text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Пресногорьков ауданы — 1928-1930 және 1935-1963 жылдары болған Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін — Қазақ АКСР-і) Петропавл округінің, Қарағанды және Қостанай облыстарының әкімшілік бірлігі. Орталығы — Пресногорьковка ауылы.
## Тарихы
Пресногорьков ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Қазақ АКСР Петропавл округінің құрамында бұрынғы Ақмола губерниясы Петропавл уезі Пресногорьков болысы аумағының бір бөлігінде құрылды.
1930 жылы 17 желтоқсанда Пресногорьков ауданы таратылып, аумағы Преснов және Төңкерей аудандары арасында бөлінді.
Екінші рет Пресногорьков ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Қазақ АКСР Қарағанды облысының құрамында құрылды. 1936 жылы 29 шілдеде аудан жаңадан құрылған Қостанай облысына берілді.
1951 жылғы мәліметтер бойынша аудан құрамында 15 ауылдық кеңес болды: Евгеньев, Қабан, Қазан, Камышлов, Қарақамыс, Карл Маркс, Крутояр, Макарьев, Песчан, Петропавл, Починов, Пресногорьков, Пресноредут, Сібір және Чапаев.
1954 жылы 10 тамызда Сібір, Песчан ауылдық кеңестері Песчан ауылдық кеңесіне, Чапаев, Макарьев ауылдық кеңестері Макарьев ауылдық кеңесіне біріктіріліп, Евгеньев ауылдық кеңесі таратылды. Петропавл ауылдық кеңесінен бөлініп, Хмельницкий астық кеңшарының орталығында Хмельницкий ауылдық кеңесі құрылды.
1956 жылы 30 маусымда Бауман атындағы астық кеңшарының орталығында Бауман ауылдық кеңесі, Мичурин атындағы астық кеңшарының орталығында Мичурин ауылдық кеңесі, «Озёрный» астық кеңшарының орталығында Озёрный ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы 11 қаңтарда Троебратное ауылында Троебрат ауылдық кеңесі құрылды.
1959 жылы ауданда 13 ауылдық кеңес болды: Бауман, Қарақамыс, Карл Маркс, Мичурин, Озёрный, Первомай, Петропавл, Пресногорьков, Пресноредут, Суворов, Троебрат, Хмельницкий, Чапаев.
1963 жылы 2 қаңтарда Пресногорьков ауданы таратылды. Троебратский кенті мен Бауман, Қарақамыс, Карл Маркс, Первомай, Петропавл, Пресногорьков, Суворов, Чапаев ауылдық кеңестері Қостанай облысының Демьянов ауданына, Мичурин, Хмельницкий ауылдық кеңестері Солтүстік Қазақстан облысының Тимирязев ауданына, Озёрный, Пресноредут ауылдық кеңестері Солтүстік Қазақстан облысының Преснов ауданына берілді.
## Халқы
1939 жылғы халық санағы бойынша Пресногорьков ауданында 21 866 адам тұрды, оның ішінде орыстар – 51,6%, украиндар – 23,0%, қазақтар – 22,9% . 1959 жылғы халық санағы бойынша ауданда 30066 адам тұрған .
1939 жылғы халық санағы бойынша Пресногорьков ауданының ұлттық құрамы
## Дереккөздер |
* Әл-Фараби — Түркістан облысы Жетісай ауданындағы ауыл.
* Әл-Фараби — Түркістан облысы Мақтаарал ауданындағы ауыл. |
Ақсары ауданы — Қазақ АКСР-нің Қарқаралы округінің құрамында 1928-1929 жылдары болған әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Ақсары ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Қарқаралы округінің құрамында құрылды (сол жылы 3 қыркүйекте Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті бекіткен). Округ құрамына бұрынғы Семей губерниясының Қарқаралы уезінің таратылған Ақсары, Берікқара, Қызылтау және Кент болыстары аумағының бөлігі кірді. Аудан орталығы Бесоба қонысы болып белгіленді.
1929 жылы 14 желтоқсанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен Ақсары ауданы таратылды.
## Дереккөздер |
Аламесек ауданы — Қазақ АКСР-нің Қызылорда округінде 1928-1930 жылдары болған әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Аламесек ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Қызылорда округінің құрамында құрылды (сол жылы 3 қыркүйекте Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті бекіткен). Округ құрамына бұрынғы Сырдария губерниясының Қызылорда уезінің таратылған Аламесек болысының аумағы кірді. Аудан орталығы Аламесек ауылы болып белгіленді.
1930 жылы 17 желтоқсанда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің сол жылғы 23 шілдедегі қаулысы негізінде Қызылорда округі таратылды. Сонымен бірге Аламесек ауданы жойылып, аумағы Қызылорда ауданының құрамына енді.
## Дереккөздер |
Біржан Арманұлы Оразов (17 қазан 1994 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз қаласында дүниеге келген) — қазақ спортшысы, Футзалдан Қазақстан ұлттық құрама командасы мен алматылық «Қайрат» футзал клубының ойыншысы. Футзалдағы амплуасы - қорғаушы . Оң аяқты әмбебап ойыншы. Ол футзалдағы өзінің шеберлігі мен жылдамдығымен танымал.
## Өмірбаяны
Біржан Оразов 2015 жылдан бері Қазақстан құрамасы сапында ойнап келеді және көптеген халықаралық турнирлерде Қазақстан намысын қорғады. Ол 2021 жылғы Футзалдан Әлем чемпионатына қатысты.
Біржан Оразов өзінің кәсіби мансабында бірнеше рет "Қайрат" футзал клубымен Қазақстанның чемпионы атанды. Ол "Қайрат" сапында Еуропа чемпиондары лигасында да да өнер көрсетті.
2022 жылы футзалдан Еуропа чемпионатында 7 гол соғып, чемпионаттың үздік сұрмергені ретінде танылды.
Біржан Оразов мектеп жылдары "сен ештеңеге қол жеткізбейсің" деген сөздерді жиі естігенін айтады, сондықтан өз армандары мен мақсаттарын ұстану керектігін айту үшін 2023 жылы жас жігіттерге арналған мотивациялық бейнеролик түсірді. Ол бала кезінде әкесімен бірге өмір сүрмей, анасы мен әпкесінің жанында өскенін, ал анасы жұмыс істеп, балаларын қамтамасыз еткенін атап өтті.
Оразовтың айтуынша, ол үлкен футболға қызығушылық танытқанымен, футзалға бет бұрды және алғашқы ақшасын колледжде оқып жүргенде тапты. Өзінің ең үлкен табысын құпия сақтап, бірақ анасы мен әпкесіне жақсы сыйлықтар жасап, жақында әйеліне Lexus RX 350 көлігін сыйға тартқанын айтты.
### Қайрат
### Ұлттық құрама
Біржан Оразов Қлттық құрама сапындағы тұңғыщ ойынын 2017 жылғы 6 ақпан күні Алматы қаласында Белоруссия құрамасымен өткен жолдастық кездесуде өткізді (0:1). Ұлттық құрамадаңы тұңғыш голы екі күннен кейін Белоруссия құрамасына салды (3:0)[
Биржан Оразов EURO-2022 турнирінің ең үздік сұрмергені атанды. 27 жастағы қорғаушы турнирде 7 гол соғып, 2 нәтижелі пас берді.
Жетістіктері
* 2018 жылғы Еуропа чемпионатының жартылай финалисі
* 2021 жылғы Әлем чемпионатының жартылай финалисі
* Студенттер арасындағы Әлем чемпионатының күміс жүлдегері
* 2022 жылғы Еуропа чемпионатының үздік сұрмергені
Статистикасы
## Дереккөздер |
Всесвят ауданы — Қырғыз АКСР-нің Ақмола губерниясы Петропавл уезінің және Қостанай губерниясының 1919 жылдан 1922 жылдың шілдесіне дейін болған әкімшілік бірлігі.
## Тарихы
Всесвят ауданы Ақмола губерниясы Петропавл уезінің құрамында 1919 жылы құрылған. Всесвятский ауылы аудан орталығы болып белгіленді. Округ құрамына 21 болыс кірді: Ананьев, Андреев, Аннов, Весело-Подольск, Всесвят, Жанқара (көшпелі), Ефимов, Золотоустов, Қараоба (көшпелі), Қарасу, Қаратал (көшпелі), Қанжығалы (көшпелі), Құсмұрын (көшпелі), Ново-Покров, Покров, Святогор, Севастополь, Средний, Ставрополь, Старобель, Черняев.
1921 жылы 27 сәуірде Всесвят ауданы Қостанай губерниясының құрамына берілді. Аннов, Жанқара, Ефимов, Қанжығалы, Ставрополь, Старобель болыстары Петропавл уезінің құрамында қалды.
Ауданда 9 болыс қалды: Ананьев, Весело-Подольск, Всесвят, Қараоба (көшпелі), Қарасу, Қаратал (көшпелі), Құсмұрын (көшпелі), Ново-Покров, Севастополь.
1921 жылы 30 маусымда ауданға Петропавл уезінен берілген Аннов және Қанжығалы (көшпелі) болыстары қосылды.
1922 жылы 4 сәуірде Всесвятский ауылы Урицкий деп өзгертілді.
1922 жылы 27 шілдеде Всесвят ауданы Всесвят уезі болып қайта құрылды.
## Дереккөздер |
Бағаналы ауданы — Қырғыз АКСР-дегі Ақмола губерниясы Атбасар уезінің 1920 жылғы мамырдан 1922 жылғы шілдеге дейін болған әкімшілік бірлігі.
## Тарихы
Бағаналы ауданы Ақмола губерниясы Атбасар уезінің құрамында 1920 жылы 11 мамырда құрылды. Қарсақпай зауыты аудан орталығы болып белгіленді. Ауданға 10 көшпелі болыс кірді: Айыртау, Айнакөл, Жаңа Сарысу, Жезді, Кеңгір, Құмқоңыр, Сарысу, Тораңғыл, Ұлытау, Үлкен Жезді.
1921 жылы 27 желтоқсанда Айнакөл және Үлкен Жезді болыстары Жезді болысына қосылды.
1922 жылы 5 қаңтарда Айыртау болысы Ұлытау болысына қосылды.
1922 жылы 8 қаңтарда Тораңғыл болысы Кеңгір болысына қосылды.
1922 жылы 26 шілдеде Бағаналы ауданы таратылып, оған кірген болыстар Атбасар уезінің тікелей қарамағына өтті.
## Дереккөздер |
Тенда (бадьяранке, бапен, басари, бедик, боин, коньяг) — Гвинея Республикасында (Сенегалмен шектесетін аудандарда) тұратын туыстас халықтар тобы (бассари, коньяги, бадьяранке, тенда майо, тенда боени). Бассари мен бадьяранкенің шағын топтары Сенегал мен Гвинея-Бисауда да тұрады.Жалпы саны 70 мың адам.
## Тілі
Тілі - тегда тілі, Батыс атлантика тобына жатады.
## Діні
Дінге сенушілердің діни наным-сенімдері: сүнниттік мұсылмандар, кейбірі – дәстүрлі нанымдарды ұстанады.
## Кәсібі
Олар қолмен атқарылатын егіншілікпен айналысады (фонио, күріш, жүгері, маниок, тәтті картоп, жержаңғақ). Кейбір тендалар ұсақ мал өсіреді. Ертеде аңшылық дамыды, Бадьяранке омарташылықпен айналысты. Қолөнерден – қыш бұйымдарын жасау, ағаш ою, бетперде жасау дамыған.
## Өмір салты
Үлкен отбасылық қауымдар мен рулық-тайпалық бөліністер, патрилинейлік рулар мен тектер сақталған. Неке вирилокалды.
Елді мекендер жинақы орналасқан. Тұрғын үйлері цилиндр тәрізді, төбесі конустық болып келеді.
Негізгі тағамдары - өсімдік майы, дәмдеуіштер, көкөністер қосылған ботқа, бұқтырылған тағамдар.
## Дереккөздер |
Ақкемер ауданы — Қазақ АКСР-нің Ақтөбе округінде 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлік. Орталығы – Жұрын станциясының маңындағы ауыл.
## Тарихы
Ақкемер ауданы Ақтөбе округінің құрамында 1928 жылы Ақтөбе губерниясы Ақтөбе уезінің Ақкемер және Богослов болыстары, сондай-ақ Темір уезіне қарасты Жұрын және Темір болысының бір бөлігі негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Ақтөбе және Темір аудандары арасында бөлінді.
## Дереккөздер |
Алматы ауданы — Алматы облысының 1939-1957 жылдары болған әкімшілік бірлігі. Орталығы – Тастақ ауылы.
## Тарихы
Алматы ауданы 1939 жылы 16 қазанда әкімшілік жағынан Алматы қаласына бағынышты аумақтан құрылды. Аудан құрамына Фрунзе ауылдық кеңесі мен Ленин ауданының Боралдай, Сталин ауданының Камен, Ленин, Фрунзе ауданының Белбұлақ, Горнооктябрь, Кіші Алматы ауылдық кеңестері енді.
1940 жылы Калинин ауылдық кеңесі Іле ауданынан Алматы ауданына берілді.
1941 жылы Алматы ауданының орталығы Тастақ ауылына көшірілді.
1944 жылы Алматы ауданында Боралдай жұмысшы кенті құрылды.
1950 жылы Ленин ауылдық кеңесінен Ақсай және Үлкен Алматы ауылдық кеңестері бөлініп шықты.
1951 жылы аудан құрамында Боралдай кенті мен 10 ауылдық кеңес болды: Ақсай, Белбұлақ, Үлкен Алматы, Боралдай, Горно-Октябрь, Калинин, Камен, Ленин, Кіші Алматы, Фрунзе.
1954 жылы Ақсай ауылдық кеңесі Ленин ауылдық кеңесіне қосылды, ал Боралдай ауылдық кеңесі Ленин және Фрунзе ауылдық кеңестері арасында бөлінді.
1957 жылы 31 қазанда Алматы ауданы таратылды. Үлкен Алматы, Камен, Ленин, Фрунзе ауылдық кеңестері мен Боралдай жұмысшы кенті Қаскелең ауданына, ал Белбұлақ, Горно-Октябрь, Калинин және Кіші Алматы ауылдық кеңестері Іле ауданына берілді.
## Дереккөздер |
Ильич ауданы — Қазақ КСР-ның Оңтүстік Қазақстан (1962 жылдан – Шымкент) облысында 1944-1963 жылдары болған аудан. Орталығы - Жетісай жұмысшы кенті.
## Тарихы
Ильич ауданы 1944 жылы 8 мамырда құрылды. Орталығы Ильич кенті болып белгіленіп, құрамына Киров ауданының Амангелді, Калинин ауылдық кеңестері және Ильич кенттік кеңесі, сондай-ақ Мақтаарал ауданының Прогресс және Сакко-Ванцетти ауылдық кеңестері кірді.
1951 жылдың 1 қаңтарына қарай аудан құрамына Ильич жұмысшы кенті және 5 ауылдық кеңес кірді: Амангелді, Калинин, Молотов, Прогресс және Сакко-Ванцетти.
1951 жылы Казкирисупр елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі беріліп, Жетісай болып қайта аталды. Сталин, Интернационал, Центральный ауылдық кеңестері құрылды.
1952 жылы Степной, Новосель, Қарақай ауылдық кеңестері құрылды.
1957 жылы Ленин ауылдық кеңесі құрылды.
1959 жылы аудан құрамында Ильич, Жетісай кенттері мен 12 ауылдық кеңес болды: Амангелді, Интернационал, Калинин, Қарақай, Киров, Ленин, Новосель, Прогресс, Сакко-Ванцетти, Сталин, Степной, Центральный.
1963 жылы 2 қаңтарда Ильич ауданы таратылды.
## Халқы
1959 жылғы халық санағы бойынша Ильич ауданында 77 205 адам тұрды.
## Дереккөздер |
Алишер Келдиевич Қадыров (1975 жыл 12 наурыз, Ташкент, Өзбекстан КСР, КСРО) — Өзбекстанның оңшыл саясаткері, 2019 жылғы 22 мамырдан бастап — Өзбекстан «Ұлттық жаңғыру» демократиялық партиясының жетекшісі және ӨР Олий Мәжлісі Заң шығару палатасы төрағасының орынбасары. 2015 жылдан Өзбекстан Республикасы Олий Мәжлісінің Заң шығару палатасының депутаты. 2021 жылы «Ұлттық жаңғыру» ДП атынан Өзбекстан президенттігіне кандидат ретінде қатысқан.
Қадыров 2021 жылғы президенттік сайлауда «Ұлттық жаңғыру» партиясының кандидаты болып табылады, реформалар мен өзгерістерге бағытталған бірнеше платформаларға қатысты және өзбек иммигранттарына табыс салығын енгізу туралы ұсыныстарға, сондай-ақ айыптауларға байланысты елеулі қайшылықтар мен қайшылықтарға тап болды. Осыған қарамастан Қадыров 5,5% дауыс жинап, сауалнамада үшінші орынды иеленіп, сайлауда көшбасшылардың біріне айналды. 2021 жылғы президент сайлауынан кейін көпшілік, тіпті басқа партиялардың мүшелері де оны Өзбекстандағы қазіргі саяси жүйені өзгерте алатын тұлға ретінде қабылдады.
## Өмірбаяны
Қадыров 1975 жылы 12 наурызда Ташкентте дүниеге келген. 1996 жылы Эгей университетін (Измир, Түркия), 2009 жылы Ташкент қаржы институтын (сырттай), 2011 жылы Өзбекстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясын бітірген. Мамандығы бойынша филолог және экономист. Өзбек, орыс, түрік, ағылшын тілдерін біледі. Үйленген, үш баласы бар.
## Еңбек қызметі
1996–1997 жылдары Жызақ облысы сыртқы экономикалық байланыстар, инвестициялар және сауда министрлігінің бөлімшесінің жетекші маманы болып жұмыс істеді. 1997–2008 жылдары Джизах облысында мемлекеттік мүлікті басқару және кәсіпкерлікті қолдау бөлімінің жетекші маманы болып жұмыс істеді. 2008–2015 жылдары Жызақ облысының сыртқы экономикалық байланыстар, инвестициялар және сауда басқармасының басшысы болды.
2015 жылы Өзбекстан Республикасы Олий Мәжлісінің заң шығару палатасына «Ұлттық жаңғыру» демократиялық партиясынан депутат болып сайланған. 2017 жылы Олий Мажлис бюджет және экономикалық реформалар комитеті төрағасының орынбасары, сондай-ақ Олий Мажлистің халықаралық істер және парламентаралық байланыстар комитетінің мүшесі, сондай-ақ Республикалық мәселелер жөніндегі орталықтың жетекшісі болды. Руханият және білім. Қадыров COVID-19 пандемиясы кезінде карантиндік шектеулердің жеңілдетілуін қолдап, вирустың өлімге әкелетінін айтты және адамдарды артық тамақтанбауға және денсаулықтарын күтуге шақырды. 2021 жылдың сәуірінде ол мемлекеттік органдарға баратын өтініштердің барлығы өзбек тілінде жазылуы керек деген заң жобасын ұсынғанымен, ол қабылданбады.
2019 жылдың 22 мамырында Сарвар Отамуродов Ұлттық жаңғыру демократиялық партиясының көшбасшысы болып сайланды.
## Өзбекстан президентінің сайлауы (2021)
2021 жылғы Өзбекстандағы президенттік сайлаудан кейін Қадыров Ұлттық жаңғыру партиясынан ықтимал кандидат ретінде қарастырылды. 2021 жылы 6 тамызда өткен партия пленумында Қадыровтың кандидатурасы «Ұлттық жаңғыру» партиясынан президенттікке ұсынылды. Сол жерден оны платформаның тезистерінде солшыл-орталықшыл социал-демократиялық «Адолат» партиясы плагиат жасады деп айыптады. Сайлау науқаны барысында білім беру, мемлекеттік басқару, экономика, әлеуметтік әділеттілік пен азаматтық бостандықтарға қатысты мәселелерге қатысып, оларға бірқатар реформалар мен өзгерістер енгізуді талап етті. Сондай-ақ Қадыров шетелде тұратын өзбек мигранттары үшін даулы табыс салығын енгізуді ұсынды, оған әсіресе оның сайлаудағы қарсыласы әрі қазіргі президент Шавкат Мирзиеев қарсы болды.
## Әлеуметтік желілерде
Алишер Қадыров Telegram Twitter желісіндегі http://twitter.com/alisherQodir әлеуметтік желісіндегі авторлық арнасын басқарады. Қоғам, саясат, білім туралы ойларын жазады. 2021 жылдың 22 шілдесінде ол өзінің Telegram-арнасында әлеуметтік желіде «NAH» (өзб. nafrat, adovat va hasad; жек көрушілік, араздық және қызғаныш) вирусы тарағанын жазды.
## Дереккөздер |
Көктерек ауданы — Қазақ КСР-і Жамбыл облысында 1939-1963 жылдары болған әкімшілік бірлік. Орталығы – Бірлік ауылы.
## Тарихы
Көктерек ауданы 1939 жылы 14 қазанда құрылды. Құрамына Шу ауданынан берілген Қызылтал, Қызыларна, Қараөзек, Көкірек, Куйбышев, Сарқырама және Фурманов ауылдық кеңестері енді.
1943 жылы Қызыларна ауылдық кеңесі Жамбыл ауылдық кеңесі болып өзгертілді. Коминтерн және Қоқи ауылдық кеңестері құрылды.
1951 жылғы мәліметтер бойынша аудан құрамына 9 ауылдық кеңес кірді: Жамбыл, Қараөзек, Қызылтал, Қоқи, Көкірек, Коминтерн, Куйбышев, Сарқырама және Фурманов.
1951 жылы Қарағанды облысы Шет ауданының Мыңарал елді мекені Көктерек ауданына өтті. Мыңарал, Хантау елді мекендеріне жұмысшы кенті мәртебесі берілді.
1954 жылы Шығанақ елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді. Көкірек ауылдық кеңесі Коминтерн ауылдық кеңесіне қосылды. Қоқи ауылдық кеңесі Кеңес ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1959 жылғы аудан құрамында 6 ауылдық кеңес (Жамбыл, Қызылтал, Коминтерн, Куйбышев, Сарқырама, Фурманов) пен 3 кент (Мыңарал, Хантау, Шығанақ) болды.
1963 жылы 2 қаңтарда Көктерек ауданы таратылды. Жамбыл, Қызылтал, Коминтерн, Құмөзек, Сарқырама, Ұланбел, Фурманов ауылдық кеңестері Шу ауданына берілсе, Мыңарал, Хантау, Шығанақ кенттері Шу қаласының қарамағына өтті.
## Халқы
1959 жылғы халық санағы бойынша ауданда 22 247 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Шымкент ауданы — Қазақ КСР-нің (1936 жылға дейін - Қазақ АКСР) Оңтүстік Қазақстан облысының 1930-1932 және 1938-1957 жылдары болған әкімшілік бірлігі.
## Тарихы
Шымкент ауданы 1930 жылы 17 желтоқсанда Казақ АКСР құрамында Бадам ауданы мен жартылай Беловод ауданының, Шымкент қаласының аумағынан құрылды.
1932 жылы 1 ақпанда Шымкент ауданы таратылды.
1938 жылы 14 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында Шымкент ауданы қалпына келтірілді.
1942 жылы Арыс ауданының Қайнарбұлақ, Күмісбұлақ ауылдық кеңестері Шымкент ауданына берілді.
1951 жылғы мәліметтер бойынша аудан құрамына 8 ауылдық кеңес кірген: Алтынтөбе, Қайнарбұлақ, Қаратөбе, Қатынкөпір, Қызылжар, Қызылсу, Күмісбұлақ және Тассай.
1954 жылы Алтынтөбе ауылдық кеңесі Қатынкөпір ауылдық кеңесіне, Тассай ауылдық кеңесі Қызылсу ауылдық кеңесіне қосылды.
1957 жылы 13 қарашада Шымкент ауданы таратылды. Қайнарбұлақ, Қызылсу, Күмісбұлақ ауылдық кеңестері Сайрам ауданына, ал Қаратөбе, Қатынкөпір, Қызылжар ауылдық кеңестері Шымкент қалалық кеңесінің қарамағына берілді.
## Халқы
1939 жылғы халық санағы бойынша Шымкент ауданында 22 128 адам тұрған. Ауданның ұлттық құрамы мынадай болды: қазақтар – 50,8%, өзбектер – 24,3%, орыстар – 16,2%, украиндар – 4,9%, татарлар – 1,1%
## Дереккөздер |
Шевченко ауданы — Қазақ КСР-нің Гурьев облысында 1939-1963 жылдары болған аудан. Орталығы — Форт-Шевченко қаласы.
## Тарихы
Шевченко ауданы 1939 жылы 16 қазанда құрылды. Құрамына Маңғыстау ауданынан Форт-Шевченко қаласы мен Қолмыш, Құлалы, Қызылөзен, Сығынды, Фетисов ауылдық кеңестері енді. 17 қазанда Маңғыстау ауданының орталығы Форт-Шевченкодан Куйбышев ауылына көшірілді.
1940 жылы 17 маусымда Маңғыстау ауданынан Долгий ауылдық кеңесі берілді.
1951 жылдың 1 қаңтарына қарай аудан құрамына Форт-Шевченко қаласы мен 7 ауылдық кеңес кірді: Долгий, Ералы, Қолмыш, Құлалы, Қызылөзен, Сығынды, Фетисов.
1954 жылы 23 шілдеде Ералы ауылдық кеңесі Сығынды ауылдық кеңесіне, Долгий ауылдық кеңесі Құлалы ауылдық кеңесіне, Фетисов ауылдық кеңесі Қызылөзен ауылдық кеңесіне қосылды. Қарақұм ауылдық кеңесі құрылды.
1959 жылдың 1 шілдесінде аудан құрамында Форт-Шевченко қаласы мен 3 ауылдық кеңес болды: Қолмыш, Құлалы, Қызылөзен.
1963 жылы қаңтарда Шевченко ауданы таратылып, Ералиев кенті мен Қолмыш, Құлалы, Қызылөзен ауылдық кеңестері Форт-Шевченко қалалық кеңесінің қарамағына берілді.
## Дереккөздер |
Петропавл ауданы — Қазақ КСР-нің Солтүстік Қазақстан облысында 1930-1932, 1942-1957 жылдары болған аудан. Орталығы — Петропавл қаласы.
## Тарихы
Петропавл ауданы 1930 жылы 17 желтоқсанда Қазақ АКСР-інің тікелей қарамағында құрылды. Құрамына бұрынғы Петропавл округінің Ворошилов және Трудовой аудандарының аумағы енді.
1932 жылы 11 қаңтарда Петропавл ауданы таратылып, аумағы Булаев және Ленин аудандары арасында бөлінді.
Петропавл ауданы 1942 жылы 19 наурызда Солтүстік Қазақстан облысының аумағында қайта құрылды. Құрамына Архангел, Бескөл, Кривозёр, Ново-Камен, Ново-Павлов, Петерфельд, Плосский ауылдық кеңестері енді.
1951 жылы ауданда 7 ауылдық кеңес болды: Архангел, Бескөл, Кривозёр, Ново-Камен, Ново-Павлов, Петерфельд, Плосский.
1954 жылы Ново-Камен ауылдық кеңесі Архангел ауылдық кеңесіне қосылды. Якорь ауылдық кеңесі құрылып, Кривозёр ауылдық кеңесі таратылды. Плосский ауылдық кеңесі Асанов, Ново-Павлов ауылдық кеңесі Берёзов ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1957 жылы 14 қыркүйекте Петропавл ауданы таратылып, Якорь, Берёзов ауылдық кеңестері Соколов ауданына, Бескөл ауылдық кеңесі Приишим ауданына, Петерфельд, Архангел ауылдық кеңестері Мамлют ауданына, Асанов ауылдық кеңесі Полудин ауданына берілді.
## Дереккөздер |
Социалист ауданы — 1928-1930 жылдары болған Қазақ АКСР-нің Ақмола округінің әкімшілік бірлігі. Орталығы – Атбасар қаласы.
## Тарихы
Социалист ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Атбасар уезінің Совет және Социалист болыстарының бөліктері негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Атбасар ауданының құрамына енді.
## Дереккөздер |
Пешков ауданы — Қазақ КСР-нің Қостанай облысында 1939-1959 жылдары болған аудан. Орталығы — Пешковка ауылы.
## Тарихы
Пешков ауданы 1939 жылы 16 қазанда құрылды. Құрамына Фёдоров ауданының Барыкин, Батманов, Большой, Калинов, Костряков, Назаров, Ново-Украин, Пешков, Смирнов, Тельман, Хворостян ауылдық кеңестері кірді.
1951 жылдың 1 қаңтарына қарай аудан құрамына 11 ауылдық кеңес кірді: Барыкин, Батманов, Большой, Калинов, Костряков, Назаров, Ново-Украин, Пешков, Смирнов, Тельман, Хворостян.
1954 жылы Назаров, Хворостян ауылдық кеңестері таратылды.
1959 жылы 12 маусымда Пешков ауданы таратылып, Фёдоров ауданына Барыкин, Батманов, Большой, Калинов, Костряков, Ново-Украин, Пешков, Смирнов және Тельман ауылдық кеңестері берілді.
## Дереккөздер |
Коммунист ауданы — 1928-1930 жылдары болған Қазақ АКСР-нің Ақмола округінің әкімшілік бірлігі. Орталығы — Николаевское ауылы.
## Тарихы
Коммунист ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Ақмола уезінің Коммунист болысы мен жартылай Калинин болысының негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Ақмола ауданының құрамына енді.
## Дереккөздер |
Родников ауданы — 1938-1957 жылдары болған Қазақ КСР Ақтөбе облысының әкімшілік бірлігі. Орталығы - Родниковский ауылы.
## Тарихы
Родников ауданы 1938 жылы құрылды.
1951 жылғы мәліметтер бойынша аудан құрамында 7 ауылдық кеңес болған: Ақшат, Георгиев, Қараүңгір, Қызылту, Петропавл, Родников және Терісбұтақ.
1951 жылы Ақтөбе қалалық кеңесінен Пригородный, Благодарный ауылдық кеңестері берілді.
1954 жылы Ақшат ауылдық кеңесі Петропавл ауылдық кеңесіне қосылды.
1957 жылы 26 қыркүйекте Родников ауданы таратылып, Қараүңгір, Қызылту, Петропавл, Родников, Терісбұтақ ауылдық кеңестері Степной ауданына, Георгиев, Пригородный ауылдық кеңестері Мәртөк ауданына және Благодарный ауылдық кеңесі Новороссия ауданына берілді.
## Халқы
1939 жылғы халық санағы бойынша Родников ауданында 8615 адам тұрды, оның ішінде қазақтар – 38,2%, украиндар – 36,4%, орыстар – 20,5%.
## Дереккөздер |
Боралдай әуежайы — Алматы маңындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы. Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 5 км жерде, Боралдай кентінің шығыс шетінде (бұрынғы Бұрындай кенті, Алматы облысының Іле ауданы) орналасқан. Бірінші Алматы әуежайы (1930 жылдардың басында құрылған), 2000 жылдардың басына дейін "Бұрындай" деп аталды.
## Тарихы
Бурундай Біріккен әуе отряды 1946 жылдан бері жұмыс істеп келеді (1965 жылға дейін "№ 9 қазақстандық Экспедиция" деп аталды); 1975 жылдан бастап, Ми-8 жанұясының тікұшақтары мен Ан-2 ұшақтарынан басқа, отрядтың әуе паркіне Ан-30 (аэрофототүсірілімдерді орындау үшін) және Ан-26 (жүктерді тасымалдау үшін) ұшақтары кірді.
Кеңестік кезеңде әуежайдан Ан-2 ұшақтарымен жергілікті әуе желілері бойынша рейстер орындалды. Бөлімде 1990 жылғы жағдай бойынша келесі бағыттарға рейстер болды: Ақбақай (Шығанақ, Қияхты арқылы), Андреевка (Талдықорған, Сарқан арқылы), Бақанас, Жиделі (Бақанас арқылы), Қияқты (Шығанақ арқылы), Куйга (Бақанас, Жиделі арқылы), Лепсі (Талдықорған арқылы). Қорған, Сарқанды), Панфилово, Сарқанды (Талдықорған арқылы), Талдықорған, үлкен (Бақанас, Жиделі, күйған арқылы), Шығанақ.
## Сипаттама
"Боралдай" әуеайлағы 3-сыныпты, Ан-24, Ан-26, Ан-30, Ан-72 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға жарамды. Әуеайлақтың ауданы-70,5 га. әуежайда ауданы 1501 м2 аэровокзал, ауданы 1981 м2 авиациялық-техникалық базаның Өндірістік ғимараты, ауданы 2495 м2 екі әкімшілік-өндірістік ғимарат, 3400 тоннаға арналған ЖЖМ қоймасы және өзге де инфрақұрылым бар.
Әуежайдың меншік иесі "Альтаир Эйр" АҚ (ENRC холдингімен үлестес) болып табылады. Әуежайдан басқа компанияның меншігінде 5 Ан-30 ұшағы, 1 Ан-26 ұшағы және 6 Ми-8Т тікұшағы бар.
Әуежайда "Бурундайавия" Әуекомпаниясы орналасқан, оның әуе паркі он үш Ми-8МТВ-1 (Ми-17-1В) тікұшағынан және бір Ми-8Т тікұшағынан тұрады.
Азаматтық авиациядан басқа, әуежайда мемлекеттік авиация — Шекара әскерлерінің, ТЖМ және Қазақстан ІІМ авиациялық бөлімшелері орналасқан.
Әуежайда орналасқан ең ірі әскери бөлім - ҚР ҰҚК 10-шы жеке шекаралық авиациялық полкі-2177 әскери бөлімі. Полк қызметінде Ми-8/Ми-17 тікұшақтары, Ан-2, Як-40 және Ан-72 ұшақтары бар.
## Дереккөздер |
Кеңқияқ әуежайы — Ақтөбе облысы Темір ауданындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы. Кеңқияқ ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде орналасқан. Әуежай осы өңірде орналасқан Кеңқияқ, Жаңажол, Әлібекмола, Синельниковское ірі мұнай кен орындары үшін жүк-жолаушылар авиатасымалдарын қамтамасыз етеді.
3-сыныпты Кеңқияқ әуеайлағы, Ан-24, Як-40, Ан-2 және жеңіл әуе кемелерін, сондай-ақ барлық түрдегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
## Әуе оқиғалары
1990 жылы 2 маусымда КСРО-46551 борттық нөмірі бар Ан-24 ұшағы Краснодардан чартерлік рейсті орындады (вахталық жұмысшыларды тасымалдау), Кеңқияқ әуежайына қонған кезде ҰҚЖ-ға қону және тік жылдамдықпен тиіп, соның салдарынан прогрессивті "ешкіге" кірді. Үш секіруден кейін шассидің алдыңғы тірегі үзіліп, ұшақ ҰҚЖ-дан 83 м-ге шығып, шассидің алдыңғы тірегінің жанында өрт шығып, ұшақты толығымен жойып жіберді. Ұшақтың бортында 33 адам болды, олар эвакуацияланды, зардап шеккендер жоқ.
## Дереккөздер |
Үржар әуежайы — Үржар ауылының әуежайы, Алакөл көлінің жанында.
Әуежай 2008 жылы жұмысын бастады .
2021 жылдың көктемінде әуежай 4,7 млрд теңгеге қайта жаңартуға жабылды.
Жаңартудан кейін әуежай заманауи Embraer 190, Bombardier Q-400, CRJ-200 ұшақтарын, соның ішінде түнде қабылдай алады деп күтілген. Жұмыс жоспары 2021 жылдың соңына дейін аяқталуы керек еді, бірақ мерзім 2022 жылдың жазына ауыстырылды.
Нәтижесінде қайта құру тек 2022 жылдың қарашасында аяқталды. Ұшу-қону жолағының ұзындығы мен алжапқыштың ауданы ұлғайды. Сондай ақ терминалды қайта құру жоспарлануда.
2022 жылы Конкурс қорытындысы бойынша Южное Небо компаниясы Алматы және Астана бағыттарында тасымалдаушы болды.
## Дереккөздер |
Шалқар әуежайы — Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы. Шалқар қаласынан солтүстікке қарай 6 км жерде орналасқан. 1990 жылдардың аяғында әуежай қараусыз қалды және содан бері авиациялық жұмыстарды жүргізу кезінде Ан-2 ұшақтары мен тікұшақтар үшін қону алаңы ретінде пайдаланылды.
## Тарихы
1920 жылдардан бастап қаланың оңтүстік шетінде орналасқан 965 м топырақ ҰҚЖ бар аэродром болды.
1958 жылы 23 шілдеде аэродромда Свердловск қаласынан Ташкентке бара жатқан Ил-12 ұшағы апатқа ұшырады.
3-классты Аэродром қазіргі уақытта 1980 жылдары салынған, Ан-24, Як-40, Ан-2 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
2011 жылы БАҚ осы әуежайды жандандыру жоспарлары туралы хабарлады.
## Дереккөздер |
Атбасар әуежайы — Ақмола облысындағы Атбасар қаласының жергілікті әуе желілерінің бұрынғы әуежайы. Қала орталығынан солтүстікке қарай 5 км жерде орналасқан.
Қазіргі уақытта әуежай жұмыс істемейді, оның орнында ауылшаруашылық авиациясының бірнеше АН-2 ұшағы орналасқан. Халықаралық әуе көлігі қауымдастығы (IATA) берген код ATX болып табылады.
Әуежайда екі кішігірім ұшу-қону жолағы бар және олардың ұзындығы 1500 метр, бұл Ан-24 ұшақтарының ұшуына жеткілікті. Терминал (Қазір толығымен қираған) теңіз деңгейінен 308 метр биіктікте орналасқан.
## Дереккөздер |
Екібастұз әуежайы — Павлодар облысы Екібастұз қаласының әуежайы. Қаланың оңтүстік-батысында 16 км жерде орналасқан.
## Әскери ұшақтар
Екібастұз әуежайы 2-классты, Ту-134, Як-42 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық үлгідегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
## Тарихы
1990 жылдары салынған.
2006 жылы жаңа әуежай ғимараты іске қосылды. Әуежай жаңа ғимаратпен 2 жыл жұмыс істеді, содан кейін ол 2008 жылы сақталды.
2018 жылдан бастап әуежайды қалпына келтіру үшін инвесторларды іздеу мәселесі шешілуде.
## Дереккөздер |
Үшарал әуежайы — әуежай Жетісу облысы, Алакөл ауданында, Үшарал қаласынан батысқа қарай 5 км жерде. 1970 жылы Жоңғар қақпасында орналасқан гарнизонды қолдау үшін әскери аэродром ретінде құрылды. 1990 жылдардың басына дейін "Уч-Арал" атауын иеленген.
1-классты әуеайлақ, Ил-76, Ан-22, Ту-154 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық түрдегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті.
Әуеайлақта ҚР ІҚМ 486-шы тікұшақ полкі (Ми-24, Ми-8 тікұшақтары) орналасқан.
## Тарихы
1992 жылға дейін аэродромда 10-шы истребитель авиациялық дивизиясының құрамына кіретін 27-ші истребитель әуе полкі (МиГ-21 ұшақтары) орналасқан. Алматыдан (Як-40 ұшақтары) және Талдықорғаннан (жергілікті елді мекендердің әуеайлақтарында аралық қонулармен, Ан-2 ұшақтарымен) тұрақты азаматтық рейстерді қабылдады.
2015-2017 жылдары әуежайдың ұшу-қону жолағы жөнделді, жаңа такси жолы мен 2 ұшаққа арналған алжапқыш, жаңа терминал ғимараты салынды. 2017 жылдың 21 шілдесінде әуежай азаматтық маусымдық рейстерді қабылдай бастады. Әуежай құрылысына 1 млрд теңгеден астам қаржы бөлініп, игерілді. Құрылыс жұмыстарын "ASD Group"ЖШС мердігерлік ұйымы жүргізді .
2018 жылы ішкі туризмді дамытуға бағытталған мемлекеттік субсидиялау бағдарламасының арқасында Үшарал қайтадан Алматыдан тікелей рейстерді қабылдай бастады. Бұл Қазақстанның көптеген қалаларынан емдік қасиеттерімен танымал тұзды ағынсыз Алакөл көлінің жағасындағы емдік санаторийлерге дейінгі маршруттарды жеңілдетті.
## Авиакомпаниялар мен бағыттар
2019 жылғы ақпарат бойынша
Рейстер шілдеден қазанға дейін орындалады. ЯК-40, Bombardier CRJ200 ұшақтары қолданылады.
## Дереккөздер |
Гүлнар Міржақыпқызы Дулат (1915ж., Орынбор- 2013ж. 18 ақпан) - журналист, әдеби мұраларды жинаушы. Алаш қайраткері М.Дулатұлының қызы.
1939 жылы Алматы мемлекеттік медицина институтын бітірген. 1939-1987 жылдары дәрігер-дерматолог қызметін атқарған. Г.Міржақыпқызы «Алаш» қозғалысының қайраткерлері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлц, Ж.Аймауытұлы, т.б. туралы деректерді алғаш жариялаушы. Алматыдағы Орталық мұражайға, Торғайдағы, Қостанайдағы, Семейдегі, Астанадағы мұражайларға саяси қуғын-сүргін құрбандарына қатысты олардың жеке заттарың кітаптар, суреттер, хаттар мен құжаттар, т.б. көптеген экспонаттар тапсырған. Баспасөзде Г.Міржақыпқызының очерктері мен эсселері 1988 жылдан бастап жариялана бастады.
1995-1999 жылдары «Свет истины» («Шындық шырағы») екі томдық кітабы жарық көрді. Сондай-ақ, Гүлнар әкесінің «Оян, қазақ!» кітабын, екі томдық шығармалар жинағын, бестомдық шығармалар жинағын құрастырушыларының бірі.
## Дереккөздер |
Түркістан әуежайы — Түркістан қаласының бұрынғы әуежайы, Түркістан облысының әкімшілік орталығы.
Аэродром ЯК-40, Ан-24, Л-410, Ил-14, Ан-2 және одан да жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті болды. Әуе кемесінің максималды ұшу салмағы-21 тонна.
2020 жылы бұрынғы әуежайдан 12 км шығысқа қарай жаңа Әзірет Сұлтан әуежайы ашылды, ал ескі әуежай жабылды.
## Дереккөздер |
Әулие-Ата әуежайы — Тараз қаласының халықаралық әуежайы. Қала орталығынан 8 км қашықтықта орналасқан. Аэродромда әскери авиация — 157-ші тікұшақ полкі (Ми-8 және Ми-26 тікұшақтары) орналасқан. Қазіргі уақытта Әулие-Ата халықаралық әуежайында "SCAT" әуекомпаниясының акционерлері жеке инвестициялар есебінен инвестициялық бағдарлама жүргізуде, оның барысында ауданы 5500 м2 және өткізу қабілеті сағатына 300 жолаушыға дейінгі жаңа жолаушылар терминалын салу жоспарлануда.
Ұзындығы 3500 м болатын жаңа жолақ Boeing 747 және т.б. сияқты заманауи үлкен ұшақтардың барлық түрлерін қабылдауға мүмкіндік береді. ҰҚЖ-дағы және оған іргелес такси жолдарындағы барлық әуеайлақ шамдары тереңдетілген, яғни күрделі ауа райы жағдайларында үздіксіз көзбен шолып бағдарлау үшін жолақ жабынына тікелей орнатылған.Бүкіл әуежай кешенін ауқымды қайта құру да кіреді жолаушылар терминалы биыл шамамен 2014 жылдың наурызында аяқталады. Сондай-ақ, ЖЖМ кешенін қайта жаңарту, "А" класты жүк терминалын салу және басқа да бірқатар іс-шаралар жоспарлануда. Ұшу-қону жолағы мен жолаушылар терминалын қайта жаңарту аяқталғаннан кейін бірден Мәскеу, Ақтау, Атырауға тікелей жолаушылар бағыттарын ашу жоспарлануда. Сонымен қатар, келесі жазғы маусымнан бастап Анталия мен Дубайға жазғы чартерлік туристік бағдарламаның ашылуы жоспарланған.
## Тарихы
Әуежай қазіргі Тараз қаласының шегінде болды, кейінірек 1945-1946 жылдары ол қазіргі орнына көшірілді. 1962 жылға дейін ұшу-қону жолағы топырақ болды және бұл сол кезде Мәскеуге, Ташкентке және Қазақстанның кейбір қалаларына ұшуды қамтамасыз еткен әуежайды пайдалануды шектеді.
Тараз қаласының авиациялық-метеорологиялық станциясы (АМСГ) 1946 жылдың қазан айында Жамбыл әуежайы базасында ашылды. Аэродромда орнатылған алғашқы жабдық негізінен атмосфераның жай-күйін визуалды бақылауға мүмкіндік берді. Метеодеректерді қабылдау үшін Морзе коды қолданылды, синоптикалық карталарға қолмен жағылды. Желдің бағыты ауа райының көмегімен анықталды, жылдамдығы "жеңіл" және "ауыр" тақталармен бағаланды, көріну қалқан – бағдарлармен бағаланды. Бұлттардың төменгі шекарасының биіктігін анықтау үшін ұшқыш доп шығарылды, ал түнде Пи-45 прожекторы қолданылды.
Әуежайдың жасанды ұшу-қону жолағы 1962 жылы салынды және соңғы рет 1989 жылы жөндеуден өтті. Әуежай ғимараты 1974 жылы салынған және сағатына 200 жолаушының сыйымдылығы бар. Әуежайдың инфрақұрылымына Як-42 және Ту-154 типті әуе кемелеріне техникалық қызмет көрсетуге арналған ангар, 60 автокөлікке арналған Арнайы автобаза, сегіз вагон-цистернаға арналған рельс алдындағы қоймасы бар сыйымдылығы 7000 текше метр ЖЖМ базасы кірді.
1980 жылдары әуежайдан жыл сайын Мәскеуге, Адлерге, Минералды Суларға, Сочиге және КСРО-ның басқа қалаларына рейстер жүргізілді. Қала республиканың барлық облыс орталықтарымен авиациялық қатынаспен байланысты болды. Көптеген аудан орталықтарында өздерінің шағын аэродромдары болды. Як-40 реактивтері жолаушыларды Мойынқұм ауданының аудан орталығына, Фурмановка ауылына, ал Ан-2 ұшақтары жолаушылар мен жүктерді шалғайдағы мал шаруашылығы учаскелеріне дейін жеткізгені туралы мәліметтер бар.
1971-1972 жылдары Жамбылда орналасқан бөлімде Л-29 оқу ұшақтары болды. 1980 жылдардан бастап Тараз әуежайының аэродромында әскери авиация-157 — ші тікұшақ полкі (Ми-8 және Ми-26 тікұшақтары) орналасқан. 2003 жылы бұл әуе базасы қысқартылды. 1990 жылдары әуежай құлдырады. 2000 жылы Үкімет оны дағдарыстан шығару үшін шаралар қабылдады. 2012 жылдың тамыз айынан бастап "Әулие Ата" халықаралық әуежайы акцияларының жүз пайызына "SCAT"әуекомпаниясы иелік етеді. 2011 жылы жолаушылар ағыны 30 мыңнан аз жолаушыны құрады. Тараздан "SCAT" әуекомпаниясы Алматы мен Астанаға рейстерді орындайды, Тәжікстаннан Ресей қалаларына бірыңғай транзиттік рейстер және Түркия мен Иранға бірыңғай жүк чартерлік (біржолғы) рейстер қабылданады.
## Ұшу-қону жолағы
2013 жылдан бастап мемлекеттік-жекеменшік серіктестік негізінде әуежайды модернизациялау бойынша инвестициялық бағдарлама жүзеге асырылуда. Инвестициялық бағдарламаның жалпы бюджеті 7 миллиард 40 миллион теңгені құрайды, оның 2,8 миллиард теңгесі - жеке инвестициялар.
2013 жылы ұшу-қону жолағының техникалық сипаттамаларын жақсартудың шұғыл қажеттілігіне байланысты акционерлер ұшу-қону жолағы мен жарық беретін құрылғыларды күрделі жөндеуден өткізуге және оны мемлекет балансына беруге шешім қабылдады. Ұшу-қону жолағын қайта құру 2013 жылдың қараша айында аяқталды. Қайта құру құны: 4,6 млрд. теңге. Жаңа ұшу-қону жолағының параметрлері: 3500 м х 60 м, PCN = 60 / B / X / T, бұл қазіргі заманғы әуе кемелерінің барлық түрлерін қабылдауға және оларға қызмет көрсетуге жеткілікті. Ұшу-қону жолағындағы және оған жақын жермен жүру жолдары барлық аэродромдық шамдар тереңдетілген, яғни қиын ауа-райында үздіксіз, визуалды бағдарлау үшін жабу жолағына тікелей орнатылады.
Сонымен қатар, әуежайдың қожайыны - SCAT авиакомпаниясы өз есебінен такси жолдарын, перрондар мен паркингтер аумағын кеңейту және нығайту бойынша жұмыстарды 100% аяқтады. Бұл бір уақытта сегіз реактивті ұшаққа, соның ішінде қанатының кеңдігі 70 метрден асатын төрт класты E-класс (Boeing 747, An-124 (Ruslan) және тіпті Airbus 380 ұшақтарына) қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Инвестициялық бағдарламаны іске асыру барысында «SCAT Airlines» АҚ-ның жалғыз акционері әуежайды дамытуға 2,8 млрд. теңге көлемінде қаражат салды, сонымен бірге Казкоммерцбанкпен 800 және 625 млн. теңгеге несие желісін ашу туралы келісім жасалды. Бұл сомаға сонымен қатар құрылыс, арнайы жабдықтар, жылдам және сапалы қызмет көрсетуге арналған барлық заманауи жабдықтар кіреді.
## Әскери ұшақтар
Ан-12, Ан-24, Ан-26, Ан-28, Ан-30, Ан-124 Ил-76, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42, Airbus A319, Airbus A320, Airbus A321, Boeing 737, Boeing 747, Boeing 757, Boeing 767, және т.б. 3-4 сыныпты ӘК түрлері, барлық типтегі тікұшақтар.
## Рейстер
Тұрақты рейстерді келесі тасымалдаушылар орындайды
## Жолаушылар ағыны
* 2015 — 45 007
* 2016 — 55 172
## Дереккөздер |
Жосалы әуежайы — Қызылорда облысындағы, Жосалы кентінің солтүстік шетіндегі жергілікті әуе желілерінің бұрынғы әуежайы (Жосалы теміржол станциясынан солтүстікке қарай 2 км). 1992 жылға дейін Джусалы деп аталды.
## Тарихы
Жусалы әуежайы-Орта Азиядағы ең көне әуежайлардың бірі, 1920 жылдары құрылған. 1930 жылдардың басында қазіргі Жезқазған және Қарсақпай қалаларының ауданында мыс кен орындарын игеру кезінде дамыды.
1932 жылы Мәскеу — Ташкент Авиакомпаниясы ашылды (бірнеше әуежайларда, соның ішінде Жусалы әуежайында аралық қону). Алдымен желіде К-5 ұшақтары жұмыс істеді, олар көп ұзамай анти-9 ұшақтарымен ауыстырылды.
1934 жылғы жағдай бойынша күн сайын (қыс айларын қоспағанда) Мәскеу — Самара — Ақтөбе — Жусалы — Ташкент пошта рейсі орындалды, бір күннен кейін Жусалы — Қарсақпай рейсі орындалды.
1936 жылы Жусалы-Қарсақпай тұрақты Авиакомпаниясы жұмыс істеді.
1940 жылғы жағдай бойынша Мәскеу — Пенза — Куйбышев — Ақтөбе — Жусалы — Ташкент рейсі (жазда күн сайын, қалған айларда күн сайын) орындалды. Мәскеуден Ақтөбеге дейінгі жол жүру уақыты (аралық қонуды ескере отырып) шамамен 10 сағатты құрады, екінші күні (Ақтөбеде түнегеннен кейін) 9 сағаттан кейін ұшақ Ташкентке келді.
Ұлы Отан соғысы жылдарында әуежайды әскери авиация Орта Азиядан КСРО-ның еуропалық бөлігіне ұшу кезінде аралық ретінде пайдаланды.
Соғыстан кейін Мәскеу — Ташкент авиакомпаниясы арқылы тұрақты жолаушылар рейстері қайта басталды: олар алдымен Ли-2 ұшақтарында орындалды, ал 1947 жылдан бастап бұл желіге жаңа Ил-12 жолаушылар ұшақтары келді (1955 жылдан бастап олар Ил-14 ұшақтарымен ауыстырылды). 1949 жылғы жағдай бойынша Мәскеу — Ташкент рейсі "Люберцы" Мәскеу әуежайынан күніне үш рет Куйбышев, Ақтөбе, Жусалы әуежайларында аралық қонумен орындалды; сонымен қатар, Жусалы арқылы Мәскеуден Фрунзе (Бішкек), Ленинабад (Худжанд), Сталинабад (Душанбе)рейстері өтті; сондай — ақ Ленинград — Ташкент, Симферополь — Ташкент, Свердловск-Ташкент, айына екі рет Мәскеу-Кабул халықаралық рейсі орындалды. Мәскеуден Жусалаға дейінгі әуе билетінің құны 1949 жылы 450 рубльді құрады (содан кейін КСРО бойынша орташа жалақы 569 рубльді құрады), жол жүру уақыты 12-ден 15 сағатқа дейін (аралық қону санына байланысты).
Әскери аэродром ретінде де қолданылған:
* 1950-1960 жылдары көктемгі және күзгі кезеңде Орынбор жоғары әскери авиациялық ұшқыштар училищесінің "Орск-Первомайский" әуеайлағының топырақ ҰҚЖ суланған кезде Жусалы әуеайлағында 750-ші оқу авиаполкінің (Ил-28 және МиГ-15 реактивті ұшақтары) ұшулары жүргізілді.
* 1955-1956 жылдары Жусалы әуеайлағында жақын жерде салынып жатқан КСРО Қорғаныс министрлігінің № 5 полигонының (қазіргі Байқоңыр ғарыш айлағы) ЯК-12 ұшақтарында авиациялық буыны орналасқан.
1950 жылдардың ортасында жаңа полигон (қазіргі Байқоңыр ғарыш айлағы) құру үшін Қызылорда облысының екі аудан орталығы-Қазалы мен Жусалы арасында, түра разъезінің жанында — Орта Азия темір жолының ортасында шөлді жердің едәуір бөлігі бөлінді. 1954 жылдың желтоқсанынан 1955 жылдың мамырына дейін бұл жерде барлау экспедициясы жұмыс істеді, оның құрамына әртүрлі мамандықтардың ондаған әскери мамандары кірді. Экспедиция Жусалы станциясында арнайы тұйық салынған жолаушылар теміржол вагондарына орналастырылды. Жусалы аэродромы жаңартылды және кеңейтілді, онда үш Ли-2 ұшағы мен алты Ан-2 жеңіл ұшағы бар көлік эскадрильясы көшірілді. Бұл ауданға "Леоновка ауданы" Код атауы берілді, бұл шифр іссапар нұсқамаларында көрсетілген.
Әуежай 1990 жылдардың басына дейін белсенді жұмыс істеді (оның ішінде Қызылорда облысының орталығынан Ан-2 ұшақтарында пошта-жолаушылар рейстері орындалды). 1990 жылдары әуежай тек кездейсоқ пайдаланылды. 4 класты әуеайлақ, қабылданатын ұшақтардың негізгі түрі - Ан-2 және ұқсас, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтар.
1998 жылы аэродром қалдырылды, қазір авиациялық жұмыстарға арналған қону алаңы ретінде пайдаланылды.
2010 жылдары аэродромда екі асфальтталған тікұшақ алаңы салынды . Бұрынғы командалық-басқару пунктінің ғимараты қалпына келтірілді, қазір мейрамхана орналасқан.
## Оқиғалар
* 1942 жылы 18 Желтоқсанда Ташкент-Жусалы — Чкалов бағыты бойынша жүретін DC — 2 ұшағы төмен биіктіктегі күрделі метеожағдайларда жер бетіне қанат қағып, Ақтөбе облысында № 10 теміржол разъезінің маңындағы Қандағаш кентінің ауданында апатқа ұшырады. Борттағы 7 адамның 2-сі қайтыс болды, қалғандары әртүрлі дәрежеде жарақат алды.
* 1950 жылы 27 желтоқсанда Жусалы-Ташкент бағыты бойынша жаттығу рейсін орындаған Ли — 2 ұшағы Түркістан әуежайынан солтүстік-шығысқа қарай 72 км жерде 2050 м (шыңнан 126 м) биіктікте Қаратау жотасы ауданында Оңтүстік Қазақстан облысында апатқа ұшырады. Апаттың себебі навигациялық есептеулердегі қателіктер болды, бұл ұшақтың тау баурайымен соқтығысуына әкелді. 8 адам қаза тапты.
* 01-01 нөмірі бар ка-22 М винтовкасы 1962 жылы 28 ақпанда сағат 11:20-да Ташкенттен Мәскеуге дейінгі аралықта Жусалы аэродромында апатқа ұшырады. Қонуға кірген кезде бұранда қанаты солға құлап, аударылып, жер бетіне соқтығысқан. Бүкіл экипаж (экипаж командирі, сынақ ұшқышы Д. К. Ефремов бастаған 7 адам) қаза тапты. Апаттың себебі басқару жүйесінің кабелінің үзілуі болды.
## Дереккөздер |
Зергер-Тепе — 1980 жылдары құрылыс кезінде қираған, Сара-Тепе қамалынан жарты шақырым солтүстік-батысқа қарай, Самарқан қаласының шетінде орналасқан ерте ортағасырлық соғды қамалының қирандылары.
Зерттеушілер Зергер Тепе үй-жайлары қамалды жаулап алушылардан қорғаған сарбаздар үшін баспана болғанын атап өтті. Қайта салынған қамалдың ауласындағы коммуналдық және қоймалық және, мүмкін, тұрғын үйлердің көптігі ол әскери отрядтың үйі болғанына қайшы келмейді: сарбаздардың қарапайым өмірі қандай да бір экономикалық ұйымды қажет етті. Бұл жерде дәліз-тарақ орналасуының «казарма» спецификациясы шешуші болып қалады.
1936 жылы Өзбекстанның мемлекеттік тарих мұражайының экспедициясы алғаш рет егжей-тегжейлі зерттеді. 1986-1987 жылдары Зарғартепаны Самарқан археологиялық институтының жұмысшылары мен ғалымдары зерттеп қазды.
Ол биіктігі шамамен 9 метр болатын шағын төбеде орналасқан. Қазбалар мен зерттеулер кезінде керамикалық бөлмелер, шикі және кірпіштен тұрғызылған қабырғалардың қалдықтары, сол кезде белгілі шатранж бөлмелері табылды, олардан пирамида тәріздес бағаналар қатарының қалдықтары, керамикалық ыдыстар, сонымен қатар бес қатарда тиындар табылды.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Хмельницкий С. Г. Кушандар мен арабтар арасында. Орта Азияның сәулет өнері V-VIII ғасырлар. — Берлин—Рига: GAMAJUN, 2000. — 288 p.
* Заргартепа // Ўзбекистон миллий энциклопедияси: (өзб.). — Toshkent: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005. — 154 с. |
Теңіз әуежайы — Атырау облысындағы, Жаңа Қаратон кентінің маңындағы жергілікті әуе желілерінің әуежайы.
3-классты "Теңіз" әуеайлағы Ан-24, Як-40 және барлық жеңіл ұшақтарды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға арналған. Ол тек күндізгі уақытта жұмыс істейді, визуалды ауа-райында (VFR) ұшақтарды қабылдайды. Авиациялық жұмыстарды жүргізу кезінде осы өңірде орналасқан "Теңіз" ірі мұнай кен орнының мүддесі үшін пайдаланылады. 2012 жылғы жағдай бойынша әуежай вахташыларды жұмыс орнына тасымалдау үшін Атырау — теңіз — Атырау рейстерін орындайтын Prime Aviation компаниясына тиесілі P4-TCO тіркеу нөмірі Dash 8-Q202 рейстеріне қызмет көрсетеді. Рейстер күндізгі уақытта, күніне бір-екі рет орындалады.
Бұған дейін бұл рейстерді L-410 ұшағындағы "Казэйр Вест" компаниясы орындаған болатын. Ол кезде негізгіге перпендикуляр топырақ жолағы да қолданылған. Қазіргі уақытта топырақ жолағы пайдаланылмайды.
## Дереккөздер |
Пролетар ауданы — Қазақ АКСР-нің Ақмола округіндегі 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлік. Орталығы – Донское ауылы.
## Тарихы
Пролетар ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Атбасар уезінің Пролетар және Свободный болыстары негізінде құрылды. 1930 жылы аудан жойылып, аумағы Есіл ауданына қосылды.
## Дереккөздер |
Революция ауданы — Қазақ АКСР-нің Ақмола округінің 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлігі. Орталығы – Ақмола қаласы.
## Тарихы
Революция ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Ақмола уезінің Революция және жартылай Калинин, Объединённый болыстарының бөліктері негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Ақмола, Нұра және Еркіншілік аудандары арасында бөлінді.
## Дереккөздер |
Қаражал әуежайы — Ұлытау облысының Қаражал қаласындағы жергілікті әуе желілерінің бұрынғы әуежайы (1997 жылға дейін — Жезқазған облысы, 1997-2022 жылдары — Қарағанды облысы). Аттас қаладан оңтүстік-батысқа қарай 3 км, Жезқазған қаласынан шығысқа қарай 230 км және Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 270 км жерде орналасқан.
Қазіргі уақытта қараусыз қалған әуежай инфрақұрылымы жоғалды. Алайда, қажет болған жағдайда, жылдың уақытына байланысты оның бұрынғы ұшу-қону жолақтары уақытша қону алаңы ретінде пайдаланылуы мүмкін.
## Тарихы
Әуежай 1960 жылдары, Қаражалға облыстық бағыныстағы қала мәртебесін бергеннен кейін, соңғысында теміржол тау-кен өнеркәсібінің дамуына байланысты ашылды. Командалық-диспетчерлік пункті, сондай-ақ жолаушыларға арналған күту залы бар (әуежай жабылғаннан кейін бұзылған) бір қабатты шағын терминал ғимараты болды. 1990 жылдардың басында әуежай жұмысын тоқтатты.
Аэродром жергілікті L-410, АН-2 авиакомпанияларының ұшақтарын және сол сияқтыларды, сондай-ақ барлық типтегі тікұшақтарды қабылдауға қабілетті болды. Қарағанды мен Жезқазғанға (1992 жылдан кейін — Джезказган) тұрақты авиарейстер, әуе қозғалысын авиадиспетчерлік және метеорологиялық сүйемелдеу жүзеге асырылды. Әуежайды мезгіл — мезгіл басқарылатын ғарыш аппараттарының қонуын іздеу-құтқару кезінде КСРО-ның EG apss-ке бағынатын авиация пайдаланды.
Сонымен қатар, әуежай аймақтың шалғайдағы мал шаруашылығына әртүрлі тауарларды, поштаны және азық-түлікті жеткізу үшін пайдаланылды.
## Дереккөздер |
Фрунзе ауданы — Қазақ КСР-нің Оңтүстік Қазақстан облысында 1939-1956 жылдары болған аудан. Орталығы — Шорнақ ауылы.
## Тарихы
Фрунзе ауданы 1939 жылы 16 қазанда құрылды. Орталығы Сауран ауылы болып, құрамына Түркістан ауданының Аша, Бабайқорған, Балтакөл, Бозболат, Құндыз, Сауран, Теке, Үшқайық, Шорнақ, Шерт ауылдық кеңестері енді.
1951 жылы ауданда 8 ауылдық кеңес болды: Аша, Бабай, Қаражон, Сауран, Теке, Үшқайық, Шорнақ, Шерт.
1952 жылы аудан орталығы Шорнақ ауылына көшірілді.
1954 жылы Шерт ауылдық кеңесі Бабай ауылдық кеңесіне, Қаражон ауылдық кеңесі Сауран ауылдық кеңесіне, Теке ауылдық кеңесі Үшқайық ауылдық кеңесіне, Аша ауылдық кеңесі Шорнақ ауылдық кеңесіне қосылды.
1956 жылы 27 сәуірде Фрунзе ауданы таратылып, Түркістан ауданына қосылды.
## Дереккөздер |
* Промышленный ауданы — Ақмола округінде болған аудан.
* Промышленный ауданы — Батыс Қазақстан облысы Орал қаласында 1983-1988 жылдары болған аудан.
* Промышленный ауданы — Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласында 1943-1948 жылдары болған аудан. |
* Фрунзе ауданы — Ақтөбе облысы Ақтөбе қаласында 1973-1988 жылдары болған аудан.
* Фрунзе ауданы — Алматы қаласындағы Медеу ауданының бұрынғы атауы.
* Фрунзе ауданы — Түркістан облысында 1939-1956 жылдары болған аудан. |
Арал әуежайы — Қызылорда облысындағы жергілікті әуе желілерінің бұрынғы әуежайы, Арал қаласынан солтүстік-батысқа қарай 5 км жерде. Кеңестік кезеңде әскери және Азаматтық авиацияның бірлесіп орналасу әуеайлағы болды.
## Әскери аэродром
Арал әуеайлағын әскери авиация 1955 жылдың мамыр айынан бастап Капустин Яр полигонының 41167 — 14-ші жеке сынақ станциясының (14 ИЫҰ) әскери бөлімінің қызметін қамтамасыз ету үшін қолдана бастады. Біраз уақыттан кейін 19-шы бөлек аралас эскадрильяның ЯК-12 ұшақтарының байланысы аэродромға негізделе бастады, олар өлшеу ақпаратын жеткізу және өнімді іздеу міндеттерін орындады.
Әр уақытта 4 ГЦП ("Капустин Яр" полигоны) құрылымында 41167 ә/б орындалатын міндеттер:
* "Арал" жауынгерлік алаңына сынау кезінде ұшырылатын зымырандардың ұшуының соңғы учаскесіндегі траекторлық өлшеулер;
* МЖ құлау орнын, атылатын броньды кассеталарды, зымырандардың соңғы сатыларын анықтау, оларды іздестіру және базаға эвакуациялау;
* Р-5м зымыранының ядролық жарақтарымен бірінші зымыран кешенінің ұшу сынақтары кезеңінде сынақ жарылыстары кезінде ЖЖЖ параметрлерін бекіту және анықтау;
* сынақ-зерттеу базасында ("объект")бас бөліктерінен және про-ны еңсеру құралдарынан шағылысқан радиолокациялық сигналдардың сипаттамаларын өлшеу;
* бөлімнің зертханаларында ықтимал жау туралы еңсеру құралдары кешені мен МЖ өлшеу және сынау нәтижелерін бастапқы өңдеу.
Аэродром Ренессанс аралындағы "Бархан" полигонын көлікпен қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ Байқоңыр ғарыш айлағынан ғарыштық ұшыруларды іздестіру-құтқару үшін пайдаланылды. Бұл функциялар орындалды:
* Әскери-әуе күштерінің 220-шы арнайы мақсаттағы авиациялық сынақ эскадрильясы (220-шы БАӘ): 1960 жылдары Ан-2, Ил-14 ұшақтары, Ми-8Т тікұшақтары; 1970 жылдары Ан-24т, Ан-26 ұшақтары және Ми-26 тікұшақтары пайда болды26, ал 1988 жылы Ан — 72 ұшақтары (олар Ан-24Т ұшақтарының орнына келді). 1991 жылы әуеайлақта 220-шы БАӘ әуе кемелерінің мынадай саны негізделді: 3 Ан-72 ұшағы, 3 Ан-26 ұшағы, 2 Ми-8МТ тікұшағы, 2 Ми-26 тікұшағы, 2 Ан-2 ұшағы.
* 82-ші жеке тікұшақ іздеу — құтқару жасағы ГУКОС-Ми-8Т, Ми-6, Ми-14пс тікұшақтары.
Эскадрильялардың жеке құрамы отбасыларымен бірге әуеайлақтың жанында орналасқан Арал-8 ("Березка") жабық қаласында тұрды. 1980 жылдардағы топографиялық картада әуеайлақтың құрылыстары МТМ (машина-трактор шеберханалары), ал Арал-8 қалашығы Кирпичный кенті ретінде белгіленген.
1993 жылғы қаңтар — ақпанда әскери бөлім (220-шы БАӘ) Саратов облысына (Ресей) Багай-Барановка әуеайлағына көшірілді (Қазақстанға берілген 1 Ан-72 ұшағын, 2 Ми-26 тікұшағын және 2 Ан-2 ұшағын қоспағанда). Келесі бірнеше жылда аэродром қиратылды (бетон такси жолдары бөлшектелді, ғимараттар бөлшектелді), Арал-8 қалашығы қараусыз қалып, тоналды.
## Әуежай
Әуеайлақта Ан-2 (Қызылорда авиаотряды) ұшақтарының буыны орналасқан, бұл ұшақтарда 1960 жылдардың екінші жартысынан бастап осы жерден өңірдің елді мекендеріне (Қазалы, Райым, Каратерень, Аманоткел, Құланды, Ақбасты) пошта-жолаушылар рейстерінің көп саны орындалған. Рейстерді орындау 1992-1993 жылдары тоқтатылды, байланыс таратылды.
1990 жылдары аэродромды ұшатын тікұшақтар мен шағын ұшақтар 3 класты аэродром ретінде пайдаланды. Қабылданған ұшақтардың негізгі түрі-Ан-2, кейде Як-40 және Ан-24. 2002 жылы аэродром біржола қараусыз қалды және қазір авиациялық жұмыстарды жүргізу кезінде Ан-2 ұшақтары мен тікұшақтарға арналған қону алаңы ретінде пайдаланылуда.
## Дереккөздер |
Қазақстан:
* Каганович ауданы — Алматы қаласындағы Түрксіб ауданының 1957 жылға дейінгі атауы.
* Каганович ауданы — Павлодар облысында болған Ақсу ауданының 1957 жылға дейінгі атауы.
Қырғызстан:
* Каганович ауданы — Шу облысындағы Соқылық ауданының 1957 жылға дейінгі атауы. |
* Пролетар ауданы — Ақмола округінде болған аудан.
* Пролетар ауданы — Ақтөбе облысы Ақтөбе қаласында 1973-1988 жылдары болған аудан. |
Әсем Орынбай (1993 жылы 7 қыркүйекте туған) — қазақстандық спортшы. 2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарында әйелдер арасындағы стендтік ату жарыстарына қатысты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* ISSF — Әсем Орынбай
* Olympedia — Әсем Орынбай |
Промышленный ауданы – Қазақ АКСР-нің Ақмола округінің 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлігі. Орталығы — Үлкен Михайловка ауылы.
## Тарихы
Промышленный ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Ақмола уезінің Промышленный және жартылай Объединённый болыстарының негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Қарағанды және Нұра аудандары арасында бөлінді.
## Дереккөздер |
* Сталин ауданы — Ақмола облысындағы Ақкөл ауданының 1961 жылға дейінгі атауы.
* Сталин ауданы — Алматы қаласындағы Алмалы ауданының 1961 жылға дейінгі атауы.
* Совет ауданы — Қарағанды қаласындағы Әлихан Бөкейхан ауданының 1961 жылға дейінгі атауы. |
* Совет ауданы — Алматы қаласындағы Алмалы ауданының 1995 жылға дейінгі атауы.
* Совет ауданы — Астана қаласында болған әкімшілік бірлік.
* Совет ауданы — Қарағанды қаласындағы Қазыбек би ауданының 2000 жылға дейінгі атауы.
* Совет ауданы — Солтүстік Қазақстан облысындағы Аққайың ауданының 1999 жылға дейінгі атауы. |
Әділбек Мусин (1999 жылы 4 қазанда туған) — қазақстандық жүзуші. 2017 жылы су спорты бойынша әлем чемпионатында ерлер арасында 50 метрге көбелек әдісі бойынша жарысқа қатысты. 2018 жылы ол Индонезияның Джакарта қаласында өткен 2018 жылғы Азия ойындарында ерлер арасында 50 метрге көбелек әдісімен және 4 × 100 метрге аралас эстафеталық жарыста қола медаль жеңіп алды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Әділбек Мусин World Aquatics сайтында
* Әділбек Мусин SwimRankings.net сайтында |
Ленин ауданы — Қазақ АКСР-нің Ақмола округінде 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлік. Орталығы — Оксановское ауылы.
## Тарихы
Ленин ауданы 1928 жылы Ақмола округінің құрамында Ақмола губерниясы Ақмола уезінің Воров және жартылай Санников болыстарының негізінде, сондай-ақ сол губерниядағы Атбасар уезінің Совет болысының бір бөлігінен құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Ақмола, Атбасар және Сталин аудандары арасында бөлінді.
## Дереккөздер |
Мұхамедияр Хангерейұлы Тұнғашин (Тұнғаншин) (1888, Ырғыз уезді – 27.03.1942) – қоғам қайраткері, Қазақ АКСРін құрушылардың бірі. Қазанда мұғалімдер семинариясын бітірген (1916). 1917 – 1918 жылдары Бөкей ордасында Кеңес үкіметін құруға белсене араласты. Ордада құрылған қазақтардың 1-атты әскер полкін ұйымдастырушылардың бірі болды. Бөкей ордасындағы Кеңестердің 2-съезі (қыркүйек, 1918) және 3-съезіне (маусым, 1919) басшылық етті. РКСФР Ұлттар халкомы қазақ бөлімінің меңгерушісі (1918 – 1919), Қырғыз (қазақ) рев. комитетінің мүшесі (1919 – 20) болды. Қазақ АКСР-і құрылғаннан кейін 1920 – 1935 жылдары әлеум. қамсыздандыру, баспасөз, мәдени-ағарту салаларында басшы қызметтер атқарды. 1935 – 1937 жылы Қазақстанның Ташкенттегі сауда өкілі болды. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырады.
## Сілтемелер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Мейіржан Анарбайұлы Шермаханбет (1996 жылы 26 шілдеде туған) — грек-рим стиліндегі қазақстандық балуан. Будапештте өткен 2018 жылғы әлем чемпионатының қола жүлдегері.
## Мансабы
2018 жылдың маусым айында 67 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде Мажарстан Гран-при турнирінде Мейіржан финалдық жекпе-жекте ирандық Мұхаммедали Абдулхамид Гираины ұтып, жеңімпаз атанды.
2018 жылғы әлем чемпионатында 67 кг дейінгі санатта қола медальға ие болды.
2022 жылы 20 сәуірде Азия чемпионатында алтын медальға ие болып, шешуші жекпе-жекте Кореядан екі дүркін әлем чемпионы Рю Хан-Суны жеңді.
2023 жылы 4 қыркүйекте Ханчжоудағы Азия ойындарында күміс медальға ие болды.
## Дереккөздер |
Жанкош Жасұланұлы Тұраров (20 қараша 1990, Ақкөл, Жамбыл облысы) — қазақстандық кәсіпқой боксшы. 2023 жылдың 21 наурызынан бастап бірінші жартылай орта салмақтағы IBO бокстан әлем чемпионы.
## Дереккөздер |
Көнек, Көнекке салар – қызға құда түсіп барғанда жігіт жағынан талап етілетін кәденің түрі.
## Талап ету амалдары
Кейбір деректерге қарағанда, жігіт жағының құдаларын күтіп жатқан үйдің шаңырағынан қыздың жеңгелері көнекті жіпке байлап түсіреді. Құдалыққа келген жақ көнекке өздерінің кәделерін салған. Ал, тағы бір деректерде жағынан әйелдердің біреуі құдалар отырған үйге көнекті алып кіріп, кереге басына іледі. Оны тоқылдата ұра отырып, жаңа құдалар тарапынан кәде талап еткен. Тіпті, кәдеге көңіл толмаса, көнекті шайқап, ішіндегі суын үстіне төгетінін айтып, құдаларды бопсалайды. Бұл жерде көнектің шайқалуы, һәм оның ішіндегі судың төгілетіндігі құт-береке мен ырыстың кететіндігін символдық тілмен білдіретіндігі болса керек. Өйткені, көнек қазақы ортада басқа ас-тағамға пайдаланылатын ыдыстар сияқты үйдегі молшылықтың, ырыстың символы болып табылады.Демек, жоғарыда құдалардың көнектің суын шайқап, төгеміз деп бопсалауы жаңа құдаларды өз дегеніне көндіріп, мәжбүрлеудің «тиімді» амалы іспеттес.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сырь-Даринской области.ТС. 1916. Т.568. С.51-65;
* Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Атамұра, 2010:
* ҚР МОМ – материалдарынан;
* ОМЭЭ – материалдарынан. |
Ата жолы картасы — этникалық қазақтарға Қазақстанға қажетті мамандығы бар немесе кәсіпкерлік үшін берілетін арнайы құжат. Этникалық қазақ өз мемлекетінің азаматтығынан шықпай тұрып, Қазақстан аумағында 10 жылға дейін тұрақты тұруға рұқсат беріледі. Өтініш «Құтты мекен» мобилді қосымшасы мен немесе Қазақстан Республикасының сол елдегі елшілігі арқылы беруге болады. Картаны енгізу Қазақстан Республикасының 2023—2027 жылдарға арналған көші-қон саясаты тұжырымдамасымен қарастырылған.
## Жұмыс барысы
Өтiнiш берушiнiң өтiнiшi бес жұмыс күнi iшiнде қаралады. Өтiнiш берушiнiң картасын халықты әлеуметтiк қорғау және жұмыспен қамту саласындағы жергiлiктi атқарушы орган «Құтты мекен» арқылы хабардар етуi тиiс. Сондай-ақ, осы қосымшадан «Ата жолы» картасын алуға болады. Бұдан әрі карта ұстаушы виза алу үшін Қазақстанның шетелдік өкілдігіне жүгінеді (егер талап етілсе), немесе ол белгіленген ережелер бойынша елге кіре отырып, дереу Қазақстанға бара алады. Маңызды мәселе: елге келгеннен кейін «Ата жолы» картасын ұстаушы аумақтық ішкі істер органына он жыл мерзімге берілген тұруға ықтиярхат беру туралы өтінішпен жүгінуі тиіс (ол мерзімі аяқталғаннан кейін ұзартылуы мүмкін). Сонда жұмыс берушімен кейіннен оны еңбек шарттарын есепке алудың бірыңғай жүйесінде тіркей отырып, келісімге қол қою немесе бизнес-жобаны іске асыруға кірісу ғана қалады.
## Талаптары
Ата жолы картаны алуға өтініш беру үшін өтініш беруші:
* Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың оңайлатылған тәртібі белгіленген кәсіптің болуы.
* өтініш берушінің Қазақстанда сұранысқа ие мамандығының болуы. Бұл кәсіптердің тізімі 2005 жылы бекітілген;
* тұрақты тұратын немесе азаматтығы бар елде тіркелген кәсіпорынға меншік құқығы.
## Артықшылықтары
«Ата жолы» картасының иегері мынадай артықшылықтарға ие болады:
- медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде медициналық мекемелердегі әлеуметтік жеңілдіктер мен қызметтер;
- Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне және «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында халықты жұмыспен қамту;
- Кәсіпкерлік кодекске және Қазақстанның өзге де нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес ҚР аумағында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру;
- «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім, мемлекеттік орта мамандандырылған және (немесе) жоғары оқу орындарында конкурстық негізде тегін орта білім, ақылы білім беру;
- «Адвокаттық қызмет және құқықтық көмек туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекет кепілдік берген заң көмегін алу;
- Халықаралық шарттарға және Қазақстан Республикасының азаматтық саласындағы заңнамалық құқықтық актілеріне сәйкес жеңілдетілген тәртіппен Қазақстан Республикасының азаматтығын алу.
## Беруден бас тартудың себептері
* егер картаны алуға үміткер шетелдік немесе қазақ ұлтының азаматтығы жоқ адам болып табылмаса;
* Қазақстан Республикасының аумағында «Ата жолы» картасын алуға үміткер этникалық қазақтардың құқық бұзушылық жасағаны туралы нұқсан келтіретін мәліметтердің және олардың террористік немесе экстремистік ұйымдарға қатыстылығы туралы өзге де мәліметтердің болуы;
* этникалық қазақтың шектеулі дербес деректерге қол жеткізуге келісімінің болмауы.
Өтiнiш берушiге қандай жағдайларда картаны беруден бас тартылуы немесе оның күшiн жоюы мүмкiн, өтiнiш берушiнiң Қазақстан Республикасының азаматтығы болған жағдайда карта беруден бас тартылуы мүмкiн. Егер ол конституциялық тәртіп пен қауіпсіздікке нұқсан келтіруге бағытталған іс-әрекеттер жасаса немесе Қазақстанның мүдделеріне өзге де зиян келтірсе немесе көрінеу жалған құжаттар ұсынса, одан бас тартылуы мүмкін.
Егер алушы Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздігіне қарсы шығып, ұлтаралық және дінаралық өшпенділікті қоздырса, картаның қолданылу мерзімі жойылуы мүмкін. Карта ұстаушы көші-қон, салық салу және ҚР еңбек заңнамасы саласындағы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылған жағдайда күші жойылуы мүмкін.
## Картаны тоқтату
«Ата жолы» картасының қолданылу мерзімі тоқтатылады:
* «Ата жолы» картасының иегері Қазақстан Республикасының азаматтығын алғаннан кейін;
* ҚР аумағында тұрақты тұруға рұқсат беруден бас тартқан немесе күшін жойған жағдайда;
* 10 жыл өткеннен кейін, бірақ азаматтық ел паспортының қолданылу мерзімінен аспайтын мерзімге.
Жарамсыз деп танылған «Ата жолы» картасы 10 жұмыс күнi iшiнде оны берген жұмыспен қамту және әлеуметтiк қорғау жөнiндегi жергiлiктi атқарушы органға қайтарылуға тиiс.
«Ата жолы» картасы жоғалған немесе бүлінген жағдайда «Ата жолы» картасы иесінің өтініші бойынша телнұсқа ұсынылады. Егер «Ата жолы» картасының жарамдылық мерзімі ішінде «Ата жолы» картасын ұстаушының немесе оның заңды өкілінің өтініші бойынша «Ата жолы» картасын ұстаушының жеке басы туралы деректерде өзгерістер болса, өзгертілген деректерді ескере отырып, «Ата жолы» картасына ауыстырылады. Деректердің өзгергенін растау үшін азаматтық хал актілерінің тиісті құжаттары ұсынылады.
Ата жолы картасын ұстайтын адамдардың Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлануға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ және мемлекеттік қызметке рұқсаты жоқ.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Құтты мекен мобильді қосымшасы
* Қазақстанға қажетті мамандықтар тізімі |
Көмбе, Мәре – ат жарысында сәйгүліктердің жіберілетін және тосып алатын орын және ат шауып өтетін қашықтықтың екі шетін белгілейтін атау, ең шеткі межелер. Қазақы ортадағы тілдік қолданыста ат жарысының басталатын және аяқталатын жеріне қатысыты көмбе ұғымымен бірге "мәре", "меже", "сөре", "қарақшы" сияқты атаулар да қолданылады. Тілдік және этнографиялық мәліметтерге ден қойсақ, бұл атаулар бір-бірінің орнына қолданыла беретіндігі байқалады және оның өзіндік себептері де бар.
## Көмбе орны және ереже шарттары
Ат жарысында алдымен бәйге аттарының келуін күтетін жер анықталады. Мұндай көмбе ретінде көбінесе айнала толық көрінетіндей биіктеу төбе бар жазық жер таңдап алынады. Ондай төбені "қарауыл төбе", "бәйге төбе" деп атайды. Аттардың келіп жетуге тиісті орынды ұзын сырыққа байланған қарақшы деп аталатын жалаумен белгілейді. Осы қарақшы тұсына алғаш келген алғашқы ат үзіп өтетіндей жіптен керме тартылады. Бұл көмбеде жарысқа төрелік жасауға арнайы тағайындалған кіреші (кереші) деп аталатын төреші мен оның көмекшілері болады. Көмбеге жеткен аттардың келу ретін, жарыс ережелерін бұзбағандығын айқындаған соң, соған сәйкес тігілген бәйгені үлестіріледі. Көмбеге ең соңынан шауып жеткен атқа «көктайынша» деп аталатын сый тартылады. Ал көмбеге жете алмаған аттарға жүлде берілмейді. Көмбеде белгіленген жүлде санына сай даяғашылар болады. Олардың міндеті көмбеге жеткен аттарды ұстап, шабандоздың басындағы баскиімін (орамал, бөрік) алу және келу ретін жариялау болып табылады. Кейде шабандоздар көмбедегі қарақшыдан өткенде бөріктерін төрешілерге де лақтыратын болған. Мұнда бас киімдер аттардың келу ретін анықтауда талас туындай қалса дәлел ретінде пайдаланылған. Аттар жеткенше осы көмбе маңында сайыс түрлері (күрес, арқан тартыс, т.б.) мен ойын-сауық өткізіледі.
## Көмбеге жақын меже
Ат жарысында кездесетін көмбеге жақын келесі бір межені "келе" деп атайды. Қазақ арасында қалыптасқан ат жарысының ережесі бойынша келеге жеткен бәйге атына көтермелеу мүмкіндігі беріледі. Келе мен көтермешілер әр жарыстың алдында келісіліммен анықталады. Сонымен қатар аттар шауып өтуге тиіс жол бойындағы бірнеше межелерде даяғашылар болады. Жол бойындағы даяғашылардың міндеті жарыс аттарының жолды қысқарта қиып өптеулерін және т.б. жарыс ережелерін бұзбауын қадағалау болып табылады.
## Қосымша көмбе
Алдын ала келісілген бәйге аттары шауып өтуге тиіс қашықтықтан аттар жіберілетін екінші көмбе белгіленеді. Бұл жарыс басталатын жерді – "ат жіберетін жер", "мәре" деп те атайды. Әдетте жарыс басталатын көмбеге сәйгүліктерді бір күн бұрын апарады. Жауапты адамдар сәйгүліктерді белгіленген орынға жинап, барлығын бір мезгілде жібереді.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Плотников В.Н. Поминки (Ас). Этнографический очерк из быта Зауральских киргизов. ЗООРГО. Вып. 1. Оренбург, 1870. С.137–150;
* Кәмәлашұлы Б. Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі және атбегілігі. Алматы, «Өнер» баспасы, 2006. 88-89 бб.;
* ҚР МОМ – материалдарынан;
* ОМЭЭ – материалдарынан. |
Көнек – мал саууға арналған ыдыстың жалпылама атауы. Ол ертеде ағаштан және көннен жасалуына байланысты ертеректе оны ағаш көнек, сондай-ақ, тері көнек деп аталғандығы ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басындағы зерттеушілер (С.М. Дудин және т.б.) еңбегінде айтылады.
## Жасалуы
Орман-тоғай жерлерде өсетін көнек ағаштан ойылып жасалады. Оның беріктігін арттыру үшін сыртынан көнмен қапталады. Көшпелі ортаның талаптарынан өскен мал саууға қолданатын ыдыс түрі көн теріден жасауына байланысты көнек деп атау қалыптасқан. Көнек қолданысына қарай әртүрлі етіп жасалады: қой-ешкі саууға арналғанының шарасы (аузы) кішілеу, әрі аласа болады. Ал, бие саууға арналған көнекке арнайы шүмек орнатылады.Көбінесе тігісі аз болу үшін, түйенің мойнағынан немесе жылқының сауыр терісінен тігіледі. Жүні жидітілген теріні тобарсытып алып, биіктігі мен диаметрі шамалас етіп, цилиндр формасында пішіледі. Жанынан шүмек орнатылады. Тігістері тарамыспен қайып тігу, оның сртынан білте салып жөрмеу сияқты тәсілдермен тығыздалып тігіледі.Көнектің аузына келетін жағының терісін сыртына қарай қайырып, оған жас тобылғыдан иіліген шеңбер тәрізді ернеу салынады.Сонан соң көнектің ішіне және шүмегіне нығыздап құм толтырып, цилиндр пішінге келтіреді. Сәл тобарсыған соң мүйіз батырғымен бүйіріне өрнек салынады. Көнектің ернеуіне екі шығыршық орнатылып, білекке асуға арналған бау тағылады. Ол көбінесе қайыстан өріліп немесе таспаланып жасалады.Осылай пошымға келген көнек жел қағатын көлеңке жерде кептіріледі. Бабымен ұзақ уақыт кепкеннен кейін ішіндегі құмын төгіп, жас тобылғы немесе аршаның түтініне ысталады.Осылайша дайын болған көнектен шикі терінің иісі шығып тұрады деседі. Ел арасындағы шеберлердің айтуына қарағанда, көнектің мұндай жағымсыз иісі сауылған сүтке сіңіп кетпеуі оны аздап өңдеген дұрыс. Ол үшін жаңа көнекке әбден ашыған айран құйып, бірнеше күн тұрған соң жылы тұзды сумен жуады. Ең соңында, жылқының майын сіңіре жаққан соң пайдалануға дайын болады.
## Пайдалану барысы
Көнекті пайдаланудың жолы қарапайым: биенің мінер жағынан бір тізерлеп отырған адам ыдыстың түбін сол жақ тізесіне қояды. Көнектің бауын қолдың қарына іліп, биенің санының екі жағынан екі қолын желінге қарай жіберіп, қаусыра «құшақтай» отырып сауады.Көнектің мәні сауын малы үшін өте үлкен: ол малдың денесіне тисе тітіркендірмейді, яғни, малды үркітпейтін, әрі сауылған сүттің дәмін алмайтын тек қана көшпелі ортаға тән бірден бір әмбебап ыдыстың түрі.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Қасиманов С. Қазақтың ұлттық тағамдары. Алматы: Қайнар, 1977;
* Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
* Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Жазушы, 1979;
* Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
* Райымханова К.Н. Ата кәсіп: этнографиялық зерттеу. Алматы: Қазақстан, 2001;
* Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007:
* ҚР МОМ – материалдарынан;
* ОМЭЭ – материалдарынан. |
Мағажан ауданы — Қазақ АКСР-нің Ақтөбе округінде 1928-1930 жылдары болған әкімшілік бірлік. Орталығы – Тамды станциясы маңындағы ауыл.
## Тарихы
Мағажан ауданы 1928 жылы Ақтөбе округінің құрамында Ақтөбе губерниясы Ақтөбе уезінің Қарақобда және Мағажан болыстарының негізінде құрылды. 1930 жылы аудан таратылып, аумағы Ақтөбе ауданының құрамына енді.
## Дереккөздер |
Хабиболла Құсайынұлы Оспанов (10 шілде 1932 — 25 қараша 2022) — химия ғылымдарының докторы (1981), профессор (1983), Халықаралық және Қазақстан Республикасы Минералды ресурстар ғылым академияларының академигі (1995), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнертапқышы (1976). Арғын тайпасының Бегендік руынан шыққан.
## Еңбек жолы
* 1955 жылы ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) және аспирантурасын (1965) бітірген;
* 1955–1958 жылдары Павлодар облысы Майқайың кентіндегі мектепте мұғалім, «Майқайыңалтын» комбинатында инженер;
* 1958–1962 жылдары орталық лаборатория бастығы;
* 1965–1976 жылдары ҚазМУ-да кіші, аға ғылым қызметкер;
* 1976–1983 жылдары профессор;
* 1983–2002 жылдары кафедра меңгерушісі болып жұмыс істеді;
* 2002 жылдан ҚазҰУ-да профессор қызметін атқарады;
## Ғылыми еңбектері
1979 жылы «Разработка физико-химических основ и принципов прогнозирования последовательного растворения минералов и неорганических материалов (на примере сульфидов, оксидов, силикатов)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Оның ғылыми еңбектері негізінен химияның және электрхимияның неорганикалық физика, химия технологиясын зерттеу мәселесіне арналған.
1100-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 22 монография (мысалы: «Физико-химические основы избирательного растворения минералов», 1993; «Общие принципы урегулирования действия гальванического эффекта между сульфидными в условиях гидрохимического процесса», 2004, т.б.), 20 оқулық пен оқу құралының авторы. 150 өнертабыс пен патенттердің, 3 халықаралық жаңалықтың иегері.
## Дереккөздер |
Мағжан (Әбілмағжан) Бекенұлы Жұмабай (25 маусым 1893, Солтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасы – 19 наурыз 1938, Алматы) — алаш қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің жарқын жұлдызы.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасының Атығай руының Құдайберді тармағынан шыққан.
Атасы – Жұмабай қажы. Әкесі Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған. Анасының есімі – Гүлсім. Мағжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары Қызылжардағы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен М.Бегишевтің ұйымдастыруымен ашылған медреседе оқыды. Медреседе Бегишевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс алды, қазақ, татар әдебиеттерін, Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар Һайям, Низами, Науаи секілді шығыс ақындарының дастандарын оқып үйренді.
Баспадан 1909 жылы шыққан Абай өлеңдерін оқып, “Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” деген өлең жазды. 1910–1913 жылдары Уфа қаласындағы Ғалия медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтен дәріс алып, белгілі қайраткер С. Жантөринмен тығыз қарым-қатынас орнатады, болашақ көрнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.
Ибрагимовтің көмегімен 1912 жылы Қазан қаласындағы Кәрімовтер баспасында “Шолпан” атты тұңғыш өлеңдер жинағы басылып шығады. Садақ журналын шығаруға қатысады, оған өзінің өлеңдерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында оқыды.
Бірлік ұйымы жұмысына белсене араласып, Балапан қолжазба журналын шығаруға қатысады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы секілді алаш қайраткерлерімен байланыс орнатып, Қазақ газетіне өз өлеңдерін жариялайды.
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
Алаш партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. Үш Жүз партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға отырып шықты. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство басқармасында қызмет етті. 1919–1923 жылдары Ақмола губерниялық “Бостандық туы” газетінде, Шолпан, “Сана” журналдарында, “Ақжол” газетінде қызмет істеп жүріп, халық ағарту жұмысына белсене араласады. Сол кезеңде қалың қауымға таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жарыққа шығарады.
1923 – 1927 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқиды. Онда орыс әдебиетін, Батыс Еуропа әдебиетін терең зерттеп, орыс мәдениет қайраткерлерімен жете танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады. Мәскеуде оқып жүргенде оның шығармалары орынсыз сынға ұшырады.
1924 жылы 24 қарашада Мәскеу қаласындағы Шығыс еңбекшілері коммунистік университетінде қазақ жастарының жерлестік ұйымында жиналыс өтіп, олар Мағжанның 1922 жылы Қазанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан жыр жинақтарын талқыға салды. Онда ақын шығармаларын теріске шығаратын қаулы қабылданды. Бұл қаулы Еңбекші Қазақ газетінің 1925 жылы 14 ақпандағы санында басылды.
Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын “Сәлем хат” деген өлең жазды. Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Еңбекші қазақ” газетінің 1924 жылы 19 желтоқсанындағы санында С.Мұқановтың “Сәлем хат жазған азамат Мағжан Жұмабаевқа” деген ескертпемен “Сәлемге сәлем” деген жауап өлеңі басылды.
Жаңа құрылысқа, жаңа тұрмысқа қатысты нақтылы өлең жазбаса да, “уралап айқайламадың” деген кінәмен, тап күресіне белсене араласып, кедей сөзін сөйлемедің деген айыппен М.Жұмабаев қатаң сынға алынды. Мағжан 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан соң Қызылжарда оқытушылық қызметтер атқарады.
1929 жылы М.Жұмабаев “Алқа” атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген айыптаулармен Мәскеудегі Бутырка түрмесіне қамалып, 10 жыл айдауға кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен бостандық алып, Қазақстанға қайтады.
Петропавл қаласында мектепте орыс тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім болып жұмыс істейді. Көп ұзамай қалалық оқу ісінің меңгерушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен мұғалімдік қызметтен босатады. 1937 жылы наурызда М.Жұмабаев Алматыға келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы қайтадан қамауға алынып, 19 наурызда ату жазасына кесілді .
## Мағжан шығармашылығы
Ақын тұңғыш өлеңінен бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық, ұлт-азаттық, демократияшыл бағытты ұстанды. Абай поэзиясының өшпес маңызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, ұлы ақынның “мың жыл жұтса дәмі кетпес” сөзін жаңа жағдайда ілгері дамытты, Батыс пен Шығыстың рухани қазынасын сабақтастыру негізінде қазақ поэзиясын тақырып, түр мен мазмұн жағынан байытты. Жұмабайұлы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді (“Шын сорлы”), халқын өнер-білімге шақырды (“Ләззат қайда?”, “Жазғы таң”, “Өнер-білім қайтсе табылар”, “Балалық шақ”, “Қазағым”, “Қарағым”, “Осы күнгі күй”, “Мен сорлы”).
Бірқатар өлеңдерін махаббат тақырыбына арнады (“Жас келін, “Зарлы сұлу”, “Сүйгеніме”, “Алданған сұлу”). Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін М.Жұмабаев ұлт-азаттық тақырыбын үзбей толғанды, оны өз поэзиясының өзегі етті. Бүкіл халықты тап, топқа жіктемей, Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай күш кедергі деген сауал қойып, оған басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді.
Бастапқы кезде бұл тақырып туған жердің табиғатын тамашалаудан барып қайран жердің ендігі күні не болады деген уайым-қайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы, сулы өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды (“Туған жерім – Сасықкөл”). Ақын халқымен бірге күйзелді, осыдан келіп романтикалық әуенге бөленген жорық идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде... тек таң атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастарға сенемін”, т.б.).
Мағжан шығармаларындағы романтикалық сарын, әсіресе, оның символистік арнада жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын символизмі болашақ пердесін ашатын жаңа мифология туғызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген сенімге айналды (“От”, “Пайғамбар”, “Күншығыс”, “Жаралы жан”, “Айға”, т.б.). Ақын дыбыс-буынның соны үндестіктерін тауып, қазақ жырын байыта түсті (“Шолпы”). Мағжан поэзиясындағы құнарлы арнаның бірі – түркі тақырыбы. Түркі халықтарының бірлігі тақырыбы М.Жұмабаев поэзиясының әуелден қалыптасқан алтын арқауы іспетті.
Ақын дүниетанымына Қызылжардағы Бегішев медресесінде оқуы көп ықпал етті. Ол жас өрен жүрегіне түрікке деген бауырмалдық сезім туғызды. “Шолпан” жинағындағы “Орал тауы” өлеңінде:
, – деп жазды. Ерекше атап өтетін бір жәйт – Мағжанның түрік халқының шет ел басқыншыларына қарсы азаттық қозғалысына үн қосуы. Мұнда реалистік, романтикалық сарындар бір-бірімен астасып, бірге өріліп отырады.
Түрік тақырыбы қазақ халқының ұлт-азаттық тақырыбына ұласып, отаршылдыққа қарсы күреске алып келді (“Орал тауы”, “Алыстағы бауырыма”, “Жер жүзінде”, “Қазақ тілі”, “Тез барам!”, “Түркістан”, “Орал”). Сондай-ақ, Мағжанның “Пайғамбар” өлеңінде “Ғұн – түріктің арғы атасы” десе, “Түркістан” атты өлеңінде “Түркістан – ер түріктің бесігі ғой” деп асқақ рухпен жырлады.
Түрікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы Мұстафа Кемал Ататүрік бастаған түрік халқының азаттық соғысына арналған “Алыстағы бауырыма” атты өлеңінде айрықша байқалады. Оның бұл өлеңін Мұстафа Шоқай “Яш Түркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны түрікшілдік күресі үшін ең қымбатты және ең пайдалы өлең деп бағалады.
## Мағжантану ғылымы
Мағжан – философ ақын. Ақынның философиялық көзқарасы өз өлеңдерінде жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік тәрізді қарама-қайшылықты философиялық ұғымдарды шебер шендестіре білуінен байқалады. Ол дүниені біртұтас құбылыс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат, жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде суреттейді. Табиғатсыз, жаратылыссыз адам жоқ. Ал табиғат адамсыз да күн көре береді. Бірақ сана оған бағынбайды, дене бағынса да сезім бағынбайды. Сондықтан ол бұлқынады, серпіледі, үстем болғысы келеді (“От”).
Құбылыстың мәнін кең көлемде, жалпыға бірдей қалыпта тани білуде ақын, ең алдымен, ненің болса да мән-мазмұнына үңіледі, әрдайым жалпы адамзатқа тән әуенге бой ұрады, табиғаттың өз заңына ғана бағынатын құбылыстардың ішкі құпия астарын ұғынғысы келеді. Жұмабайұлының ойынша ақын деген болжап білмес жолға сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол қиындықты қайыспай көтеретін, не дүниені тәрк етіп, бәрінен безінетін жан (“Қиял құлы мен бір ақын”). Ақын “Қорқыт” поэмасында философиядағы мәңгілік тақырып – өмір мен өлім мәселесін Қорқыт пен ажалдың аңдысуы түрінде суреттейді. Ажал – хақ, сондықтан да өмір жібінің түйінінде өлімді болмай қоймайтын өмір ақиқаты ретінде қабылдау қажет деп санайды ол.
### Мағжан поэзиясы
Мағжан қазақ лирикасының сыршылдығын тереңдетті, адамның нәзік сезімдеріне тіл бітіре білді. Бұл қасиет оның, әсіресе, махаббат лирикасына тән (“Сүй, жан сәулем”, т.б.). М.Жұмабаев – әлемдік поэзияда экологиялық тақырыпты алғаш жырлаушылардың бірі (“Айда атыңды, Сәрсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалық прогреске қарсы болған жоқ, оның ұлттық-мәдени, рухани дәстүрлерді бұзуына қарсы еді. Техника жетістіктерін қызыға жырлай отырып, туған жердің әсем табиғатынан айырылып қалмауға үндеді.
Мағжанның әйгілі өлеңдерінің бірі "Мен Жастарға Сенемін" болып табылады:Арыстандай айбатты, Жолбарыстай қайратты – Қырандай күштi қанатты. Мен жастарға сенемiн!
Мағжан поэмалары
Мағжан қазақ поэмасының баяндау стилін, шешендік мәнерін өзгерту қажет екендігін алғаш айтқандардың бірі болды. Қазақ поэмасын суреткерлік арнаға бұрды. Адам жанының, психология әлемінің құпия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп өрнектей білді. М.Жұмабаев поэмаларына лирикалық тереңдік пен эпикалық кең құлаштылық бірдей тән.
Жеке адам мен ұлт тағдырын драм. сюжетте үйлестіріп, көркемдік зор қуатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “Оқжетпестің қиясында”, “Қойлыбайдың қобызы”, “Өтірік ертегі”, “Шын ертегі”).
Ақын шығармашылығының үлкен бір арнасы – халыққа білім беру, педагогика саласы. Мектеп оқушыларына, мұғалімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні” (1925) еңбектерін жариялады. Ақан сері, Базар жырау, Әбубәкір Диваев туралы зерттеу еңбектер жазып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға жәрдемдесті.
Мағжан публицистикасы
Мағжан аударма саласына үлкен мән берді. И.Гете, Г.Гейне, Әбу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю. Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, И.П. Мятлов, А.А. Блок өлеңдерін, А.М. Горький, В.В. Иванов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, т.б. әңгімелерін қазақ тіліне аударды. Таңдаулы прозалық шығармалар аударумен қоса М.Жұмабаев “Шолпанның күнәсі” әңгімесі арқылы қазақ әдебиетіне психологиялық талдау, сана ағымы әдістерін енгізді.
## Қайтыс болғаннан кейін
Кеңестік жүйенің қуғын-сүргінінің құрбаны болған Мағжан есімін ақтау ісі 1958 жылы қолға алынды. Осы жылы ресми комиссия құрылып, ақынның таңдамалы лирикаларын жариялау жөнінде ұйғарым жасалды. Бірақ одан нәтиже шықпай, Мағжан шығармалары басылмай қала берді.
1960 жылы Түркістан әскери окр. әскери трибуналының алқасы шешімімен М.Жұмабаев толығымен, біржола ақталды. Мағжан есімі ақталса да ол жөнінде Қазақстан Жазушылар одағы мен ғылыми мекемелерге хабарланбады. Осылайша, Қазақстан халқы ұзақ уақыт бойы М.Жұмабаев шығармаларымен жете таныса алмай келді.
Түркияда ақын кітаптары жарық көргенімен, олар қазақ оқырмандарының қолына тимеді. 1969 жылы Мағжанмен қызметтес, таныс болған адамдар Мағжанды ақтау, шығармаларын жариялау керектігі жөнінде Қазақстан басшыларына хат та жолдаған болатын.
Бірақ Мағжанның шығармалары 1989 жылы ғана қайтадан жариялана бастады. 1995 жылдан М.Базарбаев, С.Қирабаев, Х.Абдуллин, Ш.Елеукенов, Б.Дәрімбет, Шөмішбай Сариев бастаған ғалымдар тобы Жұмабайұлының 3 томдық шығармаларын шығаруды қолға алды.
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын тереңірек зерттеу еліміздің егемендік алуынан бергі кезеңде ғана нақтылы жолға қойылды. Мағжан есімін мәңгі есте қалдыру бағытында да біршама жұмыстар атқарылды. Алматы және Петропавл қалаларында бір-бір көшеге Мағжан Жұмабаев есімі берілді. Петропавл қаласында және ақынның туған ауылында ескерткіш қойылған. Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Булаев ауданы Мағжан Жұмабаев ауданы болып аталды (2000).Мектеп оқушылары арасында жыл сайын республикалық Мағжан оқулары өтеді.
### Мағжан Жұмабаевтың мемориалдық мұражайы
Ақынның 100 жылдық мерейтойына арналып 1993 жылы ашылған. Ол Мағжан Жұмабаев аудандағы өзінің туып-өскен Сарытомар ауылында орналасқан. Мұражай бұрынғы Мағжан Жұмабаев атындағы кеңшардың мектебінде. Ондағы жиналған қорлар мен материалдар ақынның шығармашылық өміріне арналған. Құжаттардың көшірмесі Алматы, Петропавл, Омбы қалаларында және кейбір аудандарда сақталған. Мұражайдың жалпы аумағы 60м2.
### Қазақтың Ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың ескерткiшi
Мағжан Жұмабаев және Интернационал көшелерiнiң қиылысында орналасқан алаңда Солтүстiк Қазақстан жерiнде туған көрнектi қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың ескерткiшi орнатылған. Оның авторы — Қазақстан Республикасының жетекшi мүсiншiсi, халықаралық конкурстардың лауреаты және дипломанты, Суретшiлер одағының мүшесi Марат Әйнеков.
Ескерткiш Мағжанның граниттен жасалған отырған бейнедегi үшметрлiк мүсiнiн ұсынады. Ақынның иығында ұшқыр ойдың нышаны — қаршыға. Ақын ой үстiнде отыр, оның ойы болашаққа бағытталған. Мүсiн қоңыр түстi күртi гранитiнен орындалған. Мүсiнмен жұмыс iстегенде авторға Мағжанды көрген және жадында ұстаған ақынның жалғыз туысы — Ғадылша Қаһарманов көмек қылған. Оның кескiн-келбетi Мағжанға өте ұқсас. Ескерткiш 1993 жылы ақынның 100-жылдығына ашылған.
### Киношежіре
* 1990 — «Мағжан» режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 1994 — «Алаш туралы сөз» Алашорда режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 2009 — «Алашорда» Алашорда режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақфильм” Шәкен Айманов атындағы
## Басылымдары
* Қазақтың көңіл күйі, өлең, “Үзік” жинағында, Орал, 1912;
* Шолпан, өлеңдер, Қазан, 1912;
* Өлеңдері, Қ.-О., 1922;
* Өлеңдері, Таш., 1923;
* Шығармалары, А., 1989;
* Таңдамалы, А., 1992;
* Шығармалар, 3 т., А., 1995.
* Жумабаев М. Стихи. Буклет. (К 100-летию поэта. Пер. на рус. Сост. К.Бакбергенов). Алматы: Жазушы, 1993.
* Магжан Жумабаев. «Пророк» (Стихи и поэмы в пер. на рус. Сост. Б. Канапьянов). Алматы: «Жибек Жолы», 2002. - 400 стр.
* Жұмабаев М. Адассам елім деп адастым. Өлеңдер. Я солнцем огненным рожден. Стихи / Мағжан Жұмабаев. – Алматы: RS, 2011. – 146 б. – каз., рус. – (Бірінші республикалық Мағжан өнер фестиваліне орай).
* Жұмабаев М. Батыр Баян. – Петропавл: «Полиграфия» АҚ, 2008. – 36 б.
* Жұмабаев М. Өлеңдері, прозасы және әдеби зерттеулер / Құрастырған Ж.Сүлейменов. – Петропавл, 2006. – 428 б.
* Жумабаев М. Исповедь / Пер. с каз. А.Кодара. - Петропавловск, 2011. - 376 с.
* Мағжан: әдеби-көркем көпшілік журнал. 2007.
* Нұрқатов А. 3 т. Идея және образ: әдеби-сын мақалалар. Шығармалар жинағы. – Алматы, 2010. – 416 б.
* Кәкімбек Салықов. «Мағжанға тағзым», 2008.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Мағжан Жұмабаев Әдебиет порталы сайтында
* Жүсіпбек Аймауытов: Мағжанның ақындығы туралы
* Мағжан Жұмабаев өлеңдері |
Нағиса (б.з. 6-шы ғасырдың аяғы немесе 7-ғасырдың басында дүниеге келген) — әйел музыкант, Сасани Иран билеушісі Шаһ II Хұсрау сарайында өмір сүрген атымен белгілі төрт сарай музыкантының бірі (591-жылы билік еткен) 628); көрнекті арфашы ретінде танымал болды. Барбад Мервези сияқты ол Шаһ II Хұсрауға арналған жырлардың авторы болды.
Бір күні оның өнеріне тыңдармандардың қатты әсер еткені сонша, оның музыкасының әсерінен көптеген адамдар есінен танып немесе киімдерін жыртып тастағаны туралы айтылады.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Кезінде, Жан; Мирабдолбаги, Зия, ред. (1991). Парсы музыкасының өнері. Вашингтон Д. C. : Mage Publishers. ISBN 978-0-934211-22-2 |
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Азаматтық қоғам істері комитеті — мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылы, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс, үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар ұсыну және сыйлықақылар беру, волонтерлік қызмет, қоғамдық кеңестер қызметі, қайырымдылық, медиация, қоғамдық сананы жаңғырту және ішкі саяси тұрақтылық салаларында басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің ведомствосы.
## Тарихы
Азаматтық қоғам істері комитеті 2016 жылы ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің құрамында құрылды. 2018 жылы комитет ҚР Қоғамдық даму министрлігінің, 2019 жылы ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің құрамында болып, 2023 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің қарамағына берілді.
## Міндеттері
* Қоғамдық кеңестердің қызметі бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру, барлық деңгейдегі қоғамдық кеңестердің қызметін үйлестіру және әдістемелік ілгерілетуді қамтамасыз ету;
* Қайырымдылықты танымал ету бөлігінде қайырымдылық саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру;
* Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты қамтамасыз ету, оның iшiнде стратегиялық әрiптестiктi және гранттық қаржыландыруды іске асыру жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүзеге асыру;
* Үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жүргізу үшін Қазақстанның Азаматтық форумы және Уәкілетті орган жанындағы үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жүргізу жөніндегі үйлестіру кеңесі сияқты диалог алаңдарының қызметін ұйымдастыру;
* Медиатор ұйымдарының қызметін үйлестіру және қоғамдық медиаторлардың тізілімін жүргізу;
* Волонтерлік қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру, волонтерлік қызметтің тізілімін жүргізу;
* Үкіметтік емес ұйымдар деректер қорында үкіметтік емес ұйымдарды тіркеу
## Құрылымы
Комитеттің 6 басқармаcы бар (2023 жылға):
* Ведомствоаралық үйлестіру басқармасы;
* Қоғамдық кеңестер қызметінің мәселелері басқармасы
* Азаматтық бастамаларды қолдау басқармасы
* Азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл басқармасы
* Қоғамдық-саяси жұмыс басқармасы
* Қайырымдылық және волонтерлік мәселелері басқармасы
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Жастар және отбасы істері комитеті — мемлекеттік жастар және отбасы саясаты салаларында басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің ведомствосы.
## Тарихы
Жастар және отбасы істері комитеті 2018 жылы ҚР Қоғамдық даму министрлігінің құрамында құрылды. 2019 жылы ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің, 2023 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің қарамағына берілді.
## Міндеттері
* Мемлекеттік жастар және отбасы саясатын іске асыруға қатысу
* Комитеттің құзыретіне жатқызылған қызмет салаларында басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыру
## Құрылымы
Комитеттің 6 басқармаcы бар (2023 жылға):
* Жастар саясатын үйлестіру басқармасы
* Отбасы саясатын үйлестіру басқармасы
* Мониторинг және талдау басқармасы
* Ведомствоаралық үйлестіру және өңірлік өзара іс-қимыл басқармасы
* Жобаларды үйлестіру басқармасы
* Гендерлік саясатын үйлестіру басқармасы
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат комитеті — ақпарат саласындағы басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің ведомствосы.
## Тарихы
Ақпарат комитеті 2016 жылы ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің құрамында құрылды. 2019 жылы ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің, 2023 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің қарамағына берілді.
## Міндеттері
* бұқаралық ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысу
* бұқаралық ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату саласында мемлекеттік реттеу мен бақылауды жүзеге асыру
* Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өз құзыреті шегінде бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы халықаралық ынтымақтастық
* мемлекеттік басқарудың тиісті саласына (аясына) басшылықты жүзеге асыру
* қызметкерлерді жұмысқа қабылдау және жоғарылату кезінде меритократия қағидатын сақтау;
* телерадио хабарларын таратуды дамыту жөніндегі жобаларды әзірлеуге қатысу
* әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау және "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы" Қазақстан Республикасының кодексінде белгіленген тәртіппен әкімшілік жаза қолдану
## Құрылымы
Комитеттің 8 басқармаcы бар (2023 жылға):
* Баспа бұқаралық ақпарат құралдарында ақпараттық жұмыс басқармасы
* Теле-, радиоарналардағы ақпараттық жұмыс басқармасы
* Интернет кеңістікте және әлеуметтік желілерде ақпараттық жұмыс жөніндегі басқармасы
* Жұртшылықпен байланыс және мемлекеттік органдармен үйлестіру басқармасы
* Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы бақылау басқармасы
* Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы рұқсат беру құжаттары басқармасы
* Мемлекеттік ақпараттық саясатты талдауды жүзеге асыру басқармасы
* Телерадио хабарларын тарату саласындағы жобаларды дамыту басқармасы
## Қарамағындағы мекемелер
* «Талдау және ақпарат орталығы» ШЖҚ РМК
## Дереккөздер |
Торо (баторо) — Уганданың батысындағы банту халқы (Альберт көлдері мен Джордж көлдері арасында), сонымен қатар Конго Демократиялық Республикасында да тұрады. Саны шамамен 1,2 миллион адам (2022 жылғы бағалау).
## Тілі
Тілі – банту тілдерінің солтүстік-шығыс тобына жататын торо (рутооро) тілі. Латын графикасына негізделген жазба тілі бар (XIX ғасырдың 30-жылдарынан).
## Діні
Сенушілердің діни байланысы: христиандар.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (тары, банан, жүгері, бұршақ дақылдары, ал отаршылдық кезеңде – шай, кофе, бидай, мақта) және мал шаруашылығы. Қолөнердің ең дамыған түрі – кілемшелер мен әшекейлі тұрмыстық бұйымдарды тоқу, әшекейлері мол қыш ыдыстар жасау.
## Тұрмыс салты
Екі каста тобы болды, Торо патшалығында малға иелік ететін Хима топтары, ал Иру деп аталатын Тороның көпшілігі ұсақ егіншілер болды. Тороның әлеуметтік ұйымы жоғары стратификацияланған: бұрынғы малшы Бито, сондай-ақ Хима, Ирудан гөрі үлкен артықшылықтар мен байлыққа ие.Дәстүрлі отбасы полигинді (көп әйел алушылық) болып табылады.
Дәстүрлі тұрғын үйлері – төбесі шөппен жабылып, жақтаулары бұтақтардан жасалған дөңгелек үйшіктер.
Дәстүрлі киімдері - белге немесе иыққа оралған талшықтардан немесе былғарыдан жасалған жамылғылар. Торолардың бастары қырылып, алдыңғы алты төменгі тістері алынып тасталады.
Негізгі тағамдары – банан, жүгері, тары ұны.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Этносаралық қатынастарды дамыту комитеті — мемлекеттік этносаралық саясат саласында басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің ведомствосы болып табылады.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Қаулысына сәйкес 2020 жылы 29 сәуірде Этносаралық қатынастарды дамыту комитеті ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің құрамында құрылды. 2023 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің қарамағына берілді.
## Қызметі
Комитет өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады. Қазақстан халқы Ассамблеясының 2022-2026 жылдарға арналған даму Тұжырымдамасын және ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2023-2027 жылдарға арналған даму жоспарының «Елдегі біртұтас мәдени, ақпараттық кеңістік пен қоғамдық келісімді дамыту» стратегиялық бағытын іске асыру мақсатында «Этносаралық келісімді қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатқа халықтың қанағаттану деңгейі» нысаналы индикаторы (бұдан әрі – нысаналы индикатор) әзірленді.Нысаналы индикаторға қол жеткізу үшін Этносаралық қатынастарды дамыту комитеті (бұдан әрі – Комитет) «Этносаралық қатынастар саласындағы қолданбалы этносаяси зерттеулер мен іс-шараларды іске асыру жөніндегі қызметтер» («Қолданбалы этносаяси зерттеулер институты» ЖШС) мемлекеттік тапсырмасын іске асыруда. «Тұрғындардың этносаралық келісімді қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік саясатпен қанағаттану деңгейі» нысаналы индикатордың орындалуы 2021 жылы 89,22%, 2022 жылы 90,98%, 2023 жылы 87,22% құрады.2024 жылы нысаналы индикаторды орындау үшін 87,23% межеге қол жеткізу жоспарлануда.
## Міндеттері
* Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен өз құзыреті шегінде құқықтық актілерді қабылдау;
* мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, олардың лауазымды адамдарынан қажетті ақпарат пен материалдарды заңнамада белгіленген тәртіппен сұрату және алу;
* Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауға міндетті;
* Комитет жанынан консультативтік-кеңесші органдар құру;
* Комитеттің құзыреті шегінде іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу;
* азаматтық қоғамды дамытуға үлес қосқан адамдарды мемлекеттік наградаларға ұсыну туралы ұсыныстар енгізуге құқылы;
* халықаралық ұйымдар мен лауазымды тұлғаларды қоса алғанда, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен өзара іс-қимыл жасауға міндетті;
* Комитетке берілген мүлікті басқаруды жүзеге асыруға міндетті;
* Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен қарастырылған өзге де құқықтарды жүзеге асыру.
## Төрағалары
* Болат Мажағұлов (2020) — (2021) жж.
* Шойкин Ғалым 2020 жылдан бастап
## Комитет басқармалары
Комитеттің 7 басқармаcы бар:
* Этномәдени бірлестіктермен өзара іс-қимыл басқармасы
* Әдістемелік қамтамасыз ету және ақпараттық-түсіндіру жұмысы басқармасы
* Ведомствоаралық үйлестіру басқармасы
* Өңірлік жұмыс басқармасы
* Этносаралық қатынастар саласындағы жобаларды іске асыру басқармасы
* Этносаралық қатынастар мониторингі басқармасы
* Қазақстан халқы Ассамблеясымен өзара іс-қимыл басқармасы
## Қарамағындағы мекемелер
* «Қоғамдық келісім» РММ
## Дереккөздер |
Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі:
* Қазақстан қазақтарының ер есімдерінің тізімі
* Қазақстан қазақтарының әйел есімдерінің тізімі
* Қазақстан қазақтарының унисекс есімдері тізімі |
Ержан Сапарбекұлы Сәденов (кейде Саденов; 24 қазан 1968 жыл, Құйған, Күршім ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) — қазақстандық саясаткер, полиция генерал-лейтенанты, 2023 жылғы қыркүйектен бері Қазақстан Ішкі істер министрі.
## Өмірбаяны
Ержан Сәденов 1968 жылғы қазанда, Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданындағы Құйған ауылында дүниеге келген. 1993 жылы ол Шығыс Қазақстан Университетінде және 1998 жылы ҚР ҰҚК Қарағанды жоғары мектебінде білім алды.
Сәденов қызмет жолын 1993 жылы Шығыс Қазақстан облысы Ішкі істер басқармасы ауданаралық жедел-іздестіру бөлімінің жедел уәкілі лауазымынан бастады. 1994 жылы ол бұл қызметін аяқтап, ШҚО ІІБ жедел-іздестіру бөлімінің аға жедел уәкілі болып тағайындалды.
1995–1996 жылдары Сәденов Өскемен қаласы ІІБ жедел-іздестіру бөлімі жанындағы автокөлікті ұрлау және айдап әкетуге қарсы күрес бөлімшенің бастығы болса, 1996 жылғы 1 қаңтардан сол жылғы 19 наурызға дейін Өскемен қылмыстық іздестіру бөлімі мүліктік және нашақорлық қылмыстарды ашу бөлімшесінің бастығы лауазымында болды.
1996–1997 жылдары аралығында ол Серебрянск қаласы бойынша мемлекеттік тергеу комитеті басшысының орынбасары және 1997 жылдан 1998 жылға дейін ШҚО ІІБ жеке тұлғаға қарсы қылмыстарды ашу басқармасы іздестіру бөліміне басшылық етті.
1998 жылғы ақпаннан 1 шілдеге дейін ол ШҚО ІІБ аса қауіпті қылмыстарға қарсы күрес басқармасының аса маңызды істер жөніндегі бөлімінің бастығы болды және одан кейін, 2000 жылғы 17 ақпанда дейін ШҚО ІІБ аса маңызды істер жөніндегі бөлімнің бастығы болды.
2000–2004 жылдары аралығында ол ШҚО ІІБ Зайсан ауданы ІІО бастығы болса, бұдан кейін, 2006 жылға дейін ШҚО ҚІІБ Тарбағатай ауданындағы ІІО басшысы болды.
2006 жылдан 2008 жылға дейін Сәденов ШҚО ІІД есірткі бизнесімен күрес басқармасы бастығы болып жұмыс істеді және 2008–2009 жылдары аралығында ШҚО ІІД Риддер қаласы ІІО бастығы болды.
2009 жылғы 5 мамырдан 22 тамызға дейін ол ШҚО ІІД Өскемен ІІБ бастығы бола тұрды да, 2009 жылдан 2013 жылға дейін Маңғыстау облысы ІІД бастығының бірінші орынбасары қызметін атқарды.
2013 жылдан 2015 жылға дейін Сәденов Ішкі істер министрлігінің «Р» департаментінің бастығы болған. 2015 жылғы 10 наурызда көліктегі ІІД бастығының міндетін атқарушысы ретіндегі қызметін бастады, сол жылғы 18 наурызда сол департаменттің бастығы болып тағайындалды.
2016 жылғы маусымда ол Ақмола облыстық полиция басқармасының бастығы болып тағайындалды. Бұл қызметін ол 2019 жылғы сәуірде дейін жалғастырды.
2019 жылғы 24 сәуірде Сәденов Нұр-Сұлтан қаласы (қазіргі Астана) Полиция департаментінің бастығы лауазымына тағайындалды. Сәденовті Полиция департаментінің жеке құрамына Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев пен қала әкімі Бақыт Сұлтанов бірге таныстырды. Қызметін 2022 жылғы 26 қаңтарда дейін жалғастырды.
2022 жылғы 26 қаңтарда ол президент Тоқаевтың өкімімен Қазақстан Ішкі істер министрі Марат Ахметжановтың орынбасары болып тағайындалды, және сол себеппен Астана бас полицейі лауазымынан босатылды.
2023 жылғы 2 қыркүйекте, Ахметжановтың министр лауазымынан босатылғанынан кейін Сәденов оның ізбасары болып тағайындалды. 2024 жылғы 6 ақпанда Әлихан Смайылов үкіметінің отставкасынан кейін Сәденов Ішкі істер министрі болып қайта тағайындалды.
## Марапаттары және атақтары
Ержан Сәденовтың марапаттары:
* Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі (2011);
* Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасы (2013);
* Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі (2015);
* Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл медалі (2016);
* ІІО қызметкерлерінің атыс қаруы (2017);
* 2-дәрежелі Айбын ордені (2018).
2023 жылғы 5 мамырда президент Тоқаевтың жарлығымен Сәденовке полиция генерал-полковнигі атағы берілді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Премьер-министрдің ресми ақпараттық ресурсындағы өмірбаяны
* Қазақстан Ішкі істер министрлігі сайтындағы өмірбаяны |
ТЧ-1 «Райымбек батыр» — Алматы метросының депосы. 2009 жылдың 22 наурызында ашылды. Райымбек батыр станциясының солтүстігінде орналасқан.
## Сызықтар қызмет етеді
## Сипаттама
Депо пойыздарға техникалық қызмет көрсетуді, жөндеуді және түнде тұруды жүзеге асырады. Депо Райымбек батыр стансасымен темір жол астынан өтетін тармақты байланыстыратын қызмет арқылы қосылған. Станциядан шығатын жолдардың ұзындығы 0,29 км. Сондай-ақ, тұрақ жолдарының бірі туннельге қысқа ұзындыққа созылады, өйткені ол жер бетіне сыймайды. Депода 12 тұндыру және жөндеу орындары және мотодепода 5 орын бар.
Депоның Алматы-1 вокзалымен гейті бар.
Электр депосы Hyundai Rotem компаниясы шығарған авто руль режимінде жұмыс істеуді қамтамасыз ететін СВТС (Communication Based Train Control) қозғалысты автоматты басқару жүйесімен жабдықталған. Бұл жүйе (RF-CBTC) Hyundai Rotem компаниясымен патенттелген және зияткерлік меншігі болып табылады. Басқа өндірушілердің жылжымалы құрамын енгізудің жалғыз мүмкіндігі метрополитеннің барлық нысандарындағы пойыздар қозғалысын басқару жүйесін басқа ұқсас жүйелермен толық ауыстыру болып табылады.
## Жылжымалы құрам
### Жолаушылар жылжымалы құрамы
Жылжымалы құрам — оңтүстік кореялық Hyundai концерні шығарған өтпесі бар пойыздар, ішкі кондиционері және толық өздігінен жүретін режимі бар. Метро бұл 28 вагонмен жабдықталған, 7 пойызды құрайды.
2018 жылы желіні ұзарту үшін қажетті тағы 8 құрамды жеткізуге келісім-шарт жасалды.
2021 жылы ТЧ-1 «Райымбек батыр» депосына Hyundai Rotem компаниясынан тапсырыс берілген 8 құрам келді. Вагондар саны 60-қа дейін өсті, бұл 15 құрам.
### Ресми
Депода Zagro компаниясы шығарған құрама жол-темір жол жүйесіндегі бірнеше тарту модульдері және екі осьті жүк платформалары бар.
Депо ресейлік «Synergy» диагностикалық пойызын пайдаланады. Диагностикалық вагондар рельстерді жоғары жылдамдықпен диагностикалауға арналған. Бұл композицияны пайдалану ақауларды уақтылы анықтауға мүмкіндік беретін тексерулердің төмен құны мен жиіліктің жоғарылауына байланысты жолды ұстау шығындарын айтарлықтай азайтады.
## Оқиғалар
2018 жылдың наурыз айында жүргізуші электр депосының тұрақ жолдарында маневрлік жұмыстарды орындау кезінде тұйық тіреуге соғылған. Құрамды тексеру барысында бампердің зақымдалғаны анықталды. Электрлік жылжымалы құрам техникалық жарамды жағдайда болды, бірақ пайдаланылмады.
## Дереккөздер |
Омаров — қазақта (және өзге де мұсылман халықтарда) кең таралған тек.
* Боранбай Омаров
* Ілияс Омаров - мемлекет және қоғам қайраткері, әдебиет сыншысы, жазушы, публицист. |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға 294 унисекс (ұлға да, қызға да тән) есімдерінің (10% шекпен) тізімі. Есімдер құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша.
## Есімдер тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
* Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі
* Қазақстан қазақтарының фамилиялары тізімі
## Дереккөздер |
Мәртөк ауданы — Ақтөбе облысының солтүстігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Орталығы — Мәртөк ауылы.
## Географиялық орны, жер бедері мен климаты
Мәртөк ауданы солтүстігінде Ресей Федерациясының Орынбор облысымен, батысында Қобда, оңтүстігінде Алға ауданы және Ақтөбе қаласымен, шығысында Қарғалы ауданымен шектеседі. Аудан солтүстіктен оңтүстікке 110 шақырымға созылса, бұл көрсеткіш шығыстан батысқа 147 шақырым құрайды. Аудан жері негізінен жазық, солтүстігі сәл қыратты келеді. Ең биік жері ауданның солтүстік-шығысында (414 м). Климаты айқын континенттік, қысы — суық, жазы — ыстық. Ауаның жылдық орташа температурасы қаңтарда –15 — 17С, шілдеде 21 — 23С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 220 — 250 мм.
## Халқы
Халық саны 29980 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (62,72%), орыстар (17,67%), украиндар (12,15%), немістер (2,78%), беларустар (0,37%), татарлар (1,76%), басқалары (2,55%). Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 4,5 адамнан келеді.
## Әкімшілік бөлінісі
Аудандағы 32 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Өзен-сулары
Ауданның оңтүстік-батыс жерімен Елек өзені және оның салалары Ақсу, Жамансу, Тәңірберген (Танаберген) ағып өтеді. Шығысын бойлай Жайық өзенінің саласы Қиялы Бөрте өзені ағады. Бірнеше ұсақ көлдер бар.
## Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Аудан аумағында құрғақ дала белдеміне тән топырақ жамылғысы қалыптасқан. Тың және тыңайған жерлерді игеру барысында жерінің көбі жыртылған. Өсімдіктің 300-ден аса түрі бар, оның ішінде боз, бетеге, қара жусан, ши, қамыс, құрақ, бұталы өсімдіктер өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, суыр, борсық, сарышұнақ, аламан тышқаны және бауырымен жорғалаушылар, т.б. мекендейді. 160-қа жуық құс түрі ұялап, 27-ісі жыл бойы қалады.
## Шаруашылығы, инфрақұрылымы
Ауданда 1996 жылға дейін астық өндіру, оған қосымша сүтті-етті мал, көкөніс, картоп өсіруге маманданған 13 ұжымшар, 4 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. 1996 жылдан АҚ-дар, ӨК және шаруа қожалықтары құрылды. Аудандағы ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 480 мың га, оның ішінде жыртылған жері 188,2 мың га, шабындығы 11,0 мың га, жайылымы 265,2 мың га, орманы 5,6 мың га. (2000). Мал шаруашылығында 2000 жылы 35,1 мың сиыр, 14,4 мың қой мен ешкі, 10,2 мың шошқа, 1,5 мың жылқы болды. Жалпы білім беретін 31 орта мектеп, 1 кәсіптік-тех. мектеп, мәдениет үйі, 16 клуб бар. Денсаулық сақтау саласында аурухана мен емхана, 12 фельдшерлік-акушерлік пункт, 4 отбасылық-дәрігерлік амбулатория жұмыс істейді. Аудан жерімен Орынбор — Ташкент т. ж., Ақтөбе — Мәртөк, Ойыл — Мәртөк автомобиль жолдары өтеді.
## Дереккөздер |
Сәрсенғалиев Жақсылық Төлеуұлы — әнші-термеші, жыраулық өнер дәстүрін насихаттаушы.
## Өмірбаяны
Орта мектепті ауылда бітіріп (1962), кәсіптік-техникалық училещеде оқыған, шофер, тракторшы мамандығын меңгерген.
* 1963-1968 жылы ауылда еңбек ете жүріп, жас өнерпаздар үйірмесіне қатысқан.
* 1968-1970 жылы Алматы эстрадалық «Өнер» студиясында оқып, Қазақстан Халық артисі Ғ.Құрманғалиевтің класында дәріс алған.
* 1970-1972 жылы сол студия жанындағы ансамбльде,
* 1972-1982 жылы «Қазақконцерт» бірлестігіңде әнші.
* 1981 жылы ҚазМУ-дың журналистика факультетін оқып
бітірген.
* 1982-1987 жылы Құрманғазы атындағы академия ұлт аспаптары оркестрінде әнші болды.
* 1987 Сәрсенов жылдан Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясында әнші.
Сәрсенғалиев Мұхит Мерәліүлы атындағы республикалық ән байқауларының екі дүркін бас жүлдегері. Концерттік сапармен 20-дан астам шет елде, ТМД елдерінде өнер көрсетті, сондай-ақ оның орындауындағы көптеген ән-термелер ұнтаспаға жазылған.
## Дереккөздер |
Қалауов Тәңірберген Құдайбергенұлы (2.2.1936, Жаңақорған ауданы Талап ауылы – 17.3. 2004, Қызылорда қаласы) – сазгер. Қазақстан оқу ісінің үздігі. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (2000). Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын бітірген (1957). 1957 – 58 жылдары Қызылорда облысы мәдениет үйінің көркемдік жетекшісі. 1958 – 64 жылдары Қызылорда педагогика институтында (қазіргі Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті) оқытушы, кафедра меңгерушісі болды. Институт жанынан алғаш «Сыр гүлі» ән-би ансамблін ұйымдастырған. 1964 – 72, 1977 – 82 жылдары Қызылорда қаласындағы өнер мектебін басқарған. 1972 – 77 жылдары Қызылорда облысы филармониясының директоры болды. 1982 – 87 жылдары Қызылорда музыкалық училищесін басқарып, 1987 жылы өнер мектебінің басшылығына қайтып келді. Қалауов «Қызылорда вальсі», «Күлімдеші, гүлім сен», «Қалқажан», «Шалқиды ән», «Той жыры», «Биші қыз», т.б көптеген әндер шығарған.
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Әнші. 1976 жылы туған. Мектеп қабырғасында оқып жүргенде көр-кемөнерпаздар үйірмесіне үзбей қатысып, А.Жұбановтың «Ақ көгершін» әнін орындап, аудан, облыста өткен оқушылар арасындағы байқауларда жүлдегер атанған. Алғаш рет Ә.Еспаевтің «Ұстазым» әнін облыста бас қосқан мұғалімдердің мәжілісінде орындап, «Ең үздік жас әнші» деген грамотамен марапатталған.Орта мектепті 1983 жылы бітіріп, Алматы мемлекеттік қыздар педагогтік институтына түседі.2002 жылдан Семейдің Ә.Қашаубаев атындағы филармониясында әнші.2001 жылғы Алматы облыстық әншілер байқауының, Ақан серіге арналған «Ата мұра» әншілер байқауының лауреаты. Шығыс Қазақстан облыстық Ә.Қашаубаев атындағы және Ә.Найманбаев атындағы 2003 жылы өткен байқаулардың бірінші жүлдесінің иегері.Қазақ радиосының «Алтын қорына» әндері жазылған.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының атақты тұлғалары кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2010ж.
2. http://kitaphana.kz/ |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға ең көп кездесетін жалпы 5 290 фамилияларының тізімі. Фамилиялар құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша.
## Ер және әйел тектерінің қосынды тізімі
Фамилиялар ер текпен берілген.
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
* Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі
## Дереккөздер |
Үдербаева Бақыт - әнші, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (1989).
## Өмірбаяны
1950 жылы туған.Сегіз жылдық мектепті бітіріп, 1967 жылы М.Төлебаев атындағы музыка училищесіне оқуға түседі.Шығармашылық жолын 1970 жылы Семей облыстық филармониясында әнші болып бастайды.«Бақыт Үдербаева ән шырқайды» атты күй-табағы мен телефильмі жарыққа шыққан.
## Марапаттамалары
1975 жылы бүкілодақтық әншілер байқауының дипломанты, 1980 жылы Ә.Қашаубаев атындағы республикалық әншілер байқауының бірінші жүлдегері болды.«Құрмет» орденінің иегері.
## Сыртқы сілтемелер
[1]
## Дереккөздер |
## Дереккөздер
## Дереккөздер |
Қалауов Мүлкаман Сүлейменұлы (1938, Қазалы ауданы «Қазақстанның 30 жылдығы» атындағы ауыл – 4.3.2004, Алматы қаласы) – ақын, күйші, профессор Қазақстанның еңбегі сіңген мәдениет қызметкері. Құрманғазы атындғы Қазақ ұлттық консерваториясын бітірген (1964). 1964 – 67 жылдары Қызылорда педагогика институтында (Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті) кафедра меңгерушісі. 1967 жылы «Сыр сұлуы» халық ән-би ансамблін ұйымдастырып, оған жетекшілік етті. Ансамбль сол жылы Мәскеуде өткен Қазақстан өнері мен мәдениетінің 10 күндігіне қатысып, «алтын» медаль алған. Қалауов 1982 – 2004 жылдары Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында оқытушылық қызмет атқарған. Оның «Төгілген күй, шалқыған ән» деген ән-күй жинағы жарық көрген.
## Дереккөздер
Қазақ энциклопедиясы |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға ең көп кездесетін 5033 әйелдер фамилияларының тізімі. Фамилиялар құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша.
## Әйел тектерінің тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
* Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі
## Дереккөздер |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға ең көп кездесетін 4649 әйел (қыз) есімдерінің тізімі. Есімдер құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша. Тізімде 90% жуық қазақтың есімдері бар.
## Әйел есімдерінің тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
## Дереккөздер |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға ең көп кездесетін 5351 ер есімдерінің тізімі. Есімдер құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша. Тізімде 90% жуық қазақтың есімдері бар.
## Ер есімдерінің тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
## Дереккөздер |
Қазақстан қазақтарының 2023 жылға ең көп кездесетін жалпы 4967 ерлер фамилияларының тізімі. Фамилиялар құжаттағы жазылуы бойынша берілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша.
## Ер тектерінің тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақ есімдері
* Қазақстан қазақтарының есімдерінің тізімі
## Дереккөздер |
Инанш Білге хан — Найман хандығының ханы (1143 - 1201).
Оның тұсында елдің экономикалық жағдайы дамып, сауда саттық байланысы күшейе түсті.
## Сыртқы саясаты.
Инаныш Білге хан өз сыртқы саясатын əскери жəне дипломатиялық жолмен жүргізді. Керейт хандығы, Қарақытай мен Таңғұт патшалықтарына жорықтар жасап тұрды.
Цзинь империясымен елшілік байланыстар жасады. Керейт ханы Тоғорыл ханға қарсы көмек беруін сұрады. Бірақ Тоғорыл хан қытай тарапынан "ван" дəрежесін алғанына байланысты, көмек беруден бас тартты. Инаныш Білге хан Цзинь мемлекеті үшін Таңғұт патшалығынан кейінгі, ең қауіпті билеуші саналды.
## Әдебиет
* Қинаятұлы З., Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түрік тайпалары: 9 – 12 ғасырлар, А., 2001. |
Найман хандығы, Найман ұлысы – 1125 - 1211 жылдары Қазақстанның шығысы, Алтай, Моңғолия аумағында өмір сүрген көшпелі мемлекет. Найман тайпасы Ляо империясы құлдырағаннан кейін құрған. Негізгі аумағы Ертістен Орхонға дейінгі Алтай мен Хинган таулы өлкесін қамтыды.
## Найман мемлекетінің пайда болуы
Батысында Ертіс өзеніІ бойындағы қаңлылар, солтүстігінде қырғыздар, шығысында Орхон, Селенга бойын алып жатқан керей, меркіттермен және оңт-нде Ұйғыр, Ся жұртымен іргелес тұрды. Жазба деректер бойынша алғашқы билеушілері 1143 жылдан бастап белгілі. Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инанш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан. Найман мемлекетінің көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инаныш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы Тоғрыл (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды. Жетісу жеріне келіп, Найман мемлекетін саяси-әлеум. жағынан қайта күшейтуге тырысқан Таян ханның ұлы Күшлік ханды Шыңғыс ханның Жебе бастаған қолы өлтірді.
## Найман мемлекетінің ыдырауы
Осылайша Найман мемлекетітолығымен күйреп, тарих тұғырынан тайды. Найман мемлекеті жұртының бір бөлігі моңғолдарға бағынышты болып, ата мекенінде қалып қойса (Ертіс, Зайсан, Марқакөл), қалғандары оңт. батысқа (Жетісу, Сарыарқа, Сыр бойына) қарай ойысты. Олар осы аймақтағы ұлыстар мен халықтардың құрамына енді (қ. Наймандар). Найман мемлекетінің тұрғындары негізінен көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Кейбір деректерде наймандардың Орхон, Ертіс өзенінің бойында арпа-бидай егіп келгені туралы мәлімет кездеседі. Найман мемлекеті Орта Азия шығысындағы көшпелілердің ең өркениеттісі болды. Орхоннан Алтай, Іле, Жетісу, Ұлытауға дейінгі кең өлкеде Ақбалық, Шамбалық, Қаялық (Қойлық), Бесбалық, Найман Сум қатарлы қалалар салды. “Тамғалы тас” ескерткіші олардың жазу мәдениеті болғандығын дәлелдейді. Олар ежелгі ұйғыр жазуын қолданған.
## Найман хандығының билеушілері
* Инанш хан (Инанш Бұқа); шамамен 1143-1180), Гумилев бойынша Джон хан;
* Эният хан (1180-90)
* Көксеу-Сабрах
* Наркеш Даян
* Таян хан (Бай Бұқа немесе Тайбұқа), Инанш ханның ұлы; шамамен 1190-1204;
* Даян хан
* Бұйрық хан, Таян ханның ағасы; шамамен 1190-1202 немесе 1206;
* Күшлік, Таян ханның ұлы; 1204-1211, 1218
## Дереккөздер |
Өелүн әже, Хоэлун-фуджин, Хоэлун-эке (моңғ. Өэлүн; 1221 жылы қайтыс болды) – Есугей баһадүрдің бәйбішесі, Шыңғысхан атымен танылған Темучиннің анасы. Өелүн мен Есугейдің басқа балалары — ұлдары Джочи-Хасар, Хачиун, Темуге-отчигин және қызы Темүлен.
## Өмірбаяны
Құпия шежіреде айтылғандай, Өелүн қоңыраттардың бір тармағы олхонут тайпасынан шыққан. Оның туыстары туралы аз мәлімет болса да, «Құпия аңызда» және «Жами ат тауарихте» келтірілген. Оның ағалары Буту, Олар-гурген және Кингиядай-ноян туралы деректер сақталған, олар кейінірек жиені Шыңғысханның арқасында моңғол әскеріндегі мыңдықтардағы орындарды иемденген.
## Естелік
Цонжин-Болдогта Шыңғыс ханның атты ескерткішінің жанында (500 метр) ханның анасына арналған «Өелүн ана» мемориалдық кешені бар. Өелүн ана ескерткіші Шыңғыс хан ескерткішінің алдында тұрып, соғыстан қайтып келе жатқан ұлын қарсы алғандай әсер тудырады .
## Дереккөздер |
Темүлен (моңғ. Тэмүлэн; 1170 — ?) - Есугей баһадүр мен оның бәйбішесі Өелүннің қызы, Шыңғыс ханның қарындасы.
## Өмірбаяны
Темүленнің ағалары: Темучин, Хасар, Хачиун және Темуге; олардан басқа, Темулунның Есугей Сочихелдің басқа әйелінен туған екі ағасы – Бектер мен Белгітай. «Моңғолдардың құпия тарихына» сәйкес, Темучин 9 жаста болғанда, Темулун «әлі бесікте жатқан» . 1171 жылы Есугей қайтыс болғаннан кейін оның көптеген ізбасарлары отбасын тастап, оларды үйлерінен қуып жіберді, ал оның жесірлері мен балалары бірнеше жыл бойы толық жоқшылықта өмір сүрді. Бір күні Тайшуыт басшысы Тарғұтай Кирлтухтың қарулы отряды Бектерді өлтіргені үшін Темучинді жазалағысы келіп, олардың лагеріне шабуыл жасайды; Хасар жауларға оқ атып, Белгутей құлаған ағаштардан бекініс жасап жатқанда, кіші балалары – Темулун, Хачиун, Темуге шатқалда жасырынды; Темүжін қашып құтылды, бірақ бірнеше күннен кейін оны тайшуыттар тауып алып, тұтқынға алды. Темужіннің меркіттердің қосынына шабуыл жасағанда қашып құтылғандар қатарында Темулун да айтылады.
Біраз уақыттан кейін, болжам бойынша, он төрт-он бес жасында Темучин Темүленді анасының туысы, екірес тайпасынан шыққан Бутуға үйлендіреді; үйленгеннен кейін Буту гүрген деген атқа ие болды, оның мағынасы «күйеу бала» дегенді білдіреді. Джек Уэзерфордтың айтуынша, Темулунның балалары болмаған . Шамамен 1202 жылы Темүлен қайтыс болғаннан кейін Темучин өзінің үлкен қызы Хожин бегіні Буту-Гүргенге үйлендірді.
## Отбасы
## Дереккөздер |
Қазақстандағы шай мәдениеті – тұтыну жолдары, дәстүрі және ерекшелігі. Ежелден Қазақстанда шай тек қымызбен қатар тұратын дәстүрлі сусын болды. Қазақстандықтардың өмірінде шай ішу аса маңызды орын алады. Шайға бүкіл отбасы болып жиналады және шай ішу бір күнге жалғасуы мүмкін. Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпының барлығында дерлік шай ішу бар. Үйге келген әрбір қонаққа оның келу мақсатына қарамастан шай ұсынылады.
## Қазақстан аумағында шайдың таралу тарихы
Қазақ даласында шай Қытайдан басталған Ұлы Жібек жолының арқасында белгілі болды. Шай өзінің сергітетін қасиетінің арқасында, сонымен қатар даланың климат ерекшелігіне байланысты кеңінен тарады — шай күн ыстықта сергітеді, ал күн суықта жылытады деп есептеледі.
## Дайындау тәсілдері
Қара байха шайды әдетте өте қою етіп демдейді. Бұл үшін шай ішіп отырған уақыт бойы шайды жай жанып тұрған отқа қойып тұндырады. Бұл сүт қатқан шайдың дәмі қанық және түсі әдемі болу үшін жасалады.
## Шай ішу дәстүрі
Дәстүр бойынша шайды кесеге құйып береді. Қонаққа ұсынылған ыдыстағы шайдың қандай мөлшерде құйылғаны өте маңызды. Айталық, кесені толтырып жіберу құрмет танытпауды білдіреді. Үй иелері құрметті қонағының ыдысына үнемі шай құйып отыруға дайын болуы керек. Демек, кесеге шайды аз құйса, қонақтың көңілі де толады — осылайша үй иелері оның келгеніне дән риза екенін айтып, оның ұзағырақ дастарқан басында отырғанын қалайтынын білдіреді.
## Шай ішудің ерекшелігі
Қазақстанда шай ішу — әдетте жай ғана бір-екі шыны-аяқ шай ішуден әлдеқайда үлкен нәрсені білдіреді. Қазақтың «кел, шай ішейік» дегені — тек шай ғана емес, түскі немесе кешкі ас кезіндегідей толыққанды тамақ: дәстүрлі бауырсақ, түрлі-түрлі тәтті нан-тоқаш, ет тағамдары қойылатын дастарқан басында отырып әңгіме-дүкен құруға шақыру.
## Галерея
*
*
* |
«Жайықмұнайгаз» — мұнай-газ өндіру басқармасы. «Ембімұнайгаз» АҚ өндірістік құрылымдық бөлімшесі, 1973 жылы құрылды. Атырау облысының Исатай ауданы аумағында орналасқан. Бүгінде басқармада 17 кен алаңы игерілуде. Мұнай мен газды өндіру және өңдеумен айналысады.
## Қалыптасуы
Каспий теңізінің Атыраудың батыс жағындағы жағалауынан мұнай іздестіру жұмыстары 50-жылдардың орта шенінен басталды. Алғаш тайыз, кейін терең барлама бұрғылауы өріс алды. Соның нәтижесінде 1963 ж. Мартыши кенішінде мұнай табылып, 1963—67 ж. осы кен алаңынын қоры анықталып, технологиялық бағдарлама жасақталды. 1968 жылдың ақпанында Мартыши мұнайының алғашқы эшалоны мұнай айыру зауытына жөнелтілді. 1969 ж. Мартыши-Гурьев мұнай құбыры іске қосылды. 1972 ж. Қамысты алаңы пайдалануға беріліп, Жаңаталап және Гран алаңдарының мұнай қоры бекітілді. Осы алаңдарды игеріп, мұнай өндіру үшін 1973 ж. 11 сәуірде «Жайықмұнай» мұнай-газ өндіру басқармасы кұрылып, өз алдына шаңырақ көтерді. Осыдан кейін кең көлемде жүргізілген іздестіру-барлау жұмыстарының нәтижесінде Шығыс Жаңаталап (1977), Ровное (1978), Оңт.-шығыс Қамысты (1988), Забұрын (1989), Оңтүстік-шығыс Новобогат (1998) кен алаңдарында мұнай қоры анықталып, өндірістік пайдалануға берілді.
Бүгінде басқарманың 4 мұнай өндіру цехы 9 мұнай алаңынан мұнай өндіруде. Барлық мұнай алаңдары ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріне сай жасалған өндіріс құрал-жабдықтарымен, кешенді түрде автоматтандырылған. Қазіргі кезде мұнай өндірісіндегі қолданылып жүрген жаңа типті қондырғылар, мұнайды өндіру, жинау, дайындау және айдаудағы озық техникалар мен технологиялар түгелдей дерлік басқарманың кен алаңдарында қолданылады. Германияның «ВА8Ғ» және «ХЕХСТ» фирмаларымен бірлесе отырып арнайы химиялық реагенттер түрлері анықталып, өте күрделі мәселе оң шешімін тапты. Нәтижесінде бүгінгі күнде өндірілген мұнайдың 90%-ын жоғары сапамен өткізуге қол жеткізілді.
1973 ж. басқарма құрылғанда мұнайшылар сапында 322 адам ғана болса, күні бүгін олардың қатары 1043-ке жетіп отыр, оның 258-і өйелдер. Бұдан 20—30 жыл бұрын жоғары білім алып келіп, алғашқы еңбек жолдарын осы басқармада бастаған көптеген мұнайшы мамандар бұл күндері еліміздің мұнай өндірісі саласында жоғарғы басқару қызметтерін атқаруда. Алғаш мұнай алаңдарын игеруге байырғы Ембіден маман-жұмысшылар көптеп тартылса, 1980 жылдардан бастап басқарма кәсіпшіліктерінде жергілікті мамандар саны басым бола бастады. Басқарма ұжымында жұмыс жасай жүріп жоғарғы еңбек көрсеткіштеріне қол жеткізген еңбек озаттарының қатарында операторлар ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттары Қ.Сүйінішқалиева, С.Жұбанов, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты Р.Қанапашева, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлық лауреаты Қ.Түлеуішев, оператор КСРО кәсіподақтарының Кропочев атындағы сыйлығының лауреаты И.Дәуітов, 3 орденді байырғы мұнайшы-инженер К.Балжанов т.б. бар. Басқарма тарапынан кең көлемде ұйымдастырылып, жүргізіліп келе жатқан мұнай өндіруші объектілерді жаңадан жабдықтау және қайта жарақтандыру жұмыстарымен қатар әлеуметтік салада да сан қырлы жұмыстар іске асырылып, оның игілігін мұнайшылармен қатар бүкіл аудан халқы пайдалануда, аудан экономикасына ұдайы көмек көрсетілуде. Басқарма күшімен Аққыстау мен Забұрын елді мекендеріне 2 теледидарлық қондырғы орнатылды. Забұрын аулына жоғары кернеулі электр желісі, Аққыстау, Ақкөл ауылдарына газ желісі тартылды.
## Дереккөздер |
Красный Яр — Ақмола облысы Көкшетау қалалық әкімдігіне қарасты ауыл, Краснояр ауылдық округі орталығы. 1945-1997 жылдары Көкшетау ауданының орталығы болған.
## Географиялық орны
Шағалалы өзенінің сол жағалауында, Көкшетау қаласынан солтүстік-батысқа қарай 3 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тукулер (халь-пуларен, тукулор, токолор, тороббе) — Батыс Африкадағы халық, фулбе қауымдастығының бөлігі. Олар негізінен Сенегалдың солтүстігінде (1,1 млн. адам) және Мавританияның оңтүстік-батысында (200 мыңнан астам адам – 2016, бағалау) Сенегал өзенінің төменгі ағысының бойында тұрады. 200 мыңнан астам адам Малидің оңтүстік-батысында, сондай-ақ Гвинеяда (30 мың адам), Гамбияда (20 мың адам) және Гвинея-Бисауда (5 мың адам) қонстанған.
## Тілі
Тілі - фульбе тілі, диалектісі популар. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Араб тілі де кең тараған, көптеген сенегалдық тукулерлер волоф тілінде сөйлейді.
## Діні
Сенушілердің діни байланысы: сүнниттік мұсылмандар.
## Тарихы
Тукулер мен серер халқының ауызша аңызы бойынша тукулер серер ұрпақтары мен фулалардың арғы бабалары болып табылады. Бұл дәстүрді көптеген ғалымдар қолдайды. Тукулер халқы тамыры 5 ғасырдан бастау алатын Текрур ұйымдасқан патшалықта, Сенегал өзенінің аймағында бұрыннан мекендеген. Олар 10-18 ғасырлар аралығында патшалықтың бір бөлігі болды, бірақ оларды тукулер емес басқа этникалық топтардың билеушілері басқарды.18 ғасырда Тукулер империясы пайда болды, ол 19 ғасырда ислам көшбасшысы Эль-Хадж Омардың басшылығымен өз ықпалының шыңына жетті. Омар 1797 жылы тукулер отбасында дүниеге келген. 1827 жылы Меккеге барған сапарында «Қара Африка халифасы» деп аталды.
Эль-Хадж Омар Тукулер империясы 19 ғасырда Фута Тородан жаңа аймақтарға (қызыл) кеңейді. Омар 1845 жылы Сенегалға қайтып оралды, ол жерде тукулер халқы арасында исламды уағыздай бастады. Еуропадан қару алып, содан кейін 1854 жылы мұсылман емес этникалық топтарға және адасқан мұсылмандарға қарсы Исламның қасиетті соғысын жалғастыру үшін Тукулерлерді жұмылдырды. Тукулер әскерлері табысқа жетіп, Тукулер империясы өсті және келесі он жыл ішінде Сенегалдан Малидің көп бөлігіне тарады. Оның ұлы Мұстафа 1864-1870 жылдар аралығында бұл империяны және Теукулер халқын басқарды, одан кейін Омардың Ахмаду Секу атты екінші ұлы болды.Ахмаду Секудың билігі, Галлиени мен Жоффре штаты, мандинка халқы мен бамбара халқына қатысты «Тукулер-мұсылман деспоты» болды. Империя 1880 жылдары фулани, туарег және мурлар тукулерлерге шабуыл жасағанда күйреді және аймақ жергілікті Тукулер жетекшілері арасындағы азаматтық соғысқа оранды. 1891 жылы француз отаршылдық күштері аймаққа басып кірген кезде империя ыдырады.
## Кәсібі
Тукулердің негізгі дәстүрлі кәсібі - қол атқарылатын егіншілік (тары, құмай), негізінен Сенегал алқабының құнарлы су басқан жерлерінде. Түкүлер мал бағып, тек ерекше жағдайларда ғана етке сояды, малдың бір бөлігі қала базарларында сатылады. Балық аулау маңызды орын алады. Дәстүрлі қолөнерден – тоқу, тері өңдеу, металл және ағаш өңдеу, зергерлік бұйымдар жасау дамыған.
## Тұрмыс салты
Тукулер таптық-касталық бөлінді: азат адамдарға, қолөнершілерге және құлдарға. Негізгі әлеуметтік-экономикалық бірлік – көбінесе көп әйелді болып табылатын үлкен патриархалдық отбасы. Бір немесе бірнеше ауылда тұратын бірнеше көп балалы отбасылар туыстық топ құрып, ортақ атқа ие және ортақ меншікке иелік етеді. Тауарлы егіншіліктің дамуымен үлкен отбасылар көбінесе шағын отбасыларға бөлінді.
Тукулердің дәстүрлі үйлері - едені топырақ, шатыры сабанмен жабылған конус тәрізді, дөңгелек саман үйшіктер.
Ерлер киімі - көбінесе ұзын, кең көйлек пен шалбар, әйелдер киімі - еуропалық стильдегі күрте немесе көйлек.
Тамағы негізінен өсімдік тектес тағамдар: ботқа, бұқтырылған ет, картоп пюресі, сүт, балық, кейде ет қосылған құмай.
## Дереккөздер |
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы, «Қазақ тілі» қоғамы — қазақ тілін, қазақ мәдениетін, қазақ әдебиетін, Қазақстан тарихын оқып-үйренуге, әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын сақтап, оны одан әрі дамытуға ықыласты қазақ және басқа ұлт өкілдерінің басын біріктіретін ерікті ұйым. Ұйым 1989 жылы Алматы қаласында өткен 1-құрылтайда құрылды.
## Тарихы
1989 жылы Алматы қаласында өткен 1-құрылтайда құрылды. Онда «Қазақ тілі» қоғамының Жарғысы мен Бағдарламасы қабылданып, міндеттері айқындалды. «Қазақ тілі» қоғамыда өз жұмысын ҚР Ата заңы (Конституциясы), Тіл туралы Заңы, өзінің Жарғысы және халықаралық құқықтық, адамгершілік нормалар негізінде жүргізеді.
«Қазақ тілі» қоғамының республикада және одан тыс жерлерде де бастауыш ұйымдары жұмыс істейді. Омбы, Орынбор, Астрахань, Қорған, Санкт-Петербург, Саратов, Волгоград қаласында, Моңғолия, Түркия, Қарақалпақстан, Түркіменстанда «Қазақ тілі» қоғамыныңның бөлемшелері бар. Сондай-ақ Франция, Швеция, Америка, Қытайда тұратын отандастарымыз «Қазақ тілі» қоғамының мүшесі болып табылады.
1992 жылғы 26 қарашада Алматыда республикалық «Қазақ тілі» қоғамының 2-құрылтайы өтті. Оған Н.Ә.Назарбаев қатысты. 2-құрылтайда жұртшылықтың ұйғарымы бойынша республикалық ұйым халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы деген жаңа мәртебеге иеленді. Соған сәйкес өзінің жаңа Жарғысын қабылдап, әлемдік деңгейде атқаратын жұмыстар жайын айқындап алды. Жоғары аталған мемлекеттік тілге байланысты алуан түрлі шаралар 2- және 3- құрылтай аралығында да үздіксіз жүргізіліп отырды. 1993, 1994, 1995 жылдары Ақтөбе, Орал, Жезқазған, Семей, Талдықорған, Шымкент қаласында көшпелі мәслихаттар өткізіліп, нақты шаралар белгіленіп отырды.
1996 жылғы 21 қарашада Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының 3-құрылтайы өтті. Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы қоғамдық ұйымдар жөніндегі заңға сәйкес республикалық мәртебеге ие болып қоғамдық бірлестік ретінде қайта құрылды. Осыған орай Жарғы да қайта түзіліп біраз жаңалықтар енгізілді. Әділет министрлігінің талабына сәйкес жазылған Жарғыда атап керсетілгендей, бұдан бұрынғы жерде барлық облыстар, халықаралық, аудандық ұйымдар халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының бөлімшілері болып саналды да, түскен қаржы-қаражаттар бір орталыққа шоғарландыру арқылы жұмсалатын болды. Ұйым өзінің халықаралық қоғам деген атын сақтап қалды.
## Қоғамның мақсаты
Қоғамның негізгі мақсаты мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, ұлттық мәдени орталықтар мен жеке азаматтарға қазақ тілін республикада және одан тыс жерлерде кеңінен қолдануға қолдау көрсету. Ғылыми-әдістемелік құралдар мен сөздіктер шығаруды ұйымдастырып, қазақ мәдениеті мен әдебиетін насихаттау. Мемлекеттік тілді насихаттауға және түрлі мәдени шаралар өткізуге жәрдемдесу.
### Эндаумент
2023 жылғы 12 қазанда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақ тілі» қоғамының президенті Рауан Кенжеханұлын қабылдады. Қасым-Жомарт Тоқаев балаларға арналған анимациялық туындылар мен ғылыми-танымдық әдебиеттерді көбейту қажеттігін айтты. Президент «Қазақ тілі» қоғамын мемлекеттік тілді ғылым мен техника тіліне айналдыру үшін жұмыс жүргізуге шақырды. Сонымен қатар, ол «Қазақ тілі» қоғамының қызметін одан әрі жандандыру мақсатында эндаумент қор құруды ұсынды және өз атынан үлес қосатынын мәлімдеді.
Qazaq Tili Endowment Qory — бұл эндаумент қоры, қоғамның ұзақ мерзімді тұрақты жұмысын қамтамасыз ету мақсатында құрылған. Қоғам басшысы Рауан Кенжеханұлының айтуынша, эндаумент қоры — әлемде кеңінен қолданылатын құрал. Әлемдегі ең ірі эндаумент қоры Жапонияның «Ғылым және технология қоры», оның көлемі 80 миллиард долларды құрайды. Гарвард университетінің эндаумент қоры 50 миллиард долларды құрайды. Бұл қаражаттар кәсіпкерлердің, ұйымдардың, жеке тұлғалардың осы қордың мақсаттары мен миссиясына сеніп, өз үлестерін қосуынан жинақталған. Басқа қорлардан айырмашылығы, эндаумент қорына түскен қаражат жұмсалмайды, олар басқарылады. Қаражат депозитке орналастырылады, ал тек пайыздардан түскен кіріс жұмсалады.
Қоғам жұмысты бастағанда, оның есепшотында 29 мың теңге болған. Мемлекет қоғамдық ұйымды тікелей қаржыландыра алмайды. Мемлекет басшысы алғашқы болып өз қаражатынан 7 миллион теңге аударды. Мемлекет басшысының бұл қадамы қоғамға үлкен қолдау көрсетті.
Эндаумент қорына түскен қаражаттарды басқару механизмдерін қамқоршылар кеңесі анықтайды. Қамқоршылар кеңесіне түрлі салалардың, соның ішінде лингвистиканың өкілдері кіреді. Қордың одан әрі кеңеюі үшін ең маңызды нәрсе —бедел. Бұл қамқоршылар кеңесінің мүшелерінің деңгейі мен жұмыс тәжірибесіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев эндаумент қорына алғашқы жеке жарнасын аударды, бұл қаражат 7 миллион теңгені құрады.
2023 жылғы 11 желтоқсанда Kusto Group компаниясының басшылығы қазақ тілін қолдау эндаумент қорына 100 млн теңге аудару туралы жариялады. Аталған жарна Kusto Group директорлар кеңесінің төрағасы Еркін Татишев пен директорлар кеңесінің мүшелері Даулет Нұржанов, Қанат Көпбаев, Мұрат Өтемісов, Талғат Тұрымбаев және Оразхан Қарсыбеков тарапынан Қазақстан Президентінің қазақ тілін дамыту бастамасын қолдау мақсатында жасалды.
## Дереккөздер |
Қазақстан халықтары, Қазақстандықтар — тарихи тағдыр ортақтастығы қазақ ұлтымен біріктірген Республиканың барлық ұлттарының азаматтары Қазақстанның біртұтас халқын құрайды, бұл халық Қазақстан Республикасындағы егемендіктің бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің кайнар көзі болып табылады, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде тікелей де, сондай-ақ өзісайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асырады.Қазақстанда байырғы қазақ ұлты және 130-дан астам ұлт пен ұлыстың өкілі (этностар) тұрады. Қазақтардың саны 2013 жылғы статистикалық мәлімет бойынша 11 058 мың адам болған, яғни ел халқының 65,2%-ын құрайды. Елдегі орыс ұлтының өкілдері - 21,8%, өзбектер 3%, украиндар 1,8%, ұйғырлар 1,4%. Салыстырмалы түрде кәрістер, дүнгендер де аз емес.
Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам тіркелді. 1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кеміген. Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап, Қазақстан жеріне көшіріліп, қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің, әсіресе, орыстардың, украиндардың, немістердің, кавказ халықтарының, т.б. өз ата мекендеріне көшіп кетуі болды. Өсу тек Түркістан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қалаларында байқалды. Ерлердің саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады. Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейіп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өсті. Оның есесіне орыс ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кеміді, немістер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кеміген.
## Ресей империясындағы Қазақстан халқы
1897 жылы бүкілресейлік халық санағының мәліметі бойынша, қазіргі Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 – 1913 жылы аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебінен 1 264,0 мың адамға көбейген. Қазақстан аумағындағы халық санының өсу көрсеткіші мынадай: 1897 жылы 4333 мың адам, 1913 жылы – 5597 мың, 1939 жылы 6082 мың, 1959 жылы 9295 мың, 1970 жылы 13009 мың, 1979 жылы – 14684 мың.
## КСРО құрамындағы Қазақстан халқы
1930 жылдан кейін Қазақстан жеріне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды.
1937 – 44 жылы тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны жүргізілді.
1937 жылы алғашқылардың бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшірілді. Олар негізінен Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нің 1940 жылы 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтің батыс облыстарынан поляктар көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс жұртшылығы, сонан соң Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немістер көшірілді.
1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл, Түркістан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен Өзбекстанға көшірілді. Одақтық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі бойынша келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге көшірілді.
1944 жылы Армения және Әзірбайжаннан, Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандырылды. Осы жылдың ақпанында Қазақстан аумағына шешендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның Оңтүстік аймағына және Қырғызияға балқарлар әкелінді. Л.Берияның “Қырым АКСР-ның аумағынан Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы” 1944 жылы 13 сәуірдегі бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректерді көшіру науқаны жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазақстанның Оңтүстік аймақтарына қоныс тепті. Мемлекеттік қорғаныс қаулысымен Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды респ. аумағына қоныстандару туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді. Осы жылы қарашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Түркістан облыстарына месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды.
Бұдан кейін Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде (1954 – 56 жылы) және өнеркәсіп нысандарын қарқынды салу жылдары (1959 – 65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергілікті халық саналатын қазақтардың үлесі ең төм. деңгейге жетті (30%). Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұратын мекенге айналды.
1960 жылдан бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып, жыл сайынғы мөлшері 60 – 70 мыңдай адам болды.
1990 жылдан кейін Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардан көшіп кетушілер саны өсе бастады.
1990 жылға дейін Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуімен, қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан кейінгі кезеңде славян, герман тектес тұрғындардың өз еліне қоныс аударуы көбейіп, республика халқы едәуір азайды, қазақ және басқа түркі тектес халықтардың үлесі артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты ішкі көші-қонның әсерімен қала тұрғындарының саны өсе бастады.
## Ұлттық құрамы
2022 жылғы 1 қыркүйекте жарияланған 2021 жылғы санақтың қысқаша қорытындысына сәйкес негізгі этностардың саны: қазақтар — 13 497 891 адам (халықтың 70,4%), орыстар — 2 981 946 (15,5 %), өзбектер — 614 047 (3,2 %), украиндар — 387 327 (2,0 %), ұйғырлар-290 337 (1,5 %), немістер — 226 092 (1,2) %, татарлар — 218 653 (1,1 %), басқа этностар және ұлтын көрсетпеген — 969 722 (5,1 %)..
## Қазақтар
Қазақтар еуропоидтық пен оңтүстіксібірлік моңғолоидтық нәсілі аралығында өтпелі орын алады. Қазақтардың ата-бабалары қазіргі Қазақстанның аумағында біздің заманымызға дейінгі 1 ғасырда қоныстанған. XV ғасырдың ортасында олар жеке этностық топ ретінде қалыптасып, XVI ғасырдың ортасында біртұтас хандық (мемлекет) құрды.Қазақтар еуропалық-азиялық субконтинеттің көшпелі-мәдени өркениетінің тұңғыш мұрагерлері болып табылады. 1917 жылғы төңкеріске дейін қазақтар саны 6,2 млн-ға жеткен еді. Ол түркі тілдес ұлттардың ең ірісі болған. Әлем халықтары арасында саны жағынан қазақтар 70-орын алады. Тілдік тұрғыда олар алтай тілдік әулетінің түркі тобына, діни нанымы жөнінен исламның суннит бағытына жатады.
Қазақтар республиканың барлық аудандарында тұрады, бірақ олардың үлесі әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстан аймақтарында өте басым. Ежелден-ақ қазақ халқы жайылымдық мал шаруашылығы саласында шеберлігімен және жайылымды құрайтын өсімдіктердің құрамын жетік білуімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта қазақтар ел шаруашылығының, ғылым мен техниканың және мәдениеттің барша саласында белсенді жұмыс істеп, жетекші қызмет атқарады.
## Орыстар
Орыстар негізінен солтүстіктегі астықты аудандарда тұрады (Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Павлодар облысының солтүстігі).
## Украиндар
Украиндар да орыстармен аралас қоныстанған, бірақ олардың үлесі Қостанай және Ақтөбе облыстарында көбірек.
## Беларустар
Беларустардың көпшілігі Солтүстік Қазақстанда тұрады. Орыстар, украиндар мен беларустар қазақтар тәрізді шаруашылықтың барлық салаларында еңбек етеді.
## Өзбектер
Өзбектер оңтүстіктегі Өзбекстанмен көршілес суармалы егіншілік аудандарда шоғырланған.
## Немістер
Немістер республиканың солтүстігі мен оңтүстігінде және Қарағанды облысында көп. Олар негізінен егіншілік, сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады.
## Татарлар
Татарлар Қазақстанның солтүстігіндегі ескі қалаларда, әсіресе Петропавл, Семей мен Оралда қоныстанған. Олардың саны қалаларда басым, көбінесе халыққа қызмет көрсету, сауда салаларында жұмыс істейді.
## Кәрістер
Кәрістердің басым көпшілігі республиканың оңтүстігінде, әсіресе Қаратал өзенінің маңында және Сырдарияның төменгі ағысында, өздері алғаш рет күріш егудің негізін салған жерлерінде тұрады.
## Ұйғырлар, дүнгендер
Ұйғырлар - Алматы облысы, дүнгендер - Жамбыл облысы аумағында. Олар суармалы егіншілік, әсіресе бақша өсірумен айналысады.
## Дереккөздер |
(20) Массалия — Негізгі белдеудегі тасты астероидтардың бірі.
Оны 1852 жылы 19 қыркүйек Аннибале де Гаспарис Италиядағы Каподимонте обсерваториясында ашты.
Келесі түні астероидты Марсель обсерваториясынан Жан Шакорнак та бақылады, оның хабарлауы бірінші болып тіркелгендіктен соның атау ұсынысы қабылданды: Массалия — Марсель қаласының грекше аталуы. Бұл ежелгі грек мифтеріне байланысты емес алғашқы атау.
Сондай-ақ бұған дейін ашылған астероидтарға арнайы пиктограммалық белгілер беріліп жүрсе, (20) Массалия ондай белгісі берілмеген алғашқы астероид болды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Астероидтар тізімі (1—100) |
Қазақстан Республикасы Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстан өнеркәсібі, құрылыс индустриясы, энергия үнемдеу, геологиялық зерттеу, тұрғын үй қатынасы, елді мекендер шегінде сумен жабдықтау, мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс және басқа да салаларға жауапты министрлік.
## Тарихы
2023 жылдың 1 қыркүйегінде президент Тоқаев жарлығымен Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің бірнеше функциялары және өкілеттіктері жаңа құрылған Өнеркәсіп және құрылыс министрлігіне берілді.
## Құрылымы
Қазақстан Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің 4 негізгі ведомствосы бар. Олар:
* Геология комитеті;
* Өнеркәсіп комитеті;
* Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті;
* Мемлекеттік қорғаныстық тапсырыс комитеті.
## Қарамағындағы мекемелер
* «QazIndustry» қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ
* «Қазақстан инжиниринг (Kazakhstan Engineering)» ұлттық компаниясы» АҚ
* «Тараз химиялық паркі» арнайы экономикалық аймағының басқарушы компаниясы» АҚ
* «Қорғаныстық-өнеркәсіптік кешенді дамыту қоры» АҚ
## Міндеттері
Министрлік жылы құрылғанда оған индустрия және индустриялық даму, тау-кен металлургия кешені, машина жасау, құрылыс индустриясы, энергия үнемдеу, бағалы металдар өндірісін және бағалы металдар мен асыл тастардың айналымын реттеу, зергерлік және басқа да бұйымдар, арнайы экономикалық аймақтарды құру, олардың жұмыс істеуі және таратылуы, жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу, тұрғын үй қатынастары, коммуналдық шаруашылық, елді мекендер шегінде сумен жабдықтау және су бұру, жылумен жабдықтау, қорғаныс өнеркәсібі, бірыңғай әскери-техникалық саясатты жүргізуге қатысу, мемлекеттік қорғаныстық тапсырысты қалыптастыру, орналастыру және орындау саласындағы функциялар және өзге де функциялар мен өкілеттіктер берілді.
Министрліктің ресми сайтында қызмет бағыты автомобиль жолдары, азаматтық авиация, мемлекеттік қорғаныс тапсыры және қорғаныс өнеркәсіп кешенін дамыту, индустриялық даму, жер қойнауын пайдалану, "Адалдық алаңы" жобалау кеңсесі, көлік және құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы екені көрсетілген.
## Министрлер тізімі
## Дереккөздер |
Анар Мұратқызы Фазылжанова — қазақстандық ғалым, филолог, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры.
## Өмірбаяны
Анар Мұратқызы Фазылжанова 1974 жылы Алматы облысы Ақсу ауданы Жансүгір кентінде дүниеге келген.
1980 жылы Ақсу ауданы Қаракөз кеңшарының Қызылорақ орта мектебінің бірінші сыныбына қабылданып, 1991 жылы орта мектепті Жансүгір кентіндегі қазіргі Ж.Сыдықов атындағы орта мектепті «Алтын медальмен» бітірген.
Талдықорған қаласындағы Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің Филология факультетіне Қазақ мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті, қосымша тарих мамандығы бойынша оқуға түсіп, 1996 жылы оқу орнын аяқтап шықты.
1996 -1999 жылдар арасында Ұлттық ғылым академиясының Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанындағы аспирантураның күндізгі бөлімінде оқиды.
2000 жылдың мамырында З.М.Базарбаеваның ғылыми жетекшілігімен «Қазақ тіліндегі қосқұрамды құрмалас сөйлем интонациясы (эксперименттік-фонетикалық зерттеу)» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын 10.02.02 – қазақ тілі мамандығы бойынша қорғап шықты.
Әр жылдары А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында ғылыми қызметкер, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істеген.
2001-2003 жылдар аралығында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде Қазіргі қазақ тілі мен әдістемесі теориясы кафедрасында оқытушы болып жұмыс істеді.
2004 жылдан 2008 жылдар аралығында Институттың ғалым хатшысы лауазымын атқарды.
2011-2018 жылдары директордың ғылым жөніндегі орынбасары қызметін атқарды.
2018 жылғы тамыз айынан бастап Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ғылыми-практикалық орталығының ғалым хатшысы.
2020 жылы маусым айынан бастап ҚР БҒМ ҒК Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры лауазымына тағайындалды.
Осы уақытта қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы, синтаксисі, сондай-ақ Паралингвистика, Компьютерлік лингвистика сияқты курстардан дәріс оқып, семинар сабақтар жүргізді, қазақ филологиясы магистранттарына арналған «Компьютерлік лингвистика», «Паралингвистика», студенттеріне арналған «Морфология» курстары бойынша типтік және жұмыс бағдарламаларын әзірледі.
10-сыныпқа арналған қазақ тілінің оқу құралдарының авторы, орфоэпиялық анықтағыш пен екітілді және нормативтік сөздіктерді құрастырушылардың бірі. Ғалым 3 оқу құралының, 1 анықтамалықтың, 200-ден астам ғылыми мақаланың авторы.
## Ғылыми еңбектері мен шығармашылығы
Google Scholar порталындағы парақшасы
## Марапаттары мен мемлекеттік наградалары
* 1999-2002 жылдары жас ғалымдарға арналған ҚР Президентінің стипендиаты,
* 2007 жылы М.Әуезов атындағы талантты жас ғалымдарға арналған мемлекеттік сыйлықтың иегері,
* 2008 жылы ҚР Тұңғыш Президенті қорының Ғылым мен техника саласындағы премиясының лауреаты.
## Дереккөздер |
Моноқалалардың тізбесіне Қазақстандағы 89 қаланың 27-сі кіреді. Олардың халық саны 2017 жылғы деректер бойынша 1 447,5 млн адамды немесе елдегі қала халқының 8,0%-ын құрады, оның ішінде 16 моноқала аудан орталығы болып табылады. Моноқалаларда Қазақстанның өнеркәсіптік әлеуетінің басым бөлігі шоғырланған.
## Әлеуметтік мәселелері
Қазақ КСР-нің әміршіл-әкімшіл экономикасы жағдайында моноқалалардың басты артықшылығы республиканың қарқынды өсіп келе жатқан халқын толықтай дерлік жұмыспен қамтамасыз ете алуында болды. Алайда еркін нарық шеңберінде бұл сұраныс пен ұсыныстың тұрақты ауытқуына, сондай-ақ КСРО ыдырағаннан кейінгі алғашқы жылдардағы экономикалық байланыстардың ыдырауына байланысты мүмкін болмай қалды. Соның салдарынан қазақстандық қалалар жұмыссыздыққа ұшырап, халықтың республиканың ірі қалаларына немесе шетелге жаппай қоныс аударуынан зардап шекті. Кеден Одағы ішіндегі кейбір үзілген байланыстарды қалпына келтіру кейбір қалалардың экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан жандануына көмектесуі мүмкін.
### Қазіргі жағдайы
Дегенмен барлық моноқаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей емес. Шартты түрде оларды үш топқа бөлуге болады:
* Қала құраушы кәсіпорындары бар (салыстырмалы түрде гүлденген 19 моноқала): Абай, Ақсай, Ақсу, Алтай, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз.
* Ішінара жұмыс істеп тұрған қала құраушы кәсіпорындары бар (5 азырақ гүлденген моноқала): Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Саран, Степногорск.
* Жұмыс істемейтін қала құраушы кәсіпорындары бар (3 жағдайы нашар моноқала): Кентау, Серебрянск, Текелі.
## Мамандануы
* Тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі: Степногорск, Хромтау, Текелі, Алтай, Курчатов, Риддер, Балқаш, Жезқазған, Қаражал, Саран, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск, Абай, Арқалық, Жітіқара, Лисаковск, Рудный, Ақсу, Екібастұз, Кентау
* Тау-кен өндіру өнеркәсібі: Ақсай, Жаңаөзен
* Өңдеу өнеркәсібі: Құлсары
* Экономикалық мамандануы жоқ: Серебрянск
## Қала құраушы кәсіпорындар
## Дереккөздер |
Хасар, Жошы Хасар (моңғ. Хасар; 1164 – 1213/1219) — Есугей мен Өелүннің ұлы, Шыңғыс ханның туған інісі. Асқан мергендігі үшін оны Хабуту Хасар деп атайтын болған.
## Өмірбаяны
Хасар Шыңғыс ханның қиыншылығын, қуанышын бірге бөліскен адал одақтасы болды. Хасардың ойдан шығарған сатқындығының арқасында Шыңғыс хан 1203 жылы Керейт ханы Ван ханды тұзаққа түсіріп, моңғол тайпаларын бір қолбасшылыққа біріктіруде шешуші жеңіске жетті. Тек бір-ақ рет ол Шыңғыс ханнан алыстап кетті - бақсы Көкшу хан әулетімен аз уақытқа жанжалдасып үлгерді.
Шыңғыс хан өз империясын ұлыстарға бөлген кезде Хасарға Үлкен Хинган жотасының батысында, Арғұн мен Хайлар өзендерінің аралығындағы ұлыс бөлінді.
Шыңғыс ханның інілерінің ұрпақтарынан тек Хасар ұрпақтары князьдік құқықты алды (қалғандары ақсүйектер құрамына кірді). 1336 жылы Табаристан тағына Хасардың Тоға-Тимур атты ұрпағы көтерілгені белгілі. Алайда, шындығында, Моңғолияда Хасардың ұрпақтарына немқұрайлы қарады, оларды тең құқылы ханзада деп мойындамаған.
## Ұрпақтары
Қалмақ және ойраттар арасындағы бөржігіндер мен қият бөржігіндер Хабуту-Хасардан тарайды. Асыл текті рулар жайлы баяндайтын «Дербен-ойраттар жайлы аңызда» хошут ханзадаларының және олардың қазіргі ұрпақтарының Шыңғыс ханның інісі Хабуту-Хасардан тарайтынын көрсетеді.
Хабуту-Хасардың ұрпағы Хошут тайшы Хан-Нойон Хонгор, атақты «бес жолбарыстың» әкесі: Байбағаса батур, Күндүлен убуши, Гуши хан, Засакту-Чың-Батур және Буян Хатун Батур.
## Мәдениетте
Хасар И. Калашниковтың «Қатыгез дәуір» (1978) романындағы кейіпкер болды.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстанның ішкі, биржалық және электрондық саудасы, шикізат емес тауарларының экспорты, тұтынушылар құқығы және басқа да салаларға жауапты министрлік.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 17 маусымдағы №17 Жарлығымен министрлік құрылғанда өзіне
* Ұлттық экономика министрлігінің ішкі және сыртқы сауда саясатын қалыптастыру және жүзеге асыру, халықаралық экономикалық интеграция, тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы;
* Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің техникалық реттеу, стандарттау және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы;
* Сыртқы істер министрлігінің экспортты ілгерілету саласындағы қызметті үйлестіру саласындағы
міндеттерін және функцияларын алды.
Үкіметтің 2019 жылғы 10 шілдедегі №497 қаулысымен:
* Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті үшке бөлініп, Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті Сауда және интеграция министрлігіне берілді.
* Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің Техникалық реттеу және метрология комитеті Сауда және интеграция министрлігіне берілді.
Үкіметтің 2021 жылғы 20 желтоқсандағы №914 қаулысымен Сауда және интеграция министрлігінің Сауда комитеті құрылды.
## Міндеттері
Министрліктің ресми сайтында оның міндеттері қатарында шикізаттық емес тауарлар мен қызметтер экспортын дамыту; ішкі сауданы дамыту және реттеу; сауда инфрақұрылымын жетілдіру; биржалық және электрондық сауданы дамыту; стратегиялық, бақылау, іске асыру және реттеу функцияларын қоса алғанда, тұтынушылардың құқықтарын қорғау; техникалық реттеу, стандарттау және өлшем бірлігін қамтамасыз ету көрсетілген.
## Құрылымы
Сауда және интеграция министрлігінің 3 қана комитеті бар:
Оған қоса министрліктің 12 департаменті бар. Олар:
* Ақпаратты қорғау департаменті;
* Министрдің қызметін қамтамасыз ету департаменті;
* Электрондық коммерцияны дамыту және цифрландыру департаменті;
* Стратегия департаменті;
* Ішкі аудит департаменті;
* Қаржы және әкімшілік жұмыс департаменті;
* Кадр жұмысы және құжаттамалық қамтамасыз ету департаменті;
* Заң қызметі департаменті;
* Сауда-экономикалық даму департаменті;
* Экономикалық интеграция департаменті;
* Сыртқы сауда қызметі департаменті;
* Экспортты жылжыту департаменті.
## Қарамағындағы мекемелер
* Облыстар мен Алматы, Астана, Шымкент қалалары бойынша сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаменттері
* «QazTrade» сауда саясатын дамыту орталығы» АҚ
* «QazExpoCongress» ұлттық компаниясы» АҚ
## Министрлер тізімі
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі — үкімет құрамына енетін, Қазақстандағы мектепке дейінгі білім, қосымша білім беру және бала құқығын қорғау, орта білім, білім саласын цифрландыру, техникалық және кәсіптік білім үшін жауапты министрлік.
## Тарихы
Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы білім беру жүйесін басқаратын тұңғыш министрлік Қазақ КСР-нда тұңғыш құрылған Халыққа білім беру министрлігі еді. Оның 1987–1993 жылдары министрі — Шайсұлтан Шаяхметов. 1993 жылдан бастап ол Білім министрлігі деп атала бастады.
1997 жылы наурызда Білім министрлігі мен Мәдениет министрлiгi қосылып, Бiлiм және мәдениет министрлiгi құрылды. Сол жылы қазанда Денсаулық сақтау министрлiгi мен Бiлiм және мәдениет министрлiгi қосылып, Бiлiм, мәдениет және денсаулық сақтау министрлiгi құрылды. 1999 жылы қаңтарда ол Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігі болып өзгертілді.
1999 жылы қазанда Білім, денсаулық сақтау және спорт министрлігі мен Ғылым және жоғары білім министрлігі бірқатар өкілеттіктерін басқа орталық атқарушы органдарға бере отырып, Білім және ғылым министрлігіне бірікті.
Оқу-ағарту министрлігі 2022 жылдың 11 маусымында, президент Тоқаевтың жарлығымен, Білім және ғылым министрлігінен бөлініп құрылды. Оның тұңғыш министрі болып бұған дейін Білім және ғылым министрлігін басқарып жүрген Асхат Қанатұлы Аймағамбетов тағайындалды.
2022 жылдың 28 желтоқсанында Аймағамбетовтың лауазымнан босатылғаны және келесі жылдың 4 қаңтарында оның орнына Ғани Бейсембаев тағайындалуы белгілі болды.
## Міндеттері
Министрлікті 2022 жылы құрған Тоқаевтың жарлығында оның Білім және ғылым министрлігінің мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру, қосымша білім беру, балалардың құқықтарын қорғау, мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру саласындағы сапаны қамтамасыз ету, мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді цифрландыру саласындағы функциялары мен өкілеттіктерінің алғаны жазылған.
## Құрылымы
Министрліктің 3 комитеті бар. Олар:
* Білім саласында сапаны қамтамасыз ету комитеті;
* Балалардың құқықтарын қорғау комитеті;
* Орта білім беру комитеті.
Министрліктің оған қоса 11 департаменті бар:
* Тәрбие жұмысы және қосымша білім беру департаменті;
* Мектепке дейінгі білім беру департаменті;
* Қаржы департаменті;
* Персоналды дамыту және басқару департаменті;
* Цифрландыру және мемлекеттік қызмет көрсетуді автоматтандыру департаменті;
* Ішкі аудит департаменті;
* Бюджеттік жоспарлау департаменті;
* Заң департаменті;
* Стратегиялық жоспарлау және үйлестіру департаменті;
* Әкімшілік жұмыс және мемлекеттік сатып алу департаменті;
* Техникалық және кәсіптік білім департаменті.
## Қарамағындағы ұйымдар
* «Дарын» Республикалық ғылыми-практикалық орталығы» РМҚК
* «Ұлттық ғылыми-практикалық дене тәрбиесі орталығы» РМҚК
* «Балдәурен» Республикалық оқу-сауықтыру орталығы» РМҚК
* «Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы» РМҚК
* «Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы» РМҚК
* «Қаржы орталығы» АҚ (50%)
* «Ахмет Байтұрсынұлы атындағы «Талдау» ұлттық зерттеулер және білімді бағалау орталығы» АҚ
* «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ
* «Talap» КеАҚ
* «Өркен» балалардың әл-ауқатын арттыру ұлттық ғылыми-практикалық институты» КеАҚ
* «Республикалық физика-математика мектебі» КеАҚ (50%)
* «Бөбек» ұлттық ғылыми-практикалық, білім беру және сауықтыру орталығы» РМҚК
* «Арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық ғылыми-практикалық орталығы» РММ
* «Абай атындағы республикалық мамандандырылған дарынды балаларға арналған қазақ тілі мен әдебиетін тереңдете оқытатын орта мектеп-интернаты» РММ
* «Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана» РММ
* «Балаларды ерте дамыту институты» РММ
## Министрлер тізімі
## Қосымша ақпарат
## Дереккөздер |
Ғани Бектайұлы Бейсембаев (3 маусым 1969 жыл, Қызылорда облысы) — қазақстандық саясаткер, педагог, 2023 жылдың қаңтарынан Оқу-ағарту министрі.
## Жастық шағы және білімі
Ғани Бейсембаев 1969 жылдың 3 маусымында Қызылорда облысында дүниеге келген. Бала кезінде домбыра ойнап аудандық, облыстық, республикалық сайыстарға қатысатын және сол себеппен әнші, музыкант мансабын таңдау жайлы ойлайтынын айтып кеткен және мектеп кезінде пионер болған. Пионерлігі кезінде педагогика мансабын таңдаған.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде «қазақ тілі және әдебиетінің мұғалімі» мамандығына оқуын алды.
### Ғылыми атақтары, дәрежелері
Бейсембаев — Ресейдегі Педагогикалық білім беру халықаралық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, қазақстандық Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі, философия және психология ғылымдарының докторы.
## Мансабы
### Педагогикалық мансабы
Өз еңбек жолын Бейсембаев 1986–1989 жылдары Қызылорда облысы, Шиелі аудандық мәдениет бөлімінің автоклуб меңгерушісі болып бастады.
Бұдан кейін ол Алматы облысының Іле ауданындағы 14-орта мектебінің қазақ тілі мұғалімі, «Жас талап» үйірмесінің жетекшісі қызметіне орналасты. 1990 жылы ол сол мектеп директорының орынбасары болып тағайындалды және мұғалім ретіндегі қызметін жалғастыра берді.
1995 жылы ол Іле ауданындағы 12-орта мектептің директоры болды, бұл қызметін 1997 жылға дейін жалғастырды. 1997–2000 жылдары ол Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының ғылыми хатшысы, президентінің кеңесшісі болды.
2000 жылдан 2001 жылға дейін, тек бір жыл бойы ол Алматы облысындағы Қапшағай қалалық білім бөлімінің басшысы қызметінде болды және одан кейін, 2006 жылға дейін Алматы қаласындағы қосымша білім беру орталығының директоры болды.
2006–2007 жылдары Бейсембаев Алматы технологиялық университеті жанындағы техникалық-экономикалық колледжінің директоры болды және де 2006 жылы «EDTECH» халықаралық білім беру орталығының бас директоры болып тағайындалды, өз қызметін қазірдің өзінде де жалғастыруда.
2022 жылдың 27 наурызынан желтоқсанына дейін ол Білім және ғылым министрлігінің «Учебник» республикалық ғылыми-практикалық орталығы» республикалық мемлекеттік қазынашылық кәсіпорнының директоры қызметінде болды және бұдан кейін, 2022 жылдың наурызына дейін Ыбырай Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының президенті болды.
2019 жылғы сұхбатта Бейсембаев өзінің Білім және ғылым министрлігі жанындағы қоғамдық кеңесінің мүшесі екенін айтып кетті.
### Саяси мансабы
Өз саяси мансабын Ғани Бейсембаев 2022 жылдың 18 наурызында, Білім және ғылым министрінің Асхат Аймағамбетовтың орынбасары болып тағайындалғанда бастады. Бұл қызметте ол сол жылдың тамызына дейін болды. Сол жылдың 31 тамызында ол Білім және ғылым министрлігінің ыдырауымен байланысты жаңа құрылған Оқу-ағарту министрлігінің вице-министрі болып тағайындалды.
2023 жылдың 4 қаңтарында Асхат Аймағамбетовтың лауазымынан босатылуымен байланысты оның ізбасары болып, Оқу-ағарту министрі лауазымына тағайындалды. Сол жылдың 4 сәуірінде лауазымға қайта тағайындалды.
2023 жылдың қазанындағы мәліметінше Бейсембаев — Тәуелсіз аккредиттеу және рейтинг агенттігі Кеңесінің мүшесі, Жоғары оқу орындарының бақылау кеңестерінің, Білім және ғылым министрлігі жанындағы Білім, ғылым және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі қоғамдық кеңестің, «Нұр Отан» партиясы Алматы қалалық филиалының Білім жөніндегі қоғамдық кеңесінің мүшесі, «QAZAQSTAN» ұлттық телеарнасының «QAREKET» ток-шоуының ғылыми кеңесшісі және сол жылдың қаңтарынан Қазақстан президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның мүшесі.
## Сын
2022 жылдың мамырында 10 қазақстандық балалардың Россотрудничество бағдарламасы арқылы аннексияланған Қырым жеріндегі «Артек» лагеріне 24 күнге жіберілгені белгілі болды. Министрліктің тиісті бұйрығынсыз және Бала құқықтарын қорғау комитетінің рұқсатынсыз мектеп оқушыларының шетелге шығуына тыйым салынғаны белгілі.
Сол жылдың маусым айының басында әлеуметтік желілер министрліктің оқу жылын ұзарту және соңғы қоңырау күнін кейінге жылжыту туралы шешімін сынға алды. Жазғы дала температурасының жыл сайын өсуі бұл шешімді аса ұнамсыз қылды.
«Цифрлық қоғам» қоғамдық қорының төрағасы Нұрғали Рахмановтың сөзінше мұғалім болғанда білім беру жүйесімен таныс, Оқу-ағарту министрі болып тағайындалған Бейсембаев сол жүйенің кемшіліктерін біле тұрса да, оның жүйені өзгертуден бас тартып, реформа жасамай-ақ қоюы әдбен мүмкін. Рахмоновтың ойынша елдегі орта мектеп жүйесі реформа қажет етеді, және Бейсембаевтың осы лауазымға тағайындалуы жақсы да, жаман да болуы мүмкін. Рахмонов сөзінше «Бейсембаев — өз мамандығының шебері, бірақ оған министрдің орны сай емес, оның одан да министрдің бірінші орынбасары болғаны жақсы».
## Еңбектері
Ғани Бейсембаев —— республикалық БАҚ және педагогикалық басылымдарда 40-қа жуық ғылыми мақалаларының авторы, «Шалқар» ұлттық радиосындағы «Жан азығы» радиотренингтерінің авторы және жүргізушісі, 9-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті бойынша оқырман, оқу-әдістемелік мектеп оқушылары мен ересектерге арналған «Мамандық таңдау кілті», «КӘСІП» кәсіптік бағдар берудің кешенді жүйесі, «Импакт-фактор: дәйексөздерді талдау және оның ғылым әлеміндегі рөлі» әдістемелік нұсқауы, «Жастарды патриоттық тәрбиелеу моделінің», Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында жоғары оқу орнына дейінгі дайындықтың, «CAR» орта мектеп оқушыларының жетістіктерін бақылау жүйесі және «Всеобуч» студенттерді автоматталған бақылау жүйесінің авторы. Сонымен қатар ол Қазақстан орта білім берудің мемлекеттік стандартын (1998 ж. – қазақ тілі) әзірлеуге атсалысты
## Марапаттары
Ғани Бейсембаевтің марапаттары, атақтары:
* Ерен еңбегі үшін медалі;
* Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі;
* «Ы. Алтынсарин» белгісі;
* Кәсіподақтарға сіңірген еңбегі үшін (Қазақстан кәсіподақтар федерациясы)
## Дереккөздер |
Алмихан Сейіті (1886–2021) – қытайлық жүз жылдық, фермер және материктік Қытайдан шыққан ұйғыр этникалық.
Алмихан 1886 жылы 25 маусымда Қашқар ауданы, Шөле ауданы, Комушерік ауылында дүниеге келген. 65 жасында тағы бір қыз Тәжігүл Төлді асырап алды. Оның күйеуі 1976 жылы аурудан қайтыс болды.
2013 жылы Луо Мэйчжень қайтыс болғаннан кейін ол Қытай геронтология және гериатрия қауымдастығы жасаған Қытайдың ең қарт тұрғындары тізімінде бірінші орынға шықты, бұрын Қытайдың геронтологиялық қоғамы деп аталатын. Бұған дейін ол үш жыл қатарынан Қытайдағы алғашқы он туған күн қыздарының арасында екінші орында болған. Алайда Қытайда ол дүниеге келген кезде тууды тіркеудің сенімді жүйесі болмағандықтан, оның жасы кейбір БАҚ-та күмәнданды және Гиннестің рекордтар кітабына енгізілмеді.
2021 жылы 16 желтоқсанда Алмихан Сейіті Қашқарда 135 жасында қайтыс болды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қытайдағы ең қарт әйел 135 жасында қайтыс болды
* Қытайдағы ең қарт әйел 135 жасында қайтыс болды |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.