text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Кендірлі — Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласына қарасты ауыл.
## Тарихы
Ауыл 2020 жылы Рахат ауылының «Жұлдыз» шағын ауданынан құрылған.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 12868 адамды (6074 ер адам және 6794 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Кендірлі ауылдық әкімдігі – Маңғыстау облысы Жаңаөзен қалалық әкімдігі аумағындағы бірлік. 2020 жылы құрылған.
## Әкімшілік құрамы
Құрамындағы жалғыз елді мекен әрі әкімшілік орталығы – Кендірлі ауылы.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 12868 адамды (6074 ер адам және 6794 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қоңыртөбе – Қызылкөл көлінің солтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Дүкен ауылының батысында 33 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 269 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 4 км-ге созылған, енді жері 2 км. Беткейлік бойлары көктемгі еріген қар, жауын-шашын суларымен тілімденген. Солтүстігінде Тікшың тауы, шығысында Соркөл соры, оңтүстігінде Қулыкөл, солтүстік-батысында Доңыздыкөл қоныстары орналасқан.
## Өсімдігі
Сұр, бозғылт қоңыр топырағында өлең, жусан, күйреуік, бұйырғын өседі.
## Дереккөздер |
Шөптікөл ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы таратылып, Қаратөбе ауылдық округіне қосылды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шөптікөл, Соналы, Үшағаш ауылдары кірген. Орталығы – Шөптікөл ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2331 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Кемактар (өз атауы; эма) — Жалпы саны 110 мың адам болатын аустронезия халқы. Негізгі қоныстанған елдері: Индонезия – 85 мың адам, Шығыс Тимор – 25 мың адам.
## Тілі
Тілі - кемак тілі.
## Діні
Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі наным-сенімдер, бір бөлігі – католиктер.Христиандық (Тимор-Лестеде 94%, Индонезияда 90%), дәстүрлі наным-сенімдер (Тимор-Лестеде 6%, Индонезияда 10%).
## Кәсібі
Кемактар – егіншілікпен, қол шаруашылығымен айналысады. Олар жүгерінің, күріштің екі сортын, кокос жаңғағын, таро, ямсты өсіреді. Мал шаруашылығы дамыған. Буйвол, ешкі, құс (тауық) өсіріледі.
## Өмір салты
Территориялық қауымдастықты (суку) руларға бөлінген көсем (дато) басқарады, олар өз кезегінде патрилинейлік болып бөлінеді. Орталық алаңда әрбір рулық қауымның ғұрыптық коммуналдық үйі (умар но апир) бар. Отбасы кішігірім, неке неолокалдық.Туысқандық некелер қабылданады, онда жас жігіт анасының ағасының немесе әкесінің қарындасының қызына үйленеді.
### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Елді мекендері сақина тәрізді болып салынған. Ауылшаруашылық жұмыстары кезінде кемектер далада уақытша баспана тұрғыза алады. Үйлері әдетте тікбұрышты және тіректерге салынған, төбесі өте биік. Коммуналдық үй қарапайым тұрғын үйден пішіні бойынша ерекшеленеді - ол әрқашан дөңгелек пішінді болып келеді.
### Дәстүрлі киімдері
Әдеттегі дәстүрлі киімдері «тайс» деп аталады.
## Дереккөздер |
Қаңлыкөл ауданы (қарақ. Qanliko'l rayonı, Қаңлыкүл районы, өзб. Qanlikoʻl tumani, Қанликўл тумани) — Өзбекстан, Қарақалпақстан құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы Қанлыкөл кенті.
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді:
* қалалық елді мекен
* Қанлыкөл
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Арзымбетқұм
* Бескөпір
* Бостон
* Жаңа Қала
* Қанлыкөл
* Қосжал
* Наурыз
* Жайқұн
Қанлыкөл ауданы 1970 жылы Ленинабад ауданы болып құрылды. 1990 жылдары Қаңлыкөл ауданы болып өзгертілді.
## Дереккөздер |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2019 (ағылш. 2019 World Weightlifting Championships) Тайландтың Паттайя қаласында қыркүйек айының 18-27 күндері аралығында өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* IWF website Мұрағатталған 20 тамыздың 2019 жылы.
* Results Мұрағатталған 25 мамырдың 2020 жылы.
* Results book Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2019 жылы. |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2021 (ағылш. 2021 World Weightlifting Championships) Өзбекстантың Ташкент қаласында қыркүйек айының 7-17 күндері аралығында өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Results
* Results book |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2018 (ағылш. 2018 World Weightlifting Championships) Түрікменстантың Ашхабад қаласында қараша айының 1-10 күндері аралығында өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Әлем чемпионатының ресми сайты Мұрағатталған 17 қаңтардың 2019 жылы.
* Official Broadcast Page Мұрағатталған 18 сәуірдің 2021 жылы.
* IWF website |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2017 (ағылш. 2017 World Weightlifting Championships) АҚШтың Анахайм қаласында 28 қараша -5 желтоқсан күндері аралығында өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Әлем чемпионатының ресми сайты
* Results
* Results Book |
* Шұбарши — Ақтөбе облысы Ойыл ауданындағы ауыл.
* Шұбарши — Ақтөбе облысы Темір ауданындағы кент. |
Қаражал қалалық әкімдігі – Ұлытау облысындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Әкімдікке 1 кент әкімшілігі қарайды:
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 19 409 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Қаңлыкөл (қарақ. Qańlıkúl / Қаңлыкүл; өзб. Qanlikoʻl / Қанликўл) — Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақстан кенті. Қанлыкөл ауданының орталығы. Кенте Алтынкөл теміржол станциясы (Найманкөл-Бейнеу желісінде) орналасқан.
1982 жылдан бері кент мәртебесін иеленуде. 1990 жылдардың басына дейін Ленинабад деп аталды. 1989 жылы кент тұрғыны 7303 жетті.
## Дереккөздер |
Сәтбаев — Ұлытау облысы, Сәтбаев қалалық әкімдігі аумағындағы Жезқазған кенттік әкімдігіне қарасты ауыл.
## Географиясы
Сәтбаев қаласынан солтүстікке қарай 31 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы ауылда халық саны 407 адам болса, 2009 жылғы санақ бойынша ауылда 248 адам тұрды.
## Дереккөздер |
Қазақстанда Рамсар конвенциясы 2007 жылдың 2 мамырында күшіне енді. Қазіргі уақытта Қазақстанда жалпы ауданы 3 281 398 га болатын халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар деп жарияланған 10 нысана бар.
## Тарихы
1976 жылы КСРО Рамсар тізіміне Қазақ КСР аумағында орналасқан екі сулы-батпақты алқаптарды енгізді: «Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесі» және «Ырғыз бен Торғай өзендерінің төменгі ағысындағы көлдер». Бірінші нысан 2007 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде Конвенцияны бекіткеннен кейін тізімге қайта қосылды. Екінші нысан 2011 жылдың қыркүйегінде бекітілді.
## Сулы-батпақты алқаптар тізімі
## Географиялық орны
## Дереккөздер |
Равил Рәисұлы Бұхараев (тат. Равил Рәис улы Бохараев, орыс. Равиль Раисович Бухараев; 18 қазан 1951, Қазан — 24 қаңтар 2012, Лондон) — татар жазушысы, ақын, прозашы, драматург, журналист және аудармашы.
## Өмірбаяны
Равил Бұхараев 1951 жылы қазан айының 18-інде Қазанда оқытушы-ғалымдар отбасында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін, 1968-1974 жылдары Қазан Мемлекеттік Университетінің Механика-математика факультетінде оқыды. 1977 жылы Теориялық кибернетика мамандығы бойынша, Мәскеу Мемлекеттік Университетінің Есептеу математикасы және кибернетика факультетінің аспирантурасын бітірді. Еңбектері 1969 жылдан басылып шыға бастады. 1977 жылдан бастап КСРО Жазушылар Одағының мүшесі болды. 1979-1980 жылдары Равил Бұхараев — Еділ бойындағы республикалардағы Ресей Жазушылар одағының кеңесшісі, Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтында татар тілінен аударма бойынша семинар жетекшісі (1980-1986) болды. Равил Бұхараев 1990 жылдан бастап Англияда тұрып, әртүрлі жанрлардағы еңбектерін жазды, әдебиет және дінмен байланысты аударма жұмыстарымен белсенді түрде айналысты .
70-ші жылдардан бастап түрікмен жазушыларының шығармаларын орыс тіліне белсенді аударды. "Сибирские огни" әдеби журналының түрікмен мәдениеті мен өнеріне арналған жеке нөмірін құрудың бастамашысы болды. 90-шы жылдары Абай Құнанбайұлының 150 жылдық мерейтойына орай қазақстандық жазушы Роллан Сейсенбаевтың бастамасымен шетелдік бір топ ақын-аудармашылар Абайдың өлендері мен қара сөздерін орыс, ағылшын тілдеріне аударып, кітап етіп басып шығарды. Равил Бұхараев сол аудармашылардың жұмыстарын өндеуге ат салысқан-ды.
1992-2007 жылдар аралығында Равил Бұхараев — Би-би-сидің орыс қызметінің штаттық қызметкері. Өмірлік жары - ақын Лидия Григорьева.
Равил Бұхараев — татар, орыс, ағылшын, мажар тілдерінде еркін жаза алатын, татар әдебиеті мен Татарстан елін әлемге насихаттаған ақын болған-ды. Ол — тарих, саяси экономика және ислам мәселелеріне арналған жиырмадан астам кітаптың авторы. «Азан — Еділ татарларының Ислам поэзиясы» (Лондон, 1991), «Татарстан моделі: политэкономиялық монография» (Лондон – Нью-Йорк, 1999), «Ресейдегі Ислам: тарихи монография» (Лондон – Нью-Йорк, 2000), «Татар поэзиясының тарихи антологиясы» (Лондон, 2000), «Қазан Кремлі ғасырлар бойы» (Лондон, 2001) секілді ағылшын тілінде жарық көрген кітаптары шетелдік оқырмандарға Татарстан туралы мол ақпарат береді.
Равил Бұхараев сырт елде тұрғанда, Татарстанға, татар әдебиеті мен өнеріне байланысы бар жазушылармен, аудармашылармен қарым-қатынасын үзбеді. Оның театрлармен ынтымақтастығы да жақсы нәтижелерін берді. Ол «Яңа татар пьесасы» («Жаңа татар пьесасы») байқауының лауреаты атанды және оның «Тимер борчак» («Темір бұршақ») пьесасы 2005 жылы Г. Камал атындағы Татар мемлекеттік академиялық театрында қойылды.Ғабдолла Тоқайдың шығармашылығы мен тұлғасы Равил Бұхараевты қатты қызықтырды. Ол оның өлеңдерін аударып, өзі құрастырған антологияға енгізіп, Тоқайдың өмірі мен тағдыры туралы «Тукай тирәсендә» («Тоқайдың айналасында») атты драмалық повесть жазды (1986). Қуыршақ театрына арналған пьесада бұл тақырып керемет көрініс тапты. Татар қуыршақ театрында оның «Йолдызчык ромашка» («Жұлдызша ромашка», 1985), «Апушаның тылсымлы тәшләре» («Апушаның сиқырлы түстері», 1986), «Сказка о двух монетах» («Екі монетаның ертегісі», 2005) атты пьесалары үлкен жетістікпен қойылды. Татар теледидарында Мұхаммед Галидің пьесасын пайдаланып, оның сценарийі бойынша «Каюм Насыйри урамы» («Қаюм Насыри көшесі») екі бөлімнен тұратын драма көрсетілді (1989).
1986 жылы Равил Бұхаревқа Мұса Жәлел мен Ғабдолла Тоқайдың өлеңдерін аударғаны үшін Татарстанның Мұса Жәлел атындағы республикалық сыйлығы берілді. 2001 жылы «Татарстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері» құрметті атағын алды. 2006 жылы «Шексіз пойыз», («Бесконечный поезд», Мәгариф баспасы, 2001), «Қазан қарлары» («Казанские снега», Мәгариф баспасы, 2004) кітаптары үшін Татарстан Республикасының Ғ. Тоқай атындағы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. 2011 жылы, Ресей Федерациясының Бельгиядағы, Франциядағы, Люксембургтегі, Голландиядағы елшіліктерінің ұсыныстары бойынша, Равил Бұхараев адамзатты біріктіру саласындағы қызметі үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының "Бірлік орденімен" марапатталды.
Равил Бұхараев өмірінің соңғы 20 жылында Ахмадия қауымдастығының мүшесі болған, ол оны Исламдағы ең бейбітсүйгішті ағым деп санаған. Оның орыс тіліне аударған Құран аудармасы 2006 жылы баспа көрді. Равил Бұхараев 2012 жылы 24 қаңтарда Лондонда қайтыс болды және Қазанда, Ново-Татарск ауданыңдағы татар зиратында, әкесінің қабірінің жанына жерленді.
## Библиография
### Өлеңдері
* «Яблоко, привязанное к ветке». Қазан, 1977.
* «Редкий дождь». Мәскеу, 1980.
* «Знак Август». Қазан, 1983.
* «Время цветов». Өлеңдер кітабы, Қазан, 1985.
* «Комментарии к любви». Мәскеу, 1986.
* «Снежный журавль». Мәскеу, 1986.
* «Вокруг Тукая». Жыр, Қазан, 1989.
* «Трезвые пиры». Өлеңдер, поэма. Мәскеу, 1990.
* «Искание». Лондон, 1993 (орыс, татар, мажар тілдерінде).
* «Бесконечный поезд». Қазан, 2001
* «Моление о чаше». Санкт-Петербор, 2003
* «Казанские снега». Қазан, 2004.
* «Поэзия Золотой орды». Мәскеу: Наталис: Рипол Классик, 2005.-175 б.
* «Книга стихов». Қазан, «Магариф-Вакыт» баспасы, 2011.
* «Книга поэм». Қазан. «Магариф-Вакыт» баспасы, 2011.
### Пьесалары
* «Звездочка-Ромашка». Қазан, 1985.
* «Волшебные сны Апуша». Қазан, 1986.
### Поэзия антологиясы
* «Азан. Исламская поэзия поволжских татар». Лондон, 1991.
* «Историческая антология татарской поэзии». Лондон, 1998.
### Публицистикалық және философиялық шығармалары
* «Казань. Зачарованная столица». Лондон. 1994 (орыс, ағылшын, татар тілдерінде).
* «Дорога Бог знает куда. Книга для Брата». Новый мир, 1996.
* «Ислам в России. Четыре времени года». Лондон, 1998.
* «Модель Татарстана». Лондон, 1999.
* «Президент Минтимер Шаймиев и модель Татарстана». Санкт-Петербор, 2001.
* «Дневники существования». Санкт-Петербор, 2003.
* «Ностальгия по Откровению». Мәскеу, 2005.
* «Белый минарет». 2006.
* «Татарстан: "Мы-можем!" Президент Минтимер Шаймиев и созидательность здравого смысла». GLOBAL ORIENTAL LTD. 2007.
* «Отпусти мою душу на волю». Мәскеу, 2009.
* «Письма в другую комнату». Санкт-Петербор, 2011.
* «Книга историй». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «Книга единства». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «Книга признаний». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «История российского мусульманства. Беседы о Северном Исламе». "Алетейя" баспасы, Санкт-Петербор, 2015.
## Марапаттары
* «Сельская молодёжь» журналының сыйлығы (1983, «Золотое перо» медалі)
* Ғабдолла Тоқай атындағы Татарстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы (2006)
* «Отпусти мою душу на волю» — "Жыл поэзиясы" номинациясы бойынша "Жыл кітабы" ұлттық байқауының лауреаты (2009).
* Біріккен Ұлттар Ұйымының адамзатты біріктіру саласындағы қызметі үшін "Бірлік орденінің" кавалері (2011).
* Халықаралық орыс тілді жазушылар Федерациясының «Культурное наследие» ордені (2011).
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Равиль Раисович Бухараев. Татарская энциклопедия Tatarica.
* Татарская электронная библиотекаМұрағатталған 21 ақпанның 2009 жылы.
* Поэзия Московского университетаМұрағатталған 18 қаңтардың 2005 жылы.
* Анатолий Кобенков: Русские поэты иных береговМұрағатталған 25 ақпанның 2014 жылы. — «Восточно-Сибирская ПРАВДА», 2004.
* Сайт Габдуллы Тукая
* Рамиль Сарчин. Дали молчания Равиля БухараеваМұрағатталған 14 тамыздың 2014 жылы. / Сарчин Р. Ш. Лики казанской поэзии: сборник статей // |
* Жиде
* Жиде — Жалалабат облысы Созақ ауданындағы айыл.
* Жиде — Ош облысы Қарақұлжа ауданындағы айыл.
* Жиде — Ош облысы Қарасу ауданындағы айыл.
* Жиде — Ош облысы Науқат ауданындағы айыл.
* Жиде — Ош облысы Өзген ауданындағы айыл.
* Жиде — Талас облысы Айтматов ауданындағы айыл.
* Жиде — Талас облысы Манас ауданындағы айыл. |
Ақши айыл аймағы (қыр. Ак-Чий айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Жуантөбе, Жиде айылдары кіреді. Орталығы ― Жуантөбе айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 3360 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Бақиян айыл аймағы (қыр. Бакыян айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Бақиян, Тамшыбұлақ, Қамаш айылдары кіреді. Орталығы ― Бақиян айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 3584 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Бейсеке айыл аймағы (қыр. Бейшеке айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Бейсеке, Қарабура, Қарасу айылдары кіреді. Орталығы ― Бейсеке айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5283 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Көксай айыл аймағы (қыр. Көк-Сай айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Көксай, Қайнар айылдары кіреді. Орталығы ― Көксай айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5307 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Бақайыр айыл аймағы (қыр. Бакайыр айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ақбасат, Қарасай айылдары кіреді. Орталығы ― Ақбасат айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5052 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Қарабура айыл аймағы (қыр. Кара-Буура айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қызыладыр, Үлкен Қарабура, Үшбұлақ айылдары кіреді. Орталығы ― Қызыладыр айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 15090 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Маймақ айыл аймағы (қыр. Маймак айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Маймақ айылы кіреді. Орталығы ― Маймақ айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 887 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Жиде (қыр. Жийде) — Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданы, Ақши айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 1500 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Шекер айыл аймағы (қыр. Шекер айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шекер, Аршағұл айылдары кіреді. Орталығы ― Шекер айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5045 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Конкандар (өз атауы; конкни, Махараштрада - кокни, Карнатакада - конгни) — Үндістанның солтүстік-батысындағы халық.Жалпы саны 2,5 миллион адам. (2001), оның ішінде шамамен 34%-Гоада, 40%-Карнатакада, 17%-Махараштрада, 3,6%-Кералада тұрады. Сонымен қатар 150 мыңға жуық адам Пәкістанда (Карачи), Парсы шығанағы елдерінде, оңтүстікте және Шығыс Африкада, Ұлыбританияда, АҚШ-та, Канадада, Австралияда (Мельбурн) т.б. елдерде тұрады.
## Тілі
Олар үнді-еуропалық отбасының үнді-арий тобының конкан тілінде сөйлейді.
## Діні
Дәни ұстанымдары: христиандар (Гоа, Мангалор), негізінен католиктер, протестанттар да бар. Индуистер (Гоа, Махараштра, Карнатака, Керала), сүнниттік мұсылмандар, (Махараштра, Карнатака).
## Кәсібі
Конкандар дәстүрлі түрде ауыл шаруашылығымен айналысады, олардың арасында бұл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған. Ауыл шаруашылығының негізін күріш, жүгері, тары, бидай, бау-бақша және бақша дақылдарын өсіру құрайды. Сонымен қатар мал шаруашылығы да дамыған. Конкандар малды сүті үшін ұстайды. Халық арасында ең көп тараған қолөнер түрлері ағашпен, таспен, піл сүйегімен жұмыс жасау, тоқу, металл өңдеу. Конкандардың кейбірі үйреншікті тіршілігін тастап, қалаға қоныс аударып, өнеркәсіп саласында жұмысқа орналасқан.
## Өмір салты
### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Ауылдары ретпен орналасқан. Конкандарға жалпы алғанда, материалдық мәдениеттің жоғары деңгейі тән. Үйлері кірпіштен немесе балшық пен тастан салынған. Тіпті онша бай емес конкандар да берік үйлерде тұрады. Төбесі жабынқышпен жабылған.
18-19 ғасырдың басында қалыптасқан гоан сәулет стилі ерекше: биік іргетастағы, көшеге жабық веранда мен кіреберіспен (балкоин) орындықтармен және ою-өрнекпен безендірілген бағандары бар үйлер. Үйдің орталық бөлігін салтанатты қонақ қабылдауға арналған бөлме (сала) алып жатыр.
### Дәстүрлі киімдері
Конкандық ер адамдар көйлек, күрте, шалбар немесе оларды ауыстыратын дхоти киеді (төменгі денеге оралған мата жолағы). Басына сәлде киеді. Әйелдер сари киеді (дхотиге ұқсас үнді киімдері).
### Дәстүрлі тағамдары
Дәстүрлі тағамдарға балық, шошқа еті, карри соусы қосылған тауық тағамдары (кокос шырынын пайдаланады) және күріш кіреді.
## Дереккөздер |
Равил Рәисұлы Бұхараев (тат. Равил Рәис улы Бохараев, орыс. Равиль Раисович Бухараев; 18 қазан 1951, Қазан — 24 қаңтар 2012, Лондон) — татар жазушысы, ақын, прозашы, драматург, журналист және аудармашы.
## Өмірбаяны
Равил Бұхараев 1951 жылы қазан айының 18-інде Қазанда оқытушы-ғалымдар отбасында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін, 1968-1974 жылдары Қазан Мемлекеттік Университетінің Механика-математика факультетінде оқыды. 1977 жылы Теориялық кибернетика мамандығы бойынша, Мәскеу Мемлекеттік Университетінің Есептеу математикасы және кибернетика факультетінің аспирантурасын бітірді. Еңбектері 1969 жылдан басылып шыға бастады. 1977 жылдан бастап КСРО Жазушылар Одағының мүшесі болды. 1979-1980 жылдары Равил Бұхараев — Еділ бойындағы республикалардағы Ресей Жазушылар одағының кеңесшісі, Мәскеудегі М. Горький атындағы Әдебиет институтында татар тілінен аударма бойынша семинар жетекшісі (1980-1986) болды. Равил Бұхараев 1990 жылдан бастап Англияда тұрып, әртүрлі жанрлардағы еңбектерін жазды, әдебиет және дінмен байланысты аударма жұмыстарымен белсенді түрде айналысты .
70-ші жылдардан бастап түрікмен жазушыларының шығармаларын орыс тіліне белсенді аударды. "Сибирские огни" әдеби журналының түрікмен мәдениеті мен өнеріне арналған жеке нөмірін құрудың бастамашысы болды. 90-шы жылдары Абай Құнанбайұлының 150 жылдық мерейтойына орай қазақстандық жазушы Роллан Сейсенбаевтың бастамасымен шетелдік бір топ ақын-аудармашылар Абайдың өлендері мен қара сөздерін орыс, ағылшын тілдеріне аударып, кітап етіп басып шығарды. Равил Бұхараев сол аудармашылардың жұмыстарын өндеуге ат салысқан-ды.
1992-2007 жылдар аралығында Равил Бұхараев — Би-би-сидің орыс қызметінің штаттық қызметкері. Өмірлік жары - ақын Лидия Григорьева.
Равил Бұхараев — татар, орыс, ағылшын, мажар тілдерінде еркін жаза алатын, татар әдебиеті мен Татарстан елін әлемге насихаттаған ақын болған-ды. Ол — тарих, саяси экономика және ислам мәселелеріне арналған жиырмадан астам кітаптың авторы. «Азан — Еділ татарларының Ислам поэзиясы» (Лондон, 1991), «Татарстан моделі: политэкономиялық монография» (Лондон – Нью-Йорк, 1999), «Ресейдегі Ислам: тарихи монография» (Лондон – Нью-Йорк, 2000), «Татар поэзиясының тарихи антологиясы» (Лондон, 2000), «Қазан Кремлі ғасырлар бойы» (Лондон, 2001) секілді ағылшын тілінде жарық көрген кітаптары шетелдік оқырмандарға Татарстан туралы мол ақпарат береді.
Равил Бұхараев сырт елде тұрғанда, Татарстанға, татар әдебиеті мен өнеріне байланысы бар жазушылармен, аудармашылармен қарым-қатынасын үзбеді. Оның театрлармен ынтымақтастығы да жақсы нәтижелерін берді. Ол «Яңа татар пьесасы» («Жаңа татар пьесасы») байқауының лауреаты атанды және оның «Тимер борчак» («Темір бұршақ») пьесасы 2005 жылы Г. Камал атындағы Татар мемлекеттік академиялық театрында қойылды.Ғабдолла Тоқайдың шығармашылығы мен тұлғасы Равил Бұхараевты қатты қызықтырды. Ол оның өлеңдерін аударып, өзі құрастырған антологияға енгізіп, Тоқайдың өмірі мен тағдыры туралы «Тукай тирәсендә» («Тоқайдың айналасында») атты драмалық повесть жазды (1986). Қуыршақ театрына арналған пьесада бұл тақырып керемет көрініс тапты. Татар қуыршақ театрында оның «Йолдызчык ромашка» («Жұлдызша ромашка», 1985), «Апушаның тылсымлы тәшләре» («Апушаның сиқырлы түстері», 1986), «Сказка о двух монетах» («Екі монетаның ертегісі», 2005) атты пьесалары үлкен жетістікпен қойылды. Татар теледидарында Мұхаммед Галидің пьесасын пайдаланып, оның сценарийі бойынша «Каюм Насыйри урамы» («Қаюм Насыри көшесі») екі бөлімнен тұратын драма көрсетілді (1989).
1986 жылы Равил Бұхаревқа Мұса Жәлел мен Ғабдолла Тоқайдың өлеңдерін аударғаны үшін Татарстанның Мұса Жәлел атындағы республикалық сыйлығы берілді. 2001 жылы «Татарстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері» құрметті атағын алды. 2006 жылы «Шексіз пойыз», («Бесконечный поезд», Мәгариф баспасы, 2001), «Қазан қарлары» («Казанские снега», Мәгариф баспасы, 2004) кітаптары үшін Татарстан Республикасының Ғ. Тоқай атындағы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. 2011 жылы, Ресей Федерациясының Бельгиядағы, Франциядағы, Люксембургтегі, Голландиядағы елшіліктерінің ұсыныстары бойынша, Равил Бұхараев адамзатты біріктіру саласындағы қызметі үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының "Бірлік орденімен" марапатталды.
Равил Бұхараев өмірінің соңғы 20 жылында Ахмадия қауымдастығының мүшесі болған, ол оны Исламдағы ең бейбітсүйгішті ағым деп санаған. Оның орыс тіліне аударған Құран аудармасы 2006 жылы баспа көрді. Равил Бұхараев 2012 жылы 24 қаңтарда Лондонда қайтыс болды және Қазанда, Ново-Татарск ауданыңдағы татар зиратында, әкесінің қабірінің жанына жерленді.
## Библиография
### Өлеңдері
* «Яблоко, привязанное к ветке». Қазан, 1977.
* «Редкий дождь». Мәскеу, 1980.
* «Знак Август». Қазан, 1983.
* «Время цветов». Өлеңдер кітабы, Қазан, 1985.
* «Комментарии к любви». Мәскеу, 1986.
* «Снежный журавль». Мәскеу, 1986.
* «Вокруг Тукая». Жыр, Қазан, 1989.
* «Трезвые пиры». Өлеңдер, поэма. Мәскеу, 1990.
* «Искание». Лондон, 1993 (орыс, татар, мажар тілдерінде).
* «Бесконечный поезд». Қазан, 2001
* «Моление о чаше». Санкт-Петербор, 2003
* «Казанские снега». Қазан, 2004.
* «Поэзия Золотой орды». Мәскеу: Наталис: Рипол Классик, 2005.-175 б.
* «Книга стихов». Қазан, «Магариф-Вакыт» баспасы, 2011.
* «Книга поэм». Қазан. «Магариф-Вакыт» баспасы, 2011.
### Пьесалары
* «Звездочка-Ромашка». Қазан, 1985.
* «Волшебные сны Апуша». Қазан, 1986.
### Поэзия антологиясы
* «Азан. Исламская поэзия поволжских татар». Лондон, 1991.
* «Историческая антология татарской поэзии». Лондон, 1998.
### Публицистикалық және философиялық шығармалары
* «Казань. Зачарованная столица». Лондон. 1994 (орыс, ағылшын, татар тілдерінде).
* «Дорога Бог знает куда. Книга для Брата». Новый мир, 1996.
* «Ислам в России. Четыре времени года». Лондон, 1998.
* «Модель Татарстана». Лондон, 1999.
* «Президент Минтимер Шаймиев и модель Татарстана». Санкт-Петербор, 2001.
* «Дневники существования». Санкт-Петербор, 2003.
* «Ностальгия по Откровению». Мәскеу, 2005.
* «Белый минарет». 2006.
* «Татарстан: "Мы-можем!" Президент Минтимер Шаймиев и созидательность здравого смысла». GLOBAL ORIENTAL LTD. 2007.
* «Отпусти мою душу на волю». Мәскеу, 2009.
* «Письма в другую комнату». Санкт-Петербор, 2011.
* «Книга историй». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «Книга единства». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «Книга признаний». Қазан.: Магариф-Вакыт, 2011.
* «История российского мусульманства. Беседы о Северном Исламе». "Алетейя" баспасы, Санкт-Петербор, 2015.
## Марапаттары
* «Сельская молодёжь» журналының сыйлығы (1983, «Золотое перо» медалі)
* Ғабдолла Тоқай атындағы Татарстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы (2006)
* «Отпусти мою душу на волю» — "Жыл поэзиясы" номинациясы бойынша "Жыл кітабы" ұлттық байқауының лауреаты (2009).
* Біріккен Ұлттар Ұйымының адамзатты біріктіру саласындағы қызметі үшін "Бірлік орденінің" кавалері (2011).
* Халықаралық орыс тілді жазушылар Федерациясының «Культурное наследие» ордені (2011).
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Равиль Раисович Бухараев. Татарская энциклопедия Tatarica.
* Татарская электронная библиотекаМұрағатталған 21 ақпанның 2009 жылы.
* Поэзия Московского университетаМұрағатталған 18 қаңтардың 2005 жылы.
* Анатолий Кобенков: Русские поэты иных береговМұрағатталған 25 ақпанның 2014 жылы. — «Восточно-Сибирская ПРАВДА», 2004.
* Сайт Габдуллы Тукая
* Рамиль Сарчин. Дали молчания Равиля БухараеваМұрағатталған 14 тамыздың 2014 жылы. / Сарчин Р. Ш. Лики казанской поэзии: сборник статей // |
Аманбаев айыл аймағы (қыр. Аманбаев айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Аманбаев, Ақжар, Құрғақ Маймақ, Сулы Маймақ айылдары кіреді. Орталығы ― Аманбаев айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 9596 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Керегетас – Ерейментау тауларының солтүстік-шығыс тізбегі, ауданның шығыс бөлігінде орналасқан тау.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау ауданы жерінде.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 461 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 7 км-ге созылған, енді жері 2 км-ге жетеді. Пішіні дөңгелек келген аласа тау. Эрозиялық-тектоникалық әсерден беткейлері тілімденген. Солтүстік-батыс беткейінің түпкі жынысы жер бетіне шығып жатыр және тіктеу келген; оңтүстік-шығысы – көлбеу. Тау бастары бірнеше оқшау шыңдардан тұрады. Солтүстік-батыс етегінде көлдер мен сор жерлер бар.
## Геологиялық құрылымы
Девон тау жыныстарынан түзілген жер қыртысын қиыршықтасты-кесектасты коллювий және коллювийлі-делювийлі шөгінділер жапқан.
## Өсімдігі
Нашар дамыған сортаңдау қызғылт қоңыр топырағында қараған, тобылғы аралас бетегелі-бозды өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Юнус паша (осман түрікше: يونس پاشا) (1517 жылы 13 қыркүйекте қайтыс болған) — Османлы мемлекет қайраткері. Ол 1517 жылы 30 қаңтардан 13 қыркүйекте қайтыс болғанға дейін сегіз ай бойы Осман империясының бас уәзірі болды.
## Өмірбаяны
Юнус тек албан, грек немесе болгар болған. Ол жас кезінде девширме жүйесіне (отбасынан алынып, Османлы шенеунігі/солдаты болу үшін ислам дінін қабылдады) қабылданды, Юнус яншашы болу үшін өсірілді, ақырында жаңашы корпусының аға (жоғарғы қолбасшысы) болды. 1511 жылы ол диванда (Османлы үкіметі) және Анадолы Эйялетінің бейлербейінде (жоғарғы провинция әкімшісі) уәзір болды.
Юнус паша Осман-Мамлюк соғысында (1516-17) үлкен рөл атқарды. 1516 жылы Мардж-Дабик шайқасында Османлылар жеңіске жеткеннен кейін Юнус паша қолбасшылығында Османлы әскерлерімен өз күштерін жұмылдырып, (қазіргі Сирия) Алеппо қаласына кірді, ол жерден Хама, Хомс және Дамаск қалаларын басып алды. жылдам сабақтастық. 1517 жылғы Ридания шайқасынан кейін ол өзінің жаңашыл әскерлерімен Египеттің Каир қаласына кіріп, үш күндік қоршаудан кейін Осман империясы үшін қаланы басып алды.
1517 жылы 22 қаңтарда Ридания шайқасында қол жеткізген табыстары мен бұрынғы бас уәзірі Хадым Синан пашаның шайқаста қайтыс болуына байланысты Юнус паша сегіз күннен кейін, 30 қаңтарда бас уәзір болып тағайындалды. Кейінірек ол бір мезгілде Мысырдың губернаторы болып тағайындалды. Осы қос лауазымға қол жеткізгеннен кейін Юнус паша пара алу және бопсалау синдикатын құрды делінеді. Бұзақылық туралы хабар сұлтан І Селимге жеткеннен кейін Юнус пашаның билігі жойылып, Хайыр бейге берілді, Юнус пашаны жалғыз бас уәзірлік етіп қалдырды.
Сұлтан Селим Юнус пашаны Осман империясы үшін Мысырды жаулап алған Юнус Паша болғанына қарамастан, губернаторлықтан айырылып қалғаны үшін оның губернаторлығының мұрагері Хайыр бейдің черкес ұлтына тіл тигізгені үшін өлім жазасына кесілді деген болжам бар. Қандай себеп болмасын, Юнус паша 1517 жылы 13 қыркүйекте басы кесіліп өлтірілді.
## Жеке өмір
Ол 1505 жылы Сұлтан II Баезидтің қызы Селчук сұлтанның қызы Аслыхан Ханым-Сұлтанға үйленді.
## Сондай-ақ қараңыз
* Османлы бас уәзірлерінің тізімі
* Мысырдағы Османлы билеушілерінің тізімі
## Дереккөздер |
Кодагу (кургтер) — Үндістандағы халық (Карнатака штатындағы Кург аймағы). Жалпы саны 110 000 адам. Кодагулар – бастапқыда осы аумақта өмір сүрген адамдар, аудан атауының өзі осы халықтың атынан қалыптасқан. Алайда, Кодагу аймағы бұл халықтың жалғыз тұрғылықты жері емес - көптеген кодагу тұрғындары көрші аудандарға, Үндістанның басқа қалалары мен аймақтарына, негізінен Бангалор, Майсор, Мангалор, Ути, Ченнай, Мумбай, Керала штаты, Хайдарабад және Делиге қоныс аударды. жақсы жұмыс перспективаларын іздеуде. Олардың кейбіреулері Үндістаннан тыс шет елдерге қоныс аударды: Солтүстік Америка (АҚШ және Канада), Таяу Шығыс (әсіресе Дубай, БАӘ және Омандағы Маскат) және Ұлыбритания.
## Тілі
Олар кодгу тілінде немесе дравидтер отбасының кург (коорг) тілінде сөйлейді. Каннада, малаялам және т.б.тілдері кең таралған.
## Діні
Діни нанымдарға сәйкес, кодагулардың көпшілігі индустар. Алайда, олардың кейбіреулері ғана ведалық ережелерді қатаң ұстанады, дәстүрлі түрде пантеистік нанымдарды (табиғат күштеріне табыну) ұстануды жалғастырады және ата-бабалар культін ұстанады.
## Кәсібі
Кодагулар - дәстүрлі егіншілікпен айналысады. Бірақ егіншіліктің климаты қолайлы алқаптарда ғана жиі кездеседі. Олар күріш, каучук, цитрус жемістері, дәмдеуіштер, шай, кофе өсіреді. Шаруашылығының маңызды саласы – мал шаруашылығы. Қодагулар ірілі-ұсақты ірі қара, шошқа, құс өсіреді. Ірі қара мал тамаққа да, ауыл шаруашылығына да пайдаланылады. Сондай-ақ жабайы жануарларды аулайды, орман табиғатының өнімдерін (жемістер, тамырлар, басқа жеуге жарамды немесе тұрмыстық өсімдіктер) жинайды. Соңғы уақытта кодагулар дәстүрлі өмір салтын тастап, қала тұрғындарына айналып, өнеркәсіпте немесе қызмет көрсету саласында жұмыс табуда.
## Өмір салты
Отбасындағы қарым-қатынастың есебі аталық (патрилинейлік) бойынша жүргізіледі. Үйленгеннен кейін әйел күйеуінің отбасына тұрады. Кодагу әлі күнге дейін өз ерекшеліктері мен ортақ ата-бабалары бар жеке тектерге бөлінуде. Сонымен қатар касталарға бөлу іс жүзінде жоқ, өйткені, Кодагулар өздерін жалғыз кастаға — жауынгерлер кастасына жатқызады. Жесір қалған әйелдерге өмірінің соңына дейін қатал аскеттік өмір сүруге жол бермей, қайта тұрмысқа шығуға рұқсат етіледі.
### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Ауылдары ретпен орналасқан. Тұрғын үйлер үлкен үйлер түрінде (бұрын) немесе бір отбасына арналған шағын жеке тұрғын үйлер түрінде салынады. Мұндай үйлердің ішінде екі-үш бөлме болады. Олардың құрылысына арналған материал күйдірілген Ауылдардың ретті орналасуы бар. Тұрғын үйлер үлкен үйлер түрінде (бұл бұрын әдеттегідей болды) немесе бір отбасына арналған шағын жеке тұрғын үйлер түрінде салынады. Мұндай үйлердің ішінде екі-үш бөлме (камера) болады. Олардың құрылысына арналған материал күйдірілген кірпіш немесе шикі кірпіш болып табылады.
### Дәстүрлі киімдері
Ерлердің дәстүрлі киімі – көйлек, шалбар, жүн шекпен. Басына сәлде киеді. Әйелдер денесіне оралған ұзындығы бірнеше метр матадан тұратын қарапайым үнділік киім - сари киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Қайнатылған күріш (кулу) түскі және кешкі асқа арналған негізгі тағамы болып табылады. Кокос, джекфрут, жолжелкен, манго және басқа да жемістер мен көкөністер кеңінен қолданылды.Бұрынғы уақытта кандзи немесе кулу түріндегі күріш карри және басқа да қосымша тағамдармен бірге ұсынылды. Алкогольдік сусындарға әдетте тыйым салынбады. Шошқа еті, тауық еті, өзен балығы, сондай-ақ аң етінің әртүрлі түрлері кеңінен тұтынылды.
### Фольклоры
Кодава фестивальдері олардың ауылшаруашылық және әскери дәстүрлеріне негізделген. Бастапқыда олар өмірінің көп бөлігін егістікте өткізді: егістіктерді өңдеу, жинау және жабайы жануарлардың шабуылынан қорғау, немесе олар соғыс жүргізді немесе аң аулады. Олардың Жаңа жылы бастапқыда Бишу Чанграндиде (Керала мен Тамил Надуда Вишу деп аталады) тойланды.
Алайда, Кодава дәстүрлі түрде Кодагуға ғана тән үш негізгі мерекені атап өтеді (екі мәдени және бір діни), сондай-ақ Наад намме (ауыл фестивалі), әр ауылда әр түрлі, бұл фестиваль кейбір жерлерде бір аптаға созылады, ал кейбір ауылдарда кем дегенде үш күн болады.
## Дереккөздер |
Шолпанбай айыл аймағы (қыр. Чолпонбай айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Айтматов ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Шолпанбай, Көктөбе айылдары кіреді. Орталығы ― Шолпанбай айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5637 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Чуваш тілі (өз атауы — чăваш чĕлхи, чăвашла) — түркі тілдерінің оғыр тобына кіреді. Көбінесе Чувашияны мекендейтін чуваштармен сөйленетін тіл.
## Əліпби
## Жіктеу есімдіктері
## Тағы қараңыз
* Чувашша Уикипедия
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
* Пикет в защиту чувашскогоязыка в Чебоксарах
* Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
* Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
* Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту |
Чувашша Уикипедия (чув. Чăваш Википедийĕ) — Уикипедияның чуваш тіліндегі бөлімі. 2004 жылы 22 қарашада ашылған.
## Тарихы
2004 жылы Kostik Vento атты қатысушы Уикимедиа қорына чуваш тіліндегі Уикипедия бөлімі ашылуына арыз береді. Сол жылдың қараша айында бөлім іске қосылады.
Желтоқсанда алғашқы мақала жазылады және басты беті өзгереді.
## Санақ
* 7 желтоқсан 2005 жылы 1500-шы мақала жазылады
* 9 наурыз 2006 жылы мақала саны 2000-ге жетеді
* 22 тамыз 2006 жылы мақала саны 4000
* Қаңтар 2007 жылы мақала саны 5000
* 13 қыркүйек 2007 жылы мақала саны 6000
* 14 қаңтар 2008 жылы мақала саны 7000
* 17 шілде 2008 жылы мақала саны 8000
* 6 сәуір 2009 жылы мақала саны 10000
* 13 ақпан 2010 жылы мақала саны 11000
* 26 қаңтар 2011 жылы мақала саны 12000
* 31 тамыз 2011 жылы мақала саны 13000
* 26 наурыз 2013 жылы мақала саны 15000
* 21 мамыр 2013 жылы мақала саны 16000
* 19 маусым 2013 жылы мақала саны 17000, 18000
* 21 маусым 2013 жылы мақала саны 19000
* 10 қараша 2013 жылы мақала саны 20000
* 22 ақпан 2014 жылы мақала саны 25000
* 1 тамыз 2014 жылы мақала саны 30000
* 18 қыркүйек 2016 жылы мақала саны 35000
* 11 қараша 2016 жылы мақала саны 36000
* 20 сәуір 2017 жылы мақала саны 40000
* 1 қаңтар 2021 жылы мақала саны 45000
* 17 қазан 2022 жылы мақала саны 50000
## Сыртқы сілтемелер
* Шуашша Уикипедия Мұрағатталған 21 мамырдың 2008 жылы. |
Чуваш тілі (өз атауы — чăваш чĕлхи, чăвашла) — түркі тілдерінің оғыр тобына кіреді. Көбінесе Чувашияны мекендейтін чуваштармен сөйленетін тіл.
## Əліпби
## Жіктеу есімдіктері
## Тағы қараңыз
* Чувашша Уикипедия
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Эктор Алос-и-Фонт. Оценка языковой политики в Чувашии
* Пикет в защиту чувашскогоязыка в Чебоксарах
* Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.
* Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
* Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту |
Қызыл ығысу – жарық көзі мен бақылаушының өзара алыстауынан немесе сәулеленуді қабылдағыштың авиациялық өрістің көзіне қарағанда әлсіздеу облыста жататындығынан болатын, эталондық спектрмен салыстырғанды электромагниттік сәулелену спектрінде толық ұзындығының үлкеюі.
Жарықтың алыс галактикалардан қызылға ығысуы олардың бір-бірінен алшақтап қозғалатынын көрсетеді, және бұл Үлкен жарылысқа дәлел бола алады.
Қозғалыстағы заттар толқын шығарғанда, толқынның ұзындығы мен жиілігі өзгереді. Мәселен, пойыз бір орында тұрған бақылаушыға қарай қозғалса, пойыздан шығатын дыбыстың жиілігі қозғалыссыз тұрған пойыздың жиілігінен көп болып естіледі. Бұл Доплер эффекті деп аталады. Егер пойыз бақылаушы жанынан өтіп, бақылаушыдан ұзап бара жатса, дыбыстың жиілігі азайғандай болады. Мұның себебі, қозғалыстағы пойыз шығаратын дыбыс толқындары алдын-ала шығып қойған толқындарға ілеседі не олардан алшақтайды, бұл толқындардың арақашықтығын азайтады немесе арттырады. Яғни, келіп жатқан толқындардың арасындағы уақыт азаяды немесе көбейеді. Дененің жылдамдығын осы жиіліктің өзгерісі арқылы өлшеуге болады.
Жарықта да осы эффект жүзеге асады. Егер дене бақылаушыға қарай қозғалса, толқын ұзындығы спектрдің соңына қарай, "көкке" ығысып, жарқырай бастайды. Ал егер дене бақылаушыдан қарсы бағытта қозғалса, ол "қызылға ығысып", бұлдырай бастайды.
Алыс галактикаларды бақылағанда, олар қызылға ығысуға ұшыраған сияқты болып көрінеді. Мұның екі себебі бар: біріншіден, галактикалар бір-бірінен алшақтап қозғалуда; екіншіден, жарық ұлғайып жатқан ғарыш кеңістігі арқылы өткенде, оның толқын ұзындығы артады, бұл да қызылға ығысу туғызады.
## Дереккөздер |
Биохимияда киназа фосфат топтарының жоғары энергиялы фосфаттан молекулаларды белгілі бір субстраттарға беруді катализдейтін фермент. Бұл процесс фосфорлану деп аталады, онда жоғары энергиялы АТФ молекуласы субстрат молекуласына фосфат тобын береді. Бұл переэтерификация фосфорланған субстрат пен АДФ пайда болуына әкеледі. Керісінше, бұл фосфорланған субстрат фосфат тобын берген кезде дефосфорлану деп аталады, ал АДФ фосфат тобын алады (дефосфорланған субстрат пен жоғары энергиялы АТФ молекуласын құрайды). Бұл екі процесс, фосфорлану және дефосфорлану гликолиз кезінде төрт рет жүреді.
Киназалар фосфотрансферазалардың үлкен тобына жатады. Киназаларды акцепторға бейорганикалық фосфат топтарының қосылуын катализдейтін фосфорилазалармен де, фосфат топтарын кетіретін фосфатазалармен де (дефосфорлану) шатастыруға болмайды. Молекуланың фосфорлану күйі, мейлі ол белок, липид немесе көмірсу болсын, оның белсенділігіне, реактивтілігіне және басқа молекулаларды байланыстыру қабілетіне әсер етуі мүмкін. Сондықтан киназалар метаболизмде, жасуша сигнализациясында, ақуызды реттеуде, жасушалық тасымалдауда, секреторлық процестерде және басқа да көптеген жасушалық жолдарда маңызды болып табылады, бұл оларды адам физиологиясы үшін өте маңызды етеді.
## Биохимия және функционалдық өзектілігі
Киназалар фосфат бөлігінің жоғары энергиялы молекуладан (мысалы, AТФ) олардың субстрат молекуласына ауысуына делдал болады, төмендегі суретте көрінеді. Бұл реакцияны тұрақтандыру үшін киназалар қажет, өйткені фосфоангидридтік байланыс жоғары деңгейде энергияны қамтиды. Киназалар өздерінің субстраттары мен фосфорил тобын белсенді учаскелерінде дұрыс бағыттайды, бұл реакция жылдамдығын арттырады. Сонымен қатар, олар әдетте теріс зарядталған фосфат топтарымен әрекеттесу арқылы өтпелі күйді электростатикалық тұрақтандыратын оң зарядталған аминқышқылдарының қалдықтарын пайдаланады. Сонымен қатар, кейбір киназалар фосфат топтарын үйлестіру үшін белсенді учаскелерінде байланысқан металл кофакторларын пайдаланады. Протеинкиназаларды каталитикалық белсенді (канондық) немесе псевдокиназалар ретінде жіктеуге болады, бұл АТФ-ны орналастыратын немесе гидролиздейтін бір немесе бірнеше каталитикалық аминқышқылдарының эволюциялық жоғалуын көрсетеді. Дегенмен, сигнал беру нәтижелері және аурудың өзектілігі тұрғысынан киназалар да, псевдокиназалар да адам жасушаларындағы маңызды сигнал модуляторлары болып табылады, киназаларды өте маңызды дәрілік мақсатқа айналдырады.
Киназалар сигналдарды беру және жасушалардағы күрделі процестерді реттеу үшін кеңінен қолданылады. Молекулалардың фосфорлануы олардың белсенділігін күшейтуі немесе тежеуі және басқа молекулалармен әрекеттесу қабілетін модуляциялауы мүмкін. Фосфорил топтарының қосылуы және жойылуы жасушаны бақылау құралымен қамтамасыз етеді, өйткені әртүрлі киназалар әртүрлі жағдайларға немесе сигналдарға жауап бере алады. Функцияның жоғалуына немесе артуына әкелетін киназалардағы мутациялар адамдарда қатерлі ісік және ауру тудыруы мүмкін, соның ішінде лейкоздың және нейробластомалардың кейбір түрлерін, глиобластоманы, спиноцеребеллярлық атаксияны (14 типті) агаммаглобулинемия және басқалар.
## Тарихы және классификациясы
АТФ көмегімен басқа ақуыздың фосфорлануын катализдейтін бірінші ақуызды 1954 жылы Евгений П.Кеннеди байқады, сол кезде ол казеиннің фосфорлануын катализдейтін бауыр ферментін сипаттады. 1956 жылы Эдмонд Х.Фишер және Эдвин Г.Кребс фосфорилаза а мен фосфорилаза b арасындағы өзара конверсия фосфорлану және дефосфорлану арқылы жүретінін анықтады. Фосфорил тобын фосфорилаза(b) ауыстырып, оны фосфорилаза(а) айналдыратын киназа Фосфорилаза киназа деп аталды. Жылдар өткеннен кейін протеинкиназа А (ПКА) фосфорилаза киназасын фосфорландыратын киназа каскадының алғашқы мысалы анықталды. Сонымен қатар, ПКА гликоген синтазасын тежейтіні анықталды, бұл тежелуге әкелетін фосфорлану оқиғасының алғашқы мысалы болды. 1969 жылы Лестер Рид пируватдегидрогеназаның фосфорлану арқылы инактивацияланғанын анықтады және бұл жаңалық фосфорланудың гликоген метаболизмінен басқа метаболизмдік жолдарда реттеу құралы ретінде қызмет етуі мүмкін екендігінің алғашқы анықтамасы болды. Сол жылы Том Ланган PKA гистон H1 фосфорланатынын анықтады, бұл фосфорлану ферментативті емес ақуыздарды реттей алады деп болжайды. 1970-ші жылдар кальмодулинге тәуелді протеинкиназалардың ашылуын және белоктардың бірнеше аминқышқылдарының қалдықтарында фосфорлануы мүмкін екендігін анықтауды қамтиды. 1990 жылдарды «белок киназа каскадтарының онжылдығы» деп сипаттауға болады. Осы уақыт ішінде MAPK/ERK жолы, JAK киназалары (ақуыз тирозин киназдарының отбасы) және PIP3-тәуелді киназа каскады ашылды.
Әсер ететін субстрат бойынша киназалар кең топтарға жіктеледі: белоккиназалар, липидті киназалар, көмірсу киназалары. Киназаларды бактериялардан зеңге, құрттарға, сүтқоректілерге дейін әртүрлі түрлерде табуға болады. Адамдарда бес жүзден астам әртүрлі киназалар анықталды. Олардың әртүрлілігі және сигнал берудегі рөлі оларды қызықты зерттеу объектісіне айналдырады. Әртүрлі басқа киназалар липидтер, көмірсулар, амин қышқылдары және нуклеотидтер сияқты шағын молекулаларға сигнал беру үшін немесе оларды метаболикалық жолдар үшін дайындау үшін әрекет етеді. Ерекше киназалар көбінесе субстраттарының атымен аталады. Протеинкиназаларда көбінесе бірнеше субстрат болады, ал белоктар бірнеше арнайы киназалар үшін субстрат ретінде қызмет ете алады. Осы себепті белоккиназалар олардың белсенділігін реттейтін нәрсеге байланысты аталады (яғни Кальмодулинге тәуелді протеинкиназалар). Кейде олар бірнеше изоферменттік формалар болғандықтан одан әрі категорияларға бөлінеді. Мысалы, I және II типті циклдік-АМФ-тәуелді протеинкиназалар бірдей каталитикалық суббірліктерге ие, бірақ циклдік AMФ-ті байланыстыратын әртүрлі реттеуші суббірліктерге ие.
## Протеин киназалары
Протеинкиназалар белоктарға олардың серин, треонин, тирозин немесе гистидин қалдықтарында фосфорлану арқылы әсер етеді. Фосфорлану ақуыздың қызметін көптеген жолдармен өзгерте алады. Ол ақуыздың белсенділігін арттырады немесе азайтады, оны тұрақтандырады немесе жойылуын белгілейді, оны белгілі бір жасушалық бөлімшеде орналастырады және оның басқа ақуыздармен әрекеттесуін бастауы немесе бұзуы мүмкін. Протеин киназалары барлық киназалардың көпшілігін құрайды және кеңінен зерттеледі. Бұл киназалар фосфатазалармен бірге ақуыздар мен ферменттерді реттеуде, сондай-ақ жасушада сигнал беруде маңызды рөл атқарады.
Жасушаның биологиялық реттеуге қол жеткізуінің әртүрлі жолдары туралы ойлау кезінде жалпы шатасу нүктесі туындайды. Жасушалық белоктар өтуі мүмкін коваленттік модификациялардың сансыз мысалдары бар; дегенмен, фосфорлану бірнеше қайтымды коваленттік модификациялардың бірі болып табылады. Бұл белоктардың фосфорлануының реттеуші екендігін дәлелдеді. Аллостериялық бақылаумен қамтамасыз етілген реттеуге қосымша белокты ковалентті түрлендірудің көптеген жолдары бар екенін ескерсек, ақуыз функциясын реттеудің әлеуеті орасан зор. Эдвин Кребс өзінің Хопкинс мемориалдық лекциясында аллостериялық бақылау жасушаның ішінен пайда болатын сигналдарға жауап беру үшін дамығанын, ал фосфорлану жасушадан тыс сигналдарға жауап беру үшін дамығанын айтты. Бұл идея прокариот жасушаларымен салыстырғанда белоктардың фосфорлануы эукариот жасушаларында жиірек болатындығына сәйкес келеді, өйткені неғұрлым күрделі жасуша түрі сигналдардың кең ауқымына жауап беру үшін дамыды.
### Циклинге тәуелді киназалар
Циклинге тәуелді киназалар (CDKs) - жасушалық циклді реттеуге қатысатын бірнеше түрлі киназалар тобы. Олар серин немесе треонин қалдықтарында басқа ақуыздарды фосфорлайды, бірақ CDK белсенді болу үшін алдымен циклин ақуызымен байланысуы керек. Арнайы CDK және циклиндердің әртүрлі комбинациялары жасушалық циклдің әртүрлі бөліктерін белгілейді. Сонымен қатар, CDK-тердің фосфорлану күйі олардың белсенділігі үшін де маңызды, өйткені олар басқа киназалармен (мысалы, CDK-белсендендіруші киназа) және фосфатазалармен (Cdc25 сияқты) реттеледі. CDK белсенді болғаннан кейін, олардың белсенділігін өзгерту үшін басқа ақуыздарды фосфорлайды, бұл жасушалық циклдің келесі кезеңіне қажетті оқиғаларға әкеледі. Олар жасушалық циклды бақылаудағы қызметімен танымал болғанымен, CDK-тер транскрипцияда, метаболизмде және басқа жасушалық оқиғаларда рөлдерге ие.
Олардың жасушалық бөлінуді басқарудағы негізгі рөліне байланысты CDK-дегі мутациялар көбінесе қатерлі ісік клеткаларында кездеседі. Бұл мутациялар жасушалардың бақылаусыз өсуіне әкеледі, өйткені олар бүкіл жасуша циклынан тез өтеді. CDK мутациялары лимфомаларда, сүт безінің қатерлі ісігінде, ұйқы безінің ісіктерінде және өкпенің қатерлі ісігінде кездеседі. Сондықтан, CDK ингибиторлары ісіктің кейбір түрлерін емдеу ретінде әзірленді.
### Митогенмен белсендірілген протеинкиназалар
MAP киназалары (Mitogen-activated protein kinase MAPKs) - әртүрлі жасушадан тыс өсу сигналдарына жауап беретін серин/треонинкиназалар тобы. Мысалы, өсу гормоны, эпидермистің өсу факторы, тромбоциттерден алынған өсу факторы және инсулин барлығы MAPK жолына қатыса алатын митогендік ынталандырулар болып саналады. Бұл жолды рецепторлар деңгейінде белсендіру сигналдық каскадты бастайды, соның арқасында Ras GTPase гуанозиндифосфат GTP -ге ауыстырады. Содан кейін Рас MEK (MAPKK) белсендіретін Раф киназаны (MAPKKK деп те аталады) белсендіреді. MEK транскрипция мен аударманы реттей алатын MAPK (ERK деп те белгілі) белсендіреді. RAF және MAPK екеуі де серин/треонинкиназалар болса, MAPKK тирозин/треонинкиназа болып табылады.
MAPK транскрипция факторларын тікелей немесе жанама реттей алады. Оның негізгі транскрипциялық мақсаттарына ATF-2, Chop, c-Jun, c-Myc, DPC4, Elk-1, Ets1, Max, MEF2C, NFAT4, Sap1a, STATs, Tal, p53, CREB және Myc кіреді. MAPK сонымен қатар үлкен рибосомалық суббірлікте S6 киназасын фосфорлау арқылы трансляцияны реттей алады. Ол сондай-ақ Ras, Sos және EGF рецепторының өзін қоса алғанда, MAPK сигналдық каскадының жоғарғы бөлігіндегі компоненттерді фосфорлайды.
MAPK жолының канцерогендік потенциалы оны клиникалық маңызды етеді. Ол бақыланбайтын өсуге және кейіннен ісіктің пайда болуына әкелуі мүмкін жасушалық процестерге қатысады. Осы жолдағы мутациялар оның жасушалардың дифференциациясына, пролиферациясына, өмір сүруіне және апоптозға реттеуші әсерін өзгертеді, олардың барлығы қатерлі ісіктің әртүрлі формаларына қатысты.
## Липидті киназалар
Липидкиназалар жасушадағы липидтерді плазмалық мембранада да, органеллалардың мембраналарында да фосфорлайды. Фосфат топтарының қосылуы липидтің реактивтілігі мен локализациясын өзгерте алады және сигнал беруде қолданылуы мүмкін.
### Фосфатидилинозитолкиназалар
Киназа ферменттері инозитол гидроксил тобын нуклеофильді ету арқылы реакциялардың жылдамдығын арттырады, көбінесе амин қышқылы қалдығының бүйірлік тізбегін жалпы негіз ретінде әрекет ету және гидроксилді депротонациялау үшін пайдаланады, бұл төмендегі механизмде көрінеді. Мұнда аденозинтрифосфат (АТФ) мен фосфатидилинозит арасындағы реакция үйлестірілген. Ақырғы нәтиже фосфатидилинозитол-3-фосфат, сондай-ақ аденозиндифосфат (АДФ) болып табылады. Сондай-ақ ферменттер реакцияның жылдам жүруі үшін АТФ молекуласын, сондай-ақ инозитол тобын дұрыс бағыттауға көмектеседі. Осы мақсат үшін жиі металл иондары үйлестіріледі.
### Сфингозинкиназалар
Сфингозинкиназа (SK) - сфингозиннің сфингозин-1-фосфатқа (S1P) айналуын катализдейтін липидтікиназа. Сфинголипидтер - барлық жерде орналасқан мембраналық липидтер. Белсендірілгеннен кейін сфингозинкиназа цитозолдан плазмалық мембранаға ауысады, онда ол γ фосфатты (соңғы немесе соңғы фосфат) ATФ немесе GTP -ден сфингозинге тасымалдайды. S1P рецепторы GPCR рецепторы болып табылады, сондықтан S1P G ақуызының сигнализациясын реттеу мүмкіндігіне ие. Алынған сигнал ERKs, Rho GTPase, Rac GTPase, PLC және AKT/PI3K сияқты жасушаішілік эффекторларды белсендіре алады. Ол сондай-ақ жасуша ішіндегі мақсатты молекулаларға өз әсерін көрсете алады. S1P HDAC гистон деацетилаза белсенділігін тікелей тежейтіні көрсетілген. Керісінше, фосфорсыздандырылған сфингозин жасуша апоптозына ықпал етеді, сондықтан жасуша тағдырын анықтаудағы рөліне байланысты SK реттелуін түсіну өте маңызды. Өткен зерттеулер көрсеткендей, СК рак клеткаларының өсуін қамтамасыз ете алады, өйткені олар жасушалық пролиферацияға ықпал етеді және SK1 (СК-ның белгілі бір түрі) ісіктердің белгілі бір түрлерінде жоғары концентрацияда болады.
Сүтқоректілердің жасушаларында екі киназа бар, SK1 және SK2. SK1 SK2-мен салыстырғанда нақтырақ және олардың өрнек үлгілері де ерекшеленеді. SK1 өкпе, көкбауыр және лейкоцит жасушаларында, ал SK2 бүйрек және бауыр жасушаларында экспрессияланады. Бұл екі киназаның жасушаның тіршілігіне, пролиферациясына, дифференциациясына және қабынуына қатысуы оларды химиотерапиялық терапия үшін өміршең кандидаттар етеді.
## Көмірсу киназалары
Көптеген сүтқоректілер үшін көмірсулар күнделікті калориялық қажеттіліктің үлкен бөлігін қамтамасыз етеді. Олигосахаридтерден энергия жинау үшін алдымен олар метаболизмге түсуі үшін моносахаридтерге ыдырауы керек. Киназалар метаболизмнің барлық дерлік жолдарында маңызды рөл атқарады. Сол жақтағы суретте киназалармен катализделген екі маңызды реакция бар гликолиздің екінші фазасы көрсетілген. 1,3 бисфосфоглицераттағы ангидридті байланыс тұрақсыз және жоғары энергияға ие. 1,3-бисфосфогилцераткиназа 3-фосфоглицерат пен АТФ түзетін реакцияны жүзеге асыру үшін АДФ қажет. Гликолиздің соңғы сатысында пируваткиназа фосфорил тобын фосфоэнолпируваттан АДФ-ге ауыстырып, АТФ пен пируват түзеді.
Гексокиназа глюкозаны жасушаға алғаш кіргенде оны пайдаланатын ең көп таралған фермент болып табылады. Ол АТФ гамма фосфатын С6 позициясына ауыстыру арқылы D-глюкозаны глюкоза-6-фосфатқа айналдырады. Бұл гликолиздегі маңызды қадам, өйткені ол теріс зарядқа байланысты глюкозаны жасуша ішінде ұстайды. Глюкоза өзінің фосфорсызданған түрінде мембрана арқылы алға-артқа өте оңай жылжи алады. Гексокиназа геніндегі мутациялар сфероцитарлы емес гемолитикалық анемияны тудыруы мүмкін гексокиназа тапшылығына әкелуі мүмкін.
Фосфофруктокиназа немесе ФФК фруктоза-6-фосфаттың фруктоза-1,6-бисфосфатқа айналуын катализдейді және гликолизді реттеудегі маңызды нүкте болып табылады. ATФ, H+ және цитраттың жоғары деңгейлері ПФК тежейді. Егер цитрат деңгейі жоғары болса, бұл гликолиздің оңтайлы жылдамдықта жұмыс істейтінін білдіреді. АТФ жоғары деңгейлері ФФК ынталандырады. Таруи ауруы, жаттығуларға төзбеушілікке әкелетін гликогенді сақтау ауруы, оның белсенділігін төмендететін ФФК геніндегі мутацияға байланысты.
## Басқа киназалар
Киназалар белоктардан, липидтерден және көмірсулардан басқа көптеген басқа молекулаларға әсер етеді. Нуклеотидтерге (ДНҚ және РНҚ) әсер ететін көптеген заттар бар, соның ішінде нуклеозид-фосфаткиназалар және нуклеозид-дифосфаткиназалар сияқты нуклеотидтердің өзара конверсиясына қатысатындар. Киназалардың субстраты болып табылатын басқа шағын молекулаларға креатин, фосфоглицерат, рибофлавин, дигидроксиацетон, шикимат және басқалары жатады.
### Рибофлавинкиназа
Рибофлавинкиназа флавин мононуклеотиді (FMN) түзу үшін рибофлавиннің фосфорлануын катализдейді. Оның реттелген байланысу механизмі бар, онда рибофлавин АТФ молекуласымен байланыспас бұрын киназамен байланысуы керек. Екі валентті катиондар нуклеотидті үйлестіруге көмектеседі. Жалпы механизм төмендегі суретте көрсетілген.
Рибофлавинкиназа жасушаларда маңызды рөл атқарады, өйткені FMN маңызды кофактор болып табылады. FMN сонымен қатар көптеген ферменттер, соның ішінде метаболизмде көптеген ферменттер пайдаланатын тотығу- тотықсыздандырғыш кофакторы болып табылатын флавин адениндинуклеотидінің (ФАД) прекурсоры болып табылады. Шындығында, рибофлавиннің FMN -ге фосфорлануын, сондай-ақ FMN -ден FAD реакциясын жүргізуге қабілетті кейбір ферменттер бар. Рибофлавинкиназа инсульттің алдын алуға көмектеседі және болашақта емдеу ретінде қолданылуы мүмкін. Ол тышқандарда зерттелген кезде инфекцияға да қатысты.
### Тимидинкиназа
Тимидинкиназа - нуклеозидтердің фосфорлануына жауап беретін көптеген нуклеозидкиназалардың бірі. Тимидин монофосфатын (dTMP) жасау үшін тимидинді фосфорлайды. Бұл киназа төменде көрсетілгендей тимидинге фосфат беру үшін ATP молекуласын пайдаланады. Тимидинкиназа, сондай-ақ басқа нуклеозидтер мен нуклеотид киназалары арқылы фосфаттың бір нуклеотидтен екіншісіне тасымалдануы әртүрлі нуклеотидтердің әрқайсысының деңгейін бақылауға көмектесу үшін қызмет етеді.
dTMP молекуласын жасағаннан кейін, басқа киназа, тимидилаткиназа, дифосфатты пішінді dTDP жасау үшін dTMP-ге әсер ете алады. Нуклеозиддифосфаткиназа ДНҚ синтезінде қолданылатын тимидинтрифосфат, dTTP түзілуін катализдейді. Осыған байланысты тимидинкиназа белсенділігі жасушалық циклмен тығыз байланысты және клиникалық химияда ісік маркері ретінде қолданылады. Сондықтан оны кейде науқастың болжамын болжау үшін қолдануға болады. Тимидинкиназа генінің мутациялары бар науқастарда митохондриялық ДНҚ -ны жоғалту синдромының белгілі бір түрі болуы мүмкін, бұл ауру ерте балалық шақта өлімге әкеледі.
## Сондай-ақ қараңыз
* Белсендіру циклі
* Автофосфорлану
* СаmwAWg2+кальмодулинге тәуелді протеинкиназа
* Жасуша сигнализациясы
* Циклинге тәуелді киназа
* G белокпен байланысқан рецептор
* Нуклеозид-дифосфаткиназа
* Фосфатаза
* Фосфатидилинозитолфосфаткиназалар
* Фосфолипид
* Фосфопротеин
* Фосфорлану
* Фосфотрансфераза
* Сигналдың берілуі
* Тимидинкиназа
* Клиникалық химиядағы тимидинкиназа
* Тимидилаткиназа
* Қабырғамен байланысты киназа
## Дереккөздер |
Үшарқар-Таразы — Орион шоқжұлдызындағы аңшының белдігін бейнелейтін астеризм. Астеризм үш ақ-көгілдір (көгілдір аса алып) жұлдыздан тұрады: Альнитак (ζ Орион), Альнилам (ε Орион), Минтака (δ Орион). Олар араб тілінен сәйкесінше «мата белбеу», «інжудің жібі», «белдік» деп аударылады.
Орион шоқжұлдызын аспаннан осы үш жұлдыз арқылы оңай табуға болады. Олар бір-бірінен бірдей бұрыштық арақашықтықта және бір сызықтың бойында орналасқан. Сызықтың оңтүстік-батыс шеті көгілдір Сириус жұлдызына, ал солтүстік-шығыс шеті қызыл Альдебаран жұлдызына сілтейді.
Астеризмді бақылайтын ең жақсы уақыт — қарашадан қаңтарға дейінгі аралық. Үшарқар-Таразы аспан экваторына өте жақын орналасқандықтан, екі жартышардан да көрінеді. |
Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркі — Қазақстан Республикасының Түркістан облысында орналасқан заңды тұлға мәртебесі бар жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Табиғи саябақ Қазақстандағы Тоғай кермаралының популяциясы қалпына келтіріліп жатқан жалғыз саябақ. Сондай-ақ, жартастағы суреттер, сақ дәуіріндегі қорғандар, Отырар қалашығына қатысты археологиялық ескерткіштер бар.
## Тоғай кермаралының тәлімбағы
Саябақтың аумағында тоғай кермаралының тәлімбағы бар. 2000 жылы WWF қаражаты есебінен Сырдарияның алқабында қаумал салынып, оған 2001 жылдың мамырында алғашқы 3 бұғы әкелінді. Кейінірек тәлімбаққа тағы Қарашеңгел аңшылық шаруашылығындағы бұғылар әкелінді. 2005 жылы Сырдариядағы су тасқынына байланысты бұғылар Шымкент хайуанаттар бағына көшіріліп, жануарлардың бір бөлігі қырылып қалады. Бір жылдан астам уақыттан кейін бұғылар қаумалға қайтарылады. Тәлімбақта қайталанатын су тасқынынан қорғану үшін үйме салынды. 2009 жылы жабайы табиғатқа 10 жануар алғаш рет шығарылды. Одан кейінгі жылдары тәлімбақтан жануарларды шығару жалғасты. 2019 жылдың аяғында «Сырдария-Түркістан» саябағы аумағында 158 бас марал мекендеген: қаумалда 83 және іргелес аумақта 75 бас. 2020 жылы олардың саны 174 дараға дейін өсті: қаумалда 93 және жабайы табиғатта 81 дара.
Тәлімбақтағы маралдарды Сыр бойындағы тоғайлы ормандарға және Қазақстанның басқа аймақтарына қоныстандыру жоспарлануда. 2018 жылы тәлімбақтан 5 бас марал Іле-Балқаш қорығына көшірілді.
## Филиалдары
* Сырдария филиалы — 59 901 га
* Түркістан филиалы — 23 822 га
* Боралдай филиалы — 36 255 га
## Дереккөздер |
Кусунда (өз атаулары: михак - «халық», гилонг-дей-михак - «орман халқы»; непалша - банко раджа, сөзбе-сөз - орман патшалары), — Орталық Непалдағы халық (Гандаки аймағы, Танаху ауданы).2001 жылғы халық санағы бойынша 164 кусунда болды, олардың 160-ы өзін индуистар деп, ал 4-уі буддист деп жариялады.
## Тілі
Тілі - Қытай-тибет отбасының орталық тобының кусунда тілі. Қазір олар непал тілінде сөйлейді.
## Діні
Дінге сенушілердің діни байланысы: индуистер.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсібі – кезбе аңшылық (садақпен, жебемен) және терушілік. 20 ғасырдың басында олар негізінен егіншілік (жүгері, құрғақ күріш, жасымық, көкөністер) пен мал шаруашылығына (ешкі, буйвол) көшті. 2-3 адамнан топ болып аң аулайды. Жабайы өсімдіктердің жеуге жарамды тамырсабақтарын қазу үшін ерлер кетмен (шинка), әйелдер - иілген жүзі бар пышақ пайдаланды. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап өсімдіктердің уларын пайдаланып балық аулау кең тарады. Ағаштардан бал араларын ыстау арқылы алады.
## Өмір салты
Кусундалар патрилинейлік руларға (20 ғасырдың басында – 60-қа жуық) бөлінеді. Неке патрилокалды (сирек матрилокалды). Көп әйел алу өте сирек кездеседі. Басқа ұлттардың әйелдеріне үйленуге рұқсат етілген, бұл 20 ғасырдың ортасына қарай кусундардың ішінара ассимиляциясына әкелді.
### Дәстүрлі баспаналары
Кусундалар бұтақтар мен жапырақтмен жабылған шатырларының астында өмір сүрді. Ошақ шатырдың сыртында болды. Қазіргі заманғы тұрғын үй непалдық типте.
### Дәстүрлі киімдері
Ерлерге арналған киім – тізеге дейінгі жабынды маталар, әйелдердікі – тігілмеген белдемше, күртеше, жабынды.
### Дәстүрлі тағамдары
Дәстүрлі тағамдары негізінен өсімдіктен жасалған. Ыстық күлде ұсталып, жуып, қайнатып пайдаланатын улы ямс тамыры тұтынылады. 20 ғасырға дейін олар үй жануарларының етін, сүт пен сары майды пайдаланбаған.Кусундалар құстарды тамақ ретінде жақсы көреді. Жақсы қырғауыл - тайпаның кез келген мүшесі үшін тамаша тағам. Ірі кесірткелер – варан құнды тағам болып саналады.
## Дереккөздер |
Қараөзек ауданы (қарақ. Qaraózek rayonı, Қараөзек районы; өзб. Qoraoʻzak tumani, Қораўзак тумани) — Өзбекстан, Қарақалпақстан құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы Қараөзек кенті.
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді:
* қалалық елді мекен
* Қараөзек
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Алғабас
* Бердақ атындағы
* Есімөзек
* Досназар
* Сабыр Камалов
* Қараөзек
* Қойбақ
* Мәдениет
Қараөзек ауданы 1930 жылы құрылды. 1959 жылы 4 наурызда Қараөзек ауданы таратылып (аумақ Тақтакөпір ауданына қосылды), 1975 жылы қалпына келтірілді. 1-хатшысы Сұлтамұрат Қанязов.
## Дереккөздер |
Шахмат олимпиадасы (Ченнай шахмат олимпиадасы деп те аталады) Халықаралық шахмат федерациясы (ФИДЕ) ұйымдастыратын ерлер және әйелдер турнирлерінен, сондай-ақ шахмат ойынын танымал етуге бағытталған бірнеше іс-шаралардан тұрады. 2022 жылдың 28 шілдесі мен 10 тамызы аралығында Ченнайa, Тамилнад штатында, Үндістан мемлекетінде өтті. Бұл Үндістанда өткен бірінші шахмат олимпиадасы. Іс-шара бастапқыда Ханты-Мансийскіде 2019 жылғы шахматтан әлем чемпионатымен қатар өтеді деп жоспарланған болатын, бірақ Мәскеуге көшірілді және 2020 жылдың 5-17 тамызы аралығында өтеді. Алайда, турнир COVID-19 пандемиясына байланысты алаңдаушылыққа байланысты кейінге қалдырылды және Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты Ченнайға көшті.Қатысушылардың жалпы саны – 1736, оның ішінде ерлер арасында – 937, әйелдер арасында – 800. Тіркелген командалар саны ерлер дивизионында 186 елдің 188-і және әйелдер дивизионында 160 елдің 162-сі. Екі дивизиондағы командалардың қатысуы бойынша рекорд орнатылды. Шахмат олимпиадасының негізгі орны - Four Points by Sheraton Convention Center, ашылу және жабылу салтанаты Джавахарлал Неру стадионында өтеді. Турнирдің бас төрешісі француз халықаралық төрешісі Лоран Фрейд.
Турнирде сонымен қатар ФИДЕ-нің 93-ші конгресі өтті, онда Аркадий Дворкович ФИДЕ президенті болып қайта сайланды, бес дүркін әлем чемпионы Вишванатан Ананд Дворковичтің орынбасары болып тағайындалды.
## Қаланы сайлау
2019 жылғы шахматтан әлем кубогына, 44-ші шахмат олимпиадасына және ФИДЕ конгрессіне өтінімдер 2015 жылдың желтоқсанында ашылды. Әрбір қабылдаушы қала 2016 жылдың 31 наурызына дейін ФИДЕ-ге өз өтінімін беруі керек еді. Сауда-саттыққа қатысушылар ФИДЕ анықтамалығының Олимпиада ережелеріне сәйкес барлық қажетті ережелерді, соның ішінде ұйымдастыру комитетіне қатысты 4.1, 4.2 және 4.3 баптарын, қаржымен қамтамасыз етуді, материалдық-техникалық базаны және шәкіртақыны ұйымдастырушы тарапынан тиісті түрде қамтылғанына кепілдік беруі керек еді. Бастапқыда Аргентина мен Словакияның ұлттық федерациялары қызығушылық танытқанымен, Ханты-Мансийскіде шахмат олимпиадасын өткізуге бір ғана өтініш түскен.
Соңғы шешім 2016 жылы қыркүйекте Бакуде өткен ФИДЕ-нің 87-ші конгресінде қабылданып, ФИДЕ президенті Кирсан Илюмжинов өтінішті мақұлдады.
### Қабылдаушы қаланың өзгеруі
2019 жылдың қарашасында Гамбургте өткен FIDE Бүкіләлемдік шахмат Гран-приінің ашылу салтанатында президент Аркадий Дворкович шахмат олимпиадасы Ханты-Мансийскіден Мәскеуге көшірілетінін мәлімдегеннен кейін Ресей шахмат федерациясының президенті Андрей Филатов екі Олимпиада ойындарын өткізгенін хабарлады. Қалаларында шахмат олимпиадасын өткізуге болады. Ханты-Мансийск қаласында зағиптар, саңыраулар және физикалық мүмкіндіктері шектеулі ойыншылар команда мүшелері ретінде қатыса алатын мүгедектер арасындағы шахматтан бірінші паралимпиада ойындарының ашылу салтанаты өтеді.
## Іс-шара
### Ашылу салтанаты
Ашылу салтанаты 28 шілдеде сағат 16:00-де (UTC+5:30) Джавахарлал Неру стадионында 20 000-нан астам ойыншылар, жаттықтырушылар және жергілікті шахмат жанкүйерлерінің қатысуымен өтті. Тамил Наду жастардың әл-ауқаты және спортты дамыту министрі Мейянатан Сива В. Шара барысында әр команданың үздік ойыншылары тулар шеруі кезінде өз елінің туын алып шықты.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми сайт |
Айгүл Иманқұлқызы Елшібаева (1977 жылы туған) — дәстүрлі әнші, жыршы, домбырашы, музыкант, өнер зерттеушісі. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері. Шалқар ауданының құрметті азаматы.
## Білімі және қызметі
1999 жылы Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясын әнші, оқытушы, домбырашы мамандығы бойынша үздік дипломмен бітірген.
2001 жылы Президенттің гранты бойынша аталған консерваторияның аспирантурасын бітірген. Кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Қазақтың жыраулық-жыршылық дәстүрінің орындалу ерекшеліктері».
1999-2002 жж. Алматы қаласында «Гүлдер» ансамблінде қызмет атқарған.
2002-2009 жж. Астана қаласының Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқытушы болып істеген.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарады.
1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
1997. жылы Франция мемлекетінің Париж, Ренн, Рюей-Мальмезон, Фаентенбло т.б. қалаларында .М. Әуезовтың 100 жылдық мерейтойында, ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерінің концертінде өнер көрсетті.
2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2006 жылы «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты.
2007 жылы Францияның астанасы Париж қаласында өткен «Айтыс» бағдарламасы аясында Қазақстанның дәстүрлі өнер шеберлерімен бірге өнер көрсетті.
Сүгір жыраудың термесіне бейне баян түсіріп, эстрада саласында этнофольклор жанрымен халықтың ыстық ықыласына бөленді.
2011- «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012-Англия мемлекетіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
Астана қаласының мерекелік концерттеріне жиі қатысып, өзіндік үлесін қосып, аянбай еңбек етіп келеді.
2018-жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды.
2019-жылы Шалқар ауданының құрметті азаматы атағына ие болды.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызмет атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметінде.
2022-жылы, мамыр айында Қырғызстанда өткен Ұлттық музыка мерекесінде өнер көрсетіп, қырғыз ұлты қазақтың жыр термесіне ыстық ықыластарын білдіріп, құрметін көрсетті.
2022-жылы, қыркүйек айында, Ресейдегі Қазақстан күндері аясында өткен, қазақстан өнер шеберлерінің концертінде Астрахань, Қазан қалаларында қазақтың жыраулық өнерін дәріптеп, Ресейлік көрермендердің ыстық ықыласына бөленді.
1997– 2023 жылдардан бастап, шет мемлекеттер мен Қазақстанның Ақтөбе, Атырау, Талдықорған, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Орал, Қарағанды, Маңғыстау Атырау облыстары мен аудандарында жеке концертін өткізіп, дәстүрлі өнерді паш етіп келеді.
## Шығармашылығы
1997. жылы Франция елінің Париж, Ренн, Рью-Мальмезон, Фаентенбло қалаларында М.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерімен өнер көрсетті.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарды.
2011 жылы «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012 жылы Англия мемлектіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызметін атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметін атқарады.
## Марапаттары
* 1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
* 2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
* 2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
* 2006 ж.- «Дарын» мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
* 2018 ж. - «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері».
* 2019-жылы «Шалқар ауданының құрметті азаматы».
## Дереккөздер |
Куи — Таиландта (400 мыңнан астам адам; 1970, бағалау), Мун өзенінің оңтүстігінде және Камбоджа шекарасына дейін, сондай-ақ Камбоджаның көршілес аудандарында (40 мыңнан астам адам) тұратын халық. Жалпы саны 680 000 адам.
## Таралу аймағы
Куилер Оңтүстік-Шығыс Азияның континенттік аймағында, шамамен Дангрек таулары мен Мун өзенінің аралығында, Таиланд, Камбоджа және Лаос шекараларын кесіп өтеді. Көпшілігі, 80 пайыздан астамы Таиландта Сурин, Бурирам, Сисакет және Убонратчатхани провинцияларында тұрады. Убонратчатханиден олардың таралу аймағы Лаоспен шекараға дейін жалғасады, онда тағы 43 000 адам Меконгтың екі жағалауындағы Саваннакхет, Салаван және Чампасак провинцияларында тұрады. Камбоджамен шекарада шамамен 38 000 куилер негізінен Преах Вихеар, Стинг Тренг және солтүстік Кампонг-Томда тұрады.
Камбоджа мен Лаоста Куилер «тау тайпасы» болып саналады және, әсіресе Лаоста, олардың көпшілігі оқшауланған ауылдарда оқшауланған жерлерде тұрады және негізгі қоғамға біріктірілмеген. Куилердің едәуір бөлігі кхмерлер арасында өмір сүретін Камбоджада олар кхмер лое тобы болып саналады, ал Лаоста олар Лао Тхунг («Орталық Лаос») ретінде жіктеледі. Таиландта күйлердің көпшілігі әлеуметтік тұрғыдан интеграцияланған және көбінесе солтүстік кхмерге жақын аралас ауылдарда тұрады.
## Тілі
Олар мон-кхмер тілдеріне жататын куй тілінде сөйлейді.
## Діні
Діні - ежелгі анимистік нанымдардың маңызды қалдықтары бар буддизм.
## Кәсібі
Куилер егіншілікпен (тау күріш, мақта және т.б.), орман шаруашылығымен, аңшылықпен айналысады, пілдерді қолға үйретушілер мен бағушылар ретінде белгілі. Дәстүрлі қолөнер – ұсталық (соның ішінде қару-жарақ), керамикалық бұйымдар. Орта ғасырларда олар қару-жарақ жасауға маманданған каста болды.
## Өмір салты
Куилер өздерінің материалдық мәдениетіне жақын сиам, лаос, кхмерлермен ассимиляциялануда. Халық ауыз әдебиеті, аңшылық билер сақталған.
## Дереккөздер |
Олий Мәжіліс (өзб. Oliy Majlis; Олий Мажлис) — Өзбекстанның парламенті. 1995 жылы ол Өзбекстан Жоғарғы Кеңесінің ізбасары болды және 2005 жылғы реформаға дейін бірпалаталы болған.
Қазір Олий Мәжіліс екі палата: жоғарғы Сенат палатасы және төмеңгі Заң Шығару палатасы деп бөлінеді. Заң шығару палатасында 150 депутат бар. Сенат құрамында 100 депутат; соның ішінде 86-сы Қарақалпақстан және Ташкенттен сайланады және қалған 16-сы Өзбекстан президентімен тағайындалады. Екі палатаның екеуі де 5-жылдық мерзімдерге сайланады
## Тарихы
Өзбек КСР Жоғарғы Кеңесі (өзб. Ўзбекистон ССР Олий Совети) — 1938 жылдың шілдесінде негізі қаланған Өзбекстанның Кеңес үкіметі заманындағы басты парламенті.
1991 жылы 31 тамызда Жоғарғы Кеңестің кезектен тыс 6-сессиясында Өзбекстанның тәуелсіздігі мен егемендігі жарияланды. 1992 жылы Кеңес атауын өзгертті. Соңғы шақырылымнан кейін Жоғарғы Кеңес 1995 жылы ақпанда таратылып, Өзбекстан Республикасының Олий Мәжілісі болып қайта құрылды.
2005 жылы қаңтар айында болған реформаға байланысты Олий Мәжілісінің екінші палатасы құрылды.
## Дереккөздер |
Зайырлы мемлекет — дін мәселелерінде ресми түрде бейтарап болып табылатын немесе бейтараптық танытатын, дінді де, дінсіздікті де қолдамайтын мемлекет.
Зайырлы мемлекеттердің мемлекеттік діні ресми түрде жоқ болғанымен, зайырлы мемлекеттердің кейбіреулерінде діни символ көрсетілген рәмізі және/немесе бір немесе басқа дінге пайда әкелетін заңдары бар.
## Құрлықтар бойынша зайырлы мемлекеттердің тізімі
Бұл конституцияларында немесе басқа да ресми мемлекеттік құжаттарында зайырлы деп айқын сипатталған елдердің тізімі. |
«Іле-Балқаш» мемлекеттік табиғи резерваты — Қазақстан Республикасы Алматы облысы Балқаш ауданында орналасқан заңды тұлға мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ. ҚР Үкіметінің 2018 жылғы 27 маусымдағы № 381 қаулысына сәйкес қалыптастырылды.
## Қаржыландыру
Алаңдарды орналастыруға мемлекет 120 миллион теңге бөлді. Алдын ала болжам бойынша, жұмыстың алғашқы он жылдығына 50 миллион доллар қажет. Бағдарламаны халықаралық ұйымдар, меценаттар және Ди Каприо қаржыландырады. Жалпы, Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры жобаға 10 миллион еуро бөледі. Жыл сайын Нидерландының Қазақстандағы елшілігі жобаға қосымша 200 мың доллар бөледі.
## Жолбарысты қайта жерсіндіру
Қазақстанда Амур жолбарыстарын Іле атырауына және Балқаш көліне құятын басқа да өзендерге енгізу жобасын қолға алды. Қорықты құрудағы мақсат – жолбарыстарды Қазақстанға қайта жерсіндіру.
Қазақстанда жолбарыс 1948 жылы барлық жерде жойылып кетті. Қорықта жалпы ауданы 415 164,2 гектар жер бөлінді, бірақ ғалымдар бір миллион гектарды жабайы табиғатта түрді толық қалпына келтірудің тамаша нұсқасы деп атайды. Қазақстанда 50 жылдан кейін жолбарыстардың санын 150-180 жыртқышқа жеткізу жобасы бар. Жетім қалған Амур жолбарысының шөнжіктерін әкелу жоспарлануда.
Қазіргі уақытта басымдық ретінде алдағы 5-7 жылда жолбарыстар үшін азық базасын құру жоспарлануда, ол үшін жыл сайын болашақ жерсіндіру аумағына шамамен 50-60 тоғай кермаралын әкелу қажет.
## Тоғай кермаралын қайта жерсіндіру
2018 жылдың желтоқсан айында Дүниежүзілік жабайы табиғат қорының қолдауымен Сырдария-Түркістан өңірлік паркінің тәлімбағынан бес кермаралдан тұратын алғашқы топ (үш аналық және екі аталық) қорыққа келді. Олар бейімделу қаумалына орналастырылып, 2019 жылдың 24 қыркүйегінде жабайы табиғатқа жіберілді. Кермаралдардың қозғалысын әрі қарай бақылау үшін екі аналыққа спутниктік байланыс чиптері бар қарғыбаулар орнатылды. Бірнеше ай бойы аналықтар қоршаудың жанында болды, бірақ қыстың ортасында аталықтардың бірімен олар қоршалған аймақтан 100 шақырым жерге қоныс аударды.
Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры генетикалық қорды кеңейту үшін Төменгі Әмудария биосфералық резерватынан (Өзбекстан) Қазақстанның әртүрлі популяцияларына, соның ішінде Іле-Балқашқа кермаралдарды көшіру жобасын әзірлеуде. 2020 жылдың басында Қарашеңгел аңшылық шаруашылығынан қаумалға 13 аналық және 1 аталық әкелінсе, келесі жылдары көп жануар әкелу жоспарлануда.
2020 жылдың қыркүйек айының соңында екінші топтың 15 жануары, оның ішінде қаумалда туған бұғышақ шығарылды. Бірінші шығарылым кермаралдардың төлдері болды: бір бұғышақ фототұзақтың жақтауына түсіп қалды.
2021 жылдың шілде айында қорықта 61 дара тоғай кермаралының үшінші шығарылымы өтті. Босату аймағындағы кермаралдарды қадағалау және бақылау үшін фототұзақтар мен спутниктік қарғыбаулар қолданылады.
2022 жылдың шілде айында тағы 61 кермарал босатылды. Бұрынғы топтарды есепке алғанда, резерваттағы даралардың саны 150-ден асты.
## Құланды қайта жерсіндіру
WWF Ресей гранты және жолбарыс популяциясын қалпына келтіру жобасы аясында 2021 жылдың тамыз айының соңында ACБK қатысуымен қорықта құландарды қайта жерсіндіруге арналған қашаның құрылысы аяқталды. Құландар жолбарыстың негізгі жемі болмаса да, олар жыртқыш өмір сүрген кезде Балқаш өңірінде болған экожүйенің жағдайын қалпына келтіруге көмектеседі. «Алтынемел» ұлттық саябағынан жануарларды тасымалдау, құландарды күтіп-баптау, шығару және мониторингі бойынша одан әрі жұмысты Қазақстан мен БҰҰДБ гранты есебінен жүзеге асырылады.
## Дереккөздер |
Өскемен қаласының елтаңбасы — Қазақстандағы Өскемен қаласының ресми рәміздерінің бірі.
## Сипаттамасы және бейнелемесі
2005 жылы 27 тамызда Өскемен қалалық мәслихаты қаланың елтаңбасының сипаттамасын мақұлдады:
Қазақ тіліндегі қаланың атауы 2010 жылы қосылды.
## Тарихы
1857 жылы геральдикалық реформа кезінде Б.В. Кене құрды, бірақ Өскемен елтаңбасының жобасы мақұлданбады:
Өскемен елтаңбасының тағы бір мақұлданбаған жобасы: жоғарғы жартысында Томбы губерниясына тиесілі белгі ретінде Томбының елтаңбасы, ал төменгі бөлігінде түйе бар.
1970 жылы қаланың «символикалық белгісі» жасалды: «Қалқан тігінен 2 бөлікке кесіліп, оң жағы көк, сол жағы — қызыл түсті. Онда заманауи қаланың металлургия өнеркәсібін бейнелейтін (қайық пен шөміш ақ, ұшқындар — алтын түсті) балқытылған металдан жасалған шөміш пен қаланы ашушылардың символы — қайық бейнеленген».
2005 жылдың 27 тамызында Өскемен қалалық мәслихатының 15 сессиясында қаланың елтаңбасы, туы, әнұраны бекітілді.
## Дереккөздер |
Үлкен Арлан (лат. Canіs Major) — аспандағы танымал шоқжұлдыздардың бірі.
Қазіргі белгілі 88 шоқжұлдыздың, Птолемей анықтаған 48 шоқжұлдыздың қатарында. Үлкен Арлан шоқжұлдызынің, сондай-ақ жерде көрінетін тұрақты жұлдыздардың ең жарық жұлдызы — Сүмбіле болып, ол 1,46 көрінерлік жұлдыздық шамада жарқырап көрінеді. (Әрине, ғаламшарларды қоссақ айды айтпағанда Шолпан жұлдызы ең жарық көрінетін жұлдыз есептеледі.) Сүмбіле сондай-ақ әйгілі Қысқы аспан үшбұрышының да бір бұрыш нүктесі есептеледі.
Үлкен Арлан шоқжұлдызындағы негізгі жұлдыз — Сүмбіле жерден қарағандағы ең жарық жұлдыз ғана емес, жерге өте жақын тұрақты жұлдыз болып та табылады, ол жерге 8.6 жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның грекше мағынасы "өрттей ыстық" болып, Жерорта теңізі айналасында ол негізінен жазғы ыстық көтерілетін мезгілде аспанға көтерілетіндігіне қатысты. Ол кезді ежелгі Гректер "Ит күні" деп атаған, өйткені тек құтырған ит қана осындай ыстықта далада қаңғырып жүре алады деп, бұл жұлдызды "ит жұлдызы" атаған. "Тазы" сөзі осыдан шыққан.
## Шоқжұлдыз туралы аңыз
Әрине, бұл атау тек ит қана жүре алатын ыстыққа ғана қатысты емес, онда тағы тарихи мифологиялық сенім негізі де бар. Тазының әу бастағы аты Лелап (Laelaps – Λαῖλαψ) делінеді. Лелап ұстамаған аңы қалмаған, ешбір аң қашып құтыла алмайтын тазы болған.
Әңгіме былай өрбиді:
Кефал (Cephalus) от құдайы Гефест мен Афина қаласын салушы Кекропстің (Cecrops) қызы Герсадан (Herse）туған ұл. Ол бүкіл грекке танымал аңшы, өз әйелі Прокриданы (Procris) өте жақсы көрген екен. Прокрида Афина патшасы Эрехтейдің (Erechtheus) қызы болатын.
Бақытқа қарсы, бұл көңілді отбасыға үшінші жақ килігеді, ол Таңсәрі құдайы Аурора (римше Аурора, грекшесі: Эос) Кефал аздырып көңіл қосады да, одан астыртын үш ұл туады. Сонда да Кефал өз әйелін сағына берген соң Аурора оның Прокриданың қасына қайтуып баруына жол қояды, бірақ олардың отбасына қарғыс айтады. Таңсәрі құдайы Аурора Кефалдың келбетін өзгертіп, оған өз әйелінің адалдығын тексеруді бұйырады. Сонымен сандырақ арқылы сандырақты тексеру сөзсіз сандырақ туғызады, Прокрида келбетін өзгерткен өз күйеуіне ақыры көңілін аударады. Сол кезде күйеуі Кефал қайта өз қалпына келеді де, ұялған әйелі Прокрида орманға қашып кетеді. Ол сонда аңшылар құдайы Артемиданың ілесушісі болады. Артемида оған мүлтіксіз тиетін найза мен ешбір аңды құтқармайтын тазы (Лелап (Laelaps) береді.
Қатты өкінген Кефал өз әйелін орманнан табады және екеуі өткенді ұмытысып, қайтадан бақытты тұрмыс кешіре бастайды. Ол әйелінің найзасын алып, тазы Лелапты ертіп, орманда ғашықтық әндер айтып аң аулаумен болады. Оның әнінің мағынасын түсінбеген бір Афиналық Прокридаға барып күейі Кефал орманда періштелермен сайран салып жүр деп өсек жеткізеді. Шын екен деп сеніп қалған Прокрида орманға жүгіріп барғанда күйеуі аң екен деп оған найза лақтырады. Сөйтіп Прокрида тіл тартпай өледі.
Әйелін оқыс өлтіргеніне қатты қапаланған Кефал Афинадан кетіп, жеті қабат қақпасы бар Фивы (Thebes) қаласына келеді. Онда ол Амфитрионға көмектесіп ешкім ұстай алмайтын қу түлкі Теуместі (Tevmess) ұстамақшы болады. Ол түлкі Теңіз құдайы Посейдон Фивылықтарды жазалау үшін жіберген түлкі екен. Ол ай сайын олардың бір ұл баласын жеп кетіп отырыпты. Кефал түлкіге әйелінің ешбір аң қашып құтыла алмайтын аң иті Лелапты (Laelaps) жібереді. Ал, оның алдындағы түлкі ешбір аң иті ұстауы мүлде мүмкін емес түлкі болатын. Бұл парадокске басы қатқан Зевс екі хайуанды олар қуалай-қаша бастағанда Теуместі тасқа айналдырып жіберіпті, ал Лелапты аспанға көтеріп шоқжұлдызға айналдырыпты. Үлкен Арлан шоқжұлдызы осылай пайда болыпты.
Кефал кейін Амфитрионмен бірге телебоямилықтарға қарсы соғысқа қатысып, жеңіске жетуге үлкен ерлік көрсетеді. Соғыстағы ерлігі үшін оған бір арал сыйға беріліп, ол арал "Кефалиния" (Κεφαλλονιά，Kefalonia，ағыл: Cephalonia） деп аталыпты. Кефалиния аралы күні бүгінге дейін солай аталады. Ол өзі де сол аралда қартаяды. Кефал сондай-ақ батырлығына айласы сай Итака патшасы, Лаэрттің ұлы Одиссейдің арғы атасы есептеледі.
Бұл ертегінің тағы бір нұсқасы былай айтылады:
Таңсәрі құдайы Аурора(Aurora, грекше Эос) жас аңшы Кефалға ғашық болып қалып, түрлі амалды түгел қолданса да оның көңілін бұра алмайды. Кефал өзінің жас әйелі Прокридагы әрқашан бұл періштеден артық көреді. Соңында Аурора қатты қапаланып, былай дейді: «Жоғал, ұятсыз екі аяқты пенде! Өз әйеліңе арқандала бер! Бірақ бір күні оны көргенде қатты өкінетін боласың» дейді.
Кефал үйіне келген соң бұрынғыдай әйелімен бақытты тұрмыс кешіре береді. Оның әйелі аңшылар құдайы Артемиданы (Artemis) қатты құрметтейді. Артемиде оған аң аулағанда қолданатын тазы Лелап пен бір найза береді. Прокрида тазы мен найзаны Кефалға береді. Оның тазысы әлемдегі ең тез қуатын тазы екен. Ол орманда әлемдегі ең тез қашатын түлкінің соңына түсіп енді жете бергенде екеуі де бірдей тасқа айналып кетеді. Өйткені бұл ең тез екі хайуанды жаратушы Құдайлар олардың бірінің жеңіліс табуын қаламаған екен. Ал, Артемида берген найзаның жамандық, сор әкелетіні жазымыш екен. Әдетте Кефал аң аулап шаршағанда көлеңкеге келіп желге терін құрғатады екен. Кейде ол көлеңкеде отырып: "кел, үлбіреген Аурора, жұмсақ самал періштесі, менің денемдегі терді құрғат" дейді екен. Мұны естіген әлдекім оны Аурорамен сөйлесіп отыр деп түсініп, Прокридаға өсек жеткізеді. Прокрида шын деп сеніп қалады да, екінші күні астыртын Кефалға білдірмей ілесіп шығып, Кефал демалатын жердің мағына жасырынады. Кефал аң аулап шаршағанда тағы да көлеңкеге барып, Аурораны шақырады. Мұны естіген Прокрида ауыр күрсінеді. Оның күрсінген дауысын естіген Кефал оны аң деп ойлайды да найзасын лақтырады. Найза еш мүлт кетпей Прокридаға қадалады. Ол жүгіріп барып Прокриданы құшақтайды. Өлім алдында көзін зорға ашқаш Прокрида: "өтінемін, егер мені шын сүйген болсаң, менің соңғы тілегімді орындашы, ешқашан мынау сұрқия самалмен үйленбеші" дейді. Сөйтіп ол Кефалдың құшағында жан тапсырады.
## Арғаспан денелері
Арғаспан денелері （Deep sky object, DSO）— астрономиялық арнаулы атау. Ол аспанда күн жүйесі (ғаламшар, коммета, серік жұлдыз) және тұрақты жұлдыздардан тысқары аспан денелері. Андромеда Галактикасы (М31), Аңшы шоқжұлдызындағы М42 тұмандығы қатарлыларды айтпағанда олар көзге түсе бермейді. Арғыаспан денелеріне Үйіржұлдыз, Тұмандықтар, Галактикалар, Қосаржұлдыздар жатады.
Тазыда өте жарық арғаспан денесі жоқ. Тек Тазының оңтүстігіндегі 4градус жерде M41（NGC2287）атты үйіржұлдыз бар, ол 4.6 шамадағы Тарқақ үйіржұлдыз есептеледі. Ол жер шарынан 2300 жарық жылы қашықтыққа орналасқан. Онда айқын түрде көк түс, сары түс және қоңыр түс байқалады.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы кейін байқалған, Құс жолын айналып қозғалатын ергежейлі галактика болуы мүмкін делінеді. ол туралы таласты пікірлер әлі бар.
## Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы (The Canis Major Dwarf Galaxy (CMa Dwarf), немесе Canis Major Overdensity (CMa Overdensity)) — миллиардтаған тұрақты жұлдыздардан құралған, бірақ Алып қызыл жұлдыздар негізгі санды ұстайтын галактика. Ол соншылық тәртіпті, жинақы галактика еместігі байқалады. Дегенмен Құс жолы жүйесіне жақын, Күн жүйесінен тек 25 000 жарық жылы қашықтыққа орналасқан. Ал, Құс жолы жүйесі өзегінен 42 000 жарық жылы қашықтықта қозғалады. Оның пішіні негізінен эллипис болып, ондағы тұрақты жұлдыз саны құс жолына ұқсайтын Мерген ергежейлі сфероидалды галактикасына қарайлас.
Бұл галактиканы 2003 жылы Франция, Италия, Англия, Австралия астрономдарының ұйымдасқан халықаралық тобы байқады. Құс жолын үш рет айналған Бұғы шоқжұлдызы (Monoceros) алқасына талдау жасаған ғалымдар осы галактиканы ашады. Жерге ең жақын галактика болса да, Құс жолы табағының артына жайласып, қою тұрақты жұлдыздар, газдықтар, жұлдыз аралық шаң-тозаңдар қымтап тұрғандықтан байқалуы қиындаған. Сосын көлемінің шағындығы да кеш байқалуына себеп болыпты.
Оны байқаған астрономдар 2MASS сандық шамаларына анализ және анықтау жасап, инфрақызыл сәуленің газдар мен тозаңдар жағынан жұтылмайтынына негізделіп байқаған екен. Осы техникаға сүйеніп, ғалымдар Тазыдағы М тұрақты жұлдыздары арасындағы осы галактиканың құрылымын айқындады: ол біршама кең және доғалау пішінде болып келеді.
Ғалымдардың мөлшерлеуінше, Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы Құс жолының жойқын тартылыс күшінде сүйреленуде. Оның негізгі бөлігі тіпті галактикадан ажырап кеткен көрінеді. Тартылыс күшінің жеміруінен ондағы тұрақты жұлдыздар Құс жолын айналатын тұрақты жұлдыздар ағынына айналған көрінеді. Демек, оның құрылымы күрделі, ішкі-сыртқы қайшылығы (Әуелгі ерекшелігі мен Құс жолының тартылысы ортасындағы қайшылық) асқынған.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасына байланысы бар Шар тәрізді үйіржұлдыздар NGC 1851、NGC 1904、NGC 2298 және NGC 2808 қатарлылар. Олардың бәрі Құс жолы жағынан тартылыс күші жеміруіне ұшыраған қалдықтар. NGC 1261 да жақын орналасқан Үйіржұлдыз есептеледі, бірақ оның жылдамдығының өзгеше болғандықтан, бұл үйіржұлдызға тән емес делінуде.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасында Тарқақ үйіржұлдыздар да бар. Олар Dol 25 және H18 қатарлылар. Бәлкім АM2 де қамтылуы мүмкін. Бұл тарқақ үйіржұлдыздар ергежейлі галактика тартылыс күшінің жойқын әсерінде ергежейлі галактика табағындағы материялар тұрақты жұлдыздар жасай бастайды.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасына жүргізілген зерттеулер галактиканың өз жолы бойындағы, өз өсіп жетілуіндегі жолыққан ұсақ галактикаларды жұтып алатыны туралы пікірді растады. Кезекте Құс жолы өз басымдығына сай аталған галактиканы ұсақ серік галактика ретінде галактика табағының бетінде айналдыруда.
Yazan Momany қатарлы кісілер 2MASS сандық шамасына талдау жасап, ергежейлі галактиканың мәніне күдікпен қарады. Бұл деректер бойынша Үлкен Арлан шоқжұлдызының жоғары тығыздыққа ие аймағы галактика табағының бұлтиып шыққан өңірі екен. Дегенмен, Үлкен арланның жоғары тығыздық өңіріне қатысты мәселелер әлі де шешілмеген таласты тақырып есептеледі.
## Негізгі жұлдыздар
## Дереккөздер |
Кіші Ат (лат. Equuleus) - экваторлық шағын шоқжұлдыз. Дельфин, Суқұйғыш және Пегас (Пырақ) шоқжұлдыздарының аралығында орналасқан. Мұнда жарық жұлдыз жоқ. Қазақстан жерінде көктем, жазда және күзде көрінеді.
## Тағы қараңыз
* Жұлдызды аспан. |
Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университеті (қарақ. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, өзб. Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti) — Өзбекстан, Қарақалпақстан Республикасы, Нүкіс қаласындағы жоғарғы оқу орны.
## Тарихы
1935 жылы қыркүйекте Қарақалпақстанда тұңғыш жоғары оқу орны – мұғалімдер институты ашылды. 1944 жылы Қарақалпақ мемлекеттік педагогикалық институты болып қайта өзгертіліп, оның базасында 1976 жылдың қыркүйек айында Нүкіс мемлекеттік университеті (қазіргі Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университеті) құрылды.
1976 жылы 31 тамызда Нүкіс мемлекеттiк университетiнiң салтанатты ашылуы болып, оған Өзбекстан, Қарақалпақстан басшылары, басқа республикалардан келген қонақтар қатысты.
Университетке алғашқы қабылдау 700 адам көлемінде жүргізілді, оның ішінде жаңа мамандықтар: агрономия – 75 адам, бухгалтерлік есеп – 75 адам. Ш.Ә.Әбдіров университеттің Қарақалпақстандағы тұңғыш ректоры болды. Кейін Өзбекстан Ғылым академиясының академигі атанған ол Өзбекстан ғылымының дамуына зор үлес қосты.
Нүкіс мемлекеттік университеті жастығына қарамастан, бірден Төменгі Әмудария аймағының халық шаруашылығына мамандар дайындайтын ірі орталыққа айналды. Оның ғылыми әлеуеті Өзбекстанның солтүстік аудандарында өндіргіш күштердің дамуын жеделдетудің маңызды факторы болып шықты. Нүкіс мемлекеттік университеті құрылған күннен бері бар-жоғы алты жылдың ішінде 19 мамандық бойынша 4 мыңға жуық маман, я болмаса сол кезде республика халық қожалығында жұмыс істеген әрбір сегізінші маманды дерлік дайындады.
Нүкіс мемлекеттiк университетi қызметкерлері ғылымның түрлі салалары бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының шеңберін үзбей кеңейтті. Оның зертханаларында монокристалдардың өсуі және олардың негізінде жартылай өткізгіштер жасау, лазерлік сәулеленудің мақта мен күріш өнімділігін арттыруға әсері, шөлді игерудің биологиялық негіздері, Арал теңізінің құрғау мәселелері сияқты маңызды мәселелер қарастырылды.
Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1992 жыл 25 қаңтарындағы №274 қаулысына сәйкес университетке Қарақалпақ ақыны Бердақтың аты берілді (Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университеті).
Ташкент мемлекеттік аграрлық университетінің Нүкіс филиалы. Өзбекстан Республикасы Президентінің 1992 жылғы 28 ақпандағы Жарлығымен Нүкіс мемлекеттік университетінің аграрлық профилді факультеттері негізінде Ташкент мемлекеттік аграрлық университетінің Нүкіс филиалы құрылды. Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің «2003/04-жылдар үшін Өзбекстан Республикасы жоғарғы оқу орындарына қабылдау туралы» қаулысы бойынша 2003 жылдың 14 маусымы Қарақалпақ мемлекеттік университеті аграрлық факультетінің базасында Ташкент мемлекеттік аграрлық университеті Нүкіс филиалы қайта құрылды.
## Факультеттері мен кафедралары
Физика факультеті
* Физика кафедрасы
* Шалаөткізгіш физика кафедрасы
* Электірлік энергетика кафедрасы
Матиматика факультеті
* Математикалық талдау кафедрасы
* Атқарымдық талдау, алгебра мен геометрия кафедрасы
* Тәжірибелік матиматика кафедрасы
* Дифференциалдық теңдіктер кафедрасы
Қарақалпақ филологиясы факультеті
* Қарақалпақ әдебиеті кафедрасы
* Қарақалпақ тілтану кафедрасы
* Журналистика кафедрасы
Өзбек филологиясы факультеті
* Өзбек тілі мен әдебиеті кафедрасы
* Өзбек тілтану кафедрасы
* Филология кафедрасы (қазақ пен түрікмен тілдері)
Тарих факультеті
* Өзбекстан және Қарақалпақстан тарихы кафедрасы
* Археология кафедрасы
* Әлеуметтік ғылымдар кафедрасы
* Педагогика және психология кафедрасы
Заң факультеті
* Құқықтану кафедрасы
* Ұлттық идея, руханият негіздері және құқықтық тәрбие кафедрасы
Экономика факультеті
* Экономикалық теория кафедрасы
* Экономика кафедрасы
* Бухгалтерлік есеп және аудит кафедрасы
* Қаржы кафедрасы
Биология факультеті
* Жалпы биология және физиология кафедрасы
* Экология және топырақтану кафедрасы
* Агроэкология және шипалы өсімдіктер интродукциясы кафедрасы
География және табиғи ресурстар факультеті
* География және гидрометеорология кафедрасы
* Геодезия, картография және табиғи ресурстар кафедрасы
Химия-технология факультеті
* Органикалық және бейорганикалық химия кафедрасы
* Физикалық және коллоидты химия кафедрасы
* Химиялық технология кафедрасы
Өнеркәсіптік технологиялар факультеті
* Өнеркәсіптік технологиялар кафедрасы
* Мұнай мен газ технологиясы кафедрасы
Құрылыс факультеті
* Ғимараттар мен құрылыстарды салу кафедрасы
* Инженерлік қатынастар құрылысы кафедрасы
Сәулет факультеті
* Сәулет кафедрасы
* Қала құрылысы кафедрасы
Дене шынықтыру факультеті
* Дене шынықтыру теориясы мен әдістемесі кафедрасы
* Факультетаралық дене шынықтыру және спорт кафедрасы
Шетел тілдері факультеті
* Ағылшын тілі мен әдебиеті кафедрасы
* Аударма теориясы мен тәжірибесі кафедрасы
* Неміс тілі мен әдебиеті кафедрасы
* Орыс тілі мен әдебиеті кафедрасы
* Факультетаралық шет тілдер кафедрасы
## Бакалавр бағдарлары
Дене шынықтыру факультеті:
* Дене шынықтыру
Экономика факультеті:
* Экономика (аялары мен салалары бойынша)
* Қаржы
* Бухгалтерлік есеп пен аудит (салалары бойынша)
* Туризм
Химия-технология факультеті:
* Химия
* Химиялық технология (өндіріс түрі бойынша)
* тамақтану өнімі технологиясы (тауар түрі бойынша)
Өнеркәсіптік технологиялар факультеті:
* Жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының құрастырылымдарының технологиясы және өндірісі
* Технологиялық машиналар мен жабдықтар (салалары бойынша)
* Мұнай және газ кен орындарын белсендіру және оларды пайдалану
* Мұнай мен газды өңдеу технологиясы
География және табиғи ресурстар факультеті:
* География
* Гидрометеорология
* Геодезия, картография және кадастр
Қарақалпақ филологиясы және журналистика факультеті
* Филология және тіл оқыту: Қарақалпақ тілі
* Журналистика (қызмет түрі бойынша)
Биология факультеті:
* Биология
* Экология және қоршаған ортаны қорғау
* Кәсіби білім: Экология және қоршаған ортаны қорғау
* Кәсіби білім: Агрохимия және топырақтану
* Шипалы өсімдіктерді өндіру және өңдеу технологиясы
* Топырақтану
Тарих факультеті:
* Тарих (елдер мен континенттер бойынша)
* Философия
Заң факультеті:
* Құқықтану (қызмет түрі бойынша)
* Ұлттық идея, руханият негіздері және құқықтық тәрбие
Құрылыс факультеті:
* Ғимараттар мен құрылыстардың құрылысы (түрлері бойынша)
* Құрылыс материалдарын, жабдықтарын және құрастырылымдарын әзірлеу
* Инженерлік коммуникацияларды салу және монтаждау (түрлері бойынша)
Сәулет факультеті:
* Сәулет (түрлері бойынша)
* Қала құрылысы және қожалық
* Автомобил жолдар мен әуеайлақтар
Өзбек филологиясы:
* Филология және тілдерді оқыту: өзбек тілі
* Филология және тілдерді оқыту: қазақ тілі
* Филология және тілдерді оқыту: түрікмен тілі
Математика факультеті:
* Математика
* Тәжірибелік математика және информатика
* Кәсіби білім: информатика және ақпараттық технологиялар
Физика факультеті:
* Физика
* Электр энергетикасы (салалары мен бағыттары бойынша)
* Электртехника, электрмеханика және электртехнология (салалары бойынша)
* Энергетика (салалары бойынша)
* Метрология, стандарттау және өнім сапасын басқару (салалары бойынша)
Шетел тілдері факультеті:
* Филология және тілдерді оқыту: ағылшын тілі
* Филология және тілдерді оқыту: неміс тілі
* Филология және тілдерді оқыту: орыс тілі
* Шетел тілі мен әдебиеті: ағылшын тілі
* Аударма теориясы мен тәжірибесі
## Магистратура мамандықтары
* Әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді оқыту әдістемесі (руханият негіздері)
* Дене шынықтыру және спорт жаттығуларының теориясы мен әдістемесі
* Әдебиеттану:
* Қарақалпақ әдебиеті
* Өзбек әдебиеті
* Лингвистика:
* Өзбек тілі
* Қарақалпақ тілі
* Орыс тілі
* Ағылшын тілі
* Өзбекстан тарихы
* Археология
* Математика (мамандығы бойынша)
* Дифференциалдық теңдеу және физикалық математика
* Тәжірибелік математика және ақпараттық технологиялар
* Биология (бағыттары бойынша)
* Ихтиология және гидробиология
* Конденсацияланған орталар физикасы және материалтану (мамандығы бойынша)
* Химия (мамандығы бойынша)
* География (зерттеу нысанына сәйкес)
* Журналистика (бағыттары бойынша)
* Экономика (бағыттары бойынша)
* Бухгалтерлік шот (бағыты және тарауы бойынша)
* Мемлекеттік құқық және басқарма (салалары бойынша)
* Экология (салалары бойынша)
* Философия (аялары бойынша)
## Дереккөздер
* Университеттің ресми сайты
* Қ ҲАРФИ ҚОРАҚАЛПОҚ УНИВЕРСИТЕТИ // Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси — Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 1973. — Б. 283-284.
* Қарақалпақ мамтелекетлик университети 40-жыл. Нүкіс : Қарақалпақстан, 2017. - 232 б
* Өзбекстан Жоғарғы және орта білім министрлігі |
Қараөзек (қарақ. Qaraózek/Қараөзек; өзб. Qoraoʻzak/Қораўзак) — Өзбекстан, Қарақалпақстандағы кент. Қараөзек ауданының орталығы. Әмудария атырауында орналасқан. Кент Шымбай теміржол станциясынан 29 км жерде (Найманкөл-Шымбай желісінде) орналасқан.
1984 жылдан бері кент мәртебесін иеленеді.
## Тұрғындары
## Дереккөздер |
Кіші Арыстан (лат. Leo Mіnor) – аспанның солтүстік жартышарындағы шағын шоқжұлдыз. Жетіқарақшы (Үлкен Аю), Сілеусін және Арыстан шоқжұлдыздарының аралығында орналасқан. Қазақстан жерінде күзде, қыста және көктемде көрінеді.
## Дереккөздер |
Қабанқұлақ – Айырқызыл құмының оңтүстік-шығысындағы төбе.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Ырғыз ауылының оңтүстік-батысында 11 км жерде орналасқан. Ырғыз өзенінің аңғарында жатыр.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 213 м. Солтүстік-батыстан шығысқа қарай доғаша иіліп 5 км-ге созылған, енді жері 2 км. Төбенің оңтүстік бөлігі көлбеулеу, солтүстігіне қарай құмды төбешікті қырқаларға ұласады. Солтүстігінде Сабынкөл, оңтүстік-шығысында Соркөл көлдері, оңтүстігінде Ақмұрын, батысында Бөгенбай төбелері орналасқан.
## Өсімдігі
Тақыр типтес сортаңды қоңыр топырағында қара жусан, құм жусан, бұйырғын, күйреуік өседі.
## Дереккөздер |
* Қабанқұлақ – Бақырлытау тауының солтүстігіндегі төбе.
* Қабанқұлақ – Айырқызыл құмының оңтүстік-шығысындағы төбе. |
Смайлов Жүмаділда (1893, қазіргі Түркістан облысы, Отырар ауданы аумағы — 1971, сонда) — жылқышы, Социалистік еңбек ері (1948). Жылқы өсірудегі жетістіктері үшін Ленин орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
2022 жылға Қазақстанның мемлекеттік музейлері тізімі.
## Кесте тізім
### Қорық музейлер
### Абай облысы
### Ақмола облысы
### Қарағанды облысы
### Маңғыстау облысы
### Павлодар облысы
### Алматы облысы
### Алматы қаласы
### Жетісу қаласы
### Ақтөбе облысы
### Батыс Қазақстан облысы
### Қызылорда облысы
### Қостанай облысы
### Солтүстік Қазақстан облысы
### Шығыс Қазақстан облысы
### Ұлытау облысы
## Статистика
Дереккөз.
### Музей қызметінің негізгі көрсеткіштері
### Музейлер саны
## Тағы қара
* Қазақстан кітапханалары
* https://e-history.kz/kz/historical-education/show/12830/
* https://edu.e-history.kz/kz/contents/view/674 Мұрағатталған 12 тамыздың 2022 жылы.
## Дереккөздер |
Батыр Кәкімжанұлы Қазыбаев (6 қаңтар 1969 — 27 наурыз 2022, Алматы, Қазақстан) — қазақстандық медиаменеджер, қоғам қайраткері, Tengrinews.kz сайтының негізін қалаушы және Alash Media Group холдингінің басшысы болған.
## Өмірбаяны
Ол Алматыда қазақ-совет жазушысы, ҚазТАГ-тың бұрынғы директоры әрі ҚазКСР Компартиясы ОК хатшысы Кәкімжан Қазыбаевтың отбасында дүниеге келген. Анасы — Орынша Қарабалина-Қазыбаева, Қазақстанның еңбек сіңірген педагогі.
1993 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Әр жылдары Қазақстан Президентінің баспасөз қызметінде, премьер-министр кеңсесінде жұмыс істеген.
«Жетінші арнаның» бастауында тұрған. Батыр Қазыбаевтың кезінде «Жетінші арна» Республикалық хабар тарата бастап, бірқатар жобаны іске қосқан.
2008 жылдан бастап Қазақстанның ірі медиахолдингтерінің біріне айналған Alash Media Group холдингін басқарған.
2010 жылы елдің ең танымал ақпараттық ресурстарының бірі саналатын Tengrinews жаңалықтар порталын іске қосқан, кейін ол Forbes.kz-тегі «Қазақстанның 50 ірі интернет-компаниясы» рейтингіне кірген.
Батыр Қазыбаев Қазақстандағы алғашқы Tengri FM рок-радиостанциясын, ал кейін елдегі алғашқы қазақ тілді «Жұлдыз FM» радиосын құрды.
The Spirit of Tengri этникалық музыка фестивалінің негізін қалады.
Батыр Қазыбаевтың бастамасымен 2014 жылы «Жеңімпаздар» жобасы — ҰОС қазақстандық ардагерлері туралы база іске қосылды.
Сондай-ақ, Vesti.kz спорт сайты, Massaget.kz сайты, Tengrinews.kz сайтының қазақ тіліндегі нұсқасы, «Алаш айнасы» күнделікті газеті іске қосылды, «Алаш айнасы» қоғамдық-саяси сайтқа айналды.
Арманжан Байтасовқа берген сұхбатында Батыр Қазыбаев қазақтілді жобаларды дамытудың маңызын айтып, «біздің медианарықта қазақ тілді аудиторияға сапа мен сан жағынан мән берілмейтінін» атап өтті.
Алматыдағы М. Төлебаев көшесінде Виктор Цой ескерткішін орнатуға бастамашы болған.
Батыр Қазыбаев 2022 жылы 27 наурызда Алматыда ұзаққа созылған аурудан қайтыс болды. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің көңіл айту жеделхатында Батыр Қазыбаев «еліміздегі журналистиканың дамуына елеулі үлес қосқанын» атап өтті. Қазақстанның мемлекеттік хатшысы Ерлан Қарин Батыр Қазыбаевтың қазасын «бүкіл отандық медиа саласы үшін орны толмас шығын екенін» айтты.
Қазақстанның ақпарат және қоғамдық даму министрі Батыр Қазыбаевты мықты медиаменеджер, көптеген тамаша жобаның негізін қалаушы әрі журналистер әулетінің өкілі ретінде сипаттады.
Батыр Қазыбаевпен қоштасу рәсімі 2022 жылы 29 наурызда Алматыдағы Ғалымдар үйінде өтті.
## Отбасы
Белгілі қазақ жазушысы әрі мемлекет қайраткері Кәкімжан Қазыбаевтың ұлы.
Жұбайы — Зәуре Қазыбаева. Төрт баласы бар.
## Марапаттары
«Парасат», «Құрмет» ордендерімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған.
## Сілтемелер
* Ушел из жизни основатель Tengrinews.kz Батыр Казыбаев
* Умер основатель агентства Tengrinews Батыр Казыбаев
* Президент Токаев выразил соболезнования семье Батыра Казыбаева
* Tengrinews.kz негізін қалаған Батыр Қазыбаев өмірден өтті
* Бәйтерегім құлады биігінен
* Tengrinews.kz қалай ірі медиабрендке айналды?
* Архивное интервью Батыра Казыбаева выйдет в эфире радио Classic
* Скончался известный казахстанский медиаменеджер Батыр Казыбаев
* Медиаменеджер Батыр Қазыбаев өмірден өтті |
Батыр Кәкімжанұлы Қазыбаев (6 қаңтар 1969 — 27 наурыз 2022, Алматы, Қазақстан) — қазақстандық медиаменеджер, қоғам қайраткері, Tengrinews.kz сайтының негізін қалаушы және Alash Media Group холдингінің басшысы болған.
## Өмірбаяны
Ол Алматыда қазақ-совет жазушысы, ҚазТАГ-тың бұрынғы директоры әрі ҚазКСР Компартиясы ОК хатшысы Кәкімжан Қазыбаевтың отбасында дүниеге келген. Анасы — Орынша Қарабалина-Қазыбаева, Қазақстанның еңбек сіңірген педагогі.
1993 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Әр жылдары Қазақстан Президентінің баспасөз қызметінде, премьер-министр кеңсесінде жұмыс істеген.
«Жетінші арнаның» бастауында тұрған. Батыр Қазыбаевтың кезінде «Жетінші арна» Республикалық хабар тарата бастап, бірқатар жобаны іске қосқан.
2008 жылдан бастап Қазақстанның ірі медиахолдингтерінің біріне айналған Alash Media Group холдингін басқарған.
2010 жылы елдің ең танымал ақпараттық ресурстарының бірі саналатын Tengrinews жаңалықтар порталын іске қосқан, кейін ол Forbes.kz-тегі «Қазақстанның 50 ірі интернет-компаниясы» рейтингіне кірген.
Батыр Қазыбаев Қазақстандағы алғашқы Tengri FM рок-радиостанциясын, ал кейін елдегі алғашқы қазақ тілді «Жұлдыз FM» радиосын құрды.
The Spirit of Tengri этникалық музыка фестивалінің негізін қалады.
Батыр Қазыбаевтың бастамасымен 2014 жылы «Жеңімпаздар» жобасы — ҰОС қазақстандық ардагерлері туралы база іске қосылды.
Сондай-ақ, Vesti.kz спорт сайты, Massaget.kz сайты, Tengrinews.kz сайтының қазақ тіліндегі нұсқасы, «Алаш айнасы» күнделікті газеті іске қосылды, «Алаш айнасы» қоғамдық-саяси сайтқа айналды.
Арманжан Байтасовқа берген сұхбатында Батыр Қазыбаев қазақтілді жобаларды дамытудың маңызын айтып, «біздің медианарықта қазақ тілді аудиторияға сапа мен сан жағынан мән берілмейтінін» атап өтті.
Алматыдағы М. Төлебаев көшесінде Виктор Цой ескерткішін орнатуға бастамашы болған.
Батыр Қазыбаев 2022 жылы 27 наурызда Алматыда ұзаққа созылған аурудан қайтыс болды. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің көңіл айту жеделхатында Батыр Қазыбаев «еліміздегі журналистиканың дамуына елеулі үлес қосқанын» атап өтті. Қазақстанның мемлекеттік хатшысы Ерлан Қарин Батыр Қазыбаевтың қазасын «бүкіл отандық медиа саласы үшін орны толмас шығын екенін» айтты.
Қазақстанның ақпарат және қоғамдық даму министрі Батыр Қазыбаевты мықты медиаменеджер, көптеген тамаша жобаның негізін қалаушы әрі журналистер әулетінің өкілі ретінде сипаттады.
Батыр Қазыбаевпен қоштасу рәсімі 2022 жылы 29 наурызда Алматыдағы Ғалымдар үйінде өтті.
## Отбасы
Белгілі қазақ жазушысы әрі мемлекет қайраткері Кәкімжан Қазыбаевтың ұлы.
Жұбайы — Зәуре Қазыбаева. Төрт баласы бар.
## Марапаттары
«Парасат», «Құрмет» ордендерімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған.
## Сілтемелер
* Ушел из жизни основатель Tengrinews.kz Батыр Казыбаев
* Умер основатель агентства Tengrinews Батыр Казыбаев
* Президент Токаев выразил соболезнования семье Батыра Казыбаева
* Tengrinews.kz негізін қалаған Батыр Қазыбаев өмірден өтті
* Бәйтерегім құлады биігінен
* Tengrinews.kz қалай ірі медиабрендке айналды?
* Архивное интервью Батыра Казыбаева выйдет в эфире радио Classic
* Скончался известный казахстанский медиаменеджер Батыр Казыбаев
* Медиаменеджер Батыр Қазыбаев өмірден өтті |
Есқожаев Оспантай (Райымбек ауданы, — 1940, сонда) — халық ақыны, әнші. Ауыз әдебиеті үлгілерін, Сүйінбай, Майкет, Қршамбет, Жамбыл ақындарының шығармаларын жадында сақтап, насихаттаушы. 1931 жылдан ауданы, облыс, республика айтыстарға қатысқан. 1939 ж. Мәскеудегі Бүкілодақтық ауылы шаруашылығы көрмесінің ашылу салтанатында жыр айтқан. Күйкентай қызбен айтысы "Айтыс" жинағында, көптеген өлең, толғаулары мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі — Қазақстан үкімет басшысы. Премьер-министр өкілеттіктерінің қатарына атқарушы органдардың жүйесін басқару және олардың қызметіне басшылық жасау кіреді. Премьер-министр өзінің бүкіл қызметінде президенттің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламенттің алдында жауапты.
## Тарихы
Премьер-министр лауазымы 1990 жылы 20 қарашада қабылданған Заңға сәйкес Министрлер Кеңесі Төрағасы лауазымының орнына енгізілді.
Қазақ КСР-нің премьер-министрі қызметін алғаш Ұзақбай Қараманов атқарған болса, Қазақ КСР-нің соңғы премьер-министрі және тәуелсіз Қазақстанның алғашқы премьер-министрі Сергей Терещенко болды.
## Өкілеттіктері
Премьер-Министр үкімет қызметін ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшін дербес жауап береді, үкімет қаулыларына қол қояды, үкімет қызметінің негізгі бағыттары жөнінде және оның аса маңызды барлық шешімдері жөнінде президентке баяндап отырады және үкімет қызметін ұйымдастыруға және басшылық жасауға байланысты басқа да қызметтерді атқарады.
Үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде шешімдер қабылдауда дербестікке ие, әрі өздеріне бағынысты мемлекеттік органдардың жұмысы үшін Қазақстан премьер-министрінің алдында жеке-дара жауап береді. Премьер-министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығара алады.
Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады. Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.
Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді.
Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені Республиканың Президенті он күн мерзімде қарайды.
Республиканың Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді.
## Қазақстан үкімет басшыларының тізімі
Төменде Қазақстанның 1917 жылдан бергі үкімет басшыларының тізімі берілген.
### Алаш автономиясы (1917–1920)
### Кеңестік Қазақстан (1919–1991)
### Қазақстан Республикасы (1991–)
Премьер-министрлер
Премьер-министр міндетін атқарушы
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасының Үкіметі
## Дереккөздер |
Жексембеков Артық (1905, қаз. Ескелді ауданы, Абай ауылы — 1981, Қаратал ауданы, Бесағаш ауылы) — айтыскер ақын. "Зорлыққа зауал", "Үш ойшы" дастандары мен "Отыз жетінің оғы", "Жеңісжеңіс, жарандар!", "іріленіп іргені сектік тағы", "Торы биемен тілдесу" атты өлең-жырлары мен әзіл-оспақтары оқырман қауымға кеңінен танымал.
## Дереккөздер |
Төлепберген Қайыпбергенов (07. 05. 1929 жылы туған, Қарақалпақ, ACCP-i, Кегейлi ауд.) — қарақалпақ совет жазушысы. Қарақалпақ, ACCP-iнің Бердақ атынд. Мемл. сыйлығының (1967), Өзб. КСР-iнiң Хамза атынд. Мемл. сыйлығының (1971) лауреаты. 1954 жылдан КОКП мүшeci. Хожелi педучилищесiн (1947), Қарақалпақ пед. институтын (1955) бiтiрген. «Әмудария» журналының редакциясында (1955-1957), Қарақалпақ ACCP-i Жазушылар одағында (1957- 1958), Қарақалпақ ACCP-i Мин. Cоветi жанындағы радио хабарын тарату комитетiнде (1958-1959), «Жас Лениншi» газетiнде (1959-60), «Совет Қарақалпақстаны» газетiнiң редакциясында (1962-1972) жауапты қызмет атқарды.
## Дереккөздер |
Кегейлі ауданы (қарақ. Kegeyli rayonı, Кегейли районы, өзб. Kegeyli tumani, Кегейли тумани) — Қарақалпақстандағы (Өзбекстан) әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — Кегейлі кенті.
## Тарихы
Кегейлі ауданы 1930 жылы құрылды. 1959 жылы 4 наурызда оған Куйбышев ауданы қосылды.
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді:
* аудан бағынысындағы қала
* Халықабат
* қалалық елді мекен
* Кегейлі
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Абат
* Ақтөбе
* Аспантай
* Еркіндария
* Жаңабазар
* Жалпақжал
* Құмшынкөл
* Құсқанатау
* Қызылүй
## Дереккөздер |
* Қамыскөл – Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданындағы ағынсыз көл.
* Қамыскөл – Атырау облысының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан көл. |
Елді мекен:
* Қалмақкөл – Ақмола облысы Жақсы ауданындағы ауыл.
Көл:
* Қалмақкөл – Есіл алабындағы тұзды көл. |
Халықабат (қарақ. Xalqabad/Халқабад, өзб. Xalqobod/Халқобод) — Қарақалпақстанның (Өзбекстан) Кегейлі ауданындағы қала.
## Тарихы
Халықабад XIX ғасырдың бірінші жартысынан бері белгілі. Бір кездері бұл жерде Бағаналы арнасының жанында бекініс болған, ол уақыт өте келе тұрғын үйлер, медресе, кітапхана және әкімшілік мекемелермен үлкейді.
Қала мәртебесі 1986 жылы берілді (бұған дейін 1970 жылдардан бастап кент мәртебесіне ие болды).
## Географиясы
Қалада теміржол станциясы (Найманкөл-Шымбай желісінде) бар. Шығысқа қарай тура 10 км жерде Тасқұдық шөлінің құмдары басталады. Дәнді дақылдар мен мақта өсіретін аграрлы аймақтың орталығы.
Халықабад Әмудария атырауының шығыс бөлігінде орналасқан, оны көптеген арналар кесіп өтеді. Аймақтың көптеген қалалары сияқты ол да Арал теңізінің тайыздануымен және климатының құрғақшылығына байланысты экологиялық апат аймағына кіреді.
## Тұрғындары
## Дереккөздер |
Кегейлі (қарақ. Kegeyli/Кегейли, өзб. Kegayli/Кегайли) — Өзбекстан, Қарақалпақстандағы кент. Кегейлі ауданының орталығы. Ауыл Құмшынкөл (Найманкөл-Шымбай желісінде) теміржол станциясынан 18 шақырым жерде орналасқан.
1978 жылдан бері кент мәртебесін иеленеді.
## Тұрғындары
## Әдебиет
* Shaharlar geografiyasi. — P. 147.
Shaharlar geografiyasi. — P. 147.
* Classification system of territorial units of the Republic of Uzbekistan (өзб.). The State Committee of the Republic of Uzbekistan on statistics (July 2020).
## Дереккөздер |
Әжинияз атындағы Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институты (қарақ. Ajiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, өзб. Ajiniyoz Koʻsiboy oʻgʻli nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti) — ашылғаннан бері дамудың бірнеше сатысынан өтті. 1934 жылы Төрткөлде дайындық бөлімі ашылды. 1935 жылдың 1 қыркүйегінен бастап осы бөлімнің 42 түлегі Қарақалпақ мемлекеттік мұғалімдер институтында 12 оқытушымен сабақ бастады. 1944 жылы Нүкіс қаласына көшкеннен кейін институт Қарақалпақ мемлекеттік педагогикалық институты болып қайта құрылды. Алғашқы ректоры И. Рафиков болды.
## Тарихы
Педагогикалық институт мәртебесінде университет 1970-жылдардың ортасына дейін жұмыс істеп, 1976 жылы оған Нүкіс мемлекеттік университеті, 1990-жылдардың басында Бердақ атындағы Қарақалпақ мемлекеттік университеті мәртебесі берілді. 1991 жылы Өзбекстанның тәуелсіздік алуымен Қарақалпақ мемлекеттік университеті негізінде енді Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институты (НМПИ) болып қайта құрылып, 1992 жылдан бастап XIX ғасырдың ортасындағы Арал өңірінің көрнекті ойшылы және қарақалпақ поэзиясының ең жарқын классиктерінің бірі Әжинияздың атымен аталған.
## Жалпы ақпараты
Институттың жалпы ауданы 65 075 м², атап айтқанда оқу алаңы 25 700 м². 2019 жылғы жағдай бойынша институтта 9 факультет (физика-еңбек, математика-информатика, мектепке дейінгі және бастауыш білім, педагогикалық, тарихи-географиялық, филология, шет тілдері, химия-биология, дене шынықтыру) және 27 кафедра бар. Бакалавриаттың 23 бағыты және магистратураның 14 мамандығы бойынша мамандар дайындалуда. Университеттің профессорлық-оқытушылық құрамы: 18 ғылым докторлары, профессорлар, 127 ғылым кандидаттары, доценттер. 450-ден астам оқытушы бакалавриат пен магистранттарға ғылым негіздерін оқытады. Институт 5 оқу корпусында орналасқан. 2018 жылдан бастап Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры болып физика-математика ғылымларының кандидаты, доцент Байрам Пердебайұлы Өтемұратов қызмет етеді. Шетелдік студенттер саны 50-ден астам. Оқу қарақалпақ, өзбек, қазақ, түрікмен, орыс, ағылшын тілдерінде жүргізіледі.
## Әйгілі түлектері
Институт түлектерінің арасында Ұлы Отан соғысының батыры Б.Нұрпейісов, Өзбекстан Батырлары Алланияз Өтениязов, Ыбырай Жүсіпов, Вера Пак, Төлепберген Қайыпбергенов, Қайратдин Қожаниязов сынды танымал тұлғалар аз емес. Академиктер Марат Нұрмұхамедов, Сабыр Камалов, Жұманазар Базарбаев, Әмин Бахиев, Хусниддин Хамидов, Абатбай Дәулетов. Ауыр атлетикадан Азия чемпионы Рустам Жанғабаев.
## НМПИ академиялық лицейі
Лицей 1999 жылы құрылған және 400 оқушыға арналған. Лицейдің оқу-тәрбие үдерісі мемлекеттік білім беру стандартына және оны жүзеге асыруға екі бағыт бойынша негізделеді: дәлдік ғылымдар (техникалық бағыт – физика, математика, информатика; экономикалық бағыт – математика, ағылшын тілі, ана тілі, әдебиет) және қоғамдық-гуманитарлық. (тарих, ағылшын тілі, ана тілі, әдебиет).
## Ректорлары
Мұғалімдер институтының алғашқы басшылары: Рафиков И., Базаров Д., Досумов Я.М., Бекімбетов Т., Урумбаев Д.А. Одан кейінгі жылдары институтты Убайдуллаев Қ.У., Тетюшев А.П., Камалов С.К.., Рзаев К.. басқарды. , Изимбетов Т.И. 1976 жылы педагогика институты базасында Нүкіс мемлекеттік университеті құрылды. Өзбекстанның тәуелсіздік алуымен қазіргі Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институты (НМПИ) қайта құрылды.
## Суреттері
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Абдулла Ниғматұлы Әріпов (өзб. Abdulla Nigʻmatovich Oripov) — өзбек саясаткері, ӨзЛиДеП партиясының мүшесі. 2016 жыл, 14 желтоқсаннан бері Өзбекстан премьер-министрі. 2002–2012 жылдар аралығында және 2016 жылы премьер-министрдің орынбасары болған.
## Өмірбаяны
1961 жылы 24 мамыр күні Ташкент қаласында дүниеге келді.
1983 жылы Ташкент байланыс электротехникалық институтында (қазіргі Ташкент ақпараттық технологиялар университеті) білім алды.
1983-1992 жылдары Ташкент телефон-телеграф станциясында 1-разрядты инженер-электроншы болып жұмыс істеді. Одан кейін 1993 жылға дейін жаңадан құрылған Өзбекстан Республикасы Байланыс министрлігінде бас маман қызметін атқарды.
1993-1995 жылдары «Узимпэксалока» сыртқы сауда серіктестігі директорының орынбасары қызметін атқарды. Аз уақыт Өзбекстан Республикасы Байланыс министрлігі құрылыс-жабдықтау басқармасының бастығы болып жұмыс істеді. 1995-1996 жылдары «ТашАфиналАЛ» БК бас директоры болып жұмыс істеді. Одан соң аз ғана уақыт Өзбекстан Республикасы Байланыс министрлігі жекешелендіру және бәсекелестікті дамыту басқармасының бастығы болып жұмыс істеді. 1997 жылы Өзбекстан пошта және телекоммуникациялар агенттігінің нарықтық трансформация және бағалы қағаздар бөлімінің бастығы болып жұмыс істеді. 1997-2000 жылдары аралығында Пошта және телекоммуникацияларды дамытуды мемлекеттік қолдау қорының директоры болып жұмыс істеді. 2000-2001 жылдары Өзбекстан пошта және телекоммуникациялар агенттігі бас директорының бірінші орынбасары қызметін атқарған.
2001 жылдың 15 тамызынан бастап Өзбекстан пошта және байланыс агенттігінің бас директоры болып жұмыс істеді. 2002 жылдың 30 мамырында Өзбекстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары – Байланыс және ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар кешенінің басшысы – Өзбекстан байланыс және ақпараттандыру агенттігінің бас директоры болып тағайындалды. 2005 жылғы 4 ақпаннан бастап Премьер-Министрдің орынбасары - ӨзАЦИ бас директоры, Ақпараттық жүйелер және телекоммуникациялар кешенінің басшысы. 2009 жылдың қазан айынан бастап ол сонымен қатар әлеуметтік саланы, ғылымды, білім беруді, денсаулық сақтауды, мәдениетті қадағалайды және ТМД-дағы серіктестермен байланысқа жауапты. 2012 жылдың 22 тамызында ол масқараға түседі. Ол премьер-министрдің орынбасары қызметінен босатылды (БАҚ оның жұмыстан босатылуын МТС-Өзбекстан ұялы байланыс операторы – ресейлік МТС компаниясының іні компаниясының төңірегінде туындаған жанжалмен байланыстырды).
2012 жылдың тамыз айынан 2016 жылдың қыркүйек айына дейін Ташкент қаласындағы Байланыс колледжінде аға оқытушы қызметін атқарды. 2016 жылдың 14 қыркүйегінен бастап Өзбекстан президентінің жұмысын атқарушы оны Өзбекстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары – Жастар саясаты, мәдениет, ақпараттық жүйелер және телекоммуникациялар кешенінің басшысы етіп тағайындады.
2016 жылдың 12 желтоқсанында билеуші Либералдық-демократиялық партиясының (ӨзЛиДеП) съезінде Әріповтің премьер-министр қызметіне кандидатурасы ұсынылды, Олий Мәжілістің Заң шығару палатасы мен Сенаттың бірлескен отырысында қаралып, 14 желтоқсан күні мақұлданды. Осы күннен бері Абдулла Әріпов премьер-министр қызметін атқаруда.
## Марапаттары
* «Фидокорона хизматлари учун» ордені (2021)
* «Меһнат шуһрати» ордені (2006)
* «Дустлик» ордені
* «Достық» ордені, II дәреже (Қазақстан, 2021)
* Исмоили Сомони ордені, II дәреже (Тәжікстан, 2018)
## Дереккөздер |
Мырза Тұрсынзаде (2.5. 1911, Тәжікстан, Регар ауданы Қаратаг ауылы – 24.9.1977, Душанбе) – тәжік жазушысы, қоғам қайраткері. Тәжікстанның халық ақыны (1961), Cоциалистік Еңбек Ері (1967). Алғашқы туындыларын 1930 жылдан жаза бастаған. “Жеңіс туы” атты тұңғыш өлеңдер жинағы 1932 жылы шыққан. “Үкім” пьесасы (1935), “Ел күні” (1936), “Күз бен көктем” (1937) поэмалары, “Жырлар” атты жинағы (1939) жарияланған. Тұрсын-Заде поэзиясына өзгеше мәнер, асқақ пафос, патриоттық әуен тән. “Отан үшін” (1941, А.Дехотимен бірге), “Отан ұлы” (1942) поэмаларында 2-дүниежүзілік соғыстың ауыртпалығын, соғыс жылдарындағы халықтар достығын жырлады. Соғыстан кейінгі дәуір ақын шығармашылық үшін ерекше өрлеу кезеңі болды. “Мәскеуден келген қалыңдық” поэмасы (1945), “Үндістан қиссасы” (1947 – 48, КСРО Мемлекеттік сыйл., 1948), “Мен азат Шығыстанмын” (1950) атты өлеңдер топтамасы, “Хасан – арбакеш” (1954), “Азия дауысы” (1956, екеуі де Лениндік сыйл., 1960), “Мәңгі шұғыла” (1957), “Қымбаттым менің” (1960), т.б. поэмалары жарық көрген. Ол “Азаматтық лирика туралы ойлар” (1954), “Әдебиет пен өмір” (1959), т.б. бірнеше әдеби-сын еңбектерін жариялаған. Тұрсын-Заде шығармалары дүние жүзінің көптеген тілдеріне аударылған. Қазақ тілінде “Үндістан қиссасы” (1950), “Өлеңдер мен поэма” (1972) атты жеке кітаптары шыққан. Тұрсын-Заде Тәжікстанның Рудаки атындағы Мемлекеттік сыйл-ның (1963) және Үндістанның Дж.Неру атынд. ұлттық сыйл-ның иегері, 2 – 9-сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Дүниежүзілік Бейбітшілік кеңесі төралқасының мүшесі болған. 4 мәрте Ленин орденімен және көптеген орден-медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Қадыр Қарқабатұлы Бәйкенов (10 қазан 1944, Күршім ауданы, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР — 31 тамыз 2022) — қазақстандық мемлекет қайраткері және саясаткер.
## Өмірбаяны
1944 жылы 10 қазанда Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданы, Күршім ауылында туған. Уақ тайпасынан шыққан.
1961 жылы Орал қаласындағы орта мектепті бітірген.
1966 жылы Мәскеу машина жасау институтын «машина жасау» мамандығы бойынша бітірген.
1983 жылы КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы академиясына түсіп, оны халық шаруашылығын басқару жөніндегі жетекші маман мамандығы бойынша бітірді.
## Еңбек жолы
1967-1985 жылдары — Алматы ауыр машина жасау зауытының инженер-конструкторы, цех бастығы, өндіріс бастығының орынбасары, бас инженердің орынбасары, партия комитетінің хатшысы, ауыр машина жасау зауыты директорының экономика жөніндегі орынбасары.
1985-1987 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы облыстық комитетінің хатшысы.
1987-1989 жылдары — Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары.
1989-1991 жылдары — Қазақстан Компартиясы Алматы қалалық комитетінің бірінші хатшысы және Алматы қалалық кеңесінің төрағасы.
1991-1993 жылдар аралығында — Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары.
1993-1994 жылдар аралығында — Қазақстанның энергетика және отын ресурстары министрі.
1994-1995 жылдары — Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы Қорғаныс өнеркәсібі комитетінің төрағасы.
1998-1999 жылдары — «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ ұлттық компаниясының президенті.
1999 жылдан — «Инвестконсультинг Компани» ЖШС президенті.
## Қоғамдық қызметі
2001 жылдан — Қазақстан Республикасының жұмыс берушілер (кәсіпкерлер) конфедерациясы басқармасының төрағасы.
2002 жылдан — Қазақстан Республикасы инжинирингтік компаниялар одағы кеңесінің төрағасы.
2005 жылдан — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма мүшесі және вице-президенті.
2012 жылдың қазан айынан 2013 жылдың қазан айына дейін — өнеркәсіпшілер мен кәсіпкерлердің халықаралық конгресінің басқарма төрағасы.
## Марапаттары мен атақтары
* Қазақстан Республикасының құрметті грамотасы (2001)
* «Ресей Федерациясының құрметті мұнайшысы» төсбелгісі (2003)
* Құрмет ордені (Қазақстан 2013)
* Достық ордені (Ресей 2016)
* Парасат ордені (ҚР Президентінің 2021 жылғы 2 желтоқсандағы жарлығы);
## Дереккөздер |
Тілеуберді Мелдешұлы Бинашев (16 ақпан 1956 — 29 тамыз 2022) — қазақстандық мүсінші және суретші, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. «Құрмет» орденінің иегері, Қазақстан суретшілер одағының мүшесі, Қазақстан Республикасы көркемсурет академиясының толық мүшесі, сондай-ақ Ресей өнер академиясының құрметті шетелдік мүшесі.
Тілеуберді Бинашевтың туындылары, атап айтқанда Күләш Байсейітова, Құрманғазы, Ахмет Жұбанов ескерткіштері, Райымбек даңғылындағы этнографиялық мүсіндері Алматының сәулет келбетін, сонымен қатар Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік мұражай коллекциясын безендіріп тұр.
## Өмірбаяны
Бинашев Тілеуберді Мелдешұлы 1956 жылы Түркістан облысы (бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысы) Арыс қаласына қарасты Байырқұм ауылында дүниеге келген. «Өнер ордасы музейі» ЖК-нің директоры, көркем академиясының академигі.
Бала кезінен мүсін өнеріне қызығып, ағаш жонып, тастарды қашап, мүсінмен әуестенген. Халқымыздың басынан кешкен түрлі оқиғаларға байланысты композициялық монументтер жасаған. Жасаған дүниелерінің ішінде Абылай хан, Кейкі батыр, Қарасай батыр, Шақшақ Жәнібек, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би, Қажымұқан, Бауыржан Момышұлы, Шәмші Қалдаяқов, Дінмұхаммед Қонаев, Талғат Бигелдинов, Мәншүк Мәметова сияқты тарихи тұлғалар мен қоғам, әдебиет, мәдениет қайраткерлерінің мүсінін жасаған. Шаңырағын шағын мұражай-көрмеге айналдырған. Мүсіншінің еңбектері бірнеше республикалық, бүкілодақтық және халықаралық көрмелерге қатысқан.
Арыс қаласындағы орталық алаңда эпостық жырға сүйенген, сәтті бейнеленген «Мұңлық-Зарлық» символикалық ескерткішін тұрғызды. Туған жерінде Алатау батыр ескерткіші орнатылған.
Түркістан қаласы оқушылар сарайының алдында Абай, Түркістан қалалық музыкалық драма театрдың алдында Әл-Фараби және «Ақжайық» музыка мектебінің алдында Шәмші Қалқаяқовтың ескерткіштері қойылды. Тәуелсіздік күні қарсаңында Түркістанда жаңа әкімшілік-іскерлік орталығының алдында ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа биіктігі – 4 метр, тұтастай қоладан құйылған ескерткіші орнатылды.
«Мұңлық-Зарлық», «Керей-Жәнібек», «Баба рухы» монументтері, Қажымұқан, Абылайхан, Құрманғазы, Күләш Байсейтова ескерткіштері Т.Бинашевтің өнердегі эпикалық кең құлашын көрсетеді. Лирикалық лебі бар «Атамекен», «Әуен», «Сырласу», «Байырқұмның баласы», «Көктемгі жаңбыр», «Сүйінші» «Қиял» «Бинаш ата», «Аршагүл ана», «Байырқұмның қыздары», «Кемпірқосақ», «Дала қызы», «Сыр бойы» «Сағыныш» және т.б. туындылары туралы айтуға болады.
## Марапаттары
ҚР Мәдениет Министрлігінің «Мәдениет қайраткері», «Алпамыс батыр» медалі, Ордабасы ауданының Құрметті азаматы, ҚҚ «ҚР Көркем Академиясының Академигі, Арыс қаласының Құрметті Азаматы, «Талғат Бигельдинов» атындағы медалі, «Сағадат Нұрмаханбетов» атындағы медалі, «Облысқа сіңірген еңбегі үшін» медалі.
2018 жылы «Құрмет» орденімен марапатталған. «Алтын адам» сыйлығының мүсіншісі.
Ресей өнер академиясының құрметті шетелдік мүшесі (2018).
Түркістан облысының Құрметті Азаматы (15.09.2021).
## Дереккөздер
## Сілтеме
* Бинашев Тілеуберді Мелдешұлы. Түркістан облыстық мәслихаты. maslihat-turkistan.gov.kz.
* БИНАШЕВ ТЛЕУБЕРДИ МЕЛДЕШЕВИЧ (1956–2022) (орыс.). Российская академия художеств. rah.ru. |
Қарашажы – Маңғыстау облысы Қарақия ауданы Жетібай кентінен солтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде орналасқан төрткіл шоқы.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 162 м. Шоқы маңында суы мол құдықтар бар. Төрткілдің оңтүстігіндегі тақыр табаны да Қарашажы деп аталады. Көне түркі тілінде ол "Қарашаның аджысы" – ащы құдығы деген атауы содан қалыптасқан.
## Дереккөздер |
Қарашоқат – Жосалы даласының солтүстігіндегі оқшауланған төбе.
## Географиялық орны
Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Байқоңыр қаласының шығысында 26 км жерде, Сырдария аңғарында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 146 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км-ге созылып жатыр, енді жері 2,5 км. Ұзына бойы созылып жатқан төбенің беткейі көлбеу келген.
## Өсімдігі
Құмайтты сұр топырақ жамылғысында боз жусан, еркек шөп, баялыш, бұйырғын, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі — табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жою, азаматтық қорғаныс, өрт және өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы салааралық үйлестіру, мемлекеттік материалдық резервті қалыптастыру және дамыту, төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жою мемлекеттік жүйесін құруды және одан әрі дамытуды қамтамасыз ету, өрттің алдын алуды және сөндіруді ұйымдастыру саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
## Құрылымы
Министрліктің құрамына кіретін комитеттер
* ҚР ТЖМ Азаматтық қорғаныс және әскери бөлімдер комитеті
* ҚР ТЖМ Мемлекеттік материалдық резервтер комитеті
* ҚР ТЖМ Өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті
* ҚР ТЖМ Өртке қарсы қызмет комитеті
* ҚР ТЖМ Төтенше жағдайлардың алдын алу комитеті
ҚР ТЖМ ведомстволық бағынысты ұйымдары
* "Республикалық жедел құтқару жасағы" ММ
* "Апаттар медицинасы орталығы" ММ
* "Қазселденқорғау" ММ
* "Мәлік Ғабдуллин атындағы Азаматтық қорғау академиясы" ММ
* "Селденқорғау құрылыс" ШЖҚ РМК
* "Қазавиақұтқару" АҚ
* "Азаматтық қорғау саласындағы ұлттық ғылыми зерттеулер, даярлау және оқыту орталығы" АҚ
* "Қызылорда теміржол ауруханасы" ЖШС
* "Сейсмологиялық байқау және зерттеу ұлттық ғылыми орталығы" ЖШС
* "Теңіз жасағы" АҚ
Аумақтық органдар
* Облыстық және Алматы, Астана, Шымкент қалалық төтенше жағдайлар департаменттері
Әскери бөлімдер
* 28237 әскери бөлімі (Ұзынағаш а.)
* 68303 әскери бөлімі (Семей қ.)
* 52859 әскери бөлімі (Қарағанды қ.)
* 20982 әскери бөлімі (Ақтөбе қ.)
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 29 қыркүйектегі N 1449 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар жөнiндегi агенттiгiнiң және Мемлекеттiк материалдық резервтер жөнiндегi агенттiгiнiң базасында Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлiгі құрылды.
2014 жылғы 6 тамызда министрлік таратылып, материалдық резерв және өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелерін қоспағанда, өкілеттіктері Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігіне берілді.
"Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігін құру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 9 қыркүйектегі № 408 Жарлығымен Төтенше жағдайлар органдары Қазақстан Республикасының Үкіметіндегі жеке ведомствоға қайта бөлінді.
Үкіметтің 2020 жылғы 20 қазандағы № 680 қаулысымен Төтенше жағдайлар министрлігінің Өртке қарсы қызмет комитеті мен Азаматтық қорғаныс және әскери бөлімдер комитеті құрылды.
## Министрлер тізімі
## Ведомстволық наградалар
"Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін кейбір мемлекеттік органдардың, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, құқық қорғау органдарының, соттардың, Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың ведомстволық және оларға теңестірілген өзге де Мемлекеттік рәміздері мен геральдикасы мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 30 қыркүйектегі № 155 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдайлар комитетінің ведомстволық наградалары:
* Медальдар:«Өртте көрсеткен қайсарлығы үшін» ;«Мінсіз қызметі үшін» I, ІІ, III дәрежелері;«Суға батқандарды құтқарғаны үшін»;«Төтенше жағдайлардың алдын алуда және жоюда үздік шыққаны үшін».
* «Өртте көрсеткен қайсарлығы үшін» ;
* «Мінсіз қызметі үшін» I, ІІ, III дәрежелері;
* «Суға батқандарды құтқарғаны үшін»;
* «Төтенше жағдайлардың алдын алуда және жоюда үздік шыққаны үшін».
* Төсбелгілер:«Азаматтық қорғау органдарының құрметті қызметкері»;«Азаматтық қорғау жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін»;«Үздік өрт сөндіруші-құтқарушы»;«Үздік құтқарушы-жауынгер»;«Құтқару операцияларына белсенді қатысқаны үшін»;«Төтенше жағдайдағы ерлігі үшін»;«Құтқарушы» I, II, III дәрежелері;«Халықаралық дәрежелі құтқарушы».
* «Азаматтық қорғау органдарының құрметті қызметкері»;
* «Азаматтық қорғау жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін»;
* «Үздік өрт сөндіруші-құтқарушы»;
* «Үздік құтқарушы-жауынгер»;
* «Құтқару операцияларына белсенді қатысқаны үшін»;
* «Төтенше жағдайдағы ерлігі үшін»;
* «Құтқарушы» I, II, III дәрежелері;
* «Халықаралық дәрежелі құтқарушы».
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Өзбекстан Сенаты, ресми атауы — Өзбекстан Олий Мәжілісінің Сенаты (өзб. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati) — Өзбекстан Республикасы Олий Мәжілісінің жоғарғы палатасы.
## Құрамы
Сенат құрамында 100 мүшесі бар: 84-і сайланады және 16-ауы Президентпен тағайындалады.
## Сайлауы
Сенаторларды жергілікті кеңестердің мүшелерінен тұратын сайлаушылар алқасы сайлайды, елдің 12 облысынан, Ташкент пен жартылай автономиялы Қарақалпақстан Республикасынан әрқайсысы 6 сенатор сайлайды. Сенаторлар 5 жыл қызмет етеді.
## Дереккөздер |
Елді мекен:
* Қарашоқат – Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы ауыл.
Төбе:
* Қарашоқат – Жосалы даласының солтүстігіндегі оқшауланған төбе. |
Өзбекстан Республикасының Орталық банкі қарамағындағы «Дәулет белгісі» мемлекеттік өндірістік бірлестігі (өзб. «Давлат белгиси» давлат ишлаб чиқариш бирлашмаси; “Davlat belgisi” davlat ishlab chiqarish birlashmasi) — ақша белгілерін, мемлекеттік марапаттарды, сондай-ақ төлқұжаттарды және басқа да қорғау құжаттары мен қағаздарын шығаратын елдегі жалғыз кәсіпорын. Ташкент баспа фабрикасы, Ташкент қағаз фабрикасы және Ташкент ақша сарайы кіреді.
«Дәулет белгісі» атауының сөзбе-сөз аудармасы «Мемлекеттік белгі» (Мембелгі) дегенді білдіреді.
## Тарихы
Кеңес заманында Мәскеудегі Мембелгі полиграфиялық фабрикасының жабдықтары мен мамандарының бір бөлігі Ташкентке көшірілді. Реттеу және іске қосудан кейін 1942 жылдың ақпан айында Ташкент полиграфиялық фабрикасы КСРО Қаржы халық комиссариатының қарамағындағы Гознак құрылымдық кәсіпорындарының бірі ретінде 1942 жылғы 25 тамыздағы № В-244 жұмыс істей бастады. Фабрика 1944 жылдың ақпан айына дейін жұмыс істеп, бағалы қағаздар мен банкноттарды басып шығарды.
Өзбекстанда тәуелсіздік алғаннан кейін банкноттар мен қорғалған құжаттар мен қағаздарды шығару қажеттілігі туындады. 1992 жылы «Harrison and Sons Ltd» Ташкент полиграфиялық фабрикасын салып, жабдықтады.
1993 жылдың сәуір айында осы кәсіпорынның негізінде «Дәулет белгісі» өндірістік бірлестігі құрылды.
1994 жылғы ақша реформасы кезінде «Дәулет белгісінде» әрленімдер жасалып, сомалардың жаңа түрлерін басып шығарды. Сол жылы Luisenthal қағаз фабрикасы Ташкент қағаз фабрикасының құрылысын бастады. Фабрикадағы банкнот қағазын шығару 1995 жылы басталды.
## Қызметі
Бүгінгі таңда «Дәулет белгісі» – мемлекеттің өз өніміне деген қажеттілігін толық өтейтін заманауи жоғары технологиялық өндіріс. Кәсіпорынның техникалық жабдықталуы ең жоғары халықаралық стандарттар мен талаптарға сәйкес келеді. Кәсіпорын өнімдерінің қатарына жоғары деңгейде қорғалған бағалы қағаздар, төлқұжаттар, ақша белгілері, пошталық және акциздік маркалар, векселдер мен чектер жатады.
## Ташкент қағаз фабрикасы
Ташкент қағаз фабрикасы 1995 жылы іске қосылды. Негізгі өнімдері - көрінетін және көрінбейтін талшықтары бар әртүрлі қауіпсіздік дәрежесіндегі қағаз, қорғау жіптері, оның ішінде «сүңгуір жіп» әсері бар, әртүрлі пішіндемедегі және күрделіліктегі су белгілері, соның ішінде өзіндік ательеде әзірленген сутаңбалары. Банкнот қағазын өндірудің бір ерекшелігі мақта талшығын пайдалану болып табылады, өйткені Өзбекстан әлемдегі ең ірі мақта өндіруші болып табылады. Фабрика өнімдері Ресей, Әзірбайжан, Қырғызстан, Грузия, Франция, Бангладеш, Камбоджа елдеріне экспортталады.
Сонымен қатар, қағаз фабрикасы жазу қағазы, түрлі-түсті қағаз және картон шығарады.
## Ташкент ақша сарайы
Ташкент ақша сарайы – «Дәулет белгісі» МӨБ құрылымдық кәсіпорындарының бірі.
### Тарихи Ташкент ақша сарайлары
Ташкент шұраты аумағындағы алғашқы мемлекеттік құрылымдар Шаштың алғашқы теңгелері б.з. III ғасырдың ортасына жатады, шақаларды біздің заманымыздың бірінші мыңжылдығында байқауға болады. Ташкент атауы алғаш рет XI ғасырдың басындағы шақаларда кездеседі.
XV ғасырдағы Темірлер дәуірінің және одан кейінгі XV ғасырдың соңы — XVI ғасырдың басындағы Шайбанилер дәуірінің Ташкент теңге сарайының белгісі бар көптеген мыс теңгелер бар, шақаларда Ташкент теңге сарайы (Ұлықбектің ақша реформасы заманынан бері мыс шақаларда теңге сарайының атауы көрсетілген) деп көрсетілген.
Ташкент теңге сарайы XVII—XVIII ғасырлардағы Аштархандар мемлекетінің бес теңге сарайының бірі болды, басқаларының қатарында Бұхара, Самарқан, Балх және Хисар көрсетілген. Соңғы Жәни Әбілғазы тұсында ақша соғу толығымен Бұхараға көшкенге дейін Ташкентте бірте-бірте қысқартылып отырды.
### Қазіргі жағдайы
Ташкент теңге сарайының бұйымдарына шақалар, оның ішінде бағалы металдардан жасалған естелік шақалар, мемлекеттік марапаттар, айырым белгілері, естелік белгілер және спорттық медалдар жатады.
## Дереккөздер |
Тәнзилә Камалқызы Нәрбаева (өзб. Tanzila Kamalovna Narbayeva; 24 шілде 1957 жыл, Шаһрихан ауданы, Әндіжан облысы) — Өзбекстан саясаткері, 2019 жылдан бастап Өзбекстан Олий Мәжілісі Сенатының төрайымы.
Танзила Нарбаева Сенат төрайымдығына дейін 2016–2019 жылдар аралығында премьер-министрдің орынбасары, 2016–2019 жылдары Әйелдер комитетінің төрайымы болған. Саясатқа келгенге дейін Ташкентте мұғалім болып жұмыс істеген. 2011 жылдан бастап Өзбекстан Велосипед спорты Федерациясының төрайымы.
## Өмірбаяны
Танзила Камалқызы Нарбаева Әндіжан облысының Шаһрихан ауданында 1957 жылы, 24 шілде күні дүниеге келді.
1981 жылы Ташкент Университетін (қазіргі Өзбекстан Ұлттық Университеті) бітірді. Социология ғылымдарының докторы.
1975–1991 жылдары Ташкент қаласында мұғалім, мектеп директоры орынбасары, Оқушылар Сарайы директоры болып жұмыс істеді..
Өзбекстан Халық Демократиялық партиясы аудандық кеңесінің хатшысы, сонымен қатар осы партияның Орталық кеңесінде сектор меңгерушісі қызметтерін атқарған.
1995–2010 жылдары еңбек қызметін Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінде жалғастырды.
2010 жылдың 21 желтоқсанынан 2016 жылдың 20 желтоқсанына дейін Өзбекстан кәсіподақтар федерациясы кеңесінің төрайымы қызметін атқарды.
2016 жылы желтоқсанда ол кезектен тыс президенттік сайлаудан кейін құрылған үкіметте Өзбекстан әйелдер комитетінің төрайымы — Өзбекстан премьер-министрінің орынбасары болып сайланды және тағайындалды.
2019 жылдың 20 маусымында Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиёевтің жарлығымен Олий Мәжіліс Сенатының құрамына тағайындалды. Келесі күні, 21 маусымда президенттің ұсынысымен Танзила Нарбаева парламенттің жоғарғы палатасының төрайымы болып сайланды. Нарбаева осы лауазымдағы тұңғыш әйел болды.
2019 жылы 22 желтоқсанда халық депутаттары Ташкент қалалық кеңесіне өткен сайлауда Танзила Нарбаева жеңіске жетті.
2020 жылдың 17 қаңтарында Ташкент қаласынан сенатор болып сайланды.
2020 жылдың 20 қаңтарында ол Олий Мәжіліс Сенатының төрайымы қызметіне қайта сайланды.
## Жеке өмірі
Танзила Нарбаева үйленген, екі баласы бар, немерелі.
## Марапаттары
### Өзбекстан
* «Шуһрат» медалі (25 тамыз, 2000 жыл)
* «Меһнат Шуһрати» медалі (25 тамыз, 2010 жыл)
* «Фидокорона хизматлари учун» ордені (2016)
### Ресей
* Достық ордені (4 наурыз, 2022 жыл)
### Басқалары
* Өзбекстан Ұлттық Ақпарат Агенттігінің конкурсы жеңімпазы «Жыл таңдауы – 2019», «Ең белсенді саясаткер — Өзбекстан Жыл адамы»
## Дереккөздер |
Өзбекстан Заң шығару палатасы (өзб. Oʻzbekiston Qonunchilik palatasi), ресми атауы – Өзбекстан Олий Мәжілісінің Заң Шығару палатасы (өзб. Oʻzbekiston Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi) — Өзбекстан Республикасы Олий Мәжілісінің төменгі палатасы. Палата 150 мүшеден тұрады; дәл қазір оның 89-ы Үкімет коалициясының және 61-і оппозицияның ішінде.
## Сайлау барысы
Сайлау күніне он сегіз жасқа толған Өзбекстан Республикасының азаматтары сайлау құқығына ие. Сайлау күніне жиырма бес жасқа толған және Өзбекстан Республикасында кемінде бес жыл тұрған азаматтардың Заң шығару палатасына сайлануға құқығы бар.
Заң шығару палатасына сайлау өткізу үшін бір жүз отыз бес аумақтық сайлау округі құрылады. Заң шығару палатасына сайлау өткізу үшін бір жүз отыз бес аумақтық сайлау округі құрылады. Әр округтен бір депутат сайланады. Заң шығару палатасының депутаттарын сайлау бойынша сайлау округтерін Орталық сайлау комиссиясы құрады. Бұл Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің (Парламентінің), Облыстық әкімдіктердің және Ташкент қаласының ұсынысымен жасайды. Сайлау округтерiнiң тiзiмдерiн олардың шекаралары мен сайлаушылар санын көрсете отырып, Орталық сайлау комиссиясы сайлауға кемiнде жетпiс бес күн қалғанда жариялайды.
## Дереккөздер |
Қостанай облысындағы өрт 2022 жылғы 2 қыркүйекте сағат 15:10-да басталған. Оттың таралуына жоғары температура мен секундына 20 метрге дейін болған екпінді жел ықпал етті. Бұл өрттің орман алқабының үлкен аумағына таралуына әкелді, сонымен қатар елді мекендерге қауіп төнді.
Өрт сөндіру басталған сәттен бастап тікұшақтар әуеден 327 рет су шашты. Барлығы 2091 адам эвакуацияланды. 12 адам өрт кезінде жеңіл және орташа ауырлықтағы жарақаттар, күйіктер алып, уланған. 1935 жылы туған бір адам қаза тапты. Өрт аумағы 43 мың гектарды құрады. Екі елді мекендегі 91 тұрғын үй жанып кетті. Өртті 700-ден аса құтқарушы сөндірді. 7 қыркүйек күні сағат 15:00-де Қостанай облысында болған ірі өрт өшірілді.
## Оқиғалар желісі
### 2 қыркүйек
Қостанай облысында 2 қыркүйекте Қазанбасы ауылынан 20 шақырым жерде орманда өрт шығып, жайыла бастаған. Кейін өрт аумағы ұлғайып, жақын маңдағы бірнеше елді мекенді өрт шалды. 1,8 мыңнан астам адам эвакуацияланды: Озёрное (250 адам), Аманқарағай (1000 адам), Калинино (228 адам), Лесное (363 адам). Төтенше жағдай министрлігі өрт сөндіруге 36 градус ыстық пен жел кері әсерін тигізіп жатқанын айтқан.
### 3 қыркүйек
3 қыркүйек күні метеорологиялық жағдайдың күрделенуіне байланысты, оның ішінде ауа температурасының 36 градусқа, желдің жылдамдығы 28 метрге дейін көтеріліп, өрт аумағы 9 400 гектардан асты. Орман алқабының жалпы ауданы 40 000 га.
Өртті сөндіруге 32 бірлік техника мен күш жұмылдырылды, оның ішінде 3 әуе кемесі, 3 өрт сөндіру поезы, жеке құрамның 235 адамы: ТЖМ - 14 бірлік техника, жеке құрамның 61 адамы, суағар құрылғылары бар 2 тікұшақ; ІІМ - жеке құрамның 33 адамы; Қорғаныс Министрлігі - жеке құрамның 20 адамы; Орман шаруашылығы - 32 бірлік техникасы, жеке құрамның 83 адамы; «Қазавиаорманқорған» РМҚК - 12 адам, 2 бірлік техникасы,1 әуе кемесі; ЖАО - 3 бірлік техникасы, жеке құрамның 20 адамы; «ҚТЖ» АҚ - 4 өрт сөндіру пойызы (21 адам).
Су ағызу құрылғылары үшін суды 25 км қашықтықта орналасқан табиғи су қоймасынан алуда. Өртті сөндіруге 21 рет суды шашу жүргізілді.
«Қазгидромет» РМК деректері бойынша Қостанай облысында жоғары температура 38 градусқа дейін, желдің жылдамдығы секундына 23 метрге дейін сақталады.
Төтенше жағдайлар министрі генерал-лейтенант Ю.В. Ильин әуе барлауын өткізді.
Озерное ауылынан (250 адам) және Аманқарағай ауылынан солтүстік бөлігінен (1000 адам), Калинино ауылынан (228 адам), Лесное ауылынан (363 адам) жалпы барлығы 1841 адам эвакуацияланды.
Сағат 18.05-те 30 тұрғын үйі бар Аманқарағай ауылы және жақын маңдағы мұнай базасының әкімшілік ғимаратына өрттің өтуі туралы ақпарат келіп түсті.
22 сағат 00 минуттың жағдайы бойынша Әулиекөл ауылына Ақмола облысы ТЖД күштері мен құралдарының 9 бірлік техникасы тобы мен жеке құрамнан 50 адам келді.
### 4 қыркүйек
4 қыркүйекте өрт аумағы 43 мың гектардан асты, орман шаруашылығының жалпы ауданы 107 257 га.
Өртті сөндіруге 196 бірлік техника, 7 әуе кемесі, 5 өрт пойызы, жеке құрамның 1526 адамы жұмылдырылды: ТЖМ - 58 бірлік техника, жеке құрамның 359 адамы, суағар құрылғылары бар 4 тікұшақ (Нұр-Сұлтан қ., Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарының ТЖД, 52859 ә/б (Қарағанды қ.)); ІІМ-жеке құрамнан 700 адам, 61 бірлік техника; Қорғаныс министрлігі - жеке құрамнан 169 адам, суағар құрылғылары бар 2 тікұшақ; Орман шаруашылығы-36 бірлік техника, 137 адам орман күзеті; "Қазавиаорманқорғау" РМҚК-17 адам, 3 бірлік техника, 1 әуе кемесі; ЖАО - 38 бірл. жеке құрамның 123 адамы; "ҚТЖ" АҚ - 5 өрт сөндіру пойызы (21 адам).
Суағар құрылғылары үшін тікұшақтармен су алу табиғи су айдынынан 25 км қашықтықта жүргізіледі. Өртті сөндіру басталғаннан бері 93 рет су ағызылды.
Озерное а. (250 адам), Аманқарағай а. солтүстік бөлігінен (1000 адам), Калинино а. (228 адам) және Лесное а. (363 адам) 1841 адам эвакуацияланды.
20.00-де эвакуациялық пункттерде 66 адам бар, қалғандары өз үйлеріне оралып, туысқандарына орналастырылды.
10 адам жарақат, күйік алды, жеңіл және орташа ауырлықтағы уланды (бір кәмелетке толмаған адамды қоса алғанда, 5 адам,1 орман шаруашылығының қызметкері, 1 әкімдік қызметкері, 3 ТЖМ қызметкері), үйлеріне жіберілді.
Сағат 20.00-де Аманқарағай, Лесное, Озерное және Бағаналы ауылдары ауданындағы 4 учаскеде, сондай-ақ орман аймағында өрт сөндіру жұмыстары жүргізілуде.
### 5 қыркүйек
Өрт сөндіру орман аймағындағы 5 учаскеде (Аманқарағай, Лесное, Озерное, Бағаналы және Калинино ауылдары ауданында) жүргізілуде (жиегінің жалпы ұзындығы 5 км). Барлығы 91 тұрғын үй зардап шекті: 85 Аманқарағай ауылында және 6 Озерный ауылында.
Өртті сөндіруге құрамында 224 бірлік техника, 6 әуе кемесі, 5 өрт сөндіру пойызы, жеке құрамның 2193 адамы бар ТЖМ, ІІМ, ҰҰ, Қорғанысмині, ЖАО және облыстың коммуналдық қызметтерінің күштері мен құралдары жұмылдырылды.
11 адам (халықтың 6 адамы, оның ішінде бір кәмелетке толмаған адам, орман шаруашылығының 1 қызметкері, әкімдіктің 1 қызметкері, ТЖМ 3 қызметкері) жеңіл және орташа ауырлықтағы жарақат, күйік, улану алды, 1935 жылы туған бір адам қаза тапты.
Өрт сөндіру басталған сәттен бастап 109 су ағызу жүргізілді.
### 6 қыркүйек
Елді мекендерге қауіп жоқ. Жалындап жанып жатқан учаскелер жоқ, қалдық от ошақтарын сөндіру жұмыстары жүргізілуде. Төрт аумақта (Аманқарағай, Лесное, Озерное және Бағаналы ауылдары) қарауылдау ұйымдастырылып, жұмыстар жүргізілуде.
Аздаған жауын жауғандықтан ауа ылғалдығы күшейді.
Сағат 7:30-дан 8.40-қа дейін өрт аумағына ұшу жұмыстары жүргізілді. Әуеден барлау нәтижесінде Бағаналы ауылынан Қазанбасы ауылына қарай ауданда өрт төменгі бөлігінде байқалады. Озерное, Лесное және Аманқарағай ауылдарында жағдай тұрақталды. Озерное, Аманқарағай ауылдарында тек локальды өрт ошақтарының жануы, түтін байқалады.
Әулиекөл орта мектебінің (21 адам), Әулиекөл мектеп-интернатының (1 адам), Қазанбасы орта мектебінің (20 адам) эвакуациялау пунктінде 42 адам, оның ішінде 14 бала бар. Эвакуцияланғандардың негізгі бөлігі өз үйлеріне оралды, қалғандары туыстарының үйінде.
Өртті сөндіруге құрамында ТЖМ, ІІМ, ҰҰ, Қорғаныс министрлігі, ЖАО және облыстың коммуналдық қызметтерінің күштері мен құралдары: 207 бірлік техника, 6 әуе кемесі, 2 өрт сөндіру пойызы, жеке құрамнан 1 785 адам жұмылдырылды.
12 адам (7 тұрғын: кәмелеттік жасқа толмаған бір адам, орман шаруашылығының 1 қызметкері, әкімдіктің 1 қызметкері, ТЖМ 3 қызметкері) жеңіл және орташа ауырлықтағы жарақат, күйік, улану алды.
Өрт сөндіру басталған сәттен бастап тікұшақтар әуеден 191 рет су шашты.
### 7 қыркүйек
2022 жылғы 7 қыркүйекте сағат 15.00-де Қостанай облысының Әулиекөл ауданындағы табиғи өрт ауыздықталды. Жалындап жанып жатқан учаскелер жоқ, қалдық от ошақтарын сөндіру жұмыстары жүргізілуде. Аманқарағай, Лесное, Озерное және Бағаналы ауылдарының аумақтарында қарауылдау жұмыстары ұйымдастырылды.
Озерное, Лесное және Аманқарағай ауылдарында жағдай тұрақталды. Озерное, Аманқарағай ауылдарында тек локальды өрт ошақтарының бықсуы байқалады.
Өрт сөндіру басталған сәттен бастап тікұшақтар әуеден 243 рет су шашты.
Өрт басталғаннан бері барлығы 2091 адам эвакуацияланды (3 қыркүйекте Аманқарағай, Озерное және Лесное ауылдарынан - 1841 адам, 5 қыркүйекте Бағаналы ауылынан Қазанбасы ауылына - 250 адам).
Учаскелердегі өртті сөндіруге құрамында ТЖМ, ІІМ ҰҰ, Қостанай қаласындағы академиясының, Қорғаныс министрлігінің, ЖАО және облыстың коммуналдық қызметтерінің күштері мен құралдары: 79 бірлік техника, 6 әуе кемесі, 2 өрт сөндіру пойызы, жеке құрамнан 721 адам жұмылдырылды.
## Салдары
Біріккен Араб Әмірліктері Қостанай облысындағы орманды қалпына келтіру жұмыстарына 1 миллион доллар көлемінде көмек көрсетті. Eurasian Resources Group өрттің салдарын жоюға 1 миллиард теңге бөледі.
Әскери және қызметтік борышын атқару кезіндегі жанқиярлығы және төтенше жағдайда көрсеткен ерлігі үшін Қостанай облысындағы орман өртін сөндіруге қатысқан 20 адам "Ерлігі үшін" медалімен марапатталды. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 48 азаматқа алғыс жариялады.
Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильин Қостанай облысындағы өрттің шығуына адам факторы себеп болғанын мәлімдеді. Облыстағы орман өрттері фактілері бойынша Ішкі істер органдары қылмыстық кодекстің 341-бабы (ормандарды жою немесе бүлдіру) және 2-бөлімнің 204-бабы (Бөтен мүлікті абайсызда жою немесе бүлдіру) бойынша қылмыстық істер қозғады.
## Дереккөздер
## Сілтеме
* "Әулиекөлдегі өрт: тілсіз жауға тойтарыс" деректі фильм. ҚР Президентінің Телерадиокешені, 8 қыркүйек 2022 жыл. |
Негізгі ұғым:
* Малай – дәулетті адамдардың үй жұмыстарын атқаратын адам.
Басқа мағыналар:
Елді мекен:
* Малай – Абай облысы Жарма ауданындағы ауыл.
Өзен:
* Малай – Шығыс Каспий алабындағы өзен. |
Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі — табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жою, азаматтық қорғаныс, өрт және өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы салааралық үйлестіру, мемлекеттік материалдық резервті қалыптастыру және дамыту, төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жою мемлекеттік жүйесін құруды және одан әрі дамытуды қамтамасыз ету, өрттің алдын алуды және сөндіруді ұйымдастыру саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
## Құрылымы
Министрліктің құрамына кіретін комитеттер
* ҚР ТЖМ Азаматтық қорғаныс және әскери бөлімдер комитеті
* ҚР ТЖМ Мемлекеттік материалдық резервтер комитеті
* ҚР ТЖМ Өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті
* ҚР ТЖМ Өртке қарсы қызмет комитеті
* ҚР ТЖМ Төтенше жағдайлардың алдын алу комитеті
ҚР ТЖМ ведомстволық бағынысты ұйымдары
* "Республикалық жедел құтқару жасағы" ММ
* "Апаттар медицинасы орталығы" ММ
* "Қазселденқорғау" ММ
* "Мәлік Ғабдуллин атындағы Азаматтық қорғау академиясы" ММ
* "Селденқорғау құрылыс" ШЖҚ РМК
* "Қазавиақұтқару" АҚ
* "Азаматтық қорғау саласындағы ұлттық ғылыми зерттеулер, даярлау және оқыту орталығы" АҚ
* "Қызылорда теміржол ауруханасы" ЖШС
* "Сейсмологиялық байқау және зерттеу ұлттық ғылыми орталығы" ЖШС
* "Теңіз жасағы" АҚ
Аумақтық органдар
* Облыстық және Алматы, Астана, Шымкент қалалық төтенше жағдайлар департаменттері
Әскери бөлімдер
* 28237 әскери бөлімі (Ұзынағаш а.)
* 68303 әскери бөлімі (Семей қ.)
* 52859 әскери бөлімі (Қарағанды қ.)
* 20982 әскери бөлімі (Ақтөбе қ.)
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 29 қыркүйектегі N 1449 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар жөнiндегi агенттiгiнiң және Мемлекеттiк материалдық резервтер жөнiндегi агенттiгiнiң базасында Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлiгі құрылды.
2014 жылғы 6 тамызда министрлік таратылып, материалдық резерв және өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелерін қоспағанда, өкілеттіктері Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігіне берілді.
"Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігін құру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 9 қыркүйектегі № 408 Жарлығымен Төтенше жағдайлар органдары Қазақстан Республикасының Үкіметіндегі жеке ведомствоға қайта бөлінді.
Үкіметтің 2020 жылғы 20 қазандағы № 680 қаулысымен Төтенше жағдайлар министрлігінің Өртке қарсы қызмет комитеті мен Азаматтық қорғаныс және әскери бөлімдер комитеті құрылды.
## Министрлер тізімі
## Ведомстволық наградалар
"Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін кейбір мемлекеттік органдардың, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің, құқық қорғау органдарының, соттардың, Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың ведомстволық және оларға теңестірілген өзге де Мемлекеттік рәміздері мен геральдикасы мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 30 қыркүйектегі № 155 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Төтенше жағдайлар комитетінің ведомстволық наградалары:
* Медальдар:«Өртте көрсеткен қайсарлығы үшін» ;«Мінсіз қызметі үшін» I, ІІ, III дәрежелері;«Суға батқандарды құтқарғаны үшін»;«Төтенше жағдайлардың алдын алуда және жоюда үздік шыққаны үшін».
* «Өртте көрсеткен қайсарлығы үшін» ;
* «Мінсіз қызметі үшін» I, ІІ, III дәрежелері;
* «Суға батқандарды құтқарғаны үшін»;
* «Төтенше жағдайлардың алдын алуда және жоюда үздік шыққаны үшін».
* Төсбелгілер:«Азаматтық қорғау органдарының құрметті қызметкері»;«Азаматтық қорғау жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін»;«Үздік өрт сөндіруші-құтқарушы»;«Үздік құтқарушы-жауынгер»;«Құтқару операцияларына белсенді қатысқаны үшін»;«Төтенше жағдайдағы ерлігі үшін»;«Құтқарушы» I, II, III дәрежелері;«Халықаралық дәрежелі құтқарушы».
* «Азаматтық қорғау органдарының құрметті қызметкері»;
* «Азаматтық қорғау жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін»;
* «Үздік өрт сөндіруші-құтқарушы»;
* «Үздік құтқарушы-жауынгер»;
* «Құтқару операцияларына белсенді қатысқаны үшін»;
* «Төтенше жағдайдағы ерлігі үшін»;
* «Құтқарушы» I, II, III дәрежелері;
* «Халықаралық дәрежелі құтқарушы».
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2001 (ағылш. 2001 World Weightlifting Championships) Түркияның Анталия қаласында қараша айының 4-11 күндері аралығында өтті.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Results.
* Weightlifting World Championships Seniors Statistics. |
Маңәулие, Мыңәулие – Ырғыз өзенінің оң жағалаулық аңғарында, Тілепіттау тау сілемінің солтүстігіндегі тау.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Шеңбертал ауылының батысында 7 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 211 м, салыстырмалы биіктігі 79 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан таудың ұзындығы 8 км, енді жері 4 км-ге жуық. Көлбеу беткейлері нашар тілімденген. Ырғыз өзенінің арнасы өтетін батыс, солтүстік, солтүстік-шығыс беткейлері тіктеу келген. Оңтүстігінде Аққұдық қыстауына ұласады. Батысымен Ырғыз өзенінің саласы – Ащысай өзені ағып өтеді.
## Өсімдігі
Қуаң даланың кебірленген бозғылт қоңыр және қоңыр топырағында бетеге, боз, жусан, теріскен, бұйырғын, т.б. шөптесіндер өседі.
## Дереккөздер |
Мойнақ ауданы (қарақ. Moynaq rayonı / Мойнақ районы, өзб. Moʻynoq tumani / Мўйноқ тумани) — Өзбекстан Республикасы құрамындағы Қарақалпақстан Республикасының әкімшілік бірліктерінің бірі. Әкімшілік орталығы – Мойнақ қаласы.
## Орналасқан жері және географиясы
Мойнақ ауданы Қарақалпақстан Республикасының (Өзбекстан Республикасының құрамындағы автономиялы республика) солтүстік бөлігінде орналасқан, ол өз кезегінде Өзбекстанның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Аудан солтүстіктен және ішінара солтүстік-шығыс жағынан Арал теңізі арқылы Қазақстанмен, батыс және оңтүстік-батыс жағынан Қоңыратпен, шығысында Тақтакөпірмен, оңтүстігінде Қарақалпақстанның Кегелі, Шымбай, Қараөзек аудандарымен шектеседі.
Ауданның ресми ауданы 37,9 мың км², бірақ соңғы онжылдықтарда Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты ауданның ауданы күрт ұлғайды. Алып жатқан жер көлемі бойынша Мойнақ ауданы Қарақалпақстан аудандары арасында екінші орынды (бірінші орында Қоңград облысы 74,4 мың км²) иеленеді. Мойнақ ауданының географиясы біршама бірыңғай және аумақтың негізгі бөлігін шөлдер, далалар мен сортаңдар, сонымен қатар Арал теңізінің бір бөлігі алып жатыр.
## Тарихы
Мойнақ ауданы 1930 жылы құрылды. 1963 жылы аудан таратылып, 1964 жылы қалпына келтірілді.
1942 жылдан 1992 жылға дейін Арал теңізіндегі Возрождение аралында (Қарақалпақстанның Мойнақ ауданына кіретін арал аумағының бөлігінде) «Барқан» шартты атаулы әскери биохимиялық сынақ полигоны жұмыс істеді. Ресми атауы: 52 далалық ғылыми-зерттеу зертханасы (ДҒЗЗ-52).
## Табиғаты
### Климаты
Ауданның климаты күрт құбылмалы, жазы ыстық және құрғақ, қысы біршама суық келеді. Орташа жылдық температура +14,5 °C; қаңтардың орташа температурасы -7,4 °C, шілденің орташа температурасы +26,3 °C. Абсолюттік ең төменгі температура -28 °C, абсолюттік температура максимумы +60 °C болды. Аудан аумағына жылына орта есеппен 150-180 мм жауын-шашын түседі (жауын-шашынның көп бөлігі көктем мен күзде түседі). Өсімдік өсетін мезгіл 210-213 күнге созылады.
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді::
* аудандық бағыныстағы қала
* Мойнақ
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Бозатау
* Қазақдария
* Мәделі
* Тікөзек
* Үшсай
* Хәкімата
## Есімнама
* Тілеуберген Күпбатуллаұлы Жұмамұратов (1915—1990) — Қарақалпақ АКСР халық ақыны, Өзбек КСР халық ақыны.
* Аяпберген Мұсаұлы (1880—1936) — Қарақалпақ АКСР халық ақыны.
## Дереккөздер |
Балқан уәлаяты (түрікм. Balkan welaýaty) — Түрікменстанның батысындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы – Балқанабат қаласы (бұрынғы Небітдақ). Солтүстік-шығысында Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақстан Республикасымен, солтүстігінде Қазақстанның Маңғыстау облысымен, шығысында Ахал және Дашоғыз уәлаяттарымен шектеседі.
## Тарихы
1992 жылы 18 мамырда бұрынғы Балқан облысының аумағында құрылған. Ауданы бойынша Балқан уәлаяты республикада бірінші орында (ол Түркіменстан аумағының 28,5%-ын құрайды, халқының 9%-дан азы) тұр.
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
Атырап мәртебесі бар 2 қала:
* Балқанабат (бұрынғы Небітдақ)
* Түрікменбашы (бұрынғы Красноводск)
7 атырап:
* Берекет атырабы (бұрынғы Қазаншық)
* Мақтұмқұлы атырабы (бұрынғы Қарақала)
* Қызыларбат атырабы (бұрынғы Сердар)
* Түрікменбашы атырабы (бұрынғы Красноводск)
* Есенқұлы атырабы (бұрынғы Хасанқұлы)
* Етрек атырабы (бұрынғы Қызылетрек)
## Экономикасы
Уәлаят экономикасы отын және минералды-шикізат ресурстардың айтарлықтай қорына, ерекше климаттық жағдайларына, ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы жер көлемінің көптігіне ие. Түркіменбашы және Хазар теңіз порттары арқылы экспорттық және импорттық жүктерді тасымалдау жүзеге асырылады.
2013 жылы уәлаят аумағында республиканың өнеркәсіптік өнімінің 31,0%-ы (1-орын) және ауыл шаруашылығы өнімдерінің 5,2%-ы (уәлаяттар арасында бесінші орын) өндірілді.
Облыс өнеркәсібінің негізін отын-энергетика кешені салалары: өз шикізатын өндіруге және өңдеуге маманданған мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші өнеркәсіптер құрайды. 2013 жылы уәлаят мұнай өндіруде негізгі орынды (95,9%) және газ өндіруде 4-орынды (17,1%) иеленді.
Аймақта химия және құрылыс материалдары өнеркәсібі дамыған. Аймақтың химия өнеркәсібі – көміртегі қарасы мен йод, натрий сульфатын, бишофит пен полипропиленді өндіретін елдегі жалғыз өндіруші.
2013 жылы аймақ электр энергиясын (22,8%) және кенсіз құрылыс материалдарын (18,0%) өндіру бойынша Түркіменстанда екінші орынды иеленді, елдегі цементтің 40,2 пайызы уәлаятта өндіріледі.
Уәлаят балық аулау мен тұз өндіруден көшбасшы болып табылады. Уәлаятта ауылшаруашылық жерлерінің ең үлкен аумақтары бар, оның басым бөлігін жайылымдық жерлер құрайды.
Субтропиктік дақылдар құрғақ субтропиктер аймағында (Мақтұмқұлы және Етрек атыраптары) өсіріледі. Сердар мен Берекет атыраптарында негізінен бидай және бақша дақылдары өсіріледі.
Уәлаят негізінен мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы құнындағы мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі 70,7 % құрайды. Онда жалпы түйе санының 33,5 % (республика бойынша екінші орында) орналасқан. Балқан уәлаяты ұсақ мал саны бойынша төртінші орында (16,4%) тұр. 2013 жылы уәлаят шаруашылықтары жалпы ірі қара мал басының 3,6%-ын және құстың 6,6%-ын ұстады. Аймақтың үлесіне жалпы ет өндірісінің 8,5 %, жұмыртқаның 5,3 %, жүннің 16,1 % тиесілі.
Уәлаяттың негізгі өнімі бидай болып табылады (2013 жылы – республика бойынша жалпы егіннің 5,5%). Аймақ үлесіне жемістер мен жидектердің жалпы өндірісінің 7,5%-ы, картоптың 4,9%-ы, көкөністің 3,5%-ы келеді.
Уәлаят капиталды көп қажетсінетін аймақ. 2013 жылы елдің жалпы инвестициясының 22,5%-ы оның экономикасын дамытуға (өңірлер арасында үшінші орын) бағытталды, бұл мұнай және газ кен орындарын игеруге, өнеркәсіптің басқа да салаларын және әлеуметтік саланы дамытуға жұмсалды.
## Әлеуметтік сала
Уәлаятта 2013/2014 оқу жылында 157 орта мектеп 74,9 мың оқушыны қабылдады.
Денсаулық сақтау және медицина өнеркәсіп министрлігі жүйесіндегі отбасылық дәрігерлердің саны 2013 жылы 239 адамды, орта медицина қызметкерлер саны 2,2 мың адамды құрады. Аурухана төсектерінің саны 2,4 мың бірлікті құрады.
2013 жылы бір адамға шаққандағы тұрғын үймен қамтамасыз ету 16,4 шаршы метрді құрады.
## Көлік
Аймақтың көлік жүйесі негізінен транзиттік міндетті атқарып, көліктің барлық түрлерімен ұсынылған. 2013 жылы республика бойынша уәлаяттың жүк айналымының үлесі 16,8% (үшінші орын), жолаушы айналымы 13,4% (бесінші орын) құрады. Уәлаят аумағы арқылы Қазақстан-Түрікменстан-Иран ұлтаралық теміржолы өтеді.
## Археология
Жебел кентінен шығысқа қарай 4 км жерде Үлкен Балқан тауларында Жебел (Небітдақ) үңгірі бар, одан кеңес археологы А.П.Окладников 1949-1950 жылдары мезолит, неолит және ерте қола дәуіріне жататын көп қатпарлы археологиялық ескерткіштерді тапқан.
Ықтықала — б.з. IV - V ғ. Өзбойдың сол жағалауында, Жоғарғы Ықты құдықтарының жанында орналасқан ежелгі қала (бекініс).
## Хәкімдері
## Дереккөздер |
* Ақшат — Ақтөбе облысы Ақтөбе қалалық әкімдігіне қарасты болған таратылған ауыл.
* Ақшат — Батыс Қазақстан облысы Шыңғырлау ауданындағы ауыл.
* Ақшат — Ақтөбе облысындағы тау.
* Ақшат — Батыс Қазақстан облысындағы үстірт.
* Ақшат — Ақтөбе облысындағы кен орны. |
Аралқұм — кеуіп жатқан Арал теңізінің орнында пайда болған жаңа шөл. Құмды-сортаң шөл Өзбекстан мен Қазақстан аумағында, Қарақұм және Қызылқұм шөлдерінің солтүстік-батыс шетінде жатыр. Шөлді Аққұм деп те атайды.
2005 жылы Көкарал бөгеті салынғаннан кейін Солтүстік Арал қалпына келуде, ал Оңтүстік Арал Аралқұмның көлемін ұлғайта кеуіп барады.
Шөлейттену нәтижесінде аймақтың биоәртүрлілігі өсімдіктер мен жануарлардың 200 түріне азайды. Кеуіп қалған көл түбінің қазіргі флорасы 1960 жылдардан бастап дами бастады. Ол 134 туыс және 300 түрі бар 34 өсімдік тұқымдастарынан тұрады. Негізгі өкілдері: Salicornia europaea, Suaeda crassifolia, балшықты топырақта Tripolium vulgare, сонымен қатар құмды топырақта Suaeda acuminata және Atriplex fominii.
Аралқұм 38 мың км²-ден астам аумақты алып жатыр. Шаңды дауылдар жылына шамамен 100 миллион тонна улы тұздар мен шаң шығарады. Су қоймасының бұрынғы түбінен шыққан ұсақ шаңның құрамында суармалы егістіктерден шайылып кеткен минералды тыңайтқыштар мен пестицидтердің қалдықтары бар. Күшті ауа ағыны шөл даланың үстімен батыстан шығысқа қарай өтіп, аэрозольдің Орталық Азия шекарасынан тысқары жерлерге жылдам таралуын жүзеге асырады. Аралқұмның улы заттары Антарктидадағы пингвиндердің қанынан, кәдімгі Арал шаңы – Гренландия мұздықтарында, Норвегия ормандары мен Беларустың егістік алқабында табылған.
## Дереккөздер |
Нүкіс ауданы (қарақ. Nókis rayonı, Нөкис районы, өзб. Nukus tumani, Нукус тумани) — Өзбекстан, Қарақалпақстандағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы – Ақмаңғыт кенті.
## Тарихы
Аудан 1968 жылы 25 желтоқсанда құрылды.
## Тұрғындары
Ресми деректер бойынша 2018 жылы аудан халқының саны 54 491 адамды құрады. Ұлттық құрамы бойынша қарақалпақтар – 60,8%, қазақтар – 30%, өзбектер – 8,7%, басқа ұлт өкілдері – 0,5% құрады.
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді:
* қалалық елді мекен
* Ақмаңғыт
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Арбашы
* Бақаншақты
* Кердер
* Қырантау
* Саманбай
* Тақыркөл
## Білім беру
Ауданда 3 колледж, 33 жалпы білім беру мектебі, 1 балалар музыка және өнер мектебі, 11 балабақша, 2 ақпараттық ресурстық орталық бар.
## Көрікті жерлері
Хайуанқала – Кердер иелігінің орталығы. Нүкіс ауданында, Шортанбай өзенінің ескі саласының сол жағында орналасқан. Қазіргі таңда аумақты «Кердер» атты шаруа қожалығы алып жатыр.
Тоққала (Дарсан) — қалашық Тоқтаудың шағын табиғи төбеде орналасқан. Жалпы аумағы 8 гектарды құрайды. Ескерткіш 3 бөліктен – көне, ерте ортағасырлық және қорымнан тұрады.
## Дереккөздер |
Ақмаңғыт (қарақ. Aqmańǵıt / Ақмаңғыт, өзб. Oqmangʻit /Оқманғит) — кент (1980 жылдан бастап), Өзбекстан, Қарақалпақстан Республикасы Нүкіс ауданының әкімшілік орталығы. Кент Нүкіс теміржол станциясынан (Найманкөл-Шымбай желісінде) солтүстік-батысқа қарай 18 км жерде орналасқан.
## Көрікті жерлері
Хайуанқала – Кердер иелігінің орталығы. Нүкіс ауданында, Шортанбай өзенінің ескі саласының сол жағында орналасқан. Қазіргі таңда аумақты «Кердер» атты шаруа қожалығы алып жатыр.
Тоққала (Дарсан) — қалашық Тоқтаудың шағын табиғи төбеде орналасқан. Жалпы аумағы 8 гектарды құрайды. Ескерткіш 3 бөліктен – көне, ерте ортағасырлық және қорымнан тұрады.
## Тұрғындары
## Дереккөздер |
Мойнақ (қарақ. Moynaq / Мойнақ, өзб. Moʻynoq / Мўйноқ) — Өзбекстан Республикасының құрамындағы егеменді республика Қарақалпақстан Республикасындағы қала. Қарақалпақстан Республикасы Мойнақ ауданының әкімшілік орталығы әрі ең ірі елді мекені.
Мойнақ 1931 жылдан бастап қала мәртебесіне ие. 1980 жылдардың ортасына дейін Мойнақ бір кездері суы мол Арал теңізінің оңтүстік жағалауындағы дамыған балық аулайтын порт қаласы болды. Қалада қала құраушы кәсіпорын және бұрынғы КСРО-дағы ең ірі балық консерві зауыттарының бірі болған Мойнақ балық консерві зауыты жұмыс істеді.
Кезінде Мойнақ Арал теңізінің дәл жағасында орналасқан – бүгінде оларды 100 шақырым жер бөліп тұр. Керемет жағажайлары, балығының көптігі және үлкен көлемі үшін теңіз деп аталған көл қазір шөлге айналды. Жергілікті халық шөлді Аралқұм (Қызылқұмға ұқсастырып) деп атайды. Бұрын теңіз кемелері шөл-теңізде жүзетін. Қазір олар Мойнақ портында, бәріне белгілі «кемелер зиратында» тұр. Олардың Арал теңізіне қайтып оралуы екіталай. Олар жай ғана тастанды, тот басып, ғайыптың тереңдігіне батып кеткен.
## Тарихы
1933 жылы 15 қарашада БОАК қаулысымен Мойнақ ауылы жұмысшылар кентінің санатына жатқызылды. Ол кезде Мойнақ РКФСР-дің құрамына кірген Қарақалпақ АКСР-інің құрамында болды.
Мойнақ 1950 жылдары кент мәртебесін алды. 1963 жылы Мойнаққа қала мәртебесі берілді. Арал теңізінің жағасындағы ірі қалалардың бірі болды.
1960 жылдары мақта суару үшін Әмудариядан мелиоративтік арналар салына бастады. Соның салдарынан Арал теңізіне су аз құйылып, таяздай бастады. 1980 жылдары Мойнақтағы балық консерві зауытын жаппау үшін осында Ресейден мұздатылған балық әкелінді. 1990 жылдардың басында балық консерві зауыты жабылып, жұмыссыздық басталды, тұрғындар үйлерін тастап, Нүкіс, Қоңырат және басқа қалаларға кете бастады. Шаңды-тұзды дауылдар, тұрғындардың аурулары (көз аурулары, асқазан-ішек жолдарының аурулары, тері аурулары) жиілеп кетті. Жер асты суларының деңгейі төмендеп, аймақтың шөлге айналу үдерісі жеделдеді. Қалған бұлақтар пестицидтердің көп болуынан (мақта алқаптарынан Әмударияға шайылып кеткен) ішуге жарамсыз болып қалды. Порт кемелер зиратына айналды.
2011 жылғы жағдай бойынша Мойнақтан Оңтүстік Арал теңізінің батыс (терең) бөлігіне дейін шамамен 100 км және шығыс (таяз) бөлігінде шамамен 180 км. Теңіздің шығыс бөлігі (салыстырмалы тереңдікке байланысты) Мойнақтан жылдам кетті: сонау 1990 жылдардың ортасында ол қаладан 45 км қашықтықта, ал 2000 жылдардың басында 100 км қашықтықта болды.
2008 жылы Petro Alliance бұрынғы Арал теңізінің түбінде мұнай мен газды іздеу бойынша барлау жұмыстарын жүргізді; нәтижесі оң болды. Мұндағы газ жоғары сапалы, құрамында күкіртсутегі аз болды.
2017 жылдың 20-21 қаңтарында Қоңырат-Мойнақ су құбыры желісін тарту жұмыстары басталды. Құны 26,6 миллиард сом болатын, ұзындығы 101 шақырымды құрайтын нысанның құрылысы бес айда жүргізілді. Қазір 25 мыңнан астам адам таза ауыз сумен қамтылған. «Мойнақ-Үшсай» су құбыры 1,51 шақырымға ұзартылады.
2000 жылдардың ортасынан бастап қала әлемнің түкпір-түкпірінен туристерді тарта бастады. 2016 жылдан кейін Мойнаққа туристер ағыны күрт өсті.
Қазіргі уақытта Мойнақ Арал теңізінің құрғақ жерлерінің шалғай аймақтарын аралап, зерттеуге баратын туристер мен ғалымдар үшін маңызды аялдау нүктесі болып табылады. Сондай-ақ, туристер Мойнақтан солтүстік пен шығысқа қарай бірнеше ондаған шақырымға созылған Арал теңізінің біршама құбылмалы жағалауына жол талғамайтын көліктермен Мойнақ арқылы жетеді.
## Тұрғындары және тілдері
Қарақалпақстанның барлық жерлеріндегідей Мойнақта да өзбек пен қарақалпақ тілдері ресми мәртебеге ие. Орыс тілі іс жүзінде халықаралық қатынас тілі мәртебесіне ие. Қаланың шетелдік туристер арасында танымал болуына байланысты қаладағы туризм мен қызмет көрсету саласының қызметкерлері арасында да ағылшын тілі кеңінен тараған.
2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Мойнақ тұрғындарының саны 13 мың 500 адамды құрады. Өзбекстанның көптеген қалаларынан айырмашылығы, Мойнақта халық санының тұрақты төмендеу үрдісі байқалады. Қала халқының негізгі бөлігін қарақалпақтар құрайды. Сондай-ақ қалада өзбектер мен қазақтардың едәуір бөлігі тұрады. Ұлттық азшылықтардың ішінде татарлар, түрікмендер және т.б. кездеседі.
## Көлік
Қазіргі уақытта су көлігі жоқ. Мойнақ порты да жұмыс істемейді. Қаланың оңтүстік-шығысында тұрақты емес жұмыс істейтін шағын әуеайлақ орналасқан. Қоғамдық көлікте сирек кездесетін Daewoo Damas шағын автобустары, сондай-ақ жеке тасымалдаушылар мен жеңіл көліктердегі такси жүргізушілері бар.
## Стихия фестивалі
Мойнақта жыл сайынғы коммерциялық емес электронды музыка, өнер және ғылым «Стихия Мұрағатталған 4 желтоқсанның 2022 жылы.» фестивалі өтеді. Фестивалдің мақсаты – Арал өңіріне көмек көрсету және Арал апаты туралы халықты хабардар ету. Бүгінгі таңда «Стихия» музыканттар, диджейлер, продюсерлер, өнер мен ғылым қайраткерлері қатысатын бірнеше жобалардың қоспасы. Олардың барлығын жер бетіндегі өте ерекше жерде қуатты тартылыс жасаудың бір мақсаты біріктіреді. Теңіз құрғағаннан бері фестивал ең шулы оқиға болып табылады.
Фестиваль әдетте екі күнге созылады, тікелей кеме зиратында және жылдар бойы электронды музыка жанрының жанкүйерлері арасында үлкен танымалдылыққа ие болды. Фестиваль биіктігі 10 метрлік «SEA» әріптерінің орнатымын салтанатты түрде жағумен аяқталады.
## Суреттері
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Мұқтаркөл – Торғай алабындағы көл.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ырғыз ауданының шығысында, Дүкен ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км жерде, теңіз деңгейінен 76 м биіктікте жатыр.
## Гидрографикасы
Аумағы 13,2 к2, ұзындығы 8 км, енді жері 2,3 км, жағалау бойының ұзындығы 23 км. Шарасында жыл бойы су болады. Шығыс жағалауы жарлауытты, қалған жағалауы жайпақ. Онда қамыс, құрақ өскен. Маңындағы Алабұғалыкөл және Алакөл көлдерімен қыларналар арқылы байланысып жатады. Суы қараша айының 2-жартысында қатып, наурыз айының – соңында ериді. Жер асты және жауын-шашын суларымен толысып отырады. Көктем айларында Мұқтаркөлге және маңындағы көлдерге Өлкейек өзенінің суы да қосылады.
## Дереккөздер |
Бүгінгі таңда Алматы қаласы 8 ауданнан тұрады: Алатау, Алмалы, Әуезов, Бостандық, Жетісу, Медеу, Наурызбай, Түрксіб.
Аудан аумағында әкімшілік функцияларды қалалық әкімдіктің бағынысындағы аудан әкімдігі атқарады.
## Тарихы
Қазақ АКСР ОАК Президиумының шешімімен 1936 жылы 12 қыркүйекте қалада 4 аудан құрылады: Каганович, Ленин, Сталин, Фрунзе.
1957 жылы Каганович ауданы — Октябрь ауданы, Сталин ауданы — Совет ауданы болып өзгертіледі.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен 1966 жылы Совет ауданының бір бөлігінен Калинин ауданы, ал 1972 жылы Ленин және Калинин аудандарының шағындалуы нәтижесінде Әуезов ауданы құрылады.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумы жарлығымен 1980 жылы 17 қазанда жаңадан тағы Алатау (Калинин және Әуезов аудандарының шағындалуы есебінен) және Мәскеу (Ленин, Октябрь және Фрунзе аудандарының шағындалуы есебінен) аудандары құрылады.
1982 жылдың басында Алматыда 8 аудан болды: Алатау, Әуезов, Калинин, Ленин, Мәскеу, Октябрь, Совет, Фрунзе. Кеңес заманында аудандардағы мемлекеттік билік органы халық депутаттарының аудандық кеңесі болды.
1995 жылы 12 желтоқсанда қаладағы Калинин ауданы — Бостандық, Ленин ауданы — Жетісу, Октябрь ауданы — Түрксіб, Совет ауданы — Алмалы, Фрунзе ауданы — Медеу ауданы болып өзгертіледі.
1997 жылы 28 қаңтарда Алатау және Мәскеу аудандары таратылады. 2008 жылы жаңа шекараларында Алатау ауданы қайта құрылады.
2014 жылы шілде айында XVIII ғасырда жоңғар басқыншыларына қарсы соғыстарға қатысқан қазақ батыры Наурызбай есімімен аталатын қаланың сегізінші ауданы құрылады.
## Тізімі
## Дереккөздер |
Көуата (түрікм. Köw-ata) — табиғи жер асты көлі. Түрікмен тілінен аударғанда «үңгірлердің атасы» дегенді білдіреді. Ол Түрікменстан аумағында, Ашхабадтан 100 шақырым жерде Бәһерден үңгірінде орналасқан. Бұл елдегі туристік орындардың бірі. Көл орналасқан үңгірдің жалпы ұзындығы 250 м, көлдің өзі 75 м, көлдің ені 8 м-ден 23 м, тереңдігі 12 м (14 м) дейін. Жыл бойы судың температурасы +33-тен +38 °C-қа дейін жетеді.
## Сипаттамасы
Бәһерден үңгірі геологиялық жасы бойынша өте көне қуыстардың бірі болып табылады, оның төменгі бөлігі қазіргі уақытта термалды суларға толы. Көлге 350 сатыдан тұратын ұзын жарықтандырылған баспалдақ апарады.
## Тарихы
Үңгір мен жер асты көлі туралы алғашқы ғылыми деректер 1856 жылы пайда болды, бірақ ол 1896 жылы жергілікті баспасөзде Баһарлы теміржол станциясы қызметкерлерінің қамқорлығының арқасында үңгірге түсуге ыңғайлы болу үшін ағаш баспалдақтар орнатылғандығы туралы хабарлама жарияланғаннан кейін кеңінен танымал болды. Сол уақыттан бері үңгір мен көл Түрікменстан тұрғындарының жиі баратын жеріне және туристік тартымды орнына айналды.
## Геологиясы
Көл суында 38 химиялық элемент: күкірт, йод, магний, калий, натрий, сульфат, алюминий, бром, темір, сүрме бар.
## Өсімдік және жануар әлемі
Флорасы мен фаунасы мардымсыз. Үңгірде алты түрге жататын жарқанаттардың шағын колониясы: кәдімгі, сүйментұмсық, үшкірқұлақты, үштүсті жарқанат, жерорта, оңтүстік және ірі тұмсығы сүйірленген жарқанаттар мекендейді. Үңгірдегі өсімдіктердің ішінен қынаның кейбір түрлері ғана табылған. Сондай-ақ көру қабілетінен айырылған балықтар мен шаян тәрізділердің түрлері де бар.
## Дереккөздер |
Мұқыр – Ертіс алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Абай облысы Жаңасемей ауданы жерімен ағады.
## Бастауы
Бастауын Семейтау тауының шығысындағы бұлақтардан алып, Мұқыр ауылы тұсында Ертіс өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 81 км, су жиналатын алабы 1350 км2. Ірі саласы – Ұзынбұлақ. Аңғары кең, арнасы тік жарлы. Жер асты, жауын-шашын суларымен толығады. Жаздың ыстық айларында өзен суы қарасуларға бөлініп қалады. Суы мал суаруға пайдаланылады. Алабы – жайылым.
## Дереккөздер |
Беки Сейітәков(31.03.1914 жылы туған,Бедеркент қыстағы,қазіргі Түрікменстан, Тақты ауданы) - түрікмен кеңес жазушысы. 1942 жылдан КПСС мүшесі. Түрікменстан КСРО ҒА корреспондент мүшесі (1969). Ташауыз педагогикалық училищесін бітірді (1931). Көп жыл бойы халық ағарту саласында жұмыс істеді. Алғашқы шығармасы 1935 жылы жарық көрді.
## Еңбектері
Соғысқа дейінгі "От ішінде"(1940), "Аязхан"(1939) атты поэмалар жазды. "Жастық"(1938), "Біздің дәуіріміз"(1941) атты өлеңдер жинағын шығарды. Сейтақов есімі "Ауыл хикаялары" прозалық жинағымен(1948) кең танылды. "Москваның жарығы"(1956), "Замандастар"(1952), "Қыз салығы"(1958),"Ақын"(1958) т.б. повестерінде кеңестік жасампаз өмірдің шындығын жарқын суреттеді. "Туысқандар" атты тарихи романы(1-3 кітабы, 1958-65) Сейтақовты түрікмен прозиктерінің алдыңғы сапына шығарды. Сейтақов 1955-65 жылдары Түрікменстан жазушылар одағын басқарды. 6 сайлау Түрікменстан КСРО Жоғары Кеңесінің депутаты болды.
## Қолданылған әдебиет
Қазақ Совет энциклопедиясы, 1976 жыл, Алматы,10 том, 95 бет |
Тақиятас ауданы (қарақ. Taqıyatas rayoni, Тақыятас районы, өзб. Taxiatosh tumani, Тахиатош тумани) — Өзбекстан, Қарақалпақстан құрамындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы – Тақиятас қаласы.
Аудан 2017 жылы 9 тамызда Қожалы ауданының бір бөлігін бөлу арқылы құрылған.
2017 жылғы 8 қарашадағы жағдай бойынша аудан құрамына кіреді:
* аудан бағынысындағы қала
* Тақиятас
* қалалық елді мекендер
* Найманкөл
* азаматтардың ауылдық жиындары
* Кеңес
* Найманкөл
* Сарайкөл
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.