі саласындағы 8 жыл еңбегі үшін; * 3) ІІІ дәрежелі «Шахтер даңқы» – көмір өнеркәсібі саласындағы 5 жыл еңбегі үшін. * «Құрметтi энергетик» марапат белгісі * «Кен орнын алғаш ашушы» төсбелгісі * «Құрметті кенші» төсбелгісі * «Еңбек сіңірген геолог» төсбелгісі * «Құрметті метролог» төсбелгісі * «Гидрометеорология саласының үздігі» төсбелгісі * «Энергия үнемдеу саласына қосқан үлесі үшін» төсбелгісі * «Құрметті машина жасаушы» марапат белгісі * «Құрметті стандарттаушы» төсбелгісі * «Еңбек сіңірген сауда қызметкері» төсбелгісі * «Әділет органдары жүйесінің құрметті қызметкері" төсбелгісі * «Атом саласының үздігі» марапат белгісі * «Денсаулық сақтау ісінің үздігі» төсбелгісі * «Денсаулық сақтау ісіне қосқан үлесі үшін» марапат белгісі * «Ы. Алтынсарин» марапат белгісі * «Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» марапат белгісі * «Білім беру ісінің құрметті қызметкері» марапат белгісі * «Ана тілін дамытуға қосқан үлесі үшін» төсбелгісі * «Ахмет Байтұрсынұлы» төсбелгісі * «Архив саласының үздігі» төсбелгісі * «Мәдениет саласының үздігі» марапат белгісі * «Дене шынықтыру мен спортты дамытуға сіңірген еңбегі үшін" төсбелгісі * «Туризм саласына сіңірген еңбегі үшін» марапат белгісі * «Ақпарат саласының үздігі» төсбелгісі * «Құрметті спорт қызметкері» төсбелгісі * «Құрметті металлург» төсбелгісі * «Туризм саласының үздігі» марапат белгісі * «Экология саласының үздігі» марапат белгісі * «Құрметті энергетик» төсбелгісі * «Еңбек сіңірген энергетик» төсбелгісі * «Монополияға қарсы қызметтің үздігі» төсбелгісі * «Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жүйесінің үздігі" төсбелгісі * «Құрметті құрылысшы» марапат белгісі * «Құрметті сәулетші» марапат белгісі * «Химия өнеркәсібінің үздік қызметкері» марапат белгісі * «Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының құрметті қызметкері» марапат белгісі * «Статистика үздігі» марапат белгісі * «Үздік байланысшы» марапат белгісі * «Жер қойнауының құрметті барлаушысы» марапат белгісі * «Жер қойнауын барлаудың үздігі» марапат белгісі * «Заң саласының үздігі» марапат белгісі * «Су шаруашылығының ардагері» төсбелгісі * «Су шаруашылығының үздігі» төсбелгісі * «Үздік цифрландырушы»төсбелгісі ## Ордендердi, медальдарды және басқа да ерекшелiк белгiлерiн тағып жүру тәртiбi Ең жоғары дәрежелi ерекшелiк белгiлерi - "Алтын Қыран" орденi, Алтын жұлдыз сол жақ омырауға ордендер мен медальдардың үстiнен тағылады. Құрметтi атақтар белгiлерi оң жақ омырауға тағылады. Қазақстан Республикасының ордендерi мен медальдары сол жақ омырауғатағылады. Орден белгісін иық лентасына тағу кезінде ол оң иық арқылы өтеді. Осы орденнің жұлдызы сол жақ омырауға ордендерден солға қарай орналасады. Марапатталған адамдар ордендер мен медальдардың орнына белгіленген үлгідегі марапаттар рәмізін тағып жүре алады. Марапатталушыда бұрынғы КСРО-ның және өзге де шет мемлекеттердің мемлекеттік марапаттары болған жағдайда КСРО-ның және шет мемлекеттердің марапаттары белгіленген ретпен Қазақстан Республикасының марапаттарынан кейін тағылады. ## Мемлекеттiк марапаттардың және олармен марапатталған адамдардың мәртебесi Жоғары дәрежелі ерекшелік белгілері "Отан" орденіне немесе "Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті — Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев" орденіне ие болған азаматтарды марапаттау туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын Қазақстан Республикасының Даңқ Кітабына жазылады. Қазақстан Республикасының Даңқ Кітабын жүргізу және сақтау ережесін, сондай-ақ оның сипаттамасын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. "Алтын алқа" алқасымен марапатталған немесе бұрын "Батыр-Ана" атағына ие болған көп балалы аналар белгіленген нормалар бойынша тұрғын үй алаңымен бірінші кезекте қамтамасыз етіледі. Отбасы мүшелерімен бірге тұрғын жайды ұстап-күтуге, сондай-ақ коммуналдық қызметке шығыстарды төлеу үшін арнаулы мемлекеттік жәрдемақы төленеді. "Күміс алқа" алқасымен марапатталған көп балалы аналарға жеңілдіктер жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен белгіленуі мүмкін. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк марапаттарына ие болған адамдар олардың сақталуын қамтамасыз етуге тиiс. Мемлекеттiк марапаттар мен оларға қоса берiлген құжаттар жоғалған жағдайда марапатталған өздерiнiң марапаттарға құқығын сақтайды. Жоғалғандардың орнына "Алтын Қыран" орденiнiң, Алтын жұлдыздың, ордендердiң, медальдар мен омырауға тағатын ерекшелiк белгiлерiнiң дубликаттары, әдетте, берiлмейдi. Ерекшелiк ретiнде олар Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Мемлекеттiк марапаттар жөнiндегi комиссияның шешiмiмен өрт, жер сiлкiну және басқа да дүлей апаттар салдарынан жоғалған, яғни марапатталған адам оларды жоғалудан сақтап қала алмаған жағдайда ғана берiледi. Марапаттау туралы құжаттар жоғалған жағдайда олардың дубликаттары жергiлiктi атқарушы органдардың өтiнiшi бойынша Мемлекеттiк марапаттар жөнiндегi комиссияның шешiмiмен берiледi. Қайтыс болған марапатталған азаматтардың және қаза тапқаннан кейiн марапатталғандардың Қазақстан Республикасы ордендерi, медальдары, құрметтi атақтарына қоса берiлетiн омырауға тағатын белгiлерi, сондай-ақ оларды наградтау туралы құжаттар отбасына естелiк ретiнде сақтауға қалдырылады. Қайтыс болған кiсiнiң мұрагерлерiнiң келiсуiмен оның марапаттары мен марапатталуы туралы құжаттары сақтау және экспонат ретiнде көрсету үшiн мұражайларға берiлуi мүмкiн. Егер қайтыс болған кiсiнiң мұрагерлерi жоқ болса, оның марапаттары мен марапатталу туралы құжаттары Қазақстан Республикасының Президентiне қайтарылады. Мемлекеттік марапаттармен марапатталған Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдік азаматтардың және азаматтығы жоқ адамдардың марапатталуы туралы құжаттары болған жағдайда, бұл марапаттарды Республикадан тыс жерге алып кетуге құқығы бар. Бағалы металдардан жасалған мемлекеттік марапаттарды алып кету тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленеді. ## Қазақстан Республикасының мемлекеттiк марапаттарын айыру Қазақстан Республикасының мемлекеттiк марапаттарынан айыруды марапатталған адам қылмысы үшiн сотталған жағдайда - заңда белгiленген негiзде және тәртiппен соттың ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президентi жүргiзедi. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк марапаттарынан айырған кезде олар және оларға қоса берiлген құжаттар Қазақстан Республикасының Президентiне қайтарылуға тиiс. Заңсыз сотталған және толық ақталған азаматтардың мемлекеттiк марапаттарға құқығын соттың шешiмiмен Қазақстан Республикасының Президентi қайта қалпына келтiредi. ## Дереккөздер
Көненің көзі, Ескінің көзі – өткен өмірдің куәгері саналатын қарт адамдар мен ескі бұйымдарды білдіретін ортақ ұғым. ## Айырықша заттар Көненің көзі қатарында ертерек заманда қолданыста болған, өзінің пошымы, сымбаты, түр-түсі мен жасалу ерекшелігі өзгеден айырықша заттар жатады. Ата-бабадан сақталып жеткен көненің көзі деп саналатын жәдігер қатарына көбінесе киім-кешек, қару-жарақ, ер-тұрман, музыка аспаптары, ыдыс-аяқ, әшекейлік және басқа да түрлі бұйымдар жатады. Әсіресе, халқына беделді жандардың, сондай-ақ, батырлар мен ұзақ жасаған адамдардың тұтынған заттары айрықша қасиетті деп саналған. Дәстүрлі ортада мұндай заттарды «атаның көзі» немесе «апаның көзі» деп қастерлеп, төрге іліп қойған. Киесі атуы мүмкін деп басқаға тарту етуге немесе аяқасты етуге тыйым салынған.Адам дүниеден озғаннан кейін аза ғұрыптарының қатарында "ақырет сандықты" ашу немесе "боқшасын ашу" деп аталатын жора кезінде әлгі бұйымдарды оның артындағы жақындары бөлісіп алады. Марқұмның көзі тірісінде тұтынған жеке бұйымдары, ерекше заттары қадірлі деп есептеледі. Оны "тәбәрік" деп те атайды.Сонымен қатар, дәстүрлі қазақы ортада ата-баба жолының қағидалары, жол-жоралғыларды жете білетін, ертеректегі оқиғаларды, құбылыстарды және т.б. жайттарды көзімен көрген, бойына сіңірген жасы үлкен адамдарды да "көненің көзі" деп атайды. Сондықтан, жасы кішілер бұрынырақта қолданылған жол-жоралғы, емшілік, қызықты оқиғаларды және т.б. білмегендерін көненің көзі деп қарттардан сұрастырып отырған. ## Дереккөздер ## Әдебиет * ҚР ҰМ – материалдарынан; * ОМЭЭ – материалдарынан.
Тобыл-Торғай су шаруашылығы бассейні Қазақстан Республикасының су шаруашылығы бассейні болып табылады. Ауданы - 214 мың км². Алабына Тобыл, Торғай, Ырғыз өзендерінің алаптары кіреді. Тобыл-Торғай су шаруашылығы бассейнінің аумағында шамамен 1,05 миллион адам тұрады. Су қоры 2,9 км³ (Қазақстандағы су ресурстарымен ең аз қамтамасыз етілген бассейн). Бассейннің өзінде 1,5 км³ су құралады. Бассейндік аумақ ылғалдылығы жеткіліксіз аймақтарға жатады. Бассейннің беткі ағыны тек қана қар жамылғысының еруінен түзіледі. Алабын өзендерінің беткі ағыны айтарлықтай ауытқуларға ұшырайды. Өзендердегі тұрақты ағынды қамтамасыз ету мақсатында су қоймалары жүйесі құрылды. Ең ірі су қоймалары: Верхнетоболь су қоймасы және Қаратомар су қоймасы. Бассейнде 5 мыңнан астам көл бар. Көлдердің басым көпшілігінің ауданы 1 км²-ден аспайды және жазда құрғайды. Алабындағы ірі көлдер: Құсмұрын, Сарықопа, Ақсуат, Сарымойын. ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендер ## Дереккөздер
Есіл су шаруашылығы бассейні – республиканың солтүстігінде орналасқан Қазақстан Республикасының су шаруашылығы бассейні. Бассейннің ауданы шамамен 245 мың км². Есіл су бассейнінде 1,9 миллион адам тұрады. Су қоры 5,34 км³ (Қазақстандағы суы аз бассейндердің бірі). Көрші аумақтардан су құбырлары жоқ. Алабын шегінде 2,2 км³ құрайды. Негізгі су артериясы Есіл өзені, оның салалары: Колутон, Жабай, Терісаққан, Аққанбұрлық және Иманбұрлық . Өзендер бастауын Көкшетау таулы қыраттары мен Ұлытау тауларынан алады. Алабын өзендерінің ерекшелігі ағынның тек маусым бойынша ғана емес, жыл бойынша да біркелкі бөлінбеуі болып табылады. Әр жылдардағы су ағындары жүздеген рет өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын экономикалық пайдалануды айтарлықтай қиындатады. ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендер ## Дереккөздер
## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер
## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер
ШАРАФ АД-ДИН ӘЛИ Иезди (т. ж. белгісіз —1454 ж. ө.) —15 ғасырдағы тарихшы әрі ақын. Иезді деген жерден шыққан. Әдеби лақап аты — Шараф. Ол Шахрух пен оның баласы Ибрагим сұлтанның сарайында қызмет атқарды. Әмір Темірдің ресми өмір тарихын баяндайтын «Зафарнама-йи Тимури» («Темірдің жеңістері туралы кітап») және «Мукаддима-ий Зафар-нама») («Жеңіс кітабына алғы сөз») атты еңбектердің авторы. «Зафарна-ма-ий Тимури» 14 ғасырдың аяғы мен 15 ғасырдың бас кезіндегі Орта Азия, Иран және Ауғанстан тарихын қамтитын негізгі еңбектердің бірі. Лирикалық өлеңдер жазумен қатар жұмбақтар жинағын, араб және парсы өлеңдері антологиясын құрастырды. Еңбектерінің негізгі бөлігі парсы тілінде Калькуттада (1887—88), Тегеранда (1957), Ташкентте (1972) жарық көрді. ## Дереккөздер
## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер
Арал-Сырдария алабының су ресурстары — Сырдария өзенінің алабы 39° 23'—46° солтүстік ендік пен 61°-78°—24° шығыс бойлық бойында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 800 км-ге, батыстан шығысқа қарай 1600 км-ге созылып жатыр. Жалпы өзен жүйесінің ағысынан арнасы бойынша ең шеткі нүктесіне дейін — 3019 км. Өзен Орталық Азияның төрт мемлекетінің (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) аймағын басып өтеді. Оның алабында ұзындығы 10 км-ден асатын 497 тұрақты өзен бар. Бұлардың жиынтық ұзындығы — 14750 км. Өзеннің су жинау алабының ауданы — 462 мың км2. Антропогендік факторлардың сипатын анықтайтын алабының негізгі ерекшелігі — оның аумағының қалыптасу зонасы ағынды пайдалану немесе "таралу" зонасына бөлінуі. ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер
Костенко шахтасындағы апат — 2023 жылғы 28 қазанда Қарағанды облысында орналасқан Костенко шахтасында болған жарылыс пен өрт. Болжам бойынша, лавада газ метанының жарылысы орын алған. Апат болған кезде шахтада 252 адам болған, 208 кеншіні құтқарушылар жер бетіне алып шыққан, 46 адам қаза тапты. Костенко шахтасы жайлы оның даулы «АрселорМиттал Теміртау» компаниясына қарасты болғаны және ол жерде 1400-ден астам адам жұмыс істейтіні белгілі. ## Себепші факторлар "АрселорМиттал Теміртау" жұмыс істеген жылдары кәсіпорында қаза болған қызметкерлер саны 160 адамнан асты. Соңғы жылдары металлургия комбинатының кәсіпорындарында Төтенше жағдайлар жылына екі рет жиілікпен жүреген. Костенко шахтасында болған апат — 2023 жылы ArselorMittal иеленген Қарағанды облысындағы шахтада болған жалғыз апат емес. 28 қазанға қараған түнде орын алған апаттан 2.5 ай бұрын, "Қазақстан" шахтасында 5 адамның өмірін қиған апат болған. Ардагер-кеншілер және қарағандылық белсенділердің сөзінше компания шахталардағы қауіпсіздікке ақша бөлмейді және жұмысшыларға жағдай жасамайды. Үкімет сөзінше компания өндірісті жаңарту және инвестиция тарту мәселесі бойынша алған міндеттемелерін орындамаған. Оған қарамастан ол әлі күнге дейін жұмыс істеп келеді. 19 қыркүйекте өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаев журналистерге мәселе кәсіпорынды мемлекет меншігіне қайтару жөнінде болып отырған жоқ, оны "елдің инвестициялық климатына ірі соққы болатын еді" деп түсіндірген. ## Хронологиясы ### 28 қазан Сағат түнгі 3:30-те Костенко атындағы шахтаның тау-кен шебері газометан лавасындағы өрт туралы хабарлады. Кәсіпорында апатты жою жоспары дереу жасалды, бірақ біраз уақыттан кейін үлкен жарылыс болған. Осы кезде шахтада 252 адам болған, 206 қызметкер өз бетінше жер бетіне көтерілген. 18 адам медициналық көмек көрсетілген. Бастапқыда 4 өлген адамның денесі табылды, кейінірек тағы үшеуін жер үйстіне шығарған. Түстен кейін, сағат 14:00-де 22 кеншінің денесі табылған. Шамамен 700 метр тереңдікте іздеу жалғасып жатыр Апаттық құтқару жұмыстарына 55 адамнан тұратын кәсіби әскери-құтқару қызметінің 10 бөлімшесі, 12 техникасы жұмылдырылды. Жұмыстар газ жағдайын бақылау, сынамаларды алу, сондай-ақ анықталған денелерді көтеру жүргізілетін 2 учаске ауданында жүргізіледі. "АрселорМиттал Теміртау" барлық кәсіпорындарының жұмысы бір тәулікке тоқтатылды. Кешке қарай, сағат 16:00-де қаза тапқандар саны 32 адамға дейін өсті. Кешке Қарағандыда брифинг өткізілді, әлі табылмаған 13 адамның «тірі қалу мүмкіндігі өте аз» деп айтылған және апат себебі деп көмір оятын орыннан өрт шығуы аталды. Қайтыс болған адам санының жоғары болғаны газ-ауа қоспасы жарылғандығымен түсіндірілді, шахтада позициялау жүйесі орнатылмағаны, төтенше жағдай кезінде оның жоғы анықталды. Кәсіби әскерилендірілген апаттық-құтқару қызметтерінің республикалық орталық штабы Қарағанды филиалы директорының орынбасары Жұмат Өкенов айтуынша «апат болған жерде өрт ауыздықталды [және] қазір шахтада құтқарушылардың жұмысына қауіп жоқ.» және «апат кезінде кеншілердің денелеріне қатты зақым келген, осының салдарынан олардың аты-жөнін анықтау қиынға түсіп жатыр.» ### 29 қазан Таңертеңгі ақпарат бойынша құтқарушылар 36 кеншінің денесін тапты, оның 29-ы жер бетіне көтерілді. Тағы 11 адамды іздеу жалғасуда. Түскі 14:00 бойынша қайтыс болған кеншілер саны 38 адамға жетті. Шахтадан 9 адам іздестірілуде. Сағат 15:00-дегі жағдай бойынша 42 қаза тапқан адамның денесі табылды, 4 кеншіні іздеу жалғасуда. Осы күндері ауруханада болған екі кенші дайындалып жатыр. ### 30 қазан Шахтада қалған бір кенші іздестірілуде. 45 кенші табылып жоғарыға шығарылды. ### 31 қазан * Іздестіру-құтқару жұмыстары барысында 45 кеншінің денесі және алдын-ала болжам бойынша 46-шы қаза тапқан адамның дене бөлшектері табылды. * Қайтыс болған 40 адамның жеке басы анықталды, 6-уы анықталмады. * Іздеу жұмыстары электр энергиясының болмауымен, тау-кен қазбаларының ұзындығымен, көптеген бұзылған механизмдердің болуымен қиындады. Су басқан жекелеген тау-кен қазбаларында жұмыс жасау қиынға түсті. * Қазіргі уақытта ашық жану ошақтары жоқ, газ жағдайы қалыпты. Шахтаның қызметін қалпына келтіру үшін тау-кен қазбаларын зерттеу және жекелеген учаскелерде су сору жұмыстары жүргізілуде. * Апаттың себептерін тергеп-тексеру шеңберінде Үкіметтік комиссия мүшелерімен бірге шахтаға түстім. Біз өте маңызды бұзылуларды анықтадық. Тау-кен қазбаларында шахта жабдықтары жылжып кеткен. 15-тен астам оқшаулағыш бөгеттер мен желдету құрылыстары қираған * 7 шағын комиссия құрылып, жұмыс істеп жатыр. * Естеріңізге салайық, ағымдағы жылғы 28 қазанда сағат 2-ден 36 минут кеткенде «АрселорМиттал Теміртау» АҚ Көмір департаментінің Костенко атындағы шахтада тереңдігі 700 метрде жану болып, кейіннен метан-ауа қоспасының жарылуы орын алды. Бұл жерге дереу «Кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметтерінің республикалық орталық штабы» ЖШС Қарағанды филиалының күштері жіберілді. * Апат кезінде ауысымда 252 кенші болды, оның 201-і өздігінен көтеріліп, 5-і тау-кен құтқару күштерімен табылып, жер бетіне шығарылды. * Жалпы, 30 қазаннан бастап Қарағанды облысының бес шахталарында (Абай, Саран, Шахтинск, Күзембаев және Ленин атындағы) өндіру процестері қайта жанданды. * «Тентек» шахтасында тек дайындық жұмыстары жүргізілуде. * «Қазақстан» шахтасында оның қарқынды жұмыс істеуі үшін барлық жұмыстар қамтамасыз етілуде және аэрогаз жағдайы бақылауда. ## Салдары 29 қазан күні Қазақстанда жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды. «ArcelorMittal Temirtau» компаниясының меншік құқығы Қазақстанға беріледі. Премьер-министр ресми сайтының мәліметінше зардап шеккен 20 кенші дәл қазір Профессор Х.Ж. Мақажанов атындағы көпсалалы ауруханада «қажетті ем алуда». 29 қазан күні жарияланған Қарағанды облыстық денсаулық сақтау басқармасының мәліметінше ауруханаға 28 адам жеткізілген, газбен уланған 20 адам жеңіл және орташа дәрежеде жарақат алған, жағдайы тұрақты реанимация бөлімінде түрлі жарақат алған бір науқас жатыр, бір адам травматологияда жатыр, жағдайы орташа ауыр, екі кенші Шахтинскінің орталық ауруханасына жатқызылған, жағдайлары орташа ауыр және төрт адам амбулаторлық емдеуге жіберілді. Сағат 15:21-де жарияланған Төтенше жағдайлар министрлігінің мәліметінше 42 адамның денесі табылды, 4 адам әлі іздестіріліп жатыр. Апат нәтижесінде зардап шеккендердің туыстары іздестірудің баяулығына шағымданған, төтенше жағдайлар қызметінің өкілі мұны апаттың ауыр болғанымен, шахтаның кейбір жерлерін су басқанымен және сол себептен іздеу жұмыстарының қиындауымен түсіндірді. Қазақстан үкіметі әлі күнге дейін "АрселорМиттал Теміртау" компаниясына тиесілі кәсіпорынға 3,3 млрд доллар инвестиция салуға дайын отандық инвестор іздеуде. Үкімет бұл сома үш жыл ішінде салынады деп жоспарлап отыр. ## Көмек Қаза тапқандардың отбасыларына үш көзден: республикалық бюджеттен, әлеуметтік сақтандырудан және өмірді сақтандыру компаниясынан асыраушысынан айрылу бойынша жәрдемақы тағайындалады. Төлемдердің жалпы айлық орташа мөлшері асырауындағы адамдар 18 жасқа толғанға дейін 400–500 мың теңгені құрайды. Егер балалар жоғары оқу орындарында оқитын болса, онда 23 жасқа дейін. Әзірге барлық қаражатты төлеу "АрселорМиттал Теміртау" арқылы қамтамасыз етіледі. Компания ұжымдық шартқа сәйкес жылдық төлем тәуекелдерін төлеуге міндетті. Жерлеуге байланысты барлық шығындарды АМТ өз мойнына алады. Балаларды жоғары оқу орындарында оқыту да АМТ-ны өз мойнына алуы керек. ## Реакция ### Үкіметтің реакциясы Қазақстанда 29 қазан күні жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды. Апат болған күні президент Тоқаев, Төтенше жағдайлар министрі Сырым Шәріпханов және премьер-министр Әлихан Смайылов оқиға орын алған жерге барды, президент кеншілердің туыстарымен кездесіп, марқұмдардың жақындарына көңіл айтты және үкіметке "АрселорМиттал Теміртаумен" инвестициялық әріптестікті тоқтатуды тапсырды. Оған қоса Тоқаев «АрселорМиттал» компаниясындағы апатқа кінәлілердің барлығы жауапқа тарту шұғыл тапсырмасын берген, қаза тапқандар мен зардап шеккендердің отбасыларына көмек көрсететініне уәде берді. ### Арселормитталдың реакциясы 29 қазан күні "АрселорМиттал Теміртаудың" кәсіподақ жетекшісі Евгений Буслаев апат нәтижесінде қаза тапқан және зардап шеккен азаматтардың отбасыларына «ұжымдық келісімшартта көрсетілген барлық көмек пен жеңілдіктер беріледі» деді. ### Халықаралық реакция * Ресей: Президент Владимир Путин шахтадағы қайғылы жағдайға байланысты Тоқаевқа көңіл айтты. * Франция: Қазақстанға ресми сапарыма, қазақ халқына деген достық қарым-қатынасымды көрсетуге бірнеше күн қалғанда ел шахталарының біріндегі қайғылы жағдай туралы хабар келді. Шахтада қаза болғандардың туыстары мен жақындарына көңіл айтамын, – деп жазды Эммануэль Макрон әлеуметтік желіде. * Қырғызстан: Қазақстанның Қарағанды облысы Костенко атындағы шахтада болған апат салдарынан адамдардың көз жұмуына байланысты барлық қырғыз халқының және өз атымнан қайғыра көңіл айтамын. Орны толмас қазаға ортақпыз, мерт болғандардың отбасылары мен жақындарына төзімділік және берік болуды тілейміз. Зардап шеккендердің барлығына жылдам сауығып кетуге тілектеспін, - деді Қырғызстан президенті Садыр Жапаров. * Түркия: Қазақстандағы шахтада апат болғанын күйзеліспен қабылдадық. Қаза болғандардың жақындарына көңіл айтамыз және зардап шеккендерге тезірек сауығып кетуді тілейміз. Түркия дос әрі бауырлас ел – Қазақстан үкіметімен және халқымен әрдайым бірге екенін жеткіземіз. – Түркия Сыртқы істер министрлігі Facebook-тегі ресми парақшасы. * БҰҰ: Біріккен Ұлттар Ұйымы, ЮНИСЕФ, Қазақстандағы Біріккен Ұлттар ұйымының даму бағдарламасы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы әлеуметтік желілерінде қазақстандықтарға көңіл айтты. * Еуропа одағы: Қазақстандағы Еуропа Одағы Қарағандыдағы Костенко атындағы шахтада өрт салдарынан қаза тапқан кеншілердің туыстары мен достарына қайғырып көңіл айтады – деп Twitter желісінде жариялады. * Өзбекстан: Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёев Қасым-Жомарт Тоқаевқа көңіл айтып, қоңырау шалды. * Тәжікстан: президент Эмомали Рахмон Ақордаға көңіл айту телеграммасын жіберді. * Түрікменстан: президент Сердар Бердімұхамедов, Халық мәслихатының төрағасы Құрбанқұлы Бердімұхамедов қаза тапқандардың жақындарына көңіл айтты. * Татарстан: президент Рүстем Миңнеханов Ақордаға көңіл айту телеграммасын жіберді. * ТҮРКСОЙ: Бас хатшы Сұлтан Раев Қасым-Жомарт Тоқаевқа көңіл айтты. * Әзербайжан: Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиев қайтыс болған кеншілердің туыстары мен жақындарына жанашырлық пен қолдау сөздерін жіберді. * Беларусь: Беларусь президенті Александр Лукашенко Ақордаға көңіл айту телеграммасын жіберді. * Армения: Армения премьер-министрі Никол Пашинян Қасым-Жомарт Тоқаевқа көңіл айтып, қоңырау шалды. ### Көңіл айтқан елшіліктер * Бельгия: Бельгия Корольдігінің елшілігі Қарағанды облысындағы Костенко көмір шахтасында болған апатта қаза тапқандардың туыстары мен жақындарына көңіл айтты. * Қытай: Қазақстандағы Қытай елшілігінің Мемлекеттік Туы Қарағанды облысындағы Костенко атындағы шахтада болған қайғылы оқиға салдарынан қаза тапқандар үшін аза тұту белгісі ретінде түсірілді. * Литва: Литва Республикасының елшілігі де Қазақстан халқының қайғысына ортақтасты. * АҚШ: Қазақстандағы АҚШ елшілігі көңіл айтып, желіде былай деп жазды. Костенко шахтасында болған апат салдарынан қаза тапқан кеншілер отбасына көңіл айтамыз. Осындай қайғылы сәтте біз Қазақстан халқымен біргеміз, - делінген елшіліктің жазбасында. * Швеция: Швецияның Қазақстандағы елшілігі де қазақстандықтарға көңіл айтты. * Жапония: Жапония елшілігі де қазақстандықтарға көңіл айтып, зардап шеккендердің тезірек сауығып кетуін тіледі. * Ұлыбритания: Ұлыбританияның Қазақстандағы елшiлiгi де әлеуметтік желіде көңіл айтты. * Швейцария: Швейцарияның Қазақстандағы елшілігі Қарағанды облысындағы Костенко атындағы шахтада болған өрт салдарынан қаза тапқан кеншілердің отбасылары мен жақындарына қайғыларына ортақтасып көңіл айтып, қазақ халқымен бірге қайғыратындарын жазды. * Эстония: Қазақстандағы Эстонияның елшілігі Қарағандыдағы Костенко атындағы шахтада өрт салдарынан қаза тапқан кеншілердің туыстары мен жақындарына қайғыларына ортақтасып көңіл айтты. * Иран: Кеншілердің қаза болуына байланысты Иран Ислам Республикасы елшілігінің көңіл айтты. ## Тергеу жұмыстары Шахтадағы өрт фактісі бойынша Қарағанды облысында Бас Прокуратурамен Сотқа дейінгі тергеу басталды, ол Қорғаныс министрлігі 277-бабының 3-бөлігі ("Тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу") бойынша жүргізілетін болады. ## Қаза болғандар тізімі 1 қараша күні қайтыс болған 46 кеншінің тізімі жарияланды: * Абилов Айбек Нургалиевич * Бобряшов Сергей Владимирович * Семсерхан Есдаулет * Жылтыров Амангельды Ергалиевич * Ещенко Леонид Николаевич * Киселев Сергей Александрович * Крайнов Олег Викторович * Сальников Анатолий Владимирович * Шатаев Аманкелді Мейрамұлы * Сапаргалиев Аскат Бауржанович * Камиев Олжас Ергазиевич * Сосновский Тимур Викторович * Мордасов Виталий Анатольевич * Крикунов Павел Александрович * Петренко Владимир Ильич * Югай Александр Викторович * Прокудин Александр Валерьевич * Мусабеков Асет Канатович * Кочмар Сергей Николаевич * Алиякпаров Куандык Серикович * Деревянко Виктор Николаевич * Арусланов Денис Геннадьевич * Калимуллин Дамир Радикович * Гудз Дмитрий Казимирович * Котвицкий Сергей Геннадьевич * Катаман Владимир Мирославович * Николаенко Юрий Леонидович * Баринов Сергей Валерьевич * Сайфутдияров Альберт Рифович * Магиев Жанболат Темиргалиевич * Исинкулов Дамир Нурисламович * Шулевский Михаил Леонидович * Богатырев Илья Константинович * Леушин Владимир Геннадьевич * Жанзаков Айзат Айханулы * Мельников Иван Владимирович * Неверов Александр Викторович * Малдакасов Асют Аханович * Адампаев Ербулат Муратович * Силам Берденбек * Кривоногов Евгений Викторович * Оракбаев Акынжан Расбаевич * Кадиров Ринат Мубаракзянович * Фазлов Марат Фаудинович * Поцелуев Вячеслав Валерьевич * Половинка Юрий Сергеевич ## Дереккөздер
Хасонке — (хассонка, касонка - «хассо халқы»), Малидің оңтүстік-батысындағы және Бамако қаласындағы Манден тобының халқы. Халқы 200 мың адам. (2016, бағалау). 10 мың адам Сенегалда, 20 мың адам Гамбияның шығысында тұрады, 20 мыңға жуық Хасонке Францияға және Батыс Еуропаның басқа елдеріне қоныс аударды. ## Тілі Хасонке/ксасонгаксанго тілінде, бамбара тіліне ұқсас мандин тілінде сөйлейді. ## Діні Негізгі діні ұстанымы суннизм, бірақ табиғат культін ұстану да тән. ## Тарихы Хасонке фульбе халқының кейбір топтарының отырықшы өмір салтына көшуі, сондай-ақ олардың 12 ғасырда мандинго және сонинке халықтарының басқа топтарымен араласуы нәтижесінде қалыптасты. Хасонке халқының қалыптасуында ерте саяси формация, Хассо «патшалығы» (XVIII-XIX ғғ.) маңызды рөл атқарды. ## Кәсібі Негізгі кәсібі – тропиктік егіншілік (құрғақ күріш, фонио, жүгері, тары және т.б.). Фульбе малшыларымен дәстүрлі алмасу дамыды. ## Тұрмыс салты Әлеуметтік ұйымның негізі - патритаралды, вирилокалды үлкен отбасы. Көп әйел алу жиі кездеседі. Әлеуметтік құрылым "джаму" туыстық жүйесімен байланысты жалпы эпигамиялық топтарды және аумақтық — коммуналдық және потестарлық (көсемдік, әскери ұйым) топтарды біріктіреді, жасырын одақтар бар. Тұрғын үйлер тік бұрышты және дөңгелек пішінді, саманнан жасалған. Ерлер қысқа көйлек пен шалбар киеді, әйелдер жамбастарын шүберекпен орайды. Негізгі тағамдары - көкөніс және ет соустары қосылған ұннан жасалған кускус. ## Дереккөздер
Қазақстандық саясаткер Әлихан Смайыловтың премьерлігі жылдарында Қазақстанның екі түрлі үкіметі болған: * Бірінші Әлихан Смайылов үкіметі (11 қаңтар 2022 – 30 наурыз 2023) * Екінші Әлихан Смайылов үкіметі (30 наурыз 2023 – 5 ақпан 2024)
Арбат — Қазақстанның Шымкент қаласындағы Бейбітшілік даңғылында орналасқан жаяу жүргіншілер аймағы және демалыс орталығы. Ол 2018 жылдың маусым айында Астана күні қарсаңында ашылды. Аймақта орындықтар мен веложолдар орнатылып, 700-ге жуық шырша, каштан, ақ қайың, 1000 раушан гүлдері отырғызылды. ## Дереккөздер
Желсырнай – үрмелі музыкалық аспап түрі. ## Сипаты Желсырнайдың жасалуы сырнайға ұқсас. Оған да емен, ырғай секілді ағаштар пайдаланылып, беті жұқартылған сүйек немесе күміспен қапталып, жұқа жарғақтан тіл тартылып, ернеулерінен саңлау шығарылып жасалынады. Түрлі оюлар жүргізіп, өрнектермен әшекейленеді. Дайын аспаптың дыбыс шығаратын ұяларына ағаштан, қағаздан, мыс немесе жезден желбезек орнатады. Сол арқылы үрлеудің әсерімен сыбызғы үніне жақын дыбыс шығады.Аспаптың ұзындығы 10-15 см, ені 4-5 см. Желсырнаймен ән, терме, толғау және жыр орындауға болады.Желсырнай құрылыптас аспап Орта Азия, Кавказ, Еділ бойы, Балтық теңізі жағалауындағы халықтар арасында кеңінен тараған. ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Мұстафин Б. Желсырнай. ҚР ҰҒА Хабарлары. 1992. №1. 62-63-бб; * Жәкішева З.С. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. Алматы: Алматыкітап, 2009; * ҚР ҰМ – материалдарынан; * ОМЭЭ – материалдарынан.
Того азаматтарына қойылатын визалық талаптар — бұл басқа мемлекеттердің билігі Того азаматтарына қоятын кіруге әкімшілік шектеулер. ## Визалық талаптар картасы ## Дереккөздер
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының әкімшілік-аумақтық бөлінісін реформалау 1962-1963 жылдары КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н.С.Хрущевтің бастамасымен халық шаруашылығын басқару жүйесін реформалау шеңберінде жүргізілді. Реформа барысында Кеңес Одағы құрамындағы әкімшілік құрылымдар оларда өнеркәсіптік және ауылдық аудандардың құрылуымен айтарлықтай ұлғайтылды (1962 жылдың соңы мен 1963 жылдың басы аралығындағы кезеңде аудандардың жалпы саны 3421-ден 1711-ге дейін азайды; бірқатар республикаларда, өлкелерде және облыстарда өнеркәсіптік аудандар құрылды (122)). КОКП-ның жергілікті органдары мен еңбекшілер депутаттары кеңестері тиісті экономикалық аудандарды басқару үшін өнеркәсіптік және ауылшаруашылық болып бөлінді, бұл жергілікті органдар санын екі есеге арттырды. Реформа тез арада өзінің тиімсіздігін көрсетіп, 1964 жылдың желтоқсаны мен 1965 жылдың қаңтары аралығында тоқтатылды. Өнеркәсіптік және ауылдық аудандар жойылып, әдеттегі әкімшілік аудандар қалпына келтірілді. ## Қазақ КСР Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 және 10 қаңтардағы Жарлықтарымен: * Алматы облысы. 18 аудан мен 2 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 13 аудан мен 4 облыстық бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Андреев, Іле, Қапал, Киров, Нарынқол және Ұйғыр. * Шығыс Қазақстан облысы. 12 аудан мен 3 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 7 ауылдық аудан, 1 өндірістік аудан және 4 облыстық бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Катонқарағай, Киров, Марқакөл, Предгорный, Тарбағатай және Ұлан. * Қарағанды облысы. 11 аудан мен облыстық бағыныстағы 7 қаланың орнына 7 ауылдық округ, 1 өнеркәсіптік аудан және облыстық бағыныстағы 8 қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Жезқазған, Қоңырат, Қу, Ұлытау, Ульянов және Шет. * Семей облысы. 13 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 7 ауылдық аудан, 1 өнеркәсіптік аудан және 2 облыстық бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Ақсуат, Мақаншы, Новопокров, Новошульба, Шар және Шұбартау. ### Батыс Қазақстан өлкесі * Өлкелік бағыныстағы 4 қала (1. Ақтөбе 2. Гурьев 3. Орал 4. Форт-Шевченко) және 3 өнеркәсіптік аудан (Балықшы (3.11.63 ж. дейін), Қандыағаш және Ембі) құрылды. 1963 жылы 10 желтоқсанда Ақтау қала үлгісіндегі кенті өлкелік бағыныстағы қалаға жатқызылды; ал Форт-Шевченко қаласы аудандық бағыныстағы қалаға жатқызылды; 1964 жылы 1 шілдеде облыстық бағыныстағы Ақтау қаласы Шевченко болып өзгертілді. 1964 жылы 17 желтоқсанда өлкенің таратылуымен барлық қалалар мен өнеркәсіптік аудандар өлкелік бағыныстылықтан облыстық бағыныстылыққа ауыстырылды. * Ақтөбе облысы. 12 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 7 ауылдық аудан, өлкелік бағыныстағы 1 өнеркәсіптік аудан және 1 қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Байғанин, Жұрын, Ырғыз, Ключевой, Степной және Ойыл. * Гурьев облысы. 9 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 4 ауылдық аудан, өлкелік бағыныстағы 1 өнеркәсіптік аудан және 1 қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Бақсай, Балықшы, Жылыой, Есбол, Мақат және Шевченко. * Орал облысы. 14 аудан мен облыстық бағыныстағы 1 қаланың орнына 8 аудан мен өлкелік бағыныстағы 1 қала құрылды. Таратылған аудандар (5): Каменка, Қаратөбе, Тайпақ, Теректі және Шыңғырлау. ### Тың өлкесі * Өлкелік бағыныстағы 13 қала (1. Атбасар 2. Жітіқара 3. Ермак 4. Көкшетау 5. Красноармейск 6. Қостанай 7. Макинск 8. Павлодар 9. Петропавл 10. Рудный 11. Целиноград 12. Щучинск 13. Екібастұз) және 1 өнеркәсіптік аудан (Жолымбет) құрылды. 1964 жылы 17 желтоқсанда барлық қалалар (Целиноградтан басқа) және өнеркәсіптік аудан өлкелік бағыныстылықтан облыстық және аудандық бағыныстылыққа берілді. * Көкшетау облысы. 14 аудан мен облыстық бағыныстағы 2 қаланың орнына 9 аудан мен өлкелік бағыныстағы 2 қала құрылды. Таратылған аудандар (6): Айыртау, Арықбалық, Зеренді, Қазан, Келлер, Чкалов. * Қостанай облысы. 18 аудан мен облыстық бағыныстағы 2 қаланың орнына 16 аудан мен өлкелік бағыныстағы 3 қала құрылды. Таратылған аудандар (8): Затобол, Қарабалық, Меңдіқара, Орджоникидзе, Пресногорьков, Таран, Обаған және Ұзынкөл. * Павлодар облысы. 11 аудан мен облыстық бағыныстағы 2 қаланың орнына 9 аудан мен өлкелік бағыныстағы 3 қала құрылды. Таратылған аудандар (7): Куйбышев, Лебяжі, Лозов, Май, Максим Горький, Өрлітөбе және Цюрупин. * Солтүстік Қазақстан облысы. 10 аудан мен облыстық бағыныстағы 1 қаланың орнына 7 аудан мен өлкелік бағыныстағы 1 қала құрылды. Таратылған аудандар (5): Конюхов, Октябрь, Полудин, Приишим, Соколов. * Целиноград облысы. 14 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 10 ауылдық аудан, өлкелік бағыныстағы 1 өнеркәсіптік аудан және 1 қала құрылды. Таратылған аудандар (9): Баранкөл, Вишнёвка, Калинин, Қима, Ленин, Макин, Новочеркасск, Шортанды және Еркіншілік. ### Оңтүстік Қазақстан өлкесі * Өлкелік бағынысты 5 қала құрылды (Жамбыл, Кентау, Қызылорда, Леңгір, Шымкент). 1963 жылы 24 тамызда Шолақтау қала үлгісіндегі кенті өлкелік бағыныстағы қалаға жатқызылып, 1963 жылы 29 қарашада Қаратау болып өзгертілді. 1964 жылы 17 желтоқсанда өлкенің жойылуымен барлық қалалар өлкелік бағыныстылықтан облыстық бағыныстылыққа ауыстырылды. * Жамбыл облысы. 10 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 6 аудан мен 2 өлкелік бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (4): Жамбыл, Көктерек, Луговой, Сарысу. * Қызылорда облысы. 8 аудан мен 1 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 4 аудан мен 1 өлкелік бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (4): Арал, Жалағаш, Тереңөзек, Жаңақорған. * Шымкент облысы. 14 аудан мен 3 облыстық бағыныстағы қаланың орнына 6 аудан мен 3 өлкелік бағыныстағы қала құрылды. Таратылған аудандар (9): Арыс, Георгиев, Киров, Қаратас, Келес, Мақтаарал, Түлкібас, Шаян және Шәуілдір. ## Дереккөздер
Акмаль Холматович Саидов (өзб. Saidov Akmal Xolmatovich, 1958 жылы, Ташкент облысында туған) — кеңестік және өзбекстандық мемлекеттік қайраткер, салыстырмалы құқық, халықаралық құқық, мемлекет және құқық теориясы, адам құқықтары саласындағы маман, Өзбекстан Ғылым академиясының толық мүшесі және Олий Мәжілісі Заң шығару палатасы үш шақырылымының депутаты. ## Өмірбаяны Акмаль Саидов Ташкент облысында, 1958 жылдың 11 қазанында дүниеге келген, ұлты — өзбек. 1981 жылы Ташкент мемлекеттік университетінің заң факультетін үздік дипломмен бітірген. 1984 жылы кандидаттық, 1990 жылы докторлық диссертациясын қорғады. 1992—1993 жылдары Өзбекстан президентінің жанындағы Дүниежүзілік проблемалар институтының директоры қызметін атқарған. 1993—1994 жылдары Ташкент мемлекеттік заң институтының ректоры қызметін атқарды. 1994 жылы Акмаль Саидовқа Төтенше және Өкілетті Елші дипломатиялық дәрежесі берілді. 1994—1996 жылдары — Өзбекстан Республикасының Франциядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі және Өзбекстанның ЮНЕСКО жанындағы тұрақты өкілі. 1996 жылдың қазан айынан бастап Өзбекстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталығының директоры болып жұмыс істеді. 1997—1998 жылдары «Ижтимоий Фикр» қоғамдық орталығының директоры болып жұмыс істеді. 1997 жылы ол Олий Мажлисінің депутаты болып сайланды. 2005 жылғы сайлау нәтижесінде ол Нышан округінен Олий Мәжлісінің Заң шығару палатасының партиясыз депутаты болып сайланды. Үш шақырылым Демократиялық институттар, үкіметтік емес ұйымдар және азаматтардың өзін-өзі басқару органдары комитетін басқарды. Ол Өзбекстан президенттігіне екі рет сайлауға түсті: * 2007 жылы — тәуелсіз кандидат ретінде ол соңғы, төртінші орынды иеленді; * 2015 жылы – «Ұлттық жаңғыру» партиясынан кандидат ретінде ол екінші орынды иеленді. 2017 жылдан ол — Өзбекстан Ғылым академиясының толық мүшесі. 2022 жылдың мамырында Конституциялық реформалар жөніндегі ұлттық комиссияны басқарды. ## Ғылыми жұмыстары А.Х.Саидов ғалым ретінде өзін сонау кеңестік кезеңде қалыптастырып, жариялады. 1984 жылы «Кеңестік салыстырмалы құқықтың теориялық мәселелері» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады. А.Х.Саидов өзінің 20 жылдан астам ғылыми қызметін қазіргі заманғы құқықтық жүйелерді зерттеуге арнады, оның осы саладағы еңбектері көптеген шет тілдеріне аударылып, Ұлыбританияда, Францияда, АҚШ-та, Германияда, Аустрияда, Жапония, Польша және басқа елдер. Қазіргі уақытта Саидовтың ғылыми еңбектері мен оқулықтарының көпшілігі орыс оқырмандарына арналған. Осымен қатар өзбек тіліне аударып, Өзбекстанда орыс авторларының біраз еңбектерін басып шығарады (мысалы, «Әлем елдерінің құқықтық жүйелері» энциклопедиялық анықтамалығы, М, 2002, 2001). А.Х.Саидов өзбек және орыс тілдерімен қатар ағылшын және француз тілдерін жақсы біледі, бұл оған Өзбекстанды халықаралық ғылыми, мәдени және саяси форумдарда көрсетуге көмектеседі. ### Жұмысы * Заманымыздың құқықтық жүйелерінің типологиясы мен классификациясы // Құқықтану. - 1985. - No 2. - 52-б. - 56; * Салыстырмалы құқыққа кіріспе. - М., 1988; * Қазіргі заманның негізгі құқықтық жүйелерімен таныстыру. - Ташкент, 1988 ж.; * Әлемнің салыстырмалы құқығы және құқықтық географиясы. - М., 1993; * Әлемнің ұлттық парламенттері: Энциклдік анықтама /Орыс. акад. ғылымдар, Мемлекет және құқық институты. - М., 2005; * Салыстырмалы құқық. Қысқа оқу курсы. / Мемлекеттік институт және Ресей ғылым академиясының заңы, акад. Заң университеті - М.: НОРМ, 2006 ж. ## Жеке өмірі Акмаль Саидов өзбек, орыс, ағылшын және француз тілдерін меңгерген. ## Марапаттары 1998 жылы Өзбекстан төсбелгісімен, 2002 жылы «Мехнат Шухрати» орденімен, 2006 жылы «Дустлик» орденімен және 2017 жылы «Эл-юрт хурмати» орденімен марапатталған. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Өмірбаяны * Акмал Саидовтың өмірбаяны Өзбекстан Республикасының Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталығының сайтында * Олий Мәжліс заң шығару палатасының сайтындағы депутаттың парақшасы Мұрағатталған 30 тамыздың 2022 жылы.
Ақмарал Науатбек (8 қаңтар 1999) — қазақстандық дзюдошы. ## Дереккөздер
Нарзулла Наимович Абламуродов (өзб. Narzullo Naimovich Oblomuradov) — Өзбекстанның мемлекет, саяси және ғылым қайраткері. 2021 жылдың 1 ақпанынан 2022 жылдың 19 желтоқсанына дейін Өзбекстан Экологиялық партиясының жетекшісі болды. 2021 жылдың 30 желтоқсанынан бастап Өзбекстан Республикасы Экология және қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік комитетінің төрағасы. ## Өмірбаяны 1975 жылы Самарқанд облысында дүниеге келген. 1996 жылы Ташкент әлемдік экономика және дипломатия университетін бітіріп, оқуын Ұлыбританияға жалғастыруға кеткен. 2000 жылы Бирмингем университетін бітірген. Мамандығы: ғалым-экономист, экономика ғылымдарының кандидаты, доцент. 2000 жылдан бастап Өзбекстанның жоғары білім беру жүйесінде, атап айтқанда, Ташкент қаржы институтында, Ташкент тоқыма және жеңіл өнеркәсіп институтында; Ғылыми қызметкер, кафедра меңгерушісі, факультет деканы қызметтерін атқарды. Ол сондай-ақ банк-қаржы секторында, мемлекеттік органдар жүйесінде, оның ішінде азаматтардың құқықтарын қорғау қызметінде, сондай-ақ Өзбекстан Республикасының Президенті Әкімшілігінің жанындағы жеке және заңды тұлғалардың өтініштері бойынша мониторинг және жұмысты ұйымдастыру қызметінде жұмыс істеген. 2020 жылдың сәуір айында Өзбекстан Республикасы Экология және қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік комитеті төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. 2021 жылдың 1 ақпанында Өзбекстан Экологиялық партиясы орталық кеңесі атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. Ол 2020 жылдың қарашасынан бері партияны басқарған Комилжон Тоджибоевты партия жетекшісі етіп ауыстырды. Ол 2021 жылғы сайлауда Экологиялық партиядан Өзбекстан президенттігіне кандидат ретінде ұсынылды. 24 қазанда өткен дауыс беру қорытындысы бойынша ол 4,1% дауыс жинады. 2021 жылдың 30 желтоқсанында Өзбекстан Республикасы Экология және қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Өзбек тілінен басқа ағылшын және орыс тілдерін меңгерген. Үйленген, үш баласы бар. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Өмірбаяны Өзбекстан Экологиялық партияның ресми сайтында
Жыланкөзов Биебай, Тілемісов (5.9.1950 жылы туған, ҚХР ) — марафоншы, жеңіл атлетикадан спорт шебері, Талдықорған зоотехникалық-ветеринарлық техникумын бітірген. Еңбек жолын "Еңбек" жасөспірімдер спорт мектебінде жаттықтырушы болын бастаған. Қазір "Денсаулық" клубының жаттықтырушысы. Әлем кубогінің жүлдегері, Мәскеу, Таллинн, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Омбы қалаларында өткен халықаралық жарыстардың жеңімпазы, марафондық жүгіруден Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы. 2001 ж. Мәскеу-Қапшағай супермарафонына қатысты. ## Дереккөздер
I Фатих Герей (қырымтат. I Fetih Geray; 1557—1597) — 1596 жылы бірнеше ай ғана болған Қырым ханы. Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы. II Ғазы Герейдің інісі. ## Өмірбаяны Фатих Герей әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің көптеген әскери жорықтарына қатысты. Ағасы II Ғазы Герейдің билігі кезінде Фатих Герей қалғай қызметін атқарды (1588-1596). 1591 жылдың жазында қалғай-сұлтан Фатих Герей ағасы, Қырым ханы Ғазы Герейдің Ресей мемлекетіне қарсы сәтсіз жорығына қатысты. Мәскеу түбіндегі Котлы ауылы маңындағы шайқаста орыс полктары Қырым татар ордасын талқандады. Келесі 1592 жылы қалғай Фатих Герей мен нұреддин Бақыт Герей оңтүстік орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық жасап, Рязань, Кашира және Тула аймақтарын ойрандады. 1596 жылы қалғай Фатих Герей Қырым ханы Ғазы Герейдің Мажарстанға қарсы жорығына қатысты. Алайда Ғазы Герей ханның өзі Қырым ордасының негізгі күштерімен Валахияға тоқтап, қалғай Фатих Герейді жиырма мыңдық әскермен Мажарстандағы түрік әскеріне қосылуға жіберді. Қырым қалғайы Фатих Герей Егер бекінісін басып алуға қатысты, содан кейін қазан айының соңында Аустрияның қалың әскерімен жалпы шайқаста ерекше көзге түсті. Аустриялықтар күтпеген жерден түрік тұрағына шабуыл жасап, тіпті сұлтанның шатырын қоршап алды. Ең шешуші сәтте Фатих Герей басқарған Қырым әскерлері алға басып келе жатқан император әскерінің тылына соққы беріп, түріктерді толық жеңілістен құтқарды. Сол 1596 жылы II Ғазымен жауласып жүрген Осман империясының бас уәзірі Қожа Синан паша Османлы сұлтаны III Мехметті Фатих Герейді Қырым тағына көтеруге көндірді. Фатих Герейдің өзі алғашында хан тағынан бас тартты, бірақ бас уәзірдің үкіміне сүйене отырып, хандық титулды қабылдауға келісті. Сұлтанның бұйрығымен бұрынғы Ғазы Герей хан Қырымнан Ыстанбұлға беттеді. Жаңа Қырым ханы Фатих Герей ағасы II Ғазы Герейдің тұсында нұреддин атағын алған інісі, 1579 жылы қайтыс болған қалғай Әділ Герейдің ұлы Бақыт Герейді қалғай лауазымына тағайындады. Қырым ханы II Саадет Герейдің үлкен ұлы Дәулет Герей нұреддин болды. Алайда көп ұзамай бас уәзір Қожа Синан паша қызметінен босатылып, сұлтан II Ғазы Герейді хан дәрежесіне қайтарды. Ғазы Герей Кефеге келіп, хан тағына өзінің заңды құқықтарын жариялады. Сұлтанның оны хан етіп тағайындау туралы жарлығы бар Фатих Герей де Кефеге келіп, билікті беруден бас тартты. Бақталас ағайындар шариғат сотына жүгінді. Жоғарғы Кефе қазысы Әбдірахман эфенди Фатих Герейді қолдады, бірақ үлкен беделге ие болған Қырым бас мүфтиі Азақи эфенди Ғазы Герейдің пайдасына шешім қабылдады. Сұлтан III Мехмет Фатих Герейге Ыстанбұлға келуді бұйырды. Алайда I Фатих Герей Солтүстік Кавказға қашып кетеді. Ағасы Шақай Мүбарак Герейдің жесірімен үйленген Фатих Герей қайын атасы Шеркес әміршісінің сарайында пана табады. 1597 жылдың жазында Фатих Герей Қырым ханы Ғазы Герейге қарсы қарулы көтеріліс ұйымдастырмақ болып, Қырымға басып кіріп, Бақшасарайды алуға әрекеттенеді. Ниетінің орындалмауынан кейін Фатих Герей Кефеге қашып, бүлікшіл жоспарларынан бас тартуға келісімін берді. Фатих Герей ханның қонысына келгенде, оны «ескі жаңа» билеушінің үнсіз келісімімен мансұр мырзалары өлтірді. Оның бүкіл отбасы Фатих Гереймен бірге қайтыс болды. Қырым ханы II Ғазы Герей өз билігін нығайту үшін көп ұзамай інісі Фатих Герейдің барлық жақтастарын: қалғай Бақыт Герей мен нұреддин Дәулет Герейді өлтірді. ## Дереккөздер * Олекса Гайворонский «Созвездие Гераев». Симферополь, 2003. * Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. ISBN 978-966-96917-1-2, ст. 332—337
Шобан Герей — Қырым ханзадасы, Мұхаммед Герей ханның ұлы. 1523 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін түрік сұлтаны Сүлейменнің хан етіп тағайындаған ағасы Саадет Герейге бағынғысы келмегендіктен Қырымды тастап кетеді. О.Гайворонскийдің айтуынша, Саадет Герай Кефеге келіп, Ғазы Герей ханмен кездесуінде оны өлтіруді бұйырған. Ғазы Герейдің інілері Баба мен Шобан Герей ханзадалар түрмеге қамалды. Шобан Герей Астраханда Құсайын ханда қоныстанды. 1523 жылдың аяғында Астраханды ноғай мырзасы Мамайдан қорғауға қатысады. Астрахан қоршауына қатысқан Мамайдың інісі Жүсіп бөлек жасақ құрамында әрекет етті. Шобан Герей шабуыл жасағанда Жүсіптің жасағын жеңді. ## Әдебиет * Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — Мәскеу: Издательская фирма «Восточная литература», РАН. ## Дереккөздер
Дінмұхаммед Ұлысбаев (21 шілде 1998 – 17 мамыр 2023) — қазақстандық велошабандоз. Ұлысбаев 2023 жылы 17 мамыр күні Лос-Анджелесте жедел жүрек жеткіліксіздігінен қайтыс болды. ## Дереккөздер
Мұрат Герей (қырымтат. Murad Geray; 1591 жылы қай.) — 1584 жылы Қырым нұреддині, Қырым ханы II Мехмет Герейдің (1577-1584) ұлы және II Сағадат Герейдің інісі (1584 жылы хан болды). ## Өмірбаяны 1584 жылы Қырым ханы II Мехмет Герей Осман билігіне қарсы көтеріліс жасай отырып, иран-түрік соғысына қатысудан бас тартып, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. Османлы сұлтаны III Мұрат ІІ Мехметтің інісі II Ислам Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, үлкен түрік жасағымен Қырымға жібереді. Ислам Герей жаңа шеріктермен бірге Кефеге келді, оған көп ұзамай бауырлары Алып Герей, Шақай Мүбарак Герей және Селәмет Герей қосылды. Қырым ақсүйектері де II Ислам Герейдің билігін мойындады. Тақтан айырылған II Мехмет Герей хан отбасымен Қырымнан қашып, Кіші Ноғай Ордасынан пана және қолдау табуға үміттенді. Алайда Орқапы маңында қалғай Алып Герей ағасы Мехмет Герейге жетіп, өлтірді. Бірақ оның ұлдары Сағадат, Сафа және Мұрат Герей қашып аман қалып, Ноғай ұлыстарына жетеді. Сол 1584 жылы Сағадат Герей бауырлары Сафа және Мұрад Герейлермен бірге 15 мыңдық ноғай әскерін жинап, ағасы Қырым ханы II Ислам Герейге қарсы жорық жасады. Сағадат Герей Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алған соң, өзін жаңа Қырым ханы деп жариялады. Ол бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Бұрынғы хан II Ислам Герей Кефеге қашып, сол жерден Ыстанбұлдан көмек сұрады. Османлы сұлтаны III Мұрат оған көмекке үш мың жаңа шеріктерін жіберді. Ислам Герей мен Алып Герей түрік әскерімен Индол өзенінің аңғарында болған шайқаста жеңіліске ұшыраған інілеріне қарсы жорыққа шығады. Сағадат Герей бауырларымен бірге Қырымнан Ноғай ұлыстарына шегінуге мәжбүр болды. Келесі 1585 жылы ноғай әскерін бастап Сағадат Герей Қырымға қарсы екінші жорығын жасады, бірақ қалғай Алып Герей оны тоқтатып, тойтарыс берді. Сағадат Герей Кіші Ноғай Ордасының қолдауынан айырылып, Құмықстанға, Тарқы шамхалдығының иелігіне, ал оның бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герей Шеркесия мен Астраханға кетті. Астрахан дуан басы кінәз Федор Михайлович Лобанов-Ростовский Мұрат ханзаданы Мәскеуге жіберді. 1586 жылдың көктемінде ханзада Мұрат Герей Мәскеуге келді, оны патша Федор Иванович (1584-1598) үлкен құрметпен қарсы алды. Ресей үкіметі Мұрат Герейді Қырым хан тағына үміткер ретінде пайдалану туралы шешім қабылдады. Ресей астанасында Қырым ханзадасы Мұрат Польша-Литва елшісі Михаил Гарабурдаға таныстырылды. 21 маусымда Мұрат патшаның дастарханында боярлар кінәздар Ф.И.Мстиславский, Б.Ф.Годунов, Ф.Н.Юрьев, И.В.Сицкий және окольничий И.М.Бутурлинмен бірге «тамақтанды». Мұрат Герей өзі және аға-бауыры Сағадат пен Сафа үшін Мәскеу патшасына адал болуға ант берді. Федор Иоаннович Мұратқа Астраханда тұруға рұқсат берді, ал оның аға-бауыры Сағадат пен Сафа Герей Ұлы Ноғай Ордасына қоныстанып, Астрахан маңында ноғайлармен бірге жүруге рұқсат алды. 18 шілдеде Мұрат Герейдің Астрахандағы демалысы туралы хабарланды. Патша үкіметі оған Қырымдағы хан тағы үшін күресте әскери көмек көрсетуге уәде берді. «Жаңа шежіреші» ханзада Мұрат Герейдің Мәскеуге келгені туралы ақпараттан кейін «Патша Федор оған үлкен жалақы беріп, Астрахан патшалығына жіберді және онымен бірге өзінің дуан басылары кінәз Федор Михайлович Троекуров пен Иван Михайлович Пушкинді жіберді». 1586 жылы 8 қыркүйекте Мұрат Герей екі орыс дуан басымен бірге Мәскеуден шығып, Еділ бойымен Астраханға аттанды. 15 қазанда ханзада салтанатты түрде Астраханға кіріп, ол үшін арнайы әзірленген орында орналастырылды. Орыс гарнизоны оны артиллериялық салютпен қарсы алды. «Әскер қару-жарақпен тұрды; бекіністе және айлақта зеңбіректер күркіреді, дабылдар мен сылдырмақтар естілді, кернейлер мен сурналар ойналды». Астраханда Мұрат Герей Ұлы және Кіші ноғайлардың мырзаларымен, Қырым бейлерімен, II Ислам Герей ханның қарсыластарымен, көптеген Кавказ билеушілерімен дипломатиялық келіссөздер жүргізе бастады. Мұрат Герей өзінің лауазымының сыртқы кереметіне қарамастан Астрахан дуан басы кінәз Ф.М.Лобанов пен оған бекітілген дуан басылар Р.М.Пивов пен М.И.Бурцовтың тұрақты бақылауында болды. Мұрат Герейдің ноғай мырзаларын қабылдауы, олармен келіссөздері, марапаттары туралы сұрақтары, қала сыртындағы сапарлары, тіпті мешітке баруы Пивов пен Бурцовтың қатысуымен, сүйемелдеуімен және рұқсатымен өтті. Ноғай Ордасының биі Ұрыс өз қол астындағылармен бірге орыс патшасына бодандық беруге мәжбүр болды және Астраханға кепілгерлерді жіберді. 1586 жылдың күзінде Мұрат Герей аға-бауыры Сағадат Герей мен Сафа Герейді Астраханға шақырды. Сағадат Құмықстаннан Астраханға келді, ал оның інісі Сафа Мәскеу үкіметімен тығыз байланыстан бас тартып, Шеркесия мен Кіші Ноғай Ордасында көшіп-қонып жүруін жалғастырды. 1586 жылдың соңы – 1587 жылдың басында Мұрат Герей ақсүйектері және орыс садақшыларымен Астраханнан Құмықстанға Тарқы шамхалының қызына үйленуге аттанады. Мұрат Астраханда орынбасары ретінде үлкен ағасы Сағадат Герейді қалдырады. 1587 жылдың басында Мұрат Герей Дағыстаннан Астраханға үйленбей, Тарқы шамхалын Ресей бодандығына өтуге көндіре алмай оралады. Сол 1587 жылдың күзінде Сағадат Герей Астраханда кенеттен қайтыс болды. Сағадаттың жесірі Ертуған Мұрат Герейге екінші рет тұрмысқа шығады. 1588 жылы сәуірде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болғаннан кейін Османлы сұлтаны III Мұрат оның бауыры II Ғазы Герейді (1588–1607) жаңа хан етіп тағайындайды. Бақшасарайда хан тағына отырған ІІ Ғазы ханзадалар Мұрат пен Сафа Герейге, бұрын Қырымнан қашып кеткен көптеген татар ақсүйектері мен мырзаларына хабар жіберіп, оларды кері қайтуға шақырады. 1588 жылы мамырда Сафа Герей татар және ноғай мырзаларының үлкен тобымен Бақшасарайға келген соң, жаңа нұреддин болып тағайындалады. 1588 жылы маусымда орыс елшісі И.Судаков-Мясныймен жасырын кездесуінде нұреддин Сафа Герей ағасы Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтінді, сонда жаңа хан II Ғазы Герей оны қалғай етіп тағайындауға уәде берді. 1588 жылы тамыз және желтоқсан айларында II Ғазы Мәскеуге елшіліктерін жіберіп, Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтінді. Мәскеу үкіметі Мұрат Герейді Астраханда ұстап тұрмағандығын және оған Астраханда қалу немесе Қырымға оралу таңдауын беріп жатқанын мәлімдеді. 1589 жылы ақпанда патша үкіметінің бұйрығымен Мұрат Герей Ресей мемлекетінің астанасына екінші рет сапарға шықты. Әйелі, өгей ұлы Құмық Герей және үлкен делегациямен бірге Мәскеуге келгенде, оны бояр думасының көрнекті мүшелері қарсы алды. Алдымен оны қазынашы Иван Васильевич Траханиотов, думдық ақсүйек Михаил Андреевич Безнин, содан кейін боярлар кінәз Т.Р.Трубецкой, кінәз Ф.Д.Шастунов және окольничий Иван Михайлович Бутурлин қарсы алды. Сол кезде Ресей астанасында болған қырымдық хабаршы Қазан аға Мұрат Гереймен кездесіп, Астраханға еріп баруға рұқсат алады. 1589 жылдың көктемінде Мұрат Герей Мәскеуден Астраханға босатылды. Оған жаңа хан II Ғазы Гереймен қатынас орнатуға және өзінің адамын Қырымға «жаңалықтар үшін» жіберуге рұқсат етілді. Жаз бен күзде ІІ Ғазы Мәскеуге екі елшілік жіберіп, патша үкіметінен інісі Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды сұрайды. Қараша айында патшаның ресми қабылдауында Қырым елшісі Аллаш баһадүр хан атынан ханзаданы отанына босатуды сұрап, Мұрат Герейдің өзі Қырымға қайтқысы келетінін, бұл туралы ағасына жазғандығын айтты. 1590 жылдың жазында Мұрат Герей Мәскеуге үшінші рет келді. 13 маусымда оны патшаның өзі Грановит палатасында қабылдады. Ресми қабылдауда ықпалды патшалық ақсүйектер, бояриндер Богдан Юрьевич Сабуров және окольничий кінәз Федор Иванович Хворостинин, боярмн кінәз Никита Романович Трубецкой және боярин кінәз Дмитрий Иванович Хворостинин қатысты. 21 шілдеде Мұрат Герей өгей ұлы және әйелімен бірге астанадан Астраханға босатылып, патша қолбасшылары мен әскери қызметшілерімен бірге келді. 1591 жылдың көктемінде Мұрат Герей өгей ұлы және інісі Құмық Гереймен бірге Астраханда кенеттен қайтыс болды. Орыс жылнамалары олардың өліміне уллары бар адамдарды жіберген деп қырымдықтарды айыптады. Қырымдықтар өз тарапынан Ресей үкіметін дәл осылай айыптады. ## Сілтеме * Виноградов А. В. Русско-крымские отношения в 1570—1590-х гг. в контексте династического кризиса Гиреев 274
Жандос — Абай облысы Бесқарағай ауданы, Беген ауылдық округі құрамындағы ауыл. ## Географиялық орны Аудан орталығы - Бесқарағай ауылының солтүстік-батысында 59 км-дей жерде орналасқан. ## Дереккөздер
II Ғазы Герей, Боран Ғазы (қырымтат. II Ğazı Geray; Bora Ğazı Geray) — 1588-1596 және 1596-1607 жылдары Герей әулетінен шыққан Қырым ханы (1596 жылы оның билігі I Фатих Герейдің келуімен қысқа уақытқа үзілді). Қырым ханы I Дәулет Герейдің ұлы, II Ислам Герейдің бауыры әрі мұрагері. ## Өмірбаяны Ханзада Ғазы Герей әкесі Дәулет хан жасаған көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1569 жылы осман-татар әскерінің Астраханға қарсы сәтсіз жорығына қатысты. 1578 жылы ағалары Әділ және Шақай Мүбаракпен бірге Қырым хандығы жасақтарының Сефевилер иелігіне жорығына қатысты, онда ханзадалар Осман түріктерімен қызылбастарға қарсы бірлескен әскери әрекеттерге қатысты. 1578 жылы қарашада Ширвандағы Ақсу өзені бойындағы шайқаста Қырым атты әскері Иран әскерінің басым күштерінен жеңіліп қалды. Ғазы Герейдің үлкен ағасы қалғай Әділ Герей келесі жылы тұтқынға түсіп, келесі жылы өлім жазасына кесілді. 1579 жылы Ғазы Герей II Мехмет ханның Дағыстан мен Ширванға жасаған жаңа әскери жорығына қатысты. Ғазы Герейдің жасағы Баку маңында қызылбастарды талқандады. Үлкен олжа мен көптеген тұтқындарды қолға түсірген II Мехмет хан Османлы түріктеріне көмектесу үшін Ғазы Герей басқарған екі мың татар жасағын қалдырып, өзі Қырымға оралды. Түрік бас қолбасшысының бұйрығымен Ғазы Герей Әзірбайжандағы жаңа Османлы иеліктерін қорғауды басқарды. Ханзада жаңа жаулап алған қалаларды қорғап қана қоймай, Сефевид әскерінің қысқы тұрағын талқандады, осы үшін Осман сұлтанының алғысына ие болды. 1581 жылы көктемде кезекті жорығы кезінде Ғазы Герейді қызылбастар тұтқынға алды. Сефевидтердің қолбасшысы Хамза мырза ханзаданы Аламут бекінісіне қамауды бұйырды. Қызылбастар Ғазы Герейге шаһтың қызметіне өтуді және Осман түріктерімен соғысуды ұсынды. Мұхаммед Худабенде шаһ оны қызына үйлендіріп, әскермен қамтамасыз етіп, Ширван әміршісі етіп тағайындауға уәде берді. Алайда ханзада үзілді-кесілді бас тартты. Парсы тұтқынында Ғазы Герей жеті жыл болды. 1587 жылы Ғазы Герей екі түрмешіге пара беріп, Аламуттан түрік иеліктеріне қашып кетті. Қырым ханзадасы Ерзурумға келіп, ирандықтарға қарсы әскери әрекеттерге қатысты. Содан соң Ғазы Герей Ерзурумнан Ыстанбұлға келіп, оны III Мұрат сұлтан (1574-1595) үлкен құрметпен қарсы алып, Қырым ханы етуге оған уәде берді. ## Бірінші рет таққа отыруы 1588 жылы сәуірде II Ислам хан қайтыс болғаннан кейін Османлы сұлтаны III Мұрат оның інісі Ғазы Герейді жаңа хан етіп тағайындады. Сәуір айының соңында Ғазы Герей Балаклаваға келді. Оның басқа ағасы қалғай Алып Герей өзін хан деп жариялап, әскермен Ақкерманда болды. Селәмет пен Шақай Мүбарак ханзадалар өз әскерлерімен Орқапы мен Керішті қорғады. Ғазы Герей барлық ағайын-бауырларына әскерлерін әкетіп, астанаға келсін деген бұйрық жіберді. 27 сәуірде Бақшасарайға кіріп, салтанатты түрде хан тағына отырды. Өз бетімен жаңа хан деп жариялаған қалғай Алып Герей Түркияға, тағы бір ағасы нұреддин Шақай Мүбарак Герей Шеркесияға қашып кетті. II Ғазы Герей Астраханда тұратын інілері Мұрат пен Сафа Герей ханзадаға шабарман жіберіп, Қырымға қайтып оралуға шақырды. 1588 жылы маусымда Сафа Герей мен мансұр мырза Арсланай Дивеев он мыңдық ноғай әскерімен Қырымға оралды. Сафа Герейдің анасына үйленген Ғазы Герей хан оны өзінің асырап алған ұлы және нұреддин деп жариялады. Алғашында ІІ Ғазы інісі Селәмет Герейді қалғай, ал II Мехмет ханның ұлы — інісі, Сафа Герейді нұреддин етіп тағайындады. Көп ұзамай ханның туыстары арасындағы қарым-қатынас нашарлады. Селәмет Герей қалғай әкесі II Мехметті өлтіргені үшін Сафа Герей кегін алуы мүмкін деген үреймен, Кефеге қашады. Ғазы хан Кефе пашасынан інісі Селәметті тапсыруды талап етті, бірақ соңғысы Ыстанбұлға жіберілген болатын. Ғазы Герей басқа бауыры Фатих Герейді жаңа қалғай етіп тағайындайды. 1591 жылы Сафа Герей қайтыс болғаннан кейін II Ғазы хан өзінің басқа інісі, бұрынғы Қырым қалғайы Әділ Герейдің ұлы Бақыт Герейді жаңа нұреддин етіп тағайындайды. II Ғазы Герей таққа отырғаннан кейін бірден елдегі саяси дағдарысты еңсеру шараларын қолданып, жауласқан бей руларын татуластыруға және II Мехмет Герей ханның өліміне кінәлілерді жазалауға кірісті. Сондай-ақ, ол ақсүйектермен қарым-қатынаста тәуелсіз болу үшін хан ұланын айтарлықтай күшейтті. 1589 жылдың қыркүйегінде Ғазы хан оңтүстік поляк-литва иеліктеріне қарсы үлкен жорық жасап, Львов пен Тарнополь маңын ойрандады. Қайтар жолда қырымдықтар Запорожье казактарына қарсы Днепр өткелінде қиян-кескі шайқасқа төтеп берді. Сол жылы ханзада Шақай Мүбарак Герей бауыры Ғазы ханның поляк иеліктеріне қарсы жорыққа кеткенін пайдаланып, Шеркесиядан Қырымға өтіп, хан тағын басып алуға әрекеттенді, бірақ ойлағаны болмады. 1596 жылы Ғазы Герей хан Ыстамбұлдағы османдық уәзірдің айла-шарғысының кесірінен інісі Фатихтың әрекетімен тақтан қысқа уақытқа айырылып қалды. Сол жылы Қырымға оралған соң төңкеріске қатысқандардың барлығына қатал жаза қолданды. І Фатих Герей тоғыз ұлымен бірге өлтірілді. Фатих Герей тағайындаған жаңа қалғай Бақыт Герей мен нұреддин Дәулет Герей де өлтірілді. Речпосполита маңайына әскери жорықтар жүргізіп, Швециямен хат-хабар алысып жүрген Ғазы Герей хан билігінің басынан бастап орыс патшасы Федор Иоанновичпен бейбіт өмір сүріп, тіпті оған достық хаттар да жазған. Алайда 1591 жылдың жазында Ғазы Герей Мәскеуге қарсы үлкен жорық жасады. Жорыққа қалғай Фатих Герей мен нұреддин Сафа Герей қатысты. 150 мыңдық татар-ноғай әскерінің басында хан оңтүстік орыс иеліктеріне басып кірді. Ғазы Герей өз сарбаздарының алға жылжуын бәсеңдетпес үшін және күштерін бытыратпау үшін жол бойында жау жерін тонауға тыйым салды. 1591 жылы 3 шілдеде Қырым ханы Ока өзенінен (Кашира мен Серпухов арасы) өтіп, Мәскеуге аттанды. Осы жолда қырымдықтар Пахра өзенінде дуан басы кінәз Владимир Иванович Бахтеярова-Ростовский басқарған шағын атты әскер жасағын оңай жеңді. 4 шілдеде таңертең Қырым ордасы Мәскеуге жақындады, онда болашақ Донской монастырының аймағында оны күшейтілген гуляй-городта жиналған патша әскері қарсы алды. Ғазы Герей ханның өзі Котлы ауылында тұрақтап, сол жерден орыс әскері орналасқан жерлерге шабуыл жасау үшін алдыңғы қатарлы татар жасақтарын жіберді. Мәскеу дуан басылары жаудың барлық шабуылдарын артиллерия мен мылтық атыстарының көмегімен тойтарып отырды. 5 шілдеге қараған түні орыстар артиллериялық оқ жаудырып, хан тұрағына шабуыл ұйымдастырды. 6 шілде күні таңертең тұтқынға түскен орыс барлаушысының Новгородтан үлкен әскердің келгендігі жайлы жалған хабарына сенген Ғазы Герей Мәскеуден оңтүстікке қарай асығыс шегінуге кірісті. Қырымдықтар арбалы керуендерінің көп бөлігін тастап қашады. Орыс атты әскер жасақтары шегініп бара жатқан жауды қуып жетіп, оларды Ока өзенінің бойындағы Серпухов деген жерде қуып жетіп, Тулаға дейін айдады, жолда жүздеген қырымдықтарды қырып, тұтқынға алды. Тула, Михайлов және Пронск төңірегінде бөлек татар «қосындары» талқандалды. Орыс атты әскер жасақтары шегініп, рухы әлсіреген татар ордасын «Далада да» қуып, арттарынан қалмады. Соңғы шайқастарда Ғазы ханның өзі қолынан жараланды, бірақ өз әскерінің үштен бірін құтқарып, Қырымға жеткізді. 2 тамызға қараған түні хан Бақшасарайға келді. Ханның інілері Сафа Герей мен Бақыт Герей ханзадаларда жараланды. 1592 жылдың көктемінде қалғай Фатих Герей мен нұреддин Бақыт Герей оңтүстік орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық жасады. Қырым татарларының 40 мың адамдық ордасы Михайловский, Рязань, Тула, Дедиловский, Кашира, Веневский болыстарын талқандап, көптеген тұтқындарды алып кетті. Мәскеу түбіндегі жеңіліске ұшырағаннан кейін II Ғазы Герей патша Федор Иоанновичке достықты жаңғырту туралы хат жазып, тіпті оның қырымдары бір мезгілде Ресейдің оңтүстік аймақтарына жиі шабуыл жасағанымен, Осман мемлекетінен толық тәуелсіздік жариялау ниетін мәлімдеді. Османлы сұлтаны III Мұрат көбіне Молдоваға, Валахияға немесе Мажарстанға көтерілісші халықтарды тыныштандыру үшін жіберген Ғазы Герей сұлтанның рұқсатымен 1594 жылы жазда Ресей мемлекетімен бейбіт келісімге келіп, патша үкіметінен 10 мың рубль және басқа да көптеген сыйлықтар алды. Содан бері ақша сәлемдемелерінің арқасында Василий Шуйский патшаның заманына дейін Ресей патшалығымен достық қарым-қатынаста болды. Ғазы Герей Ыстанбұлда үлкен беделге ие болды, өйткені ол түрік әскерлерін бірнеше рет, әсіресе Мажарстан жорықтарында аман алып қалған болатын. 1594 жылы жазда Ғазы Герей хан сұлтанның бұйрығымен 80 мыңдық татар ордасымен Мажарстанға алғашқы жорығын жасады. Шілдеде хан Мажарстанға келіп, уәзір Синан пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен бірігеді. Қырым ханы Рааб бекінісін қоршау кезінде түріктерге көмектесті. Содан кейін түріктерден бөлек әрекет еткен Қырым әскері Тата мен Коморн қамалдарын қоршауға алып, басып алды. Көп ұзамай Ғазы Герей түрік уәзірі Синан пашамен жанжалдасып, әскерімен бірге Мажарстаннан Қырымға шегініп, түріктерге көмектесу үшін он мың ноғай сарбаздарын қалдырады. Осы кезде Осман империясының вассалдық кінәздіктері Валахия мен Молдовада түрік билігіне қарсы көтеріліс басталады. Қырым ханы Ғазы Герей Мажарстан жорығынан келе жатып, Дунай кінәздіктерінің ішкі істеріне араласуға шешім қабылдады. Ол Портқа Молдавия тағына нұреддин Бақыт Герейдің ұлы Қырым ханзадасы Әділ Герейді отырғызуды ұсынды. Ғазы Герей татар ордасымен Валахияға басып кіріп, онда көтерілісшілермен болған шайқастардың бірінде оқтан ауыр жараланады. Жараланған хан әскерімен Силистриге шегініп, ол жерден 1595 жылдың көктемінде Қырымға оралады. 1595 жылы күзде Ғазы Герей қалың әскерімен Молдавияға жорық жасайды. Поляк патшасы III Сигизмунд Ваза Молдоваға әскер жіберді, ол билеуші Арон Тиранды биліктен алып, Иеремия Мовиланы кінәз тағына көтерді. 19-20 қазанда Цецора маңында Қырым ордасы (25 мың адам) жаудың барлық шабуылдарын сәтті тойтара алған нығайтылған арбалы керуенді паналаған шағын поляк әскеріне (7300 адам) шабуыл жасады. Ғазы Герей Польшаның бас қолбасшысы Ұлы Гетман тағайындалған Ян Замойскимен бейбіт келіссөздерге кірісіп, поляк қолшоқпары Иеремия Мовиланы жаңа билеуші ретінде мойындап, Молдовадан әскерлерін шығаруға уәде берді. 1596 жылы жаңа Осман сұлтаны III Мехметтің бұйрығымен Қырым ханы Ғазы Герей әскер жинап, Мажарстанға қарсы тағы бір жорық жасады. Алайда, жолда Ғазы Герей негізгі күштерімен Валахияда тоқтап, әскердің бір бөлігін інісі қалғай Фатих Герейге бөліп беріп, оған Мажарстанға баруды бұйырды. Ханның өзі бүлікшіл Валахия белеушісі Михай Батылды тақтан тайдырып, оның орнына Симеон Мовиланы отырғызуға шешім қабылдады. Қалғай Фатих Герей 20 мыңдық татар әскерімен Мажарстанда түрік әскерімен бірігіп, Егер бекінісін алуға қатысып, Аустрия әскерін талқандауда үлкен рөл атқарды. Қырым ханы Ғазы Герейге өшпенділікпен қарайтын жаңа бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанды қалғай Фатих Герейді жаңа хан етіп тағайындауға көндірді. Алғашында Фатих Герей ұсынысты қабылдамай жүрді, бірақ бас уәзір оны хан титулын қабылдауға көндірді. Осы уақытта Ғазы Герей Валахиядан Қырымға келгенде сұлтаннан лауазымынан айырылғандығы туралы жарлығын алды. Тақтан тайдырылған хан кемеге отырып, Ыстанбұлға бет алды, бірақ теңіздегі қатты дауылдың салдарынан Синопта түсіп қалды. Фатих Герей хан тағында бірнеше ай ғана отырды. Осы кезде бас уәзір Қожа Синан паша сұлтанның қаһарына ұшырап, қызметінен босатылды. Жаңа бас уәзір болып Дамат Ибраһим паша тағайындалды, ол сұлтанды Ғазы Герейді хан тағына қалпына келтіру туралы жарлыққа қол қоюға көндірді. Ғазы Герей Кефеге келіп, хан тағына құқығын жариялады. Алайда оның інісі Фатих Герей тақты ағасына беруден бас тартты. Сұлтанның жарлығы бар бақталас ағайындар шариғат сотына жүгінеді. Қырым бас мүфтиі Азақи эфенди дауды Ғазы Герейдің пайдасына шешті. Фатих Герей Қырымнан Шеркесияға қашуға мәжбүр болды. ## Екінші рет таққа отыруы 1597 жылдың жазында Фатих Герей ағасы Ғазы Герейдің жоқтығын пайдаланып, жақтастарымен бірге Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алуға әрекеттенеді. Ғазы Герей көп әскермен Днепрдің төменгі ағысынан қайтып, Бақшасарайға жақындағанда, Фатих Герей Кефеге қашады. Көп ұзамай Фатих Герей ағасымен татуласуға шешім қабылдады және Ғазы Герейдің қонысына келгенде, сол жерде опасыздықпен өлтірілді. Ханның бұйрығымен Фатих Герейдің бүкіл отбасысы қырылды. Фатихтың жақтаушысы қалғай Бақыт Герей де өлтірілді. Екінші рет хан тағына отырған Ғазы Герей бауыры Селәмет Герейді қалғай етіп тағайындады, ол көп ұзамай Түркияға қашады. Дәулет Герей (II Сағадат Герейдің ұлы) нұреддин болды, ол көп ұзамай қызметінен алынып, кейін өлім жазасына кесілді. 1601 жылы Селәмет Герей Қырымнан қашқаннан кейін жаңа қалғай Тоқтамыс Герей, ал оның інісі Сефер Герей нұреддин болды. 1598 жылдың жазында Османлы сұлтанының бұйрығымен Ғазы Герей хан Мажарстанға екінші жорығын жасады. Сатыржы Мехмет пашаның қолбасшылығындағы түрік әскерімен қосылған Ғазы Герей Трансильваниядағы маңызды Варад бекінісін қоршауға алып, басып алды. Сол жылдың күзінде Қырым ханы әскерін Самборға апарып, өзі Систрияға келді. 1599 жылдың күзінде Ғазы Герей татар ордасымен бірге Қырымға оралды. 1601 жылы маусымда Ғазы Герей өзі сайлаған нұреддин Дәулет Герейдің қастандығын басып тастады. Шырын бейі Құрлы Герей Дәулет Герейге ханды өлтіріп, хан тағына отыруға көмектесемін деп екеуі келісті. Құрбан айт күні Ғазы Герейдің бұйрығымен хан ұландары нұреддин Дәулет Герей мен Шырын бейін атып өлтірді. Дәулет Герейдің інілері Мехмет пен Шаһин Герей ханзадалар Түркияға қашты. Ғазы Герейдің інісі қалғай Селәмет Герей қастандыққа қатысы бар деген күдікпен Қырымнан Ақкерманға, одан түрік иеліктеріне қашты. 1602 жылдың күзінде Ғазы Герей Мажарстанға үшінші жорығын жасады. Хан Мажарстанның Печ қаласында қыстап шығуға шешім қабылдады. 1603 жылдың көктемінде Қырым әскерлері түріктермен бірге соғыс қимылдарына қатысты. 1603 жылы Ғазы Герей түрік әскерінің басып кіруінен қауіптеніп, Речпосполита патшасы III Сигизмунд Вазамен келіссөздерге кірісіп, одан бекіністер салуға көмектесуін және Қырымға атыс қаруын жіберуді сұрайды. Алайда 1603 жылы желтоқсанда Османлы сұлтаны III Мехмет қайтыс болып, оның 13 жасар ұлы I Ахмет жаңа сұлтан болып жарияланды. Ғазы Герей Портамен татуласып, түріктерге көмектесу үшін үлкен ұлы қалғай Тоқтамыс Герей бастаған әскерлерінің бір бөлігін Мажарстанға жібереді. 1607 жылдың күзінде Ғазы Герей Шеркесияның шетіндегі Қобанның жоғарғы ағысында оның бұйрығымен салынған Солтүстік Кавказдағы Ғазыкермен бекінісіне келді. Мұнда хан Кабарда, Құмықстан және Солтүстік Дағыстан билеушілерінің антын қабылдап, қыстап қалды. ІІ Ғазы Герейге ашуланшақтық және ырық бермейтін мінезі үшін халықта Боран (қырымтат. Bora) деген лақап атқа ие болды. 55 жастағы II Ғазы Герей 1607 жылы шабан айында (21 қараша – 20 желтоқсан) Темрүк қаласында обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді. ## Әдеби іс-әрекеті II Ғазы Герей ғажайып ақын ретінде танымал, Ғазаии (қырымтат. Ğazaiy) лақап атын пайдаланған. «Раушан мен бұлбұл», «Кофе мен шарап» өлеңдерінің, «Долаб» меснеуінің және көптеген бәйіттер мен ғазалдардың авторы. Оның шығармалары хан дәуіріндегі қырым татар әдебиетінің үздік үлгілерінің бірі болып саналады. Ортағасырлық мұсылман поэзиясының дәстүрлі ерекшелігі — оның ғибадатты сипаты. Ғазы Герейдің көптеген өлеңдері оның көзқарасын, тілектерін, өсиеттерін жеткізді. " ... Тағдырдың сәнді киіміне сенбе, Тағдырмен айқасқан арыстандар, қазір қайда? Тек күндеріңді немқұрайлы өткізбе, Күшің бар болғанда, ерік-жігерің болса - бар... " ## Дереккөздер ## Әдебиет * Гайворонский О. «Созвездие Гераев». Симферополь, 2003. * Гайворонский О. «Повелители двух материков». Том I. Крымские ханы XV—XVI столетий и борьба за наследство великой орды. Киев-Бахчисарай, 2007 г. ISBN 978-966-96917-1-2, С. 311—349
Ертіс су шаруашылығы бассейні, Қазақстанда Орал, Арал, Сырдария, және Ембі бассейндерімен бірге көптеген су ресурстарын қамтып ұшырады. Бұл бассейн өзіндік экосистемаларды орналастыруда, қазына табу, су арналарын жеткізу және тамақ үшін ауыстыруда маңызды рөл атқарады. Ертіс су шаруашылығы бассейнінің уақытша жауапкершілігі мен тиімді қолдау көрсету өндірісі, экологиялық сақтау жаттығушыларының өнімі мен пайдалануы үшін маңызды. ## Ірі көлдері ## Ең ұзын өзендері ## Дереккөздер
Грачи — Абай облысы Бесқарағай ауданы, Жетіжар ауылдық округі құрамындағы ауыл. ## Географиялық орны Аудан орталығы - Бесқарағайдан батысқа қарай 61 км-дей жерде. ## Дереккөздер
Қарабаш — Абай облысы Бесқарағай ауданы, Канонер ауылдық округі құрамындағы елді мекен. ## Географиялық орны Аудан орталығы - Бесқарағай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 9 км-дей жерде. ## Дереккөздер
Тоқтамыс Герей (қырымтат. Toqtamış Geray; 1589—1608) — 1607-1608 жылдары болған Қырым ханы. ## Өмірбаяны II Ғазы Герейдің үлкен ұлы әрі мұрагері. Қырым хандығында Османлы сұлтаны ІІІ Мұратпен келісім бойынша билік әкеден үлкен ұлына өтуі тиіс болғандықтан, Ғазы хан Тоқтамыс қалғай (мемлекеттің екінші тұлғасы) ретінде болашақ қызметіне дайындау үшін тағайындайды. 1607 жылы II Ғазы Герей обадан қайтыс болды, ал Тоқтамыс Қырым ханы болып сайланып, Қырымның ең жас ханы болды (I Ғазы Гереймен бірге). Төрт ай билік етті. Тоқтамыс Герей бұрынғы нұреддин әрі бауыры Сефер Герейді қалғай етіп тағайындайды. Тоқтамыстың тағайындалуын Османлы сұлтаны I Ахмет құптамады, ол II Ғазы ханды тым тәуелсіз деп санап, оның ұлымен араласпауды жөн көрді. Сондықтан Тоқтамыстың орнына Селәметті Қырым ханы етіп тағайындайды. Осыдан кейін Тоқтамыс сұлтанның шешімін өзгерту үшін 1608 жылы Ыстанбұлға келе жастқанда, жолда Селәметтің қалғайы Мехмет Гереймен шайқаста қаза табады. Тоқтамыспен бірге оның бауыры әрі қалғайы Сефер Герей де қайтыс болады. ## Дереккөздер * Гайворонский Алексей. Созвездие Гераев. — Ақмешіт, 2003
I Селәмет Герей (қырымтат. I Selâmet Geray) — 1608-1610 жылдары Қырым ханы болған Герей әулетінің өкілі, Қырым ханы I Дәулет Герейдің кенже ұлы, Тоқтамыс Герейдің ағасы әрі мұрагері. ## Өмірбаяны Үлкен ағалары Қырым ханы II Мехмет Герей мен қалғай Алып Герей арасындағы қақтығыста Селәмет Герей соңғысының жағына шықты. 1581 жылы ағайынды Селәмет пен Алып Герей үлкен ағасы Қырым ханы Мехмет Гереймен жанжалдасқан соң Қырымнан қашып кетеді. Ханзадалар ханның әрекетіне Османлы сұлтаны III Мұратқа шағымдану үшін түрік иеліктеріне барады. Алайда, жолда оларды украин казактары тұтқындап, Шеркеске алып келеді. Қырым ханы Мехмет Герей казактарға елші жіберіп, қашқын бауырларын қайтарып алу үшін оларға үлкен төлем ұсынады. 1582 жылдың көктемінде Алып пен Селәмет Герей ханзадалар босатылып, поляк елшілігімен бірге Ыстанбұлға барып, онда олар сұлтан сарайында қолдау тапты. Сол жылдың күзінде Қырым ханы Мехмет Герей інілерімен татуласып, олардың Қырымға қайтуына рұқсат береді. Алып Герей қалғай лауазымын алады. 1584 жылдың көктемінде Қырым ханы Мехмет Герей көп әскер жинап, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алады. Османлы сұлтаны ІІІ Мұрат Мехмет Герейді биліктен алып, жаңа Қырым ханы етіп Түркияда ұзақ өмір сүрген бауыры Ислам Герейді тағайындады. II Ислам Герей түрік жасағымен Кефеге келеді. Қалғай Алып Герей інілері Селәмет, Мүбарак және Фатих Гереймен бірге Ислам Герей жағына өтеді. Шонжарларының қолдауынан айырылған Мехмет Герей отбасымен және бірнеше жақтаушыларымен бірге Ноғай Ордасына қашады. Оның соңынан Алып, Шақай Мүбарак, Селәмет Герей ханзадалары қууады. Орқапы төңірегінде тақтан айырылған Қырым ханы Мехмет Герей ұсталып, өлтірілді. 1584-1585 жылдары Қырым ханы Ислам Герей мен інісі әрі Мехмет Герейдің үлкен ұлы Сағадат Герей арасындағы күрес кезінде Селәмет Герей біріншіні қолдады. 1588 жылдың көктемінде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болғаннан кейін қалғай Алып Герей өзін жаңа хан деп жариялап, әскерін Ақкерманда орналастырды. Алып Герейді қолдаған Селәмет Герей Орқапы мойнағын күзетеді. Сәуір айында Османлы сұлтаны жаңа Қырым ханы етіп тағайындаған Ғазы Герей Қырымға келеді. Ғазы Герей Бақшасарайды басып алып, ханның астанасына барлық ағайын-бауырлардың оған келуін талап етеді. Өмірі үшін қауіптенген қалғай Алып Герей Түркияға қашса, нұреддин Шақай Мүбарак Герей Шеркесияны паналайды. Селәмет пен Фатих Герей бұйрыққа мойнсұнып, Бақшасарайға жиналады. II Ғазы Герей билігі тұсында Селәмет Герей Мехмет Герейді өлтірудегі кінәсін мойындап, кешірілді, тіпті қалғай болып тағайындалды. Бір айдан астам уақыт қалғай болып қызмет етті. 1588 жылы маусымда ханзада Сафа Герей (Мехмет Герейдің ұлдарының бірі) және көптеген қырым және ноғай мырзалары Ғазы Герейдің кешіріміне ие болып, Қырымға оралды. Көп ұзамай Сафа Герей мен Селәмет Герей арасында жанжал туындайды. Қалғай Селәмет Герей мен Әли-бей Шырын мырза өз өмірлеріне қауіптеніп, Кефеге қашады. Сол кезде Селәмет Герейдің өзі былай деді: «Мен ханнан емес, дұшпандарымнан қаштым: ханға Сафа Герей сұлтан мен Арсланай мырза һәм көптеген ноғай мырзалар келді, бірақ біз Сафа Герей сұлтанның әкесін, Арсланай мырзаның ағасы Есен бейді өлтірдік қой... Ал өлімнен кім қашпас еді!». Қырым ханы Ғазы Герей қашқындарды беруді талап етті, бірақ Кефе пашасы одан бас тартты. Жаңа қалғай болып басқа бауыры Фатих Герей тағайындалды. 1596-1601 жылдары I Фатих Герейдің тұсында және II Ғазы Герейдің екінші билігінің басында Селәмет Герей қайтадан Қырымда қалғай дәрежесін иеленді, бірақ II Ғазы Герей I Фатих Герейдің сыбайластарын қудалағанда, ол елден екінші рет кетіп қалады. 1601 жылы маусымда Ғазы Герейдің бұйрығымен оның сақшылары Құрбан айт мерекесінде ханға қарсы қастандық дайындап жүрген нұреддин Дәулет Герей мен Шырын бейі Құтлы Герейді атып өлтіреді. Дәулет Герейдің інілері Мехмет пен Шаһин Герей ханзадалар Қырымнан Түркия мен Шеркесияға қашып кетеді. Ғазы Герей қалғай Селәмет Герейді сатқындық жасады деп күдіктене бастайды. Сол 1601 жылы қыркүйекте Селәмет Герей Қырымнан Ақкерманға қашып, ол жерден Осман империясына көшіп кетеді. Қырым ханы Ғазы Герей сұлтаннан қашқынды Қырымға жіберуді немесе өзі оны өлтіруді талап етеді. Сұлтан бас тартады, бірақ ханзаданы алыс жаққа жер аударып жіберемін деп уәде береді. Селәмет Герей Анадолыға жер аударылды, сол кезде сонда Қара Йазыджи мен Дели Хасан сұлтанға қарсы шықты. Қырым ханзадасы көтерілісшілерге қосылады. Көтеріліс жеңілгеннен кейін Селәмет сұлтаннан кешірім сұрап, кешірім алады. Оған өмір берілгенімен, бостандығынан айырылды — Селәмет Герей келесі жеті жылды Ыстанбұлдағы Жетіқала бекінісінде өткізді. 1607 жылдың аяғында Қырым ханы II Ғазы Герей қайтыс болып, өзінің үлкен ұлы әрі қалғайы Тоқтамыс Герейді мұрагер етіп тағайындайды. Бақшасарайдағы ірі Қырым бейлері Ғазы ханның еркін растап, Тоқтамыс Герейді жаңа хан етіп сайлайды. Бұл тағайындау Осман сұлтанымен келісілмеген болатын. 1608 жылдың көктемінде Ыстанбұлға Қырым елшілігі келіп, сұлтан І Ахметке Тоқтамыстың хан тағына сайланғаны туралы хабардар етіп, оның тағайындалуын мақұлдауды сұрайды. Бірақ Осман падишасы тиісті жарлық шығарудан бас тартады. 1608 жылы сәуірде Жетіқалада жеті жыл түрмеде отырған 50 жастағы Селәмет Герей босатылып, Ыстанбұлға жеткізілді, сонда сұлтан І Ахмет оны Қырымның жаңа ханы деп жариялады. Қалғай болып Селяметтің інісі әрі майдандас серігі Мехмет Герей тағайындалды. Жаңа хан Қырымға теңіз арқылы, ал қалғай жаңа шерік жасағымен құрлықпен аттанды. Осы кезде Ғазы Герейдің ұлдары Тоқтамыс Герей хан мен Сефер Герей қалғай өз жақтастарымен құрлық арқылы Ыстанбұлға беттеді. Оңтүстік Буг өзенінің (татарлар оны Ақсу деп атайды) жағасында Мехмет Герей жаңа шеріктердің жасағымен бірге Ғазы Герейдің ұлдарына шабуыл жасап, олар сонда қаза тапты. Селәмет Герей Қырымға келіп, Бақшасарайға барып, хан тағына отырды. Қырым бейлері сұлтанның жарлығын орындауға мәжбүр болды. Билігін нығайтқан Селәмет Герей інісі Мехмет Герейді қалғай етіп тағайындаса, Шеркесиядан Қырымға келген басқа інісі Шаһин Герей нұреддин болды. Шаһин Гереймен бірге Жәнібек пен Дәулет Герей (Шақай Мүбарак Герейдің ұлдары) ханзадалар анасы Дүрбикемен бірге Қырымға оралды. Қырым ханы Селәмет Герей Дүрбикеге үйленіп, балаларын асырап алғандығын жариялады. 1609 жылы ағайынды Мехмет пен Шаһин Қырым ханы Селәмет Герейге қарсы сәтсіз қастандық ұйымдастырып, Қырымнан қашуға мәжбүр болды. Селәмет Герей өзінің асырап алған ұлы Жәнібек Герейді (1609-1610) қалғай, ал оның інісі Дәулет Герейді (1609-1610) нұреддин етіп тағайындайды. I Селәмет Герей екі жылдан сәл астам уақыт билік жүргізді, билік еткен кезде ешқандай қарсылық көрмей, ақсүйектермен тату болды. Ол тек өзінің қалғайы мен нұреддині — Мехмет пен Шаһин Герейлермен қақтығысты, бірақ басымдыққа ие болып, оларды Қырымнан Бұжаққа (Днестр мен Дунай өзендерінің арасындағы дала) ығыстырды. Селәмет Герей өзінен бұрынғылардың саясатын жалғастыра отырып, Ресей мен Польшаның шекаралас аймақтарына шапқыншылықтар ұйымдастырды. Қырым ханы Селәмет Герейдің ұрпағы көп болды. Біраз ерекшеліктерді қоспағанда, 1671 жылдан кейін билік еткен Қырым хандарының барлығы I Селәметтің ұрпақтары болды. 52 жастағы Селәмет Герей 1610 жылы мамырдың аяғында немесе маусымның басында қайтыс болды. Ол Бақшасарайдағы Хамушан орамында орналасқан дүрбеде (кесене) жерленген. Дүрбе сақталмай қалды. ## Әдебиет * Гайворонский Алексей. Созвездие Гераев. — Ақмешіт, 2003 ж. * Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 1, Киев-Бақшасарай, 2007 ж. ISBN 978-966-96917-1-2 * Олекса Гайворонский «Повелители двух материков», том 2, Киев-Бақшасарай, 2009 ж. ISBN 978-966-2260-03-8, ст. 23-35 ## Дереккөздер
Сафа Герей (қырымтат. Safa Geray; 1591 жылы қай.) — Қырым қалғайы (1584) және нұреддині (1588-1591), Қырым ханы II Мехмет Герейдің (1577-1584) ұлы. ## Өмірбаяны 1584 жылы Қырым ханы II Мехмет Герей Осман билігіне қарсы көтеріліс жасап, иран-түрік соғысына қатысудан бас тартып, түріктердің Кефе бекінісін қоршауға алды. III Мұрат сұлтан ІІ Мехмет Герейдің інісі II Ислам Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындап, үлкен түрік жасағымен Қырымға жібереді. Ислам Герей жаңа шеріктермен бірге Кефеге келгенде, оған көп ұзамай бауырлары Алып Герей, Шақай Мүбарак Герей және Селәмет Герей қосылды. Қырым ақсүйектері де II Ислам Герейдің билігін мойындады. Тақтан тайдырылған II Мехмет Герей хан отбасымен Қырымнан қашып, Кіші Ноғай Ордасынан пана, қолдау табуға үміттенеді. Алайда Орқапы маңында інісі қалғай Алып Герейге ұсталып, қолынан өлім құшты. Бірақ оның ұлдары Сағадат, Сафа және Мұрат қашып үлгеріп, Ноғай ұлыстарына жетеді. Сол 1584 жылы Сағадат Герей бауырлары Сафа және Мұрат Гереймен бірге 15 мыңдық ноғай әскерін жинап, ағасы II Ислам Герей ханға қарсы алғашқы жорығын жасады. Сағадат Герей Қырымға кіріп, Бақшасарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Ол бауырлары Сафа Герей мен Мұрат Герейді қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Тақтан тайдырылған II Ислам Герей хан Кефеге қашып, сол жерден Ыстанбұлдан көмек сұрайды. Османлы сұлтаны III Мұрат оған көмекке үш мың жаңа шеріктерін жібереді. Ислам Герей мен Алып Герей түрік әскерімен Индол өзенінің аңғарында болған шайқаста жеңіліске ұшыраған інілеріне қарсы жорыққа шығады. Сағадат Герей бауырларымен бірге Қырымнан Ноғай ұлыстарына шегінуге мәжбүр болады. Келесі 1585 жылы ноғай әскерін бастап Сағадат Қырымға қарсы екінші жорығын жасады, бірақ оны Алып Герей қалғай тоқтатып, тойтарыс берді. Сағадат Герей Кіші Ноғай Ордасының қолдауынан айырылған соң, Құмықстанға, ал інілері Сафа Герей мен Мұрат Герей Шеркесия мен Астраханға кетті. Сағадат Герей бұрыннан Қырым хандығымен жауласып келген Ұлы Ноғай Ордасынан және Дағыстандағы Тарқы шамхалынан қолдау табуға үміттенді. Мұрат Герей Астраханға келіп, сол жерден Ресей үкіметінен әскери-саяси көмек сұрап, патшаның шақыруы бойынша Мәскеуге келді. Сафа Герей Батыс шеркестердің (Жане) қолдауына үміттенді. Шеркесстаннан Сафа Герей дон және украин казактарымен хат алысып тұрды. Ағайынды Сағадат Герей мен Сафа Герей Ресей мемлекетімен келіссөздерге кірісті, ал олардың бауыры Мұрат Герей 1586 жылдың көктемінде Мәскеуге келгенде, оны патша Федор Иоанновичтің өзі үлкен құрметпен қабылдады. 1586 жылы қыркүйекте Астрахан наменгері болып тағайындалған ханзада Мұрат Герей астанадан Еділ бойымен Астраханға жіберілді. Аға-бауыры Сағадат пен Сафа Астрахан маңында ноғайлармен көшіп-қонуға рұқсат алды. 1586 жылдың күзінде ханзада Сафа Герей өзінің жақтастарымен (100 адамға дейін) Шеркесиядан Құмықстанға келді, онда ол үлкен ағасы Сағадат Герейге қосылды. 1586 жылы қазанда орыс өкіметі Мұрат Герейдің атынан Құмықстанға шабармандарын жіберіп, Сағадат пен Сафа ханзадаларды Астраханға шақырды. Сағадат Герей отбасымен Астраханға келді, ал оның бауыры Сафа Герей Ресей үкіметімен ынтымақтастықтан бас тартты. 1587 жылы Сафа Гирай Шеркесия мен Кіші Ноғай Ордасында болды. Сол 1587 жылдың күзінде Астраханда Сағадат Герей кенеттен қайтыс болды. 1588 жылдың көктемінде Қырым ханы II Ислам Герей қайтыс болды. Османлы сұлтаны III Мұрат жаңа хан етіп бауыры II Ғазы Герейді тағайындайды. Сонау 1587 жылдың жазында Ыстанбұлда болған Ғазы Герей інілері Сафа және Мұратпен хат алысады. 1588 жылы сәуірде жаңа хан II Ғазы Герей түрік жаңа шеріктерімен Ыстанбұлдан Қырымға келеді. Көп ұзамай ол Сафа мен Мұратқа шабармандарын жіберіп, оларды Қырымға қайтып келуге шақырып, оларға өз сарайында жоғары лауазымдарды беруге уәде етеді. 1588 жылы мамырда Сафа Герей Қырым татарларының маңызды делегациясымен Қырымға оралады, онда II Ғазы Герей оны нұреддин етіп тағайындайды. 1588 жылы маусымда орыс елшісі И.Судаков-Мясныймен жасырын кездесуінде нұреддин Сафа Герей ағасы Мұрат Герейді Астраханнан Қырымға босатуды өтініп, онда II Ғазы Герей оны қалғай етіп тағайындауға уәде береді. 1589 жылдың қысында Ғазы ханың тапсырмасы бойынша Ноғай мырза ұлыстарының ескі көшпелі қоныстарына көшіру жұмыстарын нұреддин Сафа Герей басқарады. Алдымен Араслан Дивеев мырза мен Есиней Дивеев мырзаның ұлдары ұлыстарымен (10 мың адамға дейін) қайтып келді. Алайда қырымдықтардың Үлкен ноғайлардың көшіп келу қол жеткізу әрекеті сәтті болмады. Донның сол жағында көшіп-қонып жүрген ноғай мырзалары ұлыстарымен (15 мың адамға дейін) Донның оң жағына өтіп, Қырым ханына бағынудан бас тартады. Сафа Герей нұреддин Қазы мырза Жақсысаттың көмегімен Үлкен Ноғай ұлыстарын Дондан өтуге күшпен мәжбүрлемек болады. Ноғай ұлыстарының бір бөлігі ғана қолға түседі, ал Үлкен ноғайлардың ұлыстары мен мырзаларының көпшілігі Астраханға қашады. 1591 жылы Сафа Герей II Ғазы Герей ханның Ресей патшалығына қарсы үлкен әскери жорығына қатысты. Маусым айында хан бастаған қырым татарларының орасан әскері оңтүстік орыс иеліктеріне кіріп, Мәскеуге қарай тез ілгерілей бастады. Патша үкіметі астана маңында орыстың қалың әскерін шоғырландырды. Орыс қолбасшылары Котлы ауылы маңындағы шайқаста Қырымның алдыңғы қатарлы жасақтарын талқандап, Коломенское ауылындағы хан тұрағына түнгі шабуыл ұйымдастырды. II Ғазы Герей хан Мәскеуге жаңа күштердің жақындағаны туралы ақпарат алған соң, Мәскеуден оңтүстікке қарай асығыс шегінуге кірісті. Орыс қолбасшылары атты әскер жасақтарымен кері шегініп келе жатқан Қырым әскерін қууып, жаудың негізгі күштерінен бөлініп кеткен жекелеген жасақтарын талқандап, құртты. Мәскеу жорығынан Қырымға оралған Сафа Герей нұреддин сырқаттан қайтыс болды. ## Сілтеме * Виноградов А. В. Русско-крымские отношения в 1570—1590-х гг. в контексте династического кризиса Гиреев. — С. 2
«Отандастар қоры» коммерциялық емес акционерлік қоғамы — шетелдегі және Қазақстан Республикасына көшіп келген этникалық қазақтарды қолдауды қамтамасыз ету үшін құрылған мемлекеттік ұйым. ## Тарихы 2017 жылы маусым айының 22-25 күндері Астанада өткен Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында Мемлекет басшысы Н. Назарбаев «Отандастар» қорын құрып, осы қор арқылы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығына шетелдегі ағайынмен байланыс жасауды міндеттеді. «Отандастар қоры» КеАҚ жарғылық капиталына мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2017 жылғы 13 қазандағы № 644 қаулысымен құрылды. Бір жылдан кейін, 2018 жылы «Отандастар қоры» өз жұмысын бастады. Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі мен Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі Қоғамның үлестері тең акционерлері болған (акциялар 50/50 пайыз болып бөлінді). Кейіннен қайта құрылуға байланысты Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің акциялары Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне берілді. Екі акционердің болуы тиімсіз болғандықтан, 2022 жылғы 31 қаңтарда ҚР Үкіметінің № 36 қаулысына сәйкес «Отандастар қоры» акцияларының мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығы толықтай Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне берілді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қарамағындағы 50 пайыз акциясы Сыртқы істер министрлігіне өтті. Қазіргі уақытта «Отандастар қоры» КеАҚ жалғыз акционері – Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі. ## Мақсаты мен міндеттері Қаулыға сәйкес Қоғам қызметінің негізгі мәні– шетелдік және Қазақстан Республикасына келген этникалық қазақтарды қолдау. Басты мақсат – әлем қазақтарын өзінің тарихи және этникалық отаны – Қазақстан төңірегіне біріктіру. Міндеттер: * Мәдени-гуманитарлық қолдау және этникалық бірегейлікті нығайту; * Шет елдердегі қазақ жастарымен жан-жақты қарым-қатынасты дамыту және оларды Қазақстанның оқу орындарында оқыту үшін жағдай жасау; * Шетелдегі отандастар арасында Қазақстанның жағымды имиджін арттыру мақсатында ақпараттық-консультациялық қамтамасыз ету; * Отандастарымыздың сұрақтары бойынша зерттеу-талдау жұмыстарын жүргізу; * Халықаралық ұйымдармен серіктестік байланыс орнату. ## Атқарылған жұмыстар (2019—2023) «Отандастар қоры» КеАҚ құрылғалы бері: * Қазақ мәдени орталықтарымен, қазақ қауымдастықтарымен, ҚР шет елдердегі мекемелерімен тұрақты негізде (құрылтайлар, кездесулер, конференциялар, семинарлар, онлайн және офлайн форматтағы іс-шаралар) жұмыс ұйымдастырылды. * Шетелдегі серіктестерімен бірге 8 «Abaı Úıi»мәдени-іскерлік үйі ашылды (Ресейдің Омбы қаласы, Өзбекстанның Ташкент қаласы, Түркияның Стамбул қаласы, Германияның Берлин қаласы, Украинаның Киев қаласы, Қырғызстанның Бішкек қаласы, Түркияның Алания қаласы, Германияның Залах қаласы).Шетелдегі қазақ мәдени орталықтарымен өзара ынтымақтастық туралы 70-тен астам меморандумға қол қойылды.Ұлттық дәстүрлерді ілгерілету бойынша онлайн-офлайн сыныптар құрылды (ұлттық ойындар, домбыра ойыны және т. б. бойынша курстар).«Отандастар қоры» КеАҚ (2019 ж.) жанынан Қандастарды ақпараттық қолдау орталығы құрылды. Орталықтың өңірлерде 14 фронт-офисі бар, оларға бүгінгі күні 22 мыңнан астам өтініш келіп түсті.Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды.Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Шетелдегі серіктестерімен бірге 8 «Abaı Úıi»мәдени-іскерлік үйі ашылды (Ресейдің Омбы қаласы, Өзбекстанның Ташкент қаласы, Түркияның Стамбул қаласы, Германияның Берлин қаласы, Украинаның Киев қаласы, Қырғызстанның Бішкек қаласы, Түркияның Алания қаласы, Германияның Залах қаласы). * Шетелдегі қазақ мәдени орталықтарымен өзара ынтымақтастық туралы 70-тен астам меморандумға қол қойылды.Ұлттық дәстүрлерді ілгерілету бойынша онлайн-офлайн сыныптар құрылды (ұлттық ойындар, домбыра ойыны және т. б. бойынша курстар).«Отандастар қоры» КеАҚ (2019 ж.) жанынан Қандастарды ақпараттық қолдау орталығы құрылды. Орталықтың өңірлерде 14 фронт-офисі бар, оларға бүгінгі күні 22 мыңнан астам өтініш келіп түсті.Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды.Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Шетелдегі қазақ мәдени орталықтарымен өзара ынтымақтастық туралы 70-тен астам меморандумға қол қойылды. * Ұлттық дәстүрлерді ілгерілету бойынша онлайн-офлайн сыныптар құрылды (ұлттық ойындар, домбыра ойыны және т. б. бойынша курстар).«Отандастар қоры» КеАҚ (2019 ж.) жанынан Қандастарды ақпараттық қолдау орталығы құрылды. Орталықтың өңірлерде 14 фронт-офисі бар, оларға бүгінгі күні 22 мыңнан астам өтініш келіп түсті.Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды.Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Ұлттық дәстүрлерді ілгерілету бойынша онлайн-офлайн сыныптар құрылды (ұлттық ойындар, домбыра ойыны және т. б. бойынша курстар). * «Отандастар қоры» КеАҚ (2019 ж.) жанынан Қандастарды ақпараттық қолдау орталығы құрылды. Орталықтың өңірлерде 14 фронт-офисі бар, оларға бүгінгі күні 22 мыңнан астам өтініш келіп түсті.Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды.Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * «Отандастар қоры» КеАҚ (2019 ж.) жанынан Қандастарды ақпараттық қолдау орталығы құрылды. Орталықтың өңірлерде 14 фронт-офисі бар, оларға бүгінгі күні 22 мыңнан астам өтініш келіп түсті. * Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды.Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Қандастарға «бір терезе» қағидаты бойынша Мемлекеттік қызмет іске қосылды. Қажетті құжаттар саны 46-дан 16-ға дейін, ал қызмет көрсету мерзімі 6 айдан 3 айға дейін қысқартылды. * Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Оқушылар мен студенттерге арналған білім беру лагерлері (Ақмола облысындағы «IQanat» мектеп-интернатының базасында «жазғы лагерь», Бурабай кенті) ұйымдастырылып, өткізілді. * Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Еліміздің тарихи жерлеріне «Қасиетті Қазақстан» экскурсиялары (Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Арыстан-Баб кесенесі, Түркістан облысындағы Қарашаш ана кесенесі, Маңғыстау облысындағы Бекет-ата мешіті, Алтын адамы табылған Есік қаласы, Көлсай көлдері, Қайыңды көлі, Алматы облысындағы Шарын каньоны, Абай Құнанбаев үйі және Абайдың әке-шешесі жерленген Абай облысы) өткізіледі. * Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі.Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Тұрақты негізде халықаралық әдеби-шығармашылық конкурстар, олимпиадалар, өнер фестивальдері, сондай-ақ «Әр қазаққа бір кітап!» акциясы өткізіледі. * Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді.2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Жоғары оқу орындарына, Болон процесі бойынша стипендиялық бағдарламаларға, дайындық курстарына мемлекеттік гранттар алу бойынша жан-жақты қолдау көрсетілді. * 2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды.5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * 2021 жылдың мамыр айынан бастап «Отандастар қоры» КеАҚ 5 жыл мерзімге ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектісі ретінде аккредитациядан өтіп, Білім және ғылым министрлігінің куәлігін алды. * 5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген).Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * 5 басым облыстың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен танысуға және қоныс аудару үшін неғұрлым қолайлы елді мекендерді таңдауға мүмкіндік беретін веб-платформа (www.erulik.kz) құрылды. Олар: Абай, Ұлытау, Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығына сәйкес «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың 2023 жылға арналған өңірлік квотасын облыстар арасында бөлу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 30 желтоқсандағы № 543 қаулысымен бекітілген). * Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде.Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Қазақстаннан тыс жерлерде тұратын отандастарды елдің қоғамдық өміріне тарту мақсатында «Qazalem» веб-платформасын әзірлеу жұмыстары жүргізілуде. * Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған.Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Түрлі деңгейдегі бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілермен жұмыс жолға қойылған. * Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * Көлемді зерттеу-талдау жұмыстары жүргізілді. * ## Басшылық «Отандастар қоры» КеАҚ Президенті Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің бұйрығымен тағайындалады. Басшылар * Нұртай Әбіқайұлы Әбіқаев (24.09.2018-12.04.2022) – Тұңғыш президенті * Абзал Сапарбекұлы (12.04.2022-19.04.2024) * Данияр Рамазанұлы Қадыров (19.04.2024 бастап қазіргі уақытқа дейін) Басшының орынбасарлары * Адуов Талғат Мүбаракұлы (24.09.2018-31.10.2020) – бірінші вице-президент * Мәди Манатбекұлы (20.12.2018-29.04.2019) - вице-президент * Сарбасов Мағауия Қанапияұлы (30.04.2019-30.07.2022) - вице-президент * Беркінбаев Олжас Уәлиханұлы (15.03.2023-10.07.2023) - вице-президент ## Құрылымы * Директорлар кеңесі * Ішкі аудитор * Корпоративтік хатшы * Президент * Вице-президент * Әкімшілік департаменті * Коммуникация және халықаралық ынтымақтастық департаменті * Ақпараттық-талдау департаменті * Шетелдегі қандастарды қолдау департаменті * Шетелдегі отандастарды қолдау департаменті ## Қоғамдық комиссия «Отандастар қоры» КеАҚ жанындағы Қоғамдық комиссия — шетелде тұратын этникалық қазақтар мен отандастарды қолдау саласында қоғамдық мүдделерді көрсету және білдіру мақсатында тұрақты жұмыс істейтін консультативтік орган. Қоғамдық комиссияның төрағасы – Мұрат Бақтиярұлы, саясаттану ғылымдарының докторы, қоғам қайраткері, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Әлеуметтік-мәдени даму және ғылым комитетінің бұрынғы төрағасы. Қоғамдық комиссияның құрамына мемлекет және қоғам қайраткерлері, ҚР Парламентінің депутаттары, ғалымдар, академиктер, саясаттанушылар және басқа да сарапшылар кіреді. ## Дереккөздер
Гварразардан қазына — Испанияның Гварразар қаласында табылған әйгілі қазына. 7 ғасырдағы вестготтық қолданбалы өнердің ең көрнекті ескерткіші. Ол вестготтық патшалардың шіркеуге сыйға тартқан бірнеше заттарынан тұрады — бірнеше тақсырлар, кресттер және брошьтер. ## Тарихы және орналасқан жері Мұсылмандық оккупация кезінде оны вестготтық діни қызметкерлер шіркеуге тиесілі аумақта жерлеген. Онда ол 1858 және 1861 жылдар аралығында Санта-Мария де Сорбасс монастырының аумағында, Толедодан бірнеше шақырым жерде орналасқан Гвадамура маңындағы Гуаррасар бағында табылған. Мың жылдан астам жер астында жатқан қазына кездейсоқ табылды — нөсер жаңбыр жерді шайып, Криспин есімді діни қызметкердің жерлеуімен бірге тас жәшіктің бетін ашты. Алтын бұйымдарды тапқан испандықтар оларды Толедо зергеріне апарады, ол дәлелденбегенімен, заттардың жартысын балқытуға жіберді. Қалғанын француз әскери қызметкері сатып алып, Парижге оралғаннан кейін оны Клуни мұражайына қайта сатты. Жергілікті тұрғындар қазуды жалғастырып, зергерлік бұйымдардың тағы бір тобын тапты, бұл жолы Испания патшайымы II Изабелладың қолына өтіп, мемлекет меншігіне айналды. Француз ғалымдары Реккесвинт пен Свинтила тәждерін қалпына келтіріп, олардың сыртқы түрін сәл өзгертті. Мысалы, қазіргі уақытта Реккисвинт тәжінің орталығы ретінде қызмет ететін крест бастапқыда тәуелсіз брошь болды. Испания үкіметі осы екі үлкен затты Парижден өз отанына қайтара алды, бірақ 1921 жылы Свинтиланың тәжі Мадридтегі мұражайдан ұрланып, әлі табылған жоқ. Басқа тәждің (торлы) фрагменті де жоғалып кетті. Париждегі Клуни мұражайынан басқа, қазынадан алынған заттар қазіргі уақытта Мадридтегі Ұлттық археологиялық мұражайда және Мадрид Паласио Реалының қазынасында сақтаулы. (Бүкіл қазынаның барлық көшірмелерін Толедода, вестготтық өнер мұражайында — Сан-Рим шіркеуінде көруге болады). ## Құрама Ең құнды заттар Реккесвинт пен Свинтила патшаларының есімдері жазылған екі үлкен тақия болды. Екеуі де алтыннан жасалып, інжу, жақұт, т. б. асыл тастар. 1921 жылғы осы тәждердің екіншісі мұражайдан ұрланған соң іздеуде. Үлеске сонымен қатар бірнеше кішігірім аспалы тәждер, аббат Феодосийдің диадемасы және 5 крест, соның ішінде епископ Люцийдің кресті мен крест кіреді. Көрсетілгендей, бірнеше белдіктер болды, бірақ олар да жоғалып кетті. Зергерлік бұйымдар ретінде бұл бұйымдар вестготикалық дәстүрді ғана емес, сонымен қатар Византия әсерін де көрсетеді. Инкляция техникасы типтік германдық болып табылады, ал басына киюге арналмаған тәж түрі Византиядан шыққан (негізгі мақала — бұл қазынадан табылған заттардың сипаттамасы бар сыйлы тәж). Әдіс — деп аталады «полихромдық стиль». ## Сілтемелер * Гвадамардың ресми сайтындағы тарих, испан. тіл * Мұрағат көшірмесі 13 қазанның 2007 Wayback Machine мұрағатында егжей-тегжейлі тарихы бар 2008 жылы 3 тәждердің ықтимал көрмесі туралы испандық мақала
Динара Бердімұрат (7 қазан 1986 жыл, Шымкент, Қазақ КСР) — Ұлт жанашыры, қоғам қайраткері, Балаларды қорғау қорының директоры ## Өмірбаяны * "Ақ алтын" мектебін үздікке аяқтады. * Халықаралық қазақ-түрік университеті түрік-ағылшын тілі мамандығын аяқтады. ## Шығармашылығы "Ұлт Жанашыры", "Ел Жанашыры" кітаптарының авторы. ## Марапаттары * “Намыс” төс белгісінің иегері. * Қазақстан Президентінің алғыс хаты. * 2023 жылы Аманат партиясы Алматы қалалық филиалының атқарушы хатшысы - М. Отыншиев Алғыс хаты. * ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, ҚР Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның Төрайымы: Л.К.Рамазанованың алғыс хаты ## Жеке өмірі Тұрмыста. ## Сыртқы сілтемелер Ютуб арнасы ## Дереккөздер
Бақыт Қажыбаев (Бахыт Хаджибаев Бахтанұлы) — театр және кино актері, мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүргізушісі. ## Өмірбаяны * 1983 жылы 18 қаңтарда Алматы қаласында дүниеге келді. * 2002-2006 ж.ж. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Драма және кино актері» мамандығын профессор Нұрқанат Жақыпбайдың шәкірті боп тәмамдады. * 2007 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері. * 2014 жылы Қазақстан Ұлттық телеарнасында «Шарайна» бағдарламасының жүргізушісі. ## Фильмографиясы * 2017 — «Қағаз кеме» — Берік * 2019 — «Доктор мырза» — Темірхан Әмірханұлы * 2019 — «Құсайыновтар. Өмір жолы» — Мұрат * 2020 — «Айнымас Айғаным» — Дастан Мадиярұлы * 2020 — «Аналық сезім-2» — Қайрат * 2020 — «Противостояние» — Әсет * 2021 — «Ахмет. Ұлт ұстазы» — Міржақып Дулатұлы * 2022 — «Міржақып. Оян қазақ!» — Міржақып Дулатұлы * 2023 — «Пленники» — Олжас Тасымбеков (оперативтік қызметкер) * 2023 — «Набат операциясы» — Марат Дәленов (ҰҚК қызметкері, полковник) ## Сілтемелер * Бақыт Қажыбайдың Instagram желісіндегі аккаунты * «Міржақып. Оян, Қазақ!» сериалы ## Дереккөздер
Бақыт Қажыбаев (Бахыт Хаджибаев Бахтанұлы) — театр және кино актері, мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүргізушісі. ## Өмірбаяны * 1983 жылы 18 қаңтарда Алматы қаласында дүниеге келді. * 2002-2006 ж.ж. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Драма және кино актері» мамандығын профессор Нұрқанат Жақыпбайдың шәкірті боп тәмамдады. * 2007 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері. * 2014 жылы Қазақстан Ұлттық телеарнасында «Шарайна» бағдарламасының жүргізушісі. ## Фильмографиясы * 2017 — «Қағаз кеме» — Берік * 2019 — «Доктор мырза» — Темірхан Әмірханұлы * 2019 — «Құсайыновтар. Өмір жолы» — Мұрат * 2020 — «Айнымас Айғаным» — Дастан Мадиярұлы * 2020 — «Аналық сезім-2» — Қайрат * 2020 — «Противостояние» — Әсет * 2021 — «Ахмет. Ұлт ұстазы» — Міржақып Дулатұлы * 2022 — «Міржақып. Оян қазақ!» — Міржақып Дулатұлы * 2023 — «Пленники» — Олжас Тасымбеков (оперативтік қызметкер) * 2023 — «Набат операциясы» — Марат Дәленов (ҰҚК қызметкері, полковник) ## Сілтемелер * Бақыт Қажыбайдың Instagram желісіндегі аккаунты * «Міржақып. Оян, Қазақ!» сериалы ## Дереккөздер
Бақыт Қажыбаев (Бахыт Хаджибаев Бахтанұлы) — театр және кино актері, мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүргізушісі. ## Өмірбаяны * 1983 жылы 18 қаңтарда Алматы қаласында дүниеге келді. * 2002-2006 ж.ж. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Драма және кино актері» мамандығын профессор Нұрқанат Жақыпбайдың шәкірті боп тәмамдады. * 2007 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері. * 2014 жылы Қазақстан Ұлттық телеарнасында «Шарайна» бағдарламасының жүргізушісі. ## Фильмографиясы * 2017 — «Қағаз кеме» — Берік * 2019 — «Доктор мырза» — Темірхан Әмірханұлы * 2019 — «Құсайыновтар. Өмір жолы» — Мұрат * 2020 — «Айнымас Айғаным» — Дастан Мадиярұлы * 2020 — «Аналық сезім-2» — Қайрат * 2020 — «Противостояние» — Әсет * 2021 — «Ахмет. Ұлт ұстазы» — Міржақып Дулатұлы * 2022 — «Міржақып. Оян қазақ!» — Міржақып Дулатұлы * 2023 — «Пленники» — Олжас Тасымбеков (оперативтік қызметкер) * 2023 — «Набат операциясы» — Марат Дәленов (ҰҚК қызметкері, полковник) ## Сілтемелер * Бақыт Қажыбайдың Instagram желісіндегі аккаунты * «Міржақып. Оян, Қазақ!» сериалы ## Дереккөздер
Бақыт Қажыбаев (Бахыт Хаджибаев Бахтанұлы) — театр және кино актері, мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүргізушісі. ## Өмірбаяны * 1983 жылы 18 қаңтарда Алматы қаласында дүниеге келді. * 2002-2006 ж.ж. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Драма және кино актері» мамандығын профессор Нұрқанат Жақыпбайдың шәкірті боп тәмамдады. * 2007 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері. * 2014 жылы Қазақстан Ұлттық телеарнасында «Шарайна» бағдарламасының жүргізушісі. ## Фильмографиясы * 2017 — «Қағаз кеме» — Берік * 2019 — «Доктор мырза» — Темірхан Әмірханұлы * 2019 — «Құсайыновтар. Өмір жолы» — Мұрат * 2020 — «Айнымас Айғаным» — Дастан Мадиярұлы * 2020 — «Аналық сезім-2» — Қайрат * 2020 — «Противостояние» — Әсет * 2021 — «Ахмет. Ұлт ұстазы» — Міржақып Дулатұлы * 2022 — «Міржақып. Оян қазақ!» — Міржақып Дулатұлы * 2023 — «Пленники» — Олжас Тасымбеков (оперативтік қызметкер) * 2023 — «Набат операциясы» — Марат Дәленов (ҰҚК қызметкері, полковник) ## Сілтемелер * Бақыт Қажыбайдың Instagram желісіндегі аккаунты * «Міржақып. Оян, Қазақ!» сериалы ## Дереккөздер
Бақыт Қажыбаев (Бахыт Хаджибаев Бахтанұлы) — театр және кино актері, мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралардың жүргізушісі. ## Өмірбаяны * 1983 жылы 18 қаңтарда Алматы қаласында дүниеге келді. * 2002-2006 ж.ж. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Драма және кино актері» мамандығын профессор Нұрқанат Жақыпбайдың шәкірті боп тәмамдады. * 2007 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері. * 2014 жылы Қазақстан Ұлттық телеарнасында «Шарайна» бағдарламасының жүргізушісі. ## Фильмографиясы * 2017 — «Қағаз кеме» — Берік * 2019 — «Доктор мырза» — Темірхан Әмірханұлы * 2019 — «Құсайыновтар. Өмір жолы» — Мұрат * 2020 — «Айнымас Айғаным» — Дастан Мадиярұлы * 2020 — «Аналық сезім-2» — Қайрат * 2020 — «Противостояние» — Әсет * 2021 — «Ахмет. Ұлт ұстазы» — Міржақып Дулатұлы * 2022 — «Міржақып. Оян қазақ!» — Міржақып Дулатұлы * 2023 — «Пленники» — Олжас Тасымбеков (оперативтік қызметкер) * 2023 — «Набат операциясы» — Марат Дәленов (ҰҚК қызметкері, полковник) ## Сілтемелер * Бақыт Қажыбайдың Instagram желісіндегі аккаунты * «Міржақып. Оян, Қазақ!» сериалы ## Дереккөздер
Мұсылман жастарына арналған Баймұхамбет Қосшығұловтың мектебі — Астана қаласындағы жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші. Ағайынды Қосшығұловтардың өз қаражаттарына салдырып, мұғалімдері мен шәкірттеріне жалақы, стипендия төлеп тұрған ұлттық білім ордасы ғимаратында бүгінгі күндері банк бөлімшесі орналасқан. Қосшығұловтар әулеті — XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ақмола өңірінде сауда-саттықпен айналысып, ірі өнеркәсіп орындарын ашқан алғашқы бай-ауқатты отбасыларының бірі. Жергілікті өлкетанушылардың деректеуінше, әулет басы Баймұқамбет Қосшығұлов — Қараөткел маңын жайлаған кедей жатақтары арасында өскен жетім жігіт. Қайырымдылығы мен қарапайымдылығы үшін замандастары Байкөп атандырған. Оның алты ұлы мен бір қызы болған. Ол саудагерлердің жағдайын жасау мақсатымен Керуен Сарай салдырды, екіқабатты кондитер фабрикасының жұмысын жүргізді, бірнеше ірі дүкенге иелік етті. 1929 жылы бұл нысандарды жергілікті кеңес өкіметі түгел тәркілеп алған. Бастапқыда ғимарат бірқабатты болған. Екінші қабат 1986 жылғы реконструкцияның нәтижесінде пайда болды. ## Дереккөздер
Тоқа Темір — Жошы мен оның меркіт тайпасынан шыққан кәнизагы Қағри-қатынның он үшінші ұлы. «Ұлы дүрбелеңде» және одан кейінгі Алтын Орданың ыдырауында Шибанидтермен бірге Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар мен Тоқа Темір ұрпақтары басты рөл атқарды. Алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібек дәл осы Тоқа Темірдің ұрпақтары дейтін деректер кездеседі. ## Шығу тегі мен дәрежесі «Шыңғыснамада» айтылғандай, Шибан ұрпақтары Тоқа Темірді басқа ағайындарынан салыстыра келіп, 1226 жылы Жошы өлгеннен кейін ұлыс алмағанын айтып, оның төменгі дәрежесін дәлелдеді: Атамыз Жошы хан қайтыс болғаннан кейін әкелеріміз ұлы бабамыз Шыңғыс ханға барғанда, Ежен мен Сайыннан кейін Шайбан әкемізге киіз үй тігіп берді. Сенің әкең үшін тіпті арба қалдырған жоқ. Кем дегенде, Махмұд ибн Уәли өзінің «Асыл ерлікке қатысты құпиялар теңізінде» Тоқа Темір ұрпақтарына «хан оғлы» (ханзада) атағын қолданады. В.П.Юдиннің пікірінше, бұл атақ оның иесінің ханның қадір-қасиетіне құқығы жоқ дегенді білдіреді. 1242 жылы монғолдардың Батысқа жорығы аяқталғаннан кейін Бату 14 ұлыстың бірін Тоқа Темірге бөліп берді. Ұлыстың құрамына Маңғышлақ, Қажы-Тархан және Солтүстік Кавказдағы Астар аймағы кірді. Алтын Орданың ішкі ұлыстарының шекарасы өте тұрақсыз болғандықтан, Тоқа Темір ұрпақтарының ұлыстары қандай шекараға ие болғанын айту қиын. Мысалы, оның ұлы Ұран Темір Қырым мен Кафа аймақтарын мұра етті. Сонымен бірге, 1312 жылдан кейін Өзбек ханның әкімшілік-территориялық реформасының нәтижесінде Жошылықтардың барлығы (шибанидтерден басқасы) ұлыстарынан айырылып, төртеудің біріне бағынды деп сеніммен айта аламыз. Өзбек әмірлері, қят тайпасының өкілі Исатай жеке қошун (әскери бөлім) құраған. Исатайдың немересі Теңіз-Бұғы өз халқын Сырдарияның төменгі ағысына апарады. 1360 жылы Жошылықтар көтеріліске шығып, билікке қайта қол жеткізіп, олардың арасынан хан сайлады. 1361 жылы тоқатемірид Ұрыс хан Сырдария ұлысында хан болды. Осы кезден бастап Тоқатеміридтер алдымен өз басшылығымен Көк Орданы біріктіру, одан кейін Алтын Орда тағына отыру үшін белсенді күрес жүргізді. ## Ұрпақтары * Аштарханидтер * Гирейлер * Төре ## Дереккөздер
Махмұд сұлтан (1443 — 1476 жылы қайтыс болған) — Созақтың билеушісі, Жәнібек ханның баласы. М. с. Түркістанда Мұхаммед Шайбани ықпалының нығаюына кедергі жасап, осындағы өз иеліктерін Бұрындық ханмен келісе отырып кеңейтті. 15 ғ-дың 70-жылдарыСауран, Созақ түбінде, Қаратауда, т.б. жерлерде бірнеше ірі шайқастар болып өтті. Йасыны (Түркістанды), Сығанақты бірде қазақ хандары, бірде Мұхаммед Шайбани басып алып, екі жақ кезек жеңіске жетіп отырды. Махмұд сұлтан сондай шайқастардың бірінде қаза тапқан.
Жошы әулеті, Жошидтер – 13-18 ғасырларда Шығыс Еуропа, Батыс Сібір және Орталық Азиядағы әртүрлі мемлекеттер мен саяси құрылымдарда билік еткен өкілдері, Шыңғыс хан әулетінің бір тармағы. Жошы әулетінің негізін салған - Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы (? - 1226 немесе 1227), 1207–1208 жылдары Оңтүстік Сібірге жорық жасап, Тыва, Хакасия, Алтайды Моңғол империясына қосып, Шыңғыс ханның Солтүстікке жасаған жорықтарына қатысты. Қытай (1211-1215), Орта Азия (1219-1222), Шығыс Дешті Қыпшақты жаулап алды. 1224 жылы әкесі оны Хорезм билеушісі етіп тағайындайды. Ол Моңғол империясының батыс бөлігін (Ертіс өзенінің батысындағы жерлер) мұраға алды. Жошы түсініксіз жағдайда қайтыс болды (бәлкім ол әкесінің қастандығымен өлтірілді). 1227 жылы Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейін Жошыға әке мұрасы қалды. Олардың жерлеріне тарихнамада жиі кездесетін Жошы Ұлысы есімі берілген. Жошы иеліктерінің едәуір бөлігін олар 13 ғасырдың ортасындағы моңғол-татар шапқыншылығы кезінде жаулап алды. Жошылықтар Батыс Сібірді, Хорезмді, Дешті Қыпшақты және Орта Еділ бойын басқарды. Көптеген орыс княздіктерінің билеушілері Алтын Орда хандары Жошидтарға вассалдық тәуелділікте болды. Жошы ұлысының бүкіл аумағы Жошының көптеген ұлдары мен олардың ұрпақтарының бірлескен иелігіне (кейінгі иелік) айналды. Орыс қызметіне өткен жошидтердің өкілдері орыс дворяндарына қосылды, олардың Шыңғыс ханнан шыққан тегі жоғары бағаланды. ## Дереккөздер
Жәнібек хан (جاٴنيٴبەك حان; Әбу Саид) (1428 - 1480) — Қазақ хандығы мен қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы, Ұрыс ханның шөбересі. 15 ғасырда өмір сүрген. 1450 жылға дейінгі өмірі мен қызметі туралы нақты деректер жоқ. ## Ұлдары * Еренші (1442-1492) – 1470-1492 жылдары Сауран билеушісі. Ортағасырлық деректерге қарағанда, ол Өзбек ханы Мұхаммед Шейбанидің Сауран мен Түркістанның басқа да қалаларын басып алу әрекеттеріне сәтті тойтарыс берген. * Махмұд (1443-1476) – 1470-1476 жылдары Созақ билеушісі. Ол да Еренші сияқты Сырдария жерін өзбек әскерлерінен қорғауға қатысты. * Қасым (1445-1521) – 1511-1521 жылдары Қазақ хандығның ханы, оның тұсында мемлекет билік шыңына жетті. * Әдік (1445 кейін-1503) – 1497-1503 жылдары Ұлытау билеушісі. Ол да ағалары сияқты Шайбани әулетімен соғысқан. * Жәніш (1453-белгісіз) – Жәніште жорықтарда қолбасшы болып, Қазақ хандығына ықпал тигізген. * Қанбар (1453-өлген жылы белгісіз) – Қанбар туралы мәліметтер сақталмады. * Тыныш (1453-1513 кейін) – Мұхаммед Шайбани әскерлерінің қолынан үлкен жеңіліске ұшырағанынан белгілі. * Өсек (туған, өлген жылдары белгісіз) – Түркістан билеушісі. * Жәдік (туған жылы белгісіз-1520) Сарайшық билеушісі. Ноғай Ордасының мырзаларымен шайқасып қаза табады. ## Ескертпе Ең алғашқы ескертпе 15 ғасырда «Тауарих Ғузида Нусрат Наме» қолжазбасында: «Ал Барақ ханның үш ұлы болды. Олардың есімдері Мір Сәид, Мір Қасым, Әбу Саид хан болды. ## Басқаруы 1456 жылы Дешті-Қыпшақта шайбандық Әбілхайыр хан билікті қолына алған соң, көшпенді халықтың Жәнібек пен Керей бастаған бір бөлігі Моғолстанға қоныс аударып, Шу мен Қозыбасы өзендерінің аңғарында орын тепті. Моғолстан ханы өз қарсыластарымен болатын күресте көмектесер деген есеппен қазақ басшыларымен одақтас болды. Өзара қырқысулар мен соғыстардан жапа шеккен 200 мыңға жуық көшпенділер Жәнібек хан мен Керей ханның маңына топтасты, олардың билігінің күшеюі 1468 жылы Моғолстанға әскери жорық жасамақ болып, бірақ жол үстінде кенеттен қайтыс болған Әбілқайырға олар тарапынан қауіп төнуі мүмкін деген ой салды. Жәнібек хан қазіргі Шу стансасының солтүстік - шығыс жағындағы Хантауды қоныстанған. Әбілқайыр хан өлімінен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бұдан кейін Дешті-Қыпшақтағы билік Орыс ханның тұқымдары — Жәнібек хан мен Керей ханның қолдарына өтті. Олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе шайқасты. Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де «Көшпелі өзбектер мемлекетіндегі» саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға «Көшпелі өзбектер мемлекеті» атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында «қазақтар» деп атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күрес Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының құрылуына үлес қосты. 15 ғасырдың орта шенінде ежелден Жетісу өңірін мекендеген түркі тайпалары бір этникалық топқа біріге келе, қазақ халқын құрады. Жәнібек хан мен Керей хан Жетісу өңірі, Шу мен Талас өзендерінің бойын мекендеген қазақтардың басын қосуда көп еңбек сіңірді. Бұл мақсатпен олар өзара қырқысуларды басып, ірі феодалдарды маңайына топтастырды. Жәнібек ханның Дешті-Қыпшаққа оралғаннан кейін билігін күшейткені туралы, өмірінің соңғы жылдары мен өлімі туралы деректер жоқ. Оның есімі тарихи деректерде соңғы рет 1473 жылы кездеседі. Бұдан кейінгі жылдары Керей хан туралы ғана айтылған. Жәнібек хан жиі болатын шайқастардың бірінде қаза тапқан деп болжауға болады. Сақталып қалған халық аңыздары мен өлеңдерінде Жәнібек ханды Әз Жәнібек деп атаған. ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 * Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
Шиллук (чоло) — Оңтүстік Суданның солтүстік-шығысындағы Солтүстік Луо тобындағы нилот халықтары. Саны 500 мың адамға дейін. (2017, бағалау). ## Тілі Нил-Сахара макроотбасына жататын шиллук тілінде сөйлейді. ## Діні Дінге сенушілердің діни наным-сенімдері: дәстүрлі сенімдер. ## Кәсібі Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы және егіншілік. Аңшылық пен балық аулау дамыған. Ежелден темір өңдеу кәсібі бар. ## Тұрмыс салты Олар жақын орналасқан ауылдарды мекендейтін үлкен патриархалды отбасыларда тұрады. Дәстүр бойынша құлдық, жас таптарының жүйесіне негізделген әскери ұйым болған. Рулар тайпаны құрайтын бөлімшелерге біріктірілді. 10 тайпадан тұратын конфедерацияны - рет басқарды. Рет функциялары негізінен салттық сипатта болды. Ер адамдар толығымен жалаңаш жүреді, әйелдер тек теріден жасалған таңғыш тағады.Әйелдердің шаш үлгісі жоқ, ерлердің күрделі шаш үлгілері, буйвол мүйізді дулыға түріндегі әскери бас киім, денені күлмен ысқылау әдеті, азу тістерді алып тастау дәстүрі бар. Зергерлік бұйымдардағы басым материал - темір. ## Дереккөздер
Құлыбеков Абдулла Баймұрат-ұлы (15.4.1903, Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы - 1953, Алматы) - жазушы, аудармашы. * 1921 - 1924 жылдары халық ағарту саласында қызмет істеген. * 1924 - 1937 жылдары партия және кеңес органдарында түрлі басшы қызметте болған. * 1937 жылдан өмірінің соңына дейін Қазақстан КП ОК жанындағы Маркс - Энгельс - Ленин институтының қазақ филиалында редактор және Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында аға редактор кызметтерін аткарған. Құлыбеков орыс және дүниежүзілік классикалық көркем әдебиеттің таңдаулы туындыларын қазақ тіліне аударушылардың бірі. Ол В.Катаевтың "Мен еңбекші халық ұлымын" (1939), А.Сурковтың "Сталинградтан шалғайда" (1946), К.Симоновтың "Орыс мәселесі" (1949), М.Горькийдің "Мещандар" (1955), И.Гончаровтың "Обломов" (Х.Өзденбаев, А.Сүлейменовпен бірге) шығармаларын қазақ тіліне аударған. ## Дереккөздер
Болат сұлтан (т.ж белгісіз - 1455 жылы қайтыс болды ) - шыңғысид, Жошы ханның он үшінші ұлы Тоқа Темірден тараған Ұрыс ханның немересі, қазақтың тұңғыш ханы Керейдің әкесі. ## Өмірбаяны «Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде» Болат хан Ұрыс ханның немересі, Тоқтақия ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат өзбек ұлысындағы билікті Әбілқайыр хан әулетінен тартып алып, ұлы Керей мен оның тең билеушісі Жәнібектің қолына өткізген белсенді билеуші болды. Жәнібек Болат 1410 жылы қайтыс болды. Оны Ақжол лақап атымен белгілі Арғын Дайырқожа би (Нәдірсуфи?) өлтірген. ## Ескертпелер
Құтлұғ Бұға (قتلغ بوغا) — Алтын Орданың шығыс бөлігін, Көк Орданы билеген және біраз уақыт Алтын Орда ханының жоғарғы билігін қолына алған Ұрыс ханның ұлы және мұрагері. Әкесі Алтын Орданың астанасы Сарай-Беркеге кеткенде Құтлұғ-Бұғ Көк Орданың билеушісі болды. Тоқтамыс оған қарсы шығып, сол кезде Темірдің қолдауына ие болды. Ол өзінің қамқорлығы арқылы Көк Ордаға, мүмкін бүкіл Алтын Ордаға бақылау орнатамыз деп үміттенсе керек. Тоқтамыс Темір берген жасақпен Көк Ордаға басып кірді. Құтлұғ-Бұға Тоқтамысқа қарсы жіберілген әскерді басқарды. Кейінгі шайқаста Құтлұғ-Бұға жебеден қаза тапты, бірақ оның жасақтары Темірге қашқан Тоқтамысты жеңеді. ## Әдебиет * Р.Ю. Почекаев. «Орда патшалары» - Санкт-Петербург. Еуразия. 2010
* Байқоныс ауылдық округі — Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданындағы әкімшілік бірлік. * Байқоныс ауылдық округі — Павлодар облысы Тереңкөл ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Ақтау қаласы ## Жаңаөзен қаласы ## Бейнеу ауданы ## Қарақия ауданы ## Маңғыстау ауданы ## Мұнайлы ауданы ## Түпқараған ауданы ## Мамандандырылған мектептер * "Білім-инновация" лицей-интернаты (Ақтау) * Жаңаөзен "Білім-инновация" лицей-интернаты (Жаңаөзен, Рахат ауылы) * Түрлі пәндерді тереңдетіп оқытатын дарынды балаларға арналған облыстық мамандандырылған мектеп-интернат (Ақтау) ## Кешкі мектептер * Кешкі (ауысымды) мектеп (Ақтау) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Жаңаөзен) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Құрық) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Шетпе) ## Қосымша білім беру ұйымдары * Оқушылар сарайы (Ақтау) * Оқушылар шағармашылық үйі (Жаңаөзен) * Абыл Тарақұлы атындағы балалар өнер мектебі (Ақтау) * Балалар өнер мектебі (Маңғыстау) * Балалар өнер мектебі (Шетпе) * Құлшар Бақтыбайұлы атындағы Бейнеу балалар өнер мектебі * Құрық балалар өнер мектебі * Мұрат Өскенбаев атындағы балалар музыка мектебі (Жаңаөзен) * Мұрын жырау Сеңгірбекұлы атындағы өнер мектебі (Форт-Шевченко) * Өскенбай Қалманбетұлы атындағы Жетібай балалар өнер мектебі ## Дереккөздер ## Ақтау қаласы ## Жаңаөзен қаласы ## Бейнеу ауданы ## Қарақия ауданы ## Маңғыстау ауданы ## Мұнайлы ауданы ## Түпқараған ауданы ## Мамандандырылған мектептер * "Білім-инновация" лицей-интернаты (Ақтау) * Жаңаөзен "Білім-инновация" лицей-интернаты (Жаңаөзен, Рахат ауылы) * Түрлі пәндерді тереңдетіп оқытатын дарынды балаларға арналған облыстық мамандандырылған мектеп-интернат (Ақтау) ## Кешкі мектептер * Кешкі (ауысымды) мектеп (Ақтау) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Жаңаөзен) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Құрық) * Кешкі (ауысымды) мектеп (Шетпе) ## Қосымша білім беру ұйымдары * Оқушылар сарайы (Ақтау) * Оқушылар шағармашылық үйі (Жаңаөзен) * Абыл Тарақұлы атындағы балалар өнер мектебі (Ақтау) * Балалар өнер мектебі (Маңғыстау) * Балалар өнер мектебі (Шетпе) * Құлшар Бақтыбайұлы атындағы Бейнеу балалар өнер мектебі * Құрық балалар өнер мектебі * Мұрат Өскенбаев атындағы балалар музыка мектебі (Жаңаөзен) * Мұрын жырау Сеңгірбекұлы атындағы өнер мектебі (Форт-Шевченко) * Өскенбай Қалманбетұлы атындағы Жетібай балалар өнер мектебі ## Дереккөздер
Түйе жүні тар мағынада түйе жүнін білдіреді, бірақ жалпы алғанда таза түйе жүнінен немесе түйе жүні мен басқа талшықтардың қоспасынан жасалуы мүмкін талшықты (және матаны) білдіреді. Түйе жүні екі құрамдас бөліктен тұрады: күзет жүні және асты. Күзет шашы — бұл дөрекі және икемді емес және шаш тініне тоқылған сыртқы қорғаныс жүні. (Қорғаушы шашты басқа талшықпен, әсіресе жүнмен араластыру арқылы жұмсақ әрі сәнді етіп жасауға болады.) Астыңғы пальто қорғағыш шашқа қарағанда қысқа және жұқа, қорғанысы аз, бірақ оқшаулауы жоғары. Ол өте жұмсақ және көбінесе пальто тоқыма бұйымдарында қолданылады. Түйе жүні Түркияның шығысынан Қытай мен Сібірге дейінгі Азияда кездесетін Бактрия түйелерінен жиналады. Түйе жүнін жеткізуші негізгі елдер — Моңғолия, Тибет, Ауғанстан, Иран, Ресей, Қытай, Жаңа Зеландия және Аустралия. ## Жинау және өндіру Ересек бактрияларда қырқылатын жүннің мөлшері жылына 8-15 кг, жасы мен жынысына байланысты. Түйе жүнін көктемнің аяғында алты-сегіз апталық төгілу кезеңінде табиғи түрде төгілетін талшықтарды қырқу, тарау немесе қолмен теру арқылы алуға болады. Жинаудан кейін өрескел және жұқа шаштар бөлінеді. Содан кейін талшықтар тоқу немесе тоқу үшін жарамды иірілген жіпке айналдырар алдында кір мен қоқысты кетіру үшін жуылады. ## Қолданылуы Түйе жүнін кию Киелі кітапта айтылған (Матфей 3:4). Түйе жүнінен берберлер мен басқа да түйе ұстайтын халықтар шатыр, кілем және плащ жасау үшін дәстүрлі түрде пайдаланылған. Оның жоғары терморегуляциялық қасиеттері жоғары оқшаулауды қамтамасыз етеді. Батыс киіміне 17 ғасырдан бастап түйенің таза жүні, ал 19 ғасырдан бастап түйе жүні бар қоспалар қолданылғаны атап өтіледі. Киімде түйе жүнін танымал еткен алғашқы сән бренді пальто мен костюмдер үшін биязы жүн маталарды пайдалануға маманданған британдық өндіруші Jaeger болды. Ол 1920 және 1930 жылдары Америка Құрама Штаттарында танымал болды және поло спорты арқылы енгізілді, ойыншылар матчтар арасында кездейсоқ түйе жүнінен жасалған пальто киіп жүрді. Түйе жүнінен пальтоға, жемпірге және іш киімге қолайлы маталар жасауға болады. Ұзынырақ, дөрекі шашты кілемдер үшін негіз ретінде пайдалануға болады. Түйе жүнінің көпшілігі өзінің табиғи алтын түсті танин түсін сақтағанымен, жүнді бояуға болады. ## Дереккөздер
Свина (пол. Świna, нем. Swine) — Польшаның Батыс Померан воеводствосындағы Узедом және Волин аралдарын бөліп тұратын және Щецин лагунасын Померан шығанағымен байланыстыратын өзен. Одер сағасының бөлігі (Одер суының 75 %-ке дейіні Свина арқылы теңізге құяды). Балтық теңізінен қатты жел соққанда Свина ағынының бағыты өзгереді, енді теңізге өзен суы емес, Щецин лагунасына теңіз суы құйылады. Свинаның ұзындығы шамамен 16 км, ені 100-ден 1000 метрге дейін. 1880 жылы Свинемюнденің оңтүстігіндегі Свинаның иілісінен Узедом аралы арқылы Кайзерфарт каналы қазылып, жаңа Карсибур аралын Узедомнан бөлді. Свинаның сағасында Свиноуйсьце теңіз порты, ал жоғары жағында Пжитур және Карсибур шағын порттары орналасқан. Свина арқылы өтетін жалғыз көпір (Пястовский көпірі) Свиноуйсьце қаласында орналасқан. ## Дереккөздер
Қыз Жібек — қазақ халқының лиро-эпостық дастаны. ## Басқа мағыналары ### Өнер * Қыз Жібек — Қазақфильм киностудиясы түсірген фильм. * Қыз Жібек — опера. ### Топонимика * Қыз Жібек көшесі — Алматыдағы көше. * Қыз Жібек көшесі — Астанадағы көше.
Алтын ханым (1567 - белгісіз) — қазақ ханы Шығай мен Бәйім бегім Ханымның қызы. ## Өмірбаяны Шығай ханнан көп ұрпақ қалды. Шығай ханның шежіресі туралы ең толық мәліметті Қадырғали Жалаири қалдырған . Ол Шығай ханның көп әйелі болғанын, бірақ олардың ішіндегі ең атақтысы үшеуі – Бәйім бегім ханым, тегі Жағаттан шыққан Яхшым бегім ханым және Бұрындық ханның қызы Дадым ханым деп жазады. Біріншісінен Шығайдың үш баласы болды: Сейдқұл сұлтан, Ондан сұлтан және қызы Алтын ханым. ## Тұтқында Орыс жазбаларында айтылғандай, губернатор Данило Чулков Сібір хандығының үш басшысын – Сейдақ ханды, кеңесшісі Қараша мен Қазақ хандығының сұлтаны Ораз Мұхаммедті келіссөзге шақырды. Бірақ келіссөздер болған жоқ. Көп ұзамай үшеуі тұтқынға түседі. Тобыл бекінісіндегі төтенше жағдайдан кейін Ораз Мұхаммедтің бүкіл отбасы тұтқынға алынды. Тарихи құжаттарда Ораз Мұхаммед әулетінің тірідей тұтқынға алынған барлық мүшелерінің аттары: әжесі Яхшым бегім ханым, шешесі Алтын ханым, әкесінің әпкесі Алтын ханым, әкесінің үлкен ағасы Сейітқұл сұлтанның қыздары Бақты ханым мен Күн ханым, яғни Шығай ханның жұбайы Яхшым бегім ханым бастаған бес әйел көрсетілген. Жоғары дәрежелі тұтқындар Мәскеуге жіберілді. Ресейдің ежелгі актілерінің орталық мұрағатында Ораз Мұхаммед Сұлтанның туған жеріне жазған соңғы хаты, оның отбасы мен достарына жазған хаттарының тізімі сақталған. Алла құдіретті, деп жазады Ораз Мұхаммед. Ұлылардың ең ұлысы, ең дана, ержүрек, асыл әміршіміз Тәуекел Баһадүр ханның алдында бас иемін, ардақты Ораз-Мұхаммед сұлтанның адал бейнесін жүрегіңде сақта, деп жазады ол. Жанындағы әжесі Яхшым бегім ханым, анасы Алтын ханым, апайы Алтын ханым, апа-сіңлілері Бақты ханым, Күн ханымнан сәлем жолдайды. Ораз-Мұхаммед өз атынан сыйлық ретінде Тәуекел ханға алтынмен тігілген шапан, Есім сұлтан ағасына алтын өрілген етік, інісі Көшек сұлтанға садақ пен жебе, басқа туыстарына түрлі сыйлықтар жібереді. Ораз Мұхаммедтің әжесі мен анасының туыстарына жіберген сыйлықтарының тізімі де сақталған. Ресей үкіметі сыйлықтарға қатысты да үлкен жомарттық танытты. Федор патша өз атынан Тәуекел ханға бес сауыт, ал Қазақ хандығының ең беделді сұлтандары Есім мен Көшектің әрқайсысына бір-бір сауыт, қымбат маталар және басқа да сыйлықтарды тарту етеді. Сол кездегі әдет-ғұрып бойынша орыс патшалары басқа елдердің ең құрметті билеушілеріне жыртқыш құстар сыйлаған, бірақ Федор патша Тәуекел ханнан кешірім сұрағандай, қыс мезгіліне байланысты сұңқар тартуға мүмкіндік болмағанын, бірақ Алла қаласа алдағы уақытта бұл олқылықтың орны толтырылатынын жазады. ## Сілтемелер * Жасақ басшылары мен Түркістанды жаулап алушылар * Ғалымдар Қазақ хандығының ең танымал сегіз аналарының есімдерін жариялады * Ханның інісі
Шона (машона) — банту тобының халқы, Зимбабвенің негізгі халқы (8,6 миллион адам). Олар сондай-ақ Малавиде (85 мың адам), Ботсванада (50 мыңнан астам адам), Замбияның оңтүстік-шығысында (40 мың адам) және Оңтүстік Африка Республикасында (20 мың адам) тұрады. Жалпы саны 14 миллионнан астам адам (2017, бағалау). ## Тілі Тілі — шона тілі, жазуы латын әліпбиіне негізделген. ## Діні Діни өкілдерінің көпшілігі христиандар — протестанттар немесе католиктер, христиан-африкалық шіркеулердің ізбасарлары, басқалары ежелгі дәстүрлерді ұстанады — олар ата-бабалар культі мен табиғаттың құдіретін қасиетті түрде қастерлейді. ## Тарихы Шонаның ата-бабалары біздің заманымыздың 11-15 ғасырлары арасында гүлденген 800 гектар (1977 акр) қала Ұлы Зимбабвенің пайда болуына көмектесті деп саналады. ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра нысаны ретінде танылған Ұлы Зимбабве сауда орталығы болды және археологтар қаладан Қытайға дейінгі артефактілерді тапты. Португалиядан келген зерттеушілер Шығыс Африка жағалауына 15 ғасырдың аяғында келді және келесі бірнеше ғасырларда еуропалық саудагерлер, миссионерлер мен колонистердің қоспасы аймақта ықпал ету үшін күресті. Зимбабве (ол кезде Родезия деп аталды) Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін британдықтардың бақылауында болды және 1960 және 1970 жылдары еуропалық колонизаторлар мен аймақтың байырғы тұрғындары (соның ішінде Шона) Зимбабвеге бақылау жасау үшін бірқатар соғыстар жүргізілді. 1979 жылы соғыс еуропалық қоныстанушылар үшін жеңіліспен аяқталды, ал Зимбабве 1980 жылы толық тәуелсіздік алды. ## Кәсібі Дәстүрлі кәсібі егіншілік, бақша, бау-бақша, ұсақ мал шаруашылығы, аңшылық, балық аулау. Олар жүгері, бұршақ, тары, құмай, күріш, жержаңғақ сияқты дақылдарды да өсіреді. Негізгі дәстүрлі қолөнер — ұсталық, темір және мыс балқыту, керамика, алтын-күміс зергерлік бұйымдар, тері бұйымдары, музыкалық аспаптар, кілемше тоқу, ағаш, сүйек және тас ою. ## Тұрмыс салты Қоғамдық қатынастардың күрделі жүйесі, көсемдердің жоғары лауазымы, рулық экзогамия бар рулық-тайпалық құрылым элементтері сақталды. Туыстық есеп патрилинейлік болып табылады. Әйелдердің отбасы мен қоғамдағы жоғары орны бар матрилиндік туыстық қатынастардың қалдықтары сақталуда. Үлкен патриархалдық отбасылар (мана), көп әйелділік, неке төлемі (роворо) жиі кездеседі. Елді мекендері 5-10 үйден тұрады. Дәстүрлі тұрғын үйлері — қаңқасы балшықпен сыланған және конустық сабан төбесі бар дөңгелек үйшіктер. Бай фольклоры бар (эпос, аңыздар, ертегілер, мақал-мәтелдер, әндер), музыкалық өнер (жеке және көп дауысты хормен ән айту, би). Дәстүрлі музыкалық аспаптары – пернетақта (мбире), ішекті (мукубе), соқпалы аспаптар (үлкен барабандар, сылдырмақ). Қазіргі Шона арасында гитара, саксофон, керней жиі кездеседі. ## Дереккөздер
Төкеев Уәлшер Әнуарбекұлы (4 Қазан 1946 жылы туған, Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Төменарық ауылы) – техника ғылымының докторы (1992), профессор (1994). ## Қысқаша өмірбаяны: 1993 жылы Халықаралық ақпараттандыру академияcының мүшесі. 2003 жылы Қазақстан Республикасы Жоғары мектеп ғылым академияcының мүшесі. 1969 жылы Қазақ политехника институтын (қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) бітірген. 1976 жылы Мәскеу энергетика институтының аспирантурасын бітірген. 1969–1991 жылдары Қазақ ұлттық техника униерситетінде ассистент, оқытушы, аға оқытушы, доцент. 1991–1993 жылдары Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Информатика мәселелері және басқару институты директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары. 1994–2003 жылдары ҚазҰУ-да орталық директоры, орталық бастығы болды. 2003 жылдан осы университетте кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. «Разработка и исследование моделей, методов, инструментальных средств технологии автоматизированного проектирования баз данных и программных комплексов АСУТП» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. ## Дереккөздер:
Тоқмұрзин Қыдырма Хамитұлы(25 Наурыз 1938 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Қараағаш ауылы — 2016) – химия ғылымының докторы (1990), профессор (1993), Қазақстан Ғылым академиясының академигі (2003). ## Қысқаша өмірбаяны: 1963 жылы ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) бітірген. 1963–1970 жылдары ҚазМУ-да аспирант, ғылыми қызметкер. 1970–1975 жылдары Қазіргі Атырау мемлекеттік университетінде кафедра меңгерушісі. 1975–1988 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының Мұнай химиясы және табиғи тұздар институтында лаборатория меңгерушісі, директор болды. 1988 жылдан ҚазҰУ-да кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. ## Еңбектері: «Синтез и нуклеофильные реакции шестичленных азот и серосодержащих гетероциклических соединений с карбональной группой» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Негізгі ғылыми еңбектері гетероқұрлықтық қосылыстар химиясына, стереохимияға, органикалық қосылыстардың реакциялық қабілетіне арналған. 100-ден астам ғылыми жарияланымның авторы, оның ішінде 30 авторлық куәлік пен өнертабыстың иегері. ## Дереккөздер:
Қазақстанның Мысырдағы Елшілігі — Қазақстан Республикасының Мысыр Араб Республикасындағы дипломатиялық миссиясы. ## Дипломатия Тағы қараңыз: Қазақстан — Мысыр қатынастары Қазақстан Республикасы мен Мысыр Араб Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 6 наурызда орнатылды. Қазақстанның Каирдегі Елшілігі 1993 жылы сәуірде ашылды. 2020 жылдың қыркүйегінен бастап Лама Шариф Қайрат Қайырбекұлы Қазақстан Республикасының Мысырдағы Елшісі болып табылады. ## Байланыс ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасының Америка Құрама Штаттарындағы Елшілігі (ағылш. Embassy of Kazakhstan in the United States of America) — Қазақстан Республикасының Америка Құрама Штаттарындағы дипломатиялық миссиясы. Елшілік АҚШ астанасы Вашингтон қаласында орналасқан. ## Тарихы Қазақстан Республикасы мен Америка Құрама Штаттар арасындағы дипломатиялық қатынастар 1991 жылғы 26 желтоқсанда орнатылған. Қазақстанның АҚШ-тағы Елшілігі 1992 жылғы 30 қазанда ашылған. Е.Н. Ашықбаев 2021 жылғы сәуірден бастап Қазақстан Республикасының АҚШ-тағы Елшісі болып табылады. Елшілік Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінің жүйесіне енеді және Қазақстан Республикасының АҚШ-тағы мүдделеріне өкілдік етеді. ## Елшіліктің негізгі міндеттері * Қазақстан Республикасының АҚШ-тағы ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету және оның сыртқы саяси курсын іске асыру; * Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғаларының Америка Құрама Штаттарында құқықтары мен мүдделерін қорғау; * Қазақстан Республикасының АҚШ-пен ынтымақтастығын дамытуды қамтамасыз ету, Қазақстанның мемлекеттік органдарының, қоғамдық ұйымдарының және іскер топтар өкілдерінің АҚШ-пен байланыстарын орнату және қатынастарын дамыту; * Қазақстан Республикасының АҚШ-пен халықаралық келісімшарттары жобаларын, келісімшарттарды жасасу, орындау және тоқтату жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге қатысу, Қазақстанның болу елімен жасасқан келісімшарттарының орындалуына бақылау жасау; * консулдық қызмет; * өзге де міндеттер. Елшілік ғимараты-1888 жылы салынған үлкен жамбас төбесі, көрнекті мұржалары және ерекше дөңгелек бұрыштық мұнарасы бар Ричардсон стиліндегі кең кірпіш үй. Үйді Чарльз мен Сэмюэль Эдмонтон бай газет шығарушының жесірі Сюзан Шилдс үшін жобалаған және салған. Бұл үйде бұрын АҚШ-тың 27-ші вице-президенті Джеймс Шерман болған. Ғимараттың сыртында Қазақстанның тәуелсіздігін бейнелейтін Алтын адам монументінің кішірек нұсқасы орналасқан. ## Елшілер * Әлім Жамбурчин (1992-1994) * Төлеутай Сүлейменов (1994-1996) * Болат Нұрғалиев (1996-2000) * Қанат Саудабаев (2001-2007) * Еран Ыдырысов (2007-2012) * Қайрат Омаров (2013-2017) * Ержан Қазыханов (2017-2021) * Ержан Ашықбаев (2021-қазіргі уақыт) ## Байланыс * Жұмыс кестесі: дүйсенбіден жұмаға дейін (екі мемлекеттің мереке күндерінен басқа), келушілерді қабылдау: 9: 00-18: 00 * Телефон: +1 (202)-232-5488 * Электронды пошта: [email protected] ## Дереккөздер
Қазақстанның Мароккодағы Елшілігі — Қазақстан Республикасының Марокко Корольдігіндегі дипломатиялық миссиясы. ## Дипломатия Тағы қараңыз: Қазақстан — Марокко қатынастары Қазақстан Республикасы мен Марокко Корольдігі арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 26 мамырда орнатылды. 2020 жылғы 30 желтоқсанда ҚР Президентінің Жарлығымен Қазақстанның Мароккодағы Елшілігі ашылды. 2021 жылғы наурыздан бастап Саулекүл Сайлауқызы Қазақстан Республикасының Марокко Корольдігіндегі Төтенше және Өкілетті Елшісі болып табылады. Дипломатиялық өкілдік Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің жүйесіне кіреді және Қазақстанның Мароккодағы мүдделеріне өкілдік етеді. Сонымен қатар, Елшілік Қазақстан мен Ислам әлемінің білім, ғылым және мәдениет ұйымымен (ИСЕСКО) ынтымақтастық және Батыс Африка құрылығындағы Бенин, Буркина-Фасо, Габон, Гвинея-Бисау, Кот-д’Ивуар, Кабо-Верде, Гамбия, Мавритания, Мали, Сенегал, Сьерра-Леоне, Тогоға, яғни Батыс Африкадағы 12 мемлекетпен байланыстар үшін жауапты болып келеді. ## Елшіліктің негізгі міндеттері: * Мароккода Қазақстанның ұлттық мүдделерін қамтамасыз ету, сыртқы саяси бағытын іске асыру; * Мароккодағы Қазақстанның азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтары мен мүдделерін қорғау; * Қазақстан Республикасының Марокко Корольдігімен ынтымақтастығын дамытуды қамтамасыз ету, Қазақстанның мемлекеттік органдарына, қоғамдық ұйымдарына және іскер топтар өкілдеріне Мароккомен байланыстарды орнатуға және қатынастарды дамытуға жәрдем көрсету; * Қазақстан Республикасының Марокко Корольдігімен халықаралық шарттарының жобаларын жасасу, орындау және тоқтату туралы ұсыныстарды дайындауға қатысу, екі ел арасындағы шарттардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру; * ИСЕСКО-мен ынтымақтастықты дамыту; * Батыс Африканың аталған 12 мемлекетімен Қазақстан арасындағы саяси, сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты нығайту; * консулдық функцияларды жүзеге асыру; * басқа функциялар. ## Байланыс ## Дереккөздер
Ерлан Дәулетұлы Стамбеков (17 желтоқсан 1966 жыл, Алматы) — кеңестік және қазақстандық саясаткер, кәсіпкер, ақын, әнші және 2023 жылдан бері Мәжіліс депутаты. Ол бұған дейін жергілікті өзін-өзі басқару органдарында 2016–2019 жылдары Алматы қаласы мәслихатының депутаты, 1989–1993 жылдары Алматы қалалық кеңесінің халық депутаты болған. Стамбеков өзінің бүкіл мансабында бизнесте, мемлекеттік және энергетикалық салаларда әртүрлі қызметтерді атқарды. ## Ерте жылдары және мансабы Алматыда туып-өскен Стамбеков 1984 жылы Алматыдағы №36 орта мектепте білім алып, 1991 жылы Алматы сәулет-құрылыс институтында инженер-экономист мамандығын алды. Бірінші курстан кейін ол 1985 жылдан 1987 жылға дейін КСРО Қарулы Күштері қатарында екі жыл қызмет етті. Институтты бітіргеннен кейін ол Алматы қор биржасында брокер болып еңбек жолын бастады. Одан кейін 1992–1997 жылдар аралығында ол «Анар» халықаралық сауда үйінің директоры қызметін атқарды. Осыдан кейін Стамбеков серіктестерімен Қазақстанның жанармай құю станциялары нарығында корпоративтік клиенттерге арналған смарт-карта Alacard жобасын ойлап шығарды. Бұл бастама сәтті болды да, елде қаржы және отын секторында смарт-карталар алғаш рет енгізілді. 2000 жылдардың басында ол мұнай-газ секторына кірісті, алдымен Энергетика және минералды ресурстар министрлігіне қарасты Мұнай-газ кешені Бас диспетчерлік департаменті РМК директорының бірінші орынбасары болды. Стамбеков қоғамдық міндеттерімен қатар, кәсіпкерлердің мүддесін қорғады. Еңбек жолында алға жылжыған ол 2001 жылы Энергетика және минералды ресурстар министрлігі бас директорының бірінші орынбасары қызметін атқарды. 2001–2003 жылдар аралығында Стамбеков ALA Data Systems ltd. бас директоры қызметін атқарды. Одан кейін 2003–2004 жылдары «ҚазТрансОйл» АҚ корпоративтік даму департаментінің директоры қызметін атқарды. Стамбеков 2004 жылы ALA Data Systems ltd бас директоры қызметіне қайта оралды. Сонымен қатар, ол Alacard Petroltech президенті қызметін атқарды. Оның бұл міндеттемесі Қазақстандық өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлер одағының президенті, сондай-ақ 2013 жылғы қазаннан 2014 жылғы шілдеге дейін Алматы қаласы «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының директоры және 2015 жылғы 18 желтоқсаннан 2018 жылға дейін «Атамекен» Өңірлік Кеңесінің төрағасы қызметтерін атқарды. «Атамекенді» басқарған кезінде ол салық заңнамасын қайта қарап, борышкер кәсіпкерлерге рақымшылық жасау арқылы дағдарысқа қарсы шара қолдануды ұсынып, салық өкілдерін «бопсалаушы дерлік» деп сипаттады. ## Саяси мансабы Стамбеков саяси сахнаға алғашында 1989 жылы Алматы халық депутаттары кеңесінің мүшесі болып келді де, ол әкім Заманбек Нұрқаділов жанындағы кеңестің жастар ісі, дене шынықтыру және спорт, ауған жауынгерлері жөніндегі комиссиясын басқарып кетті. Сол жылы Стамбеков Тай-Қазан киелі жерінің Санкт-Петербургтен Қазақстанға қайтарылуына үлес қосты. Ол Алматы қаласындағы №7 сайлау округінен 2004 жылы өткен заң шығарушы сайлауда Мәжіліс төменгі палатасына тәуелсіз кандидат ретінде депутаттық мандатқа үміткер болды, алайда сайлана алмады. 2016 жылғы наурызда Стамбеков Жетісу ауданындағы №25 сайлау округінен Алматы қалалық мәслихатының депутаты болып сайланды. Ол сол қызметте 2018 жылғы 3 сәуірдегі отставкасына дейін қызмет етті; депутаттығының тоқтатқан себебі «бірқатар халықаралық жобалар» болды. ### Мәжілістегі депутаттығы 2023 жылғы 29 наурызда Стамбеков ресми түрде Мәжілістің 8-шақырылымының депутаты болып сайланды да, бірден Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі болып тағайындалды. Сайлаулары 2023 2023 жылы парламент сайланып жатқанда Стамбеков Алматы қаласындағы №4 сайлау округінен депутаттыққа тәуелсіз кандидат ретінде өз үміткерлігін ұсынған. Сайлау кезінде сайлау округінде бәсеке орын алды, өйткені барлық сауалнамаларда үміктердің ешқайсысы 7% аспайтын қолдау көрген. Стамбеков саяси бақылаушылар тарапынан аз қолдау көрген үміткерлердің бірі ретінде қарастырылды. Жалпы болжамға қарамастан, Стамбеков 15,930 дауыс (20.7%) жинап, Мәжіліс мандатын жеңіп алды. Бұл оның екінші орындағы қарсыласы Санжар Боқаевтың сайлау нәтижелеріне қарсы шығуына әкелді, ол Стамбековті заңсыз түрде дауыс санын бұрмалады деп айыптады. Боқаевтың қолында 101 сайлау хаттамасы бар, ол жерде Стамбековтің бар болғаны 2,825 дауыс жинап, Константин Малиновскийден кейін үшінші орын алғаны көрсетілген. Стамбеков Боқаев пен оның сайлауалды тобының айыптауларын «қудалау және айла-шарғы жасау» деп бағалады. Ulysmedia.kz сайтына берген сұхбатында Стамбеков сайлаудың адалдығына және «барлығына тең және әділ жағдайлар жасалғанына» сенім білдірді. Боқаевпен округтік дауыс берудің даулы нәтижелері туралы талқы жүргізуге де болады деді. ## Қалған қызметі Стамбеков белсенді түрде қайырымдылықпен айналысады, 2004 жылдан бері «Парыз» қайырымдылық қорын басқарады және балаларға қымбат ота жасауға көмектесетін түрлі жобаларды басқарады. Ол сондай-ақ Қазақстан халқының ұлттық тағамдарын дәріптейтін жыл сайынғы «Тойқазан» фестивалі сияқты туристік шараларды өткізеді. 2016 жылы Tengrinews.kz тілшісіне берген сұхбатында Стамбеков Тойқазан фестивалін Октоберфест сияқты дамытуға мүдделі екенін білдірді. Қоршаған ортаны қорғау мәселесіне алаңдаған ол 2014 жылы жыл сайынғы Алма-Қала алма көшеттерін отырғызу науқанын өткізуге бастамашы болды және AlES компаниясының Алматы 2-ЖЭО-ны табиғи газға көшіру мәселесі бойынша қоғамдық тыңдаулар ұйымдастырды. Стамбеков өзінің іскерлік және әлеуметтік міндеттерінен бөлек, поэзия мен музыка жазуда шығармашылық шабыт табады. 2014 жылы ол ақын Василий Гаврилилидимен бірге Бір жерде (Где-то) атты альбом шығарды. Стамбеков сонымен қатар «Көшпенділер сиқыры» музыкалық тобының негізін қалаушылардың бірі. ## Өз өмірі Стамбеков үйленген, төрт баласы бар. Стамбеков спортқа құмар, каратэмен айналысады, футбол ойнайды және жаяу серуендегенді ұнатады. ## Дискографиясы ### Альбомдары * Бір жерде (Где-то) (2014) ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Стамбектовтің ресми сайты * Мәжілістің ресми сайтындағы өмірбаяны
Екібастұз — Көкшетау әуе электр желісі — Қазақстанда орналасқан, Екібастұздан Көкшетауға дейін әлемдегі ең жоғары кернеуі бар айнымалы токтың әуе электр желісі. Ол "Итат — Барнауыл — Екібастұз — Көкшетау — Қостанай — Челябі" (Сібір — Қазақстан — Орал) әуе электр желісінің бір бөлігі. Жобаланған кернеуі 1150 кВ. Ұзындығы 432 километр, тіректерінің орташа биіктігі 45 метр. Фазалардың тарамдалуы қолданылады: бір фаза 8 бөлек сымнан тұрады, аралықтардың арасында орналасқан өткізгіштің салмағы 50 тоннаны құрайды. Сібір — Қазақстан — Орал желісінің ұзындығы 2344 километр болса, оның 1421 километрі Қазақстанда орналасқан.
Қазақстанның Әзірбайжандағы Елшілігі — Қазақстан Республикасының Әзірбайжан Республикасындағы дипломатиялық миссиясы. ## Дипломатия Тағы қараңыз: Әзірбайжан-Қазақстан қатынастары 1992 жылғы 27 тамызда Қазақстан Республикасы мен Әзірбайжан Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар орнатылды. 1994 жылы 16 желтоқсанда Баку қаласында Қазақстан Республикасының Әзірбайжан Республикасындағы Елшілігі ашылды. 2004 жылғы наурыздан бастап Астана қаласында Әзірбайжанның Қазақстандағы Елшілігі, 2008 жылғы қыркүйектен бастап – Әзірбайжанның Ақтау қаласындағы Бас Консулдығы жұмыс істейді. 2019 жылғы 30 қыркүйектен бастап Қазақстан Республикасының Әзірбайжан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі Сержан Оралбайұлы Әбдікәрімов болып табылады. 2023 жылғы 18 сәуірден бастап Ә.Д. Байел Қазақстан Республикасының Әзірбайжан Республикасындағы Елшісі болып табылады. ## Байланыс ## Дереккөздер
Марат Кәрімжанұлы Қарабаев (4 шілде 1987 жыл, Ташкент облысы) — қазақстандық саясаткер, инженер, экономист және 2023 жылғы қыркүйектен бастап Көлік министрі. Бұрын Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі (2023) және вице-министрі (2021–2023) лауазымдарында болған. ## Ерте жылдары және білімі Марат Қарабаев 1987 жылғы 4 шілдеде, Кеңестік Өзбекстанның Ташкент облысында дүниеге келген. Ташкент көлік-жол институтында, 2010 жылы өндірістік-жүйелік инженерия мамандығына Болашақ бағдарламасымен Ковентри, Ұлыбританиядағы Уорик университетінде және 2015 жылы экономист мамандығына Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінде оқуын бітірген. ## Мансабы Еңбек жолын Қарабаев 2011 жылы, Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитетінің Су шаруашылығы желілерін пайдалану және дамыту департаментінің сарапшысы ретінде бастады. 2011–2013 жылдары аралығында ол Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі Жаңа технологиялар және энергия үнемдеу департаменті қызмет көрсету саласын технологиялық дамыту басқармасының бас сарапшысы болды. 2014–2015 жылдары Қарабаев Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік және индустриалды-инновациялық даму басқармасы басшысының орынбасары қызметінде болса, 2015 жылдан 2017 жылға дейін сол басқарманың басшысы болып тағайындалды. 2018 жылғы тамызда ол үкіметке қайта оралды, Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамыту департаментінің директоры болып тағайындалды, сол қызметте 2019 жылғы шілдеге дейін болды. 2019 жылғы тамыздан 2020 жылғы шілдеге дейін ол Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі Қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамыту департаментінің директоры қызметінде болған. 2020 жылғы 13 шілдеде Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Бейбіт Атамқұлов бұйрығымен Марат Қарабаев Индустриалды даму комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Оның ізашары Қанат Байытов болды. 2021 жылғы 8 шілдеде ол Индустрия және инфрақұрылымдық даму вице-министрі болды, бұл қызметін ол 2023 жылғы 4 қаңтарда дейін жалғастырды. 2023 жылғы 4 қаңтарда президент Тоқаев жарлығымен Марат Қарабаев Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі лауазымына тағайындалды. Сол жылғы 2 қыркүйекте Қарабаев басқарған министрлік ыдыратылды, оның орнына Өнеркәсіп және құрылыс пен Көлік министрліктері құрылды. Жаңа құрылған Көлік министрлігін басқаруға Қарабаев таңдалды. Сонымен қатар Марат Қарабаев 2023 жылғы 5 қаңтардан — Бәйтерек ұлттық холдингі Директорлар Кеңесінің мүшесі. ## Жеке өмірі Марат Қарабаев үйленген, бірнеше баласы бар. ## Дереккөздер
Қазақстан-Әзербайжан шекарасы — Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Республикасын байланыстыратын маңызды географиялық және геосаяси Каспий теңізінің акваториясындағы шекара болып табылады. Ұзындығы шамамен 288 шақырымды құрайтын бұл шекара екі ел арасындағы аумақтық шекаралар мен дипломатиялық қатынастарды анықтауда шешуші рөл атқарады. ## Шекара * Каспий теңізі бойынша Әзербайжан Ресеймен, Қазақстанмен, Түрікменстанмен және Иранмен шектеседі. Теңіз шекарасының ұзындығы 713 шақырымды құрайды. * Каспий теңізі бойынша Қазақстан Ресеймен, Әзербайжанмен, Түрікменстанмен және Иранмен шектеседі. Теңіз шекарасының ұзындығы 2320 шақырымды құрайды. ### Шекаралық келісім 2001 жылғы 29 қарашада Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан республикасы арасында Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасындағы Каспий теңізінің түбін ажырату туралы келісімге қол қойылды. 1-бап * Каспий теңізінің түбі мен оның жер қойнауы жағалау сызығы мен аралдардағы бастапқы базалық нүктелерден тең алшақтық негізінде салынатын орта сызық бойынша Тараптар арасында бөлінеді. Бастапқы базалық нүктелердің координаттары Балтық биіктік жүйесінің минус 28 метр белгісіне тең Каспий теңізінің орташа көпжылдық деңгейіне сүйене отырып айқындалады. 2-бап * Орта сызықтың географиялық сипаттамасы және оның координаттары Тараптар келіскен картографиялық материалдар мен бастапқы базалық нүктелер негізінде айқындалатын және осы Келісімге қосымша және оның ажырамас бөлігі болып табылатын жеке Хаттамада бекітілетін болады. 3-бап * Тараптар өздерiнiң теңiз түбi секторларының шегiнде Каспий теңiзiнiң түбi мен жер қойнаулары ресурстарын барлау, игеру және басқару, Каспий теңiзiнiң түбi бойынша су асты кабелдерi, құбыр желiлерiн төсеу, жасанды аралдар салуда, берм, дамбалар, эстакадалар, платформалар және өзге де инженерлiк құрылыстар, сондай-ақ басқа да теңiз түбiндегi заңды шаруашылық-экономикалық қызметтер мақсатында егемендi құқықтарын жүзеге асырады. ### Шекара координаталары * Солтүстiк ендiктiң 42 о 33',6 және шығыс бойлықтың 49 о 53',3 координаттары бар Қазақстан Республикасы, Әзiрбайжан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында Каспий теңiзi түбiнiң учаскелерi мен жер қойнауын межелеп бөлу сызығының түйiсу нүктесi межелеп бөлу opта сызығының бастапқы нүктесi болып табылады. * Солтүстiк ендiктiң 41 о 32',4 және шығыс бойлықтың 50 о 56',6 координаттары бар нүкте межелеп бөлу орта сызығының соңғы нүктесi болып табылады, ол Қазақстан Республикасы, Әзiрбайжан Республикасы және Түрiкменстан арасында Каспий теңiзi түбiнiң учаскелерi мен жер қойнауын межелеп бөлудiң түйiсу нүктесi ретiнде қабылдануы мүмкiн, мұның өзi олардың арасындағы үш жақты келiсiмде белгiленетiн болады. ## Шекараны кесіп өту * Қазақстан: Әзербайжаннан Қазақстанға теңіз көлігі арқыл кіру үшін Қазақстанның Әзербайжандағы елшілігіне хабарласу қажет. * Әзербайжан: Қазақстаннан Әзербайжанға теңіз көлігі арқылы кіру үшін Ақтаудағы Әзербайжанның Бас консульдығына өтініш қалдыру керек. ## Теңіз шекараларын қорғау ### Әзербайжан Әзербайжанның Теңіз шекараларын күзетумен, теңіз мұнай-газ құрылымымен қатар, Республиканың мемлекеттік шекара қызметінің (МШҚ) Жағалау күзеті тәулігіне 24 сағат бойы үздіксіз айналысады. 2011 жылы МШҚ Академиясына теңіз мамандықтарына қабылдауды бастады. GPS Каспий маңы елдерінің тиісті құрылымдарымен жоғары деңгейде қарым-қатынаста. Ресей, Қазақстан және Түркіменстан құрылымдарымен тығыз қарым-қатынастар дамуда. Бүгінгі таңда Әзербайжанның Теңіз шекараларын қорғау үшін әртүрлі көлемді кемелер, жылдам қайықтар, заманауи радиолокациялық жүйелер және басқа жабдықтар қолданылады. Сонымен қатар, жаңа кемелер мен қайықтар сатып алынады. Сонымен қатар, Солтүстік қайықтар дивизионы пайдалануға беріледі. Жағалау күзеті бойынша теңіз жаттығулары да өткізіледі. ### Қазақстан Теңіз шекараларын тікелей күзету 1994 жылы ҚР ҰҚК төрағасының Ақтау қаласында орналасқан, кейіннен Шекара қызметінің теңіз шекара дивизиясы болып өзгертілген шекаралық күзет кемелері мен қайықтарының жеке бригадасын құру туралы бұйрығы шыққаннан кейін басталды. Бірақ Каспий теңізіндегі теңіз шекараларын толық игеру 1995 жылы басталды. Содан кейін еліміздің теңіз шекараларын қорғауды қамтамасыз ету міндетімен "Абай" шекаралық күзет қайығы іске қосылды. Қазақстан шекара әскерлерінің жаңадан құрылған теңіз бөлімдері үшін бұл оқиға ерекше маңызды болды. Қайықтармен, кемелерден кейін, елдің теңіз шекараларын бақылауды қамтамасыз етудің бастапқы нүктесі. ## Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенция — Әзербайжан, Иран, Қазақстан, Ресей және Түркіменстан арасындағы 2018 жылғы 12 тамызда Қазақстан Ақтау қаласында өткен Бесінші Каспий саммиті шеңберінде қол қойылған халықаралық шарт. Бұл халықаралық шарт Каспий теңізіне қатысты 1921 және 1940 жылдардағы кеңестік-ирандық шарттарды алмастырды. Конвенцияға сәйкес, Каспий теңізінің су бетінің негізгі ауданы осыдан туындайтын заңды салдары бар көл емес, теңіз деп танылады. Каспий теңізі тараптардың ортақ пайдалануында қалады, ал түбі мен жер қойнауын көрші мемлекеттер халықаралық құқық негізінде олардың арасындағы уағдаластық бойынша учаскелерге бөледі. Кеме қатынасы, балық аулау, ғылыми зерттеулер және магистральдық құбырларды төсеу тараптардың келіскен қағидалары бойынша жүзеге асырылады. Атап айтқанда, теңіз түбімен магистральдық құбырды төсеу кезінде тек сектор арқылы құбыр өтетін тараптың келісімі талап етіледі. Конвенцияда сондай-ақ шарт тараптарына тиесілі емес Қарулы Күштердің Каспийде болуына жол бермеу туралы ереже тіркелген, сондай-ақ Каспий маңындағы бес мемлекетті теңіздегі қауіпсіздікті сақтауға және оның ресурстарын басқаруға жауапты деп айқындайды. ## Транскаспий халықаралық көлік бағыты Транскаспий халықаралық көлік бағыты — Қытай, Қазақстан, Каспий теңізінің акваториясы, Әзербайжан, Грузия және одан әрі Түркия мен Еуропа елдері арқылы өтетін халықаралық көлік дәлізі. ### Бағыт Қытай (Ляньюньган портынан Сиань арқылы Үрімшіге дейін) – Қазақстан (Қорғас және Достық құрғақ порттарынан Ақтау және Құрық порттарына дейін) – Баку (Алят порты) – Грузия (Тбилиси). Әрі қарай Тбилисиден Грузияның Поти портына және Қара теңіз арқылы Еуропаға дейін немесе Тбилисиден БТК арқылы Түркияға (Карс, Измит, Мерсин, Черкезкой) жалғасып, Еуропа елдеріне жетуге болады. Маршрут бойынша контейнерлік тасымалдау жүзеге асырылады. Теміржол және теңіз көлігі (Каспий теңізінің акваториясы бойынша) іске қосылды. ### Сипаттамасы Өткізу қабілеті-жылына 10 млн тонна жүк, оның ішінде 200 мың контейнерге дейін. 2021 жылға арналған маршрут бойынша мұнай-химия өнімдері, қара және түсті металдар, көмір, ферроқорытпалар, ауыл шаруашылығы өнімдері тасымалданады. Жүктерді контейнерлік тасымалдау жүзеге асырылады. 2017-2020 жылдар аралығында 3,9 млн. тонна жүк тасымалданды. ## Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі - Еуропалық Одақ пен Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азия өңіріне мүше 12 мемлекеттің қатысуымен өтетін халықаралық көлік бағдарламасы. Бағдарламаның мақсаты Қара теңіз бассейні, Оңтүстік Кавказ және Орталық Азия аймақтарында экономикалық байланыстарды, сауда мен көлікті нығайту болып табылады. Оның бастапқыда Еуропалық Комиссия қаржыландыратын тұрақты хатшылығы Бакуда, және Аймақтық өкілдігі Одессада бар. 2009 жылдан бастап ұйымды мүше елдер толығымен қаржыландырады. ### Алғышарттары Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі 1993 жылы мамырда Брюссельде ЕО-ға мүше мемлекеттер, Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азия елдері арасында көлік бастамаларын дамыту (автомобиль дәлізін құру мен дамытуды қоса алғанда) үшін халықаралық тасымалдау туралы көпжақты келісімге қол қойылғаннан кейін құрылды. Бағдарлама еуропалық және әлемдік нарықтарға автомобиль, теміржол және теңіз көлігімен қол жетімділікті кеңейту арқылы бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының саяси және экономикалық тәуелсіздігін қолдайды. Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізінің мақсаттары 2004 жылы Баку бастамасымен, содан кейін 2006 жылы Болгарияның София қаласында өткен тағы бір Министрлер конференциясымен ерекшеленді. ## ИНОГЕЙТ Еуропаға мұнай мен газды мемлекетаралық тасымалдау (ИНОГЕЙТ) Еуропалық Одақ (ЕО), қара және Каспий теңізінің жағалауындағы мемлекеттер және көрші елдер арасындағы Халықаралық энергетикалық ынтымақтастық бағдарламасы болды. Бағдарлама 1996 жылдан 2016 жылға дейін жұмыс істеді. ИНОГЕЙТ ЕО қаржыландыратын энергетикадағы ең көне техникалық көмек бағдарламаларының бірі болды. 2006 жылға дейін оны Тасис аймақтық ынтымақтастық бағдарламасы қаржыландырды , ал 2007 жылдан бастап 2007-2010 және 2010-2013 жылдарға арналған ЕКСҚ-Шығыс аймақтық индикативті бағдарламасы аясында Еуропалық көршілік және серіктестік құралы (ЕКСҚ) қаржыландырды. EuropeAid бағдарламаны БЖЗҚ және даму мақсатында ынтымақтастық құралы арқылы қолдады. ## Дереккөздер
Юйчи Исэн (қытайша: 尉遲乙僧, хотандық сақ тілі: Viśa Īrasangä; 630-700 жылында жұмыс істеді) — Қытай суретшісі. Хотан кінәздігінің тумасы Юйчи Исэн суретші Юйчи Бажиннің (Ючи аға) ұлы болған. Қытайдың атақты қажы Сюань Цзан «Юйчи» Хотан билеушісінің тегі екенін дәлелдеді, сондықтан зерттеушілер екі суретшінің де кінәз әулетінен болғанын жоққа шығармайды. Юйчи Исэн Қытайға Тан дәуірінің ең басында, шамамен 630 жылы келді. Ол әкесінің ақсүйектік атағын иемденіп, будда храмдарын кескіндеумен айналысты; атап айтқанда, ол суретші ұзақ уақыт өмір сүрген үй-жайлардың бірінде Фениенса храмын салған. Бұл ғибадатхана Қытайға Хотаннан келген кінәздер мен монахтардың тұратын жеріне айналды. І мыңжылдықтың ортасында буддизм Қытай жерінде белсенді түрде тарады. Бұл ілім «Батыс елдерінен», яғни Орталық Азиядан келді және іліммен бірге қытай дәстүріне тән емес түрде жасалған діни нысандар келді. Бұл процесс бірнеше ғасырға созылды, ол қытай, үнді және ортаазиялық көркемдік техниканың синтезіне әкелді; оған көптеген өнер адамдары қатысты, тек кейбірінің есімдері бізге жеткен. Юйчи Исэн негізінен буддалық тақырыптарға, қабырға суреттерінде де, шиыршықтарда да мамандандырылған. Ежелгі мәтіндерде оның рельефтегідей үш өлшемді болып көрінетін гүлдерді (сөзбе-сөз шығыс кескіндемесінің әйгілі маманы Освальд Сирен қытайша терминді аударғандай «дөңес-ойыс») әдемі бейнелегені және оның картиналарындағы сызықтың күшті және күшті болғаны туралы айтылады. серпімді, «темір сым сияқты». Суретші Қытайда үлкен жетістікке жетті және олардың жұмыстарының тақырыбы мен стилі мүлдем басқа болғанына қарамастан, оны жиі Ян Либенмен салыстырды. Юйчи Исэннің барлық храм суреттері 9 ғасырдың ортасында болған буддизмді қудалау кезінде храмдармен бірге жоғалған. Сондай-ақ, оның картинасы бар бірде-бір түпнұсқа шиыршық осы күнге дейін сақталмаған. Оның туындыларының кейінгі суретшілері жасаған бірнеше көшірмелері оған әртүрлі сенімділік дәрежесімен жатқызылады. Біріншіден, бұл биші мен биші бейнесі бар «Беренсон шиыршығы» (Ән көшірмесі, 1032 жылға дейін жасалған, Вилла Тати, Сеттиньано), екіншіден, суретші Чен Юнчжи көшірген Шакьямуни бейнесі (Бостон, мұражайы). Бейнелеу өнері; қазір бұл сурет Мин дәуірінің XVI-XVII ғасырлардағы белгісіз суретшісінің көшірмесі болып саналады). Бұл екі шығармаға әдетте екі данада бар Локапала Вайшравананың (Хотанда ғибадат ету кең тараған будда құдайы) бейнесі қосылады, олардың бірі Ву Даозидікі болуы мүмкін. Шығармаларының сан рет көшірілуі оның шығармаларының мәңгілік құндылығын айғақтайды. «Беренсон шиыршығы» бишінің айналмалы қимылын да, оның серіктесі кірген би қызығын да тамаша суреттейді. Юйчи Исэн мен оның әкесі Юйчи Бажиннің шығармашылығына байланысты тарихшы Чжан Яньюань (9 ғ.) трактатында осы суретшілердің бояуларды қолданудың ерекше тәсілі туралы баяндайды. Заманауи сарапшылар бұл әдіс Ираннан немесе Гандхарадан алынған болуы мүмкін екенін мойындап, қытайлықтарға беймәлім екенін атап өтеді. Қытай өнеріне 7 ғасырда Юйчи Исэн енгізген және осы суретшінің шығармашылығының арқасында танымал болған «Хотан стилі» 8 ғасырда ерекше стиль ретінде өмір сүріп, 12 ғасырдың аяғынан бастап 14 ғасырдың басында ол Қытай буддасының екі мүсінінде де басым стильге айналды, сондықтан буддалық кескіндемеде, бәлкім, сол кездегі Орталық Азияның күшті көркемдік серпініне байланысты. ## Тағы қараңыз * Витарка мудра * Виша Самбхава * Виша Шура ## Әдебиеттер * Буссагли, Марио. Орталық Азия кескіндемесі. Женева. 1979. 66-67 беттер. * Дуан Вэнджи, Тан Чунг. Дунхуан өнері. Индира Ганди атындағы Ұлттық өнер орталығы, 1994 ж. * Карецки, Патрисия Эйхенбаум. Ерте буддалық баяндау өнері, 2000 ж. * Салливан, Майкл. Қытай өнеріМұрағатталған 17 қазанның 2016 жылы., 1999 ж. 4-ші басылым. * Вайднер, Марша Смит, Патрисия Энн Бергер, Хелен Форсман. Заңның соңғы күндері. Спенсер өнер мұражайы, Сан-Францискодағы Азия өнер мұражайы, 1994 ж.Мұрағатталған 16 қазанның 2016 жылы.
Қазақстанның Біріккен Араб Әмірліктеріндегі Елшілігі — Қазақстан Республикасының Біріккен Араб Әмірліктеріндегі дипломатиялық миссиясы. Елшілік БАӘ астанасы Абу-Даби қаласында орналасқан. ## Тарихы Қазақстан Республикасы мен Біріккен Араб Әмірліктері арасында дипломатиялық қарым-қатынастар 1992 жылғы 1 қазанда орнатылды. Қазақстан Республикасының Біріккен Араб Әмірліктеріндегі Елшілігі 2006 жылдың қыркүйегінен бастап жұмыс істейді. ## Байланыс ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасының Біріккен Араб Әмірліктеріндегі Бас консулдығы, Дубай — Қазақстан Республикасының Біріккен Араб Әмірліктеріндегі дипломатиялық миссиясы. ## Тарихы Қазақстан Республикасы мен Біріккен Араб Әмірліктері арасында дипломатиялық қарым-қатынастар 1992 жылғы 1 қазанда орнатылды. Қазақстан Республикасының Біріккен Араб Әмірліктеріндегі Елшілігі 2006 жылдың қыркүйегінен бастап жұмыс істейді. ## Байланыс ## Дереккөздер

Subsets and Splits

No saved queries yet

Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.