text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Долинка кенттік әкімдігі – Қарағанды облысы Шахтинск қалалық әкімдігі аумағындағы бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Долинка кенті кіреді. Орталығы – Долинка кенті.
## Дереккөздер |
Новодолин кенттік әкімдігі – Қарағанды облысы Шахтинск қалалық әкімдігі аумағындағы бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Новодолинский кенті кіреді. Орталығы – Новодолинский кенті.
## Дереккөздер |
Текелі қалалық әкімдігі – Жетісу облысындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Рудничный ауылдық округі кіреді. Орталығы - Текелі қаласы.
## Дереккөздер |
Рудничный ауылдық округі – Жетісу облысы Текелі қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Рудничный ауылы кіреді. Орталығы – Рудничный ауылы.
## Дереккөздер |
Ну (ену, нусу, жожо) — Қытайдағы (Юньнань провинциясының солтүстік-батысында) және Мьянманың шекаралас аймақтарындағы халық. Қытайдағы саны – 28 759 адам, Мьянмада – 35 мың адам.
## Тілі
Ну тілі қытай-тибет тілдер отбасының тибет-бирма тілдер тобына жатады. Аймақтық диалектілерде үлкен айырмашылықтар бар. Өзінің ұлттық жазуы жоқ, көпшілігі қытай жазуын пайдаланады.
## Діні
Буддистік ламаистер, көптеген католиктер (20 ғасырдың бірінші жартысынан бастап), дәстүрлі нанымдар сақталған.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – қолмен атқарылатын және суармалы егіншілік (бидай, тары, сұлы, күріш, бұршақ дақылдары, көкөністер, ямс, таро, кендір, жүгері, қарақұмық). Ірі қара мал, негізінен буйволдар көршілерінен айырбасталады. Аңшылық, балық аулау, терушілік (дәрілік шөптерді, жаңғақтарды, тунг ағашының жемістерін жинау) үлкен маңызға ие. Қолөнерден – ұсталық, тоқымашылық (кендірден), қоржын тоқу, бамбук өңдеу дамыған.
## Өмір салты
20 ғасырдың ортасына дейін бұл ұлт өмір сүрген бірқатар жерлерде алғашқы қауымдық жүйенің қалдықтары әлі де сақталған. Нуларда тауар-ақша қатынастары дамыды, бірақ егістік жердің бір бөлігі туыстық отбасылар тобының ұжымдық меншігінде болды.
Елді мекендері шоғырланып орналасқан. Тұрғын үйлердің негізгі түрлері - қыста бөрене үйлер, жазда бамбуктан жасалған, балық аулау маусымында өзендердің жанында жеңіл қаңқалы үйлер салады. Солтүстікте екі қабатты үйлер белгілі.
Ерлер - шалбар, көйлек, күрте, тізеге дейін халат, әйелдер - белдемше, күртеше киеді. Әшекейлерді тағу, татуировкалар жиі кездеседі.
Негізгі тағамдары – жүгері ботқасы, көкөністер, шелпек, пісірілген тәтті картоп, жабайы аңдардың еті, балық.
## Дереккөздер |
Шу қалалық әкімдігі – Жамбыл облысы Шу ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шу қаласы кіреді. Орталығы - Шу қаласы.
## Дереккөздер |
* Сұлутөр – Жамбыл облысы Жамбыл ауданындағы ауыл.
* Сұлутөр – Жамбыл облысы Қордай ауданындағы ауыл. |
Қаратау қалалық әкімдігі – Жамбыл облысы Талас ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қаратау қаласы кіреді. Орталығы - Қаратау қаласы.
## Халқы
## Дереккөздер |
Исағали Шәріпов (15.1.1905, қазіргі Астрахан облысы Марфинск ауданы Долгое ауылы — 24.2. 1976, Мәскеу қаласы) — саяси қайраткер. Астрахан губерния кеңес-партия мектебін (1925), Шығыс халықтары еңбекшілерінің Коммунистік ун-тін (1932) бітірген. 1921 — 1924 ж. Астрахан губерния, Красноярск у-нде кеңес қызметкері, облыстық комсомол к-тінің хатшысы, 1926 — 1929 ж. Астрахан губ. партия к-ті жанындағы қазақ бөлімінің жауапты хатшысы, 1932 — 1934 ж. Оңтүстік Қазақстан облысындағы “Мақтаарал” кеңшарында насихатшылар тобының жетекшісі, 1934 — 1937 ж. Ақмола (қазіргі Астана) қаласындағы Жоғары ауыл шаруашылқ мектебінде бөлім, кафедра меңгерушісі, проректор қызметтерін атқарды. 1938 — 1939 ж. Семей облысы атқару к-тінің төрағасы, 1939 — 1953 ж. Қазақ КСР-і Мин. Кеңесі төрағасының орынбасары әрі 1941 — 1945 ж. және 1956 — 1961 ж. КСРО Мин. Кеңесі жанындағы Қазақ КСР-і Мин. Кеңесінің тұрақты өкілі болды. 1953 ж. Алматы қалалық атқару к-тінің төрағасы, 1954 — 1956 ж. Қазақ республикалық кәсіподақтары кеңесінің төрағасы, 1961 — 1965 ж. Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы қызметтерінде болып, республиканың жан-жақты дамуында өзіндік рөл атқарды. Шәріпов 1-дәрежелі Отан соғысы, 2 Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том. |
Шапет Қоспанов(5.12.1914 жылы туған, Октябрь ауданы, Солтүстік Қазақстан облысы) - еңбек ардагері, Қазақстанның еңбегісің. зоотехнигі (1958). 1936 жылы Алматы зоотехникалық - мал дәрігерлік институтын бітірген. 1936-47 жылдары «Сенжар», «Пресновский» кеңшарларында аға зоотехнигі, Солтүстік Қазақстан облысы кеңшарлар трестінің бас зоотехник. 1947-50 жылдары Қаз.КСР Кеңшарлар министрлігі басқармасының бас инспекторы. 1959 жылдан зейнеткерлікке шыққанға дейін Қостанай облысы партия комететтінің 2-ші, Батыс Қазақстан облысы партия комететтінің 1- ші, КП ОК-нің хатшысы болды.
## Жетістіктер
2 рет Ленин орденімен, 2 рет Еңбек Қызыл Ту, 2 рет «Құрмет Белгісі» орденімен, бірнеше медальмен марапатгалған.
## Дереккөздер |
Ораондар дхангар (өз атауы - курух) — Үндістанның Чхота Нагпур үстіртінде тұратын халық.Ораондардың шағын топтары Орисса, Батыс Бенгалия, Ассам штаттарында, сонымен қатар Бангладеште тұрады. Жалпы саны 2 миллионнан асады.
## Тілі
Тілі - дравид тілдеріне жататын курух тілі.
## Діні
Сенушілердің көпшілігі дәстүрлі нанымдарды ұстанады, кей бөлігі христиандар.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі — егіншілік (кейбір таулы және орманды аймақтарда шабу). Негізгі дақыл – күріш. Қосалқы мал шаруашылығымен (асыл тұқымды ешкі, қой, шошқа, құс), аңшылық, балық аулау, терушілікпен айналысады. Орондардың бір бөлігі плантацияларда, шахталарда, жол құрылысында, қызмет көрсету саласында жұмыс істейді.
## Өмір салты
Ауылдарды кеңес (панчаят) басқарады, басшысы - махато, бірнеше ауылдар панчаят басқаратын парха бірлестігін құрайды. Әр ауылда мұрагерлік мәртебесі бар діни қызметкер бар (пахан). Бойдақ ерлер мен әйелдер үйлері (думкхурия), тотемдік босану жүйесі, тотемдік ата – бабаларға құрбандық шалу (көбінесе маймылн) орындары бар.
Олар ауылдарда тұрады. Дәстүрлі тұрғын үйлері төртбұрышты, қабырғалары балшықпен қапталған қаңқалы, төбесі жабынқыш немесе сабанмен жабылған, қосымша пальма жапырақтарынан тоқылған шаруашылық ғимараттары бар.
Дәстүрлі ерлер киімі – дхоти, әйелдердікі – сарилердің ең қарапайым түрлері.
## Дереккөздер |
2005 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Каир қаласында, Мысыр, қыркүйектің 8-12, аралығында 2005 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* 2005 World Judo Championships at the International Judo Federation
* 2005 World Judo Championships at JudoInside.com |
2013 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Рио-де-Жанейро қаласында, Бразилия, тамыздың 26- қыркүйектің 1, аралығында 2013 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Official website
* Results
* Video Footage World Championship 2013 in Rio de Janeiro |
Салтанат Пархатқызы Тұрсынбекова (1966 немесе 1965, Жамбыл облысында туған) — Қазақстандық құқық қорғаушы, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия төрағасының орынбасары, Астана Қалалық Мәслихатының мүшесі, Бас Прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі лауазымдарының иегері, 2022 жылғы Қазақстан президент сайлауының үміткері.
## Дереккөздер |
2003 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Осака қаласында, Жапония, қыркүйектің 11-14, аралығында 2003 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* 2003 World Judo Championships at the International Judo Federation
* 2003 World Judo Championships at JudoInside.com |
Ысмайыл Әбдірасулұлы Юсупов (12 мамыр 1914 жыл, Талғар – 17 мамыр 2005 жыл, Алматы) — саяси қайраткер.
## Білімі
* Талғар ауыл шаруашылық техникумын (1934)
* Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) жоғары агрономдық курсын (1937)
* КОКП ОК жанындағы Жоғары партия мектебін (1954) бітірген.
## Еңбек жолы
* 1934 – 39 ж. Түркістан қаласындағы МТС-та агроном, бас агроном, МТС директоры
* 1939 – 40 ж. Оңтүстік Қазақстан жер мекемесі бастығының орынбасары болды.
* 1940 – 41 ж. Минск қаласындағы қысқа мерзімді әскери-саяси училищені бітіріп, 1941 – 42 ж. әскери бөлімде саяси жетекші болып істеді.
* 1943 – 44 ж. Түркістан облысының Ильич ауданының партия комитетінің 1-хатшысы
* 1944 – 45 ж. Түркістан облысының партия комитетінің 3-хатшысы
* 1945 – 51 ж. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Су шарауашылық халық комиссары, министрі
* 1954 – 55 ж. Қостанай облысының партия комитетінің 2-хатшысы
* 1955 – 59 ж. Түркістан облысының партия комитетінің 1-хатшысы
* 1959 – 62 ж. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы
* Оңтүстік Қазақстан өлкелік комитетінің 1-хатшысы (1962) қызметтерін атқарды.
* 1962 ж. желтоқсан – 1964 ж. желтоқсан аралығында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 1-хатшысы
* 1965 – 66 ж. Орал облысының атқару комитетінің төрағасы
* 1966 – 71 ж. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Тамақ өнеркәсібі министрлігінің арнайы жүзім трестінің директоры болды.
* 1971 ж. зейнеткерлік демалысына шықты.
## Ел есінде қалған қызметі
Юсупов Түркістан облысында қызмет еткен жылдары облыстағы су каналдарының құрылысына басшылық етті. Қызылорда бөгені, Георгиев каналының сол жақ сілемі, Ынталы су қоймасы салынды. Юсупов Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің кезінде 1963 ж. жалпы көлемі 3,5 миллион га жер Өзбекстанға берілді. Кейіннен бұл жерлердің көпшілігі Қазақстанға қайтарылғанымен қалған бөлігі біржолата Өзбекстан аумағында қалды.
## Марапаттары
* 2 Ленин
* Қызыл Ту
* 1-дәрежелі Отан соғысы
* 2 Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер: |
2014 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Челябинск қаласында, Ресей, тамыздың 25-31, аралығында 2014 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* worldjudo2014.ru/en Дзюдодан əлем чемпионаты 2014 — ресми сайты
* ippon.org - Results
* ippon.org - Team competition - Results |
Жызақ облысы (уәлаяты, өзб. Jizzax viloyati) — Өзбекстанның орталығындағы облысы. Әкімшілік орталығы — Жызақ қаласы.
Жызақ облысы оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында Тәжікстанмен, батысында Самарқан облысымен, солтүстік-шығысында Науаи облысымен, солтүстігінде Қазақстанмен және шығысында Сырдария облысымен шектеседі. 21,210 км² ауданы бар Жызақ облысы ауданы бойынша Өзбекстанның 5-ші облысы болып келеді. Халық саны 1,443,408 адамға тең (2022). Қазіргі Жызақ облысының жері бұрын Сырдария облысының құрамында болған, 1973 жылы ол облыс деңгейіне көтерілді.
## Географиясы
Климаты әдетте континенттік болып келеді, қысы жылы, жазы ыстық, құрғақ.
Түркістан жотасының батыс беткейінде орналасқан және өзінің ерекше фаунасы мен флорасымен танымал Заамин ұлттық саябағы облыс шегінде орналасқан.
Жызақ облысының флора-фаунасы бай; көктемде және жазда альпі шалғындары көптеген түстерге ие: ашық-қызыл қызғалдақтар мен қар-ақ акациялар. Күзде төбелер жаңғақ ағаштарының алтын түсті күмбездерімен, қайың бағаналарымен, биік шынарлармен, жасыл тоғайлармен безендіріледі.
Ерте көктемде Арнасой ойпаты су басқан кезде мұнда үйректер, жабайы қаздар, көкқұтандар, сұр құтандар кездеседі. Бұл аумақ қызғылт түсті жұлдызқұрттар, жылтырақтар мен құмқұстардың ұя салатын орны болып келеді.
## Экономикасы
Жызақ облысының экономикасы негізінен ауыл шаруашылығына негізделген. Табиғи ресурстарға қорғасын, мырыш, темір және әктас жатады.
Өңірде 2500 км-ден астам төселген жолдары бар дамыған көлік инфрақұрылымы бар.
## Әкімшілік бөлінісі
Жызақ облысы 12 ауданнан және 1 облыстық маңызы бар қаладан (Жызақ) құрылған.
## Дереккөздер |
Айгүл Қосанова (1974 жылы 24 шілдеде Маңғыстау облысында туған) — дәстүрлі әнші, домбырашы. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2010). Дарын мемлекеттік сыйлығының иегері (1999). Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры. ҚР мәдениет саласындағы президенті сыйлығының иегері.
## Өмірбаяны
1974 жылы Маңғыстау облысында туған.
Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын домбырада халық әндерін орындау класы бойынша бітірген.
Қазіргі кезде Президент оркестрінің солисі болып жұмыс істейді, сондай-ақ, Жүсіпбек Елебеков атындағы Республикалық эстрадалық - цирктік колледжде дәріс береді. Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерваториясы аспирантурасының негізгі бөлімінде оқиды. Израиль, АҚШ, Австрия, Германия, Түркия, Малайзия және әлемнің тағы басқа елдерінде өнерлік іссапарда болды.
## Марапаттары
* Әміре Қашаубаев пен Ғарифолла Құрманғалиев атындағы Республикалық конкурстың І-ші сыйлығының лауреаты.
* 1999 - Дарын мемлекеттік сыйлығының лауреаты
* 2010 - Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
* ҚР тұңғыш президентінің мәдениет саласындағы қоры сыйлығының иегері.
## Дереккөздер |
Ерлан Рысқалиұлы Рысқали (1982 жылы 15 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы Шұбартау ауданыда туған) — қазақтың дәстүрлі және халық әндерін кеңінен насихаттап жүрген дарынды әнші. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2016). Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының ұстазы. Сегіз сері, Біржан сал, Ақан серілерден бастау алған халқымыздың Арқа әншілік мектебінің жалғастырушы өкілі.
## Толығырақ
* Ерлан Рысқалиұлы 1982 жылы 15 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы Шұбартау ауданы Қосағаш ауылында дүниеге келген.
* 1995 - 2001 жылдары А.Жұбанов атындағы республикалық арнаулы музыкалық мектеп-интернатында білім алған.
* 2001 - 2005 жылдары Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының халық әні кафедрасында оқып бітірген.
* 2005 - 2007 жылдары Аталған оқу орнының ассистент-стажерлығын Қазақ ССРнің халық артисі, профессор Қайрат Байбосыновтың сыныбы бойынша бітірген.
* Қазақ мемлекеттік филармониясының жеке орындаушысы.
* Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының ұстазы..
* Қазақ радиосында редактор-жүргізуші.
## Жетістіктері
* 2003 - 2004 жылдары өткен Майра Уәлиқызы атындағы халықаралық байқаудың, Жүсіпбек Елебеков атындағы республикалық, Әсет Найманбаев атындағы аймақтық, Республикалық «Асыл мұра» бауқауларының жүлдегері.
* 2005 - 2006 жылдары Мәди Бәпиұлы атындағы байқаулардың жүлдегері.
* 2009 жылы өткен Н.Тілендиев атындағы ІІ халықаралық әншілер және күйшілер байқауының ән номинациясы бойынша І дәрежелі, Әміре Қашаубаев атындағы VІІ республикалық дәстүрлі әншілер байқауының І дәрежелі лауреаты. 2011 қыркүйектің 15-25 аралығында Ресей федератциясында өткен халықаралық «Голоса Золотой степи» атты байқаудың Гран При жүлдесін жеңіп алған.
## Марапаттары
* 2011 - Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті - елбасы қоры сыйлығының лауреаты
* 2016 - Елбасының жарлығымен "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағы берілді.
## Дереккөздер |
Орочондар — Қытайдағы халық. Орочондар Үлкен және Кіші Хинган аймақтарын мекендейді, Ішкі Моңғолия аймағында және Хэйлунцзян провинциясының солтүстігінде, негізінен Хулунь-Буир қалалық округінде (бұрынғы автономиялық округ) тұрады, мұнда Орохон автономиялық хошундары құрылған.Халқы шамамен 7 мың адам (2000 жылғы Қытай санағы бойынша – 8196 адам).
## Тілі
Алтай тілдер отбасының тунгус-маньчжур тобының тунгус тармағына жататын орочон тілі қолданылады. Орочондардың өз жазуы жоқ, олардың арасында қытай жазуы кеңінен қолданылады.
## Діні
Орочондар арасында шамандық, табиғат құбылыстарына табыну, анимизм, ата-бабалар культі кең таралған.
## Тарихы
Орочондар Қытайға 17 ғасырда Амур өзенінің солтүстігіндегі аудандардан қоныс аударған. 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басында олар Амурдың оң жағалауында, негізінен Үлкен Хинганның батыс беткейінде, Гана, Хайлер және Нонни өзендерінің алаптарында жүрді.XX-ғасырдың 40-жылдарында орочондар әлі де аңшылықпен айналысып, алғашқы қауымдық құрылысты сақтайтын көшпелі халық болған. Аңшылықта ұсталған олжа қауым өкілдері арасында біркелкі үлестірілді. Қарт, ауру, мүгедектер де өз үлестерін алды. Қытай Халық Республикасы құрылып, демографиялық реформалар жүргізілгенге дейін орочон ұлты жойылу алдында тұрды, оның саны 1 мыңнан сәл ғана асатын. Жаңа Қытай құрылғаннан кейін орочондардың өмірі мен тұрмысы айтарлықтай өзгерді. Қытай үкіметі орочондардың артта қалған өмір сүру деңгейінен өтуіне ықпал еткен бірқатар шараларды қабылдады. Орманды қорғауға субсидиялар бөлінді, аң аулауға тыйым салынғаны үшін өтемақы төленді, тегін денсаулық сақтау мен білім беру енгізілді, баспана мәселесі шешілді, сол арқылы орочондарды отырықшы өмірге итермеледі.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – елік, марал, бұлан, қабан, аңшылық құстарды, терісі бағалы аңдарды (тиін, қоян) аулау. Етті тамаққа, терісін киім-кешек пен аяқ киім тігетін елік ерекше бағалаған.
## Өмір салты
Экзогамдық руларға бөліну, өзара көмек көрсету дәстүрлері сақталған. Отбасы шағын, моногамды.
Тұрғын үй - қайың қабығымен (жазда), терімен (қыста) жабылған конустық чум (шатыр).
## Дереккөздер |
Алтынай Құлажанқызы Жорабаева (1978 жылы 28 қазанда ОҚО Төле би ауданы Бейнеткеш ауылында туған) — танымал эстрада әншісі. Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері (2006). Дарын мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2004). Төле би ауданының құрметті азаматы (2013). Құрмет орденінің иегері (2017).
## Толығырақ
* Алтынай Құлажанқызы 1978 жылы 28 қазанда Түркістан облысы Төле би ауданы Бейнеткеш ауылында дүниеге келген.
* 1995 жылы 1 мамыр орта мектебін тәмамдап, Қожа Аxмет Яссауи атындағы ХҚТУ, өнер факультетіне оқуға түседі. Университетті 1999 жылы бітіріп, аталған университетте 2 жыл мұғалімдік қызметін атқарады.
* Алтынай Жорабаева үлкен сахнаға алғаш рет 1997 жылы шығып, облыстық «Арай» байқауында жүлдегер, ал республикалық «Жас қанат-97» байқауында дипломант атанған. Одан кейін де орындаушылық шеберлігін үздіксіз ұштау арқасында 2001 жылы Алматыдағы ХІІ Халықаралық «Азия дауысы» байқауында, 2004 жылы Болгарияның Варна қаласындағы ХІІ Халықаралық «Discovery» байқауында, 2005 жылы Мысырдың Каир қаласындағы ІІ Халықаралық «Александрия» ән байқауында лауреат болды. 2003 жылы Белоруссияда ХІІ Халықаралық «Славян базары» байқауында дипломант, 2004 жылы Латвияның Юрмала қаласында V Халықаралық «Янтарь жұлдызы» байқауында бас жүлде (Гран-При) және 2005 жылы АҚШ-тағы Голливудта өткен орындаушылық шеберліктің әлем чемпионатында екі алтын, екі күміс медальды иеленді.
* Алтынай Жорабаеваның алғашқы аудио альбомы 2002 жылы «Арманыма ғашықпын» деген атпен шыққан болатын. Ал «Өмір- өзен» атты алғашқы жеке концерті 2004 жылы «Қазығұрт» өнер орталығының ұйымдастыруымен Алматыдағы Республика сарайында өтті. «Жүрші сәулем ауылға», «Елімнің жүрегі-Астана» деген үнтаспа альбомдары мен «Өмір-өзен» атты бейнетаспа альбомы жарыққа шықты.
* 2014 жылы Астана қаласында « Қазақстаным алға» атты концертін өткізді.
## Жетістіктері
* 2001 жылы Х-шы Халықаралық «Азия Дауысы» фестивалінің лауреаты. Қазақстан
* 2003 жылы Халықаралық «Славянский базар» фестивалінің дипломанты. Витебск
* 2004 жылы Болгарияда өткен VIII Халықаралық «Дискавери» байқауының лауреаты
* 2004 жылы Латвияның Юрмала қаласында өткен «Янтарьная звезда» ән байқауының бас жүлдегері.
* 2005 жылы Египетте өткен «Александрия» ән байқауының лауреаты
* 2005 жылы Орындаушылық шеберліктің әлем чемпионатының екі алтын, екі күміс медалінің иегері. АҚШ, Голливуд
## Марапаттары
* 2004 - ҚР Үкіметінің Дарын мемлекеттік сыйлығының иегері
* 2006 - Елбасының жарлығымен 28 жасында "Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағымен марапатталды.
* 2008 - Қазығұрт ауданының құрметті азаматы
* 2013 - Төле би ауданының құрметті азаматы
* 2016 - Елбасының жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат Құрмет орденімен марапатталды.
* 2016 - ТМД елдерінің "Мәдениет пен өнердің дамуына сіңірген еңбегі үшін" алтын медалімен марапаталды. (ТМД).
## Отбасы
* Жұбайы (ажырасқан) - актер, Ғабит Мүсірепов театрының директоры, Қазақстан жастар одағы сыйлығының иегері Сәбит Әбдіқалықов
* 4 қызы бар. |
Мэлс Қосымбаев (Жетісай ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, 1970 жыл) — кеңестік және қазақстандық ақын, филология ғылымдарының кандидаты (1999).
Мектепте оқып жүрген кезінде аудандық, облыстық ақындар айтыстарына қатысты. 1990 жылы 3-республика ақындар айтысының, 1996 жылы өткен Жамбылдың 150 жылдық мерейтойына арналған ақындар айтысының және 2001 жылы Республика тәуелсіздігінің он жылдығына орай өткізілген айтыстың бас жүлдегері.
* ҚР Президентінің мәдениет саласындағы мемлекеттік стипендиясының иегері;
* Орал педагогика институтын (1992) бітірген;
* Батыс Қазақстан университетінің оқытушысы, доценті (1988–2006);
* 2006 жылдан Маңғыстау облысының мәдениет басқармасында қызмет етеді;
* Қосымбаев – Абыл, Ақтан, Нұрым, Қашаған, тағы басқа ақын-жыраулардан жеткен маңғыстаулық сөз саптау, мақам үлгісін жалғастырушы, осы заманғы айтулы суырып салма айтыс ақындарының бірі.
## Марапаттары мен атақтары
* Республикалық және халықаралық айтыстардың жүлдегері (1988–2007)
* 2001 (10 желтоқсан) Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен «Ерен еңбегі үшін» медалі
* 2004 (14 желтоқсан) Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығы халық шығармашылығы номинациясы бойынша
* Қазақстанда алғаш өткізілген «Айтыс» Қазақстан чемпионатының (2007) бас жүлдегері;
* 2007 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Қазақстанның мәдениет қайраткері» құрмет төсбелгісі — мәдениет пен өнердегі жетістіктері үшін
* 2015 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен ұлттық өнерді дамытуға қосқан үлесі және қоғамдық қызметі үшін «Құрмет» ордені.
* 2021 (2 желтоқсан) «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы берілді
## Дереккөздер |
Дидар Жанатұлы Қамиев (10.12.1988 жыл, Қарағанды облысы, Шет ауданы, Ақбауыр ауылы — айтыскер ақын, жыршы, термеші.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы, Қаракесек руының Қарашор бұтағынан шыққан.
Жас айтыскер 2010 жылы Қарағанды қалаcындағы «Болашақ» университетін тәмамдаған. Халықаралық, республикалық ақындар айтысында, жыршы-жыраулар сайысында бірнеше мәрте өнер көрсетіп, жүзден жүйрік атанған. Дидар Қамиевтің орындауындағы жыр-термелер интернет желісінде кеңінен тарап, халықтың ықыласына бөленіп жүр.
## Марапаттары
* 2002 ж. — Көкшетау қаласында өткен «Кемел ойлы хан Кене» атты республикалық жыршы жыраулар сайысында 1-орын ;
* 2005 ж. — Байғозы батырдың 300 жылдық мерейтойына орай өткен республикалық жыршыжыраулар сайысында 1-орын;
* 2006 ж. — Қырғызстанда өткен бүкіләлемдік жыршыэпосшылар фестиваліне қатысып, арнайы медальмен марапатталған;
* 2008 ж. — Маясар Жапақұлына арналған республикалық айтыста 1-орын;
* 2008 ж. — Павлодар қаласында өткен М.Ж. Көпейұлының 150 жылдығына арналған республикалық айтыста Бас жүлде;
* 2008 ж. — Алматы облысы Панфилов ауданының 80жылдығына арналған республикалық айтыста 1-орын;
* 2008 ж. — Алматы қаласында өткен «Алашыңды ардақта» атты республикалық айтыста 1-орын;
* 2009 ж. — Қызылорда қаласында өткен «Нұр Отан» партиясының 10 жылдығына арналған республикалық айтыста Бас жүлде ;
* 2009 ж. — Астана қаласында өткен республикалық жас ақындар айтысында Бас жүлде;
* 2009 ж. — Қызылорда облысы Шиелі ауданының 80жылдығына арналған «Маржаны Сырдың Шиелі» атты республикалық айтыста Бас жүлде;
* 2010 ж. — Астана қаласының 12 жылдығына орай өткен республикалық жас ақындар айтысында 1-орын;
* 2011ж. — Шымкент қаласында өткен республикалық ақындар айтысында Бас жүлде;
* 2011 ж. — Алматы облысы Ұзынағаш ауданында өткен, Ж. Жабаевтың 165 жылдық мерейтойына орай өткізілген республикалық айтыста 1 орын;
* 2011 ж. — Қостанай облысы, Амангелді ауданында өткен республикалық айтыста 1-орын иеленген.
* 2013 ж. — Қарағанды облысында өткен Жидебай батырдың 300 жылдығына арналған республикалық айтыста Бас жүлде
* 2013 ж. — Қызылорда қаласының 195 жылдығына орай өткен республикалық айтыста Бас жүлде
* 2013 ж. — Астана қаласында өткен «Жырың болып төгілемін» атты республикалық айтыста 1-орын
* 2015 ж. — Абай Құнанбаевтың туғанына 170 жыл толуына орай өткізілген республикалық айтыста Бас жүлде
* 2015 ж. — Павлодар қаласында өткен Батыр Баянның 300 жылдығына арналған айтыста Бас жүлде
## Дереккөздер |
2018 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Баку қаласында, Әзірбайжан, тамыздың 20-27, аралығында 2018 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* worldjudo2017.ru/en Дзюдодан əлем чемпионаты 2018 — ресми сайты
* Official website |
2017 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Будапешт қаласында, Мажарстан, тамыздың 26- қыркүйектің 3, аралығында 2017 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* worldjudo2017.ru/en Дзюдодан әлем чемпионаты 2017 — ресми сайты
* Official website |
Несіпбек Айтұлы (туған кездегі есімі — Несіпбек Тұрысбекұлы Айт; 22 қыркүйек 1950, Шәуешек, Тарбағатай аймағы, Шығыс Түркістан — 16 қазан 2023) — қазақ ақыны, аудармашы, журналист. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2011), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2012).
## Өмірбаяны
1950 жылы 22 қыркүйекте Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағы, Шәуешек ауданына қарасты Теректі ауылының Апиынды бұлақ деген жерінде дүниеге келген.
1962 жылы ата-анасымен атамекенге оралып, орта мектепті бұрынғы Семей облысы, Шұбартау ауданы, Баршатас ауылында бітірген. Еңбек жолын Шұбартау аудандық «Жаңа өмір» газетінде бастаған. 1974 жылы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген.
1974–1984 жылдары «Балдырған» журналы поэзия бөлімінің меңгерушісі, «Жалын» баспасында редактор, 1984–1994 жылдары Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші, 1995–1996 жылдары «Ақын» қауымдастығының директоры, 1997–2001 жылдары «Қазақ әдебиеті» газетінде сын бөлімінің, «Жұлдыз» журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі болып, 2001 жылдан бері Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде, Президенттік Мәдениет орталығында қызмет істеген. «Алтын тамыр» журналының бас редакторы болған.
Астанадан 17 шақырымда орналасқан Ұлттық пантеонда жерленген.
## Шығармашылығы
* Алғашқы «Балалық» деген өлеңі 1965 жылы Шұбартау аудандық «Жаңа өмір» газетінде,
* алғашқы топтамасы 1972 жылы Мұқағали Мақатаевтың сәт сапар тілеуімен «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде,
* алғашқы кітабы 1974 жылы «Қозыкөш» деген атпен жарық көрді.
* «Жүректегі жаңғырықтар»,
* «Әке туралы сыр»,
* «Жаңбыр әні»,
* «Түнделеп ұшқан тырналар»,
* «Рухымның падишасы»,
* «Мұқағали-Желтоқсан»,
* «Бәйтерек»;
* балаларға арналған «Бала-бақшаға барар жолда»,
* «Желкілдеп өскен құрақтай»,
* «Күміс күйме» («Серебряный сундучок»)
* «Қартаймайды күн неге?» атты кітаптары,
* «Ескендір қорғаны» (Ә.Науан),
* «Игорь жорығы туралы жыр», т.б. аударма кітаптары шыққан.
Түріктің VII ғасырда өмір сүрген ұлы ақыны Жүніс Еміренің, қытайдың көне дәуір ақыны Бо Цызюдың, француз ақыны ДЖ. Родаридың, сондай-ақ М.Исаковский, A.Барто, С.Михалков, С.Баруздин, B.Берестов, Т.Сыдықов, С.Жусуевтің өлеңдерін тәржімалаған.
* «Бас сүйектері» (1976),
* «Жасынның сынығы» (1977),
* «Найзағай» (1978),
* «Жүректегі жаңғырықтар» (1979) поэмалары кезінде «Жалын» альманахы жариялаған республикалық конкурстардың жүлделерін,
* «Мұхтар мен Абыз» толғауы М.Әуезовтің 100 жылдығына арналған мүшәйраның бас жүлдесін алған.
* «Мұқағали-Желтоқсан» поэмасы 2001 жылы республикалық әдеби конкурстық жүлдесіне ие болса,
* «Бәйтерек» поэмасы әдеби қауым тарапынан жоғары бағаланды.
* 2004 жылы Мәдениет министрлігі жариялаған Республикалық патриоттық әндер конкурсының Бас жүлдегері.
* «Көз жасым» (2006),
* «Бөрітостаған» (2007),
* «Құланойнақ» (2009) атты кітаптары және
* «Бөгенбай»,
* «Бердіқожа»,
* «Шақантай»,
* «Қара-өткел қырғыны» т.б. поэмалары жарық көрген.
Қазақстан жазушылар одағының Мұқағали Мақатаев және Халықаралық Жамбыл атындағы сыйлықтардың лауреаты. «Парасат» орденінің иегері.
## Дереккөздер |
Бохтар (тәж. Бохтар, бұрынғы атауы — Қорған-Төбе, тәж. Қурғонтеппа) — Тәжікстанның оңтүстік-батысындағы қала, Хатлон облысының әкімшілік орталығы. Бохтар — оңтүстік Тәжікстанның ең ірі қаласы.
Бохтар 1992 жылдың жазында қақтығыс ошағына айналды және азамат соғысы кезінде қатты зардап шекті. Жергілікті кулябтықтар мен өзбектердің көпшілігі елден қашуға мәжбүр болды.
## Халқы
Бохтар халық саны бойынша елдің ішінде үшінші орындағы қала. Оның халық саны шамамен 110,800 адамға тең (2019). Бохтар ел астанасы Душанбемен қатар Тәжікстанның Хожант, Куляб немесе Истаравшан сияқты ірі қалаларына қарағанда демографиялық жағынан алуан-түрлі.
## Суреттер
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Нұрыстандықтар (парсы: نورستانی) — Ауғанстанның солтүстік-шығыс таулы аймақтарында, Шығыс Гиндукушта, Башгал, Вайгал, Парун, Пир, Алингар өзендерінің аңғарларында, сондай-ақ Пәкістанның шекаралас аудандарында (Читрал) тұратын туысқан халықтар тобы. Саны 150 мыңға жуық адам, оның ішінде Ауғанстан аумағында 140 мың адам.
## Тілі
Үнді-иран тобының тілдерінде сөйлейді.
## Діні
Дінге сенушілер - сүнниттік мұсылмандар мұсылмандар.
## Тарихы
Ертеде Нұрыстан (Капиша) буддалық Шахи әулетіне (3-9 ғғ.) бағынып, дамыған мал шаруашылығымен (ешкі, жылқы) белгілі болған. Ғазнауилер тұсында бұл аймақ Кафиристан деп аталды. 1896 жылы Нұрстанды әмір Абдуррахман жаулап алып, ислам дінін қабылдады, аймақ Нұристан деп аталды. Нұристанның бір бөлігі Пәкістанның солтүстік-батысына көшті. 1979–89 жылдардағы Ауғанстан қақтығысында Нұрстан моджахедтердің (Ислам революциялық мемлекеті) қарсыласу орталықтарының бірі болды. 2001 жылы Нұристан жергілікті өзін-өзі басқаруы бар жеке әкімшілік бірлікке айналды.
## Кәсібі
Ерлердің негізгі дәстүрлі кәсібі мал шаруашылығы (ұсақ мал, негізінен ешкі), әйелдер – егіншілік (арпа, тары), мал азығы өндіру. Бау-бақша (алма, өрік), жүзім шаруашылығы, ара шаруашылығы, жабайы жемістер мен жидектерді жинау, қолөнер де дамыған.
## Өмір салты
Олар тайпалық жіктелуді сақтайды: Ауғанстанда кати, вайгали, ашкуни, паруни т.б. тайпалары, Пәкістанда - калаша, сондай-ақ дамели және пхалури диалектілерінде сөйлейтін тайпалар белгілі. Мәдениеті жағынан нұристандықтар ауғандар мен памир тәжіктеріне жақын.
Осы уақытқа дейін Нұрыстан ауылдарында ежелгі пұтқа табынушылық салт-жоралғыларын орындап жүрген адамдарды көруге болады. Ислам дінін ұстанатын нұрыстандықтар да намаз кезінде ата-баба нанымынан келе жатқан көне билер мен әндерді қолданады. Нұрыстанда үйлену тойлары мен ірі мерекелер ислам діні қабылданғанға дейін қалай тойланса, әлі де солай тойланады.Мұсылмандар нұрыстандықтарды өз сенімін қабылдауға мәжбүрлегенімен, бұл халықтың қоғамдық өмірінде көрініс таппады. Нұрыстанның таулары мен аңғарларында исламға дейінгі көптеген дәстүрлер әлі де бар.
## Дереккөздер |
2021 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Будапешт қаласында, Мажарстан, маусымның 6-13, аралығында 2021 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* https://www.ijf.org/competition/1751 |
2019 жылғы Дзюдодан əлем чемпионаты Токио қаласында, Жапония, тамыздың 25 - қыркүйектің 1, аралығында 2019 жылы өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* tokyojudo2019.jp/en Дзюдодан əлем чемпионаты 2019 — ресми сайты
* Official website Мұрағатталған 29 тамыздың 2019 жылы. |
## Қазақстанда
*
*
*
*
### Бюсттер
*
*
## Шетелде
*
*
*
*
*
## Қазақстанда
*
*
*
*
### Бюсттер
*
*
## Шетелде
*
*
*
*
* |
Мұхаммед Зафрулла Хан (урду: محمد ظفر اللہ خان; 6 ақпан 1893 ж., Сиалкот, Пенжаб провинциясы, Британдық Үндістан — 1 қыркүйек 1985 ж., Лахор, Пенжаб провинциясы, Пәкістан) - Пәкістан мемлекет қайраткері, Пәкістанның сыртқы істер министрі (1947-1954). БҰҰ Бас Ассамблеясының төрағасы (1962-1964).
## Өмірбаяны
Зафрулла әйгілі қалалық адвокаттың отбасында дүниеге келген. Оның әкесі мен анасы "земиндер" (жер иеленушілер) әулеттерінен шыққан. Ол балалық және жастық шағында анасының тәрбиесінде болып, анасының мұсылман дініне деген адалдығы мен мызғымас еркінен шабыт алған. Кейін "Менің анам" атты кітап шығарды.
Ол 1911 жылы Лахордағы мемлекеттік колледжді бітіріп, заң бакалавры дәрежесін алды. 1911 жылдан 1914 жылға дейін Лондондағы Кингс-колледжінде оқыды, Линкольнс-Инн заң палатасында адвокат болып қызмет етті. Үндістанға оралғаннан кейін, 1916 жылдың шілдесіне дейін Сиалкотта заң саласында жұмыс істеді. Содан кейін Зафрулла Лахор қаласына көшті, онда ол 1935 жылға дейін тұрып, жұмыс істеді. 1926 жылы Пенжаб заң шығару кеңесінің құрамына сайланды.
Ол Исламдық Ахмадия діни ағымының мүшесі болған, 1919 жылдан 1935 жылға дейін сол діни ағымның Лахор филиалының әмірі (президенті) қызметін атқарды. 1924 жылы Бүкіл партиялық конференцияға ағымның өкілі болып қатысты. 1931 жылы Бүкіл Үндістан Мұсылман лигасының Дели жиналысына төрағалық етті, онда ол Үндістан мұсылмандарының құқықтарын қорғады. 1930, 1931 және 1932 жылдары өткен үнді конференцияларында "дөңгелек үстелде" делегат болды. 1931 жылдан 1932 жылға дейін Бүкіл Үндістан Мұсылман лигасының төрағасы болды. 1933 жылы Үндістан реформалары жөніндегі Парламенттің бірлесіп сайланған комитетінің делегаты болды. Зафрулла 1958 жылы наурызда умра жасап, Сауд Арабиясының Медине қаласындағы Мұхаммед пайғамбардың зиратына барды. Сол сапары кезінде ол Сауд Арабиясының патшасымен кездесіп, оның жеке қонағы ретінде патша сарайына тоқтады. Ол 1967 жылы Сауд Арабиясына қажылық жасау үшін қайта оралды.
1941-1942 жылдары Үндістанның Қытайдағы бас агенті болып тағайындалды, содан кейін Үндістан үкіметінің кандидаты ретінде 1945 жылы Ұлыбританияның Достастық конференциясына Үндістан атынан қатысып, Үндістанға тәуелсіздік беруге шақырды. Ол 1935 жылы мамырда Британдық Үндістанның теміржол министрі болып тағайындалды. 1935 жылдан 1941 жылға дейін Үндістан вице-королінің Атқарушы кеңесінің мүшесі болып; сауда, теміржол, өнеркәсіп, еңбек қатынастары, құқық және әскери жабдықтау мәселелеріне жауапты болған. 1939 жылы Ұлттар Лигасына Британдық Үндістанның атынан қатысты.Ол 1941 жылдың қыркүйегінде Үндістанның Федералды сотының судьясы болып тағайындалды, бұл қызметті 1947 жылдың маусымына дейін атқарды. 1947 жылы шілдеде Үндістанмен шекараны делимитациялау жөніндегі Лорд Рэдклиффтің комиссиясына Пәкістанның атынан қатысты. Сол жылдың қазан айында ол БҰҰ Бас Ассамблеясында Пәкістанның атынан мемлекеттік делегациясының басшысы ретінде қатысты және мұсылман әлемі атынан палестиналықтардың мәселесіне қатысты сөз сөйледі.
1947 жылы Пәкістанның Сыртқы істер министрі болып тағайындалды, ол бұл қызметті 7 жыл атқарды. 1948 жылдан 1954 жылға дейін ол БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне Пәкістанның атынан қатысып, Пәкістан тарапының пікірінше, Кашмир, Солтүстік Ирландия, Эритрея, Сомали, Судан, Тунис, Марокко және Индонезия сияқты оккупацияланған аумақтарға бостандық беруге шақырды.Ол 1954 жылы Пәкістан атынан СЕАТО-ны ("Оңтүстік-шығыс Азия келісім ұйымын") құру шартына қол қойды. 1953 жылы Лахордағы қанды тәртіпсіздіктер кезінде діни экстремистердің талаптары бойынша, елдің Сыртқы істер министрі Ахмадия ағымының мүшесі болғандықтан, олар оның отставкаға кетуін талап етті. Өйткені, олар ахмадилерді "мұсылман емес" деп санайды. Наразылықтар Пәкістан тарихында елде алғашқы әскери жағдай режимін енгізуге әкелді. 1954 жылы қазанда діни фанатиктердің қысымынан, ол Сыртқы істер министрі қызметінен кетуге мәжбүр болды.
Ол 1954 жылдан 1961 жылға дейін Гаагадағы БҰҰ Халықаралық сотының судьясы болды, 1958 жылдан бастап сот төрағасының орынбасары болды. Содан кейін 1961-1964 жылдар аралығында БҰҰ жанындағы Пәкістанның тұрақты өкілі болды, 1962 жылдан бастап екі жыл бойы БҰҰ Бас Ассамблеясының төрағасы болды. 1970 жылы ол Гаагадағы БҰҰ Халықаралық сотының президенті болып сайланды, ол бұл қызметті 1973 жылға дейін атқарды.
Зафрулла 1973 жылдан 1983 жылға дейін Ұлыбританияда тұрып, содан кейін Лахорға көшіп келді. 1985 жылы дүниеден өтіп, Ахмадия мұсылман жамағатының Пәкістандағы орталығы саналатын Рабва қаласына жерленді. Зафрулла Пәкістан елінің негізін қалаушылардың бірі және көрнекті тұлғасы болып саналады. Ол урду, ағылшын тілдерінде жарық көрген ислам туралы және құқық саласындағы бірнеше кітаптардың авторы..
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Forgotten: Sir Zafrullah Khan (1893—1985) (ағыл.) |
Мұқаш Таңғытұлы (1962—2022) — күйші, Іле, Алтай, Тарбағатай күйшілік мектебінің белді өкілі, Шығыстың шертпе-төкпе күйлерін жалғастырушы, күй зерттеушісі.
## Өмірбаяны
Мұқаш Таңғытұлы 1962 жылы 15 желтоқсанда Қытайдың Шынжаң өлкесі, Тарбағатай аймағында дүниеге келген.
1981 жылы Үрімжінің Қаржы институтына оқуға түсіп, 1985 жылы аяқтаған. 2003 жылға дейін банк саласында қызмет істеген.
2003 жылы Қазақстанға қоныс аударған.
Күйшілік мектеп туралы бірнеше зерттеу кітабының авторы, "Халық күйшісі" төсбелгісінің иегері, Халықаралық күйшілер одағының мүшесі, "Шығыс шертпесі" ансамбльінің негізін қалаушы.
2022 жылы 12 тамыз күні Алматыда ауыр сырқаттан қайтыс болды.
## Дереккөздер |
Қазақтардың Шыңжаңнан босуы (қыт. 新疆居民外逃事件) — қытайлық қазақтардың Шыңжаңнан Қытайдың басқа аумақтарына, Моңғолия және британдық Үндістанның жерлеріне мәжбүрлі түрде қоныс аударуы. 1947 жылдан кейін Үндістан мен Пәкістан, 1940-1960 жылдарда басқа елдерге аттанды. Бұл үрдіске қытайлықтар қарсы болып, көшкендердің біразының өліміне әкеп соқты.
## Тарихи ахуал
1949 жылға дейін Шыңжаң өзінің орталықтан алыстығынан Қытайға толық бағынбады. Осы аймақтың тұрғылықты халықтары (қазақтар, ұйғырлар, дүңгендер) маньчжур билігімен, Қытай республикасымен, коммунистермен тәуелсіздік үшін үнемі күрес жүргізді. Қазақтар 1930-1940 жылдардағы көтерілістерге қатысты. 1944-1949 жылғы Іле көтерілісінде басты күш болды. Қазақтар Шыңжаң аумағындағы үлкен саяси күш болғандықтан, осы аумақты басқарғысы келгендер алдымен қазақтарды өзіне тартты немесе басып ұстауға тырысты.1930-жылдары Шығыс Түркістанда 800 мыңға жуық қазақ болды, оның 100 мыңы Үндістанға босқанда және 1950 жылдардағы көтеріліс кезінде қаза тапты. Қытайлық деректерге сүйенсек 1937-1943 жылдары Шыңжаңда 4 360 020 адам тұрып, оның 930 мыңы қазақтар болған. Бірақ 1953 жылы қазақтардың саны 421 мың болды (45 %-ға азайған).
## Дереккөздер |
Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы (бұрынғы аты Алматы театр және кино институты) — театр және кино мамандарын даярлайтын мемлекеттік жоғары оқу орны.
1978 жылы Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясының актерлік факультетінің (консерваторияға 1953 жылы Алматы көркемсурет училищесінен келіп қосылған актерлік бөлім) негізінде Алматы театр және көркемсурет институты болып ашылған.
Институт театр, кино, көркемсурет және хореография бөлімдері бойынша он бір салада маман даярлайды. Оқу мерзімі 4 жыл. Күндізгі және ақылы сырттай бөлімдер жұмыс істейді. Құрамында 6 факультет, 23 кафедра бар. Оқу 12 мамандық және 39 арнаулы мамандық бойынша жүргізіледі. 1062 студент оқиды. 322 оқытушы сабақ береді. Олардың арасында 16 халық артисі мен халық суретшісі, ҚР Мемлекеттік сыйлығының 24 лауреаты, 34 халықаралық және республикалық байқаулар мен фестивальдардың лауреаттары, 23 ғылым докторы, 52 ғылым кандидаты, 30-дан астам ҚР-ның білім беру ісінің үздігі бар.
1987 жылы институтқа Т.Жүргенов есімі берілді .
2014 жылдың 26 - қыркүйегінде Елбасы өкімімен Бибігүл Нұрғалиқызы Нүсіпжанова, Т.Қ.Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясының ректоры болып тағайындалды.
## Ректорлар
* 1975—1985 — Г. А. Джанысбаева
* 1987—1989 — Аман Құлбаев
* 1989—1991 — Әшірбек Сығай
* 1991—1994 — Есмұхан Обаев
* 1994—2000 —У. Ш. Ибрагимов
* 2000—2008 — Тілеуғали Қышқашбаев
* 2008—2014 — Арыстанбек Мұхамедиұлы
* 2014—2018 — Бибігүл Нүсіпжанова
* 2018—2019 — Асхат Маемиров
* 2019—2021 — Ақан Әбдуәлі
* 18 маусым 2021 — 14 ақпан 2022 — Шәріпбек Әмірбеков (м.а.)
* 14 ақпан 2022 жыл — қазіргі уақыт — Азамат Сатыбалды
## Дереккөздер |
Мейрам Зекешұлы Қажыкен (5 сәуір 1961, Қызыл-Құрама, Май ауданы, Павлодар облысы) — Қазақстан экономисты, экономика ғылымдарының докторы, «Заманауи қоғамды зерттеу институты» ЖШС директоры, 2022 жылғы Қазақстан президент сайлауындағы "Аманат" кәсіподақтар достастығы атынан қатысатын үміткер.
1982 жылы Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтын бітірген, инженер- гидротехник біліктілігі берілген.
## Білімі
* Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты (1977–1982);
* Мәскеу гидромелиоративтік институты, аспирантура (1988–1990);
* Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ұлттық жоғары мемлекеттік басқару мектебі (1997–1998);
* Макроэкономика бойынша қысқаша курстар: LG академиясы, Сеул (1998);
* JICA, Токио (1999);
* TACIS, Лондон (1999);
* Дүниежүзілік банк, Турин (2000);
* Йель университеті, Нью Хейвен, АҚШ (2005) |
Махамбет Өтемісұлы (1804, Ішкі Бөкей Ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысының Бөкей ордасы ауданының Нарын құмындағы Жасқұс — 20 қазан 1846, Қараой өңірі, қазіргі Атырау облысының Индер ауданы) — қазақтың әйгілі жырауы, күйші композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманұлы бастаған көтерілісті (1836–1837) ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. Ол Қазақ хандығының соңғы жырауы деп тануға болады.
Байұлы ішіндегі Беріш руының Жайық бұтағынан. Нәдір деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі, Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлінің қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ әйелінен Қобылай туған. Өтемістен - он ұл, Шыбынтайдан - төрт ұл, Қобылайдан - үш ұл туып, Мәлі ұлдың өзінен он жеті немере сүйген адам. Бұл әулет Тайсойған құмындағы іргелі ауылдардың бірі. Атасы Құлмәлі, әкесі Өтеміс те өз заманында айтулы тұлғалар болған, Құлмәлінің тұқымынан би де, шешен де шыққан.
Махамбет өзінің барша болмыс қасиеттерімен көшпелілер арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып өскен өңірдің Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес мұраларын көкірегіне тоқып өсті. Өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік, қыр сырын жетік меңгерген, көзі ашық, көкірегі ояу, білімдар адам болған. Орыс, татар, араб тілдерін тәуір меңгерген. Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға болады.
1836—1838 жылы Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар кетерілісінің жалынды жыршысы, қозғалысты ұйымдастырушылардың бірі.
Махамбет өзі Жәңгір ханның қудалауымен екі жыл түрмеде отырып, 1831 жылы қашып шыққан. Саналы өмірін патша өкіметінің отарлық саясатын жүзеге асырушы хан-сұлтандарға қарсы кекті жырлар толғайды, халықты күреске шақырады.
Көтеріліс жеңіліспен аяқтапғаннан кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін сағалайды, жасақ жинап, көтерілісті жаңадан жандандыруға күш салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, Бөкей Ордасында қолға түсіп, Орынбор түрмесіне қамалады. Тұтқыннан босағаннан кейінгі өмірін Кіші жүздің батыс бөлігіндегі ел ішінде өткізеді. Бірақ, Жәңгір хан өлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақұлының жалдамалыларының қолынан қаза тапты. Махамбет — халықты патшалық, хандық өкіметке қарсы қарулы кетеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, Қазтуған сияқты батыр жыраулардың үлгісінде шығарылған көтеріліс туралы толғаулар. «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін бет-пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн» өлеңінде ел басындағы ауыртпалықты күйзеле, ашына айтты. Исатай — ақынның кеп өлендерінің басты қаһарманы. «Тайманның ұлы Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Тарланым», т.б. өлеңдерінде Исатайдың адамгершілігі, азаматтығы, батырлығы, қайсарлығы сипатталады.
## Қысқаша өмірбаяны
Махамбет Өтемісұлы (1803, қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданы - 20.10.1846, қазіргі Атырау облысы, Индер ауданы, Жарсуат ауылы Қараой жерінде)- ақын, күйші, Исатай Тайманұлы бастаған көтерілістің (1836–1838) көсемі әрі жалынды жыршысы. Бала кезінен мұсылманша, орысша оқыған.Әкесі Өтеміс елге ықпалды би болған.
* 1824–1828 жылдары Орынбор қаласында Жәңгір-Керей ханның ұлы Зұлқарнайынның қасында болды.
* 1829 жылы Махамбет Ішкі Ордаға Жайықтан жасырын өтті деген айыппен ұсталып, Калмыков бекетіндегі абақтыға 2 жылдай қамалды.
* 1831 жылы түрмеден қашып шықты, бірақ артынша ақталды.
* 1834 жылы Исатай батырмен бірігеді. Сол жылы 9 маусымда Жәңгір хан Махамбетті өз жағына тарту мақсатында старшын лауазымын ұсынды. Жер мәселесі, жайылымның тарлығы, орыс империясының қазақ хандығын жою мақсатындағы іс-қимылдары, сондай-ақ, Жәңгір ханның жерді туған-туыстарына бөліп беруі мен ел билігінде қайын атасы Қарауылқожаға үстемдік берген астамшылық әрекеттері бүліншіліктің туылуына себепші болды. Қарауылқожа мен Исатай-Махамбет арасындағы тартыс өршіл, наразылық үлкен қозғалысына айналды. Исатай атынан жазылған «Әй, Махамбет, жолдасым!» атты Махамбет толғауы,ондағы «Хан баласы жылады-ай, Жанымды қи деп сұрады-ай» деген жолдар хан ордасын қоршауға алған соғыс күндерінің (1837) шындығын сипаттайды. Осы жылдың қараша айында көтерілісшілер Бекетай құмында өздерінен күші әлдеқайда басым Гекке әскерімен соғысып, жеңіліс табады. Бұл оқиғалар Махамбеттің «Соғыс» жырында бейнеленіп, «Жабығу», «Ереуіл атқа ер салмай» туындыларында жеңілістің күйзелісті күйі шертіледі.
* 1836 жылы 17-наурызда Жәңгір хан Махамбет пен Исатайды жолдастарымен ұстап әкелуді бұйырады. Бұл істі Қарауыл қожа Бабажановқа тапсырады.
* 1836 жылы 4-сәуірде Киелімола деген жерде 522 адамнан тұратын отряд алып шыққан Қарауыл қожамен Исатай-Махамбеттің 200-ге жуық әскері кездеседі. Қарауыл қожа ұрыс ашуға бата алмай, кері қайтады.
* 1836 жылы мамыр айында Махамбетті «Күшік Жапарұлын өлтірді» деп айыптап, Орынбор шекара комиссиясына Қарауыл қожа арыз түсіреді.
* 1836 жылы маусым айында Исатай мен Махамбет хан ордасына талаптарын жолдайды.
* 1836 жылы Жәңгір хан Орынбор шекаралық комиссиясына хат жолдап, Исатай мен Махамбетті қамауға алуды өтінеді.
* 1837 жылы 17-ақпанда Исатай мен Махамбет Қарауыл қожаның ауылын шабады.
* 1837 жылы наурыз айында Жәңгір атаман Покатиловке арыз жазып, Исатай мен Махамбетті «ұры» деп жазғырып, тез арада қамауға алуды талап етеді.
* 1837 жылы күзде Исатай мен Махамбет 2000-нан астам әскермен келіп, хан ордасын қоршауға алады.
* 1837 жылы қараша айында Бекетай құмында Геке әскерімен соғысып, жеңіліс табады.
* 1837–1838 жылдары Жайықтың бергі жағына өтіп, Кіші жүздің арасында болады. Қол жинап, елді көтеріліске үгіттеумен айналысады.
* 1838 жылы 12-шілдеде Ақбұлақ бойындағы шайқаста Исатай қазаға ұшырап, Махамбет Хиуа жақта 2 жылдай жасақ жинауға әрекет жасады. Бұл ниетінен әрекет шықпаған соң Бөкей ордасына жасырын өтіп, ел ішін паналады. Ақын өмірінде ауыр да сүргінді жылдар жалғасты.
* 1841 жылы 4-наурызда белгісіз біреулердің көрсетуімен Тілекеев деген қазақтың үйінде отырған жерінде Махамбет қолға түсті. Орал әскерінің 40 мың адамнан құралған жасағы үй иесі мен Махамбетті тұтқындап, Калмыков ауылында (қазіргі Тайрақ ауданы) екі апта түрмеде ұстайды, кейін Орынборға айдатады (17.3.1841). Орынбор генерал-губернаторы Махамбет ісін әскери соттың қарауына тапсырды.
* 1841 жылы 7-шілдеде сот «бүліншілікке» тағы араласса, қатаң жазалансын деген үкіммен тұтқыннан босатып, шекарадан өтпеуді қатаң ескертті.
* 1841–1845 жылдар аралығындағы Махамбет өмірі туралы деректер аз.
* 1846 жылы ақпанда Махамбет баласы Нұрсұлтанды оқуға орналастырмақ ниетпен Орынборға келді. Шекарадан өтуіне байланысты генерал-губернатор істі қайта қозғады, Кіші жүздің батыс бөлігінің әкімі Б.Айшуақов та Махамбетті қудалауын қоймады. Ол ақынның басына 1000 сом тігіп, оны ұстау үшін арнайы адамдардан (құрамында хорунжий Ықылас Төлейұлы, беріш руының биі Жаңаберген Боздақұлы, Табын Төрежан Тұрымұлы, беріш руының қазақтары Мұса Нұралыұлы, Жүсіп Өтеуліұлы бар) құралған қарулы жасақ жіберді. Махамбет хорунжий Тұрымұлының қолынан қаза тапты.
## Махамбет шығармалары
Махамбет шығармалары - бұқара өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі, шаруалар қозғалысының шынайы бейнесі. Ол Жыраулық поэзияның көркемдік әлемін байытып, шығармаларында ұлт-азаттық идеяларын көтерді, елдікті сақтап қалуға тақырлы. «Мұнар күн» жырында ол ел басына түскен ауыртпалықты ашына айтты. «Ереуіл атқа ер салмай», «Ұлы арман», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Атадан туған ардақты ер» жырларында ақын алдағы күндеріне үмітпен, зор сеніммен қарады.«Біртіндеп садақ асынбай», «Арғымақ, сені сақтадым», «Арғымақтың баласы», «Азамат ердің баласы», «Қара нар керек біздің бұл іске», «Еменнің түбі - сары бал», «Жалған дүние», «Еріскедей ер болса», т.б. шығармаларында ұлт-азаттық қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман-мүддесі терең әрі шынайы суреттелген. «Халық қозғалса, хан тұрмайды тағында» дейді ол отты жырларында. Ақын өлеңдерінің басты қаһарманы Исатай батыр. «Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Арғымаққа оқ тиді», «Тарланым», «Соғыс», т.б. өлеңдерінде Исатай батырдың көркем тұлғасы, адамгершілік, қайсарлық, тапқырлық қасиеттері жан-жақты сипатталды. Оның «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» арнаған 106 өлеңдері патшаның жергілікті билеуші өкілдері - хан-сұлтандарға қарсы жазылған, олардың бет пердесін ашатын жырлар болды. Ақын өлеңдерін дәстүрлі үлгіге негіздей отырып, түр, мазмұн жағынан байыта, жетілдіре түсті. Махамбеттің лирикалық өлеңдері, көбіне, толғау, жыр, терме үлгісінде жазылды. Исатайға арнаған өлеңдерінде жоқтау сарыны басым. Махамбет шығармашылығы қазақ поэзиясы жанрларының қалыптасуына (сатира, элегия, монолог, арнау, т.б.), стилінің дараланып, поэтикалық тіл құралдарының артуына, философиялық тереңдіктің орнығуына үлес қосты. Халық нақылына құрылған философиялық толғаулары мен жігерге толы ерлік жырлары, жауынгер рухты биік өлеңдері ақын шығармашылығын жоғары деңгейге көтерді. Махамбет жырлары дәуір шындығын бейнелеп, көтеріліс айнасы болып қана қойған жоқ, асқақ рух пен болашаққа деген сенімнің ерекше үлгісін көрсетті («Мұңайма», «Желп-желп еткен ала ту», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Ұл туса», «Толарсақтан саз кешіп»). Ақын жырларында орыс, араб, парсы сөздері көп кездесіп, шағатай тілінде жазылуымен ерекшеленеді. Махамбет жыраулық поэзия дәстүрін шебер дамыта отырып, қазақ өлеңінің табиғатын жаңартты. Махамбет шебер күйші де болған, оның 11 күйі«Шашақты найза, шалқар күй» деген атпен жарық көрді (1982). Ақын өлеңдерінің халық арасына тарауына Ш.Жарылғапұлы, Қуан ақын, кішкене Кобыланды, Қубала, Лұқпан, Мұрат, Ығылмандар әсер еткен. Алғаш «Мұрат ақынның Тұмар қажы оғлына айтқаны» деген жинақта (Қазан, 1908) Махамбеттің 100 жолдан астам екі толғауы басылды. Ғ.Мүштақ құрастырған «Шайыр яки қазақ ақыңдарының басты шығармалары» жинағында (Орынбор, 1911) Махамбет толғауынан үзінділер берілді. 1939 жылы Қ.Жұмалиев Махамбет өлеңдерінің жинағын шығарды. Ақынның 200 жылдық мерейтойы аталып өтіп (2003), 4 томдық жинағы жарық көрді. Ақын халық бұқарасының зор күшіне сенеді. Егер ел болып бірігіп, әділетсіз хандарға қарсы шықса, ханды тақтан тайдыратынына күмән келтірмейді. Махамбет халықтың ханнан көрген жәбір жапасын жырға қосып айтады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Махамбет Өтемісұлының шығармалары(қолжетпейтін сілтеме)
* Махамбет Өтемісұлының 200 жылдық мерейтойы Мұрағатталған 1 наурыздың 2007 жылы. |
Зашаған кенттік әкімдігі – Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Зашаған кенті мен Меловые Горки ауылы кіреді. Орталығы – Зашаған кенті.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 59909 адамды (29361 ер адам және 30548 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Круглоозёрный кенттік әкімдігі – Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Круглоозёрное кенті мен Серебряково ауылы кіреді. Орталығы – Круглоозёрное кенті.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 7072 адамды (3598 ер адам және 3474 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Абай ескерткіші Шымкент қаласында 1995 жылы ашылды. Ол Абай ауданындағы Абай саябағына орнатылды.
Ескерткішті жасауға қажетті мысты сол кездегі қорғасын зауытынан алған.
Мүсіннің авторлары — Насыр Рүстемов пен Дәурен Әлдеков.
*
*
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз |
Желаев ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Желаево ауылы кіреді. Орталығы – Желаево ауылы.
## Тарихы
2013 жылы Желаев кенттік округі таратылып, Желаев ауылдық округі болып қайта құрылды.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 2478 адамды (1211 ер адам және 1267 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Деркөл кенттік әкімдігі – Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Деркөл кенті мен Маштаково ауылы кіреді. Орталығы – Деркөл кенті.
## Тарихы
2013 жылы Деркөл кенттік округі таратылып, елді мекендері тікелей Орал қаласының қарамағына өтті. 2020 жылы Деркөл кенттік әкімдігі болып қайта құрылды. 2023 жылы Кордон, Ливкино ауылдары таратылды.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 28861 адамды (14124 ер адам және 14737 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Абай ескерткіші Семей қаласында 1972 жылы ашылды.
Қазақ халқының ақыны және ағартушысы Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығы Семей қаласымен тығыз байланысты.
Ескерткіш Абай алаңына орнатылған. Тұғырда Абайдың: «Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы, өлмейтұғын артында сөз қалдырған» деген өлең шумағы жазылған.
Авторлары: мүсінші Д.Г. Элбакидзе, сәулетші Шингарев.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз |
Абай ескерткіші Астана қаласында 2010 жылдың 19 маусымында ашылды.
Ол Абай даңғылы мен Бейбітшілік көшесі қиылысында орналасқан.
Таза қоладан құйылған мүсіннің салмағы — 10 тонна. Абай мүсінінің биіктігі 7,55 м, тұғыры мен стилобатымен қосқанда — 17,75 м. Туындының авторы — мүсінші Болат Досжанов.Абай ескерткішінің алды қала тұрғындарының демалып, серуен құратын сүйікті алаңына айналды. Және ұлы ақынның туған күніне орай жыл сайын бұл жерде Абай оқулары өткізіледі.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз |
## А
* Автобаза өткелі
* Автомобилист (Автомобилистов) өткелі
* Ағатай батыр (бұр. Курский) өткелі
* Адмирал Л. Владимирский көшесі
* Адырыс (бұр. Пушкин) өткелі
* Т. Айбергенов (бұр. Тихий) өткелі
* Академик Б. Жарбосынов (бұр. Первого Совдепа) көшесі
* Ақжол (бұр. Чайкина) өткелі
* Ақтамберді жырау (бұр. Красноармейский) өткелі
* Алпамыс батыр (бұр. Запорожский) өткелі
* Ы. Алтынсарин көшесі
* Арал (бұр. Западный) өткелі
* А. Афанасьев көшесі
* Ащысай (Ачисайский) өткелі
* Абай көшесі
* Азаттық даңғылы (бұр. Ленин көш.)
* Ш. Айманов (бұр. Чарский) өткелі
* Ж. Аймауытов (бұр. Кирпичный) өткелі
* Айша бибі (бұр. Можайский) көшесі
* Ақжал (бұр. Колхозный) тұйық көшесі
* Аққыстау (бұр. Первый) өткелі
* Ақсұңқар (бұр. Совхозная) көшесі
* Ақшағыл (бұр. Песчаный) өткелі
* К. Ақышев (бұр. Энгельс) өткелі
* Алатау (бұр. Алатауская) көшесі
* Алаш (бұр. Амурская) көшесі
* Алғабас (Алгабасский) өткелі
* Алмалы (бұр. Яблочный) өткелі
* Т. Амандосов (бұр. Акмолинская) көшесі
* Қ. Аманжолов (бұр. Глинка) көшесі
* Б. Аманшин (бұр. Комбинатская) көшесі
* Асау-Барақ көшесі (№1 көше)
* Астана (бұр. Зелёная) көшесі
* Ө. Атамбаев (бұр. Строительная) көшесі
## Ә
* Әбілхайыр хан даңғылы
* Әйтеке би (бұр. Орджоникидзе) көшесі
* Ө. Әлжанов (бұр. Новосёлов) көшесі
* Ғ. Әбдірахманов (бұр. Маяковский) көшесі
* Н. Әбуталиев (бұр. Новобогатинский) өткелі
* К. Әзірбаев (бұр. Доссорский) өткелі
* Ғ. Әліпов (бұр. Корпусная) көшесі
* Әнет баба (бұр. Поселковый) өткелі
* М. Әуезов даңғылы
### Б
* Байланысшылар (бұр. Связной) өткелі
* А. Байтұрсынов (бұр. Некрасов) көшесі
* С. Балғымбаев (бұр. Пугачёв) көшесі
* Бәйдібек би (бұр. Некрасов, Байтұрсынов) өткелі
* Бейбарыс даңғылы (бұр. Әлиев көш.)
* Қ. Бекқалиев (бұр. Д. Бедный) көшесі
* Береке (бұр. Петровский) көшесі
* Т. Бигелдинов (бұр. Авиаторов) көшесі
* Т. Бисекенов (бұр. Советский) өткелі
* Бурабай (бұр. Керченский) өткелі
* Т. Біләлов көшесі (бұр. Тракторный өткелі)
* Байкент (бұр. Алатау) өткелі
* М. Баймұханов көшесі
* Бақсай (Баксайский) өткелі
* М. Бақтыгереев (бұр. Свердлов) көшесі
* Балқаш (Балхашская) көшесі
* Баянауыл (бұр. Улкенкульский) тұйық көшесі
* Баянды (бұр. Усть-Каменогорская, Ахмедияров) көшесі
* Бейбарыс даңғылы (бұр. Осипенко, Сатыбалдиев көшесі)
* В. Белинский көшесі
* Ғ. Берғалиев көшесі
* Ғ. Берғалиев өткелі
* И. Берёзин (бұр. Садовая) көшесі
* Бестоғай (бұр. Блочная) көшесі
* Б. Бимағанов (бұр. Мичурин) көшесі
* А. Бисекенов (бұр. Бакинская) көшесі
* Е. Брусиловский (бұр. Крымская) көшесі
## В
* Н. Ватутин көшесі
* Волгоград (Волгоградская) көшесі
## Г
* Ю. Гагарин көшесі
* Т. Гогигашвили көшесі
* Н. Гоголь көшесі
* М. Горький көшесі
* А. Грибоедов көшесі
* Л. Гумилёв (бұр. Зыряновский) өткелі
* Гурьев (Гурьевская) көшесі
## Ғ
* З. Ғұмаров (бұр. Гословский) көшесі
## Д
* Ә. Дәулетов (бұр. Лебедев) көшесі
* Х. Досмұхамедов (бұр. Московская) көшесі
* Е. Досымов (бұр. Червяков) көшесі
* М. Дүйсенғалиев (бұр. Тобольский) өткелі
* С. Датов (бұр. Ленинградская) көшесі
* Ш. Дәулетов (бұр. Вагонная) көшесі
* Дендер (Индерская) көшесі
* С. Досмағамбетұлы (бұр. Правая Нижняя Перетаска) көшесі
* Ж. Досмұхамбетов (бұр. Тельман) көшесі
* Ж. Досмұхамедов (бұр. Дальний) өткелі
* Доссор (Доссорская) көшесі
* Достық (бұр. Дружба) көшесі
* М. Дулатов (бұр. Даргомыжский) көшесі
* М. Дулатов (бұр. Даргомыжский) өткелі
* С. Дүсіпов (бұр. Грозненская) көшесі
## Е
* Еділ (бұр. Черняховский) көшесі
* Ж. Елеуісов (бұр. Морозов) көшесі
* Ш. Еркінов (бұр. Производственная) көшесі
* Қ. Ерниязов (бұр. Тульская) көшесі
* Ертіс (Иртышский) өткелі
* Есбай күйші (бұр. Редутский) өткелі
* Есет би Қараұлы (бұр. Северная) көшесі
* Ескене (Искинская) көшесі
## Ж
* Ә. Жангелдин көшесі
* І. Жансүгіров (бұр. Фетисов) көшесі
* Жиделі (бұр. Мелиоративный) өткелі
* Ғ. Жұбанова (бұр. Мечников, Республика) өткелі
* Ж. Жабаев көшесі
* Ж. Жабаев өткелі
* Жалаңтөс батыр (бұр. Гайдар) көшесі
* Жанкент (бұр. Тупиковый) өткелі
* Жасөркен (бұр. Пархоменко) өткелі
* Желтоқсан (бұр. Павлодарская) көшесі
* Жидебай (бұр. Верхне-Садовый) өткелі
* Қ. Жұмағалиев (бұр. Кольцов) көшесі
## З
* Зайсан (Зайсанский) өткелі
* А. Затаевич (бұр. Темиртауский) өткелі
## И
* Игілік (бұр. Дзержинский) көшесі
* Ө. Исатаев (бұр. Товарищеская) көшесі
* М. Исенов (бұр. С. Разин) көшесі
## К
* Г. Карелин (бұр. Уловная) көшесі
* Келешек (бұр. Проточный) өткелі
* Кендірлі (бұр. Кирпичная) көшесі
* Керей хан (бұр. Заболотный) көшесі
* Н. Крупская көшесі
* Г. Канцев (бұр. Восточная) көшесі
* Каспий (бұр. Мангышлакский) өткелі
* Көкарна (бұр. Андижанская) көшесі
* Көктем (бұр. Весенний) өткелі
* Көшім (Кушумский) өткелі
* Күйші Байжұма (бұр. Паровозников) өткелі
* Күйші Түркеш (бұр. Пятый) өткелі
## Қ
* Қазанғап (бұр. Тамбовский) өткелі
* Қ. Қайсенов (бұр. Талдыкорганский) өткелі
* М. Қалимов (бұр. Прибойная) көшесі
* И. Қамешев (бұр. Арзамасский) өткелі
* Құлагер (бұр. Узкий) өткелі
* Б. Құлманов (бұр. Чапаев) көшесі
* Құрманғазы көшесі
* Ғ. Құрманғалиев (бұр. Уральская) көшесі
* Құспан молла (бұр. Самаркандская) көшесі
* Қабанбай батыр (бұр. Паровозников) көшесі
* З. Қабдолов (бұр. Говоров) даңғылы
* С. Қаженбаев (бұр. Типографская) көшесі
* Қамысты (бұр. Камышинский) өткелі
* Қарағаш (Карагачинский) өткелі
* Ұ. Қараманов (бұр. Мәметова) өткелі
* Қаратон (Каратонская) көшесі
* Қарашүңгіл (бұр. Таушинская) көшесі
* Қарқаралы (бұр. Хабаровский) өткелі
* С. Қарымсақов (бұр. ФЗО) көшесі
* Ә. Қашаубаев (бұр. Мунайлинская) көшесі
* Қиғаш (бұр. Кошевой) көшесі
* Н. Қобданов (бұр. Карагандинская) көшесі
* Қоғалы (бұр. Бауманцев) көшесі
* Қорқыт ата (бұр. Полевая) көшесі
* Қостанай (Кустанайская) көшесі
* Қосшағыл (Косчагылская) көшесі
* Р. Қошқарбаев (бұр. Вокзальный) өткелі
* Құлан (бұр. Красноводская) көшесі
* Құлсары (Кульсаринская) көшесі
* Құныскерей батыр (бұр. Грибоедов) өткелі
* Құрылысшы (бұр. Уильский) өткелі
* Құттығай батыр (бұр. Элеваторная) көшесі
## Л
* С. Лазо көшесі
* Ленинград (Ленинградский) өткелі
## М
* М. Мақатаев (бұр. Кутяков) көшесі
* Мерей (бұр. Баутин) өткелі
* И. Мечников көшесі
* Ә. Молдағұлова (бұр. Советская) көшесі
* М. Мөңкеұлы (бұр. Кудряшов) көшесі
* Мырзағали Қазірет (бұр. К. Маркс) көшесі
* Б. Майлин (бұр. Чехов) көшесі
* Манаш (бұр. Суворов) көшесі
* Қ. Мәмекұлы (бұр. 40 лет Пионеров) көшесі
* М. Мәметова (бұр. Пархоменко) көшесі
* С. Меңдешев (бұр. Куйбышев) көшесі
* Миялы (бұр. Лицевая) көшесі
* Ж. Молдағалиев (бұр. Молодая Гвардия) көшесі
* Молшылық (бұр. Нефтяников) көшесі
* Б. Момышұлы (бұр. Серго) көшесі
* С. Мұқанов көшесі
* С. Мұқашев көшесі
* Мұнайшы (бұр. Нефтепереработчиков) көшесі
* М. Мұсаев (бұр. Первомайский) өткелі
* Ш. Мұхтаров (бұр. Верхне-Садовая) көшесі
## Н
* Ж. Назарұлы (бұр. Фетисов) өткелі
* Нарын (бұр. Товарищеский) өткелі
* Ж. Нәжімеденов (бұр. Красноармейская) көшесі
* Х. Нәубетов (бұр. Баутин) көшесі
* Д. Нұрпейісова (бұр. Ойтальский) өткелі
* Б. Нысанбаев (бұр. Пролетарская) көшесі
* Ә. Науаи (бұр. Объединённая) көшесі
* М. Наурызалиев (бұр. Водозаборный) өткелі
* Наурыз (8 Март) көшесі
* Н. Неверев (бұр. Огородная) көшесі
* Несібе (бұр. Тверская) көшесі
* Ш. Ниязбеков (бұр. Хабаровская) көшесі
## О
* Одесса (Одесская) көшесі
* Ойыл (Уильская) көшесі
* Оқжетпес (бұр. Шестой) өткелі
* Н. Оңдасынов (бұр. Кавказская) көшесі
* Н. Островский көшесі
## Ө
* Н. Өтегенов (бұр. Тайманов) өткелі
* М. Өтемісов (бұр. Чкалов) көшесі
## П
* И. Панфилов көшесі
* Е. Полынин (бұр. Транспортная) көшесі
* А. Попов көшесі
* А. Пушкин көшесі
## С
* Сарайшық (бұр. Тракторная) көшесі
* Ә. Сәрсенбаев (бұр. Ворошилов) көшесі
* Қ. Сәтбаев даңғылы
* С. Сейфуллин (бұр. Чайкина) көшесі
* Б. Соқпақбаев (бұр. Авиаторов, Авиатор, Бигелдинов) өткелі
* Станция (Станционная) көшесі
* Студенттер (бұр. Пушкин) даңғылы
* Д. Сүйесінов (бұр. Московский) өткелі
* Сағыз (Сагизская) көшесі
* Ж. Садықов (бұр. Семипалатинская) көшесі
* Самұрық (бұр. Алтай) көшесі
* С. Сауырғалиев (бұр. Заполярная) көшесі
* Саябақ (бұр. Парковый) өткелі
* Свободный өткелі
* Севастополь (Севастопольская) көшесі
* Е. Серкебаев (бұр. Чехов, Майлин) өткелі
* Ғ. Сланов (бұр. Серов) көшесі
* Қ. Смағұлов (бұр. Набережная) көшесі
* Сороченко (Сорочинский) өткелі
* А. Стаханов көшесі
## Т
* Тайқазан (бұр. Пионерская, Пионер) көшесі
* И. Тайманов даңғылы
* Талас (бұр. Вагонный) өткелі
* Ж. Таңқыбаев (бұр. Киров) көшесі
* Ж. Таңқыбаев (бұр. Киров) өткелі
* Тастақ (Тастакский) өткелі
* Тастөбе (бұр. Красный Партизан) көшесі
* Тәттімбет күйші (бұр. Третий) өткелі
* Тәуекел хан (бұр. Поселковая) көшесі
* Теміржол (бұр. Железнодорожный) өткелі
* М. Темірханов (бұр. Железнодорожная) көшесі
* Теректі (бұр. Восточный) өткелі
* М. Тоқатов (бұр. Водников) көшесі
* М. Төлебаев көшесі
* Төртінші (бұр. Четвёртый) өткелі
* Тұмар ханша (бұр. Макатский) өткелі
* М. Тынышбаев (бұр. Новосельская) көшесі
* Н. Тілендиев көшесі
## У
* Ш. Уәлиханов көшесі
## Ұ
* Ұзынарал (бұр. Коммунарская) көшесі
## Ф
* Ю. Фролов (бұр. Матросов) көшесі
* М. Фрунзе көшесі
## Х
* Ғ. Хакимов (бұр. Приуральный) өткелі
* М. Халелов (бұр. Первомайская) көшесі
* В. Худин (бұр. Кондитерская) көшесі
## Ч
* П. Чайковский көшесі
## Ш
* Шалқар (Челкарская) көшесі
* Г. Шамин (бұр. Стадионная) көшесі
* Шаңырақ (бұр. Второй) өткелі
* Шарын (бұр. Верхне-Садовый) тұйық көшесі
* С. Шәкімов (бұр. Левая Нижняя Перетаска) көшесі
* Ә. Шәріпов көшесі
* Т. Шевченко көшесі
* М. Шолохов көшесі
* Ы. Шөреков (бұр. Раскова) көшесі
## Ы
* Ырыс (бұр. Фурманов) көшесі
## Э
* Элеватор өткелі
* Ф. Энгельс көшесі
## «Қара депо»
* Астрахань (Астраханская) көшесі
* Ақын Сара (бұр. Южный) өткелі
* Ақын Шернияз (бұр. Дорожный) өткелі
* Әнші Мәди (бұр. Пастбищный) өткелі
* Есім хан (бұр. Путейцев) өткелі
* Жиренше шешен (бұр. Грузовой) өткелі
* М. Жұмахметов көшесі
* Тереңөзек (Терен-Озекский) өткелі
* Шұбарқұдық (Шубаркудукский) өткелі
* Шұбартөбе (бұр. Вольный) өткелі
## «Мирный»
* Береке көшесі
* Мұнайлы (бұр. Ташкентская) көшесі
* Рауан (бұр. Ашхабадская) көшесі
## «Химиктер кенті»
* Алатау (бұр. Сырдарьинская) көшесі
* Бөгенбай батыр (бұр. Кызылординская) көшесі
* Елек (Илекская) көшесі
* Еңбекші (бұр. Силикатный) өткелі
* Қ. Есполов (бұр. Ярославская) көшесі
* Жайық (бұр. Речная) көшесі
* Жәнібек хан (бұр. Октябрьская) көшесі
* Жәңгір хан (бұр. Заводской) өткелі
* А. Жұбанов (бұр. Украинская) көшесі
* А. Жұмағазиев (бұр. Бухтарминская, Бухтарма) көшесі
* Көкшетау (Кокшетавская) көшесі
* Қазақстан (Казахстанский) өткелі
* Қашаған жырау (бұр. Силикатная) көшесі
* Д. Менделеев көшесі
* Ә. Нұршайықов (бұр. Казахстанская, Қазақстан) көшесі
* Сырдария (Сырдарьинский) өткелі
* Тәуке хан (бұр. Молодёжная) көшесі
* Шаған (Шаганская) көшесі
* Шалкиіз жырау (бұр. Орская) көшесі
* Ж. Шаяхметов (бұр. Осенний) өткелі
## «Ардагер» ш/а
* Х. Асанов көшесі (№1 көше)
* Т. Досқанов көшесі (№3 көше)
* Айтуар би көшесі (№5 көше)
* Ж. Баласағұн көшесі (№7 көше)
* №2, 4, 6, 8 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Ата мұра» (Әлиев-Құрманғазы) ш/а
* №2-4, 6-8, 10 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Атырау» ш/а
* Л. Хамиди көшесі (№1 көше)
* Қ. Рысмағамбетов көшесі (№2 көше)
* Бекарыс көшесі (№3 көше)
* Қ. Есембаев көшесі (№4 көше)
* Н. Шманов көшесі (№5 көше)
* Е. Дүтбаев көшесі (№6 көше)
* Ақарыс көшесі (№7 көше)
* Жанарыс көшесі (№8 көше)
* К. Құспанов көшесі (№9 көше)
* Е. Биғалиев көшесі (№10 көше)
* Байбақты ата көшесі (№11 көше)
* Дидар көшесі (№12 көше)
* М. Жұмағазиев көшесі (№14 көше)
* Жібек жолы көшесі (№15 көше)
* Ақдала көшесі (№16 көше)
* М. Шоқай көшесі (№17 көше)
* Алтынемел көшесі (№18 көше)
* Дендер көшесі (№19 көше)
* А. Нұрғалиев көшесі (№20 көше)
* Нұрлыжол көшесі (№21 көше)
* Өрнек көшесі (№22 көше)
* Айнабұлақ көшесі (№23 көше)
* Б. Тәжібаев көшесі (№24 көше)
* Өлке көшесі (№25 көше)
* С. Қағазов көшесі (№26 көше)
* Бурабай көшесі (№29 көше)
* Т. Нысанов көшесі (№30 көше)
* Жалтыр көшесі (№31 көше)
* Серпер көшесі (№32 көше)
* Ойқала көшесі (№33 көше)
* Байқоңыр көшесі (№34 көше)
* Ақсеңгір көшесі (№35 көше)
* Ақкөл көшесі (№36 көше)
* Мыңбұлақ көшесі (№38 көше)
* М. Қашқари көшесі (№41 көше)
* Тарбағатай көшесі (№42 көше)
* Ұшан көшесі (№43 көше)
* Таңсамалы көшесі (№44 көше)
* Сайрам көшесі (№45 көше)
* Толағай көшесі (№46 көше)
* Медеу көшесі (№47 көше)
* Шалғын көшесі (№48 көше)
* Дәстүр көшесі (№49 көше)
* Ақбөкен көшесі (№50 көше)
* Талдыбұлақ көшесі (№51 көше)
* Шаттық көшесі (№53 көше)
* Кемер көшесі (№54 көше)
* Қазына көшесі (№55 көше)
* Ақтүбек көшесі (№56 көше)
* Бесшатыр көшесі (№57 көше)
* Қ. Төлеков көшесі (№58 көше)
* М. Сүйесінов көшесі (№59 көше)
* Ағайынды Шәудіровтер көшесі (№60 көше)
* С. Зорбаев көшесі (№61 көше)
* Ақжайлау көшесі (№62 көше)
* Жолашар көшесі (№63 көше)
* Қызғалдақ көшесі (№64 көше)
* Қ. Қуанышбаев көшесі (№65 көше)
* Зеренді өткелі (№1 өткел)
* Дарабоз өткелі (№5 өткел)
* Сағырлы өткелі (№6 өткел)
* Тамшылы өткелі (№8 өткел)
* Алдияр өткелі (№9 өткел)
* Несібелі өткелі (№10 өткел)
* Жусан өткелі (№11 өткел)
* Үшарал өткелі (№12 өткел)
* №13, 37, 39, 52, 66 атаусыз көшелер
* №2-4, 7 атаусыз өткелдер
## «Атырау-2» ш/а
* Науан хазірет көшесі (№2 көше)
* №1, 3-6 атаусыз көшелер
## «Байтақ» ш/а
* 1 мамыр көшесі
* Жастар көшесі
* Қызылжар көшесі
* Ә. Шығанақов көшесі (№2 көше)
* Ш. Мұстафиев көшесі (№3 көше)
* №1, 4, 5, 7, 10, 20, 22 атаусыз көшелер
* №1-10 атаусыз өткелдер
## «Балықшы» шағын ауданы
* Х. Ақботин (бұр. Пищевиков, Пищевик) көшесі
* Ақбұлақ (Акбулакский) өткелі
* Алтын Орда (бұр. Портовая, Нәжімеденов) көшесі
* Б. Аманшин (бұр. Репин) өткелі
* Қ. Ахмедияров (бұр. А. Құнанбаев) көшесі
* М. Әшенов (бұр. Аральская) көшесі
* Б. Әшімов (бұр. Ферганская, Сүгірұлы) көшесі
* А. Байжігітова (бұр. Набережная Лермонтова) көшесі
* Бейбітшілік (бұр. Мир) даңғылы
* Білге қаған (бұр. Камышинский, Баймұханов) өткелі
* Х. Ғабдолова (бұр. Балыкшинская) көшесі
* У. Ғұбашев (бұр. Мукурский) өткелі
* С. Есова (бұр. Чуйский) өткелі
* Е. Жазықбаев (бұр. Чимкентский) өткелі
* Қ. Жүнісов (бұр. Спортивная) көшесі
* Т. Қалмұқанов (бұр. Енисейская) көшесі
* Ғ. Қожақаев (бұр. Кзыл-Аскерская) көшесі
* Ғ. Масалимов (бұр. Транспортный) көшесі
* Б. Момышұлы (бұр. Верхняя Перетаска) көшесі
* И. Полковников (бұр. Приуральная) көшесі
* Қ. Рысқұлбеков (бұр. Вишнёвый) өткелі
* Ж. Сарбөпеев (бұр. Рыбников) көшесі
* Сүйінбай жырау (бұр. Баутинский, Жұмабаев) өткелі
* Сығанақ (бұр. Наурыз) өткелі
* А. Таңқыбаев көшесі (бұр. Таскудукский өткелі)
* Тоныкөк өткелі (бұр. Жантайская, Нұрпейісова көшесі)
* Н. Хабиев (Құрылысшылар) көшесі
* Ш. Қалдаяқов (бұр. Ферганский) өткелі
* Шымкент (Чимкентская) көшесі
## «Береке» ш/а
* М. Әлімбаев көшесі (№1 көше)
* Ақсарай көшесі (№2 көше)
* Ә. Тәжібаев көшесі (№3 көше)
* Арна көшесі (№4 көше)
* Мұғалжар көшесі (№5 көше)
* Шамшырақ көшесі (№6 көше)
* Мұхит көшесі (№7 көше)
* Аманат көшесі (№9 көше)
* Қосы батыр көшесі (№10 көше)
* Ойсаз көшесі (№12 көше)
* Ә. Айқанов көшесі (№13 көше)
* Тұмарлы көшесі (№15 көше)
* №8, 11, 14, 16 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Водников-2» ш/а
* Нияз батыр көшесі (№2 көше)
* Райымбек батыр көшесі (№3 көше)
* Жасыбай батыр көшесі (№4 көше)
* Олжабай батыр көшесі (№5 көше)
* Сартай батыр көшесі (№6 көше)
* С. Сәдуақасұлы көшесі (№7 көше)
* С. Ниязбеков көшесі (№8 көше)
* Н. Төреқұлов көшесі (№9 көше)
* Н. Жақсыбаев көшесі (№10 көше)
* Н. Нұрмақов көшесі (№11 көше)
* Арасан көшесі (№12 көше)
* Құланкөл көшесі (№13 көше)
* Ақбиік көшесі (№14 көше)
* Айнакөл көшесі (№15 көше)
* Жосалы көшесі (№16 көше)
* №1, 17-31 атаусыз көшелер
* №1, 3 атаусыз өткелдер
## «Водников-3» ш/а
* О. Смағұлов көшесі
* Т. Ізтілеуов көшесі (№3 көше)
* №1, 2, 4-15 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Ет комбинаты» ш/а
* Ш. Жиенқұлова көшесі (№2 көше)
* Ж. Есембаев көшесі (№3 көше)
* К. Исмағұлов көшесі (№4 көше)
* С. Ыбыраев көшесі (№6 көше)
* Х. Ғаббасов көшесі (№7 көше)
* М. Жұмағалиев көшесі (№8 көше)
* Ғ. Ақкөшімов көшесі (№9 көше)
* С. Құрманбаев көшесі (№11 көше)
* №1, 5, 10 атаусыз көшелер
* №3 атаусыз өткел
## «Жұлдыз» ш/а
* С. Аманжолов көшесі (№1 көше)
* Қ. Сариев көшесі (№2 көше)
* Қ. Есенгенжин көшесі (№3 көше)
* А. Аюпов көшесі (№4 көше)
* Арыстанбаб көшесі (№5 көше)
* Ғ. Муханбедьяров көшесі (№6 көше)
* Қ. Ғайсин көшесі (№7 көше)
* О. Мадьяров көшесі (№8 көше)
* Т. Ислямов көшесі (№9 көше)
* Н. Рысқалиева көшесі (№10 көше)
* Қ. Жұмалиев көшесі (№11 көше)
* Д. Бірмағамбетов көшесі (№12 көше)
* Қ. Демешов көшесі (№13 көше)
* Томирис көшесі (№14 көше)
* Мөде қаған көшесі (№15 көше)
* Майқы би көшесі (№16 көше)
* Мұқали батыр көшесі (№17 көше)
* Жошы хан көшесі (№18 көше)
* Қ. Жандарбеков көшесі (№19 көше)
* Ж. Қарши көшесі (№20 көше)
* Ә. Ғабдуллин көшесі (№21 көше)
* Қ. Қалиев көшесі (№22 көше)
* Ұрыс хан көшесі (№23 көше)
* Асан қайғы көшесі (№24 көше)
* Тоқтамыс хан көшесі (№25 көше)
* Домалақ ана көшесі (№26 көше)
* Е. Көкіұлы көшесі (№27 көше)
* Мөңке би көшесі (№29 көше)
* Б. Бұлқышев көшесі (№32 көше)
* Қ. Досқалиев көшесі (№34 көше)
* М. Далмұқанов көшесі (№35 көше)
* Б. Орынбасаров көшесі (№36 көше)
* Ж. Басығариев көшесі (№41 көше)
* О. Қуанбаев көшесі (№42 көше)
* М. Чукеев көшесі (№43 көше)
* Т. Жауыров көшесі (№44 көше)
* Ш. Дауенов көшесі (№45 көше)
* З. Айдналиев көшесі (№46 көше)
* А. Енсегенов көшесі (№47 көше)
* Ш. Сарсенов көшесі (№48 көше)
* Т. Оразов көшесі (№49 көше)
* Қ. Кенжеғалиев көшесі (№50 көше)
* З. Шаданов көшесі (№51 көше)
* №28, 30, 31, 33, 37-40 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Жұлдыз-3» ш/а
* Ф. Ғалымжанұлы көшесі (№1 көше)
* Ә. Беркінов көшесі (№2 көше)
* Н. Сисеналиев көшесі (№3 көше)
* А. Байжанов көшесі (№5 көше)
* Ә. Бақтыбаев көшесі (№7 көше)
* Ж. Байсейтов көшесі (№9 көше)
* Қ. Мұхамбетов көшесі (№10 көше)
* Т. Телеубаев көшесі (№11 көше)
* Р. Сатыбалдиев көшесі (№12 көше)
* И. Көшеков көшесі (№16 көше)
* С. Мирмашев көшесі (№17 көше)
* С. Рсалиев көшесі (№18 көше)
* Әл-Фараби көшесі (№19 көше)
* А. Айғалиев көшесі (№21 көше)
* №4, 6, 8, 13-15, 20, 22-24 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Көкарна» ш/а
* Ә. Бекмағамбетов көшесі
* Орбұлақ көшесі
* Ғ. Нұрмашев көшесі (№4 көше)
* Қ. Ғабдоллаұлы көшесі (№7 көше)
* Ж. Ақбердиев көшесі (№8 көше)
* П. Хансұлтанов көшесі (№9 көше)
* Т. Бейбіталиев көшесі (№11 көше)
* Ж. Шақкөзов көшесі (№14 көше)
* Орақты батыр көшесі (№15 көше)
* Бөкенбай батыр көшесі (№17 көше)
* Төрткөл көшесі (№18 көше)
* Ағайынды Қашауовтар көшесі (№22 көше)
* Қапал батыр көшесі (№23 көше)
* №1-3, 5, 6, 10, 12, 13, 19-21, 23, 26, 27-32 атаусыз көшелер
* №1-17 атаусыз өткелдер
## «Көктем» ш/а
* К. Ескариев көшесі (№1 көше)
* Ж. Бисенғалиев көшесі (№2 көше)
* Ж. Бекмұханов көшесі (№4 көше)
* А. Шыныбаев көшесі (№5 көше)
* Ө. Қарымбаев көшесі (№6 көше)
* З. Истаев көшесі (№8 көше)
* Қ. Ахметов көшесі (№11 көше)
* Ж. Жангереев көшесі (№12 көше)
* С. Жұмаханов көшесі (№14 көше)
* Қ. Әділбеков көшесі (№15 көше)
* Ә. Бисенбиев көшесі (№16 көше)
* С. Айтжанов көшесі (№17 көше)
* Т. Қонжанбаев көшесі (№19 көше)
* №3, 7, 9, 10, 13, 18, 20-27 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Қайнар» ш/а
* Ж. Ермағамбетова көшесі (№1 көше)
* Қ. Ерғалиев көшесі (№2 көше)
* Е. Мұсағалиев көшесі (№3 көше)
* С. Ержанов көшесі (№4 көше)
* Ж. Бегалиев көшесі (№5 көше)
* С. Өтешев көшесі (№6 көше)
* Ә. Құрманғазиев көшесі (№7 көше)
* Т. Сағынаев көшесі (№8 көше)
* С. Матжанов көшесі (№9 көше)
* З. Сұлтанова көшесі (№12 көше)
* Берке хан көшесі (№13 көше)
* А. Бурбаев көшесі (№14 көше)
* Л. Мұхамбетов көшесі (№15 көше)
* Қазыбек би көшесі (№16 көше)
* Қ. Сармоллин көшесі (№18 көше)
* А. Кенжалиев көшесі (№19 көше)
* Ж. Құлмұханов көшесі (№20 көше)
* Қажымұхан көшесі (№22 көше)
* Б. Боқыбаев көшесі (№24 көше)
* М. Тынышбайұлы көшесі (№26 көше)
* Б. Өмірбаев көшесі (№27 көше)
* М. Марқабаев көшесі (№30 көше)
* Ә. Өтеғалиев көшесі (№32 көше)
* Д. Бабатайұлы көшесі (№34 көше)
* №11, 17, 21, 23, 25, 28, 29, 31, 33 атаусыз көшелер
## «Мирас» ш/а
* М. Мұсаев көшесі (№1 көше)
* І. Омаров (Бейбітшілік) көшесі (№2 көше)
* Х. Алтай (Мұнайшылар) көшесі (№3 көше)
* Сыпыра жырау көшесі (№4 көше)
* Кетбұға батыр көшесі (№5 көше)
* Жеңіс көшесі (№6 көше)
* І. Есенберлин (Қазанғап күйші) көшесі (№7 көше)
* Есбай күйші көшесі (№8 көше)
* Қашаған ақын көшесі (№9 көше)
* Қарасай батыр көшесі (№11 көше)
* Қобыланды батыр көшесі (№12 көше)
* Астана көшесі (№13 көше)
* Ұзақ күйші өткелі (№1 өткел)
* Жадыра өткелі (№2 өткел)
* Байдалы (Нарын) өткелі (№3 өткел)
* Шұғыла өткелі (№4 өткел)
* Жаңадария (Наурыз) өткелі (№5 өткел)
* Арай өткелі (№6 өткел)
* Бөкей хан көшесі
* Қ. Жұмалиев көшесі
* С. Көбеев (Сарайшық) көшесі
* З. Көшәлиев көшесі
* Ш. Қаржауов көшесі
* С. Қарынбаев көшесі
* А. Қоскелдиев көшесі
* А. Құнанбаев көшесі
* Қ. Мұңайтпасұлы көшесі
* Д. Рақышев (Төле би) өткелі
* Т. Рысқұлов көшесі
* А. Тоқсанбаев көшесі
* Төле би көшесі
* №10 атаусыз көше
* №7, 8 атаусыз өткелдер
## «Мұнайшы» т/а
* №1-15 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Мұнайшы» ш/а
* Қ. Мұхамедханов көшесі (№3 көше)
* №1, 2, 4-8 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Өрлеу» ш/а
* С. Қадыралиев көшесі (№1 көше)
* Қ. Үмбетияров көшесі (№2 көше)
* Б. Дәрібаев көшесі (№3 көше)
* Атамұра көшесі (№4 көше)
* О. Төлешев көшесі (№5 көше)
* Тұғырыл хан көшесі (№6 көше)
* Қ. Жұмиев көшесі (№7 көше)
* Қ. Жұлдызов көшесі (№8 көше)
* Қ. Рысқұлбеков көшесі (№9 көше)
* С. Алпатанов көшесі (№10 көше)
* Е. Өтеев көшесі (№11 көше)
* Е. Әзбергенов көшесі (№12 көше)
* Самұрық өткелі (№1 өткел)
* Қанағат өткелі (№2 өткел)
## «СМП-163» шағын ауданы
* Ә. Бөкейханов (бұр. Поливная) көшесі
* Х. Доспанова (бұр. Зелинский) көшесі
* Жасталап (бұр. Вильямс) көшесі
* С. Имашев (бұр. Коттеджная) көшесі
* Индербор (бұр. Виноградская) көшесі
* Күйші Ықылас (бұр. Подхозная) көшесі
* Қабыланбай батыр көшесі (№1 көше)
* К. Тимирязев көшесі
## Дереккөздер
## А
* Автобаза өткелі
* Автомобилист (Автомобилистов) өткелі
* Ағатай батыр (бұр. Курский) өткелі
* Адмирал Л. Владимирский көшесі
* Адырыс (бұр. Пушкин) өткелі
* Т. Айбергенов (бұр. Тихий) өткелі
* Академик Б. Жарбосынов (бұр. Первого Совдепа) көшесі
* Ақжол (бұр. Чайкина) өткелі
* Ақтамберді жырау (бұр. Красноармейский) өткелі
* Алпамыс батыр (бұр. Запорожский) өткелі
* Ы. Алтынсарин көшесі
* Арал (бұр. Западный) өткелі
* А. Афанасьев көшесі
* Ащысай (Ачисайский) өткелі
* Абай көшесі
* Азаттық даңғылы (бұр. Ленин көш.)
* Ш. Айманов (бұр. Чарский) өткелі
* Ж. Аймауытов (бұр. Кирпичный) өткелі
* Айша бибі (бұр. Можайский) көшесі
* Ақжал (бұр. Колхозный) тұйық көшесі
* Аққыстау (бұр. Первый) өткелі
* Ақсұңқар (бұр. Совхозная) көшесі
* Ақшағыл (бұр. Песчаный) өткелі
* К. Ақышев (бұр. Энгельс) өткелі
* Алатау (бұр. Алатауская) көшесі
* Алаш (бұр. Амурская) көшесі
* Алғабас (Алгабасский) өткелі
* Алмалы (бұр. Яблочный) өткелі
* Т. Амандосов (бұр. Акмолинская) көшесі
* Қ. Аманжолов (бұр. Глинка) көшесі
* Б. Аманшин (бұр. Комбинатская) көшесі
* Асау-Барақ көшесі (№1 көше)
* Астана (бұр. Зелёная) көшесі
* Ө. Атамбаев (бұр. Строительная) көшесі
## Ә
* Әбілхайыр хан даңғылы
* Әйтеке би (бұр. Орджоникидзе) көшесі
* Ө. Әлжанов (бұр. Новосёлов) көшесі
* Ғ. Әбдірахманов (бұр. Маяковский) көшесі
* Н. Әбуталиев (бұр. Новобогатинский) өткелі
* К. Әзірбаев (бұр. Доссорский) өткелі
* Ғ. Әліпов (бұр. Корпусная) көшесі
* Әнет баба (бұр. Поселковый) өткелі
* М. Әуезов даңғылы
### Б
* Байланысшылар (бұр. Связной) өткелі
* А. Байтұрсынов (бұр. Некрасов) көшесі
* С. Балғымбаев (бұр. Пугачёв) көшесі
* Бәйдібек би (бұр. Некрасов, Байтұрсынов) өткелі
* Бейбарыс даңғылы (бұр. Әлиев көш.)
* Қ. Бекқалиев (бұр. Д. Бедный) көшесі
* Береке (бұр. Петровский) көшесі
* Т. Бигелдинов (бұр. Авиаторов) көшесі
* Т. Бисекенов (бұр. Советский) өткелі
* Бурабай (бұр. Керченский) өткелі
* Т. Біләлов көшесі (бұр. Тракторный өткелі)
* Байкент (бұр. Алатау) өткелі
* М. Баймұханов көшесі
* Бақсай (Баксайский) өткелі
* М. Бақтыгереев (бұр. Свердлов) көшесі
* Балқаш (Балхашская) көшесі
* Баянауыл (бұр. Улкенкульский) тұйық көшесі
* Баянды (бұр. Усть-Каменогорская, Ахмедияров) көшесі
* Бейбарыс даңғылы (бұр. Осипенко, Сатыбалдиев көшесі)
* В. Белинский көшесі
* Ғ. Берғалиев көшесі
* Ғ. Берғалиев өткелі
* И. Берёзин (бұр. Садовая) көшесі
* Бестоғай (бұр. Блочная) көшесі
* Б. Бимағанов (бұр. Мичурин) көшесі
* А. Бисекенов (бұр. Бакинская) көшесі
* Е. Брусиловский (бұр. Крымская) көшесі
## В
* Н. Ватутин көшесі
* Волгоград (Волгоградская) көшесі
## Г
* Ю. Гагарин көшесі
* Т. Гогигашвили көшесі
* Н. Гоголь көшесі
* М. Горький көшесі
* А. Грибоедов көшесі
* Л. Гумилёв (бұр. Зыряновский) өткелі
* Гурьев (Гурьевская) көшесі
## Ғ
* З. Ғұмаров (бұр. Гословский) көшесі
## Д
* Ә. Дәулетов (бұр. Лебедев) көшесі
* Х. Досмұхамедов (бұр. Московская) көшесі
* Е. Досымов (бұр. Червяков) көшесі
* М. Дүйсенғалиев (бұр. Тобольский) өткелі
* С. Датов (бұр. Ленинградская) көшесі
* Ш. Дәулетов (бұр. Вагонная) көшесі
* Дендер (Индерская) көшесі
* С. Досмағамбетұлы (бұр. Правая Нижняя Перетаска) көшесі
* Ж. Досмұхамбетов (бұр. Тельман) көшесі
* Ж. Досмұхамедов (бұр. Дальний) өткелі
* Доссор (Доссорская) көшесі
* Достық (бұр. Дружба) көшесі
* М. Дулатов (бұр. Даргомыжский) көшесі
* М. Дулатов (бұр. Даргомыжский) өткелі
* С. Дүсіпов (бұр. Грозненская) көшесі
## Е
* Еділ (бұр. Черняховский) көшесі
* Ж. Елеуісов (бұр. Морозов) көшесі
* Ш. Еркінов (бұр. Производственная) көшесі
* Қ. Ерниязов (бұр. Тульская) көшесі
* Ертіс (Иртышский) өткелі
* Есбай күйші (бұр. Редутский) өткелі
* Есет би Қараұлы (бұр. Северная) көшесі
* Ескене (Искинская) көшесі
## Ж
* Ә. Жангелдин көшесі
* І. Жансүгіров (бұр. Фетисов) көшесі
* Жиделі (бұр. Мелиоративный) өткелі
* Ғ. Жұбанова (бұр. Мечников, Республика) өткелі
* Ж. Жабаев көшесі
* Ж. Жабаев өткелі
* Жалаңтөс батыр (бұр. Гайдар) көшесі
* Жанкент (бұр. Тупиковый) өткелі
* Жасөркен (бұр. Пархоменко) өткелі
* Желтоқсан (бұр. Павлодарская) көшесі
* Жидебай (бұр. Верхне-Садовый) өткелі
* Қ. Жұмағалиев (бұр. Кольцов) көшесі
## З
* Зайсан (Зайсанский) өткелі
* А. Затаевич (бұр. Темиртауский) өткелі
## И
* Игілік (бұр. Дзержинский) көшесі
* Ө. Исатаев (бұр. Товарищеская) көшесі
* М. Исенов (бұр. С. Разин) көшесі
## К
* Г. Карелин (бұр. Уловная) көшесі
* Келешек (бұр. Проточный) өткелі
* Кендірлі (бұр. Кирпичная) көшесі
* Керей хан (бұр. Заболотный) көшесі
* Н. Крупская көшесі
* Г. Канцев (бұр. Восточная) көшесі
* Каспий (бұр. Мангышлакский) өткелі
* Көкарна (бұр. Андижанская) көшесі
* Көктем (бұр. Весенний) өткелі
* Көшім (Кушумский) өткелі
* Күйші Байжұма (бұр. Паровозников) өткелі
* Күйші Түркеш (бұр. Пятый) өткелі
## Қ
* Қазанғап (бұр. Тамбовский) өткелі
* Қ. Қайсенов (бұр. Талдыкорганский) өткелі
* М. Қалимов (бұр. Прибойная) көшесі
* И. Қамешев (бұр. Арзамасский) өткелі
* Құлагер (бұр. Узкий) өткелі
* Б. Құлманов (бұр. Чапаев) көшесі
* Құрманғазы көшесі
* Ғ. Құрманғалиев (бұр. Уральская) көшесі
* Құспан молла (бұр. Самаркандская) көшесі
* Қабанбай батыр (бұр. Паровозников) көшесі
* З. Қабдолов (бұр. Говоров) даңғылы
* С. Қаженбаев (бұр. Типографская) көшесі
* Қамысты (бұр. Камышинский) өткелі
* Қарағаш (Карагачинский) өткелі
* Ұ. Қараманов (бұр. Мәметова) өткелі
* Қаратон (Каратонская) көшесі
* Қарашүңгіл (бұр. Таушинская) көшесі
* Қарқаралы (бұр. Хабаровский) өткелі
* С. Қарымсақов (бұр. ФЗО) көшесі
* Ә. Қашаубаев (бұр. Мунайлинская) көшесі
* Қиғаш (бұр. Кошевой) көшесі
* Н. Қобданов (бұр. Карагандинская) көшесі
* Қоғалы (бұр. Бауманцев) көшесі
* Қорқыт ата (бұр. Полевая) көшесі
* Қостанай (Кустанайская) көшесі
* Қосшағыл (Косчагылская) көшесі
* Р. Қошқарбаев (бұр. Вокзальный) өткелі
* Құлан (бұр. Красноводская) көшесі
* Құлсары (Кульсаринская) көшесі
* Құныскерей батыр (бұр. Грибоедов) өткелі
* Құрылысшы (бұр. Уильский) өткелі
* Құттығай батыр (бұр. Элеваторная) көшесі
## Л
* С. Лазо көшесі
* Ленинград (Ленинградский) өткелі
## М
* М. Мақатаев (бұр. Кутяков) көшесі
* Мерей (бұр. Баутин) өткелі
* И. Мечников көшесі
* Ә. Молдағұлова (бұр. Советская) көшесі
* М. Мөңкеұлы (бұр. Кудряшов) көшесі
* Мырзағали Қазірет (бұр. К. Маркс) көшесі
* Б. Майлин (бұр. Чехов) көшесі
* Манаш (бұр. Суворов) көшесі
* Қ. Мәмекұлы (бұр. 40 лет Пионеров) көшесі
* М. Мәметова (бұр. Пархоменко) көшесі
* С. Меңдешев (бұр. Куйбышев) көшесі
* Миялы (бұр. Лицевая) көшесі
* Ж. Молдағалиев (бұр. Молодая Гвардия) көшесі
* Молшылық (бұр. Нефтяников) көшесі
* Б. Момышұлы (бұр. Серго) көшесі
* С. Мұқанов көшесі
* С. Мұқашев көшесі
* Мұнайшы (бұр. Нефтепереработчиков) көшесі
* М. Мұсаев (бұр. Первомайский) өткелі
* Ш. Мұхтаров (бұр. Верхне-Садовая) көшесі
## Н
* Ж. Назарұлы (бұр. Фетисов) өткелі
* Нарын (бұр. Товарищеский) өткелі
* Ж. Нәжімеденов (бұр. Красноармейская) көшесі
* Х. Нәубетов (бұр. Баутин) көшесі
* Д. Нұрпейісова (бұр. Ойтальский) өткелі
* Б. Нысанбаев (бұр. Пролетарская) көшесі
* Ә. Науаи (бұр. Объединённая) көшесі
* М. Наурызалиев (бұр. Водозаборный) өткелі
* Наурыз (8 Март) көшесі
* Н. Неверев (бұр. Огородная) көшесі
* Несібе (бұр. Тверская) көшесі
* Ш. Ниязбеков (бұр. Хабаровская) көшесі
## О
* Одесса (Одесская) көшесі
* Ойыл (Уильская) көшесі
* Оқжетпес (бұр. Шестой) өткелі
* Н. Оңдасынов (бұр. Кавказская) көшесі
* Н. Островский көшесі
## Ө
* Н. Өтегенов (бұр. Тайманов) өткелі
* М. Өтемісов (бұр. Чкалов) көшесі
## П
* И. Панфилов көшесі
* Е. Полынин (бұр. Транспортная) көшесі
* А. Попов көшесі
* А. Пушкин көшесі
## С
* Сарайшық (бұр. Тракторная) көшесі
* Ә. Сәрсенбаев (бұр. Ворошилов) көшесі
* Қ. Сәтбаев даңғылы
* С. Сейфуллин (бұр. Чайкина) көшесі
* Б. Соқпақбаев (бұр. Авиаторов, Авиатор, Бигелдинов) өткелі
* Станция (Станционная) көшесі
* Студенттер (бұр. Пушкин) даңғылы
* Д. Сүйесінов (бұр. Московский) өткелі
* Сағыз (Сагизская) көшесі
* Ж. Садықов (бұр. Семипалатинская) көшесі
* Самұрық (бұр. Алтай) көшесі
* С. Сауырғалиев (бұр. Заполярная) көшесі
* Саябақ (бұр. Парковый) өткелі
* Свободный өткелі
* Севастополь (Севастопольская) көшесі
* Е. Серкебаев (бұр. Чехов, Майлин) өткелі
* Ғ. Сланов (бұр. Серов) көшесі
* Қ. Смағұлов (бұр. Набережная) көшесі
* Сороченко (Сорочинский) өткелі
* А. Стаханов көшесі
## Т
* Тайқазан (бұр. Пионерская, Пионер) көшесі
* И. Тайманов даңғылы
* Талас (бұр. Вагонный) өткелі
* Ж. Таңқыбаев (бұр. Киров) көшесі
* Ж. Таңқыбаев (бұр. Киров) өткелі
* Тастақ (Тастакский) өткелі
* Тастөбе (бұр. Красный Партизан) көшесі
* Тәттімбет күйші (бұр. Третий) өткелі
* Тәуекел хан (бұр. Поселковая) көшесі
* Теміржол (бұр. Железнодорожный) өткелі
* М. Темірханов (бұр. Железнодорожная) көшесі
* Теректі (бұр. Восточный) өткелі
* М. Тоқатов (бұр. Водников) көшесі
* М. Төлебаев көшесі
* Төртінші (бұр. Четвёртый) өткелі
* Тұмар ханша (бұр. Макатский) өткелі
* М. Тынышбаев (бұр. Новосельская) көшесі
* Н. Тілендиев көшесі
## У
* Ш. Уәлиханов көшесі
## Ұ
* Ұзынарал (бұр. Коммунарская) көшесі
## Ф
* Ю. Фролов (бұр. Матросов) көшесі
* М. Фрунзе көшесі
## Х
* Ғ. Хакимов (бұр. Приуральный) өткелі
* М. Халелов (бұр. Первомайская) көшесі
* В. Худин (бұр. Кондитерская) көшесі
## Ч
* П. Чайковский көшесі
## Ш
* Шалқар (Челкарская) көшесі
* Г. Шамин (бұр. Стадионная) көшесі
* Шаңырақ (бұр. Второй) өткелі
* Шарын (бұр. Верхне-Садовый) тұйық көшесі
* С. Шәкімов (бұр. Левая Нижняя Перетаска) көшесі
* Ә. Шәріпов көшесі
* Т. Шевченко көшесі
* М. Шолохов көшесі
* Ы. Шөреков (бұр. Раскова) көшесі
## Ы
* Ырыс (бұр. Фурманов) көшесі
## Э
* Элеватор өткелі
* Ф. Энгельс көшесі
## «Қара депо»
* Астрахань (Астраханская) көшесі
* Ақын Сара (бұр. Южный) өткелі
* Ақын Шернияз (бұр. Дорожный) өткелі
* Әнші Мәди (бұр. Пастбищный) өткелі
* Есім хан (бұр. Путейцев) өткелі
* Жиренше шешен (бұр. Грузовой) өткелі
* М. Жұмахметов көшесі
* Тереңөзек (Терен-Озекский) өткелі
* Шұбарқұдық (Шубаркудукский) өткелі
* Шұбартөбе (бұр. Вольный) өткелі
## «Мирный»
* Береке көшесі
* Мұнайлы (бұр. Ташкентская) көшесі
* Рауан (бұр. Ашхабадская) көшесі
## «Химиктер кенті»
* Алатау (бұр. Сырдарьинская) көшесі
* Бөгенбай батыр (бұр. Кызылординская) көшесі
* Елек (Илекская) көшесі
* Еңбекші (бұр. Силикатный) өткелі
* Қ. Есполов (бұр. Ярославская) көшесі
* Жайық (бұр. Речная) көшесі
* Жәнібек хан (бұр. Октябрьская) көшесі
* Жәңгір хан (бұр. Заводской) өткелі
* А. Жұбанов (бұр. Украинская) көшесі
* А. Жұмағазиев (бұр. Бухтарминская, Бухтарма) көшесі
* Көкшетау (Кокшетавская) көшесі
* Қазақстан (Казахстанский) өткелі
* Қашаған жырау (бұр. Силикатная) көшесі
* Д. Менделеев көшесі
* Ә. Нұршайықов (бұр. Казахстанская, Қазақстан) көшесі
* Сырдария (Сырдарьинский) өткелі
* Тәуке хан (бұр. Молодёжная) көшесі
* Шаған (Шаганская) көшесі
* Шалкиіз жырау (бұр. Орская) көшесі
* Ж. Шаяхметов (бұр. Осенний) өткелі
## «Ардагер» ш/а
* Х. Асанов көшесі (№1 көше)
* Т. Досқанов көшесі (№3 көше)
* Айтуар би көшесі (№5 көше)
* Ж. Баласағұн көшесі (№7 көше)
* №2, 4, 6, 8 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Ата мұра» (Әлиев-Құрманғазы) ш/а
* №2-4, 6-8, 10 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Атырау» ш/а
* Л. Хамиди көшесі (№1 көше)
* Қ. Рысмағамбетов көшесі (№2 көше)
* Бекарыс көшесі (№3 көше)
* Қ. Есембаев көшесі (№4 көше)
* Н. Шманов көшесі (№5 көше)
* Е. Дүтбаев көшесі (№6 көше)
* Ақарыс көшесі (№7 көше)
* Жанарыс көшесі (№8 көше)
* К. Құспанов көшесі (№9 көше)
* Е. Биғалиев көшесі (№10 көше)
* Байбақты ата көшесі (№11 көше)
* Дидар көшесі (№12 көше)
* М. Жұмағазиев көшесі (№14 көше)
* Жібек жолы көшесі (№15 көше)
* Ақдала көшесі (№16 көше)
* М. Шоқай көшесі (№17 көше)
* Алтынемел көшесі (№18 көше)
* Дендер көшесі (№19 көше)
* А. Нұрғалиев көшесі (№20 көше)
* Нұрлыжол көшесі (№21 көше)
* Өрнек көшесі (№22 көше)
* Айнабұлақ көшесі (№23 көше)
* Б. Тәжібаев көшесі (№24 көше)
* Өлке көшесі (№25 көше)
* С. Қағазов көшесі (№26 көше)
* Бурабай көшесі (№29 көше)
* Т. Нысанов көшесі (№30 көше)
* Жалтыр көшесі (№31 көше)
* Серпер көшесі (№32 көше)
* Ойқала көшесі (№33 көше)
* Байқоңыр көшесі (№34 көше)
* Ақсеңгір көшесі (№35 көше)
* Ақкөл көшесі (№36 көше)
* Мыңбұлақ көшесі (№38 көше)
* М. Қашқари көшесі (№41 көше)
* Тарбағатай көшесі (№42 көше)
* Ұшан көшесі (№43 көше)
* Таңсамалы көшесі (№44 көше)
* Сайрам көшесі (№45 көше)
* Толағай көшесі (№46 көше)
* Медеу көшесі (№47 көше)
* Шалғын көшесі (№48 көше)
* Дәстүр көшесі (№49 көше)
* Ақбөкен көшесі (№50 көше)
* Талдыбұлақ көшесі (№51 көше)
* Шаттық көшесі (№53 көше)
* Кемер көшесі (№54 көше)
* Қазына көшесі (№55 көше)
* Ақтүбек көшесі (№56 көше)
* Бесшатыр көшесі (№57 көше)
* Қ. Төлеков көшесі (№58 көше)
* М. Сүйесінов көшесі (№59 көше)
* Ағайынды Шәудіровтер көшесі (№60 көше)
* С. Зорбаев көшесі (№61 көше)
* Ақжайлау көшесі (№62 көше)
* Жолашар көшесі (№63 көше)
* Қызғалдақ көшесі (№64 көше)
* Қ. Қуанышбаев көшесі (№65 көше)
* Зеренді өткелі (№1 өткел)
* Дарабоз өткелі (№5 өткел)
* Сағырлы өткелі (№6 өткел)
* Тамшылы өткелі (№8 өткел)
* Алдияр өткелі (№9 өткел)
* Несібелі өткелі (№10 өткел)
* Жусан өткелі (№11 өткел)
* Үшарал өткелі (№12 өткел)
* №13, 37, 39, 52, 66 атаусыз көшелер
* №2-4, 7 атаусыз өткелдер
## «Атырау-2» ш/а
* Науан хазірет көшесі (№2 көше)
* №1, 3-6 атаусыз көшелер
## «Байтақ» ш/а
* 1 мамыр көшесі
* Жастар көшесі
* Қызылжар көшесі
* Ә. Шығанақов көшесі (№2 көше)
* Ш. Мұстафиев көшесі (№3 көше)
* №1, 4, 5, 7, 10, 20, 22 атаусыз көшелер
* №1-10 атаусыз өткелдер
## «Балықшы» шағын ауданы
* Х. Ақботин (бұр. Пищевиков, Пищевик) көшесі
* Ақбұлақ (Акбулакский) өткелі
* Алтын Орда (бұр. Портовая, Нәжімеденов) көшесі
* Б. Аманшин (бұр. Репин) өткелі
* Қ. Ахмедияров (бұр. А. Құнанбаев) көшесі
* М. Әшенов (бұр. Аральская) көшесі
* Б. Әшімов (бұр. Ферганская, Сүгірұлы) көшесі
* А. Байжігітова (бұр. Набережная Лермонтова) көшесі
* Бейбітшілік (бұр. Мир) даңғылы
* Білге қаған (бұр. Камышинский, Баймұханов) өткелі
* Х. Ғабдолова (бұр. Балыкшинская) көшесі
* У. Ғұбашев (бұр. Мукурский) өткелі
* С. Есова (бұр. Чуйский) өткелі
* Е. Жазықбаев (бұр. Чимкентский) өткелі
* Қ. Жүнісов (бұр. Спортивная) көшесі
* Т. Қалмұқанов (бұр. Енисейская) көшесі
* Ғ. Қожақаев (бұр. Кзыл-Аскерская) көшесі
* Ғ. Масалимов (бұр. Транспортный) көшесі
* Б. Момышұлы (бұр. Верхняя Перетаска) көшесі
* И. Полковников (бұр. Приуральная) көшесі
* Қ. Рысқұлбеков (бұр. Вишнёвый) өткелі
* Ж. Сарбөпеев (бұр. Рыбников) көшесі
* Сүйінбай жырау (бұр. Баутинский, Жұмабаев) өткелі
* Сығанақ (бұр. Наурыз) өткелі
* А. Таңқыбаев көшесі (бұр. Таскудукский өткелі)
* Тоныкөк өткелі (бұр. Жантайская, Нұрпейісова көшесі)
* Н. Хабиев (Құрылысшылар) көшесі
* Ш. Қалдаяқов (бұр. Ферганский) өткелі
* Шымкент (Чимкентская) көшесі
## «Береке» ш/а
* М. Әлімбаев көшесі (№1 көше)
* Ақсарай көшесі (№2 көше)
* Ә. Тәжібаев көшесі (№3 көше)
* Арна көшесі (№4 көше)
* Мұғалжар көшесі (№5 көше)
* Шамшырақ көшесі (№6 көше)
* Мұхит көшесі (№7 көше)
* Аманат көшесі (№9 көше)
* Қосы батыр көшесі (№10 көше)
* Ойсаз көшесі (№12 көше)
* Ә. Айқанов көшесі (№13 көше)
* Тұмарлы көшесі (№15 көше)
* №8, 11, 14, 16 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Водников-2» ш/а
* Нияз батыр көшесі (№2 көше)
* Райымбек батыр көшесі (№3 көше)
* Жасыбай батыр көшесі (№4 көше)
* Олжабай батыр көшесі (№5 көше)
* Сартай батыр көшесі (№6 көше)
* С. Сәдуақасұлы көшесі (№7 көше)
* С. Ниязбеков көшесі (№8 көше)
* Н. Төреқұлов көшесі (№9 көше)
* Н. Жақсыбаев көшесі (№10 көше)
* Н. Нұрмақов көшесі (№11 көше)
* Арасан көшесі (№12 көше)
* Құланкөл көшесі (№13 көше)
* Ақбиік көшесі (№14 көше)
* Айнакөл көшесі (№15 көше)
* Жосалы көшесі (№16 көше)
* №1, 17-31 атаусыз көшелер
* №1, 3 атаусыз өткелдер
## «Водников-3» ш/а
* О. Смағұлов көшесі
* Т. Ізтілеуов көшесі (№3 көше)
* №1, 2, 4-15 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Ет комбинаты» ш/а
* Ш. Жиенқұлова көшесі (№2 көше)
* Ж. Есембаев көшесі (№3 көше)
* К. Исмағұлов көшесі (№4 көше)
* С. Ыбыраев көшесі (№6 көше)
* Х. Ғаббасов көшесі (№7 көше)
* М. Жұмағалиев көшесі (№8 көше)
* Ғ. Ақкөшімов көшесі (№9 көше)
* С. Құрманбаев көшесі (№11 көше)
* №1, 5, 10 атаусыз көшелер
* №3 атаусыз өткел
## «Жұлдыз» ш/а
* С. Аманжолов көшесі (№1 көше)
* Қ. Сариев көшесі (№2 көше)
* Қ. Есенгенжин көшесі (№3 көше)
* А. Аюпов көшесі (№4 көше)
* Арыстанбаб көшесі (№5 көше)
* Ғ. Муханбедьяров көшесі (№6 көше)
* Қ. Ғайсин көшесі (№7 көше)
* О. Мадьяров көшесі (№8 көше)
* Т. Ислямов көшесі (№9 көше)
* Н. Рысқалиева көшесі (№10 көше)
* Қ. Жұмалиев көшесі (№11 көше)
* Д. Бірмағамбетов көшесі (№12 көше)
* Қ. Демешов көшесі (№13 көше)
* Томирис көшесі (№14 көше)
* Мөде қаған көшесі (№15 көше)
* Майқы би көшесі (№16 көше)
* Мұқали батыр көшесі (№17 көше)
* Жошы хан көшесі (№18 көше)
* Қ. Жандарбеков көшесі (№19 көше)
* Ж. Қарши көшесі (№20 көше)
* Ә. Ғабдуллин көшесі (№21 көше)
* Қ. Қалиев көшесі (№22 көше)
* Ұрыс хан көшесі (№23 көше)
* Асан қайғы көшесі (№24 көше)
* Тоқтамыс хан көшесі (№25 көше)
* Домалақ ана көшесі (№26 көше)
* Е. Көкіұлы көшесі (№27 көше)
* Мөңке би көшесі (№29 көше)
* Б. Бұлқышев көшесі (№32 көше)
* Қ. Досқалиев көшесі (№34 көше)
* М. Далмұқанов көшесі (№35 көше)
* Б. Орынбасаров көшесі (№36 көше)
* Ж. Басығариев көшесі (№41 көше)
* О. Қуанбаев көшесі (№42 көше)
* М. Чукеев көшесі (№43 көше)
* Т. Жауыров көшесі (№44 көше)
* Ш. Дауенов көшесі (№45 көше)
* З. Айдналиев көшесі (№46 көше)
* А. Енсегенов көшесі (№47 көше)
* Ш. Сарсенов көшесі (№48 көше)
* Т. Оразов көшесі (№49 көше)
* Қ. Кенжеғалиев көшесі (№50 көше)
* З. Шаданов көшесі (№51 көше)
* №28, 30, 31, 33, 37-40 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Жұлдыз-3» ш/а
* Ф. Ғалымжанұлы көшесі (№1 көше)
* Ә. Беркінов көшесі (№2 көше)
* Н. Сисеналиев көшесі (№3 көше)
* А. Байжанов көшесі (№5 көше)
* Ә. Бақтыбаев көшесі (№7 көше)
* Ж. Байсейтов көшесі (№9 көше)
* Қ. Мұхамбетов көшесі (№10 көше)
* Т. Телеубаев көшесі (№11 көше)
* Р. Сатыбалдиев көшесі (№12 көше)
* И. Көшеков көшесі (№16 көше)
* С. Мирмашев көшесі (№17 көше)
* С. Рсалиев көшесі (№18 көше)
* Әл-Фараби көшесі (№19 көше)
* А. Айғалиев көшесі (№21 көше)
* №4, 6, 8, 13-15, 20, 22-24 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Көкарна» ш/а
* Ә. Бекмағамбетов көшесі
* Орбұлақ көшесі
* Ғ. Нұрмашев көшесі (№4 көше)
* Қ. Ғабдоллаұлы көшесі (№7 көше)
* Ж. Ақбердиев көшесі (№8 көше)
* П. Хансұлтанов көшесі (№9 көше)
* Т. Бейбіталиев көшесі (№11 көше)
* Ж. Шақкөзов көшесі (№14 көше)
* Орақты батыр көшесі (№15 көше)
* Бөкенбай батыр көшесі (№17 көше)
* Төрткөл көшесі (№18 көше)
* Ағайынды Қашауовтар көшесі (№22 көше)
* Қапал батыр көшесі (№23 көше)
* №1-3, 5, 6, 10, 12, 13, 19-21, 23, 26, 27-32 атаусыз көшелер
* №1-17 атаусыз өткелдер
## «Көктем» ш/а
* К. Ескариев көшесі (№1 көше)
* Ж. Бисенғалиев көшесі (№2 көше)
* Ж. Бекмұханов көшесі (№4 көше)
* А. Шыныбаев көшесі (№5 көше)
* Ө. Қарымбаев көшесі (№6 көше)
* З. Истаев көшесі (№8 көше)
* Қ. Ахметов көшесі (№11 көше)
* Ж. Жангереев көшесі (№12 көше)
* С. Жұмаханов көшесі (№14 көше)
* Қ. Әділбеков көшесі (№15 көше)
* Ә. Бисенбиев көшесі (№16 көше)
* С. Айтжанов көшесі (№17 көше)
* Т. Қонжанбаев көшесі (№19 көше)
* №3, 7, 9, 10, 13, 18, 20-27 атаусыз көшелер
* №1-3 атаусыз өткелдер
## «Қайнар» ш/а
* Ж. Ермағамбетова көшесі (№1 көше)
* Қ. Ерғалиев көшесі (№2 көше)
* Е. Мұсағалиев көшесі (№3 көше)
* С. Ержанов көшесі (№4 көше)
* Ж. Бегалиев көшесі (№5 көше)
* С. Өтешев көшесі (№6 көше)
* Ә. Құрманғазиев көшесі (№7 көше)
* Т. Сағынаев көшесі (№8 көше)
* С. Матжанов көшесі (№9 көше)
* З. Сұлтанова көшесі (№12 көше)
* Берке хан көшесі (№13 көше)
* А. Бурбаев көшесі (№14 көше)
* Л. Мұхамбетов көшесі (№15 көше)
* Қазыбек би көшесі (№16 көше)
* Қ. Сармоллин көшесі (№18 көше)
* А. Кенжалиев көшесі (№19 көше)
* Ж. Құлмұханов көшесі (№20 көше)
* Қажымұхан көшесі (№22 көше)
* Б. Боқыбаев көшесі (№24 көше)
* М. Тынышбайұлы көшесі (№26 көше)
* Б. Өмірбаев көшесі (№27 көше)
* М. Марқабаев көшесі (№30 көше)
* Ә. Өтеғалиев көшесі (№32 көше)
* Д. Бабатайұлы көшесі (№34 көше)
* №11, 17, 21, 23, 25, 28, 29, 31, 33 атаусыз көшелер
## «Мирас» ш/а
* М. Мұсаев көшесі (№1 көше)
* І. Омаров (Бейбітшілік) көшесі (№2 көше)
* Х. Алтай (Мұнайшылар) көшесі (№3 көше)
* Сыпыра жырау көшесі (№4 көше)
* Кетбұға батыр көшесі (№5 көше)
* Жеңіс көшесі (№6 көше)
* І. Есенберлин (Қазанғап күйші) көшесі (№7 көше)
* Есбай күйші көшесі (№8 көше)
* Қашаған ақын көшесі (№9 көше)
* Қарасай батыр көшесі (№11 көше)
* Қобыланды батыр көшесі (№12 көше)
* Астана көшесі (№13 көше)
* Ұзақ күйші өткелі (№1 өткел)
* Жадыра өткелі (№2 өткел)
* Байдалы (Нарын) өткелі (№3 өткел)
* Шұғыла өткелі (№4 өткел)
* Жаңадария (Наурыз) өткелі (№5 өткел)
* Арай өткелі (№6 өткел)
* Бөкей хан көшесі
* Қ. Жұмалиев көшесі
* С. Көбеев (Сарайшық) көшесі
* З. Көшәлиев көшесі
* Ш. Қаржауов көшесі
* С. Қарынбаев көшесі
* А. Қоскелдиев көшесі
* А. Құнанбаев көшесі
* Қ. Мұңайтпасұлы көшесі
* Д. Рақышев (Төле би) өткелі
* Т. Рысқұлов көшесі
* А. Тоқсанбаев көшесі
* Төле би көшесі
* №10 атаусыз көше
* №7, 8 атаусыз өткелдер
## «Мұнайшы» т/а
* №1-15 атаусыз көшелер
* №1, 2 атаусыз өткелдер
## «Мұнайшы» ш/а
* Қ. Мұхамедханов көшесі (№3 көше)
* №1, 2, 4-8 атаусыз көшелер
* №1 атаусыз өткел
## «Өрлеу» ш/а
* С. Қадыралиев көшесі (№1 көше)
* Қ. Үмбетияров көшесі (№2 көше)
* Б. Дәрібаев көшесі (№3 көше)
* Атамұра көшесі (№4 көше)
* О. Төлешев көшесі (№5 көше)
* Тұғырыл хан көшесі (№6 көше)
* Қ. Жұмиев көшесі (№7 көше)
* Қ. Жұлдызов көшесі (№8 көше)
* Қ. Рысқұлбеков көшесі (№9 көше)
* С. Алпатанов көшесі (№10 көше)
* Е. Өтеев көшесі (№11 көше)
* Е. Әзбергенов көшесі (№12 көше)
* Самұрық өткелі (№1 өткел)
* Қанағат өткелі (№2 өткел)
## «СМП-163» шағын ауданы
* Ә. Бөкейханов (бұр. Поливная) көшесі
* Х. Доспанова (бұр. Зелинский) көшесі
* Жасталап (бұр. Вильямс) көшесі
* С. Имашев (бұр. Коттеджная) көшесі
* Индербор (бұр. Виноградская) көшесі
* Күйші Ықылас (бұр. Подхозная) көшесі
* Қабыланбай батыр көшесі (№1 көше)
* К. Тимирязев көшесі
## Дереккөздер |
Телеңгіттер (теленгет, теленет, өз атауы -теленут ) — Ресейдегі түркі тілдес халықтар. Жалпы саны 3,7 мың адам, оның ішінде 3,6 мың адам Алтай Республикасында (2010 ж., халық санағы), көптеген теленгиттер санақта өздерін алтайлықтар деп көрсетеді.
## Қоныстану аймағы
Қоныстану аймағы – Алтай өлкесі, Ұлаған және Қош-Ағаш аудандары. Жалпы, орыс телеңгіттерінің мекендеген аумағы Алтайдың тау жоталарымен қоршалған Шу даласы деп аталады. Ұлттың аз бөлігі Қазақстанда, Қытайда және Моңғолияда тұрады.Ресейдегі телеңгіттердің саны 2400 адамды құрайды, бірақ ұлттық федерацияның бағалауы бойынша олардың саны әлдеқайда көп - шамамен 15 000 адам. Алтай Республикасындағы негізгі мекендеу орындары:
* Ұлаған ауылы – 510 адам
* Балықтуюл ауылы – 394 адам
* Балықшы ауылы – 305 адам
* Саратан ауылы – 232 адам
* Коо ауылы – 191 адам
* Язула ауылы – 105 адам
Қош-Ағаш өңірінде телеңгіттер қазақтармен бірге тұрады, бұл олардың мәдени, саяси және экономикалық жағдайына әсер етуде. Телеңгіттер арасындағы көптеген саяси және мәдени бастамаларда саны мен аймақтағы саяси ықпалы жылдан-жылға артып келе жатқан қазақ көршілерінің жағдайы ескерілуде.
## Тілі
Олар алтай тілінің түркі тобының қыпшақ тармағына жататын алтай тілінің теленгит диалектісінде сөйлейді. Орыс тілі кең тараған. Жазуы 19 ғасырда орыс әліпбиі мен алтай-кижи диалектісі негізінде жасалған.
## Діні
Сенушілердің көпшілігі православиелік. Телеңгіттер әлі күнге дейін дәстүрлі рәсімдерді - үйлену тойы мен жерлеуді ұстанады. Дүниетанымда табиғи күштердіңң, тау, тайга қожайындарының, бұлақтардың иелерінің ежелгі бейнелері, сондай-ақ жан мен рухтар туралы түсініктер мен отбасылық және рулық қамқоршылардың бейнелері елеулі рөл атқарады.Мұрагерлік шамандар институты өз маңызын сақтап, шамандық атрибуттарды дайындау практикасы жалғасуда. 1980 жылдардан бастап телеңгіттер арасында православиенің қайта жаңғыруы жүріп жатыр.
## Этимологиясы және тарихы
Телеңгіт этносы дамудың күрделі жолынан өтті. Ұзақ уақыт бойы телеңгіт жерлері төрт мемлекеттің — Ресей, Қазақстан, Моңғолия және Қытайдың қазіргі аумағында орналасқан Жоңғар хандығының құрамында болды. Ал XVIII ғасырдың аяғында телеңгіттердің екі мемлекеттің протекторатында бола отырып, Ресейге де, Қытайға да алым (ясак) төледі.
«Телеңгіт» этнонимі алғаш рет теле тайпалары арасында алғашқы Түркі қағанаты (VI — VII ғасырдың ортасы) туралы қытай шежіресінде кездеседі "Теле" тайпалық атауының шығу тегі скиф, Пазырық дәуіріне жатады және ғұн, түркітілдес ортада "динлин" этнонимінің — Оңтүстік Сібірдің иран тілді халықтарының бірінің атауының өзгеру мүмкіндігімен байланысты. VI ғасырдың ортасынан бастап Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдің аумағында екі этномәдени қауымдастық – бірінші және екінші түркі қағанаттарын құрған түрік-тугю және оларға бағынышты түрік-теле құрылды.
Көне түркі дәуіріндегі теле этнонимдерінің ішінде бүгінгі күнге жеткендері онша көп емес. Хэйхо (вэйхо) – ұйғырлар, 745-840 жж. Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірді басқарған, қазір Қытайдың батысында шоғырланып, ШҰАР-ды құрайды. Сол кездегі тек екі этноним халық атаулары ретінде дәл сақталған - бұл тубалар (тубалары) және телеңгіттер, ал олардың екеуінің де тасымалдаушылары Алтай тауларында, бірі солтүстікте, екіншісінде тұрады.
IV-V ғасырларда олар қытайлармен және моңғолдармен қақтығысқа түсіп, олармен одақтас бірлестіктер құрды, ал VI ғасырда олар Шығыс Түркі қағанатының ықпалына түсті.Содан кейін хан Чеби XVIII ғасырға дейін созылған тәуелсіз Телеск княздігін құрды. Телеңгіттер көшпелі өмір салтын жалғастырды. Оларға Обь, тау етегі және таулы Алтайдың екі жағында кең аумақ берілді.
## Кәсібі
Телеңгіттердің дәстүрлі шаруашылық кәсібі – жыл бойы мал жаюға негізделген мал шаруашылығы. Жазда мал өзен аңғарларында, көктемде және күзде тау етегіндегі дала жайылымдарында, қыста - биік таулы үстірттерде жайылады. Телеңгіттер қодас, түйе, жылқы, сиыр, қой, ешкі өсірді. Жылқы шаруашылықта маңызды рөл атқарды, оған телеңгіттер "адам қанаттары"деп құрметпен қарады.Телеңгіттер арасында аңшылық, шаруашылықтың екінші маңызды түрі болды. Олардың аңшылық саяхаты терісі бағалы аңдарға бағытталған.
## Өмір салты
* Отбасы, неке, әдет-ғұрыптары
Телеңгіттер үшін қандай да бір руға (сеок) жататындығы әрдайым маңызды болды. Бүгінгі таңда барлығы 18 сеок бар. Рулық қарым-қатынас отбасылық-некелік байланыстарды анықтайды.Телеңгіттер қалыңдықтың жасауы (энчи) және қалың мал(бодо) беру дәстүрін қабылдаған. Тувалықтар қалыңдықтың әкесіне сыйлық сыйласа, телеңгіттер анасына сыйлық береді.
Телеңгіттер әртүрлі конфессиялар мен нанымдарды ұстанушылар болған, сондықтан оларда жерлеудің әртүрлі түрлері болған. Жалпы христиан канондары бойынша жерлеу - салыстырмалы түрде кейінірек келген құбылыс. Басқа бір түрі көне қорғандардың үйінділерінде жылқымен бірге жерлеу дәстүрі болды. Жерлеудің бұл түрі басым болды, бірақ мәйітті өртеу де қолданылды. Жерлеуге бақсының қатысуы қажет деп саналды, ол қайтыс болған адамның жанын ата-бабалар еліне алып барады деген ұғым бар.
Телеңгіттердің дәстүрлі жартылай көшпелі тұрмысы күні бүгінге дейін сақталған. Кеңес заманында да балаларды ауылшаруашылық жұмыстарына мектептен алып кететін. Бұл халық аңшылық пен мал шаруашылығымен күн кешкен қиын 90-шы жылдардан аман өтуге мүмкіндік берді.Бүгінгі таңда тек өмір салты ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірде ежелгі дәстүрлер мен рәсімдер, этникалық көрністері сақталған. Мұнда әлі күнге дейін көне киімдер тігіліп, балаларына бай фольклорды жеткізуде. Халықтық киім мерекелік, беделді болып саналады.
* Мекен-жәйі
Телеңгіттердің тұрғын үйлері уақытша (жазғы тұрақтарда) және тұрақты (қазіргі тұрақты елді мекендерде) болып табылады. Көшпелі тұрмыс нысанының басым болуына байланысты теленгиттердің дәстүрлі тұрғын үйі киізбен немесе қайың қабығымен қапталған киіз үй болды. ХХ ғасырдың басында бес немесе алты бұрышты ағаш кесінділерінен дәстүрлі дөңгелек киіз үй тәрізді құрылыстар болды. Тұрғын үйдің ортасында ошақ орнатылған, әйелдер оң жақта, ерлер қарсы жақта орналасты.
Дәстүрлі және заманауи тұрғын үйлерді жобалауда өрнекті киіздер әлі де қолданылуда, олардың жасау техникасы телеңгіттерде әлі де сақталған.
* Дәстүрлі киімдері
Оңтүстік сібір үлгісіндегі телеңгіт әйелдер тоны оңтүстік алтайлықтарға, буряттарға және тофаларға тән. Телеңгіттердің жазғы киімдері бір-біріне ұқсайтын каптал және чедек болды. Әйелдер киімі әшекейлермен толықтырылды, олар тұмар қызметін атқарды. Белдікке былғарыдан немесе матадан тігілген, екі жағы кестемен әшекейленген әсем дорба (калта) тағылды. Әйелдердің темекі шегетін түтіктері (канза) ерекше әсемдікпен және өзіндік ерекшелігімен жасалған.Дәстүрлі бас киімдер үй жануарларының терісі мен жабайы аңдардың терісінен жасалған қатты конус тәрізді төбесі бар қалпақшалар болды. Дәстүрлі әйелдер бас киімдері әлі де бар болса, ерлердің бас киімдері қолданыстан шығып жатыр.
* Дәстүрлі тағамдары
Телеңгіттер ет, сүт, көкөніс тағамдарын тұтынды. Тамақтың негізін үй және жабайы жануарлардың еті құрады. Ет өнімдерін өңдеу және консервілеу әдістері өте ерекше және көршілес халықтардан алынбаған. Сүт тағамдары тек өңделген күйде тұтынылды, қышқыл сүт және одан алынған әртүрлі өнімдер (сүзбе, май, ірімшік т.б.). Көкөніс тағамы дәнді дақылдардан (арпа, бидай, тары) және жабайы жеуге жарамды өсімдіктерден дайындалды.
## Дереккөздер |
Саларлар — (өз атауы - салар, салыр), Қытайдағы түркі тілдес халықтар. Синьхуа-Салар автономиялық уезінде және Цинхай өлкесінің басқа аудандарында, сонымен қатар Гансу және Шыңжаң провинцияларфында тұрады.Жалпы саны 130,6 мың адам. (2010, халық санағы).
## Тілі
Олар салар тілінде сөйлейді.Тілдері түрік немесе өзбек тіліне бұлыңғыр түрде ұқсайды, өздерінің жазба тілі жоқ, сондықтан мұнда кез келген нәрсені жазу үшін қытай таңбалары қолданылады.Саларлардың көпшілігі екі тілде сөйлейді, оған ғасырлар бойы қытайлықтармен бірге өмір сүру әсер етуде.
## Діні
Дінге сенетіндер сүнниттік мұсылмандар, аз бөлігі тибет буддизмін ұстанады.
## Тарихы
Саларлар оғыз тайпасының ұрпақтары болып саналады. Өз аңыздарына қарағанда, олардың ата-бабалары орта ғасырларда (XIV ғ.) Самарқандтан Қытайдың Цинхай провинциясының шығыс бөлігіне көшіп, Сюнхуа аймағына қоныстанған. Олар қыпшақ, кейінірек қытай, моңғол және ішінара тибет ықпалын бастан кешірді.Маньчжур Цинь әулеті тұсында (1644–1911) саларлар ислам дінін ұстанғандықтан түрлі қуғын-сүргінге ұшырағаны белгілі. Содан кейін көптеген саларлар империялық әскерлермен қақтығыстарда қаза тапты.
Қытай Халық Республикасы кезінде саларлардың жағдайы жақсарды. 1954 жылы Сюнхуа салар ұлтының автономиялық округі мәртебесін алды, ал 1980 жылы Ганьсу провинциясында Джишишань-Баоань-Дунсян-Салар автономиялық округі құрылды. Қытайдың ірі қалаларында салярлар әдетте хуэй мұсылмандарымен бірге бөлек кварталдарда тұрады және негізінен сауда немесе мейрамхана бизнесімен айналысады.
## Кәсібі
Саларлардың басым бөлігі ауыл шаруашылығымен айналысады. Бидай, арпа, сұлы, қарақұмық т.б. егеді. Дәнді ежелден қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша әдетте әйелдер себеді. Үй шаруашылығында саларлар қой, сиыр, өгіз, жылқы, қашыр, есек өсіреді. Қой жүнінен мата тоқылады. Салдардың әр ауласында дерлік бау-бақша бар, бақшада алмұрт, жүзім, жаңғақтар, картоп, қауын, қарбыз, бұрыш өсіреді.
Мынта ауылының маңында, халық ағаш ұсталығымен айналысады. Ағаштарды өзен салаларымен ағызып, төрт ескекті жалпақ түбі бар қайықтармен тасымалдайды.Қолөнерден ұсталық, керамика, етікшілік, ұн тарту және т.б. дамыған.
## Өмір салты
Отбасы көбінесе шағын, қоғамдық ұйымның дәстүрлері сақталған. Неке патрилокальды.Халықтың әдет-ғұрыптары түркі-мұсылмандық ортақ сипатқа ие болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Үйлену тойы бірнеше кезеңдерден тұрады: күйеу жігіттің ата-анасы қалыңдықтың ата-анасына құда жібереді, егер қалыңдықтың ата-анасы одан әрі келіссөздер жүргізуге келіссе, күйеу жігіттің ата-анасы сол құдалармен бірге сырға немесе бір пакет шай жібереді. Егер сыйлықтар қабылданса, бұл қалыңдықтың ата-анасы қызын үйлендіруге келісетінін білдіреді. Күйеу жігіттің ата-анасы байлығына қарай қалыңдықтың отбасына келін түсірушімен бірге материалдық сыйақылар (михыр) жібереді, той күні белгіленді. Үйлену тойлары көбінесе күзде, егін жинаудан кейін ұйымдастырылады және бірнеше күн бойы жалғасады. Бұрын көп әйел алу қабылданған, олар екі, үш, бес, тоғыз және он бір әйел алған. Ал қазір екі, үш әйел алған отбасылар бар. Үлкен әйелді улылых, кішісін кишілік, қалғандарын өз атымен атайды.
Марқұмды еске алу рәсімінде марқұмның ақша, шай, тұз, отын, киім-кешек, заттары таратылады. Үшінші күні еске алу кеші өтеді. Жиналғандарға сорпа, ет, құймақ беріледі. Қаделері 7, 40 және 100 күннен кейін де орындалады. Мұндай еске алу шаралары алғашқы үш жылда жүргізіледі.
Саларлар үйлері әдетте балшықтан немесе сирек жағдайларда кірпіштен тұрады. Іргетасы жоқ, кейде оны қабырғалар салынған тастар қатары алмастырады. Едені топырақ, үлкен үйлерде ағаш. Әр үйде айван бар. Есіктер ағаштан жасалған, табалдырық биік. Кейбір жағдайларда шыны терезелер төменгі жағында үлкен торларға салынған.
Тұрғын үй кешені екі бөліктен тұрады: шаруашылық ауласы және адамдарға арналған аула. Біріншісінде - мал және ауылшаруашылық техникасы бар үй-жайлар. Екіншісінде - тұрғын үйлер: қонақ бөлме және ас үй. Бұл аула әрқашан өте таза және жинақы. Тұрғын үй ауласының бөлмелері шағын және аласа. Есік тікелей бөлмеге апарады, дәліз жоқ.
Олар ет, балық, көкөніс, сүт, нан, күріш өнімдерін пайдаланады. Ет (әдетте қой еті) бөлек, кеспе немесе күрішпен бірге беріледі. Сүт қосылған шай нанмен бірге ішіледі. Тағамдары: баоцзи – қант қосылған буға пісірілген дөңгелек пирогтар; этлоулах - крахмал ұнынан кеспе араласқан қуырылған тауық еті; мома — буға пісірілген тоқаштар; куджа - қою сорпа; куймақ - құймақ. Тағам әрқашан ыстық күйінде беріледі, ет майдалап туралған. Шанышқылар мен пышақтар қажет емес, тамақтану кезінде саларлар таяқшаларды пайдаланады.
Ерлер жейде немесе күрте және шалбар, матадан жасалған аяқ киім, бастарына қалпақ киеді, әйелдер – халат пен шалбар. Қысқы киім - мақта шапандары немесе қой терісінен жасалған тон.
## Дереккөздер |
Халық комиссалар кеңесі (орыс. Совет народных комиссаров, совнарком, СНК) — 1917 жылдың 27 қазанынан 1946 жылға дейін қолданылған Кеңестік Ресейдегі, КСРО мен КСР Одағы республикаларындағы үкіметтің атауы.
## Тарихы
Алғашқы Халық комиссарлар кеңесі 2-Бүкілресейлік Кеңестер Съезі мен БОАК 1917 жылғы 27 қазандағы жарлығымен «мемлекет өмірінің жекелеген салаларын басқару» сеніп тапсырылған комиссиялар төрағаларының алқасы ретінде құрылды. Осындай халық комиссарлары кеңестері Кеңес үкіметі орнаған кезде басқа республикаларда да құрылды.
— Яков Свердлов БОАК 1918 жылы 1 сәуірде
КСРО құрылғаннан жарты жыл өткен соң, 1923 жылы 6 шілдеде КСРО халық комиссарлар кеңесі - КСРО үкіметі құрылды. КСР Одағының барлық одақтық және автономиялық республикаларында республикалық халық комиссарлары кеңестері жұмыс істеді.
1946 жылы барлық деңгейдегі халық комиссарлары кеңесі аттас министрлер кеңесіне айналды.
## Халық комиссарлары кеңестері
## Дереккөздер |
Мәшһүр Жүсіп — Түркістан облысы Сауран ауданы, Ескі Иқан ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Шорнақ ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 65 км жерде орналасқан.
## Тарихы
Түркістан облыстық мәслихатының 2022 жылғы 14 қыркүйектегі № 17/207-VII бірлескен шешімі және Түркістан облысы әкiмдiгiнiң 2022 жылғы 20 қыркүйектегі № 180 қаулысымен Ескі Иқан ауылының бір бөлігінен құрылды.
## Дереккөздер |
Шалқандар (ку-кижи (ku-kiši), лебединдер, чалкандар) — Ресейдегі түркі тілдес халықтар (Алтай Республикасының солтүстігі). Ресейде жалпы саны 1,2 мың адам. (2010, халық санағы).Негізінен Алтайда Лебедь өзенінің бойында Майск, Суронаш, Курмач-Байгол, Чуйка, Бийка ауылдарында, Таулы Алтай қаласы мен Турчак ауданында орналасқан Турчак ауылында тұрады. Сонымен қатар Хакасия мен Кемерово облысында бар.
## Тілі
Қазіргі уақытта барлық Шалқандар екі тілді және орыс тілін жақсы меңгерген, бұл көптеген адамдар үшін ана тіліне айналды. Сондықтан шалқан диалектісі өзінің қызмет ету аясын тарылтып, тек отбасылық қарым-қатынаста және дәстүрлі шаруашылық қызмет түрлерімен айналысатын шағын өндірістік ұжымдарда ғана өмір сүреді.Челкан (Лебединдер) тілінің алғашқы бекітілуі 1869-1871 жылдары Алтайда болған академик В.В.Радловқа тиесілі.
Челкандардың тілі түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобының хакас кіші тобына жатады. Шалқан диалектісі алтай тілінің диалектісі болып саналды. Челкан диалектісі, бұл жіктеу бойынша, кумандин тілімен бірге Солтүстік Алтай тіліне жатады. Кумандин де, Шалқан да Ресейдің шағын халықтарының жеке тілдері ретінде ресми түрде бөлек танылған. Шалқан тілінің ұзақ уақыт бойы өз жазуы болмаған. 2000 жылы челкандар Алтайдың басқа этникалық топтарымен (тубалар және теленгиттер) Ресейдің шағын халықтары мәртебесін алды, олардың тілі Ресей халықтары тілдерінің Қызыл кітабына енгізілді, бірақ бұл олардың тілінің жай-күйіне ешқандай әсер етпеді.
Шалқан тілі 2014 жылы «Әліппе» шығарылымымен жазбаша тілге айналды (авторлары Пустогачева О.Н., Тайборина Н.Б.)
## Діні
Халықтың дәстүрлі наным-сенімдері пантеизм мен шаманизм. Пантеизмнің негізі – ата-бабалар культі және анимизм. Шалқандардың өз құдайлар пантеоны болды, олар көлдердің, өзендердің және тайгалардың иесі- рухтары бар деп есептеді. Маңызды орынды от культі алды. Шалқандар арасында бұрханизм кең тараған. 1830 жылы миссионер Макарий негізін қалаған Алтай рухани миссиясы халыққа үлкен ықпал етті. Оның ықпалымен Шалқандар христиан дінін қабылдады, бірақ олар әлі де пұтқа табынушылықты ұстанады.
## Тарихы
Шалқандар Солтүстік Алтайлардың құрамына кіреді. Түріктердің Алтайға қоныс аударуы дәуірінде түріктенуге ұшыраған шалқандардың қалыптасуына жергілікті самоед және кет текті тайпалары қатысты. Қазіргі мекендеген жерлерінде олар XVII ғасырдың бірінші ширегінен бастап орыс жазба деректерінен белгілі, олардың жері Щелканы немесе Щелкан болысы деп аталды.1642 жылы шалқандардың бір бөлігі Телес жеріне (Телецкое көлінің төңірегіндегі алтайлар мекендеген аймақ) және Саянға кетті. Бия өзенінің бойында өмір сүрген Шалқандар XVII ғасыр құжаттарында Кондома болысы деп жиі аталды.Шалқандардың бастапқы мекендеген жерлері, атап айтқанда Алтай Республикасының Турачак ауданында.
## Кәсібі
Шалқандар шаруашылық қызметінде негізінен аңшылық, егіншілік, балық аулау және терушілікпен айналысты. Аң аулауда олар мылтық, аңшылық шұңқырлар, тұзақтарды және т.б. пайдаланды. Бұғыларды шаруашылық қажеттіліктеріне, сондай-ақ малдың кейбір түрлеріне пайдаланды. Ара шаруашылығы мен бау-бақша орыс халқының ықпалымен пайда болды.
## Өмір салты
Қоғамның негізгі бірлігі моногамдық отбасы болды. Неке патрилокальды. Құдаласу арқылы үйлену кең тараған, оның барысында тараптар қалыңдықтың бағасын келіскен. Сондай-ақ жас балалардың ата-аналары арасындағы сөз байласулар, қыз алып қашу ғұрыптары болды.
Дәстүрлі елді мекендері (аил) ұсақ шаруашылықтар жүйесі болды. Тұрғын үйлердің негізгі түрлері жартылай жер асты және жер үсті тік бұрышты бөренеден жасалған үйлер болды.
Дәстүрлі тағамдарында - ұн, жарма және талшық маңызды орын алды. Олардан кеспе (тутпаш), арпа ботқасы (угре) және сұлы жармасы (мотко) араласқан арпа ботқасы дайындалды.
Арнайы киімдері болды. Киізден тігілген киіммен олар аңға шықты. Оның элементтері жарты шар тәрізді қалпақ, «халат» (киис), жеңсіз күрте (ненгжок), шұлық (уук) болды. Сонымен қатар, балық аулау киімінің ажырамас бөлігі кенептен немесе былғарыдан жасалған және бөлек кесілген жылқы терісінен жасалған етік (одок) болды.
## Дереккөздер |
Тубалар (өз атауы – йыш-кижи, тубалар, тадар) — Ресейдегі шағын түркі тілдес халықтар (Алтай Республикасының солтүстігі). Олар Бия, Иша, Кіші Иша, Сарыкөкше, Қаракөкше, Үймен және Пыжа өзендерінің бойында (Маймин ауданының оңтүстігі мен шығысында, Шой және Турошак аудандарында) тұрады. Саны шамамен 2 мың адам, оның ішінде 1,9 мың адам Алтай Республикасында (2010, санақ).1926 жылғы санақтан басқа кеңестік кезеңдегі барлық халық санақтарында тубалар алтайлықтар құрамына кірді. Тек 2000 жылы Ресей Федерациясы Үкіметінің 2000 жылғы 24 наурыздағы № 255 қаулысымен тубалар Ресей Федерациясының байырғы халықтары қатарына жатқызылды.
## Тілі
Этнолингвистикалық классификация бойынша тубалар солтүстік алтайлықтар тобына жатады, олардың шығу тегі көне түркі, угор, самоди және кет этникалық компоненттерінің араласуымен байланысты.Ресми түрде тубалар мен тубалар тілі бөлек халық және тілдер ретінде танылғанымен, көптеген этнографтар қазіргі классификация бойынша тубалар тілін солтүстік алтай (кумандин-челкан) тілінің бір бөлігі ретінде тубалар диалектісі ретінде жіктейді. Солтүстік алтайлардың тілдері түркі тілдерінің солтүстік-шығыс (ұйғыр) тобына кіреді.Басқа ғалымдар тубалар тілін оңтүстік алтай тіліне (алтай тілінің тегі) немесе қыпшақ тобының қырғыз-қыпшақ (хакас) тобына, түркі тілдерінің хакас-алтай тобы деп аталатын тобына жатқызады.
## Діні
Тубалардың дәстүрлі діні - пантеизммен және табиғатты жаңғыртумен араласқан шаманизм. Бірқатар құдайлар аспан әлемінің бірнеше қабаттарына бөлінді: Үш Курбустан жоғарғы жағында, ал қалған аспан әлемі төменгі жағында болды.Аңшылардың қорғаушысы және көмекшісі Шаныр болып саналды, ол ақшыл қасты, асатаяғы бар, жүйрік киіктің үстінде тайганы айналып келе жатқан адам. Тайганың қожайыны Каным болып саналды, ол өзін темір сауыт киінген адам ретінде көрсетті. Каным, сондай-ақ қайғы-қасіреттің құдайы ретінде, тау жоталары түрінде бейнеленген, олардың алдында үш жылда бір рет қызыл түсті жылқы түрінде құрбандық шалынған. Тубалар үлкен табындарды ұстамағандықтан, жануарларды осы мақсатта сатып алған.
Рәсімдеу жұмыстарын - жаназа, діни, сауда-саттық, емдеу, болжам жасау, ата-баба рухымен байланысын бақсылар жасаған. Бақсының міндетті атрибуты - самырсын құрсауы бар дабыл аспаптары болды.
Тубалар балқарағайды қасиетті ағаш деп санаған. Ауыл маңында өсетін балқарағайлардың бірінің жанында әр рудың өз намаз оқитын орны болды. Оның жанында дұғалар, ырым-тыйымдар, алғыс айту кезінде бұтақтарға түрлі-түсті ленталар байлау орындалды.
## Кәсібі
Дәстүрлі шаруашылығының негізі мал шаруашылығы, ең алдымен қой, жылқы, кейде ірі қара өсіру болды. Қарабайыр егіншілік жүргізілді, арпа егілді. Аң аулау, ең алдымен, тұяқтыларға, ал орыстардың келуімен байланысты — ясак(алым) төлеу үшін терісі бағалы аңдарды аулау маңызға ие болды.Терушіліктің негізгі өнімдері - қарағай жаңғағы, жидектер, тамырлар, кенеп жасауға арналған жабайы кендір болды. Солтүстік алтайлықтар үйдегі металлургия мен ұсталық өнерді дамытты, олар негізінен қару-жарақ жасады. Өлкеде өнеркәсіптік металлургияның дамуына байланысты 18 ғасырдың аяғына қарай бұл сала тоқтап қалды.
## Өмір салты
Қазіргі уақытта тубалар көбінесе өлкенің орыс халқымен араласып кеткендіктен, бір ұлтты қоныстар іс жүзінде жоқ. Дегенмен, дәстүрлі мәдениеттің белгілі бір құбылыстары киім элементтерінде, ыдыс – аяқ және дәстүрлі кәсіптерде – аң аулау мен терушілікте сақталған.
Тубалардың ең көп тараған баспанасы қалың бөренелермен жасалған төрт, алты және сегіз қырлы ағаш киіз үйлер (аланчик, каз-айыл) болды. Мұндай киіз үйдің төбесі қайың қабығымен жабылған сырықтардан жасалған конустық үйшік түрінде болды. Тубалар қоныстары әдетте үш-бес киіз үйден тұрды.
Таулы тайгадағы аңшылық өмір салты тубалар өмірінің барлық салаларында із қалдырды. Киімдері кендірден тоқылған кенеппен жабылған қысқа киізден жасалған күрте болды. Күдері тәрізді еліктің терісінен шалбар мен көйлек тігілген. Аяқ киім екі бөліктен тұрды - тізеден төмен байланған, асты былғары және үсті кенеп. Шұлықтың орнына аяқтарын құрғақ шөпке оралған. Қысқы етік бұғы терілерінен тігілді, қысқы бас киім маралдың терісімен қапталды. Әйелдер етегіне кең өрілген, жағасы әшекейленген түрлі-түсті жейделер киген.
Дәнді дақылдар, жабайы өсімдіктердің тамырлары мен сабақтары, картоп олардың өсімдік қорегінің негізін құрады. Бұл ретте ұн және жарма жартылай фабрикаттары ерекше маңызды рөл атқарды. Дәндерден ұн (кулур), сұлы (талган) және жарма (шырак) өңделді. Ұнға арналған астық астық үккіште немесе қол диірменде тартылған. Сұлы және жарма алу үшін астықты термиялық және механикалық өңдеуден өткізді. Дәнді дақылдардан ботқа дайындалды. Жарма тұзды суға қайнатылды, көбінесе сүт қосылды. Талган чарба ботқасын өндіруде де қолданылған, ол тұзды суға дайындалды.
Аңға шыққан кезде жабайы аңдардың етін пісірген. Қазанға еттен бөлек жарма, пияз қосылған. Күзде мал сойып, қысқа негізінен жылқы етін дайындаған. Балықтан (палық) негізінен қайнатылған балық сорпасы дайындалды.
## Дереккөздер |
* Атажұрт – Түркістан облысы Жетісай ауданындағы ауыл.
* Атажұрт – Түркістан облысы Қазығұрт ауданындағы ауыл. |
## #
* 1-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 1-ші Строительный қысқа көшесі
* 1-ші Школьный қысқа көшесі
* 2-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 2-ші Северная көшесі
* 2-ші Строительный қысқа көшесі
* 3-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 3-ші Строительный қысқа көшесі
* 4-ші Строительный қысқа көшесі
* 8 Март көшесі
## А
* Абай (бұр. Дзержинский, Еуразия) даңғылы
* Автомобильная көшесі
* Азаулы (бұр. Тепличная) көшесі
* Ш. Айталиев (бұр. Космическая) көшесі
* Академик Бияшев (бұр. Анапская) көшесі
* Академик С. Камалов (бұр. Вольная) көшесі
* Академик А. Тайманов (бұр. Орджоникидзе) көшесі
* Ақбұлақ (Акбулакская) көшесі
* Аққу (бұр. 345 км) көшесі
* Аққұм (бұр. Ударная) көшесі
* Ақмола (Акмолинская) көшесі
* С. Ақмурзин (бұр. Вальковая) көшесі
* Ақотау (бұр. 2-ші километр) көшесі
* Ақтөбе (Актюбинская) көшесі
* Алаш (бұр. Объездная) көшесі
* Алғабас (Алгабасская) көшесі
* Алмалы (бұр. Яблоневая) көшесі
* Алматы (Алматинская) көшесі
* Қ. Аманжолов (бұр. Дмитриев) көшесі
* Арал (Аральская) көшесі
* Ш. Артығалиев (бұр. Алтайская) көшесі
* Ғ. Ахмедьяров (бұр. Абай) көшесі
* Ашхабад (Ашхабадская) көшесі
## Ә
* Әбубәкір Кердері (бұр. Суров) көшесі
* Әбілқайыр хан даңғылы (бұр. Кутяков көшесі)
* А. Әйтиев көшесі
## Б
* Бағбан (бұр. Сады) көшесі
* Балбырауын (бұр. 2-ші Молодёжная) көшесі
* Балластная көшесі
* Баскачкинский қысқа көшесі
* Безымянная көшесі
* Г. Бельгер (бұр. Петровский) көшесі
* Букеевская көшесі
* М. Бутин (бұр. Крылатская) көшесі
* Бухарская көшесі
* Буянная көшесі
## В
* Вагонная көшесі
* Ватутин көшесі
* Верхний тұйық көшесі
* Винерман көшесі
* Вишнёвая көшесі
* Вокзальная көшесі
* Восточная көшесі
## Г
* Ю. Гагарин көшесі
* Гастелло көшесі
* М. Горький көшесі
* Гражданская көшесі
* У. Громова көшесі
## Ғ
* С. Ғұмаров (бұр. Дарьинская) көшесі
## Д
* Дальняя көшесі
* Дамбовый тұйық көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері А. Балашов (бұр. Равнинная) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері В. Захаров (бұр. Инструментальная) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері Қ. Имашев (бұр. Тупиковая) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері А. Ковалёв (бұр. Фруктовая) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері Б. Мұхамбетов (бұр. Чувашинская) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері М. Шамов (бұр. Монетная) көшесі
* Дархан көшесі
* С. Датұлы көшесі
* С. Даумов (бұр. Садовая) көшесі
* Дәулеткерей (бұр. Мәметова) көшесі
* Демократическая көшесі
* Ж. Досмұхамедов (бұр. Рабочая) көшесі
* Х. Доспанова (бұр. Алмазов) көшесі
* Достық көшесі
## Е
* Р. Егізбаев (бұр. Крестьянская) көшесі
* Единство көшесі
* Еділ көшесі
* Елецкая көшесі
* Елизаров көшесі
* Есаул (бұр. Желядов) көшесі
* І. Есенберлин (бұр. Ковыльная) көшесі
* С. Есқалиев (бұр. Почиталин) көшесі
* М. Есламғалиұлы (бұр. Макетная) көшесі
* Еуразия (Евразийская) көшесі
## Ж
* Жағалау (бұр. Вальково-Набережная) көшесі
* Жазира көшесі
* Жамбыл көшесі
* Жаңақала (Джангалинская) көшесі
* Т. Жароков көшесі
* Жәнібек (Джаныбекская) көшесі
* Жданов көшесі
* Жезқазған (Джезказганская) көшесі
* Ш. Жексенбаев (бұр. Камышинская) көшесі
* Желтоқсан (бұр. Транспортная, Мирзоян) көшесі
* Жолдыбаев көшесі
* Жуков көшесі
* Жуковский көшесі
* Б. Жұмағалиев (бұр. Тәуелсіздік) көшесі
* Қ. Жұмағалиев (бұр. Фрунзе) көшесі
* Б. Жұманиязов (бұр. Светлая) көшесі
* К. Жүнісов көшесі
* М. Жүнісов (бұр. Плясунков) көшесі
* Жымпиты (Джамбейтинская) көшесі
* Жігер көшесі
## З
* Затонная көшесі
* Затон Чапаева көшесі
## И
* А. Иманов көшесі
* Исаев көшесі
* Исатай батыр (бұр. Тайманов) көшесі
* Исатай-Махамбет (бұр. Чагано-Набережная) көшесі
* Ихсанов (бұр. Батурин) көшесі
## К
* Казталовская көшесі
* Карагандинская көшесі
* Каракульская көшесі
* Карбышев көшесі
* А. Карев (бұр. Киров) көшесі
* А. Каримуллин (бұр. Пойменная) көшесі
* Ә. Кекілбаев (бұр. Комсомольская) көшесі
* Кемеңгер (бұр. Привольная) көшесі
* Кенесары көшесі
* Кеңдала көшесі
* Кеңес Одағының батыры М. Абдолов (бұр. Раздольная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Қ. Ахмиров (бұр. Сенная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Әбдіров (бұр. Огородная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Видяшев (бұр. Столбовая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Ф. Волков (бұр. Взлётная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Гребнев (бұр. Кавказская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Губаров (бұр. Новая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры С. Жақсығұлов (бұр. Казахстанская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Зрелов (бұр. Кооперативная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Коровин (бұр. Элеваторная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Куличев (бұр. Кирпичная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Мордасов (бұр. Низовая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Наумов (бұр. Дружная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Е. Ниетқалиев (бұр. Высотная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Е. Орақбаев (бұр. Щорс) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Рамаев (бұр. Архитектурная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры П. Садомсков (бұр. Тепловая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Стрижаченко (бұр. Чичерная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры В. Тарасенко (бұр. Меховой комбинат) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Тихоненко (бұр. Коммерческая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Б. Хитев (бұр. Черноморская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Черненко (бұр. Ясеневая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Чумаев (бұр. Футбольная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Чуриков (бұр. Котельная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Чурилин (бұр. Районная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Шевцов (бұр. Коммунальная) көшесі
* Кокчетавский өткелі
* Колхозная көшесі
* Конечная көшесі
* Конечный тұйық көшесі
* Конкин көшесі
* Коняхин көшесі
* В. Короленко көшесі
* Короткая көшесі
* Көкшетау (Кокчетавская) көшесі
* Крайняя көшесі
* Красная көшесі
* Краснодарская көшесі
* Крымская көшесі
* Кузнечная көшесі
* Куренная көшесі
* Кутяков тұйық көшесі
* Кызылжарская көшесі
## Қ
* Қажымұқан көшесі
* Қайрат (Кайратская) көшесі
* Қаратөбе (Каратюбинская) көшесі
* Ғ. Қараш (бұр. Коммунистическая) көшесі
* Қарашығанақ (Карачаганакская) көшесі
* Ш. Қоспанов (бұр. Согласия) көшесі
* Құныскерей (бұр. Чкалов) көшесі
* Қызылорда (Кызылординская) көшесі
* Құрманғазы (бұр. Фурманов) көшесі
* Ғ. Құрманғалиев (бұр. Свердлов) көшесі
## Л
* Лазурная көшесі
* И. Ларин көшесі
* Лермонтов көшесі
* Лесхозная көшесі
* Линдовская көшесі
* Литовская көшесі
* Локомотивная көшесі
* Луговая көшесі
## М
* Майданов көшесі
* Малин көшесі
* Манежная көшесі
* Маңғыстау (Мангышлакская) көшесі
* Ә. Марғұлан (бұр. Придорожная) көшесі
* Т. Масин көшесі
* Матросов көшесі
* Махамбет ақын (бұр. Өтемісов) көшесі
* М. Мәметова (бұр. Мир) көшесі
* К. Меңдалиев (бұр. Соболевская) көшесі
* Меңдешев көшесі
* Меховая көшесі
* Мирный тұйық көшесі
* Қ. Миханова (бұр. Лиманная) көшесі
* Молдавская көшесі
* Ж. Молдағалиев (бұр. Красноармейская) көшесі
* Ә. Молдағұлова (бұр. Гвардейская) көшесі
* Б. Молдашев (бұр. Долинная) көшесі
* Молодёжная көшесі
* Б. Момышұлы көшесі
* П. Морозов көшесі
* Қ. Мусин (бұр. Пехотная) көшесі
* Ө. Мусин көшесі (бұр. Вагонный тұйық көшесі)
* Мұнайшылар (бұр. Нефтяная) көшесі
* Мұхит (бұр. Октябрьская) көшесі
## Н
* Набережная Старицы көшесі
* Ж. Набиуллин (бұр. Лиственная) көшесі
* Н. Назарбаев (бұр. Ленин, Достық-Дружба) даңғылы
* Назқоңыр (бұр. Паровозная) көшесі
* Наурыз көшесі
* Некрасов көшесі
* Неусыпов көшесі
* Нефтебаза көшесі
* Нижняя көшесі
* Новосельская көшесі
* Новый қысқа көшесі
* Д. Нұрпейісова (бұр. Театральная) көшесі
## О
* Орманшы (бұр. Лесозащитная) көшесі
* Орынбор (Оренбургская) көшесі
* Отырар көшесі
* Охотный тұйық көшесі
* Охранная көшесі
## П
* Павлодарская көшесі
* Памяти Воинов-Интернационалистов көшесі
* Панфилов көшесі
* Партизанская көшесі
* Перевалочно-Набережная көшесі
* Пионерская көшесі
* Победа көшесі
* Покатилов көшесі
* Политехническая көшесі
* Попович көшесі
* Г. Потанин (бұр. Полевая) көшесі
* Правдухин көшесі
* Преображенская көшесі
* Производственная көшесі
* Просторная көшесі
* Профессор В. Иванов (бұр. Бебель) көшесі
* Профсоюзная көшесі
* Е. Пугачёв көшесі
* А. Пушкин көшесі
## Р
* С. Разин көшесі
* С. Разин қысқа көшесі
* Расширенный қысқа көшесі
* А. Рахметов (бұр. Ореховая) көшесі
* Ремонтная көшесі
* Рубежинская көшесі
* Ружейников көшесі
* Қ. Рысқұлбеков (бұр. Парковая) көшесі
## С
* Н. Савичев (бұр. Комиссаровская) көшесі
* Самал көшесі
* Самар (бұр. Куйбышев) көшесі
* Самарқанд (Самаркандская) көшесі
* Сарайшық (бұр. Нариманов) көшесі
* Сапёрная көшесі
* Северная көшесі
* С. Сейфуллин көшесі
* Сельская көшесі
* Семей (Семипалатинская) көшесі
* Сиреневая көшесі
* А. Скоробогатов (бұр. Либкнехт) көшесі
* Совхозная көшесі
* Сокол көшесі
* Соколиная көшесі
* Спортивная көшесі
* Спортивный тұйық көшесі
* Средняя көшесі
* Стрельца көшесі
* Стремянная көшесі
* Студенческая көшесі
* Сусанин көшесі
* Сұлутөр (бұр. Приречная) көшесі
* Сыбаға (бұр. Мясокомбинат) көшесі
* Н. Сыдықов (бұр. Железнодорожная) көшесі
## Т
* Тайқазан (бұр. Мельничная) көшесі
* Татарский қысқа көшесі
* Ташкентская көшесі
* Тәуелсіздік (бұр. Московская) көшесі
* Телеграфная көшесі
* Тепличная көшесі
* Теректі (Теректинская) көшесі
* Техническая көшесі
* Тимофеев көшесі
* Ғ. Тоқай көшесі
* Е. Тоқсанов көшесі
* Л. Толстой көшесі
* Топографическая көшесі
* Тополинская көшесі
* Туркестанская көшесі
* М. Тілеужанов (бұр. Упорная) көшесі
* Тюленин көшесі
## У
* Украинская көшесі
* Уральская көшесі
* Уральский тұйық көшесі
* Урдинская көшесі
## Ф
* Фабричная көшесі
* Физкультурная көшесі
## Х
* А. Хұсайынов (бұр. Революция 1905 года) көшесі
## Ц
* Циолковский көшесі
## Ч
* Чаганный қысқа көшесі
* Чагано-Набережный тұйық көшесі
* Чайкина көшесі
* Чайкина тұйық көшесі
* В. Чапаев көшесі
* Чекменная көшесі
* Челкарский тұйық көшесі
* А. Черекаев (бұр. Деповская) көшесі
* Черняховский көшесі
* Н. Чесноков (бұр. Букетная) көшесі
* А. Чехов көшесі
* Чуйков көшесі
* Х. Чурин көшесі
## Ш
* Шалқар (Челкарская) көшесі
* Шалқыма (бұр. Верхняя) көшесі
* Шамсутдинов көшесі
* Т. Шәмелов (бұр. Надежда) көшесі
* Т. Шевченко көшесі
* Школьная көшесі
* Школьный қысқа көшесі
* М. Шолохов көшесі
* Штыбы көшесі
* В. Шубин (бұр. Почтовая) көшесі
* Е. Шүкіров көшесі
* Шыңғырлау (Чингирлауская) көшесі
## Щ
* Щурихин көшесі
## Я
* Яикская көшесі
* Январцевская көшесі
* Ярославская көшесі
## Дереккөздер
## #
* 1-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 1-ші Строительный қысқа көшесі
* 1-ші Школьный қысқа көшесі
* 2-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 2-ші Северная көшесі
* 2-ші Строительный қысқа көшесі
* 3-ші Завокзальный тұйық көшесі
* 3-ші Строительный қысқа көшесі
* 4-ші Строительный қысқа көшесі
* 8 Март көшесі
## А
* Абай (бұр. Дзержинский, Еуразия) даңғылы
* Автомобильная көшесі
* Азаулы (бұр. Тепличная) көшесі
* Ш. Айталиев (бұр. Космическая) көшесі
* Академик Бияшев (бұр. Анапская) көшесі
* Академик С. Камалов (бұр. Вольная) көшесі
* Академик А. Тайманов (бұр. Орджоникидзе) көшесі
* Ақбұлақ (Акбулакская) көшесі
* Аққу (бұр. 345 км) көшесі
* Аққұм (бұр. Ударная) көшесі
* Ақмола (Акмолинская) көшесі
* С. Ақмурзин (бұр. Вальковая) көшесі
* Ақотау (бұр. 2-ші километр) көшесі
* Ақтөбе (Актюбинская) көшесі
* Алаш (бұр. Объездная) көшесі
* Алғабас (Алгабасская) көшесі
* Алмалы (бұр. Яблоневая) көшесі
* Алматы (Алматинская) көшесі
* Қ. Аманжолов (бұр. Дмитриев) көшесі
* Арал (Аральская) көшесі
* Ш. Артығалиев (бұр. Алтайская) көшесі
* Ғ. Ахмедьяров (бұр. Абай) көшесі
* Ашхабад (Ашхабадская) көшесі
## Ә
* Әбубәкір Кердері (бұр. Суров) көшесі
* Әбілқайыр хан даңғылы (бұр. Кутяков көшесі)
* А. Әйтиев көшесі
## Б
* Бағбан (бұр. Сады) көшесі
* Балбырауын (бұр. 2-ші Молодёжная) көшесі
* Балластная көшесі
* Баскачкинский қысқа көшесі
* Безымянная көшесі
* Г. Бельгер (бұр. Петровский) көшесі
* Букеевская көшесі
* М. Бутин (бұр. Крылатская) көшесі
* Бухарская көшесі
* Буянная көшесі
## В
* Вагонная көшесі
* Ватутин көшесі
* Верхний тұйық көшесі
* Винерман көшесі
* Вишнёвая көшесі
* Вокзальная көшесі
* Восточная көшесі
## Г
* Ю. Гагарин көшесі
* Гастелло көшесі
* М. Горький көшесі
* Гражданская көшесі
* У. Громова көшесі
## Ғ
* С. Ғұмаров (бұр. Дарьинская) көшесі
## Д
* Дальняя көшесі
* Дамбовый тұйық көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері А. Балашов (бұр. Равнинная) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері В. Захаров (бұр. Инструментальная) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері Қ. Имашев (бұр. Тупиковая) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері А. Ковалёв (бұр. Фруктовая) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері Б. Мұхамбетов (бұр. Чувашинская) көшесі
* Даңқ орденінің толық иегері М. Шамов (бұр. Монетная) көшесі
* Дархан көшесі
* С. Датұлы көшесі
* С. Даумов (бұр. Садовая) көшесі
* Дәулеткерей (бұр. Мәметова) көшесі
* Демократическая көшесі
* Ж. Досмұхамедов (бұр. Рабочая) көшесі
* Х. Доспанова (бұр. Алмазов) көшесі
* Достық көшесі
## Е
* Р. Егізбаев (бұр. Крестьянская) көшесі
* Единство көшесі
* Еділ көшесі
* Елецкая көшесі
* Елизаров көшесі
* Есаул (бұр. Желядов) көшесі
* І. Есенберлин (бұр. Ковыльная) көшесі
* С. Есқалиев (бұр. Почиталин) көшесі
* М. Есламғалиұлы (бұр. Макетная) көшесі
* Еуразия (Евразийская) көшесі
## Ж
* Жағалау (бұр. Вальково-Набережная) көшесі
* Жазира көшесі
* Жамбыл көшесі
* Жаңақала (Джангалинская) көшесі
* Т. Жароков көшесі
* Жәнібек (Джаныбекская) көшесі
* Жданов көшесі
* Жезқазған (Джезказганская) көшесі
* Ш. Жексенбаев (бұр. Камышинская) көшесі
* Желтоқсан (бұр. Транспортная, Мирзоян) көшесі
* Жолдыбаев көшесі
* Жуков көшесі
* Жуковский көшесі
* Б. Жұмағалиев (бұр. Тәуелсіздік) көшесі
* Қ. Жұмағалиев (бұр. Фрунзе) көшесі
* Б. Жұманиязов (бұр. Светлая) көшесі
* К. Жүнісов көшесі
* М. Жүнісов (бұр. Плясунков) көшесі
* Жымпиты (Джамбейтинская) көшесі
* Жігер көшесі
## З
* Затонная көшесі
* Затон Чапаева көшесі
## И
* А. Иманов көшесі
* Исаев көшесі
* Исатай батыр (бұр. Тайманов) көшесі
* Исатай-Махамбет (бұр. Чагано-Набережная) көшесі
* Ихсанов (бұр. Батурин) көшесі
## К
* Казталовская көшесі
* Карагандинская көшесі
* Каракульская көшесі
* Карбышев көшесі
* А. Карев (бұр. Киров) көшесі
* А. Каримуллин (бұр. Пойменная) көшесі
* Ә. Кекілбаев (бұр. Комсомольская) көшесі
* Кемеңгер (бұр. Привольная) көшесі
* Кенесары көшесі
* Кеңдала көшесі
* Кеңес Одағының батыры М. Абдолов (бұр. Раздольная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Қ. Ахмиров (бұр. Сенная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Әбдіров (бұр. Огородная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Видяшев (бұр. Столбовая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Ф. Волков (бұр. Взлётная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Гребнев (бұр. Кавказская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Губаров (бұр. Новая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры С. Жақсығұлов (бұр. Казахстанская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Зрелов (бұр. Кооперативная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Коровин (бұр. Элеваторная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Куличев (бұр. Кирпичная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры И. Мордасов (бұр. Низовая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Наумов (бұр. Дружная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Е. Ниетқалиев (бұр. Высотная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Е. Орақбаев (бұр. Щорс) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Рамаев (бұр. Архитектурная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры П. Садомсков (бұр. Тепловая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Стрижаченко (бұр. Чичерная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры В. Тарасенко (бұр. Меховой комбинат) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Тихоненко (бұр. Коммерческая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Б. Хитев (бұр. Черноморская) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Черненко (бұр. Ясеневая) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Чумаев (бұр. Футбольная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Н. Чуриков (бұр. Котельная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры А. Чурилин (бұр. Районная) көшесі
* Кеңес Одағының батыры Г. Шевцов (бұр. Коммунальная) көшесі
* Кокчетавский өткелі
* Колхозная көшесі
* Конечная көшесі
* Конечный тұйық көшесі
* Конкин көшесі
* Коняхин көшесі
* В. Короленко көшесі
* Короткая көшесі
* Көкшетау (Кокчетавская) көшесі
* Крайняя көшесі
* Красная көшесі
* Краснодарская көшесі
* Крымская көшесі
* Кузнечная көшесі
* Куренная көшесі
* Кутяков тұйық көшесі
* Кызылжарская көшесі
## Қ
* Қажымұқан көшесі
* Қайрат (Кайратская) көшесі
* Қаратөбе (Каратюбинская) көшесі
* Ғ. Қараш (бұр. Коммунистическая) көшесі
* Қарашығанақ (Карачаганакская) көшесі
* Ш. Қоспанов (бұр. Согласия) көшесі
* Құныскерей (бұр. Чкалов) көшесі
* Қызылорда (Кызылординская) көшесі
* Құрманғазы (бұр. Фурманов) көшесі
* Ғ. Құрманғалиев (бұр. Свердлов) көшесі
## Л
* Лазурная көшесі
* И. Ларин көшесі
* Лермонтов көшесі
* Лесхозная көшесі
* Линдовская көшесі
* Литовская көшесі
* Локомотивная көшесі
* Луговая көшесі
## М
* Майданов көшесі
* Малин көшесі
* Манежная көшесі
* Маңғыстау (Мангышлакская) көшесі
* Ә. Марғұлан (бұр. Придорожная) көшесі
* Т. Масин көшесі
* Матросов көшесі
* Махамбет ақын (бұр. Өтемісов) көшесі
* М. Мәметова (бұр. Мир) көшесі
* К. Меңдалиев (бұр. Соболевская) көшесі
* Меңдешев көшесі
* Меховая көшесі
* Мирный тұйық көшесі
* Қ. Миханова (бұр. Лиманная) көшесі
* Молдавская көшесі
* Ж. Молдағалиев (бұр. Красноармейская) көшесі
* Ә. Молдағұлова (бұр. Гвардейская) көшесі
* Б. Молдашев (бұр. Долинная) көшесі
* Молодёжная көшесі
* Б. Момышұлы көшесі
* П. Морозов көшесі
* Қ. Мусин (бұр. Пехотная) көшесі
* Ө. Мусин көшесі (бұр. Вагонный тұйық көшесі)
* Мұнайшылар (бұр. Нефтяная) көшесі
* Мұхит (бұр. Октябрьская) көшесі
## Н
* Набережная Старицы көшесі
* Ж. Набиуллин (бұр. Лиственная) көшесі
* Н. Назарбаев (бұр. Ленин, Достық-Дружба) даңғылы
* Назқоңыр (бұр. Паровозная) көшесі
* Наурыз көшесі
* Некрасов көшесі
* Неусыпов көшесі
* Нефтебаза көшесі
* Нижняя көшесі
* Новосельская көшесі
* Новый қысқа көшесі
* Д. Нұрпейісова (бұр. Театральная) көшесі
## О
* Орманшы (бұр. Лесозащитная) көшесі
* Орынбор (Оренбургская) көшесі
* Отырар көшесі
* Охотный тұйық көшесі
* Охранная көшесі
## П
* Павлодарская көшесі
* Памяти Воинов-Интернационалистов көшесі
* Панфилов көшесі
* Партизанская көшесі
* Перевалочно-Набережная көшесі
* Пионерская көшесі
* Победа көшесі
* Покатилов көшесі
* Политехническая көшесі
* Попович көшесі
* Г. Потанин (бұр. Полевая) көшесі
* Правдухин көшесі
* Преображенская көшесі
* Производственная көшесі
* Просторная көшесі
* Профессор В. Иванов (бұр. Бебель) көшесі
* Профсоюзная көшесі
* Е. Пугачёв көшесі
* А. Пушкин көшесі
## Р
* С. Разин көшесі
* С. Разин қысқа көшесі
* Расширенный қысқа көшесі
* А. Рахметов (бұр. Ореховая) көшесі
* Ремонтная көшесі
* Рубежинская көшесі
* Ружейников көшесі
* Қ. Рысқұлбеков (бұр. Парковая) көшесі
## С
* Н. Савичев (бұр. Комиссаровская) көшесі
* Самал көшесі
* Самар (бұр. Куйбышев) көшесі
* Самарқанд (Самаркандская) көшесі
* Сарайшық (бұр. Нариманов) көшесі
* Сапёрная көшесі
* Северная көшесі
* С. Сейфуллин көшесі
* Сельская көшесі
* Семей (Семипалатинская) көшесі
* Сиреневая көшесі
* А. Скоробогатов (бұр. Либкнехт) көшесі
* Совхозная көшесі
* Сокол көшесі
* Соколиная көшесі
* Спортивная көшесі
* Спортивный тұйық көшесі
* Средняя көшесі
* Стрельца көшесі
* Стремянная көшесі
* Студенческая көшесі
* Сусанин көшесі
* Сұлутөр (бұр. Приречная) көшесі
* Сыбаға (бұр. Мясокомбинат) көшесі
* Н. Сыдықов (бұр. Железнодорожная) көшесі
## Т
* Тайқазан (бұр. Мельничная) көшесі
* Татарский қысқа көшесі
* Ташкентская көшесі
* Тәуелсіздік (бұр. Московская) көшесі
* Телеграфная көшесі
* Тепличная көшесі
* Теректі (Теректинская) көшесі
* Техническая көшесі
* Тимофеев көшесі
* Ғ. Тоқай көшесі
* Е. Тоқсанов көшесі
* Л. Толстой көшесі
* Топографическая көшесі
* Тополинская көшесі
* Туркестанская көшесі
* М. Тілеужанов (бұр. Упорная) көшесі
* Тюленин көшесі
## У
* Украинская көшесі
* Уральская көшесі
* Уральский тұйық көшесі
* Урдинская көшесі
## Ф
* Фабричная көшесі
* Физкультурная көшесі
## Х
* А. Хұсайынов (бұр. Революция 1905 года) көшесі
## Ц
* Циолковский көшесі
## Ч
* Чаганный қысқа көшесі
* Чагано-Набережный тұйық көшесі
* Чайкина көшесі
* Чайкина тұйық көшесі
* В. Чапаев көшесі
* Чекменная көшесі
* Челкарский тұйық көшесі
* А. Черекаев (бұр. Деповская) көшесі
* Черняховский көшесі
* Н. Чесноков (бұр. Букетная) көшесі
* А. Чехов көшесі
* Чуйков көшесі
* Х. Чурин көшесі
## Ш
* Шалқар (Челкарская) көшесі
* Шалқыма (бұр. Верхняя) көшесі
* Шамсутдинов көшесі
* Т. Шәмелов (бұр. Надежда) көшесі
* Т. Шевченко көшесі
* Школьная көшесі
* Школьный қысқа көшесі
* М. Шолохов көшесі
* Штыбы көшесі
* В. Шубин (бұр. Почтовая) көшесі
* Е. Шүкіров көшесі
* Шыңғырлау (Чингирлауская) көшесі
## Щ
* Щурихин көшесі
## Я
* Яикская көшесі
* Январцевская көшесі
* Ярославская көшесі
## Дереккөздер |
Пасемах (өз атауы: орта суматран малайлары) - Индонезияда тұратын халықтар тобы. Сонымен қатар негізгі этникалық топқа жақын халықтар кіреді: ампатлаванг, гумей, киким, кисам, лематанг, мекакоу, пасемах-лебар, семендо, серавет. Жалпы саны 1500 адам.
## Тілі
Пасемахтар австронезиялық отбасына жататын малай тілінің диалектісінде сөйлейді. Мәтіндерін жазу үшін силлабикалық алфавитті (каганга) пайдаланады.Индонезия тілі де кеңінен таралған.
## Діні
Пасемахтардың көпшілігі сүнниттік мұсылмандар.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі - күріш өсіру; сонымен қатар жүгері, бұршақ, шай, кофе, темекі өсіріп, буйвол, ешкі, құс өсірумен айналысады. Мәдени жағынан малайларға жақын.
## Өмір салты
Көршілер қауымының басшысы (дусун) — пангеран. Қоғамдық үйлер (бале) ХХ ғасырдың ортасында дейін сақталды. Неке патрилокалды, қалыңмал төленеді.
## Дереккөздер |
Жидебай батыр ескерткіші Балқаш қаласында 2022 жылдың қазан айында бой көтерді.
Ескерткіштің ашылу салтанатында батырдың қазақ тарихында алар орны туралы деректер молынан баяндалды. Қазақ жерінің тұтастығын сақтауда асқан ерлігімен, табандылығымен танылған Жидебай Қожаназарұлы 1713-1813 жылдар аралығында өмір сүрген тұлға.
Бес қаруын асынған батырдың алып бейнесін мүсінші Нұржан Биомаров жасап шыққан. Биіктігі 10 метр, ал салмағы 4 тонна. Қоладан құйылып, тұғыры мәрмәрмен қапталған.
Ұйымдастыру алқасының төрағасы Бақытжан Әрінов дегендей:
Жидебай батыр туралы нақыл сөздер көп қалған. «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген. Қаз дауысты Қазыбек би айтқан: «Замана өтпес болсайшы, Жидекем өлмес болсайшы» деп. Тағы да халықтың нақылы: «Ел шетіне жау келсе, атқа қонған Жидекем, ел ішіне дау келсе, таққа қонған Жидекем, қазағымның басына баққа қонған Жидекем» деп, бұл кісінің атына, сондай батырлығына ерлігіне үлкен баға берілген.
Сондай-ақ, Жидебай батырға арналған Нұрдос Кәрімнің сөзіне жазылған, сазгер Қуандық Сәденовтің әні «Баһадүр бабам, Жидекеңді» республикалық ән байқауларының жүлдегері Дәуренбек Әркенов нәшіне келтіре шырқады. Жиналғандар шашуын шашып, батыр ескерткішіне гүл шоқтарын қойды.
## Дереккөздер |
Тайпиндер көтерілісі ( 1850 - 1864 ) - Қытайдағы Маньчжурлік Цин империясына және шетелдік отаршыларға қарсы шаруалар соғысы. Көтеріліс басшысы Хун Сюцюань Аспандағы Ұлы гүлдену патшалығын (қытайша: пиньинь Тайпинг Тиан Гуо , палл . Тайпин тянь гуо) – көтерілісшілер басып алған аумақтарда болған тәуелсіз мемлекетті құрды.
Тайпин мемлекеті оңтүстік Қытайдың едәуір бөлігін алып жатты, оның қарамағында 30 миллионға жуық адам болды. Тайпиндықтар дәстүрлі қытай діндерін арнайы түсіндірілетін христиандықпен алмастырып, түбегейлі әлеуметтік өзгерістерді жүзеге асыруға тырысты. Тайпиндердң«ұзын шаштылар» деп атаған (қытайша: Палл Чан Мао), себебі олар маньчжурлар Цин мемлекетінің барлық аумағына енгізген тақырбасты шаш үлгісін жоққа шығарған. Сондықтан билік оларды «шашты қарақшылар» деп те атаған (қытайша: пиньинь Фа Зей , палл . fa zei).
## Әдебиет
* История Востока в 6 томах. Том IV книга 1 «Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)». М., «Восточная литература» РАН, 2004. ISBN 5-02-018387-3
* История Китая / под ред. А. В. Меликсетова. М., издательство МГУ, издательство «Высшая школа», 2002. ISBN 5-211-04413-4
* Кара-Мурза Г. С. Тайпины. М., 1950.
* Непомнин О. Е. История Китая: Эпоха Цин. XVII — начало XX века. М., «Восточная литература» РАН, 2005. ISBN 5-02-018400-4
* Новая история Китая. М., 1972.
* Тайпинское восстание 1850—1864. Сборник документов. М., 1960.
* Detailed narrative analysis.
* Волынец А.Н. Деревянные пушки Китая. М., «Эксмо», 2017 г. ISBN 978-5-04-089213-6
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* 8 томдық кеңестік әскери энциклопедия материалдары негізінде, 7 т.
* Тарихтағы ең үлкен апат: Қытайдағы Тайпин көтерілісі Мұрағатталған 10 қыркүйектің 2012 жылы. |
Шалқандар (ку-кижи (ku-kiši), лебединдер, чалкандар) — Ресейдегі түркі тілдес халықтар (Алтай Республикасының солтүстігі). Ресейде жалпы саны 1,2 мың адам. (2010, халық санағы).Негізінен Алтайда Лебедь өзенінің бойында Майск, Суронаш, Курмач-Байгол, Чуйка, Бийка ауылдарында, Таулы Алтай қаласы мен Турчак ауданында орналасқан Турчак ауылында тұрады. Сонымен қатар Хакасия мен Кемерово облысында бар.
## Тілі
Қазіргі уақытта барлық Шалқандар екі тілді және орыс тілін жақсы меңгерген, бұл көптеген адамдар үшін ана тіліне айналды. Сондықтан шалқан диалектісі өзінің қызмет ету аясын тарылтып, тек отбасылық қарым-қатынаста және дәстүрлі шаруашылық қызмет түрлерімен айналысатын шағын өндірістік ұжымдарда ғана өмір сүреді.Челкан (Лебединдер) тілінің алғашқы бекітілуі 1869-1871 жылдары Алтайда болған академик В.В.Радловқа тиесілі.
Челкандардың тілі түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобының хакас кіші тобына жатады. Шалқан диалектісі алтай тілінің диалектісі болып саналды. Челкан диалектісі, бұл жіктеу бойынша, кумандин тілімен бірге Солтүстік Алтай тіліне жатады. Кумандин де, Шалқан да Ресейдің шағын халықтарының жеке тілдері ретінде ресми түрде бөлек танылған. Шалқан тілінің ұзақ уақыт бойы өз жазуы болмаған. 2000 жылы челкандар Алтайдың басқа этникалық топтарымен (тубалар және теленгиттер) Ресейдің шағын халықтары мәртебесін алды, олардың тілі Ресей халықтары тілдерінің Қызыл кітабына енгізілді, бірақ бұл олардың тілінің жай-күйіне ешқандай әсер етпеді.
Шалқан тілі 2014 жылы «Әліппе» шығарылымымен жазбаша тілге айналды (авторлары Пустогачева О.Н., Тайборина Н.Б.)
## Діні
Халықтың дәстүрлі наным-сенімдері пантеизм мен шаманизм. Пантеизмнің негізі – ата-бабалар культі және анимизм. Шалқандардың өз құдайлар пантеоны болды, олар көлдердің, өзендердің және тайгалардың иесі- рухтары бар деп есептеді. Маңызды орынды от культі алды. Шалқандар арасында бұрханизм кең тараған. 1830 жылы миссионер Макарий негізін қалаған Алтай рухани миссиясы халыққа үлкен ықпал етті. Оның ықпалымен Шалқандар христиан дінін қабылдады, бірақ олар әлі де пұтқа табынушылықты ұстанады.
## Тарихы
Шалқандар Солтүстік Алтайлардың құрамына кіреді. Түріктердің Алтайға қоныс аударуы дәуірінде түріктенуге ұшыраған шалқандардың қалыптасуына жергілікті самоед және кет текті тайпалары қатысты. Қазіргі мекендеген жерлерінде олар XVII ғасырдың бірінші ширегінен бастап орыс жазба деректерінен белгілі, олардың жері Щелканы немесе Щелкан болысы деп аталды.1642 жылы шалқандардың бір бөлігі Телес жеріне (Телецкое көлінің төңірегіндегі алтайлар мекендеген аймақ) және Саянға кетті. Бия өзенінің бойында өмір сүрген Шалқандар XVII ғасыр құжаттарында Кондома болысы деп жиі аталды.Шалқандардың бастапқы мекендеген жерлері, атап айтқанда Алтай Республикасының Турачак ауданында.
## Кәсібі
Шалқандар шаруашылық қызметінде негізінен аңшылық, егіншілік, балық аулау және терушілікпен айналысты. Аң аулауда олар мылтық, аңшылық шұңқырлар, тұзақтарды және т.б. пайдаланды. Бұғыларды шаруашылық қажеттіліктеріне, сондай-ақ малдың кейбір түрлеріне пайдаланды. Ара шаруашылығы мен бау-бақша орыс халқының ықпалымен пайда болды.
## Өмір салты
Қоғамның негізгі бірлігі моногамдық отбасы болды. Неке патрилокальды. Құдаласу арқылы үйлену кең тараған, оның барысында тараптар қалыңдықтың бағасын келіскен. Сондай-ақ жас балалардың ата-аналары арасындағы сөз байласулар, қыз алып қашу ғұрыптары болды.
Дәстүрлі елді мекендері (аил) ұсақ шаруашылықтар жүйесі болды. Тұрғын үйлердің негізгі түрлері жартылай жер асты және жер үсті тік бұрышты бөренеден жасалған үйлер болды.
Дәстүрлі тағамдарында - ұн, жарма және талшық маңызды орын алды. Олардан кеспе (тутпаш), арпа ботқасы (угре) және сұлы жармасы (мотко) араласқан арпа ботқасы дайындалды.
Арнайы киімдері болды. Киізден тігілген киіммен олар аңға шықты. Оның элементтері жарты шар тәрізді қалпақ, «халат» (киис), жеңсіз күрте (ненгжок), шұлық (уук) болды. Сонымен қатар, балық аулау киімінің ажырамас бөлігі кенептен немесе былғарыдан жасалған және бөлек кесілген жылқы терісінен жасалған етік (одок) болды.
## Дереккөздер |
Тәжікстан Республикасының Жоғарғы Жиналысы (тәж. Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, орыс. Высшее собрание Республики Таджикистан) — Тәжікстанның екіпалаталы парламенті, мемлекеттік биліктің жоғарғы заң шығарушы және өкілді органы. Екі палатадан тұрады: Ұлттық Кеңес атты жоғарғы палатасы және Өкілдер палатасы атты төменгі палатасы.
Бұрын бірпалаталы болған парламент 1991 жылғы референдумнан кейін екіпалаталы болып өзгертілді.
## Дереккөздер |
Айдос Ербосынұлы (14 қараша 1991, Жаркент, Қазақстан) — кәсіпқой қазақстандық боксшы, орта және екінші орта салмақ санаттары бойынша сынға түседі. Әуесқойлар бойынша Қазақстанның спорт шебері. Кәсіпқойлар арасында WBA International (2019—қазірге дейін), WBO Global (2018—қазірге дейін), WBC Asian Continental (2018—қазірге дейін) және WBC Asian (2019—қазірге дейін) нұсқалары бойынша 2-ші орта салмақта Шыңғысханның Алтын белдеуінің иегері (2020—қазірге дейін) чемпион атанды.
BoxRec рейтингінде ең үздік позициясы — 18-ші (сәуір 2021) және супер орта салмақ категориясындағы қазақстандық боксшылар арасында 1-ші болды, ал негізгі халықаралық бокс ұйымдарының рейтингтері бойынша ол WBA рейтингісінде 1-орын, WBO рейтингісінде 4-ші орын, IBF рейтингісінде 4-ші орын және WBC рейтингісінде 10-шы орын алып әлемнің үздік супер орта салмақтарының арасында ТОП 20-ға кірді.
## Өмірбаяны
1991 жылы 14 қарашада Жаркент қаласында дүниеге келген. Суан руынан шыққан. Бокспен 11 жасында айналыса бастады, ұзақ жылдар бойы дайындықтың арқасында спортта елеулі табыстарға жетіп, 16 жасында бокс бойынша спорт шебері атанды. Табандылығы мен ерік-жігерінің арқасында көптеген халықаралық турнирлердің чемпионы, Қазақстан Кубогының иегері, Қазақстан чемпионатының күміс және қола жүлдегері, «Astana Arlans» АҚ құрамында бокстан әлем сериясының чемпионы атанды. 2015 жылы 2 қазанда Айдос әуесқойдан кәсіпқой боксқа шықты. |
Әліби Тоқжанұлы Жангелдин (2 маусым 1884 — 14 тамыз 1953) — Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату және нығайту жолындағы күрестің көрнекті басшысы, республиканың мемлекет қайраткері, кіші әлем саяхатын жасаған жиһанкез, қазақ даласындағы алғашқы туризмге жол салушы.
## Өмірбаяны
Әліби Жангелдин 1884 жылы Торғай даласының Қайдауыл ауылындағы кедей шаруа отбасында дүниеге келеді. Орта жүздің қыпшақ руынан еді. Отбасында сегіз бала болыпты: үш ұл және бес қыз бала. Әліби баланың тұңғышы болғандықтан, әкесіне байдың қойын бағысуға көмектескен. Байлар малын шұрайлы Қайдауыл жеріне Әлібидің әкесіне қалдыратын. Мал бағудан бөлек әкесі жиі аңға шығатын және әрдайым ұлын бірге алып жүретін. Әлібиді бөдене, қаздарды атумен шынымен қызықтыратын. Қайдауыл өңірінде көп кездесетін ақбөкендер мен аққұйрықтарды да аулаған. Әліби жеті жасынан атқа шабатын.
Ерте жасынан Әлібидің оқуға деген зор ынтасы болды, алайда жақын арада мектептердің жоқтығы бұған кедергі болды. Бір күні Торғайдың бір мұғалімі Қайдауылға келді. Жас Әліби ұстаздың оқалы бас киіміне, алтын түймелі былғары бешпентіне, жалпы ісем киінгеніне қызығып, мұғалім болу деген ойы пайда болды. Торғайлық мұғалім оның есте сақтау және тез үйрену қабілеттерінің жақсы жетілгенін байқап мектепке шақырады.Әлібидің әкесіне бұл ой мүлдем ұнаған жоқ, оқу туралы тіпті тыңдағысы келмеді. Алайда көп ұзамай Әліби үйінен қашып, керуенге ілесіп Торғайға жетеді. Торғайда мектепке түсіп оқушылармен, мұғалімдермен танысып, достық орнатады, әсіресе жер аудартылған бір еңбек мұғалімімен өте тығыз, жай ғана мұғаліммен оқушы арасындағыдан әлде қайда артық достық орнайды. Дәл осы жерде ол аты аңызға айналған батыр Амангелді Имановпен бірінші рет кездеседі. Көп ұзамай әкесі оны іздеп тауып үйіне қайтарады.
* Үйінде болған кезде қазақ даласындағы орын алып жатқан әділетсіздікті көріп үйінен екінші рет қашып Қостанайға барады. Сол жерде өзінің ерекше есте сақтау қабілеті және Торғайда алған білімінің арқасында орыс-қазақ мектебіне түседі. Бұл кезде ол 12 жаста болған. Алайда, бұл жерде де әкесі тауып алып, үйіне қайтарайын деген кезде аса құрметті мектеп директорының сұрауы бойынша Әлібиді сол жерде қалдыруға келіседі. Бір ғана жыл ішінде бүкіл материалды меңгеріп, барлық емтихандарды үздік тапсырып, мектепті бітіреді.
* Одан кейін мектептің бағытымен Орынбордағы рухани консисторияға түседі. Бұл жерде де емтихандарда бағдарламадан әлде қайда ертерек тапсырып, Қазан қаласындағы мұғалімдер семинариясына кетеді. Кейін оны Мәскеу қаласындағы академияның тарих факультетіне аударады, бірақ та 1905 жылы революцияға қатысқаны үшін 2-ші курста оқудан қуылды.
* Дәл осы кезде Әлібиде бір дүниені, басқа халықтардын тұрмысын тануға деген құштарлық пайда болады. Сөйтіп 1910 — 1912 жылдары «Николай Степнов» деген атпен Еуропа, Таяу Шығыс, Африка, Азия елдеріне жаяу саяхат жасады.
Жангелдин естелігінен: "Жер дүниені айналу саяхаты төрт жылдан артық уақытқа созылды. Мен теңіз және темір жолдармен жүргенді есептемегенде, фотоаппаратымды арқалап, жаяу он екі мың шақырым жүріп өттім. Күндіз жүріп өткен жерлерімді суретке түсіріп, түнде оларды химикаттармен айқындап, шығарып отырдым. Дәрістер оқып, баяндамалар жасап, суреттер сатып, тамағымды асырадым. Мен жаяу Польшаны, Австро-Венгрияны, Сербияны, Болгарияны, Турцияны, Сирияны, Палестинаны, Африканы, Египетті, Абиссинияны басып өттім.Кері оралған жолымда айналып отырып, Араб түбегі, Мессопатамия, Персия, Үндістан, Цейлон аралы, Малая архипелагы, Үндіқытай түбегі, Сиам корольдігі, Аннам, Қытайдың оңтүстік бөлігі, Формозу аралы арқылы жүріп өттім. 1912 жылы Жапонияға жеттім."
* 1911 жылы Женевада В.И. Ленинмен кездесті.
* 1913 жылы Қазақстанға оралып, революциялық жұмыс жүргізді. Өкіметтің қуғындауынан Қырымға кетті, кейін Петроградқа ауысты.
* 1916 жылы Торғайға келіп, А. Имановпен бірге ұлт-азаттық көтерілісті басқарды.
* 1917 жылы Уақытша үкіметке қарсы күрес ұйымдастырды, бұқара халық арасында большевиктер идеясын насихаттады.
* 1917 жылы қарашада РКФСР Халық комиссарлары Кеңесі Жанкелдинді Торғай облысының төтенше соғыс комиссары етіп тағайындады. 1-ші Торғай облысы Кеңестердің съезінің төрағасы.
* 1918 жылы мамырда Дала өлкесінің төтенше комиссары болды. Ол халық арасында шебер ұйымдастырушы, жалынды насихатшы, әскери басшы және саяси қайраткер ретінде танылды.
* 1918 жылы В.И. Лениннің тапсырмасымен Астархан арқылы Ақтөбе майданына қаржы, қару-жарақ жеткізген отрядты басқарды. Қызыл Әскердің бөлімдерін ұйымдастыруға, Кеңес өкіметін нығайтуға іскерлік пен басшылық етті.
* 1919 жылы шілде — 1920 жылы қазан — Қырғыз-Қазақ өлкесін басқару жөніндегі соғыс революциялық комитет төрағасының орынбасары.
* 1920 жылы қазан айынан ҚАССР ОАК Төралқа төрағасының орынбасары және ҚАССР Қамсыздандыру хал-комы.
* 1938 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі, 1951 жылы оның төрағасының орынбасары болды.
* 1920 жылы РК(б)П Қырғыз (Қазақ) облыстық комитетінің және ҚАССРО мүшесі, 1938 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты. РК(б)П 13-съезінің делегаты (1924).
## Марапаттары
* Ленин ордені
* Қызыл Ту ордені
## Есте қалдыру
* Торғай облысының бір ауданы;
* бірнеше ұжымшар (біреуі Ақтөбе облысында) Жанкелдин есімімен аталған;
* Ақтөбе қаласында оған ескерткіш орнатылған, бір көшенің аты берілген. Ескерткіштің авторлары скульптор Исаев А.А. және архитектор Белоцерковский Н.И.
* Әліби Жангелдин көшесі (Астана);
* Әліби Жангелдин көшесі (Алматы);
## Дереккөздер |
Атажұрт — Түркістан облысы Қазығұрт ауданы, Қызылқия ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қазығұрт ауылынан оңтүстікке қарай 9 км жерде орналасқан.
## Тарихы
Түркістан облыстық мәслихатының 2022 жылғы 14 қыркүйектегі № 17/207-VII бірлескен шешімі және Түркістан облысы әкiмдiгiнiң 2022 жылғы 20 қыркүйектегі № 180 қаулысымен Айнатас ауылының бір бөлігінен құрылды.
## Дереккөздер |
«Қара Адам» (ағылш. Black Adam) — америкалық суперқаһармандық фильм, режиссері Жауме Коллет-Серра. DC Comics баспасынының Қара Адам атты антиқаһарманына негізделген. Сценарийді жазған Адам Штикель, Рори Хайнс және Сохраб Ноширвани. Фильм Shazam! (2019) -ның спин-оффы және « Өзін-өзі өлтірушілер тобы: Сынақ миссиясы» (2021) фильмінен кейінгі DC Universe ғаламының 11-ші фильмі. Басты рөлді Дуэйн Джонсон ойнады; фильмде сондай-ақ Алдис Ходж, Ноа Сентинео, Сара Шахи, Марван Кензари, Квинтесса Суинделл, Бодхи Сабонги және Пирс Броснан секілді белгілі актерлер ойнады.
Джонсон Shazam! фильмінің шығармашылық ұжымына 2014 жылдың қыркүйегінде қосылуы қажет болатын . Фильмде зұлым Қара Адамды ойнауы жоспарланды. Продюсерлер 2017 жылдың қаңтарында кейіпкерге өзінің жеке фильмін беру туралы шешім қабылдады, ал Штикель сол жылдың қазан айында жұмысқа алынды. Жауме Кольет-Серра болса 2019 жылдың маусымында қосылды және түсірілім 2020 жылдың шілдесінде 2021 жылдың желтоқсанында болады деп күтілді, бірақ бұл жоспарлар COVID-19 пандемиясына байланысты кейінге қалдырылды. Келесі жылы Америка әділет қоғамының мүшелерінің рөліне қосымша кастинг өтіп, сценарийді Хайнс пен Ноширвани қайта жазып шықты. Фильмнің негізгі түсірілімі 2021 жылдың 9 сәуірінде Атлантада басталды.
## Сыртқы сілтемелер
* Қара Адам (ағыл.) Internet Movie Database сайтында |
Балдыберек – Арыс алабындағы өзен, Сайрамсу өзенінің сол жақ саласы.
## Сипаттамасы
Түркістан облысы Төле би ауданы жерімен ағады. Балдыберек ауылы тұсында Үлкен Балдыберек және Кіші Балдыберек өзендерінің қосылуынан басталып, Тасарық ауылы тұсында Сайрамсуға құяды. Балдыберек өте тез ағынды өзен. Өзен жылдамдығы шамамен 10 км/сағ.
## Атауы
Бұрынырақ таудан ағатын өзеннің жағасында ит тұмсығы өтпестей бұталар мен берек ағашы қалың болып өскен екен. Берек ағашына бал аралары балдарын жинап, ағаштың жапырақтарынан бал өзенге тамып тұрған дейді. Сондықтан өзеннің де, ауылдың да аты Балдыберек аталған.Өзенде бағасы құнды, табиғатта сирек кездесетін, аты қызыл кітапқа енген, ең дәмді жалғыз бақтақ балығы кездеседі. Жағасында Төңкеріс, Балдыберек, Қаратөбе ауылдары орналасқан.
## Дереккөздер |
Мұса өзені — Күрті алабындағы өзен. Қопа өзенінің сол жақ саласы. Ұзындығы шамамен 15 км.
## Сипаттамасы
Алматы облысы Жамбыл ауданы жерімен ағады.
Қаратопырақ қыраттарының баурайындағы бұлақтардан бастау алып, солтүстікке қарай ағады. Саз ауылына жақын жерде Қопа өзеніне құяды. Су мол жылдары Қозыбасы тауынан аққан жылғалар келіп қосылады. Жағалауында елді мекен жоқ, бірнеше қыстақтар бар.
Көктемде жауын-шашын суларымен және жер асты қайнарлармен толығады. Арнасы жаз айларында құрғап қалады.
## Салалары
Ең ірі саласы — Тарғап өзені.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Топографиялық карта-43-020 |
Тарғап — Іле алабындағы өзен. Алматы облысы Жамбыл ауданы жерімен ағады.
## Сипаттамасы
Жетіжол жотасының етегінде Дегерес өзенінен бөлініп шығып, солтүстікке қарай ағады да, Мұса өзеніне (Қопа саласы) құяды.
## Ағысы
Жаңбыр, қар суларымен толығады. Суы үнемі сағасына жете бермейді, жауын-шашын аз жылдары жаз мезгілінде Алматы-Тараз тас жолынан өте бере тартылып қалады да, қыс айларында қайта ағыс пайда болады.
## Жағалауы
Жағасында Тарғап ауылы бар.
## Дереккөздер |
Аят — Қостанай облысындағы Рудный қаласында орналасқан қазақстандық футзал клубы. 2021-2022 маусымда Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері.
## Тарих
### Жетістіктері
## Ойын маусымдары
### 2022-2023
Ойыншылар
### 2021-2022
Ойыншылар
## Сыртқы сілтемелер |
Куляб, кейде Күләб (тәж. Кӯлоб, орыс. Куляб) — оңтүстік Тәжікстандағы қала, халық саны бойынша республикадағы төртінші қала, 2019 жылдың 1 қаңтарына халық саны 105 500 адамды құрайды.
## Тарихы
Эллинизм заманында қазіргі Күләб қаласы Грек-бактрия патшалығының құрамында болған еді. Кулябта б.з.б. 200-195 жылдарға жатқызылатын жазба табылды, онда Гелиодотос есімді грек патша I Евтидемге мен оның ұлы I Деметрий үшін Гестияға отты құрбандық үстелін арнағаны белгілі болды.
Тарихшы Мұхаммед ибн Джәрир әт-Табари қаланың тұңғыш дерегін б.з.б. 737 жылына жатқызады, дегенмен қала бұдан әлдеқайда ертерек пайда болды деп саналады. Өзінің бүкіл тарихында Кулоб қазіргі тәжік тілінде Хатлан немесе Хатлон деген атаумен белгілі болды.
XVI ғасырдан бастап Бұхара хандығының (XVIII ғасырдан бастап Бұхара әмірлігі) бір бөлігі, қала 1750 жылы Хатлон атауын Кулябқа өзгертті. Ресейдің Орта Азияны жаулап алуынан кейін КСРО құрамында Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы құрылды. 1929 жылы Куляб республикадағы ең ірі қалалардың біріне айналды.
1990 жылдардың басындағы Тәжікстандағы азамат соғысы кезінде қала Халық майданы жасақтарының негізгі базасы болған. Куляб ауданындағы Данғара ауылы Тәжікстанның 2-ші президенті Эмомали Рахмонның туған жері.
2006 жылы қыркүйекте Куляб өзінің 2700 жылдығын атап өтті.
## Әкімшілік бөлінісі
Куляб қаласы құрамына Кулябтың өзі және 4 джаомат жатады.
## Дереккөздер |
Әнуар Әбітайұлы Ғалиев (10 тамыз 1959, Алматы, Қазақ КСР — 19 мамыр 2022, Алматы, Қазақстан) — кеңестік және қазақстандық тарихшы, этносемиолог. Тарих ғылымдарының докторы, профессор.
## Өмірбаяны
1959 жылы 10 тамызда Алматы қаласында қызметкерлер отбасында дүниеге келген.
1976 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетіне түсіп, 1981 жылы бітірді.
1981–1984 жылдары Қостанай педагогикалық институтында стажер-зерттеуші және оқытушы болып жұмыс істеді.
1984–1992 жылдары тарих, археология және этнография институтында жұмыс істеді. Ш.Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Ғылым академиясы зертханашыдан бастап аға ғылыми қызметкерге дейінгі академиялық өсудің барлық сатыларынан өтті.
1992–1998 жылдары ҚР ҒА Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының Шығыс халықтарының мәдениет тарихы бөлімінің ғылыми хатшысы және меңгерушісі болды.
1998–2002 жылдары Қазақ мемлекеттік заң академиясы жанындағы Қыпшақтану орталығы директорының орынбасары болып жұмыс істеді.
2002 жылдан бастап Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясының профессоры.
2022 жылы 19 мамырда ұзақ аурудан кейін қайтыс болды.
## Дереккөздер |
Самаль (өз атауы — а’а сама) - Филиппиндегі моро тобының халқы, Сулу архипелагының оңтүстік бөлігінде тұрады. Саны 320 мың адам. Малайзияда (Сабах провинциясында) 50 мыңға жуық адам тұрады.
## Тілі
Олар бір — бірімен тығыз байланысты екі тілде сөйлейді - батыс сулу және ішкі сулу. Көпшілігі сулу тілін ана тілі деп санайды.
## Діні
Дінге сенушілердің діни байланысы: сүнниттік мұсылмандар.
## Тарихы
Олар Сулу аралына XIII-XIV ғасырларда Джохор аралынан қоныс аударса керек, жергілікті халық қысымына ұшырап, тек жағалау бойына қоныстануға мүмкіндік алды. Олар көп жағынан Сулу мәдениетін қабылдап, ассимиляцияға ұшыраған (кейде сулулармен біртұтас сулу-самал тобына бірігеді).
## Кәсібі
Теңізшілер, құл саудагерлері, қарақшылар ретінде белгілі. Самальдардың ішінде бірнеше топтар ерекшеленеді: самал-лаут («теңіз самалы») – теңізшілер мен балықшылар, самал-талон (дихашылар), самал-гимба – егіншілер, т.б. Тәтті картоп, бұршақ, кокос және арека пальмалары, банандар, кофе, ананас өсіреді. Балық аулау желкенді қайықтармен жүзеге асырылады, ұлулар, трепанг, теңіз шөптері және басқа да теңіз өнімдері өндіріледі. Мал шаруашылығы да бар, буйволдар, жылқылар, ешкілер, құстар өсіріледі. Інжу мен маржан қабықтары өндіріледі. Қолөнер дамыды – металл өңдеу, ағашқа және інжу-маржанға ою, зергерлік бұйымдар, қайық жасау, тоқу, өру.
## Өмір салты
Самалдар қауымдастықта тұрады, көсемдер (дато) және дін қызметкерлері (имамдар) билікке ие. Отбасы моногамды болып табылады. Неке – неолокалдық. Қалыңдық үшін төлем жасау дәстүрі сақталған. Ажырасуға рұқсат етіледі, бірақ балалар әкесінде қалады.
Дәстүрлі тұрғын үйі қадаларда орналасқан, бір бөлмелі, шағын верандалары бар.
## Дереккөздер |
Тасты – Торғай алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігі және Аманкелді ауданы жерімен ағады.
## Бастауы
Ақмола-Қостанай облыстарының шекарасына таяу жердегі Восточное ауылының шығыс жағында бірнеше ірілі-ұсақты бұлақтардың қосылауынан бастау алады. Арқалық – Есіл тас жолы мен темір жолын кесіп өтіп, батысқа қарай ағады. Жалдама ауылы тұсында Қарынсалды өзенімен бірігіп, Жалдама өзенін құрайды.
Жағасында Восточное, Үштөбе, Мирное, Приреченское, Тасты елді мекендері орналасқан. Өзен бойында су қоймалары бар.
## Салалары
Салалары онша көп емес, ең үлкені Ащытасты.
## Дереккөздер |
Нұрланбек Тұрғынбекұлы Шәкиев (қыр. Нурланбек Тургунбек уулу Шакиев) — қырғызстандық саясаткер, мемлекеттік қайраткер, Жоғарғы Кеңестің VII шықырылымының депутаты және 2022 жылдан бастап Қырғыз Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы. Шәкиев 2010–2011 жылдары аралығында Қырғызстан мәдениет және ақпарат министрі болған.
## Дереккөздер |
Самбал - Филиппиндегі халықтар тобы.Олар Лусон аралының батыс жағалауының орталық бөлігінде, негізінен Самбалес провинциясында тұрады. Саны 180 мың адам.Олар оңтүстікте тағалдармен, солтүстігінде илоктармен, батыста пангасинандармен ассимиляциялануда. Кейбір самбалдар қалаларда тұрады.
## Тілі
Самбалдар аустронезиялық тілдер отбасының халықтарына жатады. Негізгі самбал тілдері - тина, болинао және ботолан. Олар әсіресе капампанган тіліне және тағал тілінің ежелгі формаларына өте жақын.
## Діні
Діни бағыты — католицизм.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсіптері қолмен атқарылатын егіншілік (күріш), балық аулау. Көкөністерді, кокос пальмаларын, абака, тамыр дақылдарын өсіреді. Карабао бұқалары мен үй құстары өсіріледі. Өсімдік талшықтарынан тоқу (жиһаз, бас киім), ағаш ою, керамика, теңіз қабығын жинау (зергерлік бұйымдар жасау), ертеде қайық жасау, сауда дамыған. Қазіргі самбалдар әртараптандырылған экономиканы басқарады, бірақ күріш негізгі дақыл болып қала береді. Қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсіп (аяқ киім, тоқыма, кеме жасау).
## Өмір салты
Дәстүрлі тұрғын үйлері төртбұрышты, бір бөлмелі, төбесі шөптермен немесе пальма жапырақтарымен жабылған. ХХ ғасырдың ортасынан бастап елді мекендердің кеңеюі, тұрғын үйдің көп бөлмелі болуы байқалады.
Дәстүрлі ерлер киімі - тар шалбар мен көйлек, пальма жапырағынан жасалған конустық қалпақ, Әйелдер киімі — саронг, қысқа кофта, орамал. Қазір заманауи еуропалық киіммен ығыстырылған.
Дәстүрлі тағамдары – күріш, көкөністер, жеміс-жидек, мерекелік тағамдар құс етінен дайындалады.
## Дереккөздер |
«Атамекен» — қазақ кескіндемешісі Қанапия Телжановтың 1958 жылы салған суреті.
Тың игеру эпопеясына арналған бұл туынды қоңыр және сары-күрең түстерге бай, ал алқызыл мен алтын түстердің сирек үшкір жағылымдары шығармаға қарқынды сипат сыйлайды. Жыртылған жерге қарап, тоқтап қалған салт атты адам өз бабаларымен және табиғаттың өзімен сұхбат құрғандай етіп бейнеленген.
Жарты қабырғаны тұтас алатын зор картинаның бергі бөлігі соқа жыртқан соқта да, оның арғы беті боз жусаны омыраулатқан киелі байтақ. Екі өркениеттің шекарасында тұрған кейіпкердің көзқарасындағы ұзақ ой көп мағына сыйдыра алатындай көрінеді.
Қанапия Телжанов 1950-шы жылдары жаңа өнерді қалыптастыруға атсалысқан суретшілердің бірі еді. Оның шығармашылығына екпінділік, рухани тебіреніс, кейде романтизм де тән деуге болады. Сюжет жағын алсақ, ол өз замандастары сияқты социалистік реализм бағытында жұмыс істеді, сондықтан сол заманның көкейкесті тақырыптарын ол да суреттерінде айқындауға тырысқан.
Алайда осы суретте ол жаттанды композициялық бейнелерге жүгіне бермей, тақырыпты ашу үшін драмалық сарын қосады. Өнертанушы Р. Ерғалиеваның айтуынша, Телжанов осы суретінде «орталықтың өктемдігі мен байырғы халықтың көзқарасындағы айырмашылығын жеткізе алды». Ал өнертанушы И. Рыбакованың пікірінше, мұнда табиғаттың таңы және адамның таңы романтикалық параллелизммен суреттеледі: «аспанның аясында салт аттының бейнесі жерден көтеріліп шыққандай болады, сол оятылған жердің өзіндей көне әрі пәрменді болып көрінеді».
Жалпы, «Атамекен» бірден көпшіліктің көңілінен шығып, көрерменнен көрікті пікірлер алып жатты. Мәскеуде сол жылы ұйымдастырылған Қазақ КСР бейнелеу өнерінің көрмесінде де Телжановтың бұл шығармасы негізгі орынды иемденді. Мұндай орынға республика өнері жетістіктері арасында бүгінгі күнге дейін де ие.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз |
Қазақстанның Қарулы Күштері — Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердiң түрлерiн, арнайы әскерлердi, тыл, әскери оқу орындары мен ғылыми мекемелердi қамтиды.
Соғыс уақытында құрамына қорғаныс министрлігіне қарайтын әскер түрлерiнен басқа Ішкi iстер министрлігінiң iшкi әскерлерi, Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң шекара қызметi және басқа да әскерлерi, республикалық «Ұлан», азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кiредi.
## Міндеттері
«Қазақстан Республикасының қорғанысы мен Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 5-тарау, 18-тармағы бойынша:Қарулы Күштер агрессияға тойтарыс беруге, Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы мен егемендігін қару-жарақпен қорғауға, мемлекеттік және әскери объектілерді күзетуге және қорғауға, әуе кеңістігін күзетуге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарға сәйкес міндеттерді орындауға арналады.«Қазақстан Республикасының қорғанысы мен Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 4-бабы бойынша:Қарулы Күштер, басқа да әскерлер мен әскери құралымдар Әскери доктринаға және Қарулы Күштерді қолдану жоспарына сәйкес қорғаныс саласындағы міндеттерді орындайды.
### Бейбiт кезеңде
Республика Қарулы Күштерiне бейбiт кезеңде мынандай негiзгi мiндеттердi орындау жүктелген:
* әскери күштi, жауынгерлiк даярлықты қамтамасыз етiп, басқару органдары мен әскерлердi ел iшiндегi қақтығыстарды, Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасында немесе аумағының шегiнде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетудi тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау;
* әуе кеңiстiгiн күзету, сондай-ақ, мемлекеттік шекараның жедел-стратегиялық тұрғыда маңызды өңiрлерiн жабу;
* маңызды әскери нысандарды күзету;
* елдiң кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөнiндегi батыл iс-қимылға әзiр болу;
* халықаралық мiндеттемелерге сәйкес бiтiмгершiлiк және өзге де операцияларға қатысу.
Бұл мiндеттердi орындауды Қарулы Күштер ҚР-ның басқа да әскерлерi мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз iс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте ҚР Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң шекара қызметiне құрлықта, теңiзде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемлекет шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестiкке (террорға), қару мен есiрткi саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледi.
## Әскери доктринасы
Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерiстерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуi, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т.б.) ұшырауда.
* 2007 жылғы 21 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің № 299 Жарлығымен мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, соғыстар мен қарулы жанжалдарды болдырмауға, Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды дамыту мен қолдануға негіз қалаушы көзқарастар жүйесін білдіретін Қазақстан Республикасының жаңа Әскери доктринасы бекітілген болатын.
Әскери доктрина Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі ережелерін, Мемлекет басшысы жарлықтарының талаптарын, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, Ұлттық қауіпсіздік стратегиясын, Қазақстан Республикасының заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық актілерін, сондай-ақ Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарды нақтылайды.
Әскери доктрина қорғаныстық сипатта, ол ұлттық мүдделерді қорғауды, елдің әскери қауіпсіздігіне кепілдік беруді батыл шеше отырып, Қазақстан Республикасының бейбітшілікке бейілділігін айқындайды, асимметриялық қатерлерге: терроризмге, экстремизмге, есірткі тасымалына, қаруды заңсыз таратуға, заңсыз көші-қонға қарсы күресті ескере отырып, Қарулы Күштерді, басқа да әскерлер мен әскери құралымдарды дамыту шарттары мен жаңа бағыттарын нақтылайды.
* Әскери доктрина ережелерін іске асыру әскери басқару жүйесін одан әрі жетілдіру, өзара байланысты саяси, дипломатиялық, экономикалық, әлеуметтік, ақпараттық, құқықтық, әскери және Қазақстанның әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да шаралар кешенін жүргізу есебінен қамтамасыз етілетін болады.
## Өңірлік қолбасшылықтар
Құрлық күштерінің өңірлік қолбасшылықтары 2003 жылы құрылған.
### «Астана» өңірлік қолбасшылығы
«Астана» өңірлік қолбасшылығы Ақмола, Қарағанды, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімшілік шекарасында орналасады. Қолбасшылық штабы Қарағанды қаласында орналасқан.
Өңірлік қолбасшылық құрамына орталық бағынысты бөлімдер мен Әуе қорғанысы күштері әскерлерінен басқа аумақтық бөлініс шегінде орналасқан әскери бөлімдер кіреді.
«Астана» өңірлік қолбасшылығы — Қарулы Күштер Жоғарғы Бас қолбасшысы Ставкасының резерві.
«Астана» ӨҚ кіреді:
* 7-ші жеке механикаландырылған бригада (7-ші жмехбр немесе 31775 ә/б) — Қарағанды
* арнайы мақсаты бар барлау полкі (22750 ә/б) — Ақтас е.м.
* 401-ші зеңбіректі артиллериялық бригада (401-ші забр немесе 06708 ә/б) — Приозёрск (Алматы облысы, Үңгіртас е.м. жаңа орынға орналастырылды)
* 402-ші ракетивті артиллериялық бригада (402-ші реабр) — Приозёрск
* 403-ші танк бұзар артиллериялық бригада (403-ші тбабр немесе 70417 ә/б) — Приозёрск
* Резервтегі кіші мамандардың әскери даярлығы мен әскери қолдану бойынша оқу орталығы (36352 ә/б) — Спасск
* Зымыран әскерлері мен артиллерияға дайындық орталығы (14805 ә/б) — Приозёрск
### «Шығыс» өңірлік қолбасшылығы
«Шығыс» өңірлік қолбасшылығы Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының әкімшілік шекараларында орналасқан. Қолбасшылық штабы Семей қаласында орналасқан.
Өңірлік қолбасшылықтың құрамына Әуе қорғанысы күштерінің орталық бағыныстағы бөлімдері мен әскерлерін қоспағанда, аумақтық бөлініс шегінде орналасқан әскери бөлімдер кіреді.
«Шығыс» ӨҚ кіреді:
* 3-жеке гвардия механикаландырылған бригадасы (3-жгмехбр немесе 40398 ә/б) — Үшарал;
* 4-механикаландырылған бригадасы (4-жмехбр немесе 27943 ә/б) — Өскемен;
* 8-жеке механикаландырылған бригадасы (30217 ә/б) — Семей;
* 11-танк бригадасы (11-тбр немесе 10810 ә/б) — Аягөз;
* 34-артиллерия бригадасы (34-абр немесе 10181 ә/б) — Үшарал;
* 101-ракеталық бригада (101-рбр немесе 36803 ә/б) — Семей;
* 102-ракетивті артиллериялық бригада (402-реабр немесе 16752 ә/б) — Семей;
* 103-зеңбіректі артиллериялық бригада (103-забр немесе 28738 ә/б) — Семей;
* жеке барлау полкі (44736 ә/б) — Семей;
* жеке байланыс бригадасы (44793 ә/б) — Семей.
### «Батыс» өңірлік қолбасшылығы
«Батыс» өңірлік қолбасшылығы Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының әкімшілік шекараларында орналасқан. Қолбасшылық штабы Атырау қаласында орналасқан.
Өңірлік қолбасшылықтың құрамына Әуе қорғанысы күштерінің орталық бағыныстағы бөлімдері мен әскерлерін қоспағанда, аумақтық бөлініс шегінде орналасқан әскери бөлімдер кіреді.
Өңірлік қолбасшылықтың негізгі міндеті — Каспий теңізінің қазақстандық секторында Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасына, аумақтық тұтастығына, егемендігі мен экономикалық мүдделеріне қол сұғылмауын қамтамасыз ету.
«Батыс» ӨҚ кіреді:
* 100-ші артиллериялық бригада (100-ші абр немесе 30238 ә/б) — Ақтөбе;
* жеке мотоатқыш батальоны (66597 ә/б) — Ақтөбе;
* 390-шы жеке гвардиялық теңіз жаяу әскерлері бригадасы (390-шы жтжәбр немесе 25744 ә/б) — Ақтау (2009 ж. Атыраудан жаңа орынға орналастырылды);
* жеке барлау полкі (41433 ә/б) — Атырау;
* жеке мотоатқыш батальоны (99116 ә/б) — Маңғыстау облысы Бейнеу е.м.
### «Оңтүстік» өңірлік қолбасшылығы
«Оңтүстік» өңірлік қолбасшылығы Алматы, Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстарының әкімшілік шекараларында орналасқан. Қолбасшылық штабы Тараз қаласында орналасқан.
Өңірлік қолбасшылықтың құрамына Әуе қорғанысы күштерінің орталық бағыныстағы бөлімдері мен әскерлерін қоспағанда, аумақтық бөлініс шегінде орналасқан әскери бөлімдер кіреді.
«Оңтүстік» өңірлік қолбасшылығының негізгі міндеті — елдің оңтүстік-шығыс шептерінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
«Оңтүстік» ӨҚ кіреді:
* 5-ші тау атқыштар бригадасы (5-ші табр немесе 85395 ә/б) — Тараз;жеке мотоатқыш батальоны (42062 ә/б) — Луговой а.жеке танк батальоны — Луговой а.жеке барлау батальоны (03811 ә/б) — Луговой а.жеке мотоатқыш батальоны (11971 ә/б) — Меркі а.
* жеке мотоатқыш батальоны (42062 ә/б) — Луговой а.
* жеке танк батальоны — Луговой а.
* жеке барлау батальоны (03811 ә/б) — Луговой а.
* жеке мотоатқыш батальоны (11971 ә/б) — Меркі а.
* 6-ші жеке механикаландырылған бригада (7-ші жмехбр немесе 35748 ә/б) — Шымкент;
* жеке атты тау-егерь полкі (91678 ә/б) — Бауыржан Момышұлы а.
* 40-шы әскери базасы Гвардейский кенті;12-ші механикаландырылған бригада (12-ші мехбр немесе 21450 ә/б)54-ші гвардиялық артиллериялық бригада (54-ші гв.абр немесе 82796 ә/б)23-ші инженерлік-саперлік бригада (23-ші исбр немесе 75263 ә/б)Қарасай батыр атындағы Құрлық әскерлерінің оқу орталығы (ҚӘ ОО немесе 30212 ә/б)
* 12-ші механикаландырылған бригада (12-ші мехбр немесе 21450 ә/б)
* 54-ші гвардиялық артиллериялық бригада (54-ші гв.абр немесе 82796 ә/б)
* 23-ші инженерлік-саперлік бригада (23-ші исбр немесе 75263 ә/б)
* Қарасай батыр атындағы Құрлық әскерлерінің оқу орталығы (ҚӘ ОО немесе 30212 ә/б)
* 221-ші жеке байланыс бригадасы (221-ші жббр немесе 28903 ә/б) — Тараз;
* 232-ші инженерлік-саперлік бригада (232-ші исбр немесе 58012 ә/б) — Қапшағай.
## Ағымдық қару-жарағы
### Құрлық күштері
Жауынгерлік қолдау бөлімдерінің санын көбейту және заманауи қару мен әскери техниканы сатып алу. 99 арнайы мамандандырылған компанияларды қамтитын 10 логистикалық база мен 9 барлау полисі құрылды.
3 млрд тенгеге келесі заманауи қарулар сатып алынды:
* Биологиялық заттарды таба алатын жаңа құралдар
* КПО-1М үлгілеу жинақтағыштары
* Портативті спетрометлердің жиынтығы және т.б
## Артиллерия
Сүйретілетін артилерия
*
*
Жылжымалы зеңбіректер
*
*
Дүркін артиллерия
Тактикалық зымыран кешендері
### Әуе қорғанысы күштері
Қазақстан Республикасының әуе қорғаныс күштері 1998 жылы 1 маусымда құрылды.
Мақсаттары:
* Қазақстан Республикасының әуе шебі қорғанысын қамтамасыз ету
* Мемлекеттік, әскери және әкімшілік нысандарды әуе шабуылынан қорғау
* Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің басқа құрылымдарына авиациялық көмек көрсету
## Басшылық
* Әлібек Хамитұлы Қасымов (1992 — 1995) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Николай Дмитриевич Толмачев (1995 — 1996) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Әлихан Бірімжанұлы Жарболов (1996 — 1997) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Бақытжан Ертайұлы Ертаев (1997 — 2000) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Мәлік Мұхамеджанұлы Сапаров (2001 — 2003) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Болат Керімжанұлы Дарбеков (2003 — 2007) — Қорғаныс министрлігі Штаб бастықтары комитетінің төрағасы;
* Мұхтар Қапашұлы Алтынбаев (2007 — 2010) — Қорғаныс министрлігі Штаб бастықтары комитетінің төрағасы;
* Сәкен Әділханұлы Жасұзақов (2010 — 2016) — Қорғаныс министрлігі Штаб бастықтары комитетінің төрағасы, 2013 жылдан бастап — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Мұрат Жәлелұлы Майкеев (2016 — 2019) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Мұрат Кәрібайұлы Бектанов (2019 — 2021) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Марат Рахымұлы Құсайынов (2021 — 2024) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы;
* Сұлтан Бүркітбайұлы Қамалетдинов (2024 жылдан бастап) — Қарулы күштер Бас штабының бастығы.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріндегі әскери атақтар
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Қарулы Күштер Мұрағатталған 27 мамырдың 2008 жылы.
* Photogallery of kazakhi army
* Kazakh armored forces parade (video) Мұрағатталған 11 тамыздың 2023 жылы.
* Military drill in Kazakhstan (video)
* Biz Türküz (Turkish union)
* Kazakhstan army (video)
* Kazakh - Turkish Brothers Storm
* Kazakh army (!NO PASARAN!)
* Kazakhstan Special Forces & Republic Guard (video)
* Kazakhstan Special Forces (video) Мұрағатталған 3 маусымның 2010 жылы.
* Kazakh army, navy & air forces (video) Мұрағатталған 1 маусымның 2010 жылы.
* Kazakh Airborne (video) |
Ноғайты ауылдық округі – Маңғыстау облысы Бейнеу ауданында болған әкімшілік бірлік. 2016 жылы таратылып, Сам ауылдық округіне қосылған.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ноғайты ауылы кірген. Орталығы – Ноғайты ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 266 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Қосшы қалалық әкімдігі — Ақмола облысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Астана қаласымен, батысы мен оңтүстігінде Целиноград ауданымен шектеседі.
## Әкімшілік құрамы
Қалалық әкімдікке Қосшы қаласы мен Тайтөбе ауылдық әкімдігі қарайды. Әкімшілік орталығы – Қосшы қаласы.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 26 шiлдедегi № 629 Жарлығымен Қосшы ауылының Целиноград ауданынан бөлініп, облыстық маңызы бар қала санатына жатқызылуына байланысты құрылды.
## Дереккөздер |
Түркістан қалалық әкімдігі – Түркістан облысындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Түркістан қаласы кіреді. Орталығы - Түркістан қаласы.
## Дереккөздер |
Петропавл қалалық әкімдігі – Солтүстік Қазақстан облысындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Петропавл қаласы кіреді. Орталығы - Петропавл қаласы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 201446 адамды құрайды.
## Дереккөздер |
Тараз қалалық әкімдігі – Жамбыл облысындағы әкімшілік бірлік.
## Географиялық орны
Солтүстік-батысында, батысында және оңтүстігінде Жамбыл ауданымен шектессе, солтүстік-шығысында Байзақ ауданымен шектеседі.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Тараз қаласы кіреді. Орталығы - Тараз қаласы.
## Дереккөздер |
Қостанай қалалық әкімдігі – Қостанай облысындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қостанай қаласы кіреді. Орталығы - Қостанай қаласы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 214961 адамды құрайды.
## Дереккөздер |
Қалдыбек Сәбденұлы Сәбденов (20 қыркүйек 1932, Сарыағаш ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақ КСР, КСРО — 25 маусым 2022) — ғалым, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы (1991), профессор (1989). Жаратылыстану ғылымдары академиясының, халықараралық жоғары мектептер академиясының академигі.
Сіргелі тайпасының Батыр-Жайдақ руынан шыққан.
КСРО өнертапқышы. Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтын бітірген (1957). 1957–59 жылдары Батыс Қазақстан облысы Жаңақала ауданының бас малдәрігері. 1959–68 жылдары Батыс Қазақстан облысы ауылы шаруашылық саласында басшы қызметте болды. 1968–73 жылдары Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында бөлім бастығы, директор. 1973–77 жылдары Алматы облысы ауылы шаруашылық басқарма бастығының бірінші орынбасары, басқарма бастығы. 1978–83 жылдары Қазақстан Компартиясының Алматы облыстық комитетінің хатшысы. 1983–96 жылдары Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтының ректоры. 1996 жылдан осы университетте профессор. Алматы облысы қоғамдық қорының директоры. 160 ғылым еңбектің, 5 монографияның, 6 оқулық пен оқу құралының авторы, 25 авторлық куәліктері мен патенттері бар, КСРО халық шаруашылық жетістіктері көрмесінің 4 күміс, 3 қола медальдарымен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен, «Астана» медалімен, «Құрмет» орденімен марапатталған. Алматы облысының, Батыс Қазақстан облысы Жаңақала ауданының құрметті азаматы. Ол Қазақстан Республикасы ЖАҚ-ның сараптау кеңесінің, Қазақстан Республикасы Аграрлық ұлттық академиялық орталықтың ғылым кеңесінің, Алматы облысы әкімі жанындағы ақсақалдар алқасының, Диссертациялық кеңестің мүшесі.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* "Оңтүстік Қазақстан Энциклопедиясы" |
Сәдібек Түгел (23 ақпан 1955, Ұлан ауданы, Абай облысы) — қазақ жазушысы, публицист, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Астана қаласының тұңғыш баспасөз хатшысы, Ұлттық Ат спорты Федерациясының президенті, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Ол 2019 жылғы Қазақстандағы президент сайлауына Ұлы дала қырандары республикалық қоғамдық әлеуметтік-мәдени қозғалысының атынан қатысты.
## Өмірбаяны
Сәдібек Түгел 1955 жылдың 23-ші ақпанында Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданының Аманкелді ауылында дүниеге келді.
### Қызметтері
Сәдібек Түгел Шымқора ауылындағы Жамбыл орта мектебін 1972 жылы бітіріп, сол жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетіне оқуға түсті. 1980 жылы Әль-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Университетінен жоғары білімді «журналист» деген мамандық алды.
1973 жылы мамыр айында Кеңес әскері қатарына шақырылды. Әскери міндетін Кеңес әскерінің Қарулы Күштерінің Шығыс Германиядағы тобында атқарды. Еңбек жолын қарапайым жұмысшыдан бастады. Екі жыл Алматы қаласындағы мақта-мата иіру фабрикасында слесарь болып жұмыс істеді. 1977–1978 жылдары аудандық «Өркен-Расцвет» газетінде аудармашы, 1979 жылдары Ұлан аудандық атқару комитетінің ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы, 1979-1984 жылдары аудандық комсомол комитетінің 1-ші хатшысы, 1984-1988 жылдары аудандық партия комитетінің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі болып қызмет істеді.
1988-1990 жылдары Жоғары партия мектебінде екі жыл күндізгі бөлімінде оқып, «саясаттанушы», «социолог» деген мамандықтарға ие болды. 1990-1992 жылдары аудандық бақылау комитетінің төрағасы және басқа да жауапты қызметтерде болды. 1992-1994 жылдары «Ұлан Таңы – Уланские Зори» газетінің бас редакторы болып жұмыс істеді.1994-1998 жылға дейін Алматы қаласында «Қазақстан Теледидары мен Радиосы» корпорациясында жауапты қызметтерді атқарды.
1998 жылдың басында Астананың тұңғыш баспасөз хатшысы болып тағайындалды.
Сәдібек Түгелдің тікелей атсалысуымен Астананың баспасөзінің іргетасы салынды. Көптеген жаңа Бұқаралық Ақпарат Құралдары құрылды, астаналық ақпарат кеңістігі қалыптасты. Сәдібек Түгел Астана қаласының Халықаралық Баспасөз Орталығын ашып, 1000-нан астам баспасөз маслихаттарын, брифингтер, кеңестер және қызықты кездесулер өткізді.
Саясаттанушы ретінде 2001 жылдан 2002 жылға дейін Республикалық Халықтық-патриоттық «Менің Қазақстаным» қозғалысының төрағасы болды. 2002 жылдан 2004 жылға дейін Халықаралық Баспасөз Орталығының басшысы болып жұмыс істеді.
2004 жылдан 2005 жылдар арасында Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының бөлім меңгерушісі болды.
2004 жылдан бері Қазақстан Республикасы Ұлттық Спорт Түрлері қауымдастығының 1-ші вице-президенті, Ұлттық Ат Спорты Федерациясының президенті. Ұлы Даланың атақты тұлпары Құлагерге ескерткіш салу идеясының авторы әрі негізгі ұйымдастырушысы. Қазір ол достарымен бірлесіп, дүниежүзінде теңдесі жоқ «Ұлы Дала Даңқы» мұражайын салуда. Сәдібек Түгел Астанаға арналған «Астана қаһармандары» – «Первопроходцы Астаны» атты жобаның авторы.
Астана радиосы ұйымдастырған үлкен акцияда «Астананың 10 жылдығының қаһарманы» атағына ие болды. Ол ҚР Жазушылар Одағы, ҚР Журналистер Одағының мүшесі, ҚР Гуманитарлық Ғылымдар Академиясының Академигі. Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданының Құрметті азаматы. ҚР-ның мәдениет қайраткері, ҚР-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы.
2003–2005 жылдары Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының бұқаралық ақпаратпен байланыс бөлімінің меңгерушісі болып қызмет еткен.
### 2019 жылғы президент сайлауы
2019 жылдың 22 сәуірінде Сәдібек Түгел сол жылдың президент сайлауына «Ұлы Дала Қырандары» атынан президенттікке үміткер екенін жариялады. Ол — қатысуын жариялаған үміткерлдерің тұңғышы еді. 2019 жылдың 3 мамырында 122 мыңнан астам қол жинап, Орталық сайлау комиссиясымен тіркелді.
Түгел қазақ тілін сақтау, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау, сондай-ақ қазақтың дәстүрлі құндылықтарын сақтау және насихаттау сияқты мәселелер бойынша үгіт жүргізді. 2019 жылдың 3 маусымында Түгел қазақ әйелдерінің шетелдіктерге тұрмысқа шығуына тыйым салуды ұсынды. Түгел небәрі 0,92 пайыз дауыс жинап, сайлауда соңғы орынға ие болды.
## Шығармалары
Әңгімелері газет, журналдарда жарияланып тұрады. «Қайдасың, қазағымның қазанаты» деректі повесінің, «Асыл жиреннің киесі» әңгімелер жинағының авторы.
Шығыс Қазақстан өнер мұражайының негізгі әдеби қорында автордың «Қайдасың, қазағымның қазанаты», «Көк күмбезді Астана» атты кітаптары сақтаулы.
## Дереккөздер
* http://old.qamshy.kz/?p=19759 Мұрағатталған 16 қаңтардың 2017 жылы.
1. Шығыс Қазақстан облысы мәдениеті кітабы, АТАМҰРА |
Қарақат Жақсылыққызы Әбден (кейде Абден, 7 мамыр 1974 жыл, Қорғалжын ауданы, Ақмола облысы) — қазақстандық саясаткер, экономист және жазушы, 2023 жылдан бері Қазақстан Мәжілісі VIII шақырылымының депутаты, 2016 жылдан 2021 жылға дейін Астана қалалық мәслихатының мүшесі болған. Әбден көпшілікке «Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!» деген даулы кітаптың авторы ретінде белгілі.
2022 жылғы президенттік сайлауда «Ұлттық кәсіби әлеуметтік қызметкерлер альянсы» атынан кандидат ретінде ұсынылды, тек 2,6% дауыс жинап, 3-орын алды. Келесі жылғы парламент сайлауында Мәжіліске Ауыл ХДПП өтіп, 8 мандатқа ие болды. Сол 8 мандаттың бірі Қарақат Абденге берілді.
## Өмірбаяны
1974 жылғы 7 мамырда Целиноград облысының Қорғалжын ауданындағы XXII партсъез атындағы ауылда дүниеге келген. Әкесі — Жақсылық Ыбырайұлы Әбден, Қарғалы ауылының тумасы, құрылысшы болған, қазір зейнетте. Анасы — Рысбала Молдашқызы Әбден, Жамбыл облысының тумасы, мұғалім болған, қазір зейнетке шыққан.
1991 жылы Жезқазған облысының Жәйрем ауылының №10 орта мектебін алтын белгімен бітірген. Мектеп бітірген соң Алматы халық шаруашылығы институтының «маркетинг және коммерция» мамандығына оқуға түскен. Экономика ғылымдарының кандидаты. Кандидаттықты «Жергілікті бюджеттерді өндірістік емес төлемдермен толтыруды қалыптастыру» тақырыбында қорғаған.
Негізгі еңбек жолы Қаржы министрлігімен байланысты. 10 жылдан астам Қазақстан Салық Комитетінің Орталық аппаратында қызметте болған. 2006 жылы Президент жанындағы мемлекеттік қызмет Академиясына — Мемлекеттік саясаттың Ұлттық мектебіне жұмысқа шақырылды. Әрі қарай «Нұр Отан» партиясының Орталық аппаратында жұмыс істеген. «Құрмет» орденімен марапатталған.
2016 жылы Астана мәслихаты VI шақырылымының депутаты болып сайланды. Астана қаласы мәслихатының депутаттығы кезінде қаланың әлеуметтік-мәдени дамыту мәселелері жөніндегі тұрақты комиссиясының мүшесі болған. Депутаттығын Әбден 2020 жылғы 24 желтоқсанда аяқтады.
### 2022 президенттік сайлау
2022 жылғы 1 қыркүйекте берген Халыққа Жолдауында президент Тоқаев сол жылғы күзде кезектен тыс президент сайлауының жүретінін жариялады. 21 қыркүйекте сайлаудың 20 қарашада өтетіні бекітілді.
7 қазанда «Кәсіби әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық альянсы» атты ұйым Қарақат Абденді үміткер ретінде ұсынды.
Қарақат Әбден «мемлекеттің басты байлығы» адамның өзі деген ұстаныммен қазақстандықтардың өмір сүру деңгейін көтеру және отбасыларға лайықты өмір жасау үшін үгіт жүргізді. Оның жарияланған сайлауалды манифесі өзін «әлеуметтік бағытта», әсіресе отбасыларға, балаларға, жастарға және қарттарға қатысты сипаттады: отбасы институтын нығайтуға, бос уақытты тегін өткізуді кеңейтуге және білім беру нысандарын салуға шақырды. Әбден манифестінде мәдениет пен тәрбие, білім мен ғылым, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау «кез келген қоғамның табысты дамуының негізі және кепілі» деп тұжырымдады.
Әбден өзінің алғашқы үгіт сапарында 22 қазанда Астана маңындағы Қосшы және Қоянды жерлерін аралап, сайлаушылармен мәселелерді талқылап, манифестін ұсынды. 1 қарашада Әбден Қазақстанда Хэллоуинді өткізуге тыйым салуды ұсынды, оған ол 2022 жылы Сеулдегі Хэллоуин мерекесінің аталуы кезінде орын алған қыспақты еске алды.
### 2023 парламент сайлауы
2023 жылғы парламент сайлауынан бұрын Абден мен алдыңғы сайлаудың басқа үміткері Жигули Дайрабаев екеуі Ауыл ХДПП мүшелері болып тіркелді. 2023 жылғы парламент сайлауында Ауыл ХДПП 8 мандатқа ие болды, сол мандаттың бірі Қарақат Абденге берілді.
### Мәжілістегі депутаттығы
Мәжілістегі депутаттығын Әбден 2023 жылғы 29 наурызда бастады. Оның Ауыл ХДПП партиялық тізімі бойынша сайланғаны белгілі.
## Сын
### "Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!"
2019 жылғы 5 желтоқсанда Әбден «Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!» атты кітабының тұсаукесерін өткізді, онда ол қазіргі қазақ әйелінің қазақстандық қоғамдағы рөлі туралы баяндайды да, феминизмді сынай отырып, «салт-дәстүрді сақтау қажеттілігін» талқылайды. Шектеулі түрде шығарылғаннан кейін олардың көпшілігі ауылдық мектептер мен балалар үйлерінің кітапханаларына сыйға тартылған басылым қоғамда дау тудырды және кейбір ұлтшылдық пен сексистік құндылықтарды насихаттайды деп сынға алды. Басқалары Әбденнің Қазақ қызы қоғамдық бірлестігіне мемлекет тарапынан бөлінген қаржыны пайдалануына күмән келтіріп, оны 17.5 миллион теңгеден астам қаржы бөлінген кітабын шығаруды қаржыландыру үшін салық төлеушілердің ақшасын пайдаланды деп айыптады. Кең сынға жауап ретінде Әбден көптеген нәрселер контекстен тыс алынып тасталды деп мәлімдеді және ол шын мәнінде феминизмді қолдайтынын айтты.
### Салық салу ұсынысы
2022 жылғы президент сайлауындағы үміткер ретінде Абден 11 қарашада шетелдіктерге үйленген қазақстандық әйелдерге ірі салық салуды ұсынды. 5 сәуір күні өзінің осы даулы ұсынысын ол депутат ретінде Мәжілісте айтып кетті. Нәтижесінде құқыққорғаушы Дина Таңсәрі осы сөзді этникалық кемсітушілік деп атады да, Абден депутаттығының тоқатылуын қалап, петиция бастады. Ауыл ХДПП фракциясының басшысы Анас Баққожаев сол петиция және Абденнің көзқарасы жайлы айтқаны:
Баққожаев тағы Абден ұсынысының қалған депутаттары қолдамайтынын айтып кетті.
## Дереккөздер |
Қарақат Жақсылыққызы Әбден (кейде Абден, 7 мамыр 1974 жыл, Қорғалжын ауданы, Ақмола облысы) — қазақстандық саясаткер, экономист және жазушы, 2023 жылдан бері Қазақстан Мәжілісі VIII шақырылымының депутаты, 2016 жылдан 2021 жылға дейін Астана қалалық мәслихатының мүшесі болған. Әбден көпшілікке «Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!» деген даулы кітаптың авторы ретінде белгілі.
2022 жылғы президенттік сайлауда «Ұлттық кәсіби әлеуметтік қызметкерлер альянсы» атынан кандидат ретінде ұсынылды, тек 2,6% дауыс жинап, 3-орын алды. Келесі жылғы парламент сайлауында Мәжіліске Ауыл ХДПП өтіп, 8 мандатқа ие болды. Сол 8 мандаттың бірі Қарақат Абденге берілді.
## Өмірбаяны
1974 жылғы 7 мамырда Целиноград облысының Қорғалжын ауданындағы XXII партсъез атындағы ауылда дүниеге келген. Әкесі — Жақсылық Ыбырайұлы Әбден, Қарғалы ауылының тумасы, құрылысшы болған, қазір зейнетте. Анасы — Рысбала Молдашқызы Әбден, Жамбыл облысының тумасы, мұғалім болған, қазір зейнетке шыққан.
1991 жылы Жезқазған облысының Жәйрем ауылының №10 орта мектебін алтын белгімен бітірген. Мектеп бітірген соң Алматы халық шаруашылығы институтының «маркетинг және коммерция» мамандығына оқуға түскен. Экономика ғылымдарының кандидаты. Кандидаттықты «Жергілікті бюджеттерді өндірістік емес төлемдермен толтыруды қалыптастыру» тақырыбында қорғаған.
Негізгі еңбек жолы Қаржы министрлігімен байланысты. 10 жылдан астам Қазақстан Салық Комитетінің Орталық аппаратында қызметте болған. 2006 жылы Президент жанындағы мемлекеттік қызмет Академиясына — Мемлекеттік саясаттың Ұлттық мектебіне жұмысқа шақырылды. Әрі қарай «Нұр Отан» партиясының Орталық аппаратында жұмыс істеген. «Құрмет» орденімен марапатталған.
2016 жылы Астана мәслихаты VI шақырылымының депутаты болып сайланды. Астана қаласы мәслихатының депутаттығы кезінде қаланың әлеуметтік-мәдени дамыту мәселелері жөніндегі тұрақты комиссиясының мүшесі болған. Депутаттығын Әбден 2020 жылғы 24 желтоқсанда аяқтады.
### 2022 президенттік сайлау
2022 жылғы 1 қыркүйекте берген Халыққа Жолдауында президент Тоқаев сол жылғы күзде кезектен тыс президент сайлауының жүретінін жариялады. 21 қыркүйекте сайлаудың 20 қарашада өтетіні бекітілді.
7 қазанда «Кәсіби әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық альянсы» атты ұйым Қарақат Абденді үміткер ретінде ұсынды.
Қарақат Әбден «мемлекеттің басты байлығы» адамның өзі деген ұстаныммен қазақстандықтардың өмір сүру деңгейін көтеру және отбасыларға лайықты өмір жасау үшін үгіт жүргізді. Оның жарияланған сайлауалды манифесі өзін «әлеуметтік бағытта», әсіресе отбасыларға, балаларға, жастарға және қарттарға қатысты сипаттады: отбасы институтын нығайтуға, бос уақытты тегін өткізуді кеңейтуге және білім беру нысандарын салуға шақырды. Әбден манифестінде мәдениет пен тәрбие, білім мен ғылым, денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау «кез келген қоғамның табысты дамуының негізі және кепілі» деп тұжырымдады.
Әбден өзінің алғашқы үгіт сапарында 22 қазанда Астана маңындағы Қосшы және Қоянды жерлерін аралап, сайлаушылармен мәселелерді талқылап, манифестін ұсынды. 1 қарашада Әбден Қазақстанда Хэллоуинді өткізуге тыйым салуды ұсынды, оған ол 2022 жылы Сеулдегі Хэллоуин мерекесінің аталуы кезінде орын алған қыспақты еске алды.
### 2023 парламент сайлауы
2023 жылғы парламент сайлауынан бұрын Абден мен алдыңғы сайлаудың басқа үміткері Жигули Дайрабаев екеуі Ауыл ХДПП мүшелері болып тіркелді. 2023 жылғы парламент сайлауында Ауыл ХДПП 8 мандатқа ие болды, сол мандаттың бірі Қарақат Абденге берілді.
### Мәжілістегі депутаттығы
Мәжілістегі депутаттығын Әбден 2023 жылғы 29 наурызда бастады. Оның Ауыл ХДПП партиялық тізімі бойынша сайланғаны белгілі.
## Сын
### "Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!"
2019 жылғы 5 желтоқсанда Әбден «Сен қазақтың қызысың. Мақтан ет!» атты кітабының тұсаукесерін өткізді, онда ол қазіргі қазақ әйелінің қазақстандық қоғамдағы рөлі туралы баяндайды да, феминизмді сынай отырып, «салт-дәстүрді сақтау қажеттілігін» талқылайды. Шектеулі түрде шығарылғаннан кейін олардың көпшілігі ауылдық мектептер мен балалар үйлерінің кітапханаларына сыйға тартылған басылым қоғамда дау тудырды және кейбір ұлтшылдық пен сексистік құндылықтарды насихаттайды деп сынға алды. Басқалары Әбденнің Қазақ қызы қоғамдық бірлестігіне мемлекет тарапынан бөлінген қаржыны пайдалануына күмән келтіріп, оны 17.5 миллион теңгеден астам қаржы бөлінген кітабын шығаруды қаржыландыру үшін салық төлеушілердің ақшасын пайдаланды деп айыптады. Кең сынға жауап ретінде Әбден көптеген нәрселер контекстен тыс алынып тасталды деп мәлімдеді және ол шын мәнінде феминизмді қолдайтынын айтты.
### Салық салу ұсынысы
2022 жылғы президент сайлауындағы үміткер ретінде Абден 11 қарашада шетелдіктерге үйленген қазақстандық әйелдерге ірі салық салуды ұсынды. 5 сәуір күні өзінің осы даулы ұсынысын ол депутат ретінде Мәжілісте айтып кетті. Нәтижесінде құқыққорғаушы Дина Таңсәрі осы сөзді этникалық кемсітушілік деп атады да, Абден депутаттығының тоқатылуын қалап, петиция бастады. Ауыл ХДПП фракциясының басшысы Анас Баққожаев сол петиция және Абденнің көзқарасы жайлы айтқаны:
Баққожаев тағы Абден ұсынысының қалған депутаттары қолдамайтынын айтып кетті.
## Дереккөздер |
Савара (сора, саора, соура, сабара) — Үндістанның Орисса штатында тұратын халық. Шағын топтары Бихар, Мадхья-Прадеш және Махараштра штаттарында тұрады. Жалпы саны 340 мың адам.Саваралар Орталық Үнді тауларының ең ежелгі тұрғындарының бірі болып табылады, олар мунда тілінде сөйлейтін басқа халықтармен туыс.
## Тілі
Тілі - савари тілі, мунда тілдерінің отбасына кіреді.
## Діні
Дінге сенушілердің діни наным-сенімдері: дәстүрлі сенімдер.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (құрғақ күріш, жүгері, тары, бұршақ дақылдары). Көптеген саваралар жалдамалы жұмыс істейді, соның ішінде ауыл шаруашылығында. Бұрын кең тараған аңшылық қосымша кәсіпке айналды.
## Өмір салты
Руға бөліну (биринда) сақталды. Неке патрилокальды, көп әйел алушылық бар. Материалдық мәдениеті жағынан мундаларға жақын.
Елді мекендері – тайпалық бірлестіктері қоныстанған кварталдардан тұратын ауыл. Сызықтық орналасу тән. Бір бөлмелі, тастан салынған және сазбен сыланған, төбесі саманмен жабылған. Негізгі тұрғын үйден басқа, саваралар егістік алқаптарының жанында шағын тұрғын үй құрылымдары бар, олар онда егіс және егін жинау кезінде тұрады.
Дәстүрлі киімдері денеге оралған ұзын ақ матадан тұрады. Ер адамдар оны кейде қызыл жиектермен безендіреді. Әйелдер сонымен қатар моншақтармен, өсімдік талшықтарынан жасалған білезіктермен, металл қоңыраулармен безендірілген.
## Дереккөздер |
Түркістан (Қоқанд) автономиясының туы (кейде Қоқанд автономиясы деп те атайды) – Түркістан автономиясының ресми символы болды. Бұл туды кейде шатасып, 1876 жылы жойылған Қоқан хандығының туы деп санайды. Бірақ оның бұл туға еш қатысы жоқ. 1917 жылдың қарашасынан 1918 жылдың ақпанына дейін қолданылды .
Автономия туы 1917 жылы 25 қарашада (Юлиан күнтізбесі бойынша, кейбір дерекөздерде күн жаңа стильде айтылады – 8 желтоқсан) IV төтенше Бүкіл Түркістан өлкелік мұсылмандар съезінде бекітілді. 1917 жылы 27 (жаңа стиль бойынша – 10 желтоқсан) Түркістан « Демократиялық Федеративтік Ресей Республикасының құрамындағы автономды аумақ» болып жарияланды. Сол съезде Түркістан Уақытша халық сенаты мен автономияның Уақытша үкіметі сайланды.Түркішілдік лидерларының бірі болған Уақытша халық кеңесінің сыртқы байланыстар бөлімінің басқарушысы Мұстафа Шоқайдың ұсынысымен автономия туы бекітілді .
Ту қызыл және көк түсті бірдей көлденең жолақтардан тұратын, ақ жарты ай мен бес бұрышты жұлдызы бар төртбұрышты панельден болды. Тудың көгілдір түсі Түркістан аумағы халқының негізгі бөлігінің түркі халықтарына тиесілілігін, қызыл түс жаңару мен революцияны білдіреді. Тудың бүкіл дизайн, қызыл, жарты ай және жұлдыз Түркішілдік лидерлары мысал мен қорған санайтын Түркия туының дизайнын қайталады .
## Одан кейінгі тулар
*
*
## Тағы қараңыз
* Түркістан туы
* Алаш автономиясының туы
* Шығыс Түркістан туы
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Өзбекстанның тулары: Түркістан |
Ідіріс Орынбасарұлы Орынбасаров (1 қаңтар 1934 жылы Шалқар ауданы, «Кішіқұм» өңірінде туған - 2019 жылғы 27 шілдеде Ақтөбе облысы, Шалқар ауданы, Тоғыз кентінде дүниеден өткен) - еңбек және соғыс ардагері, Қазақстанның құрметті терміржолшысы .
## Өмірбаяны
Ідіріс Орынбасарұлы Орынбасаров 1934 жылы Ақтөбе облысының Шалқар ауданы «Кішіқұм» өңірінде теміржолшы Орынбасардың отбасында дүниеге келді. Еңбек және соғыс ардагері, теміржолшы. 12 жасынан Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы Тоғыз станциясында теміржолшы болып еңбек жолын бастаған. Содан бері зейнет демалысына шыққанға дейін 48 жыл осы темір жол саласынан қол үзбей еңбек етті.
Теміржолдың Шалқар байланыс және белгі беру дистанциясының Тоғыз учаскесінде қырық бес жылға жуық үзбестен еңбек еткен. Ол он бес жасында теміржолдың қара жұмысына жегіледі, сөйтіп, қыстың аязы мен жаздың аптабында батыстан шығысқа, шығыстан батысқа тынымсыз өтіп жататын жолаушылар пойыздары мен жүк таситын құрамалардың қауіпсіз жүруін қамтамасыз етуге өз үлесін қосады. Жұмыс істей жүріп мамандық игергісі келген ол сол уақыттағы Целиноград қаласындағы байланысшылар техникумында білім алады.
Байланысшы болып еңбек еткен Ідіріс Орынбасаровтың ерен еңбегі үшін «КСРО-ның құрметті теміржолшысы» атағына ие болды.
Ідіріс ақсақал жас кезінен өз жұмысына мығым болуымен бірге, қоғамдық қызметтерге де белсене араласқан. Мәселен, сол заманның белсенді ұйымдары — комсомол, Коммунистік партия қатарында болған. Тіпті Тоғыз теміржол торабының бастауыш комсомол, партия ұйымдарының хатшысы қызметтерін атқарған.
Ең бастысы — Кішіқұм өңіріндегі Көпмола, Жылан, Тоғыз, Қарашоқат, Шоқысу стансаларында пойыз қозғалысында маңызды рөл атқаратын ПОНАБ (вагон тегермешін қарап-бақылайтын учаске) қызметінің жүйелі жүруіне белсене қатысты, осы саладағы тәжірибесі мен біліктілігі ескеріліп, Батыс Қазақстан теміржолы бойынша Тоғыз стансасында озат тәжірибе таратуға арналған семинар өткізу құрметіне ие болғаны — еңбегінің бағалануы еді.
Облыс орталығында «Нұр Ғасыр» мешітінің құрылысы басталған кезде халықтың бұл игілікті шаруаға белсене қол ұшын берді. Қолына түскен қомақты қаржыны мешіттің қайырымдылық қорына әкеліп тапсырды. Жас кезінен атеистік ортада тәрбиеленгенімен, көкірегіне «дінді — имандылық негізі, тәрбие бастауы, жақсылыққа жақындатып, жаманнан жирендіруші» деген ұғымды берік сіңірген.
2008 жылы «Ақтөбе облысының Жыл адамы» атағы берілді. «Парасат» орденімен атап өтілді.
1946-1963 жылдары вагон депосында вагон қараушы, слесарь, шебер.
1963 жылы Целиноград 12 арналық күшейту бекетінің механигі, электр механигі курсын тәмамдады.
1963-1993 жылдары байланыс және белгі беру дистанциясында (ШЧ-3) күшейту бекетінің электр механигі, аға механик, бригадир;
1979-1993 жыл аралығында ПОНАБ қызметін қоса атқарды. Қызмет барысында теміржолшылық еңбегінің сыртында станцияның партия ұйымының хатшысы қызметін атқарды.
2005 жылдан Тоғыз ауылдық округінің ардагерлер кеңесінің төрағасы.
1993 жылы зейнеткерлікке шықты.
### Отбасы
1953 жылы Қасымқызы Қанзиламен отбасын құрып, өмірге 11 ұрпақ әкеліп, барлығына жоғары білім игертті.
2019- жылы шілденің 27 күні дүниеден өтті.
### Марапаттары
* «КСРО-ның құрметті теміржолшысы» (1988)
* Кеңестер Одағының «Төтенше байланысшысы»;
* «КСРО Еңбек ардагері» (1987);
* «Қазақстан темір- жолының 100 жылдығы» медалі (2004);
* «Ақтөбе облысының Жыл адамы» (2008);
* «Парасат» ордені (2009).
## Мұрасы
## Дереккөздер |
Тәңірберлі Молдабай (1858, Ақтөбе уезі - 1923 Ақтөбе облысы, Мәртөк ауданы) — қазақтың халық күйшісі, ақын, әнші, жыршы. Ол қазақ музыка мәдениетінің дамуына зор ықпал етті.
## Өмірбаяны
1858 жылы қазіргі Ақтөбе облысы Мәртөк ауданына қарасты (бұрынғы Торғай облысы Ақтөбе уезі Бөрлі болысын) №4 ауылында туған. Кіші жүздің Тама руының Аташал тайпасы Тәңірберлі ұрпағынан тарайды.
Молдабай – қазақ халық музыкасының тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі. Молдабайдың әкесі қойшы-малшы болған. Жастайынан үлкен ағасы Сандыбаймен бірге атасы Торғайдың тәрбиесінде болады. Торғай ақындарды, әншілерді, домбырашыларды өз шаңырағына шақыратын, өзі де домбыра шертіп, жақсы ән салатын қонақжай адам болған. Осы ортада өскен Молдабай жастайынан өнерге берілген, қазақтың тарихын, көне аңыздарын жақсы білген. Замандастарының айтуынша, Молдабай жан-жақты шығармашылық адамы болған, онымен бірге жүретін 20-25 жігіт болған, олармен ауылдарды аралаған. Молдабайдың Желжетпес атты тазы, бүркіті болған. Молдабай ән салғанда Желжетпес баяу жүріп, сазға қимылдап үйренген дейді. Әнші ретінде Молдабай табиғи дауысымен ғана емес, ерекше орындау техникасымен, өзіндік стилі бар әнші ретінде ерекшеленді. Молдабай өз әнімен Орынбор жәрмеңкесінің мән-мағынасын, сәнін келтірді. Молдабай қайтыс болғаннан кейін Күшікбай өзенінің бойындағы Қойбас тауының етегіндегі отбасылық зиратқа жерленген.
## Шығармашылығы
Молдабай еңбегінің арқасында Ойылдағы, Орынбордағы жәрмеңкелерді аралады. Молдабайдан «Молдабайдың әні», «Бестоспа», «Қойшының әні», «Сусар-ай» т.б. әндері қалды. Белгілі күйші Әли Құрманов Молдабайдың шәкірті болған.
## Отбасы
Молдабайдың Жиеншора деген баласы болды, одан Есенаман. Мұрат Есенаманнан туған. Жиеншора да әкесі сияқты биік дауысты әнші болған. Немересі Есенаман да күйші, әнші, домбыра тарта білген. Жалғыз ұлы Мұрат та ән айтып, домбыра тартатын. Мұрат Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмады. Мұраттың өлімімен Молдабайдың әулеті үзілді. |
Тәңірберлі Молдабай (1858, Ақтөбе уезі - 1923 Ақтөбе облысы, Мәртөк ауданы) — қазақтың халық күйшісі, ақын, әнші, жыршы. Ол қазақ музыка мәдениетінің дамуына зор ықпал етті.
## Өмірбаяны
1858 жылы қазіргі Ақтөбе облысы Мәртөк ауданына қарасты (бұрынғы Торғай облысы Ақтөбе уезі Бөрлі болысын) №4 ауылында туған. Кіші жүздің Тама руының Аташал тайпасы Тәңірберлі ұрпағынан тарайды.
Молдабай – қазақ халық музыкасының тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі. Молдабайдың әкесі қойшы-малшы болған. Жастайынан үлкен ағасы Сандыбаймен бірге атасы Торғайдың тәрбиесінде болады. Торғай ақындарды, әншілерді, домбырашыларды өз шаңырағына шақыратын, өзі де домбыра шертіп, жақсы ән салатын қонақжай адам болған. Осы ортада өскен Молдабай жастайынан өнерге берілген, қазақтың тарихын, көне аңыздарын жақсы білген. Замандастарының айтуынша, Молдабай жан-жақты шығармашылық адамы болған, онымен бірге жүретін 20-25 жігіт болған, олармен ауылдарды аралаған. Молдабайдың Желжетпес атты тазы, бүркіті болған. Молдабай ән салғанда Желжетпес баяу жүріп, сазға қимылдап үйренген дейді. Әнші ретінде Молдабай табиғи дауысымен ғана емес, ерекше орындау техникасымен, өзіндік стилі бар әнші ретінде ерекшеленді. Молдабай өз әнімен Орынбор жәрмеңкесінің мән-мағынасын, сәнін келтірді. Молдабай қайтыс болғаннан кейін Күшікбай өзенінің бойындағы Қойбас тауының етегіндегі отбасылық зиратқа жерленген.
## Шығармашылығы
Молдабай еңбегінің арқасында Ойылдағы, Орынбордағы жәрмеңкелерді аралады. Молдабайдан «Молдабайдың әні», «Бестоспа», «Қойшының әні», «Сусар-ай» т.б. әндері қалды. Белгілі күйші Әли Құрманов Молдабайдың шәкірті болған.
## Отбасы
Молдабайдың Жиеншора деген баласы болды, одан Есенаман. Мұрат Есенаманнан туған. Жиеншора да әкесі сияқты биік дауысты әнші болған. Немересі Есенаман да күйші, әнші, домбыра тарта білген. Жалғыз ұлы Мұрат та ән айтып, домбыра тартатын. Мұрат Екінші дүниежүзілік соғыстан оралмады. Мұраттың өлімімен Молдабайдың әулеті үзілді. |
Дала Қасқыры (ағылш. Steppenwolf) — фантастикалық кейіпкер, DC Comics әлеміндегі супер зұлым. Ол алғаш рет «Жаңа құдайлар» 1 №7 (ақпан 1972) деп аталатын комиксте пайда болды. Жазушы және суретші Джек Кирби жасаған. Кейіпкер - жаңа құдайлар нәсілінің өкілі, оның туған планетасы Апокалипс деп аталады. Дарксайдтың элитасы деп аталатын команданың мүшесі.
## Өмірбаяны
Жаңа құдайлар нәсілінің өкілі Дала Қасқыры Хегграның інісі және Юксастің ағасы (Дарксайд деген атпен танымал). Ол Дарксайд элитасы деп аталатын команданың мүшесі. Ол Юга ханды Source Wall деп аталатын түрмеге жіберіп, Хеггра билікке көтерілгеннен кейін Апокалипсистің әскери күштерін басқарды. Қозғалыс үшін ол техникалық тұрғыдан Орион аппаратымен бір деңгейдегі ховербайк құрылғысын пайдаланады.
Дала Қасқыры - бір кездері Суперменді өлтірген құбыжық Думсдей шабуылынан кейін аман қалған алғашқы құрбандардың бірі. 245000 жыл бұрын Дала Қасқыры Қирату Шебері және шағын топпен, Дарксейдті Билан 5 планетасына апарды. Бұл планетада Апокалипсис қаруына қажет табиғи материалдар бар болатын. Дарксейд пен Билан 5 планетасының ханшайымы арасындағы мәжбүрлі неке Думсдей шабуыл жасағанда аяқталады. Осы шабуылдың нәтижесінде Думсдей Қирату шеберін денесін бөлшектеп өлтіреді. Осы уақытта Дарксайд Дала қасқырының Омега сәулелерін пайдалану туралы өтінішін елемей, құбыжықпен қоян-қолтық ұрысқа кіріседі. Дала Қасқыры олардың әрекетінен планетамен ондағы барлық тіршілік иелерінің жойылып кеткенін көреді. Ол Дарксайдті қауіпсіз жерге телепортациялайды және онымен бұл іс туралы ешкімге айтудың қажеті жоқ деп келіседі. Думсдей де Апокалипсистің кемесі арқылы Билан 5 планетасынан кетеді.
## Комикстерден тыс
### Мультсериялдар
* Дала Қасқыры 1996 жылдан 2000 жылға дейін «Супермен» анимациялық сериясында пайда болды, оны Шерман Ховард дыбыстады. Дала қасқыры «Апокалипсис» эпизодында пайда көрінді, ол парадемондар тобымен бірге Суперменді іздеу үшін Метрополиске шабуыл жасайды.
* Дала Қасқырының Кори Бертон дыбыстаған нұсқасы «Әділет лигасы» анимациялық сериясында пайда болды. Оны «Ымырт» деп аталатын эпизодтан көруге болады.
* Дала Қасқыры Кевин Майкл Ричардсон 2008 жылдан 2011 жылға дейін созылған «Бэтмен: Батыл және батыл» анимациялық сериясында пайда болады. Ол «Қос қылмыскер дуэлі» эпизодында Моңғолдың арена чемпионы ретінде көрінеді.
### Фильмдер
* «Дала Қасқырының» баламалы нұсқасы «Әділет лигасы: құдайлар мен құбыжықтар» анимациялық фильмінде сөйлемейтін камео жасайды.
* Дала Қасқыры Бэтмен Суперменге қарсы: Әділет таңы фильмінде криптондық кемеде голограмма ретінде эпизодтық көріністе көрінді.
* Дала Қасқыры «Әділет лигасы» фильмінде пайда болды, онда оны Сиаран Хиндс дыбыстады. Фильмдегі басты антагонист.
* Дала Қасқырының өзгертілген нұсқасы Әділет Лигасының режиссерлік нұсқасында пайда болады. Ол фильмде Дала Қасқыры - өзін Дарксайдтан құтқаруға тырысатын парадемондар армиясының қолбасшысы.
## Дереккөздер |
Тәуке хан кесенесі — Қожа Ахмет Ясауи кесенесінен оңтүстікке қарай 40 м жерде орналасқан.
Кесене толық сақталмай жұрты ғана қалған. Жоба бойынша ол шағын портал түрінде солтүстік-шығысқа қарай созыла түседі. Күмбездің ішкі жақ қабырғалары 8 қуысты және 8 қырлы болып келеді. Тым ойсырай қирауынан да оны қайта қалпына келтіру мүмкіндігі болмай отыр. Кесенеден сағана табылмады. Едені шаршы кірпіштен өрілген. Еденінен қиыршық тастан қашалған, жазулары толық өшкен үш құлпытас табылды.
## Дереккөздер |
Аралас республика (кейде жартылай-президенттік, президенттік-парламенттік) — президенттің және премьер-министрдің билігі бірге болатын республика, премьер-министр мен оның парламенті бірге заң шығарушы органына жауапты. Оның парламенттік республикадан ерекшелігі – онда халық сайлайтын мемлекет басшысы бар.
## Аралас республикалар тізімі
Курсивті жазу мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттерді білдіреді.
### Премьер-президенттік жүйелер |
Сасактар — Индонезиядағы халық, Ломбок аралының орталық және шығыс бөліктерін мекендейді. Саны шамамен 3 миллион адам (2015).
## Тілі
Тілі - сасак тілі.
## Діні
Діні – ислам, көпшілігі сүнниттік мұсылмандар, бір бөлігі – индуистар. Оқшауланған жерлерде олар дәстүрлі нанымдарды сақтайды.
## Тарихы
Сасактар XV-XVII ғасырдың ортасында Сумбава аралында билеушілерге (макассарларға) вассал болса, кейін XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың ортасына дейін Бали аралының билеушілеріне тәуелді болды. Сонымен бірге сасактардың өміріне Бали мәдениетінің кейбір ерекшеліктері енді. Ломбокты 1894 жылы Нидерланды басып алды. Сасактар Голландия билігіне қарсы бірнеше рет наразылық білдірді.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері – суармалы, террассалы егіншілік (күріш, көкөніс, жеміс-жидек, кокос пальмасы). Буйвол, ит өсіру, аңшылық, жағалауда балық аулау, терушілікпен айналысады. Қолөнерден – ыдыс-аяқ заттарын тоқу (әйелдер), тор тоқу, төсеніштер, ағаш ұстасы, ағаш ою (ерлер).
## Өмір салты
Ауыл қауымдастығы сақталған, капиталистік қатынастар дамуда. Отбасы шағын, неке патрилокальды, туыстық есеп патрилинейлік.
Ауылдары түзу орналасқан. Үйлері жер үсті, төртбұрышты, қаңқалы.
Киімі – каин.
Азық-түлік негізінен өсімдікке тектес тағамдар.
## Дереккөздер |
Жасұлан Құдайбергенұлы Шаймарданов (28.03.1955) – биология ғылымының докторы, профессор.
## БИОГРАФИЯ
<nowiki>2015 — Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің ректоры. Д.Серікбаева2014-2015 жылдары - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Жоғары, жоғары оқу орнынан кейінгі білім және халықаралық ынтымақтастық департаментінің директоры.2012-2014 жылдары - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің Павлодар облысы бойынша білім беру саласындағы бақылау департаментінің директоры.2011-2012 жылдары - Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім департаментінің директоры.2007-2011 жылдары Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры.2004-2007 жылдары - Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры1996-2007, 2012 жылдары - Павлодар мемлекеттік университетінің гуманитарлық-педагогикалық білім беру, ғылыми жұмыстар және халықаралық байланыстар жөніндегі проректоры, бірінші проректоры. Торайғырова С1991-1996 жылдары - Павлодар педагогикалық институтының қашықтықтан оқыту, оқу жұмысы, әлеуметтік-экономикалық мәселелер жөніндегі проректоры.1979-1991 жылдары - Павлодар педагогикалық институтының оқытушысы, кафедрасының доценті.1977-1979 жылдары - Кеңес Армиясы қатарында қызмет еткен
## БІЛІМІ:
1993-1996 Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Зоология институтында докторантура (Алматы), Қара Теңіз техникалық университеті, Түркия (Трабзон, Түркия)Биология ғылымдарының докторы (1997)Профессор (2004)1981-1985 Қазақ КСР ҒА Зоология институтының аспирантурасы (Алма-Ата қ.)биология ғылымдарының кандидаты (ВАК КСРО, 1985)доцент (ВАК КСРО, 1991)1972-1977 Павлодар педагогикалық институты
## МАРАПАТТАРЫ:
2011 ж. – «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі2011 жыл — Қазақстан Республикасы Президентінің Алғысы2005 ж. – «Құрмет» ордені2005 ж. – «Конституцияға 10 жыл» медалі2005 жыл – Қазақстан Республикасы Президентінің Алғысы2001 ж. – «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісі.Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Құрмет грамоталары |
Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі — ғарыш, пошта және байланыс, ақпараттандыру, «электрондық үкімет», деректерді басқару, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, геодезия және картография, инновациялық жүйе, дербес деректер және оларды қорғау, мемлекеттік қызметтер көрсету, байланыс инфрақұрылымын дамыту, жобалық басқару, жасанды интеллект салаларына басшылық ететін, Қазақстан үкіметіне бағынатын орталық атқарушы орган.
2016 жылғы 6 қазанда Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі ретінде құрылды. 2019 жылғы 25 ақпанда президент жарлығымен министрлік Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі болып өзгертіліп, 17 маусымда қазіргі Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі атауын алды.
## Тарихы
2016 жылғы 6 қазанда президент Назарбаевтың жарлығымен Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі құрылды. Жаңадан құрылған министрлікке Қорғаныс министрлігінен қорғаныс өнеркәсібі саласындағы, Инвестициялар және даму министрлігінен ғарыш қызметі саласындағы, Ұлттық экономика министрлігінен жұмылдыру даярлығы және жұмылдыру, мемлекеттік материалдық резервті қалыптастыру және дамыту саласындағы, Қазақстан премьер-министрінің кеңсесінен ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Ақпарат және коммуникациялар министрлігінен ақпараттандыру және байланыс саласындағы ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы функциялар мен өкілеттіктер берілді. Келесі күні министрліктің тұңғыш министрі болып Бейбіт Атамқұлов тағайындалды.
2019 жылғы 25 ақпанда президент Назарбаевтың жарлығымен Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі болып қайта құрылды. Оған Ақпарат және коммуникациялар министрлігінен байланыс, ақпараттандыру, «электрондық үкімет», мемлекеттік қызметтерді көрсету саласындағы мемлекеттік саясатты дамыту берілді, ҚР АК министрлігі ыдыратылды.
2019 жылғы 17 маусымда президент Тоқаевтың жарлығымен Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің атауы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш министрлігі болып өзгертілді және оның қорғаныс өнеркәсібі, бірыңғай әскери-техникалық саясатты жүргізуге қатысу, әскери-техникалық ынтымақтастықты жүзеге асыру, мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру, орналастыру және орындау саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне, жұмылдыру дайындығы және жұмылдыру, мемлекеттік материалдық резервті қалыптастыру және дамыту саласындағы функциялары мен өкілеттіктері Ұлттық экономика министрлігіне берілді және Министрлік Ауыл шаруашылығы министрлігінің геодезия және картография саласындағы және Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің елдің инновациялық саясаты, ғылыми-техникалық дамуы саласындағы функциялары мен өкілеттіктерін алды.
## Міндеттері
* Қазақстан Республикасының ғарыш саласын қалыптастыру және дамыту;
* ғарыштық технологиялар мен көрсетілетін қызметтер нарығын қалыптастыру үшін жағдай жасау;
* Қазақстан Республикасында ғарыш қызметінің заңнамалық және шарттық-құқықтық базасын құру;
* "Байқоңыр" кешенін Ресей Федерациясының жалға алуы жөніндегі жұмыстарды үйлестіру;
* пошта және байланыс саласындағы үйлестіру, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында пошта саласындағы қызметті және байланыс саласында қызмет көрсететін немесе оларды пайдаланатын тұлғалардың қызметін реттеу;
* ақпараттандыру және "электрондық үкімет" саласындағы басшылықты және салааралық үйлестiрудi жүзеге асыру;
* деректерді басқару мемлекеттік саясатын іске асыруды қамтамасыз ету;
* мемлекеттік басқаруды цифрлық трансформациялауды салааралық үйлестіруді жүзеге асыру;
* мемлекеттік көрсетілетін қызметтер саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыру және іске асыру;
* Қазақстан Республикасының байланыс инфрақұрылымын қалыптастыруды, дамытуды және қамтамасыз етуді жүзеге асыру;
* өз құзыреті шегінде реттелетiн салалардағы халықаралық ынтымақтастық;
* ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, байланыс және мемлекеттік қызметтерді көрсету саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру;
* геодезия, картография және кеңістіктік деректер саласында мемлекеттік саясатты іске асыру;
* инновациялық жүйені жоспарлау, мониторингілеу, ынталандыру, дамыту;
* дербес деректер және оларды қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысу;
* инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске асыруға қатысу;
* мемлекеттік технологиялық саясатты қалыптастыруға және іске асыруға қатысу;
* байланыс қызметтері нарығының тиімді жұмыс істеуі үшін байланыс саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру;
* өз құзыреті шегінде байланыс саласындағы қызметті мемлекеттік реттеу мен бақылауды жүзеге асыру;
* жобалық басқару саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру;
* жасанды интеллект саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру
## Комитеттері
* Ақпараттық қауіпсіздік комитеті
* Аэроғарыш комитеті
* Жасанды интеллект және инновацияларды дамыту комитеті
* Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер комитеті
* Телекоммуникациялар комитеті
## Құрылымы
Министрліктің құрылымы (2024 жылғы ақпарат бойынша):
* Цифрлық трансформациялау департаменті
* Ақпараттық технологиялар саласын дамыту департаменті
* Электрондық өнеркәсіпті және цифрлық активтер индустриясын дамыту департаменті
* Инновацияларды дамыту департаменті
* Халықаралық ынтымақтастық департаменті
* Стратегиялық жоспарлау департаменті
* Қаржы және әкімшілік жұмысы департаменті
* Ішкі аудит департаменті
* Заң департаменті
* Корпоративтік басқару департаменті
* Бақылау және құжаттамалық қамтамасыз ету департаменті
* Адам ресурстарын басқару департаменті
* Жобалық басқару саясаты департаменті
* Бұқаралық ақпарат құралдарымен және жұртшылықпен өзара іс-қимыл департаменті
* Цифрлық шешімдер департаменті
* Өңірлерді цифрлық дамыту департаменті
## Қарамағындағы мекемелер
* «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» КеАҚ
* «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ
* «QazInnovations» инновацияларды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі» АҚ
* «Мемлекеттік радиожиілік қызметі» ШЖҚ РМК
* «Цифрлық үкіметті қолдау орталығы» ШЖҚ РМК
* «Республикалық электрондық денсаулық сақтау орталығы» ШЖҚ РМК
* «Ұлттық геодезия және кеңістіктік ақпарат орталығы» ШЖҚ РМК
## Министрлер тізімі
### Байланыс саласын басқарған министрлер
Байланыс министрлігі (1994 жылға дейін)
* Игорь Ульянов (наурыз 1987 — маусым 1994)
Көлік және коммуникациялар министрлігі (1994-1999)
* Нығметжан Есенғарин (маусым — қазан 1994)
* Серік Әлигужинов (қазан 1994 — желтоқсан 1995)
* Юрий Лавриненко (желтоқсан 1995 — қазан 1997)
* Еркін Қалиев (қазан 1997 — қыркүйек 1998)
* Серік Бүркітбаев (қыркүйек 1998 — қаңтар 1999)
Көлік, коммуникациялар және туризм министрлігі (1999)
* Серік Бүркітбаев (қаңтар — қазан 1999)
Көлік және коммуникациялар министрлігі (1999-2003)
* Серік Бүркітбаев (қазан 1999 — тамыз 2000)
* Кәрім Мәсімов (тамыз 2000 — қараша 2001)
* Абылай Мырзахметов (қараша 2001 — сәуір 2002)
* Қажымұрат Нағыманов (мамыр 2002 — маусым 2003)
Ақпараттандыру және байланыс агенттігі (2003-2010)
* Біржан Қанешев (маусым 2003 — тамыз 2004)
* Асқар Жұмағалиев (м.а., тамыз 2004 — ақпан 2005)
* Әбен Бектасов (ақпан 2005 — қаңтар 2006)
* Асқар Жұмағалиев (қаңтар — қазан 2006)
* Қуанышбек Есекеев (м.а., қазан 2006 — ақпан 2007)
* Қуанышбек Есекеев (ақпан 2007 — наурыз 2010)
Байланыс және ақпарат министрлігі (2010-2012)
* Асқар Жұмағалиев (наурыз 2010 — қаңтар 2012)
Көлік және коммуникация министрлігі (2012-2014)
* Асқар Жұмағалиев (қаңтар 2012 — наурыз 2014)
Байланыс және ақпарат агенттігі (2014)
* Асқар Жұмағалиев (наурыз — тамыз 2014)
Инвестициялар және даму министрлігі (2014-2016)
* Әсет Исекешев (тамыз 2014 — мамыр 2016)
Ақпарат және коммуникациялар министрлігі (2016-2019)
* Дәурен Абаев (мамыр 2016 — ақпан 2019)
## Дереккөздер |
Қазақстан Премьер Лигасының 31-ші маусымы. Қатысушылар саны 14. «Астана» қатарынан 7-ші рет чемпион атанды.
## Турнир кестесі
О — ойындар, Ж — жеңістер, Т — тең түскен ойындар, Ұ — ұтылыстар, Голдар — соғылған және жіберілген голдар, ± — голдардың айырмашылығы, Ұ — ұпайлар
## Чемпионат статистикасы
### Мергендер
## Сілтеме
* Ресми сайты Мұрағатталған 24 қарашаның 2022 жылы. |
Етрек (парсы: اترک; Селяха, Суляха) — Иран мен Түрікменстандағы шекаралық өзен. Ұзындығы — 669 км, Тау арасындағы алабы — 27 300 км², Кизил-Атрек ауылының маңындағы орта су шығыны — 9,2 м³/с.
Түрікмен-Қорасан тауларынан басталып , батпақты атырау жасай, Каспийге құйылады. Иран шегінде Атрек енсіз, тар аңғармен ағады, төмен қарай жағалары біртіндеп аласара береді де, сағасында сумен деңгейлес болып қалады. Нөсерлерден кейін өзен суының деңгейі кенет көтеріліп, тасқындар болып тұрады. Негізінен таудағы қар, жаңбыр суымен қоректенеді. Үлкен саласының бірі - Сумбар.
## Дереккөздер |
Қарадөңгелек, Қарадөңгелек көлі (түрікм. Garategelek köli) — Түрікменстанның батысындағы Балқан уәлаятының орталық бөлігіндегі Берекет атырабының солтүстігіндегі тұщы көл. Ол кеуіп қалған Өзбой өзенінің арнасының бір бөлігі.
Оның пішіні бұрыс сопақша, оңтүстік-батыс — солтүстік-шығыс бағытында бағытталған, ұзындығы 125 м, ені 75 м. Көлдің тереңдігі 4,5-4,8 м, көлемі 19 мың м³. |
«Бітімгер» (ағылш. Peacemaker) — Max стримингтік қызметіне арнап түсірген Джеймс Ганнның телесериалы. DC Comics кейіпкері Бітімгерге негізделген. Бұл DC Universe (DCU) ғаламының бірінші телехикаясы және сонымен бірге 2021 жылы шыққан «Жанкештілер жасағы: Сынақ миссиясы» фильмінің спин-оффы. Сериал фильмдегі оқиғалардан кейін орын алады және одан әрі жингоисттік көзқарастағы өлтіруші Кристофер Смит/Бітімгерді зерттейді. Сериалды The Safran Company және Troll Court Entertainment Warner Bros-пен бірлесіп шығарды, ал Ганн сериалдың жетекшісі болды.
Джон Синамен бірге басты рөлдерді сомдайтын Даниэль Брукс, Фредди Строма, Чукуди Ивуджи, Дженнифер Холланд, Стив Эйдж және Роберт Патрик «Жанкештілер жасағы» фильміндегі рөліне оралды. Ганн «Бітімгер» фильмін «Жанкештілер жасағы» фильмін түсіру кезінде Синаның драмалық актер ретіндегі күшін байқағаннан кейін ойлап тапты және ол барлық сегіз эпизодты COVID-19 пандемиясы кезінде фильмді аяқтау кезінде жазды. HBO Max бірден 2020 жылдың қыркүйегінде Бітімгер сериалына толық тапсырыс берді, келесі айларда қосымша кастинг жасалды. Түсірілім Ванкуверде (Канада) 2021 жылдың қаңтарында басталды, Ганн бес эпизодты өзі түсірді. Өндіріс сол жылдың шілде айында аяқталды. Ганн сериалдың саундтрегі үшін hair metal әндерін, оның ішінде Wig Wam-ның «Do Ya Wanna Taste It» әнін қолдануды жөн деп тапты; Сериалдың кіріспесінде хореографиялық би нөмірін орындайтын актер құрамы көрсетіледі.
«Бітімгер» фильмінің алғашқы үш сериясы Max арнасында 2022 жылдың 13 қаңтарында көрсетілді. Сериалдың қалған бөлімдері 17 ақпанға дейін апта сайын эфирге шықты. Әрбір эпизод алдыңғысына қарағанда көбірек көрермен жинады және маусымның финалы бір күнде Max түпнұсқа эпизодтарының ең көп қаралым рекордын жаңартты. Сериал оң пікірлерге ие болды, оның ішінде Синаның ойыны, Ганның режиссерлігі мен сценарийіне мақтаулар бар. Екінші маусымға 2022 жылдың ақпанында тапсырыс берілді, оған Ганн барлық эпизодтарды жазып, режиссерлік етті. Сонымен қатар, «Бітімгердегі» және «Жанкештілер жасағындағы» кейіпкерлер жайлы бірнеше басқа спин-оффтары әзірленуде.
## Марапаттары
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.