text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Қалжат, Көлжат — Алматы облысы Ұйғыр ауданындағы ауыл, Қалжат ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Шонжы ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 110 км жерде, Кетпен (Ұзынқара) жотасының солтүстік етегінде, бұта аралас әр түрлі астық тұқымдасты шалғын шөп өскен қоңыр, қызғылт қоңыр топырақты тау алдының қоңыржай ылғалды агроклиматтық белдемінде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1930 жылы қаланған. 1930-1997 жылдарда қой өсіретін “Социализм” ұжымшарының орталығы болып келді. Оның негізінде 1997 жылдан шаруа қожалықтары құрылған.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, кітапхана, фельдшер-акушерлік пункт, т.б. мекемелер бар.
## Дереккөздер |
Тимирязево — Солтүстік Қазақстан облысы Тимирязев ауданындағы ауыл, аудан және Тимирязев ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 240 км, Сулы темір жолы стансасынан батысқа қарай 1,5 км жерде, Шағана көлінің жағасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 5592 адам (2751 ер адам және 2841 әйел адам) болса, 2009 жылы 4601 адамды (2224 ер адам және 2377 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1954 жылы тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде астық кеңшарын құруға байланысты қаланған. 1962 жылы Тимирязев ауданының орталығына айналды.
## Инфрақұрылымы
Тимирязевкада әкімшілік мекемелер, телекоммуникациялық торап, аудан байланыс бөлімшесі, жалпы білім беретін орта мектеп-гимназия, 20-кәсіптік-техникалық мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, аудандық аурухана мен емхана жұмыс істейді. Тимирязевка аудандағы автомобиль жолдарының ең ірі торабы. Одан Сулы темір жолы стансасы арқылы бес тарапқа автомобиль жолдары шығады.
## Дереккөздер |
Бәйтерек немесе мырзатерек (лат. Populus nigra var. afghanica, Populus іtalіca, Populus pyramidalis) – талдар тұқымдасының қара терек түріне жататын кіші түр. Оңтүстік Қазақстанда өседі. Биіктігі 20 - 45 м, бұтақ шоғыры пирамида тәріздес, қабығы айғыздалып тілінген, қоңырқай түсті. Діңі тік, жуан (диаметрі 1 м-ге дейін). Жас өркендері мен жас сабақтары түкті келеді, жапырақтары жалпақтау үш бұрышты, ұшы үшкірлеу не доғалдау, жапырақ жиектері ара тісі тәріздес болады. Гүлі шашақтанған, тығыз, ұзындығы 4 - 6 см, ені 5 мм-дей. Дара жынысты, әр гүліндегі аталық саны 15 - 20. Қазақстанда өсетін бәйтеректің гүл сырғалары болмайды. Қалемшесі арқылы көбейтіледі. Сәуір - мамыр айларында гүлдейді. Жемісі - көп тұқымды қауашақ. Бәйтеректі елді мекенді көгалдандыру үшін өсіреді. Жемісінде эфир майы болғандықтан парфюмерияда қолданылады. Діңі қағаз өндірісінде пайдаланылады.
## Сыртқы сілтемелер
Қазақ энциклопедиясы |
Тұрмаханова Гауһар Ғалымжанқызы — 1992 жылы шілденің 28-де, Отырар ауданы, Көксарай ауылы, Жанкелді елді мекенінде дүниеге келген. Мектеп жасынан дзюдо және самбо күресімен айналыса бастаған. Денсаулығына байланысты 2016 жылы спорттық өмірін тәмәмдады.
Қоңырат тайпасының Құлшығаш руынан шыққан.
## Спорттағы орны
Тарихта Қазақстан бойынша 3-ші әлем чемпионы атанған қыз.
2012 жылы Шымкет қаласында өткен «Үздік» жастар премиясының номинант тізімінде «Үздік жас спортшы» деген атауды иеленген.
## Отбасы
Отбасында: әкесі, анасы, екі інісі және екі сіңлісі бар.
## Білімі
Көксарай ауылындағы Мұхтар Әуезов атындағы орта мектебінде 9 жыл білім алып, 2008 жылы Шымкент қаласындағы Мұхтар Әуезов атындағы ОҚМУ университетінде заңгер мамандығына оқуға түседі.
## Жетістіктері
* 2012 жылы — Корея елінде өткен самбо күресінен Азия біріншілігінде алтын медаль иегері.
* 2013 жылы — Болгария елінің София қаласында өткен жастар арасындағы әлем біріншілігінде алтын медаль иегері.
* 2014 жылы — Жапония елінің Нарита қаласында өткен ересектер арасында самбо күресінен әлем чемпионы атанған.
* 2014 жылы — самбо күресінен әлемді бағындырған қыз атанды.
* 2015 жылы — Африка құрлығындағы Марокко қаласында өткен кезекті әлем біріншілігінде 2 орын иегері.
## Жұмыс орны
2017 жылы Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ дене шынықтыру пәніне мұғалім болып жұмысқа тұрды.
2021 жылы Түркістан қаласындағы ХББ НЗМ дене шынықтыру пәніне мұғалім болып жұмысқа тұрды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Тұрмаханова Гауһар Ғалымжанқызының жеке сұхбаты
* 2012 жылы Шымкент қаласында болған «Үздіктер» сайтынан алынды |
* Фурманово – Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданындағы Достық ауылының бұрынғы атауы.
* Фурманово – Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданындағы Жалпақтал ауылының бұрынғы атауы.
* Фурманово – Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігіне бағыныстағы ауыл. |
Сартбай – Ызақұдық құмының шығыс бөлігіндегі оқшау төбе.
## Географиялық орны
Түркістан облысы Келес ауданы Тентексай ауылының солтүстік-батысында 3 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 364 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 5,5 км-ге созылған, енді жері 3 км. Беткейі көлбеуленіп жазыққа ұласады.
## Өсімдігі
Сұр топырақ жамылғысында жусан, жүзгін, баялыш, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. Мал жайылымы ретінде пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Джарава — Үндістандағы Андаман аралдарының байырғы халқы. Олар таулы жерлерде, оңтүстік және орта Андаман аралдарының батыс жағалауында тұрады.Саны шамамен 200-400 адам.
## Тілі
Олар андаман тілдері отбасының оңтүстік тобы болып табылатын джарава тілінде сөйлейді.
## Діні
Олар рухтарға сенеді және сиқырға қызығушылық танытады.
## Тарихы
Онда тұратын жабайы тайпалары бар шалғай аралдардың болуы Рим империясында белгілі болды, бірақ олар әйгілі Марко Полоның арқасында кең танымал болды. Ол шын мәнінде байырғы тұрғындар каннибалдар деп жазды және 18 ғасырдың аяғына дейін мұнда ешкім келмегенін жазды.
Зерттеулер көрсеткендей, Андаман аралдарын Африкадан шамамен 70 мың жыл бұрын келген байырғы адамдардың тікелей ұрпақтары мекендеген. Джарава-негритос (австроидтық топтың тармағы), нәсілдік түрі бойынша пигмейлерге жақын. Орташа биіктігі ер адамдарда 147 см, ал әйелдер одан да төмен, тері түсі өте қара.
Джаравалар кейде Үнді қоныстанушыларымен олардың иеліктерінің шегін бұзған кезде қақтығыстарға түседі. Ұзақ уақыт бойы бұл тайпамен достық байланыс орнату мүмкін болмады. Тек антропологтар кейде джараваның тұратын жерлеріне барып, жағаға - маталар, банандар, күріш пакеттері сияқты сыйлықтар қалдырды. Алайда, осы сыйлықтардың барлығы соңғы уақытқа дейін қабылданбады, олар теңізге лақтырылды.
1974 жылы аборигендердің істері жөніндегі үнді миссионерлік қызметінің өкілдері бұл тайпаны өзіне тарта алды. Арал әкімшілігі тұрақты түрде айына бір рет тайпаға күріш түріндегі «гуманитарлық көмек» жеткізеді. Жағада қап-қап тамақ үйіліп, түнде ру өкілдері алып кетіп отырды. Жергілікті үндістерге Джарава халқымен араласуға тыйым салынды және бағдарлама 1990-шы жылдардың аяғында бірқатар өлімге әкелетін дұшпандық қақтығыстардан және олардың тобына ауруды енгізуден қорқудан кейін азайтылды. Билік олардың мекендейтін жерлерін қорғалатын аймақ деп, бару және ағаш кесу үшін жабық деп жариялады.
## Джараваға төнген жойылу қаупі
Антрополог Сита Венкатесвардың 2004 жылғы «Даму және этноцид: Андаман аралдарындағы колониялық тәжірибелер» атты еңбегінде берген бағалаулары бойынша 1901 жылы Джараваның халқы 468 болды. 1931 жылға қарай ол 70 адамға дейін төмендеді. Соңғы онжылдықтарда аборигендердің саны қатаң нормалардың, үкіметтің оң әрекетінің және жергілікті, ұлттық және халықаралық ұйымдардың қолдауының арқасында өсті. Қазіргі уақытта жер шарында 471 джарава тұрады, бірақ бұл тайпаны құтқару үшін аз.
"Халық саны өсті, бірақ қазір Джарава олардың өмір сүруі үшін қатты күресуде", - дейді тайпалардың денсаулығы мен әл-ауқаты жөніндегі агенттік директорының бұрынғы орынбасары, дәрігер Ратан Чандра Кар. "Антропологтар тығыздығы төмен кез-келген популяция едәуір көп көршілермен байланыста болған кезде, ол әрқашан толығымен жойылып кету қаупі бар екенін айтады". Доктор Кар джараваның арасында үлкен құрметке ие. Оның үстіне, көптеген сарапшылардың пікірінше, жоғалып бара жатқан тайпаның құтқарылуы негізінен оның - медицина маманы ретінде де, шенеуніктің де күш-жігерінің арқасында болды. Соған қарамастан, ол соншалықты мұқият күзетілген халық әлі де аралдардағы көршілерінің - «Ұлы Андамандықтардың» тағдырына қауіп төніп тұрғанына сенімді.
Тас дәуіріндегі адамдардың даму деңгейінде тұрған Андаман аборигендері өздерінің ерекше табиғи әлемінде өмір сүреді, онда олар өздерін сенімді сезінеді және мыңдаған жылдар бойы олардың жалғыз экологиялық ортасы болды. Қоршаған ортаның барлық басқа түрлері - әлеуметтік, этникалық-олар өздерінің қалыптасқан әлемін жойған жаңа қоныстанушылармен қақтығысқа дейін боған жоқ.
1970 жылдары аралдарда шағын елді мекендерді аралдардың астанасымен байланыстыратын негізгі жол салынды. Алайда уақыт өте келе жол басқа мақсатта пайдаланыла бастады. Үкіметтің көліктен шығуға тыйым салғанына және жол қозғалысын қатаң ұйымдастырғанына қарамастан, туристерге аборигендер джунглиден шығып, қайыр сұрап, тамақ үшін би билеуге тырысады.
Сарапшылардың айтуынша, егер мұндай байланыстар тоқтамаса, онда Джараваға жергілікті тұрғындар иммунитеті жоқ аурулардан жойылып кету қаупі төнеді, немесе олар заманауи әлемге сіңуге мәжбүр болады.
## Кәсібі
Джарава тайпасының тұрғындары жеміс-жидек жинаумен, егіншілікпен айналысады. Тамақты ашық отта пісіреді. Олар садақпен аң аулайды, маржан атоллдары балық аулауға мүмкіндік береді, сонымен қатар Джаравалар бал мен жемістерді жинайды. Таулы жерлерде тұратындар тасбақаларды аулайды.
## Өмір салты
Олар әдетте 25 жаста үйленеді, бірақ некеге дейін олар еркін жыныстық өмір сүреді және бірнеше серіктес болуы мүмкін. Ал үйленгеннен кейін сатқындық әйелі мен оның сүйіктісінің өмірін қиюы мүмкін.Оларда табиғи рухтардың, сиқырдың кең таралған табынулары бар, бірақ бұл туралы ақпарат өте аз.
Олар тасбақаларды аулаумен, балық аулаумен және тропикалық жемістерді жинаумен күн көреді. Қарулары – садақ пен гарпун. Тамақты ашық отта пісіреді.
## Дереккөздер |
Тұрмаханова Гауһар Ғалымжанқызы — 1992 жылы шілденің 28-де, Отырар ауданы, Көксарай ауылы, Жанкелді елді мекенінде дүниеге келген. Мектеп жасынан дзюдо және самбо күресімен айналыса бастаған. Денсаулығына байланысты 2016 жылы спорттық өмірін тәмәмдады.
Қоңырат тайпасының Құлшығаш руынан шыққан.
## Спорттағы орны
Тарихта Қазақстан бойынша 3-ші әлем чемпионы атанған қыз.
2012 жылы Шымкет қаласында өткен «Үздік» жастар премиясының номинант тізімінде «Үздік жас спортшы» деген атауды иеленген.
## Отбасы
Отбасында: әкесі, анасы, екі інісі және екі сіңлісі бар.
## Білімі
Көксарай ауылындағы Мұхтар Әуезов атындағы орта мектебінде 9 жыл білім алып, 2008 жылы Шымкент қаласындағы Мұхтар Әуезов атындағы ОҚМУ университетінде заңгер мамандығына оқуға түседі.
## Жетістіктері
* 2012 жылы — Корея елінде өткен самбо күресінен Азия біріншілігінде алтын медаль иегері.
* 2013 жылы — Болгария елінің София қаласында өткен жастар арасындағы әлем біріншілігінде алтын медаль иегері.
* 2014 жылы — Жапония елінің Нарита қаласында өткен ересектер арасында самбо күресінен әлем чемпионы атанған.
* 2014 жылы — самбо күресінен әлемді бағындырған қыз атанды.
* 2015 жылы — Африка құрлығындағы Марокко қаласында өткен кезекті әлем біріншілігінде 2 орын иегері.
## Жұмыс орны
2017 жылы Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ дене шынықтыру пәніне мұғалім болып жұмысқа тұрды.
2021 жылы Түркістан қаласындағы ХББ НЗМ дене шынықтыру пәніне мұғалім болып жұмысқа тұрды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Тұрмаханова Гауһар Ғалымжанқызының жеке сұхбаты
* 2012 жылы Шымкент қаласында болған «Үздіктер» сайтынан алынды |
Сарыадыр – Ерейментау тауларының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау ауданы Өлеңті ауылының солтүстік-батысында 18 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 383 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 кмге созылған, енді жері 1 км. Беткейі көлбеу, бірте-бірте еңістеніп жонды белестерге ұласады. Солтүстігінде Теңіз, Киіксор, батысында Құрбеткөл, оңтүстік-батысында Бөртекөл көлдері бар.
## Өсімдігі
Сортаңды бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, селеу, қылқан селеу, сұлыбас, түрлі бұталы өсімдіктер өседі. Атырабында жайылымдық жерлер жəне етегінде өзімен аттас қыстау бар.
## Дереккөздер |
Сарыадыр – Сілеті бөгенінің оңтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ақкөл ауданы Сазды бұлақ ауылының оңтүстігінде 2 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 399 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 14 км-ге созылған, енді жері 2 км. Беткейі көлбеу, пішіні сопақша ирелең болып келеді.
## Өсімдігі
Сортаң, қара топырақ жамылғысында қызғылт жəне қылқан селеу, сұлыбас, əр түрлі шөптесіндер, солтүстігінде сирек орман тоғайлары өскен. Атырабы – шөбі шүйгін мал жайылымы.
## Дереккөздер |
Сарыадыр – Қу тауларының солтүстік сілеміндегі тау
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында орналасқан. Бала Түндік жəне Түндік өзендері аралығында.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 961 м. Ендік бағытта доғаша иіліп, 12 км-ге созылып жатыр, енді жері орта тұсында (8,5 км). Күрделі пішінді тауда бірнеше шоқы бар. Беткейлері тік жартасты, жарқабақты. Етегінде қатар бұлақтар бар. Жазыққа ұласатын солтүстік етегінде қыстаулар орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы делювийлі-пролювийлі шөгінділермен жабылған төменгісилур жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Қызғылт күрең қиыршықтасты топырағында сұлыбас, жусан, бұта, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Сарыадыр – Ертіс аңғарындағы, Үлкен Айғыржал сайның оңтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Павлодар облысы Май ауданы жерінде. Курчатов қаласының оңтүстігінде 50 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 322 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 3 км-ге созылған, енді жері 1,5 км шамасында. Беткейлері тегістеліп өңделген бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстігінде Жалаң, оңтүстік-шығысында Ақбота таулары, оңтүстік-батысында Шалқарсор көлі бар.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында селеу, бетеге, жусан аралас əр түрлі далалық бұталы өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Мұхит Төлеген Жылқайдарұлы- (22.09.1986 жылы Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Бұқарбай батыр ауылында туған) Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Дінтану кафедрасында аға оқытушы және Теология факультетінің Ғылым және тәрбие бойынша декан орынбасары, сонымен қатар «Ясауитану» Ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, ғалым, "Дін психологиясы" саласы бойынша доктор, бірнеше кітаптардың авторы.
## Өмірбаяны
* 1993-2004 жылдары Қызылорда облысындағы туған ауылында №33 орта мектепте білім алған.
* 2004-2008 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің «Филология» факультетінде «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша бакалавр бөлімін қызыл дипломмен бітірген.
* 2009-2011 жылдары Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде «Дінтану» мамандығы бойынша магистратурада білім алған.
* 2013-2020 жылдары Түркия еліндегі «Ерджиес» университетінде «Дін психологиясы» саласы бойынша докторантура оқып, PhD ғылыми дәрежесін алған.
* 2007-2010 жылдары «Үш қиян» республикалық газетінің бөлім редакторы қызметін атқарды.
* 2010-2013 жылдары Түркістан қаласындағы «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайында ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді.
## Еңбектері
2013 жылдан бері «Отбасы хрестоматиясы» қоғамдық қоры аясында мәдени, әдеби жобаларға атсалысып, бірқатар этнопедагогикалық, танымдық кітаптардың жариялануына үлес қосып келеді. "Әлдиден эпосқа дейін", "Салт-дәстүр сөйлейді", "Сияр Шәріп", "Логотерапия немесе өмірге құштарлық", "Яссауи феномені", "Махаббаттың мәні", "Мың сұрақ", "Ecosophy немесе киелі табиғат", "Қисса сүл-әнбия" кітаптарының тең авторы.2018-2020 жылдары «Ұлттық аударма» бюросында «100 жаңа оқулық» жобасы бойынша жеті оқулықтың аудармасына қатысты және әдеби редакторы болды:
* Michael Ryan “Literary Theory: A Practical Introduction” қазақша «Әдебиет теориясына кіріспе»
* Julie Rivkin, Michael Ryan “Literary Theory: An Anthology” Volume 1, 2, 3 қазақша «Әдебиет теориясы антологиясы» 1, 2, 3 томдар
* “The Cambridge History of World Music” Volume 1, 2 қазақша «Әлем музыкасының тарихы. Кембридж антологиясы» 1, 2 томдар.
* Thomas Elsaesser “Film theory. An introduction Through the Senses” қазақша «Кино теориясы: Сезім тұрғысынан кіріспе»
Haled el-Poyauheb and Sabine Schmidtke “The Oxford Handbook of Islamic Philosophy” қазақша «Оксфорд оқулығы: Ислам философиясы»
## Ғылыми еңбектері
Ғылыми-педагогикалық қызметі барысында 35-ке жуық ғылыми еңбектері жарияланды, оның ішінде 31 мақала, 4 монографиясы жарық көрді. |
Елді мекендер:
* Темірбек Жүргенов ауылы – Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданындағы ауыл.
* Темірбек Жүргенов ауылы – Қызылорда облысы Жалағаш ауданындағы ауыл. |
Елді мекендер:
* Тұрар Рысқұлов ауылы – Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы ауыл.
* Тұрар Рысқұлов ауылы – Жамбыл облысы Меркі ауданындағы ауыл. |
Қоржынкөл – Өлеңті алабындағы көл.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау ауданының орта бөлігінде орналасқан.
## Гидрографикасы
Теңіз деңгейінен 267 м биіктікте жатыр. Аумағы 6,7 км2 (кейбір жылдары аум. 5,9 км2-ге кемиді), су жиналатын алабы 800 км2, ұзындығы 3,7 км, енді жері 2,6 км, жағалау бойының ұзындығы 10 км. Оңтүстік жағалауы биік, қалған бөлігі көлбеу жазық келген. Көл түбі лайлы, жағалауын қамыс, құрақ басқан. Көктемгі еріген қар және жер асты суларымен толысады. Көлге жылғалар құяды. Ең ірісі – Қарабұлақ. Суы тұщы, мал суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Исатай ауданы — 1977-1988, 1990-1997 жылдары Ақтөбе облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Ақырап ауылы.
## Тарихы
1977 жылы 15 ақпанда Ақтөбе облысының құрамында құрылды.
1988 жылы таратылып, 1990 жылы қалпына келтірілді.
1997 жылы 25 наурызда қайта таратылып, аумағы Қобда ауданының құрамына енді.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 7 ауылдық кеңес пен 19 елді мекен болған:
## Халқы
## Дереккөздер |
Теңіз – Ерейментау тауларынан солтүстік-шығысқа қарай 18 км-дей жерде жатқан тұзды көл. Өлеңті өзені алабында.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау ауданы, Сарыадыр ауылынан солтүстік-батысқа қарай 10,5 шақырым жерде орналасқан. Шығысында Көбейтұз, оңтүстігінде Құрбеткөл, Бөртекөл, Қоржынкөл көлдер тізбегі және Сарыадыр тауы, солтүстігінде Бозшасор соры жатыр.
## Дереккөздер |
Тұрар Рысқұлов ауылы (1993 ж. дейін – Ванновка) — Түркістан облысы Түлкібас ауданы мен Майлыкент ауылдық округі орталығы .
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Түркістан қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 222 км, Шымкент қаласынан 98 км-дей солтүстік-шығыс бағытта орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Тарихқа көз жүгіртсек, ауыл іргетасы 1891 жылы қаланғанына көз жеткізуге болады. Сол жылы Қара топырақты Ресей аумағынан 84 отбасы шұрайлы жер іздеп, қазақ жеріне қарай сап түзейді. Оларды бұл жолға елдегі жұмыссыздық, үй-жайларының болмауы ғана емес, сол кездегі отаршылдық саясат та мәжбүрлеген. Межелі жеріне жетіп, табиғатына көңілі толған келімсектер өзара ақылдасып, қағылған қазықтың орнын "Ванновское" деп атауды ұйғарады. Жергілікті тұрғындар қуылады. Осылайша қазақ жерінде, Шымкент уезінің Майлыкент өңірінде Ванновское пайда болып, үйлер тұрғызылады. Ауасы таза, шөбі шүйгін, құнарлы жер келімсектер үшін таптырмас жерге айналады.
1928 жылы Ванновское Жуалы ауданының орталығы атанды. Кейінірек, 1935 жылы қайтадан Түлкібас ауданының орталығына айналады. Сол жылы мұнда 3205 адам тұрып, көпшілігі "Победа" ұжымшарының мүшесі болды.
1993 жылы Ванновка селосы - қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов есімімен аталады. Гүлдей жайнаған аудан орталығында бүгінде 20 ұлттан құрылған 17 мың 837 адам тату тәтті өмір сүреді.
## Инфрақұрылымы
Спорт, музыка мектептері, 1 дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, 4 орта мектеп, Түлкібас агробизнес және туризм колледжі, М.Х. Дулати атындындағы мәдениет үйі, аудан кітапхана, мешіт, орталығы аурухана, емхана, туберкулез, тері аурулары диспансері, санитар-эпидемиологиялық стансасы жұмыс істейді.
### Білім беру саласы
Ауылда 4 мектеп, атап айтқанда, №1 Ломоносов атындағы мектеп-гимназия, Абай атындағы мектеп-лицей, "Құралай" жалпы орта мектебі, Пушкин атындағы жалпы орта мектебі бар. Және 2010 жылы Ильясова Фарида Азмеданқызы басшылығымен "Үш тілде оқытатын мамандандырылған дарынды балаларға арналған мектеп-интернат тұсауын кесті. 2012 жылы мектеп-интернаттың алғашқы түлектері Ұлттық Бірыңғай тестілеу нәтижесі бойынша аудан көлемінде бірінші орынды иеленіп, Жұранов Тұрлыбек пен Асқаров Әлімжан "Алтын белгі" иегері атанды.
## Дереккөздер |
Теңіз – Обаған өзені алабында жатқан көл.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Меңдіқара ауданында орналасқан.
## Гидрографикасы
Суы ащылау. Теңіз деңгейінен 89,4 м биіктікте жатыр. Аумағы 64,2км2, ұзындығы 14,7, енді жері 7,3 км, жағалау бойының ұзындығы 44,4 км. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатқан көл жағасына қамыс өскен. Жағасы негізінен аласа, ашық келеді. Көлге шағын Қарасу өзені құяды. Қар, жауын-шашын суларымен толысады. Көл маңындағы жазық атырабының 5%-ы егістікке пайдаланылады, қалған бөлігі бетеге, боз, жусан басым өскен мал жайылымы.
## Дереккөздер |
* Көлтабан – Ақтөбе облысы Алға ауданындағы ауыл.
* Көлтабан – Жетісу облысы Ақсу ауданындағы ауыл. |
Өзендер:
* Боқтықарын – Жем алабындағы өзен.
* Боқтықарын – Сарысу алабындағы өзен.
Тау:
* Боқтықарын – Аққұм құмының батысындағы тау. |
Торғын Жолдасбекқызы (17 сәуір 1985 — 25 мамыр 2022) — қазақстандық жазушы, радиожүргізуші. "Кеш қалма", "Араша", "Пана" кітаптарының авторы.
## Өмірбаяны
Торғын Жолдасбекқызы 1985 жылы 17 сәуірде Алматы облысы, Іле ауданы, Ақши ауылында дүниеге келген. Анасынан бала күнінде айырылған. Орта мектепті 2003 жылы үздік бітіріп, сол жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-не түсіп, оны да 2006 жылы үздік тәмамдаған. Сүйікті адамына тұрмысқа шығып, 2008 жылы қызды болған. Торғын 25 жасында дертке шалдығып, арбаға таңылған. Оның ауруы – анадан қызға берілетін өте сирек кездестеін аутоиммундық генетикалық Эрб-Рот бұлшықет дистрофиясы дерті. 25 жастан асқан соң әпкесі екеуінде сырқаттың белгілері пайда бола бастаған. Әпкесі де анасының соңынан мәңгілік сапарға аттанады. Торғын Жолдасбекқызының 2019 жылы «Араша» және 2020 жылы «Кеш қалма» атты кітаптары жарық көрген. Sector X радиосында «Араша» және «Шексіз мүмкіндік» атты авторлық бағдарламаларын жүргізген. Торғынның ең алғаш сахнада өзін арбада көрсетуі – TEDxSemey конференциясы еді. 2021 жылы 29 қыркүйекте BI Group еліміз үшін ауқымды "Қазақстанның лайықты азаматы" қайырымдылық жобасын өткізгенде халықаралық смс дауыстың ең көп бөлігін жинап екі бөлмелі пәтер иесі атанды. Торғын Жолдасбекқызы 2022 жылы 25 мамырда 37 жасында өмірден озды.
## Жетістіктері
* Брюссельде өткен 8-ші Open Eurazia-2019-да «Кіші проза» бойынша «Араша» кітабына енген «Сөз», «Қоқыс» атты әңгімелері 1-орынға ие болды.
## Сыртқы сілтемелер
* https://adebiportal.kz/kz/news/view/22871
* https://qamshy.kz/article/58057-torghyn-zholdasbekqyzy-adam-arbada-otyrsa-da-mumkindigi-shektelmeydi?ysclid=l6otob551k727974887
* https://danalyk.kz/304/ Мұрағатталған 23 мамырдың 2022 жылы. |
Айбек (шын есімі Әділбек) Нәби - (1985 жылы 19 қазанда Қызылорда облысы Қазалы ауданы Әйтеке би кентінде дүниеге келген) - автор, аудармашы, филолог.
## Білімі
* 2007 жылы Қазақ Ұлттық Университетінің Филология факультетін тәмамдаған.
* 2012 жылы Халықаралық Қазақ-Түрік Университетінде Дінтану факультетінің магистратурасын бітірген.
* 2022 жылы Мәскеу Психоанализ институтында "Экзистенция психологиясы және логотерапия" бойынша магистратурада білім алуда
## Еңбек жолы
* 2007 жылы Қызылорда облысы Ішкі саясат басқармасынан бастады.
* 2008-2010 жылдары Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінде, Ақпарат және Байланыс министрлігінде қызмет атқарған.
* 2010 жылы «Әзірет Сұлтан» тарихи-мәдени қорық-мұражайында ғылыми қызметкер болды.
## Кітаптары
* 2012 жылы «Отбасы хрестоматиясы» сериясымен кітаптар шығарып бастады.
* 2013 жылы «Әлдиден эпосқа дейін»;
* 2014 жылы «Салт-дәстүр сөйлейді»;
* 2015 жылы «Сияр Шәріп»;
* 2016 жылы «Логотерапия және өмірге құштарлық»;
* 2017 жылы «Яссауи феномені»;
* 2018 жылы «Махабаттың мәні»;
* 2019 жылы «Экософия немесе киелі табиғат», «Мың сұрақ» кітаптарын құрастырып шығарды.
* 2020 жылдан бастап «Шетел әдебиеті» сериясымен жиырмаға жуық кітап әзірледі.
* 2021 жылы «Бейсен және Болмыс», 2022 жылы «Қисса сүл-әнбия» кітаптарын құрастырды.
## Дереккөздер |
Роман Алауұлы Қадырқұлов (19 қазан 1974 жылы Түркістан облысы Созақ ауданы, Созақ ауылында туылған) - мұғалім, информатика пәні оқулықтарының авторы, бірнеше республикалық олимпиада жеңімпаздарының жетекшісі.
## Өмірбаяны
* 1997 жылы Ташкент Мемлекеттік Университетінің физика–информатика факультетін бітірген.
* 1998 жылдан бүгінгі күнге дейін «Созақ» жалпы орта мектеп-гимназиясында информатика пәнінен сабақ береді
* 2003 жылдан мектеп директорының ғылыми-әдістемелік жұмыстар бойынша орынбасары қызметін қоса атқарып келеді.
## Оқулықтары
* 2017 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан қазақ және орыс тілдеріндегі «7-сынып. Информатика» оқулығы мен әдістемелік жинағының авторы. Оқулық Қазақстанда тұнғыш қазақ тілінде жазылып, орыс тіліне аударылған информатика оқулығы.
* 2018 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан қазақ, өзбек және орыс тілдеріндегі «8-сынып. Информатика» оқулығы, әдістемелік жинағымен электрондық қосымшасының авторы.
* 2018 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан орыс және өзбек тілдеріндегі «3-класс. ИКТ» оқулығының, әдістемелігінің, электрондық қосымшасының және жұмыс дәптерінің авторы.
* 2019 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан қазақ, орыс тілдеріндегі «9-сынып және 10-сынып жаратылстану-математика бағытындағы Информатика оқулықтарының, әдістемелік жинағымен электрондық қосымшасының авторы.
* 2020 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан қазақ, орыс тілдеріндегі 5-сынып және 6-сынып «Информатика» оқулығы, әдістемелік жинағы және электрондық қосымшасының авторы.
* 2021 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі бұйрығымен бекітілген Алматыкітап баспасынан шыққан қазақ, орыс тілдеріндегі 7-сынып және 8-сынып «Информатика» оқулығы, әдістемелік жинағы және электрондық қосымшасының, 3-сынып «Цифрлық сауаттылық» оқулықтарының авторы.
## Жетістіктері
* 2001 жылы Алматы қаласында «Қазақстанды ақпараттандыру. ХХІ –ғасырға қадам» тақырыбында өткен халықаралық форумның, 2008 жылы информатика пәні бойынша Астана қаласында өткен республикалық форумның қатысушысы.
* 2005 жылы облыстық «Алтын диск» байқауында 1 –орын, 2005 жылы облыстық «Алтын Қор» байқауында бас жүлдені иелендім. «Информатикадан олимпиадаға дайындау –оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту және дүниетанымын кеңейту кепілі» тақырыбындағы баяндамасы «Алтын қор» жинағына енді.
* 2018 жылы Математика, физика және информатика пәндерінің мұғалімдерінің Республикалық олимпиадасында жүлделі ІІ орын иелендім
* 2015-2016 оқу жылында информатика пәні бойынша облыстық олимпиадада 2 оқушысы 9-сыныптар бойынша Зиятбек Айдос пен 11 сынып оқушысы Нығмет Мағжан І орын иеленді. Екі оқушы да Көкшетау қаласында өткен жаратылыстану пәндері бойынша республикалық пәндік олимпиадаға қатысып, 9-сынып оқушысы Зиятбек Айдос ІІІ орын иеленді. Сонымен қатар Зиятбек Айдос олимпиадада ауыл мектептерінен шыққан жалғыз жүлдегер ретінде «Ең үздік ауыл оқушысы -2016» номинациясын жеңіп алды.
## Марапаттары
* 2003 жылғы облыс Әкімі стипендиясының иегері;
* 2004 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Құрмет грамотасы;
* 2001,2004,2005,2012 жылдары аудан әкімінің мақтау қағаздары;
* 2005, 2016, 2017 жылы облыстық білім департаментінің мақтау қағазы;
* 2005 жылы жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруде қосқан үлесім үшін «Асар» партиясының төрайымының арнайы алғыс хат;
* 2010,2015,2016,2017, 2018, 2019 жылдары аудандық білім бөлімінің мақтау қағазы;
* 2007 жылы 12 жылдық оқытудың бастауыш сатысын нәтижелі сынақтан өткізгенім үшін Білім жетілдіру институтының мақтау қағазы;
* 2008 жылы мектепте «12 жылдық мектеп жүйесіндегі оқу іс-әрекетті ұйымдастырудың ерекшеліктері» тақырыбындағы облыстық семинарды жоғары деңгейде ұйымдастырғаным үшін ОБЖ жәнеПКҚД орталығының мақтау қағазы;
* 2007 жылы Созақ ауданның «Ең үздік мұғалімі» атағын иеленген.
* 2011 жылы «Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің Құрметті қызметкері» белгісі;
* 2012 жылы Облыс әкімінің алғыс хаты;
* 2013 жыл Созақ ауданының жыл қорытындысы бойынша ауданның «Ең үздік ұстазы» атағын иеленген.
* 2014 жылы жыл қорытындысы бойынша Оңүстік Қазақстан облысының «Үздік ұстазы»;
* 2015 жылы шәкірт дайындаудағы ерекше еңбегім үшін Қ.И Сатпаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университетінің алғыс хатымен марапатталған.
* 2017 жылы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Ы. Алтынсарин төсбелгісімен марапатталған.
* 2019 жылы республикалық «Үздік педагог-2019» байқауының жеңімпазы.
## Сыртқы сілтемелер
* https://okulyk.kz/informatika/740/?ysclid=l6lu3rm0j1871225681
* https://baq.kz/roman-bedel-sanaytyn-ustaz_195567/?ysclid=l6lu44uy6i20006417
* https://ainews.kz/kk/society/roman-qadyrqulov-shakirtinin-ozinen-ozganyn-bedel-sanajtyn-ustaz-nagyz-ustaz--89041?ysclid=l6lu4ky9a3194264151 Мұрағатталған 9 тамыздың 2022 жылы.
* https://shymkenttv.kz/kz/news/society_public/auyl-mugalimi-okulyktar-zhazuda
* https://egemen.kz/article/221758-shakirtteri-birinshi-oryndy-bergen-emes?ysclid=l6lu5irmjf88282967
* https://bilimdinews.kz/?p=90000&ysclid=l6lu5rhf9o747662299(қолжетпейтін сілтеме) |
Әбу Насыр Әл-Фараби мешіті — Астана қаласының Есіл ауданында орналасқан мешіт, 2005 жылдың 2 наурызында ашылды.
Бастапқыда Нұр-Астана деп аталған мешіт 2021 жылдың қарашасынан бастап ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби есімімен аталатын болды.
Мешіт Катар мемлекетінің Әмірі шейх Хамад бин Халифа әл-Сәнидың қайтарымсыз сый ретінде бөлген қаржысына тұрғызылды.
## Тарихы
Мешіттің іргетасы 2002 жылы қаланған болатын. Құрылысқа 6 840 000 АҚШ доллары жұмсалды. Мұсылман мәдениеті орталығының ашылуына Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев қатысты. Ол рухани орталыққа Қағба мен Құран бейнеленген, сүрелер түсірілген жапқышты сыйға тартты, айтып кетерлік, салтанатты ашылуы 2005 жылдың 2 наурызында болды. "Нұр Астана" мешіті ашылғаннан бері мешіт қызметкерлері ел арасында зерттеулер мен семинарлар өткізуде. Мысалы, 2006 жылы Бас имам Қ.Заңқоевтың аталмыш мешіт жайында кең мағлұмат беретін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде «Нұр Астана» мешіті атты кітабы жарық көрді. 2008 жылы 18 маусымда Евразия ұлттық университетінде «Ислам және Ұрпақ тәрбиесі» атты ғылыми танымдық семинары, 2008 жылы Астана қаласы бойынша қарилар жарысы, 2009 жылы Агротехникалық университетінде «Ислам және Заман» атты ғылыми танымдық семинары, елімізде тұңғыш рет 2009 жылы 21-22 қазан күндері «Әдемі әуезді азаншы» республикалық азаншылар жарысын жоғары деңгейде ұйымдастырды. 2007-2008 жылдары БАҚ-да жарық көрген астаналық имамдардың мақалалары мен сұқбаттары топтастырылған «Насихат айттым, Жамағат!...» деген жинақ шықты. 2010 жылы мамыр айында тұңғыш рет «Нұр Астана» орталық мешіті Әлеуметтік-саяси зерттеулер институтымен бірлесіп, діни уағыз-насихат және оқу ағарту жұмыстарына байланысты астаналық мұсылман халқының көзқарасын білу мақсатында сауалнама өткізді.Мешіт ашылғалы бері біршама ғылыми жұмыстарды өткізіп те үлгерді. Атап айтар болсақ, 2006 жылы Бас имам Қ.Заңқоевтың аталмыш мешіт жайында кең мағлұмат беретін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде «Нұр Астана» мешіті атты кітабы жарық көрді. 2008 жылы 18 маусымда Евразия ұлттық университетінде «Ислам және Ұрпақ тәрбиесі» атты ғылыми танымдық семинары, 2008 жылы Астана қаласы бойынша қарилар жарысы, 2009 жылы Агротехникалық университетінде «Ислам және Заман» атты ғылыми танымдық семинары, елімізде тұңғыш рет 2009 жылы 21-22 қазан күндері «Әдемі әуезді азаншы» республикалық азаншылар жарысын жоғары деңгейде ұйымдастырды. 2007-2008 жылдары БАҚ-да жарық көрген астаналық имамдардың мақалалары мен сұқбаттары топтастырылған «Насихат айттым, Жамағат!...» деген жинақ шықты. 2010 жылы мамыр айында тұңғыш рет «Нұр Астана» орталық мешіті Әлеуметтік-саяси зерттеулер институтымен бірлесіп, діни уағыз-насихат және оқу ағарту жұмыстарына байланысты астаналық мұсылман халқының көзқарасын білу мақсатында сауалнама өткізді.
## Сәулеті
Мешіттің жобасын ливандық сәулетші Чарльз Хафиза жасаса, құрылысының бас мердігері - Түркияның «Пасинер» компаниясы. Ішкі әрлендіру жұмыстарына отандық сәулетшілер мен дизайнерлер атсалысып, жазулар ислам каллиграфиясы мен араб графикасына сәйкес өрнектелген. Безендіру және көркемдеу жұмыстарының авторы Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Ғазиз Ешкенов. Қажетті материалдар мен бояулар Санкт-Петербург, Испания және еліміздің өз кәсіпорындарынан алынды.Діни кешен ерлер мен әйелдердің ғибадатына арналған залдардан, әрқайсысы 62 м биікке созылған төрт мұнарадан, қос субұрқағы бар ашық ауладан және имамның үйінен тұрады. 5000 адам сыятын сәулет туындысы ливандық шебер Чарльз Хазифтің жобасы бойынша салынды. Мешіттің бас күмбезінің биіктігі – 43 м. Ғимарат барлығы 3930 шаршы метр аумақты алып жатыр.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілттемелер
* Islam in Kazakhstan Мұрағатталған 15 шілденің 2020 жылы.
* Wikimapia |
Санжар Керімбай – (Түркістан облысы, Арыс қаласы)- "Отбасы хрестоматиясы" жобасының авторы, шығыстанушы, ағартушы.
## Өмірбаяны
* 1992-1996 жылдары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Шығыстану факультеті Қытай тарихы бөлімін тәмамдады.
* 1992-1996 жылы Қазақ Ұлттық университетінің Шығыстану факультеті, Қытай тарихы бөлімінің магистратурасын бітірді.
* 2002-2006 жылдары ҚАЗАҚСТАН телерадио корпорациясында «Алтын сақа» және «Керек кәсіп» бағдарламасын жүргізді. Қазақ радиосында «Дін және Біз» бағдарламасын жүргізді.
* 2012 жылы «Отбасы хрестоматиясы» қоғамдық қорының негізін қалаушылардың бірі болды.
## Кітаптары
* 2013 жылы «Әлдиден эпосқа дейін»;
* 2014 жылы «Салт-дәстүр сөйлейді»;
* 2015 жылы «Сияр Шәріп»;
* 2016 жылы «Логотерапия және өмірге құштарлық»;
* 2017 жылы «Яссауи феномені»;
* 2018 жылы «Махаббаттың мәні»;
* 2019 жылы «Мың сұрақ», «Экософия және киелі табиғат»;
* 2021 «Сыр сөз» және «Диуани хикмет»;
* 2022 жылы «Қисса сүл-әнбия» кітаптарын құрастырып шығарды.
* 2018 жылы «Өмірге ғашық болу», «Өркениетті адам», 2021 жылы «Бейсен және Болмыс» атты жеке кітаптары жарық көрді.
* 2023 жылы «Қуыскеуде» атты кітабы жарыққа шықты.
* 2023 жылы "Өзбекәлі және мәдени майдан" кітабы шығып, Қазақстан Республикасының барлық облыстары мен қалаларында таныстырылымы жүргізілді.
## Дереккөздер |
Республикалық және облыстық кітапханалар 2022 жылға.
Қазақстандағы кітапханалардың барлық кітап қорын қосқанда – 112 млн кітап қоры шығады. Оның ішінде 28 миллион кітап қазақ тілінде, қалған 70 миллионы – орыс, ағылшын, француз және неміс, қытай тілінде жазылған кітаптар.
## Тізім
## Басқа ірі кітапханалар
* Орталық ғылыми кітапхана
* Республикалық ғылыми-педагогикалық кітапхана
* Республикалық ғылыми-техникалық кітапхана
* С. Бегалин атындағы Орталық қалалық балалар кітапханасы
* Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Ғылыми кітапханасы
## Статистика
## Тағы қараңыз
* Қазақстан музейлері
## Дереккөздер |
Отырар сөзі келесі мәндерге ие болуы мүмкін:
* Отырар (Фараб) — ортағасырлық қала орны, моңғол шапқыншылығына дейін Орталық Азиядағы ең ірі қалалардың бірі.
* Отырар ауданы — Түркістан облысы аудандарының бірі.
* Отырар (ауыл) — Түркістан облысындағы ауылдардың бірі.
* Отырар ауылдық округі — Отырар ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Отырар қорығы — археологиялық мұражай.
* Отырар ғимараты — Алматыдағы мейманхана.
* Отырар көшесі (Астана) — көше. |
Республика-Ата Жұрт (қыр. Республика Ата-Журт) — Қырғызстанның Жоғарғы Кеңесінде мүшелік етіп жатқан 6 партияның бірі. 2014 жылы 20 қазан күні Республика және Ата-Жұрт партияларының бірігуінен пайда болған. Партияның басшылары — Қырғыз Республикасы Мемлекеттік Қауіпсіздік комитетінің төрағасы Қамчыбек Ташиев және бұрыңғы премьер-министр Өмірбек Бабанов.
2015 жылы партия 315 446 дауыс (20,8%) жинап, Кеңес құрамындағы екінші ең үлкен партия болып шықты. 2020 жылы екі партия қайта бөлінді.
## Дереккөздер |
Боқтықарын – Аққұм құмының батысында 12 км жердегі тау.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Темір ауданы жерінде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 276 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Беткейі тік, оқшаулау келген тау массивінен тұрады. Шығысынан Темір өзені ағып өтеді.
## Өсімдігі
Сұрғылт қоңыр, сортаңды қызғылт топырағында қара жусан, көкпек, бұйырғын өседі.
## Дереккөздер |
Шәмілқала (авар. Шамилхъала) — Дағыстандағы кент. Унсокол ауданының әкімшілік орталығы (2016 жылдан бастап).
Шәмілқала кенті құрамындағы жалғыз елді мекен ретінде қалалық елді мекен мәртебесі бар Шәмілқала кенті муниципалды құрылымын құрайды.
## Географиясы
Унсокол ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км (жолдарда) орналасқан. Ауыл маңынан М281 «Мамраш-Арақан көпірі» жолы өтеді.
Елді мекеннің ауданы 0,78 км².
## Тарихы
Ол 1985 жылы Светогорск атауымен Ырғанай су электр станциясының гидроқұрылысшылар елді мекені ретінде құрылған. 1991 жылы имам Шәмілдің құрметіне өзгертілді.
## Тұрғындары
Ұлттық құрамы
2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағының қорытындысы бойынша:
## Инфрақұрлымы, экономикасы
Кентте оқу-тәрбие кешені, әскери комиссариат, ауданаралық көпсалалы аурухана, ауданаралық СЭБ, ауданаралық салық қызметі, «Шіркейсэсқұрылыс» ААҚ, «Сулақэнерго» ААҚ басқармасы бар.
## Дереккөздер |
Адай округі – 1928-1929 жылдары болған Қазақ АКСР-інің әкімшілік-аумақтық бірлігі.
## Тарихы
Округ 1928 жылдың 17 қаңтарында Адай уезін қайта құру кезінде құрылды.
1929 жылдың 10 сәуірінде округ таратылып, құрамына кірген территориялар Ақтөбе, Гурьев округтері мен Қарақалпақ АО-қа өткізілді.
## Әкімшілік бөлінісі
Округ орталығы - Ойыл ауылы. Округ 5 ауданға бөлінген:
* Алтықарасу ауданы. Орталығы — Алтықарасу мекені
* Маңғыстау ауданы. Орталығы — Форт-Александровский қаласы
* Ойыл ауданы. Орталығы — Ойыл ауылы
* Табын ауданы. Орталығы — Көкмешіт мекені
* Үстірт-Сам ауданы. Орталығы — Жарқұдық мекені
1928 жылдың 17 қыркүйегінен 1929 жылдың 1 қаңтарына дейін округ құрамына Гурьев округінен енген Жылыой ауданы (Орталығы Жылыой ауылы) кірді.
## Әдебиет
* Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісі туралы анықтама (1920 ж. тамыз - 1936 ж. желтоқсан) / Базанова Ф. Н. — Алматы: Қазақ КСР ІІМ мұрағат басқармасы, 1959. — 1500 таралым. |
Ағартушы - халықтың сауатын ашу, білім беріп, оқу, ағарту ісімен шұғылданатын адам. Шора да жас еді, ауылдың ағартушысы сол, жұрттың сауатын ашқан Шора болатын (Ш.Айтматов, Қош бол.).
Ағартушы- қоғам кемшіліктерін ізгілік, əділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негізінде түзетіп, оның талғамын, саясат, тұрмысын өзгертуге болады деген идеяны ұстанушы қайраткер, осы ағым өкілі. Ағартушылар қатарында Вольтер, Руссо, Монтескье, Гёрдер, Лессинг, Шиллер, Гёте, Десницкий, Қозельский т.б. болды. Мысалы:
* Ағартушылар қоғам дамуындағы сананың айқындаушы рөлi туралы түсініктерге ден қойды (ҚҰЭ).
* Бiр кезде атақты ағартушы Ыбырай Алтынсарин де өз әңгiмелерiнде нан жайын сөз еткен болатын (С.Мәуленов, Жер нәрі).
* Абай қазақтың аса көрнекті ағартушы ақыны болды (Қазақст. тарихы).
## Дереккөздер |
Өсқалық (башқ. Өҫкәлек, орыс. Ускалык) — Ресейдегі өзен. Башқұртстан Республикасы, Орынбор облысы жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Үлкен Иік өзенінің сол жағалауынан км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 47 км-ді құрайды.
## Су реестрінің мәліметтері
Ресей мемлекеттік су тізілімінің мәліметі бойынша Жайық су алабы өңіріне жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — Үлкен Ик. Өзен саласы — Сала болмайды, өзен алабы — Жайық (су алабының Ресейдегі бөлігі).
Ресей су ресурстары федералды агенттігі дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша:
* Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 12010000612112200006313
* Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 112200631
* Су алабының коды — 12.01.00.006
* ГЗ томының нөмірі — 12
* ГЗ бойынша шығарылуы — 2
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі Мұрағатталған 26 мамырдың 2015 жылы. |
Сейілбек Мырзабай Саттарұлы - ұстаз,тарихшы,автор
## Өмірбаяны
Мырзабай Сейілбек Саттарұлы – Түркістан облысы, Сарыағаш ауданы, Жаскешу ауылының тумасы.
* Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің тарих факультетін тәмамдаған (2004-2008).
* Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің әлеуметтік ғылымдар магистрі (2009-2011).
* Тұран университетінің психологы (2017-2019) болды.
## Еңбек жолы
* Еңбек жолын 2010 жылы Түркістан қаласы “Дарын” колледжінде мұғалім болып бастады.
* 2014-2016 жылдары “Азат Еуропа/Азаттық Радиосы” халықаралық медиа компаниясының Қазақ қызметінің вебсайтының журналистеріне ағылшын тілінен сабақ берді.
* 2017 жылдан бастап “Отбасы Хрестоматиясы” қоғамдық қорының жұмысына кірісті.
* “Рухани жаңғыру” аясында елордада және еліміздің өңірлерінде мектеп мұғалімдері мен ата-аналарға, оқушыларға, студенттерге лекциялар оқыды.
* 2013 жылы “OtukenEnglish” жеке оқу орталығын ашып, балаларға ағылшын тілін үйретіп, жалпы адамзаттық құндылықтарды насихаттап жүр.
## Кітаптары
2021 жылы “Балалықтан даналыққа” кітабының авторы.
## Сыртқы сілтемелер
* https://semeylib.kz/?p=23010&ysclid=l6rgf7pq8e246535401
* https://atrmgu.kz/seminar_dlya_pedagogovpsixologov.html?lang=kz |
Өзен:
* Қызылащы – Түндік алабындағы өзен.
Тау:
* Қызылащы – Азутау жотасының оңтүстік-батысындағы тау. |
Елді мекен:
* Дардамты – Алматы облысы Ұйғыр ауданындағы ауыл.
Тау:
* Дардамты – Кетпен (Ұзынқара) жотасының орта тұсындағы оқшауланған тау. |
Елді мекен:
* Біршоғыр – Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы ауыл.
* Біршоғыр – Ақтөбе облысы Шалқар ауданында орналасқан шипажай.
Тау:
* Біршоғыр – Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы тау. |
Ақкөл, Жақсы Ақкөл – Ұлы Жыланшық өзені алабындағы көл.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Жангелді ауданы жерінде.
## Гидрографикасы
Орташа аумағы 62 км2. Ұзындығы 11 км-ден астам, ені 8 км, орташа тереңдігі 3,7 м, ең терең жері 5 м-ден асады. Солтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жағалауы биік жарлы, 1,5 км-ге созылған түбек бар. Көлге Ұлы Жыланшық өзені құяды. Қарашаның ортасында суы қатып, сәуірдің аяғында ериді. Суы ащы, жазда мал суарылады. Көлден табан, шортан, алабұға ауланады.
## Дереккөздер |
Жетікөл — Ресей Федерациясы Орынбор облысының Светлый ауданында, Қазақстанмен шекаралас жерде орналасқан ағынсыз тұзды көл.
Ауданы шамамен 12 000 га болатын көл Светлый ауданының оңтүстік-шығысында ең үлкен көл қазаншұңқырларының бірінде орналасқан. Орынбор облысында бұл екінші үлкен көл, тек Шалқар-Екі қара ғана одан үлкен. Көлдің қазаншұңқыры төбелермен қоршалған. Көлдің су беті шамамен 4000 га құрайды. Көлдің солтүстік-шығысындағы жағасы терең сайға байланысты су ойып кеткен және төмендетілген. Көлдің тереңдігі 1-1,5 м.
Көл жағасында Светлый ауданы Озерный ауылдық кеңесінің әкімшілік орталығы Озерный ауылы орналасқан. Жетікөл көлі көші-қон кезеңінде суда жүзетін құстардың ұя салатын және демалатын орны ретінде көл қаумалына жатқызылады.
## Дереккөздер |
Когезин — жасушаның бөлінуі ( мейоз және митоз ) кезінде бауырлас хроматидтердің бөлінуін реттейтін белоктар кешені.
Когезин – гомологты рекомбинация арқылы ДНҚ репарациясында және жасушаның бөлінуі кезінде хромосомалардың бірігуі мен сегрегациясында негізгі рөл атқаратын ақуыз кешені.
## Құрылым
Когезин төрт компоненттен тұрады: Sc1, Sc3, Smc1, Smc3. Smc ақуыздарының екі негізгі сипаттамасы бар: ақуыздың C-ұшы мен N-ұшының өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болатын доменнің Атфазалық белсенділігі) және Smc димеризациясына мүмкіндік беретін цикл тәрізді аймақ. АТФаза домені мен цикл ұзын параллельге қарсы "спираль спиралы"арқылы өзара байланысты. Димердің жалпы құрылымында Атфазалармен қоршалған орталық цикл бар. АТФ болған кезде екі АТФаза домені байланысып, сақина құрылымын құра алады. АТФ гидролизі сақинаның ашылуына немесе жабылуына әкелуі мүмкін.
Sc1 және Sc3 Smc1 және Smc3 АТФаза домендерін сақина құрылымын тұрақтандырады. Scc1 N-және C-ұштары Smc1 және Smc3-ке қосылады. Sc 1 SMAC ақуызымен байланысқан кезде, Sc3 Sc1-нің С-терминалына қосылу арқылы да қосыла алады. Sc1 Smc1 және Smc 3-ке қосылған кезде, когезин кешені жабық сақина пішінін құрайды. Егер ол SMC ақуыздарының біреуіне ғана қосылса, онда ашық сақинаның құрылымы пайда болады. Жақында когезин сақиналары скк3-пен бекітілген екі сақинаның құрылымын құра отырып, әр сақинада ДНҚ жіптері өтетін етіп кішірейе алатындығы анықталды.
## Функциялар
Когезин сақинасының үш қызметі бар:
* Метафаза кезінде бауырлас хроматидтерді бір-бірімен байланыстырып, митоз (мейоз) кезінде олардың байланысын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Бөлінгеннен кейін екі хроматидтер жасушаның қарама-қарсы полюстеріне қарай жылжиды. Когезин болмаса, жасуша бауырлас хроматидтердің оқшаулануын басқара алмайды.
* Шпиндельдің хромосомаларға қосылуын жеңілдетеді.
* Рекомбинация арқылы ДНҚ жөндеуін жеңілдетеді.
## Қимыл механизмі
Когезин сақиналары бауырлас хроматидтерді қалай байланыстыратыны әлі анық емес. Екі ықтимал нұсқа бар:
* Когезин бөліктері әрбір хроматидке қосылып, екеуінің арасында көпір құрайды.
* Когезинде сақина құрылымы пайда болғаннан кейін бұл сақиналарға хроматидтерді қоршау мүмкін болады.Қазіргі мәліметтерге сәйкес, екінші нұсқа ықтимал. SMC 3 және Sc1 сияқты апалы-сіңлілі хроматидтердің бірігуі үшін қажет ақуыздар когезин мен ДНҚ арасындағы коваленттік байланыстардың түзілуін реттемейді, бұл ДНҚ-мен өзара әрекеттесу біріктіру процесі үшін жеткіліксіз екенін көрсетеді. Сонымен қатар, Smc 3 немесе Sc1 бөлу арқылы дүкендегі сақина құрылымының бұзылуы апалы-сіңлілі хроматидтердің мерзімінен бұрын оқшаулануына әкеледі. Бұл когезин сақинасының пайда болуы оның функцияларын орындау үшін маңызды екенін көрсетеді.Қарындас хроматидтерін бірге ұстау үшін қанша когезин сақинасы қажет екендігі әлі белгісіз. Бір нұсқа бойынша, бір сақина хроматидтерді қоршайды. Тағы бір нұсқа димердің пайда болуына мүмкіндік береді, онда әр сақина бір қарындас хроматидін қоршайды. Бұл екі сақина бір-біріне екі хроматидті ұстап тұратын көпір арқылы қосылады.
Когезия кешені S-фазасының бастапқы қадамдары кезінде қалыптасады. Кешендер ДНҚ көшірмелері басталмай тұрып хромосомалармен әрекеттеседі. Жасуша ДНҚ-ны көбейте бастағанда, когезин сақиналары жабылып, бауырлас хроматидтерді біріктіреді. Когезиннің болуы үшін S фазасында когезин кешендері болуы керек. Дегенмен, G1 фазасында когезиннің хромосомаларға қалай қосылатыны белгісіз. Қазіргі уақытта екі гипотеза бар:
* SMC белоктарының АТФазалары ДНҚ-мен әрекеттеседі және бұл әрекеттесу когезин сақиналарының хромосомаларға қосылуын қамтамасыз етеді.
* Кейбір қосымша ақуыздар жүктеу процесіне көмектеседі.
## Дифференциация механизмдеріндегі рөлі
Когезин – хроматиннің үш өлшемді құрылымын бақылайтын көп белокты кешен Плюрипотентті факторлар когезин және медиатор сияқты ақуыз кешендерімен бірге деп саналады (көп ақуызды кешен транскрипциялық коактиватор) CCCTC байланыстыру факторымен, транскрипциялық репрессор CTCF геномының бірегей үш өлшемді құрылымының қалыптасуын бақылайды, бұл плюрипотенттіліктің индукциясына ықпал етеді. және оны тұрақтандыру, сонымен қатар дифференциалдау процестерінің бағытын алдын ала анықтайды. Осылайша, когезин белоктарының бірін кодтайтын SMC1 генінің нокаунты (гендік промоторды келесі күшейткішке жақындататын интрахромосомалық ілмекті қалыптастыру үшін қажет (бұл эндогендік плюрипотентті гендердің белсендірілуі үшін қажет) мүмкін емес етеді. плюрипотенттілікке жету үшін. |
Гүбірлі (орыс. Губерля) — Ресейдің Орынбор облысындағы өзен, Жайық өзенінің оң саласы. Өзеннің ұзындығы — 111 км. Алабынның ауданы — 2410 км².
Сары үстіртінен бастау алады. Бастау Поим және Оноприеновка ауылдарының арасында, Қарағай-Покровка ауылынан 6 км биіктікте орналасқан, бастаудың биіктігі теңіз деңгейінен шамамен 480 м. Сары үстіртінің орталық бөлігі Сақмар, Гүбірлі және Таналық үш өзендерінің алаптарына табиғи су алабы қызметін атқарады (осы үш өзен Жайыққа құяды).
Гүбірлі кей жерлерде тау өзеніне ұқсайды: сарқырамалар мен иірімдер кезектесіп тұрады. Өзеннің ағысы біршама бұралаңдалған, бұл өзеннің Гүбірлі тауларының арасынан ағуына байланысты, сондықтан өзен төбелер мен жартастардың арасынан жол табуға мәжбүр болды. Гүбірлі Казачья Гүбірлі ауылының маңында Жайыққа құяды. Сағаның биіктігі теңіз деңгейінен 165 м.
Сағасы мен бастауы арасындағы биіктік айырмашылығы 315 м, өзеннің ұзындығы 110 км, еңіс коэффициенті 2,86 м/км (салыстыру үшін, Оралда дәл осындай көрсеткіш 0,34) — бұл Гүбірлінің біркелкі емес жылдам өзен екендігін көрсетеді. Бұл тіпті жазда, шілде айының өзінде өзендегі судың, әсіресе жоғарғы ағысында айтарлықтай салқын болуына және Цельсий бойынша 18 градустан аспайтындығына әкеледі.
Гүбірлі өзенінің бойында (бастап сағасына қарай) мына ауылдар орналасқан: Қарағай-Покровка, Старохалилово, Малохалилово, Нұрболат, Үзембай, Белошапка және Казачья Гүбірлі. Өзеннің басқа жақын маңдағы елді мекендер үшін де маңызы бар – мысалы, Гүбірліден 6 шақырым жерде орналасқан Новорудный ауылының жанында ауылды сумен қамтамасыз ететін өзенде су алғыш (сорғы станциясы) бар.
Өзеннің атауы тат. гөберле бака, тат. гөбердау — сарқыраған, гүбірлеген немесе башқ. гөбөрлө баҡа — тасбақа дегеннен шыққан.
## Сілтеме
* Гүбірлі өзені. Орынбор облысы (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 27 маусым 2019. |
Шабақлы (башқ. Сабаҡлы, орыс. Чебаклы) — Ресейдегі өзен. Башқұртстан Республикасы, Орынбор облысы жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Үлкен Иік өзенінің оң жағалауынан 171 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 11 км-ді құрайды.
## Су реестрінің мәліметтері
Ресей мемлекеттік су тізілімінің мәліметі бойынша Жайық су алабы өңіріне жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — Үлкен Ик. Өзен саласы — Сала болмайды, өзен алабы — Жайық (су алабының Ресейдегі бөлігі).
Ресей су ресурстары федералды агенттігі дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша:
* Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 12010000612112200005958
* Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 112200595
* Су алабының коды — 12.01.00.006
* ГЗ томының нөмірі — 12
* ГЗ бойынша шығарылуы — 2
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі Мұрағатталған 26 мамырдың 2015 жылы. |
Шалқар-Екі қара — Орынбор облысының шығысында, Светлый ауданында орналасқан ағынсыз көл. Облыстағы ең ірі көл.
Су қоймасы табақша тәрізді ойпатта орналасқан, жағалары негізінен өте жайпақ. Жағалау сызығының ұзындығы 96 км.
Көлге ағатын су жоқ, тек көктемгі су тасқынында Бұрықтал өзенімен байланысады. Осыған байланысты көл әр 10 жыл сайын құрғап, 3 жылда түбіне дейін қатып қалады. Кейбір жылдары бірнеше үлкен және көптеген ұсақ жылымдарға ыдырайды. Сол кезде минералдануы 4 г/л жетеді. Орташа минералдануы 3-5 г/л.
Көлдің ихтиофаунасы мөңке балығымен ұсынылған, ал Бұрықталмен ұзақ байланыста болған жылдары алабұға, сазан, аққайран, торта және басқа да кейбір балық түрлері енеді. Жағалауда шағалатұмсықты қарқылдақтар ұя салады.
## Әдебиет
* Чибилёв А. «Природное наследие Оренбургской области». Оренбургское книжное издательство, 1996 г.
* Чибилев А. А., Мусихин Г. Д., Павлейчик В. М., Паршина В. П. «Зеленая книга Оренбургской области: Кадастр объектов Оренбургского природного наследия». Оренбург: Изд.-во «ДиМур», 1996 г. |
Науырзым ауданы — Қостанай облысының орталық бөлігінен оңтүстікке қарай орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан 1964 жылы құрылған. Жерінің аумағы — 18,3 мың км². Орталығы — Қарамеңді ауылы, Қостанайға дейінгі арақашықтығы — 198 км. Аудан аумағында ЮНЕСКО әлемдік мұра тізіміндегі №1102 нысан саналатын Наурызым қорығы орналасқан.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Әулиекөл, батысында Қамысты, оңтүстігінде Амангелді, Жангелдин аудандарымен, шығысында Қарасу және Ақмола облысының Жарқайың ауданымен шектеседі.
## Жер бедері
Науырзым ауданы Торғай үстіртінің солтүстік жағында орналасқан. Жер бедері едәуір күрделі. Шығыс жағындағы Торғай Үстіртінің орталық бөлігі ауданды бойлық бағытта бөліп жатыр. Жерінің оңтүстік жағында өзен аңғарларымен бөлінген, беттері негізінен тегіс Қызбелтау, Қарғалы таулары мен Қыземшек шоқысы орналасқан. Ең биік жері Қарғалы тауында (308 м). Жер қойнауында Панфилов қоңыр көмір кені, Шошқалы құм-қиыршықтас кені, отқа төзімді балшық, Шолақсай кен орны, Қарасу құм кендері бар. Науырзым ауданы жер беті суларына біршама бай. Өзендер жүйесі Үлкен Дәмді, Наурызым Қарасуы, Қаражылға, солтүстігінде Данабике өзендері мен олардың көптеген сай-салаларынан тұрады. Көлдерінің көпшілігі тұзды сулы.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Науырзым ауданы құрғақ дала белдемінде орналасқан, климаты шұғыл континенттік. Қаңтардың жылдық орташа ауа температурасы — -18–-19°С. Өте суық қыста температура Ақсуат кені төңірегінде -46°С-қа дейін төмендеген. Жазы ыстық. Шілденің орташа температурасы — 22°С. Жаз тым ыстық жылдары ауа температурасы 40°С-қа дейін жетеді. Климаттың құрғақ болуына байланысты жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200–250 мм-ден аспайды. Оның 70–75%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады. Желсіз тымық күндер аз. Соғатын желдердің жылдық орташа жылдамдығы 4,5–5 м/с шамасында. Жер қыртысы түгелдей дерлік қызғылт қоңыр топырақтан тұрады. Торғай және Сыпсыңағаш қолаттарының табанында сортаң және шақатты қызғылт-қоңыр топырақ тараған. Ауданның солтүстігінде бетеге мен селеуі басым әр түрлі астық тұқымдас шөп өскен. Наурызым қорығы алқабында қарағайлы, қайыңды-қарағайлы орман, Торғай қолатының және Қаражылға мен Науырзым Қарасуы өзендерінің бойы бұйырғын аралас қара жусан мен көкпектен және әр түрлі шөп аралас бидайық пен қияқ шөптерден тұрады. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, саршұнақ, суыр, қосаяқ, аламан, ормандарда тиін, тұяқтылардан елік, қабан, құстардан бүркіт, кезқұйрық, күйкентай, дуадақ, шіл, ақ және қара құрлар, өзен-көлдерде аққу, қаз, үйрек, тырна, қызғыш, жылқышы, т.б. мекендейді.
## Халқы
Ауданда халық сирек қоныстанған және түгелдей ауылдық жерде тұрады. Тұрғындар саны – 10 766 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 71,87%, орыстар – 14,82%, украиндар – 5,49%, әзербайжандар – 2,35%, татарлар – 1,64%, беларустар – 1,22%, немістер – 0,93%, башқұрттар – 0,46%, басқа ұлт өкілдері – 1,24%.
## Әкімшілік бөлінісі
11 елді мекен 4 ауылдық әкімдік пен 4 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Шаруашылығы
Ауданында негізінен ауыл шаруашылығы жақсы дамыған. Мұнда ауыл шарушылығына жарамды жердің жалпы аумағы 1129,8 мың га, оның 187,0 мың га-сы — егістік, 53,7 мың га-сы — шабындық, 889,1 мың га-сы — жайылым. Ауданда 20 ғасырдың 90-жылдарының орта кезінде таратылған бұрынғы кеңшарлардың, т.б. шаруашылықтардың негізінде жаңа типтегі көптеген ауыл шарушылық бірлестіктері құрылды. Науырзым ауданы негізінен астық және мал өсірумен айналысады. 2003 жылы мұндағы егістіктің аумағы 170,1 мың га-ға жетті. Мәдениет, білім беру және денсаулық сақтау мекемелерінен Науырызым ауданында жалпы білім беретін 22 мектеп, 1 мәдениет үйі, 9 клуб, 11 кітапхана, аудандық аурухана мен емхана, 14 фельдшерлік-акушерлік пункт, 2 дәріхана жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
* Көздіқара – Атырау облысы Махамбет ауданындағы ауыл.
* Көздіқара – Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданындағы ауыл. |
Канканай ( өз атауы – канканаи, лепанто) — Филиппин аумағында тұратын халық. Олар Лусон аралының таулы аймақтарын мекендейді.Жалпы саны – 240 000 адам.
## Тілі
Тілі - канканай тілі. Орталық Канканай тілінде 4 диалекті бар. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Ағылшын, бонток, илокано тілдері де жиі кездеседі.
## Діні
Сенушілердің діни сенімдері: дәстүрлі наным-сенімдер.
## Кәсібі
Канканайлар суармалы террассалық егіншілікпен (күріш, тәтті картоп, таро, кофе), мал шаруашылығымен (қарабао бұқалары, жылқылар, шошқалар, құстар, иттер), сондай-ақ алтын және басқа да пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу, көрші елдермен саудамен айналысады. Тоқу, тоқыма өнері, ағаш және металл өңдеу дамыған.
## Өмір салты
Ауылды көсемдер пен кеңес (тонг-тонг) басқарады. Ауыл тұрғындары бай (бакнанг), орта және кедей (абитуг) болып бөлінеді. Отбасы шағын. Неке билокальды және неолокальды болып табылады.Бұрын бас аулауға байланысты рәсімдер, салт-дәстүр бойынша мүлікті тарату, қыздар үйі, ұлдар үйі сақталған. Бақсылар, құрбандық шалу бар.
### Дәстүрлі баспаналары
Ауылдары ірі болып келеді, шашыраңқы, кварталдарға (ато) бөлінген. Ағаштан немесе бамбуктан, төбесі сабанмен, шөппен немесе жапырақтармен жабылған жер үсті үйлерде тұрады.
### Дәстүрлі киімдері
Канканайлар киіммен ерекшеленеді. Әйелдер көйлегі негізінен қызыл және қара түстерден тұрады, олар негізінен бакгет және гатенг деп аталатын белдемше. Ер адамдар G-стрингт киді, Бесао мен Сагадада олар "трусики"деп аталады. Дизайны әлеуметтік мәртебесіне немесе тұрған жеріне байланысты өзгеруі мүмкін.Әйелдер мойнына металл немесе қола әшекейлер киеді, ерлер басына лента байлайды. Татуировкасы (негізінен геометриялық әшекейлер) басқа филиппиндіктердің татуировкасынан айтарлықтай ерекшеленеді.
## Дереккөздер |
Ескі Шалқар – Шалқар алабындағы тұйық көл.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Шалқар ауданы жерінде. Мұғалжар тауының оңтүстік ернеуі мен Үлкен Борсық құмының аралығында, теңіз деңгейінен 168 м биіктікте орналасқан.
## Гидрографикасы
Аумағы 7,22 км2, ұзындығы 6,5 км, ені 3 км. Суы қарашаның ортасында қатып, наурызда ериді. Жағасы негізінен жайпақ, батыс жағы түйетайлы келеді. Көлге Қауылжыр өзені құяды. Жаз ортасында тартылып, батпақты сорға айналады. Суы тұщы. Мал суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Гүлнұр Зұлқаршын (1979 жылы 10 қазанда Қытай Халық Республикасында туған) – қазақстандық ақын. 1998 жылы Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданына келіп қоныстанды.
А.С. Пушкиннің туғанына 210 жыл толуына, Сәкен Сейфуллиннің туғанына 105 жыл толуына және отбасы жылына арналған «свободной музы произношение» 5 өңірлік поэзия байқауларының жүлдегері (2009), аудандық «Ауылың қалай, ақыным?» атты ақындар айтысының екі дүркін 1- орын алған жүлдегері (2010ж), Ұлы Жеңістің 165 жылдығына арналған облыстық жыр мүшәйрасының 3- орын жүлдегері, П. Васильевтің 100 жылдық мерейтойына арналған жыр мүшәйрасының 2-орын жүлдегері. 2011 жылы Өскеменнің іргесіндегі «Шығыс» ықшамауданы салынған соң, отбасымен осында көшіп келеді. Бүгінде осы ықшамауданның әкімшілігінде бас маман болып қызмет істейді.
## Дереккөздер |
Едіге – Ұлытаудың оңтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданы жерінде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1063 м. Доғаша иілген таудың ұзындығы 8 км, енді жері 5 км. Іргесі кристалды тақтатас, гранит, құмтас порфирит, конгломераттан түзілген. Тау бөктерінен бірнеше ұсақ өзендер (Шақабай, т.б.) мен бұлақтар бастау алады.
## Өсімдігі
Бозғылт қызыл қоңыр топырағында ұшқат, тобылғы, итмұрын, баялыш, арша, жусан, боз, бидайық өседі. Тау баурайы мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
* Ешкітау – Жалпы Сырттың оңтүстігіндегі үстіртті қырат.
* Ешкітау – Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігіне қарасты аумақтағы тау. |
Абзал Темірғалиұлы Құспан (23 ақпан 1978 жыл, Батыс Қазақстан облысы) — қазақстандық заңгер, қоғам қайраткері, 2023 жылдан бері Қазақстан Мәжілісінің депутаты.
## Өмірбаяны
1995 жылы Абзал Құспан дарынды балаларға арналған Орал лицей-интернатын бітірген. 2000 жылы ол Қазақ мемлекеттік заң академиясының сот-прокурорлық факультетіндегі оқуын бітірді.
Еңбек жолын Құспан 2000 жылғы тамызда Қазақ мемлекеттік заң академиясының Орал қаласындағы филиалындағы оқытушы ретінде бастады. Бұл қызметте ол тек 3 ай бойы болды да, Батыс Қазақстан облысының прокуратура органдарындағы жұмысын бастады. Бұл жерде ол 2006 жылға дейін жұмыс істеді.
2006–2009 жылдары азаматтық-Экономикалық істер бойынша жеке практикамен айналысатын заңгер болып жұмыс істеді. 2009 жылдан 2023 жылға дейін ол Батыс Қазақстан облысы адвокаттар алқасының мүшесі болған.
Прокуратурадан кеткеннен кейін қоғамдық жұмыстарға белсене араласа бастады, пікірлестері Лұқпан Ахмедьяров пен Исатай Өтеповпен бірге «Абырой» қоғамдық бірлестігін құрып, зияндылық туралы алғашқылардың бірі болып дабыл қаққан.
2012 жылы Құспан «Отбасы хрестоматиясы» қоғамдық қорын құрды. 2023 жылғы наурызда ол Мәжілістің VIII шақырылымының депутаты болып сайланды.
## Саяси ұстанымы
2024 жылғы мамырда Құспан Астана паркінде серуендеген кезінде жариялаған әлеуметтік желідегі жазбасында астаналық жастардың орыстілдігіне қарсы шығып, оларды «өңшең намыссыз, арсыз қазақтар» деп атады.
## Марапаттары
* Құрмет ордені (18 наурыз 2022 жыл);
* "Адвокаттың алтын белгісі" медалінің иегері.
## Дереккөздер |
Ешкітау – Терісаққан өзені алабындағы тау.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігіне қарасты аумақта, Аққошқар ауылының оңтүстігінде 15 км жерде орналасқан.
## Жер бедері мен геологиялық құрылымы
Абсолюттік биіктігі 373 м. Архей және протерозойдың күшті метаморфтанған және дислокацияға ұшыраған жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Қиыршықтасты қызғылт қоңыр топырақты өңірінде, дала өсімдіктері жусан, бетеге, бұта, қарақат, қайың, терек өседі. Баурайы мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Жуаз – өсімдіктен май сығып алуға арналған ағаш құрал.
## Сығу барысы
Негізінен қыша, зығыр сияқты майлы дақылдардың дәнін сығу арқылы сұйық май алған. Ағаш ыдыстың түбінде майды ағызып алатын тесігі болады. Дәнді ыдысына салып, діңгекті ат, түйе, өгіздің күшімен айналдырғанда, дәндер жаншылып, майы бөлініп шығады. Осы майды тесіктің тығынын ағытып, құйып алады да, күнжарасын топанға, кебекке, жемге араластырып малға береді, отынға пайдаланады.
## Жуаз бөліктері
Жуаз: тұрық, оқ, құлақ, гәжәк, тіркіс, оқтық, мойынтұрық немесе кеспек, ауыртас, құрсау деген бөліктерден тұрады.
* Тұрық (гүндә) – жуаздың оқты кигізіп майлы өсімдік сығатын шұңғыл ойықты ыдысы бар май айыратын және қозғалыс тірегін атқаратын, келі тәріздес негізгі бөлігі. Қарағаш не тұт ағаштарының жуан діңінің ұзын, тұтас кесіндісінен үңгіп ойып жасалады. Ыдысы тұтас не алмалы-салмалы болады. Өлшем биіктігі 112-220 см шамасында, диаметрі 75-80 см. Тұрық қозғалмас үшін түп жағынан жартысынан жоғары жерге көміледі.
* Оқ – жуаздың май сығатын келісіп тәріздес бөлігі. Төменгі және жоғары бас жағы ыдыстың, гәжәктің ойығынан тайып шығып кетпес үшін домалақ, жұмыр, кертпектеп жасалады. Өлшемі: ұзындығы - 260 см, жуандығы - 20см.
* Құлақ – оқты көтеріп түсіретін және жуаздың қақпағын бекітетін тұтқа.
* Гәжәк – оқты төбесінен салмақ басатын жетек ағаш. Гәжәк екі бөліктен тұрады: жоғарғы бөлігі оқтың басына кигізіліп, төменгі бөлігі ауырлық тастың ортасындағы тесіктен өткізіліп, кеспек ағашты қашап тесіп, киістіріліп бекітіледі.
* Тіркіс – гәжәктің жоғарғы және төменгі бөліктерін бір-біріне тартып бекітетін таспадан өрілген ілмекті бау.
* Оқтық – жуаздың оқты айналдыратын жетек ағашы, тәртісі, тартқы ағашы. Жуазды айналдыратын өгізге мойынтұрық, ал жылқының мойнына қамыт кигізіледі.
* Мойынтұрық – жуаздың айналдыратын өгіздің мойнына салатын қамыт. Басқа мойынтұрықтардан айырмашылығы, бір басы тіректің қызметін атақарады.
* Кеспек – құрсау мен оқтықты, мойынтұрықтың тірегін қосатын, ауырлық тасты бекітетін бөлік. Өлшемі 100х55х15 см.
* Ауырлық тас – майлы өсімдікті, дақылды сығып, жентектеуде оқтың салмағын арттыратын бөлік. Ауырлық тастың жалпақтығы 55х100 см, қалыңдығы 15 см шамасында болады. Оны ортасын қашап тесіп гәжәктің төменгі бөлігіне кигізіп, кеспектің үстіне бекітеді.
* Құрсау – тұрықтың сыртын айналып тұратын шеңбер тірек ағаш. Құрсау кеспек ағашқа бекітіледі.
Сонымен қатар сүттің майын айырып алуға қолданылатын құрал да жуаз деп аталады.
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Жұмашев А. Есжан атаның жуазы. Алматы: Арыс, 2009. |
Тоқтағұл ауданы (қыр. Токтогул району) — Қырғызстанның Жалалабат облысы құрамындағы аудан. Ауданның әкімшілік орталығы — Тоқтағұл қаласы. 1998 жылы Үштерек және Тоқтағұл аудандарын біріктіру нәтижесінде құрылды.
## Географиясы
Жалалабат облысының солтүстік-шығысында, Қырғызстанның басқа үш облысымен (Талас, Шу, Нарын) шектесетін бөлігінде орналасқан.
Аудан аумағынан Нарын өзені ағып өтеді, онда Тоқтоғұл су қоймасы салынған.
## Халқы
2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша қырғыздар 86 306 аудан тұрғындарының ішінен 85 683 адамды құрайды (немесе 99,3 %), орыстар — 188 адам немесе 0,2 %, өзбектер — 185 адам немесе 0,2 %, ұйғырлар — 145 адам немесе 0,2 %, басқалары — 105 адам немесе 0,1 %.
## Әкімшілік бөлінуі
Аудан құрамына (2009) бір қала типтес кент пен 10 айылдық округ кіреді:
* Тоқтағұл қаласы
* Аралбай (Толық а.)
* Бел-Алды (орталығы — Сары-Сегет а.)
* Жаны-Жол (Жаны-Жол а.)
* Қызыл-Өзгөрүш (Қызыл-Өзгөрүш а.)
* Ничке-Сай (Ничке-Сай а.)
* Кетпен-Дебен (Терек-Суу а.)
* Тоқтоғұл (Мазары суу а.)
* Сары-Қамыш (Бірлік а.)
* Абды Суеркулов (Торкент а.)
* Үш-Терек (Үш-Терек)
* Чолпон-Ата (Чолпон-Ата а.)
## Тарихы
1930 жылдың 1 қыркүйегі — Қырғыз КСР құрамында орталығы Қарасу-Ақши (Акчи-Қарасу) болған Кетпен-Төбе ауданы құрылды
1936 жылдың 2 тамызы — орталығы Үштерек а. болған Үштерек ауданы құрылды.
1938 жылы 26 ақпаны — Кетпен-Төбе және Үштерек аудандары Жалал-Абад округі құрамына кірді.
1939 жылдың 21 қарашасы — Кетпен-Төбе және Үштерек аудандары Жалал-Абад облысы құрамына енді.
1940 жылдың 7 желтоқсаны — Кетпен-Төбе ауданының атауы Тоқтоғұл ауданы болып өзгертілді (орталығы — Токтогул а.)
Шамамен 1956 жылы Үштерек ауданы таратылды.
1959 жылдың 27 қаңтары — Жалал-Абад облысы таратылып, оның аудандары Ош облысына ауысты.
1960 жылдары Тоқтоғұл су қоймасының суымен бұрынғы аудан орталығы - Ақши-Қарасуды су басып кетті
1980 жылдың 3 қыркүйегі — аудан Талас облысына ауысты.
1988 жылдың 5 қазаны — Талас облысы таратылуына байланысты Тоқтоғұл ауданы Ош облысының құрамына енді.
1990 жылдың 14 желтоқсаны — аудан қалпына келтірілген Жалал-Абад облысының құрамына енді.
1992 жылдың 7 ақпаны — Үш-Терек ауданы құрылды.
1998 жылдың 30 қыркүйегі — Үш-Терек ауданы Тоқтоғұл ауданымен біріктірілді
## Дереккөздер
## Ескертпелер
* Жіктеуіші СОАТЕ
* Заң КР "біріктіру Туралы Қатысушы Терекского және Токтогульского аудандардың Жалал-Абад облысының Қырғыз Республикасының бірыңғай әкімшілік-аумақтық бірлігіне"(қолжетпейтін сілтеме)
* Топографиялық карта K-43-XIX Мұрағатталған 2 мамырдың 2013 жылы. |
Гүбірлі таулары (орыс. Губерлинские горы) — Орынбор облысының шығысында, Гүбірлі өзенінің алабындағы (Жайықтың оң саласы) тау сілемі. Орал тауларының оңтүстік бөлігі.
Гүбірлі таулары солтүстіктен оңтүстікке қарай 70 км-ге созылып жатыр. Олардың ауданы шамамен 400 км². Таулар Гүбірлі аңғарымен, сондай-ақ оның салаларының жыраларымен, сайларымен және шатқалдарымен қатты ойылған. Кейбір шатқалдардың тереңдігі 80-100 м-ге жетеді. Үстемдік биіктігі 300-350 м. Ең биік шыңы — Поперечная тауы. Гүбірлі тауларының оңтүстік бөлігінде Мұғалжар өтеді.
Таулар негізінен туфтардан, кремнийлі және сазды тақтатастардан тұрады. Беткейлерде дала өсімдіктері өседі, мүктер мен қыналар кездеседі. Тауларда марганец, мыс, темір және никел рудаларының (Ақкерман никель кеніші), хром, әктас және басқа пайдалы қазбалардың кен орындары бар.
## Әдебиет
* Янишевский M. E. Мұғалжар және Гүбірлі тауларына іссапар туралы есеп (алдын ала) / М. Е. Янишевский // Томбы технологиялық институты хабаршысы [ТТИ хабаршысы. — 1905. — Т. 3.]
## Дереккөздер |
Сәкен Нұрқабекұлы Көкенов – (Алматы облысы, Түрген ауылының тумасы)- филолог, аудармашы, журналист.
## Өмірбаяны
* Қазақ Ұлттық Университетінің филология факультетін тәмамдаған (2003-2007).
* Осы факультет бойынша Аударма магистрі (2007-2009).
* Еңбек жолын 2006 жылы ҚР ІІМ қарасты «Сақшы» газетінен бастады.
* 2007 жылы Қазақ Радиосы қабырғасында журналист болып, «Шетел баспасөзіне шолу», «Біз қаншамыз» және тағы басқа сараптамалық бағдарламаларды жүргізді.
* 2008-2013 жж. арасында «Алаш айнасы» Республикалық қоғамдық-саяси газетінде саяси шолушы болды. Қоғамдық мәселелерге қатысты түрлі тақырыптарда мақалалар жариялады.
* 2013 жылдан бастап «Қазақстан» ұлттық телеарнасы «Айтуға оңай», «Қарекет» бағдарламаларында қызмет етті.
* 2018 жылдан бастап Отбасы хрестоматиясы қоғамдық қорының жұмысына кірісті. Отбасы Хрестоматиясы сериясымен шыққан «Махаббаттың мәні», «Мың Сұрақ», «Экософия немесе киелі табиғат» кітаптарын жазуға және құрастыруға атсалысты. * * * *
* В.Франклдың «Өмірден мән іздеген жан» кітабын қазақ тіліне аударды.
* Отбасы хрестоматиясы сериясымен шыққан ондаған кітапқа редакторлық жасады.
## Сыртқы сілтемелер
* https://baribar.kz/139849/umyt-qalghan-qazyna-alash-qajratkerleri-audarghan-balalar-adebieti/?ysclid=l6x59685bh941911877
## Дереккөздер |
Ақтөбе (қыр. Ак-Дөбө, 2001 жылға дейін — Орловка) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Ақтөбе айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 4298 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Батыс Қазақстан өлкесі — 1962-1964 жылдары Қазақ КСР-інің құрамында болған әкімшілік бөлініс.
Батыс Қазақстан өлкесі 1962 жылы 3 мамырда Қазақ КСР-інің үш облысынан құрылған: Ақтөбе облысы (орталығы — Ақтөбе қ.), Орал облысы (орталығы — Орал қ.) және Гурьев облысы (орталығы — Гурьев қ.). Өлке орталығы — Ақтөбе қаласы. Жалпы аумағы — 729,6 мың км², халқы — 1,2 млн адам.
Сол уақытта Қазақстан үш өлкеден (Тың, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан) және төрт облыстан (Алматы, Қарағанды, Семей, Шығыс Қазақстан) құралған.
Көп уақыт өтпей Батыс Қазақстан өлкесі Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен 1964 жылы 1 желтоқсанда таратылды.
Батыс Қазақстан өлкесінің басшысы рөлін Қазақстан Коммунистік партиясының өлкелік комитетінің Бірінші хатшысы атқарды.
* 1962—1963 — Фёдор Степанович Коломиец
* 1963—1964 — Николай Иванович Журин
## Дереккөздер |
## Елді мекендер
### Қазақстан
* Қызылсай – Маңғыстау облысы Жаңаөзен қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
### Қырғызстан
* Қызылсай – Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл.
## Елді мекендер
### Қазақстан
* Қызылсай – Маңғыстау облысы Жаңаөзен қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
### Қырғызстан
* Қызылсай – Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл. |
Қызылшаруа (қыр. Кызыл-Чарба) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ақтөбе айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 517 адам тұрған..
## Дереккөздер |
Бақайата (қыр. Бакай-Ата, 2001 жылға дейін — Ленинполь) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, аудан және Бақайата айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 6834 адам тұрған..
## Дереккөздер |
Наматбек (қыр. Наматбек) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Бақайата айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 803 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Ақтөбе айыл аймағы (қыр. Ак-Дөбө айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік. 2001 жылға дейін Орловка айыл кеңесі деп аталды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ақтөбе, Қызылсай, Қызылшаруа айылдары кіреді. Орталығы ― Ақтөбе айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 6139 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Бақайата айыл аймағы (қыр. Бакай-Ата айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Бақайата, Наматбек айылдары кіреді. Орталығы ― Бақайата айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 7637 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Баутерек (қыр. Боо-Терек, 2001 жылға дейін — Ключевка) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Баутерек айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы 5596 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Баутерек айыл аймағы (қыр. Боо-Терек айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік. 2001 жылға дейін Ключевка айыл кеңесі деп аталды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Баутерек айылы кіреді. Орталығы ― Баутерек айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5596 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Мыңбұлақ (қыр. Миң-Булак) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Мыңбұлақ айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 2729 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Өзгеріс (қыр. Өзгөрүш) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Өзгеріс айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 5009 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Кеңарал айыл аймағы (қыр. Кең-Арал айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Кеңарал айылы кіреді. Орталығы ― Кеңарал айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 3024 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Қажи Нұрсұлтанұлы (1928 -2011) - педагогика ғылымдарының кандидаты,профессор, бірнеше оқу-әдістемелік құралдардың авторы, ұстаз.
## Өмірбаяны
* 1928 жылы 17 қазанда Семей облысы, Ақсуат ауданының Қаратал колхозында (Тана ауылы) дүниеге келген.
* Соғыс жылдарындағы қиыншылықтарға байланысты орта мектепті үзіліспен оқуға тура келді.
* Орта мектепті ойдағыдай бітіріп, С.М.Киров атындағы Қазақтың ұлттық университетінің физика-математика факультетінің «математика» мамандығына түсіп, 1955 жылы бітірді.
* 1955 жылы Қазақ ССР Оқу-ағарту министрлігінің жолдамасымен Н.К.Крупская атындағы Семей педагогикалық институтының жоғары математика кафедрасына ассистент болып қызметке қабылданып, ағартушылық еңбек жолын бастап, оқытушы, аға оқытушы, факультет деканының орынбасары, доцент, профессор дәрежесіне дейін көтерілді.
* 1975 жылы «Қазақстанда математика педагогикасы ойларының даму тарихи» деген тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғап, педагогика ғылымының кандидаты деген ғылыми атақ алды. Бұл математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі саласы бойынша өте құнды әрі тың еңбек болып саналады. Оның нақты дәлелі ретінде Қажы Нұрсұлтанұлының еңбектеріне берілген физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ф.Д.Крамер, академик Орымбек Ахметбекұлы Жәутіков, Қазақ ССР Ғ.А. корреспондент мүшесі А.Машенов, профессорлар А.З.Закарин, А.Көбесов және тағы басқа ғалымдардың пікірлерін айтуға болады.
* 1978 жылы КСРО министрлер кеңесінің жоғары аттестациялық комиссиясының шешімімен доцент ғылыми атағын алды.
* Жоғары оқу орнының ғылыми кеңесінің шешімімен 1996 жылдан математика және математиканы оқыту әдістемесі кафедрасының профессоры қызметін атқарған.
* Қажи Нұрсұлтанұлы кафедрасының негізгі пәндері «Математикалық анализ», «математикалық логика», «дискретті математика», «математика тарихы» пәндерінен студенттерге дәріс оқыды.
* Қажи Нұрсұлтанұлы студенттерге тек қана білім беріп қоймай, мұғалімге қажетті қасиеттер мен қабілеттерді олардың бойына сіңіруге үйретуден ешқашан жалыққан емес.
* Сонымен қатар қоғамдық өмірге белсенді араласатын, өз ойы, өз пікірі бар, ұлтжанды ұстаз. Қажи Нұрсұлтанұлы университетті бітіріп келген жылдары Семей педагогикалық институтында қазақ топтарын ашып, өз тілінде маман дайындауда оларға білікті де білімді ұстаздар шақырылып, олардың қызметін ұйымдастыруда Төлеубай Ыдырысұлы Амановтың басшылығымен өте үлкен белсенділік көрсетті. Қазақ топтары ашылғаннан кейін де оның өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін жан аямай еңбек еткен ұстаздардың бірі.
* Қажи Нұрсұлтанұлы тарихтан, әдебиеттен, басқа да ғылым салаларынан көп білетін рухани байлығы мол, зиялы жан-жақты адам болды. Абай мен Шәкәрімнің, Алаш арыстарының өмірі мен шығармашылық еңбектеріне арналған зерттеу жұмыстары облыстық, республикалық басылымдарда жарияланды.Семей мемлекеттік педагогикалық институтының физика-математика факультетінде еңбек жолын 1955 жылдан бастап 55 жылдай ерен еңбегін сіңірді.
## Ғылыми еңбектері
* Қажи Нұрсұлтановтың «Математикалық логика бастамалары» деген екі томдық кітабы Алматы қаласындағы «Республикалық баспа кабинетінде» 1994, 1995 жылдары жарық көрді.
* «Дискретті математикалық логика» дейтін көлемді кітабы 2002 жылы Семей қаласында басылып, республикаға кеңінен тарады.
* Қ.Нұрсұлтанов бастамшы болып авторлар ұжымы әзірлеген «Ойлау логикасы» атты оқу-әдістемелік құралы 2006 ж. Семей қаласында жарық көрді.
* Сонымен қатар аталған пәндер бойынша республикадағы орта білім беретін мектептерде жүйелі түрде оқытылатын элективтік курстарды дайындаушы және оларды іс жүзінде дәрістеуші болды.
* Қажи Нұрсұлтановтың авторлығымен жалпы ғылым сүйер зиялы қауымға, мұғалімдер мен оқытушыларға, студенттер мен мектеп оқушыларына лайықтанған, көп таралымды бес кітап және де әртүрлі журнал мен жинақтар беттерінде 200-ден астам ғылыми-зерттеулік, ғылыми - көпшілік және оқу - әдістемелік мақалалар жарияланған.
## Марапаттары
* Қажи Нұрсұлтанұлы «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі» белгісімен және КСРО жоғары білім беру саласына сіңірген еңбегіне орай «Жұмыстағы үздік табыстары үшін» дейтін Ресейлік белгісімен және Семей мемлекеттік педагогикалық институтына сіңірген еңбегіне орай «Зор еңбегі үшін» медалімен, жеңістің 55 жылдық құрметіне «1941-1945 жж. соғыс ардагері», «Ұлы Отан соғысының жеңісіне 60 жыл» медальдарымен марапатталған.
* 1999 жылы Семей қаласының әкімінің шешімімен көп жылғы жемісті еңбегі, білікті кадрлар даярлаудағы іскерлігі үшін Қажи Нұрсұлтанұлына «Семей қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді. Оқу-ағарту саласы басшыларының алғыс хаттарымен марапатталды.
* Қажи Нұрсұлтанұлынан білім алған шәкірттері Қазақстанның барлық аймақтарында абыроймен педагогикалық қызмет атқаруда. Олардың ішінде ғылым докторлары, ғылым кандидаттары, доценттер, оқу - ағарту ісінің үздік қызметкерлері көптеп саналады.
## «Қ.Н.Нұрсұлтанов оқулары»
2019 жылдан бастап республика көлемінде математика мұғалімдерінің «Қ.Н. Нұрсұлтанов оқулары» атты математика мұғалімдерінің республикалық ғылыми-практикалық конференциясы дәстүрлі түрде өткізіліп келеді. Соңғы екі жылда халықаралық деңгейде өткізілуде. Сондай-ақ 5-6 сынып оқушыларына математика пәні бойынша дәстүрлі олимпиада өткізіліп келеді.
## Дереккөздер |
Өзгеріс айыл аймағы (қыр. Өзгөрүш айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Өзгеріс айылы кіреді. Орталығы ― Өзгеріс айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 5009 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Шадықан айыл аймағы (қыр. Шадыкан айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік. 2001 жылға дейін Барқарық айыл кеңесі деп аталды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ынтымақ, Түйте айылдары кіреді. Орталығы ― Ынтымақ айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 3487 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Ынтымақ (қыр. Ынтымак, 2001 жылға дейін — Калинин) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Шадықан айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 2454 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Түйте (қыр. Түйтө, 2001 жылға дейін — Қарақашат) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Шадықан айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 1033 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Мыңбұлақ айыл аймағы (қыр. Миң-Булак айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Мыңбұлақ айылы кіреді. Орталығы ― Мыңбұлақ айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 2729 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Ора айыл аймағы (қыр. Оро айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қырғызстан, Жонқорған, Первомайское айылдары кіреді. Орталығы ― Қырғызстан айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 4378 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Жонқорған (қыр. Жон-Коргон) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ора айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 392 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Первомайское (қыр. Биринчимай) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ора айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 1721 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Ақназаров айыл аймағы (қыр. Акназаров айыл аймагы) ― Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қызылоктябрь, Көктас, Мәдениет, Тасқұдық, Ұрмарал айылдары кіреді. Орталығы ― Қызылоктябрь айылы.
## Халқы
2009 жылы айыл аймағында 6058 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Качарлар (өз атауы; боро, димаса) — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.Жалпы саны 1 миллион адам (1992).
## Тілі
Тілі бодо тілі.Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.
## Діні
Качар діні – индуизм, ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік (күріш, тары, мақта), көбі шай плантацияларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.
## Өмір салты
Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас патрилинейлік.
### Дәстүрлі баспаналары
Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған бамбук пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған.
### Дәстүрлі киімдері
Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген белдемше (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, сәлде. Ассам және бенгал киімдері таралуда.
### Дәстүрлі тағамдары
Тағамдары – көкөністер мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген күріш, ет (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).
### Фольклоры
Бай фольклоры бар, ғашықтық жырлар, бесік жырлары, салт-дәстүрлер, т.б., дәстүрлі билер.Мерекелері - Кхерадж пуджа - қауымдастық фестивалі (әр 1-3 жыл сайын), бусу (егін жинау фестивалі) және сәуірдегі Ассамдық жаңа жыл Биху.
## Дереккөздер |
Ұрмарал (қыр. Урмарал) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ақназаров айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 460 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Мәдениет (қыр. Маданият) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ақназаров айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 1394 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Көктас (қыр. Көк-Таш) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданы, Ақназаров айыл аймағы құрамындағы айыл.
## Халқы
2009 жылы айылда 657 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Қызылоктябрь (қыр. Кызыл-Октябрь) — Қырғызстанның Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл, Ақназаров айыл аймағы орталығы.
## Халқы
2009 жылы айылда 2365 адам тұрған.
## Дереккөздер |
Қырғызстан:
* Қызылоктябрь — Жалалабат облысы Базарқорған ауданындағы айыл.
* Қызылоктябрь — Ош облысы Науқат ауданындағы айыл.
* Қызылоктябрь — Ош облысы Өзген ауданындағы айыл.
* Қызылоктябрь — Талас облысы Бақайата ауданындағы айыл.
* Қызылоктябрь — Шу облысы Кемин ауданындағы айыл.
Ресей:
* Қызыл-Октябрь — Башқұртстанның Бураев ауданындағы ауыл.
* Қызыл Октябрь — Башқұртстанның Ишимбай ауданындағы ауыл. |
Мұхаммед Әбдус Салам (бат-пәндж. және урду: محمد عبد السلام, ағылш. Mohammad Abdus Salam; 29 қаңтар 1926, Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта Пәкістан) — 21 қараша 1996, Оксфорд, Ұлыбритания) — пәкістандық физик-теоретик, ғылым саласындағы нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты (1979).
Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959), КСРО Ғылым академиясының (1971), АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының (1979) және Американдық философиялық қоғамының (1992) шетелдік мүшесі.
Триест қаласындағы (Италия) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады.
## Өмірбаяны
1946 жылы Лахор қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы Кембридж университетіне оқуға түсті. 1949 жылы магистр дипломын алды. 1952 жылы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады.
1951 жылы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. 1954 жылы ол Кембриджге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. 1957 жылы Лондон империялық колледжінің теориялық физика кафедрасының профессоры болды.
1961 жылы Пәкістан Президентінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. 1964 жылдан 1993 жылға дейін Триестте (Италия) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын.
1964-1975 жылдары БҰҰ ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды.
1960 жылдары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор 1965 жылы іске қосылып, 1966 жылы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан.
1974 жылы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені Пәкістанда Ахмадия діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды. Ол сол ағымның мүшесі болған еді.
1992 жылы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды.
Әбдус Салам Оксфордта қайтыс болды, Пәкістанда «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды.
## Ғылыми жетістіктері
Фундаменталды әсерлесудің бірыңғай теориясымен жұмыс істей отырып, С. Вайнбергтен бөлек, әлсіз әсерлесу мен электромагниттік өзара әсерлесуді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған W+, W− бөлшектері мен бейтарап Z0 бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар 1983 жылы ашылды.1979 жылы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге физика саласындағы Нобель сыйлығын алды.
## Марапаттары
* «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968)
* Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961)
* Хьюз медалі (1964)
* Гутри медалі мен сыйлығы (1976)
* Корольдік медаль (1978)
* Маттеуччи медалі (1978)
* Физика саласындағы Нобель сыйлығы (1979)
* Бейкер дәрісі (1980)
* КСРО ғылымдар академиясының М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983)
* Марсель Гроссман сыйлығы (1985)
* Копли медалі (1990)
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Абдус Салам. «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекцияМұрағатталған 13 қыркүйектің 2013 жылы. // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980
* Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет.
* Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпаратМұрағатталған 22 мамырдың 2020 жылы. (ағыл.) |
Жібек жолы (2019 ж. дейін — Шамалған) — Алматы облысы Қарасай ауданындағы ауыл, темір жол стансасы, Жібек жолы ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Қаскелең қаласынан солтүстікке қарай 23 км-дей, Алматы қаласынан батысқа қарай 27 км-дей жерде, Алматы — Шымкент темір жол бойында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Түрксіб темір жол құрылысының салынуына байланысты пайда болған. 1997 жылға дейін кеңшар бөлімшесінің орталығы болды. Оның негізінде Шамалғанда 580 шаруа қожалығы және “Даймонд”, “Дән” АҚ-тары, “Қайнар”, “Алтын нан”, “Нан өнімдері”, “Шамалған спирті” ЖШС-тері құрылды.
## Дереккөздер |
Ауыр атлетикадан әлем чемпионаты 2015 (ағылш. 2015 World Weightlifting Championships) АҚШтың Хьюстон қаласында қараша айының 19-28 күндері аралығында өтті. Бұл чемпионат 2016 жылдың Олимпиада ойындарына лицензиялық кезең болып табылады.
## Медальдық есеп
## Сыртқы сілтемелер
* Әлем чемпионатының ресми сайты |
Красноармейск ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы ауылдық округ таратылып, Январцев ауылдық округіне қосылды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Красноармейское, Спартак ауылдары кірген. Орталығы – Красноармейское ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 663 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Кей халқы (өз атауы; - «Эвав халқы») — Индонезия аумағындағы Банда теңізіндегі Кай аралдарында тұратын халықтардың бірі.Жалпы саны 180 мың адам.
## Тілі
Тілі - кей тілі.
## Діні
Дінге сенушілердің діни наным-сенімдері: мұсылман-сүнниттер, кейбірі – католиктер, протестанттар, дәстүрлі наным-сенімдер.
## Кәсібі
Кей халқы дәстүрлі қолмен атқарылатын егіншілікпен айналысады. Олар – тәтті картоп, таро, ямс өсіреді. Сонымен қатар, терушілікпен, балық аулаумен, басқа да теңіз кәсіпшіліктерімен айналысады. Аңшылық дамымаған. Халықтың қолөнершілері тоқумен, қыш және ұсталықпен айналысады, ағаш өңдейді, қайықтар жасайды. Кей халқының басты мақтанышы – қайық жасау. Кейбір халық өкілдері армияда, мемлекеттік қызметте немесе дін қызметшілері ретінде жұмыс атқарады.
## Өмір салты
Басқа амбон-тиморлықтар сияқты, ауылдық қауымдастықтарда «бестік» және «тоғыздық» одақтар кең таралған. Отбасыларда мұрагерлік аналық жолмен жүзеге асырылады. Әйелі күйеуінің отбасында өмір сүреді. Кей халқы бастапқыда құдайлардың кең пантеонының бар екеніне сенетін көпқұдайшылдар. Бұл сенімнің қалдықтары қазір де сақталған. Ата-бабаларға табыну табыну бар.
### Дәстүрлі баспаналары
Қоныстарын төбешіктерге, ең биік нүктеге салады. Дәстүрлі тұрғын үйлері - бұл қаңқалы үлкен үй. Қазір ауылдардағы үйлер әдетте теңіз жағасына жақын орналасқан.
### Дәстүрлі киімдері
Дәстүрлі киімдері – жамылғы, мұсылмандардың қазіргі киімі – малайлықтар, христиандар – амбондықтарға тән киімдер киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Негізгі тағамдары - қайнатылған тамыр көкөністері мен түйнектер, көкөніс және балық дәмдеуіштері қосылған саго, сиректеу күріш пен ет.
## Дереккөздер |
Жыланды – Имантау және Зеренді тауларының аралығындағы жота.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Зеренді ауданы Айдабол ауылының солтүстік-батысында 23 км-ге созылған, енді жері 5 км.
## Жер бедері
Абсолюттiк биіктігі 609 м. Жота бірнеше ұсақ шоқылардан құралған. Оңтүстік беткейі тік жарқабақты келген. Солтүстік-батысынан Шағалалы өзенінің салалары бастау алады.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы палеозойға дейінгі гнейс, мәрмәр және кристалды тақтатастан, сондай-ақ девон және тас көмір кезеңдерінің шөгінділерінен түзілген.
## Өсімдігі
Етегіндегі күңгірт қоңыр топырақ жамылғысында қараған, тобылғы бұталары, қызғылт селеу, бетеге, сәбізшөп, жусан, т.б. өседі. Мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Чувашин ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы ауылдық округ таратылып, Достық ауылдық округіне қосылды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Чувашинское, Красный Урал ауылдары кірген. Орталығы – Чувашинское ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 684 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Самара – Ресейдегі Орта Поволжьедегі ірі қала, Поволжский экономикалық аймағыың және Самара облысының әкімшілік орталығы. Волга өзені жағалауының сол жағындағы Самара мен Сок өзендері сағаларының арасында орналасқан.
«Самара» – түркi тiлiнде «даладағы өзен» деген мағынаны білдіреді екен. Тұрғындар саны бойынша Самара облысы Ресей Федерациясында алтыншы орынға ие болса, ондағы 3 млн. халықтың 15 мыңнан астамы қазақтар. Самара қаласы 1935 жылдан Куйбышев атанса, 1991 жылы тарихи атауын қайта алады. Соғыстан кейін қала КСРО-ның ірі өнеркәсіп пен мәдени орталығына айналса, қазір де ірі өндіріс ошағы. Мұнда ғарыш пен авиацияның ең мықты әлеуеті қалыптасуының бір мысалы, «Прогресс» зауытында Юрий Гагарин ұшқан зымыранның құрастырылуы. 1991 жылы Самарада Сталиннің атом бомбасына төтеп беретін 40 метрлік тереңдікте орналасқан бункері табылып, әлемдік жаңалыққа айналады. Қала бүгiнде бес теңiздiң айлағы саналады. Міне, осындай төрт ғасырлық тарихы бар ежелгі Еділ бойлай орналасқан тарихи қалаға Ресейдің Мәскеу, Волгоград, Мурманск, Вологда, Түмен, Орынбор, Челябі, т.б. 15 аймағынан қандас бауырларымыз жиналды. Атажұрттан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған делегация, Қазақстан Республикасының Астрахань қаласындағы консулы Асхат Сыздықов та келді
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Жайық ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы таратылып, Чапаев ауылдық округіне қосылған.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Жайық ауылы кірген. Орталығы – Жайық ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 614 адамды құрады.
## Дереккөздер |
«Ауыл» Халықтық-демократиялық патриоттық партиясы (қысқартқанда «Ауыл» партиясы, Ауыл ХДПП) — Қазақстандағы ресми тіркелген социал-демократиялық және аграристік саяси партия. Партия 2000 жылы тіркелгенімен 2023 жылы ғана Мәжілісте тұңғыш мандаттарына ие болды. Партия оппозициялық емес болып келеді, және Тоқаев саясатын қолдайды.
Құрылтай съезі 2000 жылы 30 қаңтарда өтті. 2000 жылы 30 наурызда Әділет министрлігінде тіркелді. Партияның тұңғыш төрағасы болып Ғани Қалиев сайланды. Оның қазіргі төрағасы — Мәжіліс депутаты Серік Егізбаев
## Әкімшілігі
Жоғарғы органы – партия съезі, басшы атқарушы органы – саяси кеңесі, жұмысшы органы – саяси кеңестің саяси бюросы, бақылаушы органы – Орталық тексеру комиссиясы. Қазақстанның 2002 жылы 15 шілдеде қабылданған «Саяси партиялар туралы» заңына сәйкес 2003 жылы 2 сәуірде Әділет министрлігінде қайта тіркеуден өтті.
Партияның қазіргі төрағасы – Егізбаев Серік Рахметоллаұлы.
## Партия тарихы
«Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясы 2015 жылдың 5 қыркүйегінде Қазақстанның «Ауыл» социал-демократиялық партиясы мен Патриоттар партиясының қосылуы нәтижесінде құрылды. Партия төрағасы - ҚР Парламенті Сенатының депутаты Бектаев Әли Әбдікәрімұлы. Партия филиалдары еліміздің барлық облыстары мен респубикалық маңызы бар Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларында бар.
2016-2021 жылдары аралығында «Ауыл» партиясы Парламент Мәжілісі сайлауына қатысты, ал 2019 жылы Президент сайлауына өз кандидатын ұсынған. Сонымен қатар, 2021 жылы өткен ауыл әкімдерінің сайлауында да партия өз үміткерлерін ұсынып, белсенділік танытты. 2016 жылғы сайлау нәтижесінде «Ауыл» партиясының 38 өкілі маслихат депутаттары болып тағайындалды. Ал 2021 жылы өткен облыстық, қалалық және аудандық маслихат сайлауында 237 мүшесі жеңіске жетіп, «Ауыл» партиясы жергілікті өкілеттік органдағы аясын кеңейтті. Сол жылы партияның 32 кандидаты ауыл әкімі болып сайланды.
Соңғы 5 жылда партия мүшелері мен бастапқы партия ұйымдары саны біршама ұлғайды. Қазіргі күні партия қатарында 300 000 жуық адам бар, өңірлерде 894 БПҰ жұмыс істейді.
## Партия жұмысының негізгі бағыттары
Ауыл мен ауыл шаруашылығы саласы ел экономикасын түбегейлі жақсартудағы негізгі фактор болғандықтан, сондай-ақ халықтың 42%-ы (8 млн адам) ауылда тұрғаннан соң партияның басты назары ауыл проблемаларын шешу, агроөнеркәсіп саласын дамыту мен ауыл тұрғындарының әлеуметтік жағдайын жақсартуда болмақ.
Партияның басым бағыттарында аграрлы секторды мемлекеттік реттеу мен қолдауды күшейту, ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің мүддесін қорғау,
қоғамның демократиялануы үшін саяси және экономикалық реформалардың жүзеге асырылуына көмек көрсету, нарықтық экономиканың дамуы, халықтың өмір сүру деңгейін көтеруге ықпалдасу, сондай-ақ қоғамның патриоттық тәлімін күшейту бар. «Ауыл» халықтық-демократиялық патриоттық партиясын жер ресурстарының тиімсіз пайдалану, заманауи инновациялық технологиялардың баяу дамуы, тұқым және мал шаруашылығындағы көкейкесті мәселелер, аграрлы сектордағы ғылыми және ақпараттық технологиялардың даму деңгейі алаңдатады. Партия елдімекендердің дамуын кешенді түрде қамтамасыз ету үшін, ауылдың инженерлік, әлеуметтік және экономикалық әлеуетін ашу мақсатында «Ауыл инфрақұрылымы» атты мемлекеттік бағдарлама әзірлеп, жүзеге асыру қажет деп есептейді. Әр азаматтың көкейінде жүрген тұрақты кіріс көзін табу, сапалы медициналық көмек алу, тұрмысты жақсарту, жеке қауіпсіздік пен құқықтық еркіндік сияқты сұрақтар партияның күнтәртібінде. Ең маңыздылары – еңбек нарығының тиімділігін арттыру, әлеуметтік көмекпен аз қамтылғандар мен жұмыссыздардың проблемаларын шешу. Рухани байлық, патриотизм, адалдық, құқықтық теңдік, ынтымақтастық іспеттес басты принциптерді сақтау партия құндылықтары болып табылады. Партияның басты мақсаты –Қазақстан тәуелсіздігі мен әлеуетінің нығаюына қолдау көрсету, ұлттық рухты сақтау, өмір сүру деңгейін көтеру, мәдениет, дәстүр, тіл мен ділді сақтау.
## Сайлаулардағы нәтижелері
### Президент сайлаулары
### Мәжіліс сайлаулары
## Дереккөздер |
Төңкеріс ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы таратылып, Долин ауылдық округіне қосылды.
## Әкімшілік құрамы
Төңкеріс, Қоныссай, Шөптікөл ауылдары кірген. Орталығы – Төңкеріс ауылы болған. Округ құрамында болған Алебастрово ауылы 2011 жылы таратылған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1149 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Жанкент қорғаны — республикалық сипаттағы археологиялық ескерткіш. Қазалы ауданы территориясындағы Өркендеу ауылдық округінің орталығына іргелес жатқан биік төбе сияқты топырақ басқан қорғанның орнында VІІ - ХІV ғасырларда Жанкент, Янгикент қаласы өмір сүрген. Түрікмен тарихшысы Абұлғазы Баһадүрдің айтуынша, оғыз еліне жүздеген жыл астана болып келген, Сыр өзенінің аяғында тұратын ұлы мұра - Жанкент қаласы еді. Оғыздар осы жерді ерте заманнан мекендеп, патшалары астана қала - Жанкентте отырған. Жанкент шаһары Сыр өзенінің сол жақ бетінде, Қазалы қаласынан 15 шақырым жерде жатыр.
## Тарихы
Тарих - біздің кешегі өткеніміз. Бүгінгі күн - кешегінің жалғасы. Өлке тарихы - туған жердің тарихы. Жердің тарихын білу - елдің тарихын білу. Тарих еш бұрмалаусыз, қоспасыз, шындыққа сай болғанда ғана тарих. Әрбір жердің өзіне тән тарихы болады. Ал әр жердің өзіндік атауы - бұл тек өзіндік тарих. Аңыз бойынша Жанкентті билеп тұрған қатыгез Санжар хан Қарабура Әзім әулиенің қаһарына ұшырап, 1153 жылы қарауындағы халқымен бірге опат болады, сақталған жазба деректерге сүйенсек, 1219 жылы күзде Жанкент қаласына моңғолдар шабуыл жасайды. Халықты қырып, қаланы өртеп жібереді. Отқа оранған қаланың үстімен қаһарлы Жошы хан шауып өтеді.
Жанкент шаһарының пайда болу тарихы негізінен алғанда «Бегім Ана» аңызының тарихымен пара-пар. Міне, осыдан соң, ондаған жылдардан кейін ғана қала халқы өздерінің сауда мен қолөнер кәсіпшіліктеріне қайта кіріседі. Қала ХІҮ ғасырда бұрынғы қалпына келеді. Енді жаңа Жанкент араб - мұсылман мәдениетінің орталығы саналады. Осылайша «мың өліп, мың тірілген» Жанкент тағы бір ғасыр өткен соң мәңгілікке жойылады. Яғни, ХҮ ғасырдан бері қаланың көне тарихтың куәсіндей томпиып орны ғана жатыр.
Әл-Жувейнидің, Ан-Насавидің және Әл-Омаридің кейбір еңбектерінде ол “Шаҝаркент” деп те берілген. В.В. Бартольдтің пайымдауынша, Жанкент 10 — 11 ғасырларда Оғыз мемлекеттік бірлестігі билеушілерінің қысқы ордасы болған. Жанкентте 1867 жылы П.И. Лерх және М.К. Приоровтар кішігірім қазба жұмыстарын жүргізіп, жобасын түсірген. Зерттеуді келесі жылы (1868) В.В. Верещагин жалғастырды. Ал 1946 жылы Хорезм археолия-этнография экспедициясы (жетекшісі С.П. Толстов) кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қаланың нақты жобасын сызып, әуеден суретке түсірген. Қаланың жобасы шығыстан батысқа созылған, бұрыштары тік келген, көл. 375225 метр cолтүстік-батыс бұрышында орналасқан цитаделінің көлемі 100100 метр, биіктігі 7 — 8 метр. Сыртқы қорғаныс қабырғасының сақталған бөлігінің биіктігі 8 метр, оның бұрыштарында орналасқан күзет мұнараларының оқ ататын қуыстарына дейін бұзылмаған. Ортағасырлық деректерде Ж. қаласын мұсылмандар қоныстанған. Гардизидің жазбаларында Ертіс өзенінің бойын жайлаған қимақтарға апаратын сауда жолына Жанкент арқылы өткен. Сондай-ақ, Сырдың бойымен Мауераннахрдан Жанкентке астық тасылған. Қаланың өрлеген шағы Шыңғыс хан шапқыншылығына дейінгі уақыт, яғни 10 — 12 ғасырлар аралығы. Оның парсыша аты Дех-и-Нау, арабша әл-Карьят әл-Хадиса, түрікше Янгикент, қазақша Жанкент, демек “Жаңа қала” деген мағынаны білдіреді. Қаланың 15 ғасырдан кейінгі тағдыры белгісіз, жазба деректерде де ешқандай мәлімет кездеспейді.
## Қаланың жойылуына не себепші?
Бұл жайлы тарихи деректер былайша түсіндіреді. Жанкент Азия мен Еуропаны байланыстырған Ұлы Жібек жолының бо-йындағы қала болатын. Кейін құрлық арқылы өтетін дүние жүзілік керуен жолдары қысқара бастайды. Жанкент арқылы Сырдарияны кесіп өтетін үлкен жолдың да ғұмыры аяқталады. Сырдария мен Жаңадария, Қуаңдария бойындағы Жент, Жанкент, Күйіккескен, Күйік қаланы мекендеген халық осындай себептен және моңғол, жоңғар, қалмақ шапқыншылығының кесірінен күйзеліске түскендіктен атамекенді амалсыз тастап, бірте-бірте осы күнгі өзбек жеріне - Ташкент, Бұхара, Самархан, Хорезм маңына қоныс аударады.
## Зерттеу жұмыстары
Зерттеушілердің пайымдауынша, Жанкент Ұлы Жібек жо-лында жатқан сауда - саттықтың үлкен қаласы болған. Мұнда хан сарайлары салынған. Жанкент әдемі кілем шығарудың, тұскиіз жасаудың, ат сайманын, садақ жебе жасаудың, көзе - сауыт шығарудың орталығы болған.
Жанкент қаласының орнын бірінші рет қазып, зерттеген орыс ғалымы П. И. Лерх. Ол көрген кезде қаланың ескі қабырғалары, кейбір архитектурасы, көшелерінің ізі әлі жоғала қоймаған. Сыртынан қарағанда, Жанкент қаласының түрі үлкен төбе сияқты үйінді болып жатқан. Оның аумағы төрт бұрышты, жан-жағы тұтасымен биік қыш қамалмен қоршалған. Қамал қабырғасының қалыңдығы 6 метрдей. Ең жақсы сақталғаны: оңтүстік қабырғасы. Онда қатар - қатар тізбектеліп, бірнеше биік мұнаралар, оқ ататын тесік көздер сақталған. Ең биік мұнара оңтүстік батысында болған. Қаланың ортасында жан-жағын қоршаған ескі сарайдың орны. Онда ел басқарушылары тұрған.
Үйлердің орнын, қабырғасын аршып көргенде, одан көптеген архитектура үлгісі, қабырғаға түсірілген суреттер, күйдірілген кірпіштер, көк, қызғылт шынымен жапқан көзе тақталар, терракоталар, ғаншпен жасалған өрнектер, көзе сынықтары, араб жазуымен әшекейленген сауыттар, тағы сол сияқты өнер өрнектері табылған.
Жанкент қаласын қазғанда табылған өзгеше нәрсенің бірі – сол ескі дәуірлерде әдемі дүние жасайтын шеберхананың орны. Оны қазғанда ішінен кірпіш күйдіретін, көзе сауыт күйдіретін, әдемі глазурь шыныларының шеберхана орындары табылған. Олардың барлығында сол кезде өндірісте істеген жұмыстардың қалдығы көп табылған. Соның бірі - араб харпімен жазылған кірпіш. Шеберханада табылған қызық нәрсенің бірі - глазурь қорытатын пештің қалдығы. Оның үстінде шойын қазан сақталған, оның іші қатып қалған глазурьдің ізі. Олардың бірталайы ХІІІ - ХІҮ ғасырдағы Алтын Орда (Дешті Қыпшақ) заманы мәдениетінен хабар береді. Жанкентте мыстан, күмістен жасалған ХІІІ - ХІҮ ғасырлардың теңгеліктері табылған.
Совет үкіметі кезінде Жанкентті зерттеп, одан осы сияқты көп заттар тапқан ғалым - С.П.Толстов. Әйтсе де, Жанкент шаһары толық зерттелді деп айта алмаймыз. Соңғы жылдан бері Қазалы ауданына келіп, Жанкентті зерттеуді қолға алған Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті мен Әлкей Марғұлан атындағы археология институтының және Мәскеудегі Н. Н. Миклухо - Маклай атындағы этнология және антропология институтының ғалымдарының жұмысы әлі жалғасуда. 2007 жылы 26 қыркүйекте Қазалы қаласында аудан әкімі Айтбай Көшербайдың бастамасымен өткізілген Жанкент шаһарына байланысты халықаралық конференцияда Жанкент туралы, бұл шаһарды түпкілікті зерттеу, қала орнын ашық аспан астындағы музей ретінде туристік саяхаттың маршрутына енгізу жайлы мәселелер көрсетілді. Жанкент қаласы нақты қай ғасырда салынған, нендей себептермен жойылып кеткен деген сияқты сауалдарға толықтай жауап алатын уақыт әлі жете қойған жоқ.
Әзірше осы кезге дейін жинақталғагн мәліметтерге сүйенер болсақ, Жанкент шаһарының дәуірлеу кезі оғыз мемлекетімен тығыз байланысты болған. Олай болса, оғыздар дегеніміз кімдер? Осыған қысқаша тоқталып өтсек. Әрі сол оғыздардан шыққан атақтылар қатарына кімдер жатады?
## Оғыздар. Қорқыт ата мен Әл - Фараби
Ұлы ғалым академик Әлкей Марғұланның жазуынша, «Қазақтар өзінің шежіресі бойынша, арғы тегін ууз елінен, үш оқ тайпасынан шығарып, осы себептен үш жүз атандық» дейді. Сол шежіре бойынша олар өзін ту баста түрікменмен туыс болғанбыз деп есептейді. «Қыпшақ шежіресі» деген кітапта: «Алашаханның екі баласының біреуін Сейілхан, одан сегіз арыс түрікмен, екіншісі Жайылхан, одан қыпшақ, кейін қазақ пен қарақалпақ шыққан, түрікмендер боз оқтан, қазақтар үш оқтан тараған» делінеді.
Ихсан Шайқ Дана ата «Оғыз-наме» атты шығармасында «Сейілханды» түрікмен елінің аты болып кеткен көзі дейді. «Оғыз-намені» жазғанда, оны барлық Сейілханға «бізден яд-гар болсын» деп тарту етіп ұсынады.
Ихсан Шаиқтың байқауынша, Оғыз хан Орта Азия мен Қазақстандағы барлық тайпаларды біріктірген алып кісі болса, Сейілхан - тек түрікмен елінің аты. Жырда да айтылады:
«Оғыз ханнан айырылсам, Күллі Сейілхан елтіміз»...
Жанкент қаласы Мауереннаһр жерін Еуропамен, Индиямен, Иранмен байланыстыратын ұлы керуен жолында жатқан. Жан-кент қазіргі Арал теңізі өңірінен шыққан ас тұзын шет елдерге саудаға шығарған. Еуропа елдері осыдан мың жыл бұрын ас тұзын осы Жанкент шаһарынан алдыртқан, оған дейін еуропалықтар тамақты тұз салмай пайдаланған екен. Жанкент қаласын, барша оғыздардың даңқын әлемге паш еткен Қорқыт Ата еді. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұланның айтуынша, Қорқыт ҮІІ - Х ғасырларда Сыр бойын мекендеген Қаңлы ұлысының бір табы - Оғыз руы - Қияттардан шыққан. Ол кезде бұрынғы қаңлылар енді «Қаңлы - Қыпшақ» немесе «Оғыз - Қыпшақ» аталып, олардың астанасы Сырдарияның жағасындағы «Жанкент» қаласы болған.
Қорқыттың туып - өскен қаласы осы - Жанкент, қазіргі Қазалының күн шығыс жағында. Қорқытты бірінші рет таң қаларлық әдемі сөзбен ғылым жүзіне келтірген арабтың географы Истахри. Ол кісі Хорезмді, Сырдың бойын аралап жүріп, түріктер арасынан бұрын өткен екі данышпан ойшыл туралы әфсаналар естиді.
Бүгінде тарихи заманның биік ойшылы Қорқыт жырау туралы түрлі тілде байтақ көп мәліметтер жиналған. Оның көбі ескі түркі, парсы, араб жазуларынан алынған. Солардың ішінде көзге ерекше түсетін ең ғажабы орта ғасырдың асқан ғалымы, атақты тарихшы Рашид - ад - Диннің Қорқыт, Оғыз, олардың ұрпақтары туралы жазып кеткен «Жами - ат - тауарих» шығармасының бір бөлімінде әдемілеп суреттейді.
Күншығыс әдебиетіне белгілі болған атақты күйші - музыкант Әбу Наср әл - Фараби, әдебиет, тарих, этнология, археология ғылымдарының теңдесі жоқ білгірі корифей ғалым, академик Әлкей Марғұланның анықтауы бойынша, Қорқыт тәрізді ол да осы айтқан Жанкентте туып, Отырарда өскен. Сондықтан кейін атақты ғалым өзінің лақап атын Фраби не әл-Фараби деп атаған.
Әбу Наср әл - Фарабидің Қорқыт тәрізді атақты күйші болғаны Х ғасырдағы Византия жазушыларына да белгілі болады. Араб тілінде жазылған кітаптардың айтуынша, Фараби 870 жылы туып, 950 жылы сексен жасында қазіргі Сирия мемлекетінің Дамаск қаласында қайтыс болған.
Сөйтіп, қобызымен ескі дүниені күңіренткен Әбу Наср әл - Фараби Қорқыт күйшінің ізін ала шыққан, соның шәкірттерінің бірі. Арун - Рашид заманында әл - Фараби күйшіні Жанкенттен Бағдатқа алдырып, Бағдат халқы Фарабидің сұлу күйін тыңдайды. Бағдатқа барған соң Фараби араб, грек фәлсафасын үйренеді. Бір кітабында Фараби: «Мен Арситотель шәкірттерінің ішіндегі халыққа ең белгілісі едім, музыка өнеріне маһир едім» дейді.
Бұған қарағанда, Әл - Фараби Қорқыт күйін музыканың ең сұлу түріне жеткізіп, екінші жағынан Аристотельдің поэзия, музыка туралы жазғандарын оқыған, ол кездегі данышпан адамның бірі екенін көрсетеді.
## Дереккөздер |
Қызылтал ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Бөрлі ауданында болған әкімшілік бірлік. 2013 жылы таратылып, Қызылтал ауылы Ақсай қалалық әкімдігіне, Бестау ауылы Пугачёв ауылдық округіне қосылды.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Қызылтал, Бестау ауылдары кірген. Орталығы – Қызылтал ауылы болған.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 3186 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.