Datasets:

akylbekmaxutov
/

KK_calibration_dataset

Dataset card Data Studio Files Files and versions Community

Split (1)

train · 88.6k rows

text stringlengths 3 252k
Комбетаре Арена (Arena Kombëtare) — Албания астанасы Тирана қаласындағы футбол стадионы. ## Дереккөздер
Авоиули жазуы - креол тілдер тобына жататын бислама және Вануату Республикасындағы Пентекост аралындағы халықтың тілдеріне арналған жазу.«Авои» сөзі «бір нәрсе жөнінде айту» дегенді және «ули» «сурет» деген ұғымдарды береді. ХХ ғасырдың аяғында аталған аралдағы жергілікті тұрғындардың «Турага ұлты» саяси қоғамдық қозғалысы көсемдерінің батыстық саясатқа қарсы және ұлттық мәдениетті дамыту бастамасымен жасалған жазу түрі. А.ж. дәстүрлі символдардан тұрады, олар латын әліпбиі таңбаларының мәніне сәйкес келеді. Бұған қоса, А.ж. жүйесінде бустрофедон формасы да қолданылады.
Алаш оқулықтары — ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі оқулықтар. Осы кезеңде А.Байтұрсынұлы бастаған Алаш зиялылары қазақша оқытуға арналған әліппелер, оқу құралдар және оқулықтар жаза бастады. А.Байтұрсынұлы 1895 жылдан бастап 1909 жыл аралығындағы Ақтөбе, Торғай, Қарқаралы уездеріндегі оқытушылық тәжірибелері негізінде оқу құралдарын жазды. Олардың ең алғашқысы «Оқу құралы. Қазақша алифба» деген атпен 1912 жылы Орынборда шықты. Бұл кітап ғалымның араб графикасына негізделген «төте жазу» деп аталған әліпбиімен жарық көрді. А.Байтұрсынұлының кітаптары арқылы қазақ тіл білімінің ғылыми және әдістемелік негізі салынды. Осы кезеңде М.Малдыбаевтың 1911 жылы Семейде «Оқулық» кітабы, 1912 жылы Қазанда Ж.Аңдамасовпен бірігіп жазған «Қазақша ең жаңа әліппе» еңбегі жарық көрді. 1912 жылы Қ.Қожықовтың «Әліппе» оқулығы, 1914 жылы К.Ғабдуллиннің «Қазақ балаларына жәрдем» атты қазақша әліппесі жарыққа шықты. Осы кітаптарда латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиін үйрету, қазақ тілінің емле, ережелерін игерту мәселелері қамтылды. Алаш оқулықтары арқылы тіл білімі салаларының ғылыми негізі қалыптасты. ## Дереккөздер
Көгалдағы хоккейден азия чемпионаты — төрт жылда бір рет ерлер ұлттық құрамалары арасындағы көгалдағы хоккейден өткізілетін халықаралық жарыс. ## Жеңімпаздары және жүлдегерлері ## Жалпы медальдар саны ## Сыртқы сілтемелер * АХФ ресми сайты
2007 жылғы парламент сайлауында сайланды. Бір ғана – «Нұр Отан» партиясы өтті. ## 25.08.2007 ж. «Нұр Отан» ХДП партиялық тізімі бойынша * Майра Арапқызы Айсина * Жақып Қажманұлы Асанов * Тұрарбек Мәжілұлы Асанов * Мұрат Абдуламитұлы Әбенов * Сейітсұлтан Сүлейменұлы Әйімбетов * Бекен Өкенұлы Әлімжанов * Ерзат Уәлиханұлы Әлзақов * Ерболат Нәдірбекұлы Әпсәлямов * Бағила Бірмағамбетқызы Баймағамбетова * Серік Нұртайұлы Баймағанбетов * Асқар Асанұлы Бейсенбаев * Асхат Сақибеденұлы Бекенов * Берік Айдарбекұлы Бекжанов * Өстемір Райымбекұлы Бектөреев * Тәңірберген Маратұлы Бердіоңғар * Керімжан Кісенбайұлы Бижанов * Қылышбай Алдабергенұлы Бисенов * Владимир Яковлевич Бобров * Камал Низамұлы Бұрханов * Светлана Федоровна Бычкова * Наталья Владимировна Геллерт * Петр Гаврилович Дмитриенко * Жақсылық Ақмырзаұлы Досқалиев * Валерий Алексеевич Доскалов * Жексенбай Қартабайұлы Дүйсебаев * Сергей Александрович Дьяченко * Ұзаққали Биалайұлы Елеубаев * Сауырбай Көлбайұлы Есжанов * Сансызбай Сейітжанұлы Есілов * Аманжол Жазин * Қабиболла Қабенұлы Жақыпов * Аманжан Макәрімұлы Жамалов * Алияр Арыстанұлы Жараспаев * Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов * Сатыбалды Тілемісұлы Ибрагимов * Ержан Бекбауұлы Исақұлов * Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева * Марал Серғазыұлы Итеғұлов * Виктор Владимирович Киянский * Дарья Владимировна Клебанова * Валерий Николаевич Котович * Тоқтарбай Қадамбайұлы Қадамбаев * Уәлихан Қалижанұлы Қалижан * Гүлжан Жанпейісқызы Қарақұсова * Сәрсенбай Нұрғалиұлы Қожахметов * Серік Керімбекұлы Қонақбаев * Болат Қайроллаұлы Қонарбай * Уәлихан Сиянбекұлы Қоңырбаев * Төлебек Қосмамбетов * Дауылбай Мейрамұлы Құсайынов * Ромин Ризаұлы Мәдинов * Үсенгелді Өміржанұлы Медеуов * Александр Александрович Милютин * Амангелді Аршабайұлы Момышев * Рахмет Желдібайұлы Мұқашев * Серікжан Шайзадаұлы Мұқашев * Аслан Есболайұлы Мусин * Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов * Шалатай Мырзахметұлы Мырзахметов * Владимир Анфианович Нехорошев * Ерлан Зайроллаұлы Нығматулин * Динар Жүсіпәліқызы Нөкетаева * Ермұханбет Омарұлы Омаров * Елубай Атағайұлы Оразалинов * Серік Жәмекұлы Оспанов * Нұрлан Әлтайұлы Өнербаев * Аманғос Титауұлы Өтегенов * Шавхат Әнесұлы Өтемісов * Мейрам Құдайбергенұлы Пішембаев * Еркін Аманоллаұлы Рамазанов * Ержан Оразұлы Рахметов * Виктор Павлович Рогалев * Нұрбах Тұрарұлы Рүстемов * Нұртай Салихұлы Сабильянов * Кенжеғали Әбенұлы Сағадиев * Айткүл Байғазықызы Самақова * Рамазан Құмарбекұлы Сәрпеков * Нұрдәулет Жұмағұлұлы Сәрсенов * Гүлнар Сүлейменқызы Сейітмағанбетова * Бауыржан Амангелдіұлы Смайылов * Алдан Зейноллаұлы Смайыл * Айгүл Сағадыбекқызы Соловьева * Жарасбай Қабдоллаұлы Сүлейменов * Тито Уақапұлы Сыздықов * Бақыт Ахметқызы Сыздықова * Ерқанат Шарапатұлы Тайжанов * Елена Ивановна Тарасенко * Серік Ғабдоллаұлы Темірболатов * Мұхтар Бәкірұлы Тінікеев * Алтай Абылайұлы Тілеубердин * Бекболат Қанайұлы Тілеухан * Сәт Бесімбайұлы Тоқпақбаев * Николай Николаевич Турецкий * Азамат Жанәбілұлы Тұрсынов * Сағынбек Тоқабайұлы Тұрсынов * Құрманғали Уәлиұлы Уәли * Светлана Ивановна Ферхо * Иван Федорович Чиркалин * Рауан Михаилұлы Шаекин * Татьяна Ивановна Яковлева ### Қазақстан халқы Ассамблеясы депутаттарын сайлаудың қорытындылары 2007 жылғы 20 тамызда Бейбітшілік және келісім сарайында (Астана) Қазақстан халқы Ассамблеясының дауыс беруі өтті. Жасырын дауыс беруге Қазақстан халқы Ассамблеясының 337 мүшесі қатысты. Кандидаттардың тізімі Ассамблея Кеңесі ұсынған 9 адамнан тұрды. Дауыс беру қорытындысы бойынша олардың барлығы Парламент Мәжілісінің депутаттары болып сайланды. Сайлау кезінде барлық кандидаттар партиясыз болатын. ## Кейінірек * Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжанов ## Сілтеме * Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің ресми ғаламтор-ресурсы
Алтай Кай — 1997 жылы Ұрмат Ынтаев негізін қалаған Ресей Федерациясы Алтай Республикасынан шыққан Алтай фольклорлық музыкалық тобы. Топ атауы «Алтай фольклоры» дегенді білдіреді. Құрылған кезде топ екі әйел және бес ер адамнан тұрды. Қазіргі мүшелер қатарына Ұрмат Ынтаев пен тағы үш адам кіреді, олардың бір-екі тұрақты емес мүшелері бар. Ұжымның музыкасында жұлдыру, комус пен топшурды қоса алғанда, бірнеше ұлттық музыкалық аспаптар бар. Олардың музыкасында көбінесе Алтайдың табиғаты мен тарихы, халқының ерлігі туралы айтылады. ## Концерттері * 2006 жылы Вашингтондағы Джон Кеннеди атындағы Орындаушылық өнер орталығы (интернет-трансляциясы). * 2006 жылы Вирджиния штатының Ричмонд қаласында 68-ші жыл сайынғы ұлттық халық фестивалі. * Чех филармониясының оркестрі, Дворжак залы (Алтай Кай, Храдистан және Чех филармониялық оркестрі) Прагада 2007 ж. * 2007 жылы Севильядағы Лопе де Вега театры (WOMEX және BBC қолдауымен өткен концерт). * 2008 жылы Лондондағы Корольдік опера театры (Би-Би-Си тікелей эфирінде Алтай Кай орындауының жазбасы). * 2008 жылы Чарлтон саябағындағы WOMAD фестивалі (BBC тікелей эфирі). ## Альбомдар * Алтай қайда - Алтай халқының музыкалық дәстүрлері (2002) * XXI Век (XXI ғасыр) (2005) * Хан Алтай (2005) * АҚШ-та жасалған (2006) * XXI ғасыр (II нұсқа)(2006) * Алтын-Тайга (Алтын Тайга) (2011) * Алтай Қабай (2014) ## Сілтемелер http://www.altaikai.ru/
* Қазыбек би ауданы — Қарағанды қаланың оңтүстік бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бірлік. * Қазыбек би ауданы — 1928-1963 және 1964-1997 жылдары болған Қарқаралы округі, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Орал қаласы * № 1 орта мектеп * № 2 Жұбан Молдағалиев ат. орта мектеп * № 3 орта мектеп * № 4 орта мектеп * № 5 орта мектеп (Строитель ы/а) * № 6 Антон Макаренко ат. орта мектеп * № 7 орта мектеп * № 8 мектеп * № 9 орта мектеп (Строитель ы/а) * № 10 Ахмет Байтұрсынов ат. орта мектеп (Зашаған кенті, Көктем ы/а) * № 12 орта мектеп (Деркөл кенті) * № 13 орта мектеп * № 14 орта мектеп (Желаево ауылы) * № 16 орта мектеп * № 17 орта мектеп * № 18 мектеп-балабақша кешені (Меловые Горки ауылы) * № 19 орта мектеп * № 20 орта мектеп (Зашаған кенті) * № 21 орта мектеп * № 22 орта мектеп * № 23 орта мектеп * № 24 орта мектеп (4 ы/а) * № 25 орта мектеп * № 26 орта мектеп * № 27 Мәншүк Мәметова ат. мектеп-лицей * № 28 мектеп-лицей (Қонаев ы/а) * № 29 негізгі мектеп (Деркөл кенті, Ынтымақ ы/а) * № 30 Хиуаз Доспанова ат. орта мектеп (Зашаған кенті) * № 31 орта мектеп (Северо-Восток 2 ы/а) * № 32 орта мектеп * № 33 орта мектеп * № 34 Асан Тайманов ат. мектеп-гимназия (Северо-Восток 2 ы/а) * № 35 мектеп-лицей * № 36 Мұстахим Ихсанов ат. орта мектеп * № 37 орта мектеп (Самал ы/а) * № 38 Әлия Молдағұлова ат. мектеп-лицей (Зашаған кенті, Арман ы/а) * № 39 орта мектеп * № 40 орта мектеп * № 41 мектеп-лицей (4 ы/а) * № 42 Ақ ниет гимназиясы (Қадыр Мырза Әлі ы/а) * № 43 орта мектеп * № 44 Дінмұхамед Қонаев ат. мектеп-гимназия (Қонаев ы/а) * № 45 орта мектеп * № 46 Б. Момышұлы атындағы орта мектеп (Жаңа орда ы/а) * № 47 Қадыр Мырза Әлі ат. орта мектеп (Зашаған кенті, Арман ы/а) * № 48 орта мектеп (Деркөл кенті, Көкжиек ы/а) * № 49 орта мектеп (Деркөл кенті, Сарыарқа ы/а) * № 50 орта мектеп (Зашаған кенті, Сарытау ы/а) * Круглоозёрный орта мектебі (Круглоозёрное кенті) * Серебряков орта мектебі (Серебряково ауылы) Мамандандырылған мектептер * Батыс Қазақстан облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған ақпараттық технологиялар мектеп-лицей-интернаты * Батыс Қазақстан облысының дарынды балаларға арналған мамандандырылған "Білім-инновация" мектеп-лицей-интернаты * Дарынды балаларға арналған С.Сейфуллин атындағы №11 облыстық мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты Арнайы мектептер * Облыстық көру қабілеті бұзылған балаларға арналған арнаулы мектеп-интернаты * Облыстық есту қабілеті бұзылған балаларға арналған арнайы мектеп-интернаты * Зерде бұзылыстары бар балаларға арналған облыстық арнайы кешен "мектеп-интернат-колледжі" ## Ақжайық ауданы * № 1 орта мектеп (Чапаев) * № 2 Мұхтар Әуезов ат. орта мектеп (Чапаев) * Абай ат. мектеп-гимназия (Чапаев) * Құрман Байсықов ат. орта мектеп (Тайпақ) * Тайпақ мектеп-гимназиясы (Тайпақ) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Тайпақ) * Алғабас орта мектебі (Алғабас) * Алмалы орта мектебі (Алмалы) * Базартөбе орта мектебі (Базартөбе) * Бударин мектеп-бөбекжай кешені (Бударино) * Бітік мектеп-бөбекжай кешені (Қабыршақты) * Ғабдолла Махамбетов ат. орта мектеп (Базаршолан) * Есенсай орта мектебі (Есенсай) * Жаңабұлақ орта мектебі (Жаңабұлақ) * Жұбан Молдағалиев ат. орта мектеп (Сайқұдық) * Қаршы орта мектебі (Ілбішін) * Махамбет Өтемісов ат. орта мектеп (Атамекен) * Мерген орта мектебі (Мерген) * Ораз Исаев ат. орта мектеп (Көнеккеткен) * Сарытоғай орта мектебі (Жанама) * Сұлтан Ошанов ат. орта мектеп (Ақсуат) * Тайпақ орта мектебі (Қарауылтөбе) * Талап мектеп-бөбекжай кешені (Жұбан Молдағалиев) * Хиуаз Доспанова ат. орта мектеп (Шабдаржап) * Жайық негізгі мектебі (Жайық) * Жаңажол негізгі мектебі (Жаңажол) * Исатай Тайманов ат. негізгі мектеп (Битілеу) * Кеңсуат негізгі мектебі (Кеңсуат) * Краснояр негізгі мектебі (Томпақ) * Михаил Абдолов ат. негізгі мектеп (Жамбыл) * Мойылды негізгі мектебі (Мойылды) * Тінәлі негізгі мектебі (Тінәлі) * Үштөбе негізгі мектебі (Үштөбе) * Ілбішін негізгі мектебі (Қабыл) * Ақбұлақ бастауыш мектебі (Ақбұлақ) * Бітік бастауыш мектебі (Бітік) * Еңбекші бастауыш мектебі (Қызылжар) * Есім бастауыш мектебі (Есім) * Қадырқұл бастауыш мектебі (Қадырқұл) * Қамыстыкөл бастауыш мектебі (Қамыстыкөл) * Самал бастауыш мектебі (Самал) * Сарман бастауыш мектебі (Сарман) * Тасоба бастауыш мектебі (Тасоба) * Тегісжол бастауыш мектебі (Тегісжол) * Тоған бастауыш мектебі (Тоған) ## Бәйтерек ауданы * Қасым Аманжолов ат. орта мектеп (Перемётное) * Перемётный орта мектебі (Перемётное) * Абай ат. мектеп-гимназия-интернат (Дарьинское) * Дариян орта мектебі (Дарьинское) * Қадыр Мырза Әлі ат. қазақ орта мектебі (Байқоныс) * Трёкин № 1 орта мектебі (Байқоныс) * Асан мектеп-балабақша кешені (Асан) * Бауыржан Момышұлы ат. орта мектеп (Щапово) * Белес мектеп-балабақша кешені (Белес) * Володар орта мектебі (Володарское) * Достық орта мектебі (Достық) * Егіндібұлақ мектеп-балабақша кешені (Егіндібұлақ) * Жамбыл орта мектебі (Жамбыл) * Зелёнов орта мектебі (Зелёное) * Камен орта мектебі (Калининское) * Көшім мектеп-балабақша кешені (Көшім) * Қасым Ахмиров ат. мектеп-балабақша кешені (Бейбітшілік) * Қасым Қайсенов ат. орта мектеп (Қайнар) * Макаров орта мектебі (Макарово) * Махамбет мектеп-бөбекжай кешені (Махамбет) * Мичурин мектеп-балабақша кешені (Мичуринское) * Новенькое орта мектебі (Новенькое) * Озёрный орта мектебі (Озёрное) * Өркен мектеп-балабақша кешені (Өркен) * Раздольный орта мектебі (Раздольное) * Рубёжин мектеп-балабақша кешені (Рубёжинское) * Сұлу көл мектеп-балабақша кешені (Сұлу көл) * Талғат Бигелдинов ат. орта мектеп (Янайкино) * Үлкен Шаған мектеп-балабақша кешені (Үлкен Шаған) * Чеботарёв мектеп-балабақша кешені (Құрманғазы) * Чувашка орта мектебі (Чувашинское) * Шоқан Уәлиханов ат. орта мектеп (Шалғай) * Ілияс Есенберлин ат. орта мектеп (Атамекен) * Январцев мектеп-балабақша кешені (Январцево) * Киров негізгі мектебі (Болашақ) * Кирсанов негізгі мектебі (Кирсаново) * Красноармейск негізгі мектебі (Красноармейское) * Подхоз негізгі мектебі (Жалын) * Чиров негізгі мектебі (Чирово) * Жайық бастауыш мектебі (Жайық) * Жаңатаң бастауыш мектебі (Жаңатаң) * Краснов бастауыш мектебі (Сырым батыр) * Қаражар бастауыш мектебі (Қаражар) * Павлов бастауыш мектебі (Павлово) * Пригород бастауыш мектебі (Садовое) * Чинарёв бастауыш мектебі (Чинарёво) ## Бөкейордасы ауданы * Мәншүк Мәметова ат. орта мектеп (Сайқын) * Мұхамед-Салық Бабажанов ат. орта мектеп (Сайқын) * Ахмедияр Құсайынов ат. мектеп-бөбекжай кешені (Мұратсай) * Бисен Жаникешев ат. орта мектеп (Бисен) * Жәңгір хан ат. орта мектеп (Хан Ордасы) * Құрманғазы Сағырбаев ат. мектеп-балабақша кешені (Саралжын) * Мадина Бегалиева ат. орта мектеп (Бөрлі) * Темір Масин ат. орта мектеп (Жиекқұм) * Шәкір Жексенбаев ат. мектеп-бөбекжай кешені (Ұялы) * Алғашық бастауыш мектебі (Сейтқали) * Жамбыл бастауыш мектебі (Жетібай) * Жәрмеңке бастауыш мектебі (Жәрмеңке) * Зүлзала Жиеналиев ат. бастауыш мектеп (Көктерек) * Кеңой бастауыш мектебі (Кеңой) * Қарасу бастауыш мектебі (Қарасу) * Тайғара бастауыш мектебі (Тайғара) * Үштерек бастауыш мектебі (Үштерек) ## Бөрлі ауданы * № 1 орта мектеп (Ақсай) * № 2 орта мектеп (Ақсай) * № 3 орта мектеп (Ақсай, 4 ы/а) * № 4 орта мектеп (Ақсай, 5 ы/а) * № 5 орта мектеп (Ақсай) * № 6 мектеп-лицей (Ақсай, 10 ы/а) * № 7 орта мектеп (Қызылтал) * № 8 орта мектеп (Аралтал) * № 1 Бөрлі орта мектебі (Бөрлі) * Бөрлі орта мектебі (Бөрлі) * Ақбұлақ мектеп-балабақша кешені (Ақбұлақ) * Ақсу мектеп-балабақша кешені (Ақсу) * Александров мектеп-балабақша кешені (Достық) * Бумакөл мектеп-балабақша кешені (Бумакөл) * Жарсуат орта мектебі (Жарсуат) * Кеңтүбек орта мектебі (Кеңтүбек) * Қанай мектеп-балабақша кешені (Қанай) * Қарағанды мектеп-балабақша кешені (Қарағанды) * Қарақұдық мектеп-балабақша кешені (Қарақұдық) * Қарасу мектеп-балабақша кешені (Жаңаталап) * Облав мектеп-балабақша кешені (Облавка) * Приурал мектеп-балабақша кешені (Приуральное) * Пугачёв мектеп-балабақша кешені (Пугачёво) * Успен мектеп-балабақша кешені (Успенка) ## Жаңақала ауданы * № 3 орта мектеп (Жаңақала) * Жаңақала мектеп-гимназиясы (Жаңақала) * Жаңақала орта мектебі (Жаңақала) * Абай ат. орта мектеп (Сарыкөл) * Айдархан орта мектебі (Жаңажол) * Әліби Жангелдин ат. орта мектеп (Мұқыр) * Дина Нұрпейісова ат. орта мектеп (Көпжасар) * Есен Орақбаев ат. орта мектеп (Қызылоба) * Карманов мектеп-балабақша кешені (Қырқопа) * Мәжит Жүнісов ат. орта мектеп (Жаңақазан) * Мұхтар Мирманов ат. орта мектеп (Бірлік) * Пятимар орта мектебі (Пятимар) * Сейітқали Меңдешев ат. орта мектеп (Мәстексай) * Хабадаш Нұрымғалиев ат. орта мектеп (Жуалыой) * Айтпай бастауыш мектебі (Айтпай) * Ақбалшық бастауыш мектебі (Ақбалшық) * Борық бастауыш мектебі (Борық) * Жангелді бастауыш мектебі (Төртқұлақ) * Кіші Айдархан бастауыш мектебі (Кіші Айдархан) * Саралжын бастауыш мектебі (Саралжын) ## Жәнібек ауданы * № 1 мектеп-лицей (Жәнібек) * Алма Оразбаева ат. негізгі мектеп (Жәнібек) * Тайыр Жароков атындағы орта мектеп (Жәнібек) * Ғұсман Абдуллин ат. орта мектеп (Тау) * Ғұмар Қараш ат. орта мектеп (Борсы) * Ғабит Сарбаев ат. мектеп-балабақша кешені (Таловка) * Ерденбек Ниетқалиев ат. орта мектеп (Қамысты) * Мұстахым Ықсанов ат. мектеп-балабақша кешені (Жақсыбай) * Өтепқали Сахипов ат. орта мектеп (Жасқайрат) * Ұзынкөл орта мектебі (Ұзынкөл) * Хаби Халиуллин ат. орта мектеп (Ақоба) * Тегісшіл негізгі мектебі (Тегісшіл) * Иманғали Жұмаев ат. бастауыш мектеп (Жұмаев) * Құрсай бастауыш мектебі (Құрсай) * Өнеге бастауыш мектебі (Өнеге) ## Казталов ауданы * Алма Оразбаева ат. орта мектеп (Казталовка) * Казталов мектеп-лицейі (Казталовка) * Ғинаят Молдашев ат. орта мектеп (Жалпақтал) * Кенжебек Мендалиев ат. орта мектеп (Жалпақтал) * Ақпәтер орта мектебі (Ақпәтер) * Ахмедияр Хұсайнов ат. орта мектеп (Жұлдыз) * Ахмет Байтұрсынұлы ат. мектеп-бөбекжай кешені (Болашақ) * Бостандық орта мектебі (Бостандық) * Бірік орта мектебі (Әжібай) * Ғали Бегалиев ат. орта мектеп (Қошанкөл) * Ғұмар Қараш ат. мектеп-гимназия (Қараоба) * Жаңажол орта мектебі (Жаңажол) * Көктерек орта мектебі (Көктерек) * Қайыңды орта мектебі (Қайыңды) * Қараөзен мектеп-лицейі (Қараөзен) * Қарасу орта мектебі (Қарасу) * Қоныс орта мектебі (Қоныс) * Сүлеймен Есетов ат. мектеп-бөбекжай кешені (Талдықұдық) * Талдыапан орта мектебі (Талдыапан) * Тереңкөл мектеп-бөбекжай кешені (Нұрсай) * Әбіш негізгі мектебі (Әбіш) * Жаңатаң негізгі мектебі (Жаңатаң) * Жас негізгі мектебі (Жас) * Көпкүтір негізгі мектебі (Көпкүтір) * Мәжит Жүнісов ат. негізгі мектеп (Саралжын) * Нүпи Дүйсенғалиев ат. негізгі мектеп (Көмекші) * Сарықұдық негізгі мектебі (Сарықұдық) * Сатыбалды негізгі мектебі (Сатыбалды) * Беспішен бастауыш мектебі (Беспішен) * Еңбек бастауыш мектебі (Еңбек) * Қайшақұдық бастауыш мектебі (Қайшақұдық) * Қаракөл бастауыш мектебі (Қаракөл) * Қособа бастауыш мектебі (Қособа) * Оразғали бастауыш мектебі (Оразғали) * Ордабай бастауыш мектебі (Ордабай) ## Қаратөбе ауданы * Қажым Жұмалиев атындағы Қаратөбе мектеп-гимназиясы (Қаратөбе) * Мұхит ат. орта мектеп (Қаратөбе) * Аққозы мектеп-балабақша кешені (Қоржын) * Берқайыр Аманшин ат. орта мектеп (Үшана) * Бақытжан Қаратаев ат. орта мектеп (Қарақамыс) * Егіндікөл орта мектебі (Егіндікөл) * Жамбыл мектеп-балабақша кешені (Жусандой) * Қалдығайты орта мектебі (Сулыкөл) * Қаракөл мектеп-балабақша кешені (Ақтай) * Қоскөл орта мектебі (Қоскөл) * Соналы орта мектебі (Соналы) * Ханкөл орта мектебі (Ханкөл) * Шөптікөл мектеп-балабақша кешені (Шөптікөл) * Алакөл негізгі мектебі (Алакөл) * Жақсыбай негізгі мектебі (Сәуле) * Төлен негізгі мектебі (Төлен) * Үшағаш негізгі мектебі (Үшағаш) * Шалғын негізгі мектебі (Шалғын) * Амангелді Әділов ат. бастауыш мектеп (Бесоба) ## Сырым ауданы * Қадыр Мырзалиев ат. орта мектеп (Жымпиты) * Жанша Досмұхамедов ат. мектеп-балабақша кешені (Жымпиты) * Мектеп-лицей (Жымпиты) * Абай мектеп-балабақша кешені (Шағырлой) * Абдолла Жұмағалиев ат. мектеп-балабақша кешені (Қоңыр) * Аралтөбе орта мектебі (Аралтөбе) * Бұлан мектеп-балабақша кешені (Бұлан) * Бұлдырты орта мектебі (Бұлдырты) * Виктор Шубин ат. орта мектеп (Тоғанас) * Жырақұдық орта мектебі (Жырақұдық) * Қособа мектеп-балабақша кешені (Қособа) * Молдаш Қаналиев ат. мектеп-балабақша кешені (Алғабас) * Сырым мектеп-балабақша кешені (Қосарал) * Талдыбұлақ мектеп-балабақша кешені (Талдыбұлақ) * Тасқұдық мектеп-балабақша кешені (Тасқұдық) * Жамбыл негізгі мектебі (Жамбыл) * Көгеріс негізгі мектебі (Көкөріс) * Көздіғара негізгі мектебі (Көздіқара) * Қызылағаш негізгі мектебі (Қызылағаш) * Жетікөл бастауыш мектебі (Жетікөл) * Қазақстан бастауыш мектебі (Қазақстан) * Құспанкөл бастауыш мектебі (Құспанкөл) ## Тасқала ауданы * Қаныш Сәтбаев ат. орта мектеп (Тасқала) * Садық Жақсығұлов ат. орта мектеп (Тасқала) * "Сәулет" мектеп-лицейі (Тасқала) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Тасқала) * Ақтау мектеп-балабақша кешені (Ақтау) * Амангелді мектеп-балабақша кешені (Амангелді) * Атамекен мектеп-балабақша кешені (Атамекен) * Достық мектеп-балабақша кешені (Достық) * Мерей орта мектебі (Мерей) * Мереке мектеп-балабақша кешені (Мереке) * Оян мектеп-балабақша кешені (Оян) * Шежін мектеп-балабақша кешені (Шежін-2) * Айнабұлақ негізгі мектебі (Айнабұлақ) * Бірлік негізгі мектебі (Бірлік) * Бастау бастауыш мектебі (Бастау) * Бірінші Шежін бастауыш мектебі (Шежін-1) * Тоғайлы бастауыш мектебі (Тоғайлы) * Ынтымақ бастауыш мектебі (Ынтымақ) ## Теректі ауданы * Фёдоровка орта мектебі (Теректі) * Фёдоровка № 1 орта мектебі (Теректі) * Подстёпный орта мектебі (Подстёпное) * Подстёпный № 1 орта мектебі (Подстёпное) * Облыстық дарынды балаларға арналған Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты (Подстёпное) * Абай ат. орта мектеп (Абай) * Ақжайық орта мектебі (Ақжайық) * Ақсуат мектеп-балабақша кешені (Ақсуат) * Аңқаты орта мектебі (Аңқаты) * Госплемстанция орта мектебі (Юбилейное) * Магистрал орта мектебі (Магистральное) * Новопавловка орта мектебі (Құмақсай) * Пойма орта мектебі (Пойма) * Покатиловка орта мектебі (Покатиловка) * Приречный орта мектебі (Приречное) * Ұзынкөл орта мектебі (Ұзынкөл) * Хамза Есенжанов ат. орта мектеп (Сарыөмір) * Чапаев орта мектебі (Долинное) * Шаған орта мектебі (Жаңаөмір) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Шағатай) * Богдановка негізгі мектебі (Богдановка) * Восход негізгі мектебі (Ақсоғым) * Долинск негізгі мектебі (Төңкеріс) * Еңбек негізгі мектебі (Үлкен Еңбек) * Жайық негізгі мектебі (Жайық) * Қоғалытүбек негізгі мектебі (Қоғалытүбек) * Социализм негізгі мектебі (Кемер) * Талпын негізгі мектебі (Талпын) * Шөптікөл негізгі мектебі (Шөптікөл) * Айтиев бастауыш мектебі (Әйтиев) * Алғабас бастауыш мектебі (Алғабас) * Донецк бастауыш мектебі (Тақсай) * Қызылжар бастауыш мектебі (Қызылжар) * Санаторий Ақжайық бастауыш мектебі (Ақжайық шипажайы) * Таран бастауыш мектебі (Бозай) * Шайхы Онашев ат. бастауыш мектеп (Дуана) * Шалқар бастауыш мектебі (Шалқар) ## Шыңғырлау ауданы * Лұқпан Қылышев ат. орта мектеп (Шыңғырлау) * Шыңғырлау орта мектебі (Шыңғырлау) * Алмаз мектеп-балабақша кешені (Алмаз) * Андрей Тихоненко ат. орта мектеп (Ақшат) * Ащысай мектеп-балабақша кешені (Ащысай) * Тасмола орта мектебі (Ақбұлақ) * Ақсуат негізгі мектебі (Ақсуат) * Ақтау негізгі мектебі (Ақтау) * Амангелді негізгі мектебі (Амангелді) * Ардақ негізгі мектеп-балабақшасы (Ардақ) * Жаңатұрмыс негізгі мектебі (Шоқтыбай) * Қуағаш негізгі мектебі (Қарағаш) * Сегізсай негізгі мектебі (Сегізсай) * Жаңакүш бастауыш мектебі (Жаңакүш) * Қайыңды бастауыш мектебі (Қайыңды) ## Қосымша білім беру ұйымдары Өнер (саз) мектептері * №1 балалар өнер мектебі (Зачаганск к.) * Д.Нұрпейісова атындағы балалар музыка мектебі (Орал қ.) * С.Ғұмаров атындағы балалар көркем сурет мектебі (Орал қ.) * Балалар өнер мектебі (Ақсай қ.) * Балалар музыка мектебі (Ақсай қ.) * Қали Жантілеуов атындағы балалар музыка мектебі (Жаңақала а.) * Балалар саз мектебі (Жәнібек а.) * А.Ғұбайдуллин атындағы балалар музыка мектебі (Жымпиты а.) * Казталов балалар музыка мектебі (Казталовка а.) * Балалар шығармашылығы және жаңа технологиялар орталығы (Казталовка а.) * Жалпақтал балалар өнер мектебі (Жалпақтал а.) * Балалар музыка мектебі (Қаратөбе а.) * Балалар музыка мектебі (Переметное а.) * Дариян балалар музыка мектебі (Дарьинское а.) * Балалар музыка мектебі (Сайқын а.) * Балалар техникалық шығармашылығы орталығы (Сайқын а.) * Балалар музыка мектебі (Тасқала а.) * Теректі балалар музыка мектебі (Теректі а.) * Ақжайық саз мектебі (Ақжайық а.) * №3 балалар саз мектебі (Подстёпное а.) * Балалар музыка мектебі (Чапаев а.) * Балалар шығармашылық орталығы (Чапаев а.) * Тайпақ балалар саз мектебі (Тайпақ а.) * Балалар музыка мектебі (Шыңғырлау а.) Жас туристер станциялары * Жас туристер станциясы (Бумакөл а.) * Жас туристер станциясы (Жаңақала а.) * Жас туристер станциясы (Жымпиты а.) * Балалар-жасөспірімдер туризмі және экология орталығы (Казталовка а.) * Жас туристер станциясы (Переметное а.) * Жас туристер станциясы (Тасқала а.) * Балалар-жасөспірімдер туризм орталығы (Чапаев а.) Кешкі мектеп * Кешкі мектеп (Ақсай қ.) Спорт мектептері * Жауынгерлік өнер қауымдастығының облыстық жоғары спорт шеберлігі мектебі (Орал қ.) * Жекпе-жек спорты түрлерінен олимпиада резервінің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Қысқы спорт түрлері бойынша облыстық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Орал қ.) * Облыстық мамандандырылған олимпиада резервінің балалар-жасөспірімдер мектебі (Зачаганск к.) * Облыстық су спорты түрлері бойынша балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Орал қ.) * Теннистен облыстық мамандандырылған олимпиада резервінің балалар-жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Ұлттық спорт түрлері бойынша облыстық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Асан а.) * №1 олимпиадалық резервтің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Ақжайық ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Чапаев а.) * Асқар Шайхиев атындағы Сырым ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жымпиты а.) * Бөрлі ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Ақсай қ.) * Бәйтерек ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Калининское а.) * Бөкей ордасы ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Сайқын а.) * Жаңақала ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жаңақала а.) * Жәнібек ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жәнібек а.) * Казталов аудандық орталық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Казталовка а.) * Казталов ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жалпақтал а.) * Қаратөбе ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Қаратөбе а.) * Тасқала ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Тасқала а.) * Теректі ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Теректі а.) * Шыңғырлау ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Шыңғырлау а.) ## Дереккөздер ## Орал қаласы * № 1 орта мектеп * № 2 Жұбан Молдағалиев ат. орта мектеп * № 3 орта мектеп * № 4 орта мектеп * № 5 орта мектеп (Строитель ы/а) * № 6 Антон Макаренко ат. орта мектеп * № 7 орта мектеп * № 8 мектеп * № 9 орта мектеп (Строитель ы/а) * № 10 Ахмет Байтұрсынов ат. орта мектеп (Зашаған кенті, Көктем ы/а) * № 12 орта мектеп (Деркөл кенті) * № 13 орта мектеп * № 14 орта мектеп (Желаево ауылы) * № 16 орта мектеп * № 17 орта мектеп * № 18 мектеп-балабақша кешені (Меловые Горки ауылы) * № 19 орта мектеп * № 20 орта мектеп (Зашаған кенті) * № 21 орта мектеп * № 22 орта мектеп * № 23 орта мектеп * № 24 орта мектеп (4 ы/а) * № 25 орта мектеп * № 26 орта мектеп * № 27 Мәншүк Мәметова ат. мектеп-лицей * № 28 мектеп-лицей (Қонаев ы/а) * № 29 негізгі мектеп (Деркөл кенті, Ынтымақ ы/а) * № 30 Хиуаз Доспанова ат. орта мектеп (Зашаған кенті) * № 31 орта мектеп (Северо-Восток 2 ы/а) * № 32 орта мектеп * № 33 орта мектеп * № 34 Асан Тайманов ат. мектеп-гимназия (Северо-Восток 2 ы/а) * № 35 мектеп-лицей * № 36 Мұстахим Ихсанов ат. орта мектеп * № 37 орта мектеп (Самал ы/а) * № 38 Әлия Молдағұлова ат. мектеп-лицей (Зашаған кенті, Арман ы/а) * № 39 орта мектеп * № 40 орта мектеп * № 41 мектеп-лицей (4 ы/а) * № 42 Ақ ниет гимназиясы (Қадыр Мырза Әлі ы/а) * № 43 орта мектеп * № 44 Дінмұхамед Қонаев ат. мектеп-гимназия (Қонаев ы/а) * № 45 орта мектеп * № 46 Б. Момышұлы атындағы орта мектеп (Жаңа орда ы/а) * № 47 Қадыр Мырза Әлі ат. орта мектеп (Зашаған кенті, Арман ы/а) * № 48 орта мектеп (Деркөл кенті, Көкжиек ы/а) * № 49 орта мектеп (Деркөл кенті, Сарыарқа ы/а) * № 50 орта мектеп (Зашаған кенті, Сарытау ы/а) * Круглоозёрный орта мектебі (Круглоозёрное кенті) * Серебряков орта мектебі (Серебряково ауылы) Мамандандырылған мектептер * Батыс Қазақстан облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған ақпараттық технологиялар мектеп-лицей-интернаты * Батыс Қазақстан облысының дарынды балаларға арналған мамандандырылған "Білім-инновация" мектеп-лицей-интернаты * Дарынды балаларға арналған С.Сейфуллин атындағы №11 облыстық мамандандырылған мектеп-лицей-интернаты Арнайы мектептер * Облыстық көру қабілеті бұзылған балаларға арналған арнаулы мектеп-интернаты * Облыстық есту қабілеті бұзылған балаларға арналған арнайы мектеп-интернаты * Зерде бұзылыстары бар балаларға арналған облыстық арнайы кешен "мектеп-интернат-колледжі" ## Ақжайық ауданы * № 1 орта мектеп (Чапаев) * № 2 Мұхтар Әуезов ат. орта мектеп (Чапаев) * Абай ат. мектеп-гимназия (Чапаев) * Құрман Байсықов ат. орта мектеп (Тайпақ) * Тайпақ мектеп-гимназиясы (Тайпақ) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Тайпақ) * Алғабас орта мектебі (Алғабас) * Алмалы орта мектебі (Алмалы) * Базартөбе орта мектебі (Базартөбе) * Бударин мектеп-бөбекжай кешені (Бударино) * Бітік мектеп-бөбекжай кешені (Қабыршақты) * Ғабдолла Махамбетов ат. орта мектеп (Базаршолан) * Есенсай орта мектебі (Есенсай) * Жаңабұлақ орта мектебі (Жаңабұлақ) * Жұбан Молдағалиев ат. орта мектеп (Сайқұдық) * Қаршы орта мектебі (Ілбішін) * Махамбет Өтемісов ат. орта мектеп (Атамекен) * Мерген орта мектебі (Мерген) * Ораз Исаев ат. орта мектеп (Көнеккеткен) * Сарытоғай орта мектебі (Жанама) * Сұлтан Ошанов ат. орта мектеп (Ақсуат) * Тайпақ орта мектебі (Қарауылтөбе) * Талап мектеп-бөбекжай кешені (Жұбан Молдағалиев) * Хиуаз Доспанова ат. орта мектеп (Шабдаржап) * Жайық негізгі мектебі (Жайық) * Жаңажол негізгі мектебі (Жаңажол) * Исатай Тайманов ат. негізгі мектеп (Битілеу) * Кеңсуат негізгі мектебі (Кеңсуат) * Краснояр негізгі мектебі (Томпақ) * Михаил Абдолов ат. негізгі мектеп (Жамбыл) * Мойылды негізгі мектебі (Мойылды) * Тінәлі негізгі мектебі (Тінәлі) * Үштөбе негізгі мектебі (Үштөбе) * Ілбішін негізгі мектебі (Қабыл) * Ақбұлақ бастауыш мектебі (Ақбұлақ) * Бітік бастауыш мектебі (Бітік) * Еңбекші бастауыш мектебі (Қызылжар) * Есім бастауыш мектебі (Есім) * Қадырқұл бастауыш мектебі (Қадырқұл) * Қамыстыкөл бастауыш мектебі (Қамыстыкөл) * Самал бастауыш мектебі (Самал) * Сарман бастауыш мектебі (Сарман) * Тасоба бастауыш мектебі (Тасоба) * Тегісжол бастауыш мектебі (Тегісжол) * Тоған бастауыш мектебі (Тоған) ## Бәйтерек ауданы * Қасым Аманжолов ат. орта мектеп (Перемётное) * Перемётный орта мектебі (Перемётное) * Абай ат. мектеп-гимназия-интернат (Дарьинское) * Дариян орта мектебі (Дарьинское) * Қадыр Мырза Әлі ат. қазақ орта мектебі (Байқоныс) * Трёкин № 1 орта мектебі (Байқоныс) * Асан мектеп-балабақша кешені (Асан) * Бауыржан Момышұлы ат. орта мектеп (Щапово) * Белес мектеп-балабақша кешені (Белес) * Володар орта мектебі (Володарское) * Достық орта мектебі (Достық) * Егіндібұлақ мектеп-балабақша кешені (Егіндібұлақ) * Жамбыл орта мектебі (Жамбыл) * Зелёнов орта мектебі (Зелёное) * Камен орта мектебі (Калининское) * Көшім мектеп-балабақша кешені (Көшім) * Қасым Ахмиров ат. мектеп-балабақша кешені (Бейбітшілік) * Қасым Қайсенов ат. орта мектеп (Қайнар) * Макаров орта мектебі (Макарово) * Махамбет мектеп-бөбекжай кешені (Махамбет) * Мичурин мектеп-балабақша кешені (Мичуринское) * Новенькое орта мектебі (Новенькое) * Озёрный орта мектебі (Озёрное) * Өркен мектеп-балабақша кешені (Өркен) * Раздольный орта мектебі (Раздольное) * Рубёжин мектеп-балабақша кешені (Рубёжинское) * Сұлу көл мектеп-балабақша кешені (Сұлу көл) * Талғат Бигелдинов ат. орта мектеп (Янайкино) * Үлкен Шаған мектеп-балабақша кешені (Үлкен Шаған) * Чеботарёв мектеп-балабақша кешені (Құрманғазы) * Чувашка орта мектебі (Чувашинское) * Шоқан Уәлиханов ат. орта мектеп (Шалғай) * Ілияс Есенберлин ат. орта мектеп (Атамекен) * Январцев мектеп-балабақша кешені (Январцево) * Киров негізгі мектебі (Болашақ) * Кирсанов негізгі мектебі (Кирсаново) * Красноармейск негізгі мектебі (Красноармейское) * Подхоз негізгі мектебі (Жалын) * Чиров негізгі мектебі (Чирово) * Жайық бастауыш мектебі (Жайық) * Жаңатаң бастауыш мектебі (Жаңатаң) * Краснов бастауыш мектебі (Сырым батыр) * Қаражар бастауыш мектебі (Қаражар) * Павлов бастауыш мектебі (Павлово) * Пригород бастауыш мектебі (Садовое) * Чинарёв бастауыш мектебі (Чинарёво) ## Бөкейордасы ауданы * Мәншүк Мәметова ат. орта мектеп (Сайқын) * Мұхамед-Салық Бабажанов ат. орта мектеп (Сайқын) * Ахмедияр Құсайынов ат. мектеп-бөбекжай кешені (Мұратсай) * Бисен Жаникешев ат. орта мектеп (Бисен) * Жәңгір хан ат. орта мектеп (Хан Ордасы) * Құрманғазы Сағырбаев ат. мектеп-балабақша кешені (Саралжын) * Мадина Бегалиева ат. орта мектеп (Бөрлі) * Темір Масин ат. орта мектеп (Жиекқұм) * Шәкір Жексенбаев ат. мектеп-бөбекжай кешені (Ұялы) * Алғашық бастауыш мектебі (Сейтқали) * Жамбыл бастауыш мектебі (Жетібай) * Жәрмеңке бастауыш мектебі (Жәрмеңке) * Зүлзала Жиеналиев ат. бастауыш мектеп (Көктерек) * Кеңой бастауыш мектебі (Кеңой) * Қарасу бастауыш мектебі (Қарасу) * Тайғара бастауыш мектебі (Тайғара) * Үштерек бастауыш мектебі (Үштерек) ## Бөрлі ауданы * № 1 орта мектеп (Ақсай) * № 2 орта мектеп (Ақсай) * № 3 орта мектеп (Ақсай, 4 ы/а) * № 4 орта мектеп (Ақсай, 5 ы/а) * № 5 орта мектеп (Ақсай) * № 6 мектеп-лицей (Ақсай, 10 ы/а) * № 7 орта мектеп (Қызылтал) * № 8 орта мектеп (Аралтал) * № 1 Бөрлі орта мектебі (Бөрлі) * Бөрлі орта мектебі (Бөрлі) * Ақбұлақ мектеп-балабақша кешені (Ақбұлақ) * Ақсу мектеп-балабақша кешені (Ақсу) * Александров мектеп-балабақша кешені (Достық) * Бумакөл мектеп-балабақша кешені (Бумакөл) * Жарсуат орта мектебі (Жарсуат) * Кеңтүбек орта мектебі (Кеңтүбек) * Қанай мектеп-балабақша кешені (Қанай) * Қарағанды мектеп-балабақша кешені (Қарағанды) * Қарақұдық мектеп-балабақша кешені (Қарақұдық) * Қарасу мектеп-балабақша кешені (Жаңаталап) * Облав мектеп-балабақша кешені (Облавка) * Приурал мектеп-балабақша кешені (Приуральное) * Пугачёв мектеп-балабақша кешені (Пугачёво) * Успен мектеп-балабақша кешені (Успенка) ## Жаңақала ауданы * № 3 орта мектеп (Жаңақала) * Жаңақала мектеп-гимназиясы (Жаңақала) * Жаңақала орта мектебі (Жаңақала) * Абай ат. орта мектеп (Сарыкөл) * Айдархан орта мектебі (Жаңажол) * Әліби Жангелдин ат. орта мектеп (Мұқыр) * Дина Нұрпейісова ат. орта мектеп (Көпжасар) * Есен Орақбаев ат. орта мектеп (Қызылоба) * Карманов мектеп-балабақша кешені (Қырқопа) * Мәжит Жүнісов ат. орта мектеп (Жаңақазан) * Мұхтар Мирманов ат. орта мектеп (Бірлік) * Пятимар орта мектебі (Пятимар) * Сейітқали Меңдешев ат. орта мектеп (Мәстексай) * Хабадаш Нұрымғалиев ат. орта мектеп (Жуалыой) * Айтпай бастауыш мектебі (Айтпай) * Ақбалшық бастауыш мектебі (Ақбалшық) * Борық бастауыш мектебі (Борық) * Жангелді бастауыш мектебі (Төртқұлақ) * Кіші Айдархан бастауыш мектебі (Кіші Айдархан) * Саралжын бастауыш мектебі (Саралжын) ## Жәнібек ауданы * № 1 мектеп-лицей (Жәнібек) * Алма Оразбаева ат. негізгі мектеп (Жәнібек) * Тайыр Жароков атындағы орта мектеп (Жәнібек) * Ғұсман Абдуллин ат. орта мектеп (Тау) * Ғұмар Қараш ат. орта мектеп (Борсы) * Ғабит Сарбаев ат. мектеп-балабақша кешені (Таловка) * Ерденбек Ниетқалиев ат. орта мектеп (Қамысты) * Мұстахым Ықсанов ат. мектеп-балабақша кешені (Жақсыбай) * Өтепқали Сахипов ат. орта мектеп (Жасқайрат) * Ұзынкөл орта мектебі (Ұзынкөл) * Хаби Халиуллин ат. орта мектеп (Ақоба) * Тегісшіл негізгі мектебі (Тегісшіл) * Иманғали Жұмаев ат. бастауыш мектеп (Жұмаев) * Құрсай бастауыш мектебі (Құрсай) * Өнеге бастауыш мектебі (Өнеге) ## Казталов ауданы * Алма Оразбаева ат. орта мектеп (Казталовка) * Казталов мектеп-лицейі (Казталовка) * Ғинаят Молдашев ат. орта мектеп (Жалпақтал) * Кенжебек Мендалиев ат. орта мектеп (Жалпақтал) * Ақпәтер орта мектебі (Ақпәтер) * Ахмедияр Хұсайнов ат. орта мектеп (Жұлдыз) * Ахмет Байтұрсынұлы ат. мектеп-бөбекжай кешені (Болашақ) * Бостандық орта мектебі (Бостандық) * Бірік орта мектебі (Әжібай) * Ғали Бегалиев ат. орта мектеп (Қошанкөл) * Ғұмар Қараш ат. мектеп-гимназия (Қараоба) * Жаңажол орта мектебі (Жаңажол) * Көктерек орта мектебі (Көктерек) * Қайыңды орта мектебі (Қайыңды) * Қараөзен мектеп-лицейі (Қараөзен) * Қарасу орта мектебі (Қарасу) * Қоныс орта мектебі (Қоныс) * Сүлеймен Есетов ат. мектеп-бөбекжай кешені (Талдықұдық) * Талдыапан орта мектебі (Талдыапан) * Тереңкөл мектеп-бөбекжай кешені (Нұрсай) * Әбіш негізгі мектебі (Әбіш) * Жаңатаң негізгі мектебі (Жаңатаң) * Жас негізгі мектебі (Жас) * Көпкүтір негізгі мектебі (Көпкүтір) * Мәжит Жүнісов ат. негізгі мектеп (Саралжын) * Нүпи Дүйсенғалиев ат. негізгі мектеп (Көмекші) * Сарықұдық негізгі мектебі (Сарықұдық) * Сатыбалды негізгі мектебі (Сатыбалды) * Беспішен бастауыш мектебі (Беспішен) * Еңбек бастауыш мектебі (Еңбек) * Қайшақұдық бастауыш мектебі (Қайшақұдық) * Қаракөл бастауыш мектебі (Қаракөл) * Қособа бастауыш мектебі (Қособа) * Оразғали бастауыш мектебі (Оразғали) * Ордабай бастауыш мектебі (Ордабай) ## Қаратөбе ауданы * Қажым Жұмалиев атындағы Қаратөбе мектеп-гимназиясы (Қаратөбе) * Мұхит ат. орта мектеп (Қаратөбе) * Аққозы мектеп-балабақша кешені (Қоржын) * Берқайыр Аманшин ат. орта мектеп (Үшана) * Бақытжан Қаратаев ат. орта мектеп (Қарақамыс) * Егіндікөл орта мектебі (Егіндікөл) * Жамбыл мектеп-балабақша кешені (Жусандой) * Қалдығайты орта мектебі (Сулыкөл) * Қаракөл мектеп-балабақша кешені (Ақтай) * Қоскөл орта мектебі (Қоскөл) * Соналы орта мектебі (Соналы) * Ханкөл орта мектебі (Ханкөл) * Шөптікөл мектеп-балабақша кешені (Шөптікөл) * Алакөл негізгі мектебі (Алакөл) * Жақсыбай негізгі мектебі (Сәуле) * Төлен негізгі мектебі (Төлен) * Үшағаш негізгі мектебі (Үшағаш) * Шалғын негізгі мектебі (Шалғын) * Амангелді Әділов ат. бастауыш мектеп (Бесоба) ## Сырым ауданы * Қадыр Мырзалиев ат. орта мектеп (Жымпиты) * Жанша Досмұхамедов ат. мектеп-балабақша кешені (Жымпиты) * Мектеп-лицей (Жымпиты) * Абай мектеп-балабақша кешені (Шағырлой) * Абдолла Жұмағалиев ат. мектеп-балабақша кешені (Қоңыр) * Аралтөбе орта мектебі (Аралтөбе) * Бұлан мектеп-балабақша кешені (Бұлан) * Бұлдырты орта мектебі (Бұлдырты) * Виктор Шубин ат. орта мектеп (Тоғанас) * Жырақұдық орта мектебі (Жырақұдық) * Қособа мектеп-балабақша кешені (Қособа) * Молдаш Қаналиев ат. мектеп-балабақша кешені (Алғабас) * Сырым мектеп-балабақша кешені (Қосарал) * Талдыбұлақ мектеп-балабақша кешені (Талдыбұлақ) * Тасқұдық мектеп-балабақша кешені (Тасқұдық) * Жамбыл негізгі мектебі (Жамбыл) * Көгеріс негізгі мектебі (Көкөріс) * Көздіғара негізгі мектебі (Көздіқара) * Қызылағаш негізгі мектебі (Қызылағаш) * Жетікөл бастауыш мектебі (Жетікөл) * Қазақстан бастауыш мектебі (Қазақстан) * Құспанкөл бастауыш мектебі (Құспанкөл) ## Тасқала ауданы * Қаныш Сәтбаев ат. орта мектеп (Тасқала) * Садық Жақсығұлов ат. орта мектеп (Тасқала) * "Сәулет" мектеп-лицейі (Тасқала) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Тасқала) * Ақтау мектеп-балабақша кешені (Ақтау) * Амангелді мектеп-балабақша кешені (Амангелді) * Атамекен мектеп-балабақша кешені (Атамекен) * Достық мектеп-балабақша кешені (Достық) * Мерей орта мектебі (Мерей) * Мереке мектеп-балабақша кешені (Мереке) * Оян мектеп-балабақша кешені (Оян) * Шежін мектеп-балабақша кешені (Шежін-2) * Айнабұлақ негізгі мектебі (Айнабұлақ) * Бірлік негізгі мектебі (Бірлік) * Бастау бастауыш мектебі (Бастау) * Бірінші Шежін бастауыш мектебі (Шежін-1) * Тоғайлы бастауыш мектебі (Тоғайлы) * Ынтымақ бастауыш мектебі (Ынтымақ) ## Теректі ауданы * Фёдоровка орта мектебі (Теректі) * Фёдоровка № 1 орта мектебі (Теректі) * Подстёпный орта мектебі (Подстёпное) * Подстёпный № 1 орта мектебі (Подстёпное) * Облыстық дарынды балаларға арналған Абай атындағы мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты (Подстёпное) * Абай ат. орта мектеп (Абай) * Ақжайық орта мектебі (Ақжайық) * Ақсуат мектеп-балабақша кешені (Ақсуат) * Аңқаты орта мектебі (Аңқаты) * Госплемстанция орта мектебі (Юбилейное) * Магистрал орта мектебі (Магистральное) * Новопавловка орта мектебі (Құмақсай) * Пойма орта мектебі (Пойма) * Покатиловка орта мектебі (Покатиловка) * Приречный орта мектебі (Приречное) * Ұзынкөл орта мектебі (Ұзынкөл) * Хамза Есенжанов ат. орта мектеп (Сарыөмір) * Чапаев орта мектебі (Долинное) * Шаған орта мектебі (Жаңаөмір) * Ыбырай Алтынсарин ат. орта мектеп (Шағатай) * Богдановка негізгі мектебі (Богдановка) * Восход негізгі мектебі (Ақсоғым) * Долинск негізгі мектебі (Төңкеріс) * Еңбек негізгі мектебі (Үлкен Еңбек) * Жайық негізгі мектебі (Жайық) * Қоғалытүбек негізгі мектебі (Қоғалытүбек) * Социализм негізгі мектебі (Кемер) * Талпын негізгі мектебі (Талпын) * Шөптікөл негізгі мектебі (Шөптікөл) * Айтиев бастауыш мектебі (Әйтиев) * Алғабас бастауыш мектебі (Алғабас) * Донецк бастауыш мектебі (Тақсай) * Қызылжар бастауыш мектебі (Қызылжар) * Санаторий Ақжайық бастауыш мектебі (Ақжайық шипажайы) * Таран бастауыш мектебі (Бозай) * Шайхы Онашев ат. бастауыш мектеп (Дуана) * Шалқар бастауыш мектебі (Шалқар) ## Шыңғырлау ауданы * Лұқпан Қылышев ат. орта мектеп (Шыңғырлау) * Шыңғырлау орта мектебі (Шыңғырлау) * Алмаз мектеп-балабақша кешені (Алмаз) * Андрей Тихоненко ат. орта мектеп (Ақшат) * Ащысай мектеп-балабақша кешені (Ащысай) * Тасмола орта мектебі (Ақбұлақ) * Ақсуат негізгі мектебі (Ақсуат) * Ақтау негізгі мектебі (Ақтау) * Амангелді негізгі мектебі (Амангелді) * Ардақ негізгі мектеп-балабақшасы (Ардақ) * Жаңатұрмыс негізгі мектебі (Шоқтыбай) * Қуағаш негізгі мектебі (Қарағаш) * Сегізсай негізгі мектебі (Сегізсай) * Жаңакүш бастауыш мектебі (Жаңакүш) * Қайыңды бастауыш мектебі (Қайыңды) ## Қосымша білім беру ұйымдары Өнер (саз) мектептері * №1 балалар өнер мектебі (Зачаганск к.) * Д.Нұрпейісова атындағы балалар музыка мектебі (Орал қ.) * С.Ғұмаров атындағы балалар көркем сурет мектебі (Орал қ.) * Балалар өнер мектебі (Ақсай қ.) * Балалар музыка мектебі (Ақсай қ.) * Қали Жантілеуов атындағы балалар музыка мектебі (Жаңақала а.) * Балалар саз мектебі (Жәнібек а.) * А.Ғұбайдуллин атындағы балалар музыка мектебі (Жымпиты а.) * Казталов балалар музыка мектебі (Казталовка а.) * Балалар шығармашылығы және жаңа технологиялар орталығы (Казталовка а.) * Жалпақтал балалар өнер мектебі (Жалпақтал а.) * Балалар музыка мектебі (Қаратөбе а.) * Балалар музыка мектебі (Переметное а.) * Дариян балалар музыка мектебі (Дарьинское а.) * Балалар музыка мектебі (Сайқын а.) * Балалар техникалық шығармашылығы орталығы (Сайқын а.) * Балалар музыка мектебі (Тасқала а.) * Теректі балалар музыка мектебі (Теректі а.) * Ақжайық саз мектебі (Ақжайық а.) * №3 балалар саз мектебі (Подстёпное а.) * Балалар музыка мектебі (Чапаев а.) * Балалар шығармашылық орталығы (Чапаев а.) * Тайпақ балалар саз мектебі (Тайпақ а.) * Балалар музыка мектебі (Шыңғырлау а.) Жас туристер станциялары * Жас туристер станциясы (Бумакөл а.) * Жас туристер станциясы (Жаңақала а.) * Жас туристер станциясы (Жымпиты а.) * Балалар-жасөспірімдер туризмі және экология орталығы (Казталовка а.) * Жас туристер станциясы (Переметное а.) * Жас туристер станциясы (Тасқала а.) * Балалар-жасөспірімдер туризм орталығы (Чапаев а.) Кешкі мектеп * Кешкі мектеп (Ақсай қ.) Спорт мектептері * Жауынгерлік өнер қауымдастығының облыстық жоғары спорт шеберлігі мектебі (Орал қ.) * Жекпе-жек спорты түрлерінен олимпиада резервінің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Қысқы спорт түрлері бойынша облыстық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Орал қ.) * Облыстық мамандандырылған олимпиада резервінің балалар-жасөспірімдер мектебі (Зачаганск к.) * Облыстық су спорты түрлері бойынша балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Орал қ.) * Теннистен облыстық мамандандырылған олимпиада резервінің балалар-жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Ұлттық спорт түрлері бойынша облыстық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Асан а.) * №1 олимпиадалық резервтің мамандандырылған балалар мен жасөспірімдер мектебі (Орал қ.) * Ақжайық ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Чапаев а.) * Асқар Шайхиев атындағы Сырым ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жымпиты а.) * Бөрлі ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Ақсай қ.) * Бәйтерек ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Калининское а.) * Бөкей ордасы ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Сайқын а.) * Жаңақала ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жаңақала а.) * Жәнібек ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жәнібек а.) * Казталов аудандық орталық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Казталовка а.) * Казталов ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жалпақтал а.) * Қаратөбе ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Қаратөбе а.) * Тасқала ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Тасқала а.) * Теректі ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Теректі а.) * Шыңғырлау ауданының балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Шыңғырлау а.) ## Дереккөздер
Жоңғар бұғазы (қырымтат. Çonğar boğazı, Чонгъар богъазы, укр. Чонгарська протока) — Қырым түбегі мен материк арасындағы бұғаз. Бұғаз шағын Жоңғар мен Түп Жанкөй түбектерін бөліп тұр. Жоңғар бұғазы Азов теңізінің Сываш шығанағын екі бөлікке бөледі: шығыс және батыс. Бұғаздың ұзындығы шамамен 300 м, ені 80-150 м, тереңдігі 3 м-ден аспайды. ## Тарихы Азамат және Ұлы Отан соғыстары кезінде Жоңғар бұғазы аймағында ірі шайқастар болды. ## Этимологиясы Бұл атау түрік-татар тіліндегі «шонғар, жоңғар» сөзінен шыққан, осылай түріктер мен қырым татарлары XVII—XVIII ғасырларда Жоңғариядан қоныс аударып, көрсетілген тар, жиі құрғақ бұғаз арқылы Қырымға өтіп, Қырым хандығына жиі шапқыншылық жасаған қалмақтарды (жоңғарлар) атаған. ## Көрікті жерлері Бұғаздың Херсон жағасында қараусыз қалған «Жоңғар» дәмханасы бар. Е 105 тас жолындағы бұғазға екі автомобиль көпірі салынған. Оңтүстікте орналасқан ескі көпір пайданылмайды. ## Дереккөздер
Қоржынтөбе – Балқаш көлінің шығыс бөлігіндегі түбек. ## Географиялық орны Жетісу облысы Алакөл ауданында орналасқан. ## Сипаты Абсолюттік биіктігі 374 м (Төрттөбе төбесі). Жер бедеріне төрттік кезеңінің ойпатты аккумулятты жазығы тән. Жер бедері шығыстан батысқа қарай еңістеніп, аласарады. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай ұзындығы 12 км-ге созылып жатыр, енді жері 8 км. Қиыр оңтүстігінде ұзындығы 4 км, енді жері 1,5 км болатын өзімен аттас мүйіс орналасқан. Оның жер бедері құмды, қайыршықты келген. Жағалауында қамыс өскен. Түбек мал қыстауы ретінде пайдаланылады. ## Дереккөздер
Хадис Бейбіт Бақытжанұлы (1993 жылдың 4 тамызы күні дүниеге келген) — пандемия уақытында адамдарға көмек көрсеткен жоғары білімді жалпы тәжірибелік дәрігер. ## Өмірбаяны Бейбіт Бақытжанұлы Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданында 1993 жылдың 4 тамызы күні дүниеге келген. Ол 2017 жылы М.Оспанов атындағы БҚММУ университетін бітіріп, 2018 жылы осы университетте анестизиолог-реаниматолог мамандығының қайта даярлау курсын тәмамдады. ## Атқарған қызметі Хадис Бейбіт 2020 жылы мамыр айынан 2020 жылы қыркүйек айы аралығында Маңғыстау облыстық провизорлық ауруханада реаниматолог лауазымында жұмыс істеді және ауыр жағдайда келіп түскен науқастарға медициналық көмек көрсетті. Қазіргі таңда Маңғыстау облыстық көпбейінді ауруханада реаниматолог маман болып жұмыс жасауда.
Ор мойнағы (қырымтат. Or boynu, Ор бойну, укр. Перекопський перешийок) — Қырымды материкпен байланыстырып, Азов теңізі (теңіздің батыс бөлігінде орналасқан Сываш шығанағы) мен Қара теңізді (теңіздің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Қаркенет шығанағының шығыс бөлігіндегі Ор шығанағы) бөледі. Қырымның ең солтүстік бөлігі саналады. Мойнақтың ұзындығы — 30 км. Ені: ең тар жерінде 7 км, оңтүстік шетінде 9,2 км. Ежелгі уақытта Ор мойнағы басқа да атауларға ие болды: Страбон оны Истм деп атады («мойнақ» деп аударылады), генуездіктер — Зухало, қырым татар тілінде бұл аймақ Ор деп аталады. Оның аумағында ежелгі дәуірдің қуатты бекіністері — Орқапы дуалы бар. Ор мойнағының солтүстігінде Әрмени Базар қаласы, сонымен қатар азамат соғысы кезінде қираған аттас тарихи қала орнында Орқапы ауылы орналасқан. Мойнақтың оңтүстігінде Орқапы көлдер тобы басталады; Красноперекопск қаласы да сонда орналасқан. Қырым үшін бірінші кезектегі маңызы бар күрежол, теміржол, электр желілері, Солтүстік Қырым арнасы тартылған, бірақ қазір тек автожол ғана жұмыс істейді. 2014 жылдың басында құрылған Ресей мен Украина арасындағы байланыс сызығы да оның бойымен өтеді, іс жүзінде екі елдің мемлекеттік шекарасы ретінде жұмыс істейді, дегенмен Украина мен мойындаған БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің көпшілігінің ұстанымына сәйкес бүкіл Қырым Херсон облысы мен Қырым АР әкімшілік шекарасы ғана болып табылады. ## Мойнақ арқылы өтетін арналар Әр уақытта Сываштан Қаркенет шығанағына дейін арна салудың жүзеге асырылмаған жобалары көп болды. Түрік дәуірінде мұндай арна тіпті болған, ол Түрік дуанының оры болған, бірақ Ресей империясы келгеннен кейін қажетсіз деп көмілді. Сондай-ақ Германияда, КСРО-да және Украинада оны қайта құру жобалары болды. Бірақ мұндай арнаны құру Сываштағы түпті тереңдету жұмыстары үлкен шығындармен байланысты және Қаркенет шығанағының ластануымен және СҚА-ның нақты жойылуымен байланысты еді. ## Әдебиет * Ена В. Г., Ена Ал. В., Ена Ан. В. Қырымның қысқаша географиялық сөздігі — Ақмешіт: Бизнес-Информ, 2009. — Б. 160. — 264, [16] б. — 1000 таралым. — ISBN 978-966-648-222-1. ## Сілтеме * Украина Қырымның айналасына кеме жүретін арна салмақшы.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 қаңтар 2020. ## Дереккөздер
Есенбақты-Керей болысы — Ақмола облысы Көкшетау сыртқы округіндегі көшпелі қазақ болысы. ## Тарих 1842 жылға дейін Үшбұлақ округіне жатқан. Содан кейін Көкшетау округіне өткен. Есенбақты-Керей болысы мен Майлы-Балта-Атығай болысы бөліктері Қотыркөл болысына 18?? жылы біріктірілді. ## Халық * Мұхаммед Тайбұға - Есенбақты (Бүркүт): * Абыз * Андағұл * Шегір * Шәлке ## Шежіре ## Аумағы ## Әкімшілік бөлініс 1953 жылғы болыстағы мал-жан саны. ## Басшылары * Досан Рустемов ## Дереккөздер
Сываш немесе Шірік теңіз (қырымтат. Sıvaş, Çürük Deñiz, Сываш, Чюрюк Денъиз, укр. Сиваш, Гниле Море) — Азов теңізінің батысындағы шығанақ. Сываш Қырым түбегін материктен бөледі. Қырым (Автономиялық) Республикасы мен Украинаның Херсон облысы арасындағы шекара осы жерде орналасқан. Сываш атауы Қырым татар тілінен аударғанда (қырымтат. sıvaş, сываш) «балшық» дегенді білдіреді. ## Географиясы Сывашты Азов теңізінен Жіңішке бұғазы мен Арабат бұғазы арқылы теңізге жалғасатын ұзын Арабат белі шығанағымен бөледі. Қара теңізден енсіз Ор мойнағымен бөлінген. Тар Жоңғар бұғазы Сывашты шығыс және батыс бөліктерге бөледі. Сываштың ауданы шамамен 2560 км². Суы таяз болғандықтан (оның ең үлкен тереңдігі 3 м-ден аспайды, тереңдігі 0,5-1,0 м), жазда ондағы су қатты жылынып, шірік иіс шығарады, сондықтан Сываш Шірік теңіз деп аталады. Дәл осы себепті теңіз суы қарқынды түрде буланады, сондықтан Сываш өте минералданған. 11 тұзды және ащы-тұзды шығанақтардан тұрады. Ұзындығы — шамамен 200 км. Ені – 2-35 км. Қатарлы ауданы — 2500 км², оның 100 км²-ге жуығы аралдар және 560 км² тек мезгіл-мезгіл су басқан жер телімдерге келеді. Азов теңізінің суымен қоректенеді. Сываш жағалаулары негізінен аласа, жайпақ, батпақты, жазда тұз қабатымен жабылады. Сываш түбі қалыңдығы 5 м-ге дейін және одан да көп келетін лай қабатымен жабылған. Тұздылығы 22‰ бастап (солтүстікте) 87‰ (оңтүстікте) дейін болады. Сываш тұзды ерітіндісінде натрий, калий және магнийдің хлоридті қосылыстары, магний бромиді, магний сульфаты және басқа да тұздар бар. XVIII ғасырдың соңындағы кейбір карталарда қазіргі Сываштың Ор мойнағы мен Жоңғар түбегінің арасында орналасқан батыс бөлігі ғана Сываш, шығыс бөлігі (Жоңғар түбегінен Арабат беліне дейін) «Геничи көлі» деп аталған. ## Тарихы Ресейдегі азамат соғысы кезінде Сываш Орқапы-Жоңғар операциясы кезінде Қызыл Әскердің кенеттен кесіп өтуімен танымал болды. Ұлы Отан соғысы кезінде, 1941 жылы қыркүйекте Сывашты неміс әскерлері Ор мойнағын басып өткеннен кейін Қызыл Әскер тастап кетті. 1943 жылы Сываш плацдармынан кеңес қолбасшылығы Қырымды азат етуге бағытталған жауға негізгі соққы беруді жоспарлады. Сываштан өту операциясы 1943 жылы 1 қарашада басталды. 10-30 қараша аралығында ауыр артиллерия мен танктерді Сываш арқылы өткізу үшін көпір салынды. Сываш плацдармын ұстау шайқастары Қырымға шабуыл басталғанға дейін 1944 жылдың сәуіріне дейін жалғасты. ## Тұз өндіру Сываштың жалпы тұз қоры — 200 млн т шамасында болады. Сываштың минералдық байлығының негізінде зауыттар салынды: Шикізат ретінде шығанақтың ащы суын пайдаланатын «Перекоп бром зауыты», «Қырым титаны» және Қырым сода зауыты. Ад және Литовский аралдарының арасында орналасқан және сыйымдылығы 50 миллион м³ болатын Батыс Сываш айдынының бір бөлігі Қырым Титанының қалдықтарын төгетін орын болып табылады. Қалған екі зауыт қалдықтарды Ас және Тұзды көлдеріне төгеді. Суармалы суды шығанаққа жіберудің ұлғаюымен оның ресурстық әлеуеті тұщыландыру есебінен төмендеді (1955 ж. тұздылық 141 ‰, 1997 жылы 17 ‰ болды). ## Галереясы * * * * * * ## Дереккөздер
Қасым мырза (жазбы деректерде Казым, Касим, Касым, туған жылы белгісіз - 1530) - Тайбұға әулетінен шыққан Ескер (Сібір) жұртының 1516-1530 жылдардағы билеушісі. ## Өмірбаяны Тайбұға әулетінен тараған. Мұхаммед ханның ұлы. Ол таққа немере ағасы Аңғыш қайтыс болғаннан кейін отырды. Ол туралы мәліметтер өте аз. Бәлкім, бір жағынан Сібір хандығының оңтүстік-батысындағы жерлерді иемденген Шибанидтер әулетінен шыққан Мұртаза сұлтанға қарсы күресіп, сонымен бірге жергілікті мурзаларды тежеп, тәуелді княздықтардың билігін күшейтуге әрекеттенсе керек. Түрлі нұсқалар бойынша ноғайлармен одақты нығайту үшін ол Исмаил бейдің қарындасына үйленеді. Түмен ханы Құлықты жеңгеннен кейін Түмен хандығы Сібір хандығына қосылды. 1530 жылы Қасым өлтірілді, бірақ нақты жағдайлары белгісіз. Оның ұлдары Едігер мен Бек-Болат әкесі қайтыс болғаннан кейін Сібір хандығының тең билеушілері болды. ## Әдебиет * Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
Бек-Болат (башқ. Бик-Булат, орыс. Бек-Пулад, Бек-Булат, туған жылы белгісіз - 1563) - Тайбұға әулетінен шыққан 1558-1563 жылдардағы Ескер (Сібір) жұртының билеушісі. Мұхаммед (Махмет) Тайбұғаның немересі, Қасым мырзаның ұлы, Едігердің інісі. ## Өмірбаяны Тайбұға әулетінен тараған. Қасым ханның ұлы, 1530 жылы өлтірілгеннен кейін ағасы Едігермен бірге Сібір хандығының тең билеушілері болды. Ол Шибанидтер – ағайындылар – Көшіммен Ахмад Гирайдың Қашлыққа жасаған шабуылының нәтижесінде інісімен бірге өлсе керек. Ұлы: Сейіт Ахмет ## Әдебиет * Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой. 1561-1566 гг. Публикация текста / [сост. Д. А. Мустафина ; авт.предисл. В. В. Трепавлов]. - Казань : Татар. кн. изд-во, 2018. - 231 с., илл. * Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
Бадуйлар (бадуи, өз аты: Urang Kanekes) — Индонезиядағы Ява аралының батысындағы Кеданг таулы аймақтарында тұратын халық. Жалпы саны 10 мыңға жуық адам. ## Этимологиясы "Бадуи" сөзі "бедуин"сөзінен шыққан шығар. Шығу тегінің тағы бір нұсқасы бойынша, бұл халықтың атауы ежелгі уақытта осы этникалық топтың өкілдері қоныстанған өзеннің атымен байланысты. Бадуи Ява аралының автохтонды халқына жатады және осында ежелден өмір сүрген. Ғалымдар оларды протомалайлардың ұрпақтары деп санайды. Қазір бадуи елді мекендері негізінен аралдың таулы бөлігінде шоғырланған. Бұл 16 ғасырда исламды қабылдағысы келмейтіндіктің көрінісі ретінде жергілікті халықтың таулы аймақтарға қоныс аударуымен байланыстырады. ## Тілі Бадуи халқы архаикалық сундан тілінің диалектісінде сөйлейді. Алайда, олардың сөйлеуінде көне диалектісіне қазіргі сундан және яван ықпалын көруге болады. Бөтен адамдармен сөйлескенде олар мектептерде индонезия тілін ресми түрде оқытпағанына қарамастан, Индонезия тілінде еркін сөйлейді. ## Діні Бадуи халқының діні индуизм, буддизм және дәстүрлі сенім элементтерін біріктіреді, оның ішінде түнде тамақ ішпеу, ақшаға қол тигізбеу, алтын-күміс алмау, тіпті шашыңды қимау сияқты әртүрлі тыйымдар. ## Қоныстану аймақтары Олардың 10 000-дай халқы Рангкасбитунгтан 40 км қашықтықтағы Левидамар ауданы, Лебак Ридженси, Рангкасбитунг, Бантен қалашығында, Кенденг тауларының етегінде шоғырланған. Кенденг тауларының бөлігі, бұл аймақ теңіз деңгейінен 300–500 метр биіктікте, орта есеппен 45%-ға жететін беті тегіс емес дөңес және ойлы-қырлы рельефтен, жанартаулық топырақтан (солтүстікте), шөгінді топырақтан (орталықта) және аралас топырақтан (оңтүстікте) тұрады. Олардың отаны Джакартадан 120 км жерде орналасқан. Қанекес халқының үш негізгі қонысы - Чикеушик, Чикертавана және Чибео. ## Тарихы Кейбір деректерде Бадуилерді Богор төңірегіндегі төбелердегі Батутулис маңында өмір сүрген Паджажаран Сунда патшалығының ақсүйектерінің ұрпақтары деп санайды, бірақ бұл сенімді растайтын нақты дәлелдер әлі жоқ, олардың ішкі архитектурасы дәстүрлі Судан сәулетімен дәл сәйкес келеді. Сунда Келапа деп аталатын Пакуван Паджажаран порты 1579 жылы Фалетехан (Фатхилла) мұсылман сарбаздарының басып кіруінен қираған. Паджажаранның астанасы Даеух Пакуан біраз уақыттан кейін Бантен сұлтандығы тарапынан басып алынды. Бантен сұлтандығы құрылғанға дейін Ява аралының батыс шеті Сунда корольдігі үшін маңызды рөл атқарды. Бантен ірі сауда порты болды. Чуджун өзеніне әр түрлі кемелер кірді және олардың көпшілігі ішкі аймақтарда жиналған егінді тасымалдау үшін пайдаланылады. Сондықтан аймақ билеушісі ханзада Пучук Умун өзеннің тұрақтылығын сақтау қажет деп есептеп, Осылайша, патша әскерлерінің армиясына Кенденг тауының аймағындағы қалың және таулы джунглиді қорғау бұйырылды. 1928 жылы медициналық зерттеулер жүргізген дәрігер Ван Трихт бұл теорияны жоққа шығарды. Оның айтуынша, қанекилер сыртқы әсерлерге табанды түрде қарсы тұратын осы өңірдің тумасы. Басқа теория олардың солтүстік Бантеннен шыққанын болжайды, Солтүстік төбелердегі адамдар тобы әлі күнге дейін бадуй халқы қолданатын архаикалық зунда диалектінде сөйлейді. ## Кәсібі Бадуилердің барлығы дерлік егіншілікпен айналысады. Олар күріш, көкөністер мен жемістер өсіреді. Сонымен қатар, олар джунглиден жинаған дуриан мен тамарин қара өріктері, жабайы бал сияқты жемістерді сатудан да қосымша табыс табады. ## Өмір салты Олар көптеген діни тыйымдарға байланысты жабық өмір салтын ұстанады. Қауымдастықтарды «пуундар» - Бадуи ақсақалдары мен діни қызметкерлер басқарады. Ең құрметті негізгі пуун – «жердегі аспан өкілі» міндетін атқаратын, қайтыс болған ата-бабалар мен олардың тірі ұрпақтары арасындағы делдал қызметін атқаратын «гиранг пуун». ## Сілтеме * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бадуйлар * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бадуйлар ## Дереккөздер
Жапалақ – Торайғыр тауының батыс сілемі. ## Географиялық орны Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы жерінде орналасқан. Сөгеті және Жалаңаш аңғарларының аралығында жатыр. ## Жер бедері Абсолюттік биіктігі 2413 м. Батыстан шығысқа қарай 6 км-ге созылып жатыр, енді жері 3 км. Батысынан Шілік, шығысынан Шарын өзендері ағып өтеді. Маңайында Алабайтал, Қырықжігіт таулары орналасқан. ## Геологиялық құрылымы Палеозойдың дислокацияға ұшыраған гранит, құмтас, тақтатас шөгінділерінен тұрады. ## Өсімдігі Таудың бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында боз, селеу, бетеге, жусан, бұталы ағаштар мен солтүстік беткейіндегі шатқалында шыршалы-қарағайлы орман кездеседі. ## Дереккөздер
Қазақстан ғалымдары cөзтізбесі. Қазақстан ғалымдары энциклопедиялық анықтамалығы негізінде жасалған. Алматы, 2012, Қазақ энциклопедиясы. ISBN 9965-893-92-6 , 1 том ## Ортағасырлық ойшылдар ## Қазақстанның алғашқы ғалымдары ## Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының академиктері ## Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының шетелдік академиктері ## Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшелері ## Статистика ## Дереккөздер
Бұл тізімде шетел мемлекеттерінің Қазақстанға жіберген елшілердің есімдері мен қызмет ету жылдары көрсетілген. ## Азия ### Әзербайжан Елшілік 2004 жылдан бастап істейді. * Латиф Сейфаддиноғлы Гандилов (Qəndilov Lətif Seyəddin oğlu) 29.01.2004 — 24.06.2010 * Закир Арифоғлы Хашимов (Həşimov Zakir Arif oğlu) 24.06.2010 — 25.11.2015 * Рашад Эйнаддиноғлы Маммадов (Məmmədov Rəşad Eynəddin oğlu) 23.12.2015 — ### Армения ### Ауғанстан ### БАӘ ### Вьетнам ### Грузия ### Жапония ### Израиль ### Индонезия Елшілік 29.12.2010 ж. бастап істейді. * Фостер Гултом (Foster Gultom) 3.09.2012 — 2017 ж. наурызы * Рахмат Прамоно (Rahmat Pramono) 13.03.2017 — ### Иордания ### Иран ### Катар ### Корея Республикасы ### Кувейт Елшілік 2015 жылдан бастап істейді. * Тарик Абдулла Аль-Фараж 2015 — ### Қырғызстан ### Қытай ### Ливан Елшілік 1994 жылдан бастап істейді. * Вазкен Кавлакян (Vazken Kavlakian) 2007 — 2018 * Жискар аль-Хурри (Giscard El-Khoury) 2018 — ### Малайзия ### Моңғолия ### Оман ### Өзбекстан ### Пәкістан ### Палестина ### Тәжікстан ### Тайланд ### Түркия ### Түрікменстан ### Үндістан ## Америка ### АҚШ ### Бразилия ### Канада ### Куба ## Африка ### Ливия ### Марокко Елшілік 2016 жылдан бастап істейді. * Абделжалил Саубри 2016– ### Мысыр ## Еуропа ### Аустрия ### Беларусь ### Бельгия ### Болгария ### Ватикан ### Мажарстан ### Германия ### Грекия ### Испания ### Италия ### Латвия ### Литва ### Нидерланд ### Норвегия * Даг Малмер Халворсен 2009-2012 * Оле Йохан Берной 2012-2021 ### Польша ### Португалия ### Ресей ### Румыния ### Сербия * Владимир Миркович 2012 - 2017 * Владан Матич 2017 - ### Словакия ### Украина ### Ұлыбритания ### Финляндия ### Франция ### Хорватия * Рефик Шабанович 2019 жылдан бастап ### Чехия ### Швеция ### Швейцария ### Эстония ## Тағы қараңыз * Қазақстанның сыртқы саясаты
Жіңішкеқұм – Құланбасы тауының оңтүстік-батысында, Малайсары жотасының солтүстік-батысында жатқан құмды алқап. ## Географиялық орны Алматы облысы Балқаш ауданы жерінде. ## Жер бедері Аумағы шағын. Іле өзені құмды екіге бөледі. Негізінен қырқалы құм төбелерден, арагідік құм шағылдардан құралған. ## Өсімдігі Сексеуіл шоғырлары кездеседі. Шығысында Сасық бұлағы бар. Іленің сол жағалауында Ақтоғай қыстауы орналасқан. ## Дереккөздер
* Жіңішкеқұм – Құланбасы тауының оңтүстік-батысында, Малайсары жотасының солтүстік-батысында жатқан құмды алқап. * Жіңішкеқұм – Арал қарақұмының оңтүстігіндегі құмды алқап.
Қазақстандағы республикалық референдум 2022 жылғы 5 маусымда мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша өтті. Референдумда қазақстандықтар Конституциядағы түзетулердің болу не болмауына дауыс берді. Яғни бюллетеньде тек бір сұрақ: "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобасында баяндалған Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайсыз ба?". Сұраққа "иә" не "жоқ" деп жауап беруі керек болды. ## Өткiзілуі 2022 жылғы 5 маусымда республикалық референдум өткiзiлді. Республикалық референдумға дайындық пен оны өткізу тәртібі «Республикалық референдум туралы» 1995 жылғы 2 қарашадағы Конституциялық заңда көрсетілген. Референдумды өткізуге азаматтар ерікті түрде қатысады әрі бұл жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең және тікелей қатысу құқығына негізделеді. Әкімдіктер дауыс беруге арналған учаскелерді анықтап, референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың тізімін жасауы тиіс. Референдумды әзірлеу мен өткізуді ОСК, аумақтық сайлау комиссиялары мен учаскелік сайлау комиссиялары жүзеге асырады. Орталық референдум комиссиясының қызметін ОСК атқарады. «Референдумның құрамын, аумақтық және учаскелік комиссияларын жариялау мерзімдері, комиссиялардың орналасқан жері мен жұмыс уақыты туралы мәліметтер референдум тағайындалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей, ал нақты айтқанда, 15 мамырдан кешіктірілмей БАҚ-та жариялануы тиіс. Дәл осындай мерзімде әкімдер БАҚ-та референдум учаскелерінің шекаралары туралы ақпараттарды жариялауы тиіс. Үгіт Жарлық енгізілген сәтте басталып, 4 маусымда аяқталады. Республикалық референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың тізімдеріне әкім қол қояды және дауыс беру басталғанға дейін 20 күн бұрын, 15 мамырдан кешіктірмей акт бойынша ұсынылады. ## Өзгерістер туралы Жалпы алғанда, референдумда заңның 33 бабына 56 өзгеріс енгізілмекші. Конституциялық түзетулер жобасы азаматтардың сұранысына негізделген және бүкіл қоғамның мүддесі үшін жүзеге асырылмақ. Ата Заңға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар жобасын белгілі заңгер-құқықтанушылар және конституциялық құқық саласының мамандары әзірледі. Оған Конституциялық Кеңес оң бағасын берді. Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың бәрі өзара байланысты және бір мақсатты көздейді. Атап айтқанда, мынадай үдерістерге құқықтық негіз қалыптастыруға арналған: «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы республикалық баспасөзде 6 мамыр күні ресми түрде жарияланды. Конституцияның қазіргі және жаңа нұсқалары арасындағы айырмашылығын түсіну, ұсынылып отырған көптеген түзетудің байыбына бару мұндай істен хабары аз адам үшін қиындық туғызатыны анық. Сондықтан жұртқа ұғынықты болу үшін бұл түзетулер Ата Заңның нақты баптары мен тармақтары көрсетілген бірнеше бөлікке бөлінген. ## Нәтижесі Дауыс беруге құқылы азаматтардың жалпы саны 11 734 642 адамды құрады. Ал оның ішінде дауыс беруге 7 986 293 адам немесе 68,06%-і қатысты. 18,66% немесе 1 490 475 адам референдумға қарсы дауыс берді. 125 859 бюллетень немесе 1,58% екі жауапты таңдады. 2,58% немесе 206 096 бюллетень жарамсыз деп танылды. Референдум өтті деп есептелу үшін оған қатысушылар тізіміне енгізілген азаматтардың жартысынан көбі қатысуы керек. Бұл межеге елорда уақытымен 14:00-де жетті. Одан бөлек республикалық референдумға шығарылған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар, егер олар үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың кемінде үштен екісінде дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, қабылданды деп есептеледі. ## Дереккөздер
«Мал ауласы» немесе «Малдар фермасы» немесе «Мал қора» — Джордж Оруэллдың саяси сатира жанрында жазған повесі. Шығармада үй жануарлары ферманың қожайынын қуып шығарып, өз заңдарын орната бастайды. Бірақ бірте-бірте фермадағы шексіз бостандық диктатураға айнала бастайды. Автордың айтуынша, повестің сюжетіне 1917 жылғы революция және оның сталинизмге ұласуы негіз болған деуге болады. Time журналы «Мал ауласын» 100 үздік ағылшын тілді роман тізіміне енгізді. Ал Би-Би-Си оны оқып шығуға лайық кітаптардың тізімінде 46-шы орынға орналастырды. Шығарма көптеген қанатты сөздердің пайда болуына әкелді. Мысалы: Барлық жануарлар өзара тең. Бірақ кейбір малдар өзгелерден гөрі одан сайын тең болады.(All animals are equal, but some animals are more equal than others.) ## Шығарма желісі Ішкіш фермер мистер Джонстың шаруасы жүрмей, тоқыраңқырап қалған. Қарт Майор есімді шошқа фермадағы малдарды шақырып, жиналыс өткізеді. Онда жануарлардың әнұраны орындалып, адамдардың өктемдігінен азат болу жолдары талқыланады. Қарт Майор өлгеннен кейін басқа шошқалар революцияны жүзеге асыруды ойластыра бастайды. Бір күні Джонс малдарға жем беруді ұмытып кетеді, бұл революцияның басталуына жол ашады... ## Кейіпкерлер ### Жануарлар * Қарт Майор (Old Major) — фермадағы революцияға рух берген кәрі шошқа. * Наполеон (Napoleon) — төңкерістен кейін билікті қолға алған агрессивті шошқа, репрессияларды иттердің көмегімен жүзеге асырады. * Сноуболл (Snowball) — революцияны бастаған шошқалардың бірі, Наполеонмен жиі дауласқан. * Шаңқылдақ (Squealer) — үгіттеуші торай. * Минимус (Minimus) — ақын шошқа. * Боксёр (Boxer) — қашан да ауыр жұмыстарға жегілетін жылқы. * Кловер (Clover) — Боксёрдің жанында жүретін бие. * Молли (Mollie) — жұмыстан қашатын жылқы. * Мюриель (Muriel) — сауатты ешкі. * Мозус (Moses) — қолға үйретілген қарға, ауладағы ең кәрі жануар, бірақ малдар оны жек көреді. * Бенджамин (Benjamin) — кәрі есек. * Қойлар — Наполеон мен Шаңқылдақтың соңынан ере беретіндер. * Иттер — революцияның қарауылшылары. ### Адамдар * Мистер Джонс (Mr. Jones) — ферманың қожайыны. * Мистер Фредерик (Mr. Frederick) — көрші ферманың иесі, Джонстың фермасын тартып алуға тырысқан. * Мистер Пилкингтон (Mr. Pilkington) — тағы бір фермер. * Мистер Уимпер (Mr. Whymper) — заңгер. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Animal Farm
Дегерес – Іле Алатауының батысындағы үстіртті тау. ## Географиялық орны Алматы облысы Жамбыл ауданы жерінде, Жетіжол жотасынан бастау алатын Жаманты және Дегерес өзендері аралығында орналасқан. ## Жер бедері мен геологиялық құрылымы Абсолюттік биіктігі 1346 м. Ұзындығы 15 км-ге жуық. Пермь, тас көмір және неоген кезеңдерінің тау жыныстарынан түзілген. ## Өсімдігі Тауалды қара топырағында таудың далалық өсімдіктері өседі. ## Дереккөздер
Хантау – Шу-Іле тауларының солтүстік-шығыс сілемі. ## Географиялық орны Жамбыл облысы Мойынқұм, Шу аудандары жерінде орналасқан. ## Жер бедері Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 40 – 45 км-ге созылған, енді жері 10 км-дей. Салыстырмалы орташа биіктігі 600 – 650 м. Абсолюттік биіктігі – 1052 м (Сұңқар тауы). ## Геологиялық құрылымы Девон және силурдың құмтасы мен тақтатасынан түзілген, кейде гранит интрузивтері кездеседі. Беткейлері өзен аңғарларымен, сай-жыралармен қатты тілімденген. Таудан Ақсүйек, Үлкен Жиделі, т.б. өзендер бастау алады. ## Өсімдігі Өңірінде боз жусан басым өскен сораң өсімдік жамылғысы қалыптасқан. ## Дереккөздер
Ұлытау облысы — 2022 жылғы 8 маусымда құрылған Қазақстанның орталығындағы облыс. Әкімшілік орталығы — Жезқазған қаласы. Ұлытау облысы оңтүстігінде Түркістан, оңтүстік-батысында Қызылорда, оңтүстік-шығысында Жамбыл, батысында Ақтөбе, солтүстік-батысында Қостанай, солтүстігінде және шығысында Қарағанды облыстарымен шектеседі. ## Тарихы 2022 жылғы 16 наурызда Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев парламент палаталарының бірлескен отырысындағы Қазақстан халқына жолдауында Қарағанды облысының бөлігінен Ұлытау облысының құрылатынын айтты. Облыс Қазақстан президентінің жарлығына сәйкес 2022 жылғы 8 маусымда құрылды. Айта кетерлігі, оның аумағы бұрынғы Жезқазған облысының аумағынан кішірек (1997 жылға дейін Шет, Ақтоғай аудандары, Балқаш және Приозерск қалалары да енген). ## Әкімшілік-аумақтық құрылысы Облыс 2 аудан мен 3 облыстық маңызы бар қаладан тұрады: ## Әкімдерінің тізімі * Берік Әбдіғалиұлы (11 маусым 2022 жылдан бастап) ## Дереккөздер
Мыңбұлақ – Қаржантау жотасының оңтүстігіндегі тау. ## Географиялық орны Түркістан облысы Қазығұрт ауданы Тұрбат ауылынан шығысқа қарай 20 км жерде орналасқан. ## Жер бедері Абсолюттік биіктігі 2823 м. Тау Қазақстан және Өзбекстан (Шыршық ауданы) шекарасында жатыр. Қазығұрт ауданына қарасты солтүстік беткейлері тік жартасты, шатқалды келген. Тау ендік бағытта 15 км-ге созылған, енді жері 8–10 км шамасында. Гранит, диорит, әктас және кварцитті тақтатастардан түзілген. Беткейлеріндегі бұлақтардан Қаржансай өзенінің салалары бастау алады. Шығыс баурайымен Өгем өзені ағып өтеді. ## Өсімдігі Шатқалдарында жеміс ағаштары аралас қайың, көк терек, қарағай өскен. ## Дереккөздер
Абай облысы — 2022 жылы құрылған Қазақстанның шығысындағы облыс. Әкімшілік орталығы – Семей қаласы. Абай облысы оңтүстігінде Жетісу, солтүстік-батысында Павлодар, батысында Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен, солтүстігінде Ресей Федерациясымен шектеседі. ## Тарихы 19 ғасырда Абай өңірінде Орта жүздің Найман (бұра, тәуке, қаратай, қаракерей, матай, садыр, төртуыл, терістанбал, ақнайман, байжігіт, жұмық, қарауылжасақ, сыбан), Арғын (Бәсентиін, Қаракесек, Тобықты), Тарақты, Керей және Уақ рулары мекендеген. Абай облысының ізашары Семей облысы 1939 жылы 14 қазанда құрылды. Құрамына Семей қаласы мен Абыралы, Ақсуат, Аягөз, Белағаш, Жаңасемей, Жаңа Шүлбі, Жарма, Көкпекті, Мақаншы, Үржар, Шұбартау, Шыңғыстау аудандары кірді. 1939 жылдың 16 қазанында Шар ауданы құрылды. 1940 жылы Шыңғыстау ауданы Абай ауданы болып өзгертілді. 1944 жылы Белағаш ауданы Бородулиха болып өзгертіліп, Жаңа Покров ауданы құрылды. 1955 жылы Абыралы, 1957 жылы Жаңасемей аудандары таратылды. 1959 жылы Бесқарағай ауданы Павлодар облысынан Семей облысына берілді. 1962 жылы Бородулиха ауданы таратылды. 1963 жылы бұрынғы әкімшілік аудандардың орнына Абай, Аягөз, Бесқарағай, Бородулиха, Жарма, Көкпекті және Үржар ауылдық аудандары құрылды. Солармен бірге Шар өнеркәсіптік ауданы құрылды. Аягөз облыстық бағыныстағы қалаға айналды. 1964 жылдың соңында Шар өнеркәсіптік ауданы таратылып, Ақсуат және Шұбартау аудандары құрылды. 1966 жылы Жаңасемей, 1969 жылы Мақаншы, 1970 жылы Жаңа Шүлбі, 1972 жылы Шар, 1980 жылы Таскескен, 1990 жылы Абыралы аудандары құрылды. 1996 жылы Жаңасемей және Таскескен аудандары таратылды. 1997 жылы 23 қаңтарда Жаңа Шүлбі ауданы таратылды. 1997 жылы 3 мамырда Семей облысы таратылып, аумағы түгелдей Шығыс Қазақстан облысына берілді. 2022 жылы 8 маусымда бұрынғы Семей облысының аумағында Абай облысы құрылды. Құрамына Шығыс Қазақстан облысынан Абай, Аягөз, Бесқарағай, Бородулиха, Жарма, Көкпекті, Үржар аудандары берілді. Сонымен бірге Тарбағатай ауданынан Ақсуат ауданы бөлініп, бөлек аудан болып қайта құрылды. 2024 жылы 1 қаңтарда жаңадан Жаңасемей, Мақаншы аудандары құрылды. ## Әкімшілік-аумақтық құрылысы Абай облысы 2 облыстық маңызы бар қала мен 10 ауданға бөлінген: Абай облысының құрылу барысында Шығыс Қазақстан облысы құрамындағы екі аудан шағындалып, облыстар құрамдарына бөлінді: * Тарбағатай ауданы: әкімшілік орталығы Ақжар ауылы болып Тарбағатай ауданы Шығыс Қазақстан облысының құрамында қалдырылды; әкімшілік орталығы Ақсуат ауылы болып Ақсуат ауданы құрылып, Абай облысы құрамына енді. * Көкпекті ауданы: Шығыс Қазақстан облысы құрамына Самар ауылы орталығы болып Самар ауданы, орталығы Көкпекті ауылы болған Көкпекті ауданы Абай облысы құрамына енді. ## Әкімдері * Нұрлан Телманұлы Ұранхаев (11.06.2022 бастап) ## Дереккөздер
Нұрсейіт Әлімбайұлы Ибрагимов (20 наурыз, 1937 жыл, Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы – 8 қаңтар, 2021 жыл, 84 жас, Шымкент қаласы) – ҚР Суретшілер Одағының мүшесі, өнер қайраткері, елімізге және шетелдерге танымал талай суретшілерді тәрбиелеп шығарған суретші ұстаз. ## Өмірбаяны 1937 жылдың 20 наурызында Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданының Сталин атындағы колхозында дүниеге келген. 1944 жылы мектеп табалдырығын аттаған. Суретшілк қыры жастайынан көрінген ол мектепте «Кірпі» қабырға газетінің редакторы болған. Небәрі 7 жасында, 1945 жылы Жеңіс шеруіне арнап, Сталиннің портретін салған. 1947-1956 жылдары омыртқа сүйегінің туберкулезі деген диагнозбен Сайрамдағы сүйек-туберкулез ауруханасында жатып, ауруханадан 19 жасында жазылып шыққан. Мұғалімдері ауруханаға келіп оқытып, орыс тілінен беретін ұстазы Кеңес Одағының Батыры Алексей Петрович Маресьевтің қиын тағдыры туралы баяндайтын «Нағыз адам туралы повесть» атты кітапты сыйлаған. Бұл жас Нұрсейттің өмірін өзгерткен шығарма болған. ## Еңбек жолы Аурудан жазылып шыққаннан кейін әртүрлі ұйымдарда суретші-безендіруші болып еңбек етті. «Қызыл Маяк» артелінде жұмыс істеді. Жарнамалық плакаттар сала жүріп, гипс пен саз балшықтан мүсін жасау өнерін меңгерді. Шымкент қаласындағы Клоков атындағы №10 мектептің кешкі бөлімінде оқыды. * 1962 жылы Шымкент облыстық қазақ-орыс драма театрына жұмысқа орналасты. * 1964 жылы Николай Васильевич Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесінің көркемсурет-педагогикалық бөліміне оқуға түсіп, 1969 жылы суретші-педагог мамандығын алды. * 1969 жылдан бастап Шымкенттегі балалар өнер мектебінде сурет пәнінің мұғалімі болып еңбек етті. * 1974-1987 жж Әбілхан Қастеев атындағы Шымкенттегі көркемсурет училищесінде дәріс берді. * 1984 жылдан Шымкент көркемсурет шеберханасында еңбек етті. * 1987 жылы балалар көркемсурет мектебіне қайта оралып, зейнетке шыққанға дейін сол жерде жұмыс жасады. ## Қоғамдық қызметі Нұрсейіт Ибрагимов ішкі істер органдарының қызметкерлеріне көптеген қылмыстың ашылуына да көмектесті. Құқық қорғау органдары қылмыс жасаған күдіктінің фотороботын салу қажет болған кезде суретшінің көмегіне жүгінетін. Сол кезде суретші болжамды қылмыскерлердің фотороботын жасап, эскиздерді де салып беретін. Куәгерлердің айтуымен бала ұрлаған әйелдің фотороботын салып, соның арқасында күдіктіні полицияның тез қолға түсіргені бар. Біреудің айтуымен адамның шынайы түр-тұлғасын айнытпай қағазға түсіру – екінің бірінің қолынан келе бермейтін дара талант. Осылайша 50 жыл құқық қорғау органдарымен қоян-қолтық жұмыс істеген суретшінің шеберлігінің арқасында ізі суымай ашылған мұндай істер өте көп.Бұдан бөлек ақсақал мереке күндері гүл сатып тұрған жігітті атып кеткен қылмыстың ашылуына да өз септігін тигізді. Ол қылмыскерді табу үшін оқиға болған жерге барып, базарда тұрған куәгерлердің айтуы бойынша күдіктінің фотороботын салып берген. Бір аптадан кейін суреті салынған күдікті адам ұсталған.Нұрсейіт Ибрагимов зейнеткерлікке шыққан соң портрет салумен түбегейлі айналыса бастады. Оның бір ерекшелегі, модель әрдайым алдында отыруы шарт емес, тәжірибелі көзімен адамның ішкі әлеміндегі басты нәрсені анықтап, портретте бірнеше штрихтармен дәл бейнелей салатын. ҚР Тұңғыш Президенті – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Шымкентке келген бір сапарында портретін салып, өзіне тарту еткені де бір тарих. ## Марапаттары * ҚР Суретшілер одағының «Бейнелеу өнеріне сіңірген еңбегі үшін» медалі * «Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 75 жыл» мерекелік медалі * Облысқа еңбегі сіңгені үшін медалі * «Қазақ хан-батырлары» қоғамдық бірлестігінің «Ұлы дала патриоты» төсбелгісімен және Құрмет грамоталарымен марапатталған. ## Отбасы Жұбайы Бекжұманова Баян екеуі 1971 жылы отбасын құрды. Өмірге 1 ұл, 3 қыз тәлім-тәрбие берді. Ортаншы қызы Жәмилә әке жолын қуып, өзінің суртешілік талантын ұстаздықпен ұштастырған. Ол қазір Түркістан қаласындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінде өнер пәнінің мұғалімі болып жұмыс жасайды. ## Дереккөздер
Мыңадыр, Мәңгіадыр – Сарысу өзенінің оң жағалаулық аңғарында, Қослықты тау сілемінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі адырлы таулар. ## Географиялық орны Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Атасу темір жол айрығынан солтүстікке қарай 15 км жерде орналасқан. ## Жер бедері Теңіз деңгейінен шамамен 485 м биіктікте. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай Қослықты тауларын бойлай 12 км-ге созылып жатыр, енсіз таудың солт-батысы Қослықты тауына ұласады. Шығысында Тұмалыбұлақ бұлағы, Көзенбұлақ құдығы жатыр. Оңтүстік-шығысында тау Қараөзен қонысына ұласады. ## Өсімдігі Беткейлері нашар тілімденген адырларда бетеге, боз, ебелек, т.б. қуаң далаға тән шөптесіндер өседі. Алабы мал жайылымына қолайлы. ## Дереккөздер
Ас көлі (қырымтат. As, Ас) — Ор көлдер тобының көлтабан типті, Ор мойнағының оңтүстік шетіндегі ағынсыз тұзды көл. Ауданы — 23,5 км², 20,6 км². Орташа тереңдігі — 1,5 м, меридиандық бағытта созылған: ұзындығы 13 км-ден астам болса, көлдің максималды ені — 2,5 км. Бөгет арқылы екі бөлікке бөлінген, олар кейде жеке көлдер ретінде саналады. Көлдің солтүстік бөлігі Қырым сода зауытының өндірістік қалдықтарын сақтайтын-буландырғыш (шикізат базасы) ретінде, ал оңтүстік бөлігі Красноперекопск қаласы тұрғындарының демалыс аймағы ретінде пайдаланылады. ## Дереккөздер
Жетісу облысы — 2022 жылдың 8 маусымында құрылған Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы облысы. Әкімшілік орталығы – Талдықорған қаласы. Жетісу облысы оңтүстігінде Алматы, солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстігінде Абай облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен шектеседі. ## Тарихы 2022 жылғы 16 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев палаталардың бірлескен отырысында Қазақстан халқына Жолдауын жеткізді. Ол Алма-Ата қаласын агломерациялауға қатысты проблемалардың бар екеніне тоқталып, Алматы облысы Жетісу және Алматы облыстары болып екіге бөлуді ұсынды Облыс 2022 жылғы 8 маусымда Қазақстан Президентінің 2022 жылғы 4 мамырдағы Жарлығына сәйкес құрылған. Оның орыс тіліне аударылған атауы «Жетісу» дегенді білдіреді және Ресей империясының Жетісу облысы. Жетісу облысы өз шекарасында 1997 жылы таратылған бұрынғы Талды-Қорған облысы сәйкес келеді. ## Әкімшілік бөлінісі, халқының саны Облыс 8 аудан мен 2 облыстық бағыныстағы қаладан тұрады: ## Әкімдері * Бейбіт Өксікбайұлы Исабаев (11.06.2022 бастап) ## Дереккөздер
Қазақстанда 2024 жылғы дерек бойынша кент статусы бар 27 (Ұлттық статистика бюросының мәліметтері, тек қалалық елді мекендер) немесе 110 елді мекен бар. Қазақстанның халық саны бойынша ең үлкен кенті — Әйтеке би (45,7 мың адам, 2023 жыл). 1993 жылғы "Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы" Заң бойынша кенттерге халқының саны кемiнде 3 мың адам болатын елдi мекендер жатады. Кенттерде және олардың маңындағы аумақта өнеркәсіп орындары (зауыт-фабрикалар, жылу және электр станциялары), кен орындары, теміржол мекемелері, емдеу-сауықтыру орындары, ғылыми мекемелер, әскери қалашықтар жұмыс істейді және сонда жергілікті халық еңбек етеді. Республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалалардың қарамағындағы кенттер қалалық елдi мекендерге жатады. Қалған кенттер өздерінің әкiмшiлiк бағынысына қарамастан ауылдық елді мекенге жатады. ## Абай облысы ## Ақмола облысы ## Ақтөбе облысы ## Алматы облысы ## Атырау облысы ## Батыс Қазақстан облысы ## Жамбыл облысы ## Қарағанды облысы ## Қостанай облысы ## Қызылорда облысы ## Павлодар облысы ## Түркістан облысы ## Ұлытау облысы ## Шығыс Қазақстан облысы ## Бұрынғы кенттер ## Дереккөздер
Жоңғар түбегі (укр. Чонгар, Чонгарський півострів) — Азов теңізінің Сываш шығанағының солтүстік бөлігіндегі түбек. Әкімшілік жағынан Херсон облысының Жіңішке ауданына жатады. Оған Қырым жағынан және Жоңғар бұғазынан жақындап келе жатқан Түп Жанкөй түбегімен бірге Сывашты екі бөлікке бөледі: батыс және шығыс. Жоңғар Қырым түбегімен көптеген көпірлер мен бөгеттер арқылы жалғасады. ## Географиясы Түбек Новоалексеевканың оңтүстік-батысында орналасқан Сываш шығанағына шығып жатыр. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созыла, жырымдалған контурлары бар. Түп Жанкөй түбегінен Жоңғар бұғазы арқылы бөлінген. Ең жоғары биіктігі 19,9 м (Черниговка ауылының оңтүстігінде). Түбектің жағалау сызығының деңгейі теңіз деңгейінен -0,4 м төмен. Жағалаулары кей жерлерде биіктігі 11 м болатын жарлауытты жағажайлары бар, ал кей жерлерде жоқ (абразиялық клифтер) және жайпақ жағалар (кейбір жерлері саяз). Өзендері жоқ. Іргелес сортаңдары бар шағын көлдер (Соколовское, атаусыз) бар. Шұңқырлар мен төбелер бар. Өсімдік жамылғысы орман белдеулерімен көрсетілген. Батысында Күйіктік аралынан тар бұғаз, ал оңтүстігінде Верблюдка аралынан саяз жерлермен бөлінген. Түбекте Атаман, Николаевка, Новый Труд, Поповка, Сываш, Черниговка, Жоңғар, Зализничное ауылдары орналасқан. Түбектің оңтүстігінде украиналық «Жоңғар» БӨП орналасқан. Түбекті Жоңғар мен Жанкөйді байланыстыратын Е-105/М-18 автожолы және Новоалексеевка-Жанкөй теміржол желісі (солтүстіктен оңтүстікке қарай Салково және Жембұлақ станциялары, 1328 км және 1334 км платформалар, Жоңғар және Сываш станциялары) кесіп өтеді. ## Әскери маңызы Жоңғар түбегі Ор мойнағы мен Арабат белімен бірге Қырым түбегін материкпен байланыстыратын жер. Бұрын бұл оған үлкен стратегиялық мән беретін. Осылайша, Азамат және Ұлы Отан соғыстары кезінде Жоңғар өңірінде ірі шайқастар болды. Атап айтқанда, 1919-1920 жылдары генерал Врангелдің әскерлері француз инженерлерінің қатысуымен Қырымның Жоңғар Түп Жанкөй мен Тоғанаш түбегіне іргелес жатқан жеріне Жоңғар бекіністерін салды. ## Ссылки * Жоңғар түбегі.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 қаңтар 2020. * Жоңғар — Қырымға апаратын есікше.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 қаңтар 2020. * Жоңғар ауылының картасы.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 14 қаңтар 2020. ## Дереккөздер
Жіңішке бұғазы (укр. Генічеська протока) — материк пен Крячиный аралының (Қырым түбегі Арабат белінің жалғасы) арасындағы бұғаз. Бұғаз Азов теңізінің екі шығанағын: Үтлік көлтабаны (шығысында) Сываш шығанағының Үлкен Гирло арнасымен (батыста) байланыстырады. Ұзындығы шамамен 4 км, ені 80-150 м, тереңдігі 4,6 м дейін жетеді. Бұғаздағы ағыс тұрақты емес, желдерге байланысты. Жіңішке бұғазы арқылы қатынас 1875 жылы Ақиар теміржолы салынғанға дейін үлкен маңызға ие болды. Бұғаз арқылы екі көпір: Шоқрақ ауылының оңтүстігіндегі Шоқрақ-Жанкөй-Ақмешіт газ құбырындағы компрессорлық станцияға апаратын тас жолдағы автомобил көпірі, сондай-ақ қазір Жіңішкеден Азов теңізіне шығатын бұғаздың оңтүстік жағалауындағы Жіңішке балық порты бекетіне дейін келетін автомобиль көпірі ретінде пайдаланылатын бұрынғы теміржол көпірі салынған. Бұғаздың жағасында Жіңішке порты орналасқан. ## Атырауы Физикалық-географиялық тұрғыдан алғанда бұғаз — атырау, оның төбесі Азов теңізінің Үтлік көлтабанына қарай қарайды. Бұл тарихи тұрғыдан Сываш өзенінің орташа жылдық деңгейі Үтлік көлтабанының деңгейінен 13,5 см төмен болғанымен байланысты, бұл Үтлік көлтабанынан Сывашқа судың жүйелі түрде тасуына әкеліп соқты, бұл оның толық өзен атырауы ұқсастығын құрады. Суарылатын егістік алқаптарынан Сывашқа тұщы су ағынының күрт артуына әкелген Солтүстік Қырым арнасы іске қосылғаннан бері, Сываш деңгейі Азов теңізінің деңгейіне біршама жақындады, бұл бұғаз арқылы судың ағуы негізінен Үтлік көлтабаны жағынан да, Сываш жағынан да желдің күшеюі құбылыстарының нәтижесі болды. Сываштың орташа тұздылығы 1955 жылғы 141,0 ‰-ден 1989 жылға қарай 22,6 ‰-ге дейін төмендеді, ал 1997 жылы 17,0 ‰ ең төменгі мәнге жетті. Бұл Сываш өзенінің орташа жылдық ағыны жылына 83 миллион м³, ал Солтүстік Қырым арнасының орташа жылдық кәріз су ағыны жылына 630 миллион м³ болды. Әрбір атырау сияқты, Жіңішке бұғазы да олардан құралған тармақтар мен аралдар жүйесі болып табылады. Тарихи тұрғыдан Жіңішке атырауының тармақтары (Днепр, Қобан, Дунай немесе Дон атырауларының тармақтарындай) «гирла» (укр. гирла — «тамақ») деп аталады. Сонымен, Жіңішке бұғазының негізгі кемежолының тарихи атауы «Үлкен тармақ» болып табылады, одан төмен қарай (батысқа қарай) Кручёное тармағы тармақталады, екі тармақтың арасында олар түзген Верблюдка аралы жатыр. Азов теңізі мен Сивашты байланыстыратын тағы бір тармақ - Арабат бұғазы, алайда ол арқылы су алмасу оның таяздығына байланысты шамалы деп саналады. Жіңішке және Арабат тармақтарының арасында олар құрған Крячиный аралы жатыр. ## Дереккөздер
Магомед Мұсаұлы Адиев (орыс. Магомед Мусаевич Адиев; 30 маусым 1977, Грозный) — ресейлік футболшы, шабуылшы, футбол жаттықтырушысы. Қазіргі таңда Қазақстан құрамасының және ресейлік Ахмад клубының бас бапкері. ## Карьерасы ### Футболшы 1994-2003 жылдары Ресейдің түрлі дивизионындағы командаларында ойнады. 2003 жылы Астананың "Жеңісіне" ауысып, бір маусымдай доп тепті. Сосын Ресей чемпионатына оралды. 2004-2006 жылдары Украинаның "Кривбасс" командасында ойнады. 2009 жылы футболмен қоштасты. ### Бапкерлік 2021 жылға дейін Ресей клубтарын жаттықтырды. 2021 жылдың сәуірінде Қарағандының "Шахтерінің" тізгінін ұстады. Маусым барысында УЕФА Конференциялары лигасының плей-офф кезеңіне дейін және Қазақстан кубогының финалына дейін жетті. 2022 жылы сәуір айында Қазақстан құрамасының бас бапкері боп тағайындалды. Сол жылы УЕФА Ұлттар лигасының С дивизионында төрт кездесуде жеңіске жетіп, В дивизионына жолдама алды. Құрама бұрын-соңды УЕФА қарамағындағы турнирлерде топ жарған емес. Жыл соңында құрамамен келісім шартты 2024 жылға дейін созды. 2024 жылғы Еуропа чемпионатының іріктеуінде де Қазақстан жақсы ойнады. Алғашқы төрт турдың үшеуінде қарсыластарын ұтты (сондай-ақ қатарынан үш кездесуде, бұл УЕФА туы астында бұрын соңды болмаған жетістік). ## Жүлделері ### Ойыншы * Ресей кубогы (1): 2003/04 * Ресей 1 дивизионы (2): 2004, 2007 ### Жаттықтырушы * Қазақстан кубогының финалисі: 2021 * УЕФА Ұлттар Лигасының ІІІ дивизионының жеңімпазы: 2022/23 ## Бапкерлік статистикасы 2023 жылғы 20 маусымға дейін ## Дереккөздер
Елді мекендер: * Қасқабұлақ – Абай облысы Абай ауданындағы ауыл. * Қасқабұлақ – Жамбыл облысы Талас ауданындағы ауыл. Көл: * Қасқабұлақ – Кенжебай көлінің солтүстік-батысындағы тұзды көл.
Төлебаев Райыс Қажыкенұлы (15 Қаңтар 1941 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Шар станциясы) – медицина ғылымының докторы (1992), профессор (1994), Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі (2003), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2002). ## Қысқаша өмірбаяны: 1964 жылы Семей мемлекеттік медицина институтын (қазіргі Семей мемлекеттік медицина академиясы) бітірген. 1964–1967 жылдары Жамбыл облысында дәрігер.1970–1975 жылдары Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтында директор.1975–1987 жылдары Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінде директор.1987–1991 жылдары Гигиена және кәсіби аурулар ғылыми-зерттеу институтының Өскемен бөлімшесінде директор.1993–1997 жылдары Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медицина академиясында ректор.1997–2001 жылдары Астана мемлекеттік медицина академиясында ректор болды. 2001 жылдан кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. Негізгі ғылыми еңбектері оториноларингология мәселелеріне арналған. ## Дереккөздер:
* Жетісу облысы — Ресей империясындағы, Кеңестік Ресейдегі және КСРО-дағы әкімшілік бірлік. * Жетісу облысы — Қазақстан Республикасындағы әкімшілік бірлік.
Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (басқа аттары Түркістан АКСР, Түркістан Кеңестік Республикасы (ТКР), Автономиялық Түркістан Социалистік Кеңестік Республикасы АТСКР, бастапқыда Түркістан Социалистік Федеративтік Республикасы) — 1918 жылғы 30 сәуірден 1924 жылғы 27 қазанға дейін өмір сүрген РКФСР құрамындағы автономиялы республика. Халық саны 5 миллионнан асқан. Астанасы — Ташкент қаласы. Басқарушы партиясы — Түркістан коммунистік партиясы. Башқұрт АКСР-мен қатар РКФСР құрамындағы алғашқы автономиялы республика болып саналады. ## Тарихы 1918 жылы Ташкентте 20 сәуір мен 1 мамыр аралығында болып өткен кеңестердің Бүкілтүркістандық 5-съезінде жарияланды. Онда "Түркістан Кеңестік Республикасы туралы ереже" бекітілді. Съезде: "Түркістан Кеңестік Федеративтік республикасы автономиялы түрде басқарылып, Ресей Кеңестік Федерациясының орталық үкіметін мойындайды және оның бағытын ұстанады" деп жазылды. Оған Каспий өңірін, Самарқан және Ферғана облыстарын қамтитын Түркістан өлкесі кірді. Астанасы Ташкент қаласында болды. Мұның құрылуына Ташкентте Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі басталған табан тірескен қиян-кескі күрес себеп болды. Бұл Федерация өз аттас өңірдің бір бөлігінде құрылды. 1918-1920 жж. азамат соғысы кезінде Түркістан Республикасының Орталық Ресеймен байланысы болмады. 1924 жылы 16 қыркүйекте Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төтенше сессиясы ұлттық-мемлекеттік шекара бөлу туралы қаулы қабылдады. 1924 жылы 14 қазанда Бүкілресейлік ОАК-нің 2-сессиясы Түркістан Федерациясын жеке автономиялы бірліктерге бөлу туралы шешім қабылдады. 1924 жылы 27 қазанда БОАК (ВЦИК) осы шешімге заң күшін бере отырып бекітті. 1924-1925 жылдары ұлттық мемлекеттік бөлу нәтижесінде ТАКСР аумағында Өзбек КСР, Түрікмен КСР, Өзбек КСР құрамында Қарақалпақ автономиялы облысы, Қарақалпақ автономиялы облысы мен ТАКСР-дың қазақтар мекендеген аудандары, Сырдария және Жетісу облыстары кірген ҚазАКСР (1925 жылы сәуіріне дейін Қырғыз АКСР, ал 1936 жылы Қазақ КСР-ы деп аталды) құрылды. ## Дереккөздер
Әлбаррасин тайфасы (ис. Taifa de Albarracín) — 1012-1104 жылдары өмір сүрген қазіргі Испанияның шығысындағы ортағасырлық мұсылман мемлекеті. Оның құрамына Әлбаррасин қаласы мен оның айналасындағы таулар кірді. Тайфаны Аввара тайпасына жататын бербер руы Бану Расин басқарды. Бану Расин руы Тарықпен бірге Испанияға келіп, қоныстану үшін Кордоба маңынан жер алды. Алайда олар кейіннен Монтес Универсалес таулы аймағына көшіп, Сиерра Әлбаррасинге қоныстанды. Бану Расин Кордоба әмірлері мен халифаларының билігіне әрқашан бағынбады және 1012 жылы Әбу Мұхаммед Хұдайыл ибн әл-Асла ибн Расин өзін тәуелсіз әмір деп жариялады. Азғындалып бара жатқан Кордоба халифатының халифалары II Хишам және Сүлеймен келісімді бағыныс үшін осы аймақтағы Бану Расиннің билігін дәйекті түрде мойындады. Тайфа аумағы Толедодан Сарагосаға және Толедодан Валенсияға дейінгі жолдардың қиылысында орналасқан. Бану Расин руы Әлбаррасинді өз иеліктеріне қосуға ұмтылған Сарагоса тайфасының билеушілерімен күресуге мәжбүр болды. Алғашқы Әлбаррасин әмірі Хұдайыл жазба деректерде жігерлі, тіпті қатыгез билеуші ретінде сипатталады. 1045 жылы оның орнына Леон және Кастилия патшасы VI Алфонсоға вассалдық тәуелділікті мойындауға және оған салық төлеуге мәжбүр болған Әбд әл-Мәлік ибн Расин келді. 1086 жылы Заллак түбіндегі шайқастан кейін Әбд әл-Мәлік төлемді тоқтатты, бірақ 1090 жылы ол Әл Сид әскерлеріне беріліп, қайтадан өзін Леон мен Кастилия патшасының вассалы ретінде тануға мәжбүр болды. Сонымен қатар, Әл Сид әмірді Валенсияны қоршауға қосылуға мәжбүр етті. Бірақ Әбд әл-Мәлік жасырын түрде Лерида, Тортоса, Әлпуенте әмірлері және Әлморабиттермен одақ құрды. Содан кейін Әл Сид Куартада Әбд әл-Мәліктің әскерін жеңді. 1103 жылы Жақия Хұсам әд-Дәуіл Әлбаррасиннің әмірі болды, оны 1104 жылы сәуірде Валенсияның әлморабиттік губернаторы Әбу Абдулла Мұхаммед ибн Фатима тақтан тайдырды. Осыдан кейін Бану Расин руы Валенсияға көшті, ал тайфа аумағы Әлморабиттер мемлекетіне қосылды. ## Әлбаррасин тайфасының билеушілері * Бану РасинӘбу Мұхаммед Хұдайыл ибн әл-Асла ибн Расин (1010/1012-1045)Әбу Мәруән Әбд әл-Мәлік ибн Расин (1045—1103)Жақия Хұсам әд-Дәуіл (1103—1104) * Әбу Мұхаммед Хұдайыл ибн әл-Асла ибн Расин (1010/1012-1045) * Әбу Мәруән Әбд әл-Мәлік ибн Расин (1045—1103) * Жақия Хұсам әд-Дәуіл (1103—1104) * Әлморабиттердің қол астында (1104 бастап) ## Сілтеме * Regnal chronologyМұрағатталған 20 маусымның 2012 жылы. ## Дереккөздер
Елді мекен: * Дегерес – Алматы облысы Жамбыл ауданындағы ауыл. Таулар: * Дегерес – Іле Алатауының батысындағы үстіртті тау. * Дегерес – Көкшоқы тауының солтүстік-шығысындағы тау. Өзендер * Дегерес — Алматы облысындағы өзен
Қаркенет шығанағы (қырымтат. Karkinit körfezi, Каркинит көрфези, укр. Каркіні́тська зато́ка) — Қырым түбегінің солтүстік-батыс жағалауы мен материктің жағалауы аралығындағы Қара теңіздің бөлігі. Құрлыққа 118,5 км кіреді. Батыс бөлігінің тереңдігі 36 м-ге дейін, шығысында 10 м-ге дейін жетеді. Қыстың қатты аязында қатады. Порт: Хорлы. Шығанақтың жағасында Красноперекопск қаласы және т.б. орналасқан. ## Атауы Сосногорованың 1871 жылғы жолнұсқаулығында орта ғасырларда итальяндықтар шығанақты Некропила (итал. Necropyla) — «өлі кіреберіс», ал түріктер оны Оду-Дениз — өлі теңіз деп атағаны туралы мәлімдеме бар. Абрахам Ортелиустың картасында шығанақ 1590 жылдың өзінде «Carcinites» деп белгіленген. ## Табиғатты қорғау Қаркенет шығанағындағы аралдарда ауданы шамамен 10 мың га және ұзындығы шамамен 8 км болатын табиғи қорық — Аққу аралдары бар, ал шығанақ акваториясы Қаркенет орнитологиялық қорықшасына кіреді. Қаркенет шығанағының таяз суларымен қоршалған аралдар, өсімдіктер мен жануарлардың молшылығы, 240-тан астам түрін құрайтын суда жүзетін құстардың үлкен санын еліктіреді: (суқұзғындар, құтандар, шағалалар, үйректер, балшықшылар және т.б.) сыбырлақ аққу мен сұңқылдақ аққу – бұл аралдардың мақтанышы. ## Жағалауы Қаркенет шығанағына Тар, Жарылғаш, Бақал және Ор шығанақтары кіреді. Шығанақ жағалауында Скадовск және Красноперекопск қалалары орналасқан. Қаркенет шығанағының жағалауында шомылу маусымы ертерек басталады, судың таяздығына байланысты мамыр айында теңіз жылынады. ## Тарихы 1920 жылы 12 қарашада Ресейдің оңтүстігіндегі Әскери-теңіз күштерінің «Буг» қосалқы крейсері Ақмешіт аймағында дауылды ауа-райында жартасқа ырғып батып кетті. 1924 жылы 4 шілдеде тастардан алынып бұзуға берілді. 2005 жылы Бугқа тиесілі 75 мм зеңбірек теңіз түбінен көтерілді. Қазір бұл зеңбірек Балықлавадағы Әскери-теңіз даңқы мұражайында тұр. ## Дереккөздер
Алтаев Шауқат Әбенұлы(5.01.1927, Қостанай облысы, Жітіқара ауданы, Исабай ауылы - 2008) — – тех. ғыл. докт. (1973), проф. (1991), Қазақстан ғылым академиясының акад. (1994). Алтаев кентастың өзіндік құнын 2 есе, күрделі қаржыны 3 – 4 есеге кемітуге мүмкіндік беретін кен қазудың жаңа бағытын кен өнеркәсібінде қолдануға жетекшілік етті.
Жұмабек Тәшенов ескерткіші Астана қаласында 2021 жылдың тамыз айында ашылды. Ескерткіштің сәулетшісі – Қ. Қорғанов, мүсінші – Е. Ержанов. Мемлекет және қоғам қайраткері Жұмабек Ахметұлы Тәшенов 1915-1986 жылдары өмір сүрген. Ескерткіштің ашылу салтанатына Жұмабек Тәшеновтың ұрпақтары да қатысты. ## Дереккөздер
Қонаев қалалық әкімдігі — Алматы облысындағы әкімшілік бірлік. ## Географиялық орны Оңтүстігінде Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарымен және Алатау қаласымен, солтүстігінде Жетісу облысының Кербұлақ ауданымен, батысында Іле ауданымен шектеседі. ## Тарихы Алматы облысы мәслихатының 1998 жылғы 14 мамырдағы N 5-170 шешімі және Алматы облыстық әкiмiнің 1998 жылғы 17 сәуірдегі N 20-157 шешімімен: * Облыстық мәнi бар Қапшағай қаласына жалпы ауданы 331113 га жер учаскелерi, соның iшiнде Iле ауданының жерiнен 16566 га, Талғар ауданынан 178610 га, Еңбекшiқазақ ауданынан 131157 га және Кербұлақ ауданынан 4780 га жер берілді * Талғар ауданындағы Шеңгелдi ауылдық округінің Шеңгелдi, Ақөзек, Сарыбұлақ, Кербұлақ, Қосқұдық елдi мекендерi, Тасқұм, Құлантөбе, Бөктер разъездерi және Iле ауданындағы Жетiген ауылдық округінің Арна ауылы Қапшағай қаласының әкiмшiлiк бағыныстылығына берілді. Алматы облысы әкімдігінің 2023 жылғы 24 қарашадағы № 411 бірлескен қаулысы және Алматы облыстық мәслихатының 2023 жылғы 24 қарашадағы № 9-54 шешімімен Заречный ауылдық округі және Арна, Заречный ауылдары Іле ауданы Жетіген ауылдық округінің құрамына енгізіле отырып, таратылды. ## Әкімшілік бөлінісі Әкімдікке қарасты 9 елді мекен Шеңгелді ауылдық округіне біріктірілген. Орталығы - Қонаев қаласы. ## Халқы ## Дереккөздер
Абай ауданы — Абай облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік бөлініс. Семей облысының батыс бөлігінде 1928 жылы 3 қыркүйекте құрылған. Орталығы — Қарауыл ауылы. Аудан Абайдың өмірі, шығармашылығымен тығыз байланысты. Абай, Мұхтар Әуезов тарихи-өлкетану мұражайлары бар. Абайдың аналары — Зере, Ұлжан, жұбайлары — Ділдә мен Әйгерімге, балаларына ескерткіш-мазарлар орнатылған. «Еңлік-Кебек» кесенесі де осында. Абай шәкірттері Көкбай, Шәкәрім Абай ауданында өмір сүрген. Қарт ақын Шәкір Әбенов те осы ауданда тұрған. ## Тарихы 1928 жылы 17 қаңтарда Семей уезінің Шаған, Шыңғыс болыстарының және жартылай Луначарский болысының жерінен Семей округінің құрамында Шыңғыстау ауданы болып құрылған (1928 жылғы 3 қыркүйекте БОАК-мен бекітілген). Орталығы Доғалақ қонысында болған. 1932 жылы 20 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы құрылғанда орталығы Қарауыл ауылында орналасқан Шыңғыстау ауданы болып құрамына енген (1932 жылы 10 наурызда БОАК-мен бекітілген). 1930 жылы 20-21 қарашада Қазақ АКСР ОАК Қаулысымен Шыңғыстау ауданы Голощёкин ауданы болып өзгертілді. 1930 жылы 17 желтоқсанда ауданға бұрынғы Шыңғыстау атауы қайтарылды. 1939 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Шыңғыстау ауданы Шығыс Қазақстан облысынан Семей облысына берілді. 1940 жылы 15 наурызда ауданда 8 ауылдық кеңес болған: Арқат, Бақанас, Қарауыл, Құндызды, Құлмен, Мұқыр, Сарыжал, Сарғалдақ. 1940 жылғы 5 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының туғанына 95 жыл толуына орай Шыңғыстау ауданы Абай ауданы болып өзгертілді. Ауылдық кеңестері: Арқат, Бақанас, Қарауыл (1953 жылдан Абай), Құндызды, Құлмен, Мұқыр, Сарыжал, Сарғалдақ. 1954 жылғы 4 тамыздағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Бақанас және Мұқыр ауылдық кеңестері Мұқыр ауылдық кеңесіне біріктірілді. 1955 жылғы 22 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен аудан құрамына таратылған Абыралы ауданының Қараөлең және Шаған ауылдық кеңестері енді. 1959 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Абай ауылдық округі Новопокров ауданына берілді және Шаған ауылдық кеңесі таратылып, аумағы Қараөлең ауылдық кеңесінің құрамына енді. 1963 жылғы 2 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен таратылған Новопокров ауданының Абай, Знаменка, Семейтау ауылдық кеңестерінің негізінде Абай ауылдық ауданы құрылды. Орталығы – Қарауыл ауылы болды. Ауылдық кеңестері: Абай, Арқат, Знаменка, Қарауыл, Құлмен, Құндызды, Мұқыр, Сарғалдақ, Сарыжал, Семейтау. 1965 жылғы 28 тамыздағы Семей облыстық атқару комитетінің шешімімен Семейтау ауылдық кеңесі Бородулиха ауданына өтті. 1966 жылғы 31 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Знаменка ауылдық кеңесі қайта құрылған Жаңасемей ауданының құрамына берілді. 1971 жылғы 28 қыркүйектегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Ақбұлақ ауылы орталығы болатын Ақбұлақ ауылдық кеңесі құрылды. 1978 жылғы 8 наурыздағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен орталығы Медеу ауылы болатын Медеу ауылдық кеңесі құрылды. 1980 жылғы 28 шілдедегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен орталығы Абыралы ауылында болатын Абыралы ауылдық кеңесі құрылды. 1990 жылғы 15 желтоқсандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен қайта құрылған Абыралы ауданының құрамына Абыралы, Ақбұлақ, Қараөлең, Сарғалдақ ауылдық кеңестері берілді. 1991 жылғы 11 желтоқсандағы Семей облыстық атқару комитетінің шешімімен Құлмен ауылдық кеңесі Қасқабұлақ ауылдық кеңесі болып өзгертілді. ## Географиялық орны, жер бедері Аумағы — 20 093 км². Жері бедері ойлы-қырлы болып келеді. Оңтүстік-батысын Ханшыңғыс (1152 м) және Шыңғыстау (1077 м), шығысын Дегелең, Ордатау, батысын Дос таулары алып жатыр. Кен байлықтарынан мәрмәр, гранит, қиыршықтас, құм, т.б. өндіріледі. Аудан батысы мен солтүстігінде Жаңасемей ауданымен, оңтүстігінде Аягөз, шығысында Жарма аудандарымен шектеседі. ## Халқы ## Әкімшілік бөлінісі 11 елді мекен 9 ауылдық округке біріктірілген: ## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі Климаты континенттік, қысы суық, жазы ыстық, құрғақ. Орташа ауа температурасы қаңтарда — 15,5°С, шілдеде — 20,5°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері — 250–350 мм. Аудан аумағынан Шаған, Ащысу, Бөкенші өзендері ағып өтеді. Жазда құрғап қалатын ұсақ өзендер мен жылғалар, ащы және сор көлдер көп. Жері қоңыр және сортаң топырақты келеді. Өсімдіктерден далалық өңірде селеу, бетеге, жусан, ши, таулы өңірлерде терек, қайың, өзен бойларында тал, қарақат, мойыл өседі. Жануарлардан арқар, елік, қасқыр, түлкі, ор қоян, қарсақ, борсық, күзен, тиін, сарышұнақ; құстардан дуадақ, құр, бұлдырық, бөдене, тырна, қаз, үйрек, бүркіт, т.б. мекендейді. Ауыл шаруашылығынана пайдаланатын жер аумағы — 3271,2 мың га (2006), оның ішінде егістік жері — 66,6 мың га, шабындық — 61,4 мың га, жайылым — 3141,1 мың га (2001). Тұрғындары облыс орталығы Өскемен қаласымен және көрші аудандармен автомобиль жолдары арқылы қатынайды. Ауданда Абай Құнанбайұлы пен М.О. Әуезовтің мұражайлары, Жидебай қорығы, Сарыкөл, Қоңыр әулие үңгірлері, Еңлік-Кебек зираты, т.б. тарихи орындар мен туристік маңызы бар көрікті жерлер бар. ## Дереккөздер
Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев (1 шілде 1911 — 15 ақпан 1953) — көрнекті қазақ кеңес заңгері, Қазақстандағы заң ғылымы мен заң білімін ұйымдастырушылардың бірі, қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі зерттеушісі. ## Өмірбаяны Патшалық Ресейде Астрахан губерниясының Марфин ауданы (қазіргі Володар ауданы) Шаған ауылында туған. Еңбек жолын 9 жасында бастады. 1926-1930 жж. Астрахандағы орыс-қазақ мектеп-интернатының оқушысы бола отырып, бірінші сатылық мектепте, кейін Астрахан медицина институтының жұмысшылар факультетінде оқыды. 1931 жылы БЛКЖО Марфин аудандық комитетінің жолдамасымен Сарытау қаласында заңгерлер курсынан өтіп, 1931-1932 жж. Төменгі Еділ өлкелік сотының қарамағындағы, Марфин аудандық халық сотында адвокат болып жұмыс істеді. 1932 жылы Сарытау заң институтына жіберіліп, оны 1935 жылы ойдағыдай бітірді. Үздік студент ретінде Ленинград заң институтының аспирантурасына (қазіргі Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті) жіберіліп, онда ол 1935-1938 жж оқыды. 1939 жылы желтоқсанда Т. М. Күлтелеев ЛЗИ Ғылыми кеңесінде «Қазақстандағы патриархалды-феодалдық қатынастардың қалдықтарымен күресудегі социалистік құқық» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғап, қазақ құқығының кейбір мәселелеріне тоқталды. Ол кандидаттық диссертация қорғаған алғашқы қазақ заңгері болды, сол кезде ол 27 жаста еді. ## Құқықтық тәрбие саласындағы ұйымдастырушылық қызметі Сонымен бірге, Алматыда КСРО ХКК қаулысы мен Қазақ КСР ХКК 1938 жылғы 28 сәуірдегі өкіміне сәйкес Қазақстандағы заң профиліндегі тұңғыш жоғары оқу орны — Алматы мемлекеттік заң институты (қазіргі — Қазақ ұлттық университетінің заң факультеті) құрылды. Институттың ғылыми базасы елдің ең көне жоғары оқу орындарының бірі – Қазан университеті тарапынан жомарттықпен бөлінген заң факультетінің құнды кітапханасы болды. Мәскеу мен Ленинград институтқа көмекке жас ғалымдарды жіберді. Олардың ішінде Т.М.Күлтелеев те болды. Еңбек жолын АМЗИ қылмыстық құқық кафедрасының доценті болып бастады. 1940 жылдың сәуір айынан бастап Т.М.Күлтелеев АМЗИ директоры болып тағайындалды. 1941 жылы 28 қарашада КСРО ХКК қаулысымен АМЗИ мен Алматыға эвакуацияланған Мәскеу заң институтының негізінде КСРО Әділет халық комиссариаты қарамағында тұңғыш мемлекеттік заң институты құрылды. 1942 жылы Т.М.Күлтелеев Кеңес Әскері қатарына шақырылып, 1942 жылы желтоқсанда нұсқаулы бұйрықпен әскерден қайтарылып, Қазақстан Компартиясы (б) Орталық Комитетінің лекторы болып тағайындалды. Онымен қатар қайтадан заң институты қылмыстық құқық кафедрасының доценті қызметін атқарды. 1943 жылдың қыркүйегінде АМЗИ қалпына келтірілуіне байланысты оның директоры болып қайтадан Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Бұл қызметте 1946 жылдың қарашасына дейін жұмыс істеді. 1947-1948 жж. Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болды. КСРО ҒА Қазақ филиалының Қазақ КСР Ғылым академиясына айналуымен (1946 ж.) Қазақстанда тұңғыш ғылыми-зерттеу заң мекемесі – Қазақ Ғылым академиясының заң секторы (кейіннен Философия және құқық институты, одан кейін ҚР ҰҒА Мемлекет және құқық институты болып өзгертілді) құрылды. Құқық секторының меңгерушісі, оның бірінші жетекшісі болып Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Мұнда ол өмірінің соңына дейін жұмыс істеді. Т.М.Күлтелеев ғылыми-педагогикалық іс-әрекетін практикалық қызметпен ұштастырды. Республикалық әділет халық комиссариатында жұмыс істеп, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болып сайланды. 1951 жылдың қазанынан 1953 жылдың ақпанына дейін заң секторындағы жұмысымен бірге КСРО Ғылым академиясының заң ғылымдарының докторы дәрежесіне жіберілді. 1952 жылдың аяғында Т. М. Күлтелеев докторлық диссертациясын аяқтады. Қорғау 1953 жылдың басына белгіленді. Бірақ 1953 жылы 15 ақпанда кандидаттық диссертациясын қорғап үлгермей, Т. М. Күлтелеев қайғылы қазаға ұшырады. Алматының Орталық зиратында жерленді. Оның дарынды ұйымдастырушы, ұстаз, ғалым ретіндегі еңбегінің арқасында Қазақстанда заң білімі мен заң ғылымының негізі қаланды. Оның белсенді атсалысуымен республикада алғаш рет білікті заңгерлерді даярлау қолға алынды. Тарихшылар үшін республикадағы ғылым мен білімнің дамуы туралы «Қазақ КСР-дегі заң ғылымы мен білімі және біздің міндеттеріміз» (1948), «Қазақстандағы заң ғылымдарының маңызды міндеттері» (1951), т.б. мақалалары құнды болып табылады. Т.М.Құлтелеевтің белсенді жәрдемімен жемісті қызметін С.Я.Булатов, Л.В.Дюков және Ә.Е.Еренов бастады. Оның жетекшілігімен және оның қолдауымен С.З.Зиманов, М.Г.Масевич, У.Д.Құдайбергенов, А.А.Филимонова, М.А.Биндер, В.А.Ким және басқа да белгілі ғалымдар жұмыс істеді. ## Ғылыми қызығушылықтары ## Дереккөздер
Жіңішке (укр. Гені́чеськ) — Украинаның Херсон облысындағы қала. Жіңішке ауданының әкімшілік орталығы. 2022 жылдың 24 ақпанынан бастап оны Ресей Федерациясының қарулы күштері басып алды. Ол Азов теңізінің жағасында, Жіңішке бұғазы арқылы өтетін автомобиль көпірімен байланыстырылған Арабат белінің аяғына қарама-қарсы орналасқан. ## Тарихы Жіңішке қаласының тарихы Saline (Салине) елді мекеннің атауынан басталады. Шығанақ, оның бойында орналасқан Жіңішке қаласы мен порты өз атауын түркілердің «дженике» — жіңішке сөзінен алған. Бұл атау генуездіктердің Шығыс Қырымдағы үстемдігі кезеңімен байланысты деген тағы бір пікір бар. Сол дәуірдегі ең әйгілі ескерткіштердің бірі — Судақ қаласындағы генуездік бекініс. Бұл бізге өте жақсы жағдайда жеткен ортағасырлық Еуропаның бекіністерінің бірі. Бұл бекініс құрылысының алғашқы кезеңі Византия дәуірінде болды, құрылыстың кейінгі, негізгі кезеңі генуездік уақытқа (XIV-XV ғасырлар) жатады, сондықтан оны әдетте Генуездік деп атайды. XIII—XV ғасырларда Қырымдағы билікті Қырым татарларымен бөліскен генуездік көпестер теңіз саяхаттарында портоландар деп аталатын карталарды пайдаланды. Гразиосо Бенинкаса портоласында 1474 жылы Азов теңізінің солтүстік жағалауында, соның ішінде Жіңішке ауданында үш рет Салине (Saline) елді мекені белгіленді — Жіңішкеге дейін осылай аталды. Жіңішке Азов теңізі жағалауының солтүстік-батыс бөлігінде, Арабат белінің солтүстік шеті Үтлік көлтабанын Сывашпен байланыстыратын Жіңішке бұғазымен түйісетін жерінде орналасқан. Адамдар бұл аумақта ежелден бері мекендейді. Солтүстік Азов теңізінің отарлық қалалары 1 мыңжылдықтың ортасынан біздің заманымызға дейін толыққанды өмір сүрді. «Птолемей бойынша Қара теңіз жағалауының картасында» көрсетілген Азов теңізінің солтүстік-батыс жағалауындағы грек елді мекендері, Акра және Лейан қазіргі Жіңішкенің маңында, ал Жаңа бекініс – оның аумағында орналасты. Мұны 1562 жылы ағылшын Антоний Дженкинсон құрастырған «Қырым және оны шайып жатқан теңіздер картасы» және фламандық географ және картограф Абрахам Ортелийдің «Жер әлемінің көрінісі» (Бельгия, 1590 жыл) атты бірінші географиялық атлас растайды. Арабат белінің ұшына қарама-қарсы, дәл қазіргі Жіңішкенің орнында Неонтихос (Neontichos) елді мекені, ал сәл шығысқа қарай - Леанум (Leanum) және Акра (Acra) қалалары көрсетілген. Көптеген ондаған жылдар бойы өлкетанушылар Жіңішкедегі қырым татарларының немесе түрік бекінісінің қалдықтарын іздеп келді. Олар мұнда Қырым хандығы кезінде, бірақ қаладан қашық жерде әскери бекініс болғанын растай алды. Атақты түрік саяхатшысы Евлия Челеби Жіңішке бекінісін 1640 жылы Қырым ханы Арабат белінің аяғында салған тақтайлы шатыр мен темір қақпасы бар бекініске арналған «Әдемі Женишке қамалына мадақ» деп аталатын тұтас тарауын бөліп көрсеткен. Әр жерде бекіністі мұнара деп атайды. «Женишке қамалы» бекініс-мұнара болды деп болжау қисынды. 1772 жылғы әскери картада Геники аймағында батарея белгісі бар. Бұл кезде орыс әскерлері уақытша бекіністерді қажетсіз деп талқандады: кінәз В.М.Долгоруков әскерінің бір бөлігі 1771 жылдың жазында түбекке басып кіріп, Кефені басып алып, барлық іргелес аумақтарды түрік әскерлерінен азат етті. Осыдан кейін ұзақ уақыт бойы соғыс қимылдары жалғасқанымен, картада 1772 жылғы түрік және орыс күштерінің шынайы тепе-теңдігін көрсететін татар-түрік бейнелемесі жоқ. Арабат және Тавриядағы басқа да стратегиялық нүктелер (олардың ішінде Жіңішке) Ресей империясының бақылауында болды. XIX—XX ғасырлар тоғысында Таурия губерниясы Мелитопол уезіне қарасты мемлекеттік ауыл, кент, орын (1837 жылдан бастап) және қала (1903 жылдан бастап) Жіңішке балық, тұз және астық саудасымен танымал болды. Оның маңында, негізінен, Жоңғар түбегінде атақты арнауыт бидайы өсірілді. Астық экспортқа шығарылды. Портта Англия, Франция және басқа елдердің кемелері арқандап тұрды. 1897 жылы Жіңішке қаласында 2816 яһуди (халықтың 34,9%), 1910 жылы — 4786 (36,9%), 1914 жылы — 4874 яһуди және 42 қарайым, 1923 ж. — 1841 яһуди, 1926 ж. — 1799, 1939 ж. — 947 яһуди өмір сүрді. Жіңішкедегі яһуди қауымы 1850 жылдары құрылды, сол уақытта синагога, яһуди зираты және хевра кадиша пайда болды. 1905 жылы Жіңішке қаласында үш күндік яһуди аласаты болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Жіңішкеге көп босқындар келді; 1916 жылы босқындарға арналған әйелдер мектебі мен ошақ ашылды. 1918 жылы Австрия-Мажарстан оккупациондық билігі бүкіл қауымды концлагерге жіберді. 1924 жылы Жіңішке қаласында «ЛКСМУ Ромный ұйымы атындағы Еңбек коммунасы» яһуди ұжымшары, 1925 жылы «Надежда» және «Тикво» ұжымшарлары ұйымдастырылды. 1941 жылы 16 қыркүйекте неміс әскерлері қаланы басып алды. 1941 жылы 2-4 қазанда Жіңішке қаласында зондеркоммандо 10А 300-ден астам яһудиді атып тастады. 1943 жылы 30 қазанда кеңес әскерлері қаланы азат еткенімен, ауданда тағы 5 ай шайқасты. 2014 жылдың 26 наурызында Украина әскерінің десантшылары Ресей Федерациясы Қара теңіз флотының МАРС-75 навигациялық станциясын басып алды. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, ресейлік әскерилер станциядан екі ай бұрын кетіп қалған еді. Бұрын гидрографиялық нысандар 1997 жылы қол қойылған мемлекетаралық келісімге сәйкес Қара теңіз флоты жалға алған мүлік тізбесіне енгізілмеген болатын, ал 2007 жылдың желтоқсанында Херсон экономикалық соты станцияны Украина билігіне беру туралы қаулы қабылдады, бірақ Ресей іс жүзінде нысанды беруден бас тартты. 2022 жылы 24 ақпанда Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде Жіңішкені орыс әскерлері басып алды. Бұл күні Украина Әскери-теңіз күштері Ресей әскерлердің алға жылжуын бәсеңдету үшін Арабат бұғазы арқылы өтетін автомобил көпірін жарып жіберді. Дәл осы уақытта жарылысты жүзеге асырған сарбаз Виталий Скакун жарылыстан қайтыс болды. Жарылыс орнынан түсірілген бейнебаянда азаматтық көліктің суда жатқанын көруге болады. Көпірдің бір жартысы опырылып, екінші жартысы көлік жүргізу мүмкіндігін сақтап қалды. 2022 жылдың 6 наурызында қалада украинашылдардың митингі өтті. 2022 жылдың 12 наурызында қала әкімі Александр Тулупов қалыптасқан жағдайда жұмыс істей алмайтынын айтып, қызметінен кетті. Осыдан кейін ресейлік әскерилердің қала басшысы етіп Қырымнан келген Геннадий Сивакты тағайындалғандығы хабарланды. 2022 жылғы 18 сәуірде орталық алаңдағы жергілікті әкімшілік ғимаратының алдындағы тұғырға 2015 жылы декоммунизация туралы заң бойынша бұзылған Ленин ескерткішінен өзгеше ескерткіш орнатылды; әкімшілік ғимаратында Ресей Федерациясының туы мен Жеңіс туы көтерілді. ## Климаты Қала құрғақ дала зонасында орналасқан, климаты қоңыржай және субтропиктік. Ең жылы ай — шілде айы, орташа температурасы 23,6°С. Ең суық ай — қаңтар айы, орташа температурасы -2,5°С. ## Тұрғындары ## Көлік Соңғы жылдары Жіңішке қаласының теміржол инфрақұрылымы қала қонақтары мен Арабат беліне саяхаттайтын туристерге ыңғайлы болу үшін жаңартылды. Жіңішкедегі қоғамдық көліктер автобустармен ұсынылған. Жазда айлақ істейді, жеке кемелермен Бөрі аралына баруға болады. Жіңішке автобекетінен Жіңішке ауданының барлық елді мекендеріне жетуге болады. Херсон, Николаев, Днепр, Запорожя, Винница сияқты қалаларға да бағыттар бар. ## FM-радиостанциялары * 88.5 MHz— KISS FM * 90.8 MHz — Радио Мейдан * 91.6 MHz— Xit FM * 100.7 MHz — UA:Украинское радио * 101.4 MHz — Мейдан * 101.8 MHz — Ретро FM * 102.6 MHz — Радио «Промінь» * 103.0 MHz — Армия-FM * 103.6 MHz — Херсон FM * 104.1 MHz — Радио НВ * 104.4 MHz — Power FM * 105.3 MHz — Radio ROKS * 105.9 MHz — Крым. Реалии. * 106.8 MHz — Русское Радио Украина * 107.8 MHz — Херсон FM ## Оқу орындары * № 1 мектеп * Жіңішке лицейі (бұрынғы № 2 орта мектеп, сосын гимназия) * № 3 мектеп * № 4 мектеп * Шипажайлы жалпы білім беретін мектеп-интернат * 9 кешкі мектебі (бұрынғы № 6 мектеп) * № 17 ӘЖМ * № 27 КТМ * Медицина мектебі * Херсон ұлттық техникалық университетінің факультеті * ЖТБ (Жас техниктер бекеті) * ЖНБ (Жас натуралистер бекеті) * Харьков Ұлттық қала шаруашылығы академиясының факультеті * Жіңішке қаласының музыка мектебі ## Діни ұйымдары * Әулие Мәриәмнің туу ғибадатханасы * «Өмір сөзі» толық інжіл шіркеуі * Иегова Куәгерлерінің Қауымдастығы * Інжілдік христиан-баптисттер шіркеуі * 7-күн адвентистік шіркеуі * «Ислам» мұсылман қауымы * Хабад» яһуди қауымы ## Көрікті жерлері * Жіңішке шамшырағы * Жіңішке өлкетану мұражайы * Қызғылт көл ## Галерея * * * * * * * * * ## Дереккөздер
Қазақстан футбол федерациясы (ҚФФ, ағылш. Kazakhstan Football Federation) — Қазақстанда футбол додалары мен біріншіліктерін ұйымдастыратын мемлекеттік ұйым. Ол Қазақстан Премьер Лигасы және Қазақстан Кубогы сияқты додалар мен Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы ойындарын ұйымдастырады. ## Бұрынғы атаулары * Қазақстан Республикасы футбол қауымдастығы (1992–2000) * Қазақстан футбол одағы (2000–2007) * Қазақстан футбол федерациясы (2007–қазіргі уақытқа дейін) ## Тарихы Қазақстан футбол федерациясы (ҚФФ) 1992 жылы Қазақ КСР футбол қауымдастығының қайта құрылуымен (1989 жылы құрылған) құрылды. Сол жылы (1992), ҚФФ ФИФА мен Азия футбол конфедерациясының (АФК) қауымдастырылған мүшесі болды (немесе 1993 жылы). Оның құрылуы қазақ футболын халықаралық стандарттарға сай ұйымдастырудың бастамасы болды. ҚФФ еліміздің ең ірі спорт федерациясына айналды, Қазақстандағы футбол «спорт патшасы» ретінде бағаланып, спорт сүйер қауымның таңдауы бойынша бірінші орынды иеленді. 1992 жылы федерация футболдан ұлттық лига чемпионаты мен Қазақстан кубогы сияқты кәсіби деңгейдегі түрлі жарыстарды өткізді. Қауымдастырылған мүше бола тұра, ҚФФ ұлттық құрамалар үшін ресми халықаралық жарыстарға қатысуға рұқсат етілмеді, сондықтан 1992 жылдың ортасы мен аяғында және 1994 жылдың сәуірінде ортаазиялық Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан елдерімен бірге өңірлік жарыстарға қатысты. 1994 жылы ҚФФ ақыры ФИФА мен АФК-ның толыққанды мүшесі ретінде қабылданды. АФК-ға кіру туралы шешім дауыс беруден кейін қабылданды. Ұлттық құраманың Орталық Азиядан тыс құрамамен алғашқы ойыны 1995 жылы желтоқсанда өтті. Сол жылы Қазақстанның атынан шыққан Олег Литвиненко қазан айындағы Азияның үздік ойыншысы болып танылды. 2000 жылы ҚФФ УЕФА-ның кандидаты болды және 2002 жылы 25 сәуірде Швецияның Стокгольм қаласында өткен УЕФА конгресінде оның толық мүшелігіне ие болды. ## Тағы қараңыз * Қазақстандағы футбол * Қазақстан футзал ассоциациясы ## Дереккөздер
Керей мен Жәнібек хандар ескерткіші — Астана қаласындағы қазақтың алғашқы хандарына қойылған ескерткіш. Ескерткіштің іргетасынан бастап, найзаның ұшына дейінгі жалпы биіктігі 12 метрді құрайды; Жәнібек ханның бойы 5,25 метр етіп, ал отырған күйде бейнеленген Керей ханның биіктігі 4 метр етіп құйылды. Әрбір мүсіндік бейне өзіндік ерекшелікке ие: қазақ хандығының тұңғыш басшысы болу жолы берілген Керейдің қазақы ер-тоқымда мығым отыруы және ерлік пен өрліктің, дала көшпенділеріне тән тас-түйін тұлғалы толық бойымен тік тұрған Жәнібектің бейнелері сол кездегі олар құрған Қазақ хандығы оқиғасының мазмұнын ашып тұрған сыңайлы. Сондай-ақ, композицияда хандардың қолдарына сығымдап, қадай ұстаған ту бейнеленген. Бұл көрініс жаңадан құрылған хандықтың беріктігін, тұрақтылығын, өр рухты мақсаттарды көздеген өміршеңдігін аша түседі. Бұл орайда, композиция тарихтың үздіксіздігі мен дәуірлер сабақтастығын білдіреді. 2010 жылдың 1 маусымында өткен ресми ашылу салтанатына президент Н.Ә. Назарбаев қатысқан және келесідей сөз айтқан: Біз елордамыздың төрінде ұлысымызды заманындай ұйыстырған Керей мен Жәнібек хандардың ескерткішін ашып отырмыз. Бұл тұғырлы тарихымызға, қазақтық елдік дәстүрімізге, мызғымас мемлекеттігімізге арналған мәңгілік белгі. Баршаңызға белгілі, Керей мен Жәнібек хандар қазақ деп аталатын хандықтың алғашқы қадасын қақты. Жобаның авторы — мүсінші Ринат Әбенов. Ескерткіштің жалпы салмағы — 16,20 тонна. * * ## Дереккөздер
Қорғантепе (өзб. Қўрғонтепа/Qo’rg’ontepa) — Өзбекстан қаласы. Әндіжан облысы Қорғантепе ауданының орталығы. Халық саны — 19 565 адам. Қорғантөбе 1976 жылы қала дәрежесіне ие болды. Қала аумағында мақтк тазартатын зауыт, аспаптар зауыты мен тігін фабрикасы жұмыс жасайды. Сондай-ақ қалада Андижан1 - Өзбек Қарасуы теміржол желісіндегі Савай теміржол стансасы бар. ## Дереккөздер
Даурлар (дахуры, дагуры, моңғ. дагуур, қыт. 达斡尔族, пиньинь Dáwò'ěrzú) — Қытайда орналасқан моңғол тілінде сөйлейтін халық.Солтүстік Маньчжурияда шашыраңқы тұрады, олардың ең тығыз қоныстанған жері Нонни (Нон-ула) өзені мен оның салаларының бойында, сондай-ақ Сунгари өзенінің бойында және Амур өзенінің орта ағысының бойында Зея мен Бурея сағаларының аралығында орналасқан.2000 жылы даурлардың саны 132 394 болды. ## Этнонимі «Даур» (Дахур) этнонимі ностратикалық «кур», «ур» - «тау» деп аталады. Сондықтан, даурлар (дахурлар), ұйғырлар, лигурлар, манжурлар, куриандар және этникалық атауларында «кур-гур-хур» түбірі бар таулы аймақтардан шыққан. ## Тілі Тілі алтай отбасының моңғол тобының даур тілінде сөйлейді. Диалектілері: Бутха, Цицихар, Хайлар, Шыңжаң. Қытай тілі де кеңінен таралған. Жазуы ескі моңғол жазуына негізделген. ## Діні Ертеректе даурлар шамандыққа сенген, кейбіреулер ламаизмді мойындайды. Даурлар табиғатқа, тотемдерге және ата-бабаларының рухтарына табынған. ## Тарихы Даурлар Қытайдың солтүстігіндегі ежелгі ұлттардың бірі. «Даурлар» даур тілінен аударғанда „жер жыртушы“ дегенді білдіреді, бұл атау Мин әулеті кезінде кездесе бастады. Цин әулетінің императоры Канси билігінің басында «дахур» атауы пайда болса, кейінірек басқа атаулар - «дахуэр», «дахули» т.б. Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін даурлардың өздерінің өтініші бойынша «даур» деген жалпы атау оларға қалдырылды. Мамандар даурларды Ляо әулетіндегі кидандардың ұрпақтары деп есептейді. Цин патшалығы тұсында даурлар әскерге алынды, олар шекара заставаларын күзетуге, тіпті алыстағы Шыңжаңды қорғауға бірнеше рет жұмылдырылды, сондықтан бірнеше мың дәуір әлі күнге дейін Тачен уезіндегі Шыңжаңда тұрады. ## Кәсібі Негізгі кәсібі — егістік (бидай, сұлы, қарақұмық, құмай, тары, арпа, жүгері), көкөніс шаруашылығы, мал шаруашылығы; қосалқы шаруашылығы — аң аулау, балық аулау. ## Өмір салты Неке моногамдық. Мұнда өте айқын иерархиялық құрылым бар. Тегі бір адамдар хала деп аталатын топтарға біріктіріліп, екі-үш қаладан тұратын бір топпен бірге тұрады. Әрбір хала бір қалада тұратын әртүрлі руларға (мокона) бөлінеді. Әр түрлі рулар арасында неке болған жағдайда, күйеуі әйелінің руында меншік құқығынсыз өмір сүруін жалғастырады. ### Дәстүрлі баспаналары Даурлар тұратын ауылдар ұқыпты әрі жинақы көрінеді және төбелер мен таулардың баурайында орналасқан. Бір кездері дәуірлердің дәстүрлі баспанасы құрғақ сабақтардан немесе саманнан жасалған лашықтар болса, қазір олардың көпшілігі тоқылған қоршаулармен қоршалған кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлерде тұрады. Үйдің есігі шығысқа қарайды. Үйдің ең орталық бөлігінде асхана, екі жағында балалар мен қарттарға арналған бөлмелер бар. ### Дәстүрлі киімдері Жазда ер адамдар ақ көйлек, ақ шалбар, қолдан жасалған мата немесе былғары аяқ киім киеді. Қыста қара жібектен тігілген халат, түлкі немесе бұғы терісінен тігілген қалпақ киіп, белбеу байланады, былғары етік киеді, ал жазда ақ орамалмен немесе сабан қалпақпен бастарын жабады.Жазда әйелдер ұзын шалбар киеді, белбеусіз ципао халат, ақ шұлық, кестелі аяқ киім киеді, ал қыста - көйлек, мата шалбар немесе былғары киім, былғары аяқ киім киеді. ### Дәстүрлі тағамдары Азық-түлікте ет және сүт өнімдері, сондай-ақ балық және ұн өнімдері басым. Сиыр мен қой етінен жасалған ет өнімдері, сонымен қатар сүт өнімдері кеңінен қолданылады. Сүйікті тағамдары пісірілген шелпек, тұшпара, кеспе, ет.Даурлар сұйық сұлы ұнын жақсы көреді, одан дайындалған ботқаның дәмі өте нәзік болады. Қарақұмық кеспесі де олардың диетасының негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. ### Фольклоры Олардың халық әні «Бесік жыры» өте танымал. Мерекелердің ажырамас бөлігі Ханбо биі ырғақтағы тұрақты өзгерістермен ерекшеленеді: кейде бишілердің қимылдары жай және тыныш, кейде олар көңілді және ынта-жігерге толы.Әйелдер хормен ән айтумен айналысады, олардың көпшілігінде мукулян деп аталатын музыкалық аспаптар бар. Ерлер де мукуляндарды ойнайды. Даур халық әдебиеті, әдетте, табиғатты бақылауға сүйенеді, бірақ сонымен бірге көптеген аңыздар мен ертегілерді қамтиды. Ең сүйікті әңгімелердің бірі «Батыл жас және Дай Фу» деп аталады. Бұл XIX ғасырдың аяғына жататын даурлардың езгішілермен және феодалдық билеушілермен күресі туралы. Классикалық қытай романдарына бейімделген ертегілердің танымалдығы зор. Оқырмандар арасында ең танымал заманауи шығармалар Цинь Туньпу есімді Даурлық жазушының шығармалары болып табылады, оның ішінде белгілілері «Диқан әні», «Балықшының әні» және «Ойыншы әні». Даурлар мейрамдары қытайлық мерекелерге ұқсас болғанымен, өткізілу жолында біршама айырмашылықтар бар. Сонымен қатар, Мохеи мейрамы жыл сайын 1-ші айдың 16-сында тойланады. Даурлардың сүйікті ұлттық спорт түрлері — күрес, ат жарыс, таяқ тарту, т.б. ## Сілтеме * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Даур * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Даур ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасының кезектен тыс Президенттік сайлауы — 2011 жылдың 3 сәуірінде өткізілген, негізінен 2012 жылға жоспарланған президенттік сайлау. Ол Президенттің 2011 жылы 4 ақпан күні берген №1149 бұйрығына сәйкес өткізілді. Сайлауда қатысқан кандидаттар ішінде: сол кездегі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Қазақстан Коммунистік Халық партиясының орталық комитетінің хатшысы Жамбыл Ахметбеков, Қазақстан патриоттары партиясының төрағасы және Парламент Сенатының депутаты Ғани Қасымов және «Табиғат» экологиялық организациясының басшысы Мэлс Елеусізов бар. ## Алғышарты 2010 жылдың 23 желтоқсанында Өскеменде барша қазақстандықтарға елдің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттігін 2020 жылдың 6 желтоқсанына дейін ұзартуды ұсынатын бастамашыл топ құру мақсатында жиын ұйымдастырылды. Жиынға Қазақстанның 14 облысы және Астана, Алматы қалаларынан 850-ден астам адам қатысты, соның ішінде Қазақстанның ЮНЕСКО-дағы Тұрақты өкілі Олжас Сүлейменов, генерал-лейтенант және «Халық қаһарманы» Бақытжан Ертаев және Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері. 2011 жылдың наурызына қарай президенттік мерзімді ұзарту жайлы референдум өткізу ұсынылды. Осы ұсынысты «Нұр Отан» партиясы, Қазақстан парламентінің депутаттары және көптеген Үкіметтік емес ұйымдар қолдады. Ұсынысты қолдамағандар қатарында тіркелмеген «Алға!» партиясы, Азат Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясы және басқа да организациялар болды. 2011 жылы 4 қаңтарда Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігі АҚШ үкіметінің осы ұсыныс туралы айтқанын жариялаған. Референдум өткізу ұсынысын олар "демократиядан ауытқу" деп атаған. Тағы ЕуроОдақ және ЕҚЫҰ өз уайымын білдірді. 27 желтоқсанда ҚР Президентінің өкілеттігін 2020 жылға дейін ұзарту жайлы референдум өткізу жөніндегі бастамашыл топтың жетекшісі Ерлан Сыдықовқа Орталық сайлау комиссиясының бастамашылық тобын тіркеу туралы куәлік берілді. ҚР Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Қуандық Тұрғанқұлов «Республикалық референдум туралы» қолданыстағы заңға сәйкес бастамашыл топ барлық облыстардың, Астана және Алматы қалаларының атынан бірдей өкілдік ететін азаматтардың кемінде 200 мың қолын жинауы керектігін түсіндірді. Яғни әр облыстан кемінде 12,5 мыңнан қол қойылу керек. Сондай-ақ Қуандық Тұрғанқұлов президент сайлауынан гөрі референдум өткізу ел бюджетіне арзанырақ болатынын атап кетті. Сыдықовтың айтуынша, қол жинау 27 желтоқсанда басталып, 2011 жылдың 10 қаңтарына дейін бастамашыл топ қол жинауды аяқтауды жоспарлаған. Үш күннен кейін референдумның бастамашыл тобы қазақстандықтардың 314 621 қолын жинап үлгерді. 29 желтоқсанда ҚР Парламенті Мәжілісі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа оның президенттік өкілеттігін 2020 жылдың желтоқсанына дейін ұзарту үшін референдум өткізу туралы және конституцияға өзгертулер енгізу туралы үндеуін бірауыздан қолдады. 2011 жылдың 4 қаңтарындағы жағдай бойынша референдумды қолдауға 2 590 000 қол жиналды, дегенмен бұл санды тек 11 қаңтарға дейін жинау жоспарланған еді. 11 қаңтарда бастамашыл топ қол жинауды аяқтады. Республикалық референдумға қатысуға құқығы бар ел азаматтары қолдарының түпнұсқалығын тексеру қорытындылары туралы Қазақстан Республикасы ОСК қорытынды хаттамасына сәйкес 5 миллион 16 мыңнан астам қол немесе жалпы санының 55,2 пайызы республикалық референдумға қатысуға құқығы бар ел азаматтары жиналды. 14 қаңтарда Қазақстан Парламенті бірауыздан (Мәжілістің 106 депутаты және Сенаттың 44 депутаты) ел конституциясына Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттігін 2020 жылға дейін референдум арқылы ұзартуды көздейтін түзетулерді қабылдады, бірақ Президент осы түзетулерді қабылдау туралы заңға қол қоймады және 17 қаңтарда Қазақстан Конституциялық Кеңесінің қарауына жіберді. 24 қаңтарда Конституциялық Кеңесте өткен тыңдауда Әділет министрлігінің басшысы Рашид Түсіпбеков, Жоғарғы Сот төрағасы Мұсабек Әлімбеков, Сыртқы істер вице-министрі Қайрат Омаров, Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Асқар Шәкіров, Құқықтық зерттеулер және талдау институты директоры Асқар Ғұсманов және Республика Заңгерлер одағының президенті Әнуар Түгел. Идеяға қарсы шыққандар арасында жалғыз «Адам құқықтары хартиясы» қоғамдық қорының атқарушы директоры Жеміс Тұрмағамбетова болды. 17 қаңтарда ЕҚЫҰ Демократиялық институттар және адам құқықтары бюросының (ДИАҚБ) директоры Янез Ленарчич Қазақстан парламенті Конституцияға президенттік өкілеттігін ұзарту бойынша референдум өткізуге мүмкіндік беретін түзетулерді қабылдағанына алаңдаушылық білдірді. 2011 жылдың 22 қаңтарында Еуропалық Одақ атынан Кэтрин Эштон (ЕО-ның сыртқы және қауіпсіздік саясаты жөніндегі Жоғарғы өкілі) мәлімдеме жасап, Қазақстанды қазіргі Конституцияға сәйкес президенттік сайлауды өткізуге кепілдік беруге шақырды. 2011 жылдың 24 қаңтарында Қазақстан Конституциялық Кеңесінде (КК) өткен тыңдауда көптеген сарапшылар референдумды қолдады. Атап айтқанда, олар Әділет министрі Рашид Түсіпбеков, Жоғарғы Сот төрағасы Мұсабек Әлімбеков, Сыртқы істер вице-министрі Қайрат Омаров, Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Асқар Шәкіров, Құқықтық зерттеулер және талдау институтының директоры Асқар Ғұсманов және Республика заңгерлер одағының президенті Әнуар Түгел. Жалғыз қарсылас «Адам құқықтары хартиясы» қоғамдық қорының атқарушы директоры Жеміс Тұрмағамбетова болды. Қарсылас Жеміс Тұрмағамбетованың осыған байланысты былай деген: 31 қаңтарда Қазақстанның Конституциялық Кеңесі сайлауды референдуммен ауыстыру туралы заңды конституцияға қайшы деп таныды. Сол күні халыққа сөйлеген сөзінде Президент Конституциялық Кеңестің шешімімен келісіп, кезектен тыс президент сайлауын өткізуді ұсынды. 2 ақпанда парламент палаталарының бірлескен отырысында ел президентіне кезектен тыс президенттік сайлауды тағайындау құқығын беретін конституцияға түзету қабылданды, ал 3 ақпанда Мәжіліс кезектен тыс президенттік сайлау өткізу туралы заң жобасын мақұлдады. Енді кезектен тыс сайлау президенттің шешімімен ұйымдастырылатын болады және олар тағайындалғаннан кейін екі ай ішінде өткізіледі. 4 ақпанда Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын тағайындау туралы» №1149 Жарлыққа қол қойды, оған сәйкес сайлау 2011 жылғы 3 сәуірге тағайындалды. ## Кандидаттардың ұсынылуы 2010 жылы қыркүйек айында Президент кеңесшісі Ермұхамет Ертісбаев «Сөз бостандығы» (орыс. «Свобода слова») газетасына интервью бергенде Нұрсұлтан Назарбаевтың келесі 2012 жылғы президенттік сайлауда қатысатынын мәлімдеді. 2010 жылы 20 қазан күні Қазақстан халқы ассамблеясының 16-шы сессиясында Назарбаевтың өзі «өзіне жастық пен энергия эликсирын ұсынса», 2020 жылға дейін президенттілігін жалғастыра алатынын айтқан. 22 қазанда тіркелмеген «Алға!» халықтық партиясының жетекшісі Владимир Козлов жуырдағы президенттік сайлауында өзінің кандидатурасын ұсынуды жоспарлағанын айтқан. 27 қазанда Алматыда өткен баспасөз мәслихатында «Желтоқсан» қозғалысының мүшелері Козловтың қазақ тілін білмегендігіне наразылық ретінде оған жұмыртқа лақтырды. Сайлау күні жарияланғаннан кейін Владимир Козлов мемлекеттік тілді үйренуге уақыт тапшылығына байланысты өз кандидатурасын ұсынбайтынын мәлімдеді. 3 қарашада «Жаса, Азаттық!» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Жасарал Қуанышәлин президенттік сайлауға қатысатынын мәлімдеді. Сонымен бірге ол егер Козлов сайлау науқаны кезінде көбірек дауыс жинап жатса, Қуанышәлин сайлаудан шығып, өз сайлаушыларынан Козловқа дауыс беруін өтінетінін, ал керісінше болып қалса, керісінше жасасын деп сұраған. Сайлау күні жарияланғаннан кейін Қуанышәлин тағы да президенттік сайлауға қатысатынын мәлімдегенімен, соңында ол өз кандидатурасын ұсынбады. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, қырық жасқа толған, мемлекеттік (қазақ) тілді жетіп меңгерген және Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Қазақстан азаматтары сайлауда үміткер бола алады. 10 ақпанда Қазақстанда Амантай Қажы деген атпен танымал Амантай Асылбек өз кандидатурасын ұсынды. 12 ақпанда қазақ тілінен емтиханға келмеді, ұялы телефоны өшірулі болған. Сол күні Амантай қажы отбасылық қайғылы жағдайға байланысты – келінінің әжесінің қайтыс болуына байланысты емтиханға қатыса алмағанын түсіндірді. 16 ақпанда мемлекеттік лингвистикалық комиссия тағайындаған мемлекеттік тілден емтиханға тағы да келмеді. 21 ақпанда Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы қазақ тілінен емтиханға келмеуіне байланысты Амантай қажыны президенттікке кандидат ретінде тіркеуден бас тартты. 11 ақпанда Астанада Тәуелсіздік сарайында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен «Нұр Отан» ХДП-ның XIII съезі өтті. Күн тәртібіндегі бірінші мәселе – «Нұр Отан» ХДП-дан Президенттікке кандидат ұсыну туралы мәселе болды. Нұрсұлтан Назарбаевтың кандидатурасын партия қатарынан ұсыну туралы ұсынысты Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің ректоры, қазіргі президенттің өкілеттігін ұзарту жайлы референдум өткізу жөніндегі бастамашыл топтың жетекшісі Ерлан Сыдықов айтты. Сол күні Назарбаев қазақ тілінен емтиханды сәтті тапсырды. 12 ақпанда өткен «Азат» жалпыұлттық социал-демократиялық партиясының съезі сайлауды конституциялық мерзімде өткізу туралы биліктің шартын алға тартып, партияның тең төрағасы Болат Әбіловты кандидат етіп сайлады. 2012 жылы барлық деңгейдегі сайлау комиссияларында барлық партиялардың өкілдері болуы керек, барлық кандидаттар қазіргі президентпен тең дәрежеде бұқаралық ақпарат құралдарына қол жеткізуі керек, билік оппозициялық кандидаттардың үгіт-насихат жұмыстарына араласпауы керек деген шарттар қойды. 14 ақпанда «Табиғат» экологиялық қозғалысының жетекшісі Мэлс Елеусізов Қазақстан президенттігіне өзін-өзі ұсыну арқылы үміткер болу ниетін мәлімдеді, бұл ретте ол баспасөз мәслихатында өзінің мүмкіндіктерін байсалды бағалайтынын және президент болмайтынын түсінді. 16 ақпанда Мэлс Елеусізов кандидатурасын ұсынып, 18 ақпанда қазақ тілінен емтихан тапсырды. 14 ақпан күні ҚКХП V съезінде партия кандидаты болып төрт үміткер ішінен Жамбыл Ахметбеков болатыны шешілді. 17 ақпан күні ол сәтті қазақ тілінің емтиханын тапсырды. Кандидаттарды ұсынудың соңғы күні, 20 ақпанда, Қазақстан Патриоттары партиясы (ҚПП) ұсынған Парламент Сенатының депутаты Ғани Қасымов Қазақстан Республикасының ОСК-на өз өтінішін берді. Сол күні қазақ тілін еркін меңгеру емтиханын тапсырды. Қасымов өз кандидатурасын ұсынғанға дейін ПКК-ның кезектен тыс сайлауда кандидат ұсынуға ниеті жоқ екенін мәлімдеді. Соңғы бірнеше жыл ішінде Қасымовтың қазақ тілінде бірде-бір мәлімдеме жасамағанына байланысты кейбір ұйымдар Қасымовтың мемлекеттік тілді жетік меңгергеніне күмән келтірді. Сонымен, 24 наурызда «Рух пен тіл» жастар қоғамдық ұйымының мүшелері митингке шығып, үміткерге мемлекеттік тілді білмейді деп айыптап, бірінші сыныпқа арналған қазақ тіліндегі әліппені сыйға тартты. Сайлауда барлығы 22 кандидат ұсынылды; Оның 18-і – өзін-өзі ұсынды, 3-і – саяси партиялар арқылы және 1-еуі – қоғамдық бірлестіктер (Құрманғазы Рахметов – «Желтоқсан» республикалық халықтық-патриоттық қозғалысы). Ұсынылған кандидаттардың 18-і ерлер, 4-і әйелдер. Екі кандидат (зейнеткер Зәуре Масина және жұмыссыз Советқазы Нұрсила) өз кандидатураларын алып тастады. Мемлекеттік тілден емтиханға төрт үміткер (Амантай Асылбек, Мейрамкүл Қожағұлова, Мұрат Телібеков, Біржан Ділмағамбет) келмеді, бес үміткер (Уәлихан Қайсаров, Қанат Есжанов, Толыбай Баймурзин, Майя Қарамаева, Адалбек Құнанба) емтиханнан өтпеді. Қалған 11 кандидат (Сәлім Өтен, Мұсағали Дуамбеков, Нұрсұлтан Назарбаев, Қанат Тұрагелдиев, Жамбыл Ахметбеков, Гүлдана Тоқбаева, Мэлс Елеусізов, Жақсыбай Бәзілбаев, Ғани Қасымов, Құрманғазы Рахметов, Серік Сапарғали), олар конституциялық талаптар мен заң талаптарын сақтаған және оларға ҚР Орталық сайлау комиссиясы азаматтардың кандидатураларын қолдауға қол жинау үшін қол қою парақтарын берді. ## Кандидаттар және олардың үгіттері * Тіркелген кандидаттар * * * * Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, сайлау науқаны кандидаттарды тіркеудің соңғы мерзімі аяқталған сәттен басталып, сайлау күнінің алдындағы күні сағат нөлде (жергілікті уақыт бойынша) аяқталады. Осылайша, үгіт-насихат кезеңі 3 наурызда басталып, 2 сәуірде сайлауалды оны жүргізуге тыйым салынды. Бұл кезектен тыс президенттік сайлаудың ерекшелігі: сайлауалды үгіт-насихат мерзімінің қысқартылуы болды - кезекті сайлауға қарағанда тура бір айға қысқа. 26 ақпанда ҚРОСК Президенттікке кандидаттардың республикалық бюджеттен төленетін шығыстарының нормативтерін белгілеу туралы қаулы қабылдады – әрбір кандидатқа теледидарда он бес минуттық сөз сөйлеуі үшін қаражат бөлінді (4 миллион 625 мың. теңге), радиодан он минуттық сөз сөйлеу (169 мың теңге), көлемі 540 см² (810 мың теңге) екі мақаланы баспа басылымдарында жариялау үшін, сайлаушылармен кездесуге арналған үй-жайды жалға алу (200 мың теңге), баспа үгіт материалдарын басып шығару (290 мың теңге), көлік шығындары (200 мың теңге) бөлінді. ### Назарбаевтың үгіті Нұрсұлтан Назарбаев үгіт-насихат кезеңі басталар алдында «референдум басталған желтоқсан-қаңтар айларында өз қолдарын қойған бес миллион қазақстандықтың қолдауын сезінетінін» және ресми сайлау шараларын өткізбейтінін мәлімдеді. Сонымен бірге, ол өзінің жеңісі күмән тудырмайтынына қарамастан қазақстандықтарды сайлауға белсенді қатысуға шақырды. Сондай-ақ Президент сайлау науқаны кезеңінде жаппай үгіт-насихат шараларының орнына халыққа болашақ даму стратегиясын, Қазақстан халқына Жолдауында белгіленген негізгі басымдықтарды түсіндіруді ұйымдастыру маңыздырақ екенін атап өтті. «Нұр Отан» партиясының XIII съезінде сөйлеген сөзінде ол Қазақстанның 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарын талқылады. ### Ахметбековтың үгіті Науқан басталмай тұрып-ақ Ахметбеков президенттік сайлау үшін күресуге дайын екенін айтты: 2 наурызда Ахметбеков үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуде интернетті, атап айтқанда «Mail.Ru» сайтын пайдаланатынын мәлімдеді. Үгіт науқанының соңғы аптасында ғана кандидат My World сайтында 200-ге жуық оқырман, ал бір күннің ғана ішінде 137 жаңа «дос» тапты. «MediaNet» халықаралық журналистика орталығының жүргізген мониторингі бойынша, Ахметбеков қазақтілді интернет аудиториясының үлкен көзайымына ие болды. Өзінің болжамы бойынша, кандидат «виртуалды» жолмен 700-900 мың дауыс жинайды деп күткен. 15 наурызда кандидат өзінің «Жамбыл Ахметбековтің үш халықтық бастамасы» сайлауалды тұғырнамасын таныстырды, оның негізгі тезистері осы болды: ең төменгі күнкөріс деңгейін анықтаудың жаңа әдістемесін енгізу (оның есептеулері бойынша елдегі ең төменгі күнкөріс деңгейі бір адамға 200 мың теңге болуы, базалық зейнетақы төлемдері – осы көрсеткіштің 60%, яғни 120 мың теңге, орташа жалақы 300 мың теңге); қазақстандық жоғары оқу орындарының түлектерін бірінші жұмысқа орналастырудың мемлекеттік кепілдіктерін енгізу; тұрғын үй-коммуналдық қызметтерге бағалар мен тарифтерді төмендету. ### Елеусізовтың үгіті Мэлс Елеусізов үгіт-насихат кезеңі басталмай жатып-ақ жеңіске жетемін деп ойламағанын, қазіргі мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың жеңімпаз болатынын алдын ала білгенін айтты. Кандидаттың айтуынша, ол сайлау науқанына өзінің конституциялық сайлау және сайлану құқығын жүзеге асыру, оның пікірінше, тым пассив болып табылатын халықты «ояту» және қоршаған ортаны қорғау мәселелерін көтеру мақсатында қатысқан. Оның айтуынша, үкімет инновациялық-индустриалды даму бағдарламасында экологиялық мәселелерді ескеруі керек, әйтпесе бұл бағдарламаның жүзеге асуына қауіп төнуі мүмкін. ### Қасымовтың үгіті Ғани Қасымов Алматыда өзінің сайлауалды үгіт-насихатын көрсеткен. Өзінің жоспарында осы пункттер болды: елдің парламентінде барлық партияларының өкілдігі, вице-президент лауазымының оралуы, атқарушы биліктің реформалануы, мемлекеттік ғылым академиясын құру, қазақстандық тауар өндірушілерге салықты азайту, әйелдердің зейнеткерлік жасын 55 жасқа дейін төмендету, биліктің заң шығарушы және атқарушы органдарындағы әйелдердің өкілдігін арттыру, Орталық Азия елдерінің мамандарын даярлайтын мемлекеттік университет құру, табысы шектеулі, физикалық мүмкіндіктері шектеулі адамдарға, зейнеткерлер мен ардагерлерге лайықты өмір сүру, жас отбасыларды қолжетімді және сапалы баспанамен қамтамасыз ету бағдарламасын қабылдау, мемлекеттік қазақ тілі академиясын құру және арнайы «Ана тілі» мерекесін ұйымдастыру және т.б.. Өзінің үгіт-насихатында ол көптеген реформаларды ұсынды және мемлекеттің жұмысын толықтай өзгертуді жоспарлады. Ғани Қасымов Фейсбук әлеуметтік желісінде жұмыс істеп, БАҚ-та жарияланған материалдарды өз парақшасында жариялап, басқа қолданушылардың хабарламаларына жылдам жауап беріп, кандидаттардың ішінде ең белсендісі болды. Науқанның соңғы аптасында оның әлеуметтік желідегі «достарының» саны 1700-ден 1800-ге дейін өсті. MediaNet халықаралық журналистика орталығы сарапшыларының пікірінше, «Патриоттар партиясының көшбасшысы таңдауын электораттың озық либералдық бөлігінің (Фейсбук қолданушыларының өздері) пайдасына жасады, бұл оның рақымшылық және құқық қорғаушы Евгений Жовтис пен журналист Рамазан Есергеповті босатуын айтып кетті. ## Дереккөздер
«Қанмен жазылған кітап» («Соғыс психологиясы») — Бауыржан Момышұлының соғыс кезінде Қазақ ССР Ғылым академиясына келіп, таңдаулы ғалым, жазушы, өнер адамдарына оқыған лекциялары. 1944 жылдың басында Б. Момышұлы Алматыға демалысқа келгенінде, Мұхтар Әуезовтың ұсынысымен академик Қаныш Сәтбаев, т.б. қазақтың зиялы қауым өкілдерімен кездесу өткізген болатын. Атақты қолбасшы бірнеше күн бойы күніне 5-6 сағаттан әскери-патриоттық тақырыпта лекция оқыды. Жасалған стенограммалар негізінде екі нұсқа кітап бастырылады: біріншісі академияда қалып, екіншісін Б. Момышұлы өзімен майданға алып кетеді. Тарихшы Мекемтас Мырзахметұлының жазуынша, осы нұсқаға Баукең тыңнан қосылған ой-пікірлерін түсіріп, жаңа деректер ендіріп толықтырып отырған. Алғашқы бұқаралық басылым 1990 жылы «Қазақстан» баспасынан «Психология войны» деген атпен орыс тілінде шығады. Қазақ тілінде «Қанмен жазылған кітап» деген атпен Мұхтар Қазыбековтың аударуымен, М. Мырзахметұлының құрастыруымен 1991 жылы жарияланды. Бұл шығарма 2000 жылы Б. Момышұлының екітомдығы құрамында, 2010 жылы 30-томдық шығармалар жинағында жарық көрді. Б. Момышұлы өзінің осы еңбегін «ерлікке тәрбиелеу туралы ойлардың» жинағы ретінде сипаттайды. Ерлік дегеніміз не? Бұл — адамға туа біткен қасиет емес, дұрыс жүргізілген әскери тәрбиенің жемісі. Ержүректілік пен батырлықты найзаласқан қолма-қол ұрыстан көргісі келетін адам қателеседі.Ерлік — табиғат сыйы емес, ең алдымен өзіңнің ар-намысыңды және азаматтың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімін — азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік, теңдікте өзіңмен сайысқа түсе отырып, тұтас коллектив өмірінің игілігін ғана емес, сонымен қауіп-қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жанмен, қанға-қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету.
Даяктар (индонез., малай. Dayak). — Калимантан аралының байырғы тұрғындарының жалпы атауы, оған бірқатар халықтар кіреді (нгажу, клемантан, отданум, бахау, ибан, кайяна, кеня, мурут; барлығы екі жүзге жуық тайпалар).Жалпы саны 3,7 миллион адам. Малайзияда, Индонезияда және Брунейде тұрады.Даяктардың ең танымал этникалық топтары - ибандар немесе теңіз даяктары, капуа, каяндар, кениялар, муруттар, баритолар және пунандар. Даяктар, әсіресе каяндар, кениялар және пунандар физикалық жағынан архипелагтың қалған тұрғындарынан жоғары тұрады. Ерлер қысқа, бірақ олар спортшыларға дене құрылымына ұқсайды, әйелдер әдемі келеді. Каяндар, кениялар, пунандар еуропалық бет ерекшеліктері бар, тік мұрынды болып келеді. ## Этнонимі Даяктар - шамамен үш мың жыл бұрын Азиядан Борнео аралына (Калимантан) келген австронезиялықтардың ұрпақтары. Малак тілінен аударғанда «Даяк» сөзі пұтқа табынушы, анимист, яғни табиғаттың жандылығына сенетін адам дегенді білдіреді. ## Тілі Даяктар малай-полинезиялық тілдер отбасының индонезиялық тобының тілдерінде сөйлейді. Калимантанның батысындағы даяктардың кейбір топтары мен ибандардың тілдері малай тіліне өте жақын. ## Діні 1 миллионға жуық даяктар өздерінің дәстүрлі дінін ұстанады. Олардың негізінде нгаджу мен ибандар әдет-ғұрып құқығына (адат), діни қызметкер немесе шамандық табын бөлуге негізделген тәуелсіз діни жүйені дамытты. 1970 жылдардан бастап Нгаджу кахаринган діні индуизмнің ерекше формасы ретінде жалпы индонезиялық діни-саяси құрылымға енді. Дәстүрлі нанымдарды ресми түрде христиандық пен ислам дінін ұстанатын даяктар да сақтап қалды. 15 ғасырда басталып, бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан даяктардың исламдануы, әдетте, Меланау даяктарының малайизациялануына әкелді және Бруней даяктарының бір бөлігі суннизмнің шафи мазхабын ұстанады. Даяктар арасында 19 ғасырдың ортасынан және әсіресе 20 ғасырдың ортасынан бастап христиан миссионерлері белсенділік танытты. Христиандандыру олардың сәттілігін қамтамасыз етті. Қазіргі даяктардың ішінде христиандар шамамен 70% құрайды (католиктер, англикандар, реформаторлар, баптистер т.б.). ## Тарихы XVII-XVIII ғасырларда бұл халық еуропалықтар арасында қатыгездігімен танымал болды. Ең қауіптісі жағалау аймағында тұратын тайпалар болды. Олардың көптеген еуропалық саудагерлерді қатты қорқытқаны сонша, даяктардың қатыгездігі туралы көптеген аңыздар мен әңгімелер бүкіл әлемге тарап кеткендіктен, кейде шындықты қиялдан ажырату қиын болды. Он тоғызыншы ғасырға дейін даяктар бас аулау үшін, өзара соғыс жүргізді. Мұндай дәстүр ең алдымен, жас даяқтың ер жетіп, тек аңсаған жүлдені алу арқылы ғана үйлену құқығына ие болуымен байланысты болды. Даяктар еуропалықтар араласпағанда бірін-бірі құртып жіберетін еді. 1839 жылы аралға ағылшын Джеймс Брук келді. Ол Бруней сұлтанына жергілікті қақтығыстарды реттеуге көмектесті, соның ішінде даяктардың көтерілісін басу үшін оған Саравак өзенінің жанындағы аумақ берілді, ол жерде 1842 жылы Кучинг қаласының негізін қалады. Осылайша 100 жылға жуық өмір сүрген Ақ Раджалар әулеті басталды. Джеймс Бруктың тұсында даяктар бас аулауды іс жүзінде тоқтатты. 1868 жылы Джеймстің жиені Чарльз Брук билікке келді, ол провинцияның иелігін қазіргі көлеміне дейін кеңейтті және ақырында тайпалар арасында бейбіт әдет-ғұрыптарды енгізді. Соңғы Ақ Раджа 1941 жылы жапон оккупациясы кезінде Саравактан Австралияға қашып кеткен Чарльз Винер Брук болды, содан кейін британдықтар жеңіліске ұшырады. ## Кәсібі Даяктардың барлығы дерлік қолмен атқарылатын ауыл шаруашылығымен сипатталады. Пунан мен Меланаудан басқа барлық даяктардың негізгі ауыл шаруашылығы дақылы күріш болып табылады. Отданумдардың ішінде клементандар мен квеньястарда таро және ямс негізгі дақылдар болып табылады. Отырықшы даяктар арасында аңшылық, балық аулау және терушілік қосалқы кәсіп ретінде пайдаланады.Ауыл шаруашылығының негізгі құралдары – пышақ тәрізді кескіш (паранг), аңшылық құралдары – сумпитан (уланған жебелері бар мылтық), найзалар, тұзақтар мен қақпандарды қолданады. Орман өнімдері Даяктардың негізгі айырбас заты болып табылады. Бұрынғы уақытта оларды сатудан түскен табыс негізінен отбасылық құнды мүліктерді - даяктар арасында өте жоғары бағаланған ежелгі мыс гонгтары мен қытай фарфор ыдыстарын сатып алуға жұмсалды. Соңғы жылдары бұл өнімдерге сұраныс тез өсуде, сондықтан делдалдар арқылы олар арал шекарасынан тыс жерлерге жетеді. Осылайша, орманды пайдалану даяктар үшін коммерциялық саудаға айналады. Гуттаперчаны алу процесі өте күрделі: ағаштың діңі мен кейбір бұтақтары өсімдік сүті жапырақтардан жасалған шыныаяқтарға құйылатындай етіп ерекше сақиналанған.Камфораны алу үшін олар пунандарды - кезбе аңшылар мен жинаушыларды тартады, олар үшін орман шаруашылығы негізгі күнкөріс құралы болып қалуда. Олар ағаш діңінде камфораның бар-жоғын иісі арқылы анықтай алады. Камфораны өндіру өте ежелгі сауда болып табылады, ал гуттаперча мен резеңке салыстырмалы түрде жақында - еуропалық нарықта сұраныстың пайда болуымен арнайы жинау нысанына айналды. Жабайы аралардан алынған бал мен балауызды жартастарда немесе көбінесе биіктігі 30-40 м-ге дейін, тегіс ұңғылы ағаштарда жинайды. Орман шаруашылығындағы ең маңызды заттардың бірі – үңгірлерде және орман өзендерінің тік жағаларында жиналып, қытайларға сатылатын қарлығаш ұяларын алу. Ұялар әдетте жылына төрт рет жиналады. Өзендер тұрақты балық көзі болып табылады және мұнда балық аулау кеңінен қолданылады. Даяк балық аулау құралдары - бұл әртүрлі торлар, тұзақтар және бөгеттер. Қармақпен балық аулау жиі кездеседі. ## Өмір салты Көсем ұзын үйде үстемдік етеді, одан басқа үнемі бақсы мен шөппен емдеуші бар. Кез келген адам шөп дәрігері бола алады, бірақ рухтар таңдаған адам ғана бақсы бола алады. Шөп дәрігері де, бақсы да аздаған медициналық көмек көрсете алады. Даяктардың жас жігіттері әлемді тану үшін саяхатқа шығатын әдеті бар. Жас даяк барған әрбір тайпада ол татуировка жасайды. Сондай-ақ, жауынгер өміріндегі кез келген маңызды оқиға денеде жаңа үлгінің пайда болуымен бірге жүреді, ал мойындағы татуировкасы тайпаға жаудың кесілген басын әкелген адам екенін білдіреді, бұл нағыз жауынгер дегенді білдіреді. Бұрынғы күндерде даяктың өмірінің тарихын денесіндегі татуировкасы арқылы оқуға болатын, бірақ бүгінде бұл әдет ұмытыла бастады, тек кейбір қарт адамдар көптеген суреттермен мақтана алады. Әйелдер үшін татуировкалар тек қолдарға шынтаққа дейін және аяққа тобыққа дейін қолданылады. Сонымен қатар, әрбір қауымдастықтың өз рулық татуировкасы бар, ол денеге тіпті кішкентай балаларға да қолданылады. 1950 жылдарға дейін даяктар темірмен бірге тас құралдарын қолданғанына қарамастан, өркениет біртіндеп өз жолын алуда. Аборигендердің кейбір өкілдері білім алатын және жұмыс істейтін қалаларға көшіп, туған жерлерінен кетуде. Қазір кейбір ауылдарда электр және телефон жүйелері бар, балалар арнайы мектептерге барады. Даяк тұрғын үйлеріне дәрігерлер үнемі барып тұрады. ### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары Даяктардың көпшілігі бір шатырдың астындағы ауыл деп аталатын ұзын үйлерде тұрады, ауылда бірнеше ұзын үй болуы мүмкін. Әр үйде 200-ден 600-ге дейін адам бар. Үйлердің пішіні тікбұрышты: ұзындығы 200-ден 400 м-ге дейін, ені 10-20 м-ге дейін үйлер үш метрлік қадаларда тұрады және оған жету үшін баспалдақтардың біріне көтерілу керек.Үйде көптеген отбасылар тұрады, сондықтан ол бөлмелерге бөлінеді — әр отбасына бір бөлмеден. Әр бөлмеде - жалпы верандаға шығудың өзіндік жолы бар. Даяктар өз үйлерін дәстүрлі ағаш оюларымен безендіреді: ұзын сарайдың ағаш элементтері, соның ішінде үлкен қадалар көбінесе рухтар мен құдайларды немесе джунглиді мекендейтін жануарларды бейнелейтін өнер туындылары болып табылады. Бұрын үйлер тығыз орналасқан бөренелерден салынған, ал ішіндегі бөлме - әркімнің жеке өмірі бүкіл тайпаның меншігі болды. Әдетте үйлерде жиһаз болған жоқ, бірақ кез-келген тұрғын үйде әрқашан даяктар ең құпияны сақтайтын қасиетті бұрыш үшін орын болды: әдетте бұл олардың ата-бабаларынан қалған жәдігерлер болатын. Қазіргі заманғы үйлер орналасқан қадаларда үйдің ішкі кеңістігі жеке аумақтарға, демалыс аймағына және жалпы аумаққа бөлінген. ### Дәстүрлі киімдері Дәстүрлі ерлер киімі – белге орайтын таңғыш, бас орамалу, жакет; әйелдер - тізеге дейінгі белдемше, белдік, жакет және корсет. Ерлер де, әйелдер де зергерлік бұйымдарды тағады: білезіктер, сақиналар, алқалар, күміс тиындар. ### Дәстүрлі тағамдары Негізгі тағам – өсімдік тектестер, күріш. Оны күніне үш мезгіл жеп, темір ыдысқа салып қайнатып, ұн жасап, балық салып, одан - борақ арағын жасап ішеді. Ыстық және ащы дәмдеуіштер қолданылады.Ең маңызды жемістер банандар, сонымен қатар бамбук өсінділерін де жейді. Балықтар және аулауға болатын барлық нәрселер – қабандар, маймылдар, кірпілер, кесірткелер – барлығы тамаққа пайдаланылады. Ислам дінін ұстанған даяктар шошқа етін жемейді. ## Қазіргі Даяктар Даяктардың жолы ұзақ болды. ХХ ғасырдың ортасына дейін. олар ешқандай ауыр соққысыз аман қалды. Британдықтар мен голландтар олардың өміріне аз араласты, тек «бас аулауға» тыйым салды. Олар христиан дінін таратты, оны Даяктар ескі нанымдарды сақтай отырып қабылдады.Оларға исламнан гөрі христиандық ұнады, өйткені ол олардың сүйікті шошқа етінен бас тартуды талап етпейтін және алкогольді пайдалануды шектемеген. Борнео жаңа мемлекеттер - Индонезия мен Малайзия арасында бөлінген кезде жағдай өзгерді. Даяктар ислам дінін қабылдап, ассимиляциялануы тиіс азшылықтың жағдайына тап болды. Индонезия билігі Мадура аралынан Борнеоға ондаған мың отаршыларды қоныстандырып, ерекше қатаң ұстанымға ие болды.Мәдени және іскерлік артықшылығына сенімді мадуралықтар жерді басып алып, джунглиді плантацияларға айналдырды. Шиеленіс күшейіп, екі жақтан бірнеше адам қаза тапты. Содан кейін мадуралықтар 16 даякты өлтірді. Содан кейін тайпалар қолдарына қару алып, екі күнде 500 мадураны өлтірді, жүздеген бастар «ұзын үйлердің» арқалықтарына торға ілінді. Бұл 2001 жылдың көктемінде болды. Мадуралар үрейленіп, мыңдаған адам Борнеодан кете бастады. Отарлау сәтсіз болды. Дегенмен, даяктарға жаңа қауіп - ағаш кесетін компаниялар қауіп төндіреді. Даяктар наразылық білдіріп, джунглидің жойылуын тоқтатуға тырысуда. ## Дереккөздер
Дербеттер — Моңғол Халық Республикасының халықтарының бірі.Негізінен Моңғолияның батысында тұрады (Убс, Хобда, Баян-Өлгей аймақтары). Жалпы саны 75 845 адам (Моңғолия халқының 2,81%, 2009 ж.)Дербеттердің бір бөлігі Ресейде Қалмақстанда тұрады. Олар ортағасырлық дербеттердің ұрпақтары. ## Сырт келбеті Антропологиялық тұрғыдан алғанда, Моңғолияның дербеттері басқа батыс моңғолдардан көз түсінің аралас реңктерінің жиілігімен, ақшыл терісімен, шаш пигментациясының аз қарқындылығымен, шаштың жұмсақтығымен, бетінің көбірек тегістелуімен, мұрынның сәл төмен түсуімен ерекшеленеді. Бастың көлденең диаметрі, зигоматикалық диаметрі, төменгі жақ диаметрі, беттің морфологиялық биіктігі сияқты белгілеріне сүйене отырып, дербеттер дархатқа жақын. Бет пішіндері жалпақ, кең дөңгелек беттері бар. Шаштары түзу және қара, көздері қысыңқы, қара қоңыр.Олардың бойы кішкентай, арық, бірақ жақсы дене бітімі бар. ## Тілі Дербеттердің ана тілі – алтай тілдерінің батыс моңғол тармағына жататын ойрат-қалмақ тілі. Моңғол дербеттері де Моңғолияның мемлекеттік тілі халха-моңғол тілінде сөйлеседі. ## Діні Сенушілер буддистер, шаманизмді ұстанушылар бар.Бастапқыда дербеттердің төл діні тәңіршілдік болды. Бұл рухтарды - табиғатты қорғаушыларды қастерлеу. Тәңіршілдікке адамның қайта туылуына, тағдырына сену, сыртқы құдайлық күштермен байланысы тән. Бұл моңғол халықтарында кең таралған ежелгі дін. 17 ғасырдың басынан дербеттер арасында буддизм тарады. ## Тарихы Дербеттердің арғы бабалары туралы деректер тарихи құжаттарда алғаш рет 9 ғасырға жатады («Моңғолдардың құпия тарихы»). Бұл шежіреде Дөрбен тайпасының өмір сүргендігі туралы айтылады, ол кейін үлкен ойрат қауымына айналды. Халықтың арғы тегі Дува-Сохор деп саналады, бұл бүкіл моңғолдардың ортақ атасы Борте Чиноның туысы. Оның отбасымен бірге Дорбен руын құрған 4 ұлы болған, ойрат тілінен аударғанда бұл сөз «төрт» дегенді білдіреді. Тайпа Халхин гол өзенінің жағасына қоныстанған. Содан олар Шыңғыс хан әскеріне қосылды. Дербеттердің өкілдері Жоңғарияда ықпалды болды, олар Шыңғыс хан тұсында жоғары қызметтер атқарды. Моңғол империясы құлағаннан кейін Ойрат одағы құрылып, оның құрамына дербеттер, торғұттар, олеттер, хошуттардың өкілдері кірді. Кейіннен дербеттер бөлініп, бір бөлігі Жоңғарда қалды, басқалары Еділ бойы мен Солтүстік Кавказ территориясына қоныс аударды, онда Қалмақ хандығы құрылды. Жоңғар хандығының 17 ғасырдағы гүлденуі дербеттер билігі тұсында болды. Кейінірек бұл халық Ресей жағында соғысып, барлық әскери әрекеттерге қатысты. Кеңестік кезеңде дербеттердің көптеген өкілдері қуғын-сүргінге ұшырап, ату жазасына кесілді. Кейіннен олар қалпына келтірілді. ## Кәсібі Дербеттер көшпелі өмір салтын жүргізді. Олар мал шаруашылығымен, аңшылықпен айналысқан. Тасымалдау мақсатында жылқы мен түйе өсірілді. Ет, сүт, жүн мақсатында сиыр, қой, ешкі өсірілді. Олар жабайы аңдарды да аулаған. Өзен аймақтарында балық аулау дамыған. Егіншілік өзен аңғарларында болған. Олар бидай, арпа, темекі өсірді. Дербеттер ұсталық кәсіпті жақсы білген, олар құрал-сайман, қару-жарақ жасаған. Қолөнері: теріні өңдеу, металл ою, ағаш ою, зергерлік бұйымдар жасау. Ресей Федерациясының Қалмақ Республикасында дербеттер ғылыми-техникалық интеллигенцияның (ғалымдар, дәрігерлер, мұғалімдер, заңгерлер, инженерлер, т.б.) елеулі қабатын құрайды. Көпшілігі құқық қорғау органдарында және армияда қызмет етеді. ## Өмір салты ### Отбасы 20 ғасырдың басына дейін дербеттер арасында көп әйел алу кең тараған. Тәңіршілдік те, буддалық наным да бұған кедергі болған жоқ. Соғыстарға жиі қатысқан халық басқа этностармен араласып, өз санын толықтыруға мәжбүр болды. Сондықтан еркектер көп балалы болу үшін түрік, славян, кавказ әйелдеріне үйленетін. Әйелдің ең маңызды кемшілігі бедеулік немесе ұл туа алмау болды. Мұндай жағдайларда дербеттер басқа әйел алды. Осы себепті ата-анасыз қалған немесе отбасында бала аз болған ұл балаларды асырап алған. Сондықтан дербеттерде балалар үйі болмаған. Қажет болса, тіпті кішкентай балаларды (4 жасқа дейін) басқа ұлттардың ер адамдары да асырап алды. Отбасында дәстүрлі патриархалдық өмір салты болды, бірақ әйелдердің дауыс беру құқығы болды, олар өз пікірлерін ашық айта алды. Үй шаруасын қыздары мен келін бөлісетін. Оларға үйде ерекше орын берілді. Балаларды үлкенді сыйлауға, туған-туысқа ізетпен қарауға баулыды. Дегенмен, артық қатаңдық болған жоқ. Жастар жеткілікті еркіндікке ие болды. Бұл дәстүрлер қазіргі отбасыларда сақталған. Дербеттер әскери қызметке, құқық қорғау органдарына жиі барады. Дербеттердегі әскери әулеттер тарихи қалыптасқандықтан, бұл басым кәсіп. Қазіргі жастар жақсы білім алады, сондықтан бұл халықтың өкілдерінің арасында инженерлер, ғалымдар, жазушылар көптеп шығуда. ### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары Көптеген көшпелі халықтар сияқты дербеттер де киіз үйде өмір сүрген. Бұл далада тұратын тайпаларға арналған әмбебап баспана. Киіз үйлерді бөлшектеу және жинау оңай. Олар берік, икемді, күшті желден және басқа да қолайсыз ауа райы жағдайларынан құлап кетпейді. Себебі, киіз үйдің негізі икемділігі жақсы тартпа жақтауынан жасалған. Торлар бір-бірімен бекітіліп, жерге тікелей шеңберге орнатылады. Содан кейін түтін шығару үшін ортасында тесігі бар ұзын жіңішке таяқшалардан күмбез жасалады, ол арқылы үйге жарық кіреді. Бүкіл құрылым киізден жасалған төсек жапқыштармен жабылған. Тұрғын үйдің кіреберісі әдетте оңтүстік жағында болды. Ғимараттың ортасына қазандығы бар ошақ салынды, ол құрметті орын болып есептеліп - қонақтарды сонда қабылдады. Киіз үйдің шетінде жатын орындар, заттар салынған сандықтар болды. Тұрғын үйдің шығыс жартысына әйелдер, батысына - еркектер орналасты. Әйелдер бөлмесіне тұрмыстық ыдыстар, тігін тігуге арналған керек-жарақтар төселді. Ерлер бөлмесінде олар қару-жарақ пен құралдарды іліп қойған. ### Дәстүрлі киімдері Ер адамдар көйлек пен шалбар киіп шалбардың балағын етікке салып қояды. Үстіне кесілген кафтан киілді. Оны былғары белбеумен бекініп, оның үстінде қару таққан. Қыста киімге қой терісі мен биік қаракөл қалпақ қосылды. Әйелдерде кең шароварлары бар кең туника таралған. Олар сондай-ақ кеуде аймағында жинақы тігілген кең көйлектер киді. Мерекелік киім тар көкірекше мен кең етегі бар ұзын көйлектен тұрды. Алдыңғы бөлігі түрлі-түсті жіптердің өрнектерімен кестеленген. Үстіне кейде кең жеңді жұқа халат киетін. Бас киімдері – түріктерге ұқсас, жоғары тәжі бар цилиндрлік қалпақ. Олар алтын өрнектермен және моншақтармен кестеленген. Аяқтарына жұмсақ былғары етік киген. ### Дәстүрлі тағамдары Дербет асханасы аз ингредиенттері бар қарапайым рецептермен сипатталады. Тамақтану негізі - көкөніс гарнирлері бар ет тағамдары. Ет негізінен қайнатылады, кейде малдың етін түгел отқа пісіруге болады. Тамақта қой еті, сиыр еті, жылқы еті қолданылады. Гарнир ретінде картоп, қырыққабат, пияз және сарымсақ қосылған күріш қолданылады. Дәстүр бойынша, үй жануарларының жаңа сүтін ішуге болмайды. Одан айран, сүзбе, ірімшік жасалады. Дәстүрлі сусын - сүт қосылған шай. Оған тұз, май, қуырылған ұн да салып, қою майлы сусын болып шығады. Дербет асханасының басқа да танымал тағамдары: * Бузы - буға пісірілген мәнты; * Хорхог - қазандықта қақпақтың астында қайнатылған бұқтырылған ет; * Борцок - Фритюрда қуырылған нан; * Цуйван - ет пен көкөністермен қуырылған үй кеспесі; * Хушур - туралған ет қосылған чебурекке ұқсайтын кішкентай торт. ### Фольклоры Дербеттер ән шығармашылығын дамытқан. «Рухани» (шаштыр), «суырмалы» (ут дун) және «ойын» (шаваш) әндері бар. Орыс дербеттері моңғол дербеттерінен айырмашылығы ән шығармашылығымен қатар би өнерін де дамытқан, атап айтқанда дербет биі «Товшұр» кеңінен танымал. ## Танымал тұлғалар * Юмжагийн Цеденбал — Моңғол Халық Республикасының мемлекет және партия қайраткері, Моңғол Халықтық революциялық партиясының бас хатшысы, Моңғол Халық Республикасының маршалы (1979); * Насанджаргал Дарджа — бұрынғы Азық-түлік және ауыл шаруашылығы министрі; * Пунцагийн Уланхуу — Ауыл шаруашылығы министрінің бұрынғы орынбасары. ## Дереккөздер
Байрам Бегай (алб. Bajram Begaj, 20 наурыз 1967 жыл, Тирана облысы) — албаниялық әскери және саяси қайраткер, 2022 жылдан бері елдің президенті. Албания әскерінде ұзын мансабы бар Бегай тағы Албания Қарулы Күштері Бас штабының 26-басшысы болған. Өзі партиясыз болғанымен, 2022 жылғы президент сайлауында оны биліктегі Социалистік партия ұсынған еді. ## Өмірбаяны Байрам Бегай 1967 жылдың 20 наурызында қазіргі Тирана облысындағы Ррогожина қаласында дүниеге келді. Ол Тирана медициналық университетінен білім алды да, медицина офицері қызметін белсенді атқарды. Өзінің 31 жыл бойы созылған әскери мансабында Бегай көптеген оқу семинарларына қатысып, Қауіпсіздік және қорғаныс, Медицинаның жоғары оқу орнынан кейінгі мектебі, гастрогепатология бойынша аспирантура, аурухана менеджменті курсы, Америка Құрама Штаттарындағы стратегиялық медициналық көшбасшылық курсы, Медицина саласындағы мамандандыру курсы және Грекиядағы денсаулық курстарын аяқтады. Бегай бұдан бұрын Албания Қарулы Күштеріндегі доктрина және Жаттығу қолбасшылығын басқарған, әскери-дәрігерлік бөлімшенің бастығы және СУТ әскери директорының орынбасары, Әскери госпиталь директоры, Денсаулық сақтау инспекциясының директоры және басқа да лауазымдарда болды. Кейінірек ол Албания Қарулы Күштері Бас штабының бастығы болып тағайындалды және қызметін 2020 жылы 29 шілде күні бастап, 2022 жылдың 4 маусымында аяқтады. ### Албания президенті (2022–) Бегайды Албания парламенті 2022 жылдың 4 маусымында 78 қолдап, 4 қарсы және 1 қалыс қалған дауыспен президент рөліне сайлады. Оппозицияның 57 депутаты кандидаттарды атау үрдісі заңсыз болды деп, дауыс беруге бойкот жариялады. Ол 2020 жылдың 24 шілдесінде Илир Метаның ізбасары болып, Албанияның 9-Президенті атанды. Ресми сапарлары ## Жеке өмірі Бегай Арманда Бегайға үйленген және Дориан мен Клайди есімді екі ұл баласы бар. ## Дереккөздер
Джаттар (хинди जाट Jāṭ IAST, пандж. ਜੱਟ جٹ Jaṭṭ, урду جاٹ) — Үндістанның солтүстік-батысында және Лахор аймағында (Пәкістан) кең таралған тайпа немесе каста.Үндістандағы джаттардың саны 82,5 миллион адамға, Пәкістанда 20 миллион адамға бағаланады (2010). ## Тілі Джаттар панджаби тілінде сөйлейді (джатки-инди диалектілері, хиндки және т.б.). Урду тілі де кең тараған. ## Діні Үндістанда негізінен индуизм мен сикхизм, Пәкістанда ислам дінін ұстанады. ## Тарихы Джаттар біздің дәуіріміздің басында Пенджабтың батыс аймақтарында тұратын тайпалардың үлкен тобы болды. Кейінірек Үндістанның солтүстігінде кең таралдып, олар панджабтардың этникалық негізін құрады және сикхтер қауымдастығына кірді. Үндістандағы Джатаның едәуір бөлігі өзі аттас ауылшаруашылық кастасына айналдыОрта ғасырларда джаттар толыққанды қауымдастықтарды құрады, әскери дағдыларға ие болып, Дели сұлтандары мен моғол падишаларының әскерлеріне жалдамалы ретінде тартылды. 17 ғасырдың соңында джаттар Ұлы Моғолдардың езгісіне қарсы күреске көтерілді. Бірінші көтеріліс (1669 ж.) Матхура ауданында болды, жетекшісі Гокла. Екінші (1672) – Нарнаул уезінде. Оған сатнами сектанттары, оның ішінде төменгі касталардың қоғамдық қызметшілері, қолөнершілері белсенді түрде қатысты. Көтерілісшілер Нарнаул мен басқа да бірқатар қалаларды басып алды, бірақ Делидің шетінде падишах әскерлері жеңіліске ұшырады. Үшінші көтеріліс (1686-91) – ауыл старшинасы Раджа Рамның басшылығымен көтерілісшілер Джумна өзенінің оң жағалауындағы үлкен аумақта өз билігін бекітті. Моғолдарға қарсы күрес 18 ғасырға дейін жалғасты, 18 ғасырдың ортасына қарай дербес Джат княздігі қалыптасты. Ол Сурадж Маленің тұсында ықпалы күшті болды. 1763 жылы ыдырап, шағын Бхаратпур княздігі қалды. ## Кәсібі Дәстүрлі кәсібі – егіншілік және мал шаруашылығы. ## Өмір салты Отбасылары моногамдық, патрилокальды, патрилиналдық. ### Дәстүрлі баспаналары Дәстүрлі тұрғын үйлері - тегіс шатыры бар және қосалқы құрылыстары бар саман және кірпіштен салынған үйлер. ### Дәстүрлі киімдері Шаруа еркектері ұзын кең көйлек, кейде жейде және иық орамал, шалбар, дхоти немесе лунги, бастарына сәлде киеді. Әйелдер киімі – ұзын бүрмелі белдемше, көбінесе шаровармен алмастырылады, ұзын кең көкірекше киеді. Қалалық әйелдер сари немесе шаровары бар блузка киеді. ## Сілтеме * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Джат * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Джат ## Дереккөздер
Көне түркі жазбалары немесе Орхон-Енисей жазбалары — б.з. V ғ. — X ғғ аралығындағы түркі тайпаларының тасқа қашап жазған жазбалары. Орхон-Енисей ескерткіштері алғаш Орхон өзені бойынан (Екінші түркі қағандығы кезі) табылды, кейін Енисей өзенінің жоғарғы ағысында (Қырғыз қағандығы). Кейде руник жазбасы дейді, алман руналарынынан жанасым тауып (кейбір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы да жақын). Азиялық түркі руналары соғды жазуының негізінде VIII ғ. бұрын жасалған деп есептеледі. Оның әліпбиінде 40-қа жуық графема бар. Көне түркі руника жазуы ерекшелігі - онда негізгі велярлық және палаталдық дауыссыздарға арналған бірнеше жұп дербес әріптер бар. Көне түркі руника жазуы жұмбағын 1893 жылы В. Томсен шешкен. Орхон ескерткіштерінің тұңғыш тәржімаларын 1894 жылы В.В. Радлов жасаған. ## Жазу әдісі «Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 таңба және сөзбөлу нышаны кіреді. Жазу бағыты дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардың бір бөлшегі артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен белгіленген. Сөз бөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-кіші әріпке айырылмайды. ## Көне Түркі жазуларының зерттелуі Сібір және Моңғолия далаларына таралған жұмбақ жазулардың бар екендігі туралы ғылыми орта ертеден-ақ білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яғни скандинавия тілдерінен алғанда «құпия, сыры ашылмаған» таңбалар деп атайтын. Ол кезде әлем ғалымдары сондықтан, бұл жазуларды көне Угор тайпаларының (Орал халықтарының ата-бабалары) мұрасы деп есептеді. Жазуларды зерттеуге арнайы ұйымдастырылған Ресей Ғылым Академиясының экспедициясы Минусинск ойпатында іздестіру жұмыстарын жүргізіп, Д.Г. Мессершмидт және Ф.И. фон Стралленберг 1721-1722 жылдар аралығында көптеген материалдар жинақтады. Жиналған деректер ғылыми тұрғыдан екшеліп, 1729 ж. З. Байердің "Санкт-Петербургтегі Императорлық ғылым Академиясының жазбаларында" жарық көріп, Еуропадағы барлық Шығыстанушылардың қатты қызығу нысанына айналды. 1730 жылы Ф.И. фон Страленбергтің өзі де зерттеулерінің қорытындысын және жазулардың көшірмелерін жариялады. Оқылудың әртүрлі жолдары ұсынылғанмен, қандай да бір ақырғы қорытынды шығаруға деректер әлі аздау болатын, себебі Минусинск аймағынан табылған бұл жазулар үзік-үзік және соған сәйкес жарияланған мәліметтердегі көшірмелердің көрінісі тым қысқа-қысқа және жазулардың өзі жартылай өшіп қалған болатын. 1889 жылы Н.М. Ядринцевтің Моңғолия далаларынан тапқан жазулары Көне жазулардың толық сақталған және көлемді үлгілерін ғылыми ортаға әкелді. Енді бұл жазуларға қарап, оның дыбыстық құрылысы мен грамматикалық табиғаты жөнінде айқын қорытындылар жасауға болатын еді. 1893 жылы дат филологі В. Томсен (Дания) бұл жазуларды оқудың кілтін тапты. Келесі жылы-ақ В.В. Радлов Орхон жазуларының оқылуын және аудармаларын жасады, 1895 ж. Енисей жазуларының да оқылуы мен аудармалары жарыққа шығарылды. ## Дала жазуларының тарихы Б.з.б. 8 ғасырларда көшпенділер даласына Брахми және Кхарошхи жазулары таралған. Бұлар Көне Үндістаннан келген. Ғұн заманынан қалған қысқа жазуларды оқу мысалы, Қытай жазбаларындағы «шаньюй» (Моде шаньюй) деген сөздің Ғұн тілінде «Сеңгір» деп дыбысталатынын анықтап берді. Бұл – «биік», «асқақ», «жоғары» деген мағына береді де қазіргі Түркі тілдерінде, мысалы Қазақ тілінде «Сеңгір таулар», «Заңғар көк» сияқты тіркестерде кездесіп отырады. Көне Қытайлықтардың б.з.б. дәуірлердегі «Хунну жазуы» деп отырғаны осы жазу. Кейін б.з.б. 3 ғасырлардан бастап далалыққа Соғды жазулары тарады. Ол ежелгі Қаңлы мемлекетінде б.з.б. 3 және б.з. 5 ғасырлары аралығында кеңінен қолданылған. Мысалы қазіргі Қазақстанның оңтүстігінен табылып отырған «Күлтөбе жазулары» б.з.б. 2-1 ғасырларға жатады. Көне Түркі жазулары негізінен 6-10 ғасырлар аралығында Ұлы Түркі қағандығы және Көк Түркі қағандығы, Хазар қағандығы кезінде қолданылған. Таралу аймағы Моңғолия-Сібір далаларынан Тибет жеріне дейін және Еуропадағы Венгрия, Чувашия аймақтарына дейін кездесіп отырады. Көне Түркі жазуларының орнына далалыққа көне Ұйғыр жазулары келді. Бұл жазуларды кейде манихей жазулары деп атайды. Оның таралуы Манихей дінінің таралуына байланысты болды. Кейін бұл жазуларды Ислам дінінің ықпалымен енген Араб жазулары ығыстырып шығарды. Кейін осы Араб жазуларының орнына қазіргі Түркі халықтары Латын және Кирилл әліпбилерін қолданады. ## Көне Түркі жазуларының жалпы сипаттамасы Көне Түркі жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен 6-10 ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды: * Енисей ескерткіштері. * Талас ескерткіштері. * Орхон ескерткіштері. Орналасу жері болмаса, бұлардың қолданылған жылдарының айырмасында және жалпы жазу таңбаларының қолданылуы арасында елеулі айырмалар жоқ. Алайда Түркі жазбаларының жазылу мерзімдеріне қарағанда алғашқы Енисей-Лена бойынан, Сібірден, Байкал аймағынан Моңғолия далаларына, Орхон жеріне, одан Қазақстан мен Қырғызстан, Шыңжаң жеріне қарай біртіндеп таралғанын көрсетеді. Ал жазылу үрдісі, таңбаларының қолданылуы ұқсас, оқылуы біркелкі. * Енисей ескерткіштеріне Енисей бойынан және Тува, Хакас, Алтай республикаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республикалары) аймағынан және Ресейдің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосибирск) облысы мен Ертіс бойынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары 5-7 ғасырлардың аралығы. Бұл аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей. * Талас ескерткіштері. Бұл аймақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты. * Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан және Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерткіштерінің орны ерекше. Яғни Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарихи мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен аймағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумағы мен өмір сүрген дәуіріне сәйкес келеді. Бұдан басқа қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тибет аймағындағы және Еуропалық даладаларғы нұсқалары белгілі. ## Көне Түркі жазуларының мазмұны Көне Түркі жазуының құпиясын ашқан Даниялық ғалым Вильгельм Томсен болатын (1898 жылы бастап). Кейін орыс түркітанушылары аударып, көп зерттеді. Оған 20 ғасырда Түркі елдерінің ғалымдары – Татар, Өзбек, Түрік, Қазақ, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Кейде "руна (руникалық) жазулары" деп аталады. Оның себебі жазудың құпиясы ашылмай тұрғанда, бұл жазулар бір қарағанда ежелгі скандинавия халықтарының жазбаларына ұқсайтын еді. Алайда ғылыми зерттеулер Түркі жазулары екенін анықтады. Томсен ең алғаш рет "Түрік" және "Теңрі" сөздерінен бастап оқыған екен. Бұл жазулардың жалпы көлемі ұзақ. Қазіргі өлшеммен алғанда орта көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағырапиялық, саяси деректер бар, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы мен салт-дәстүрінен хабар береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Ұлы қағандардың жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі әдемі, көркем тілмен баяндалған. Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды көркем шығармаларға жатқызады. Жазбаларды Көне Түркілер мен Көк Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар сипатталып, жағырапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен орналасу, таралу аймағы көрінеді. Өкініштісі, Түркі жазба ескерткіштері манихейшіл Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған. Жазбаларда ең алдымен 5-8 ғасыр аралығындағы Ұлы даладағы тарихи оқиғалар көркем тілмен баяндалған, айналып келетін оралымдары мен ішкі ұйқастары, композициялық тұтастығы бар. Сондықтан оның ең алдымен жанрын айқындасақ – жылнама не шежіреден гөрі, бұлар – тарихи дастандар. Жазудың сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, соның ішінде үндестік заңдарын жақсы береді. Жазудың ерекшелігі оңнан солға қарай оқылады және негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Олардың жуан және жіңішке түрлері бар, олар жеке-жеке бөлек таңбаланады. Көне Түркі жазуларының сыртқы түрі бізге тасқа қашалған түрде, "баспа әріптері" түрінде жетті. Оның жазбаша түрі қандай болғаны туралы мәлімет жоқ. Себебі маталарға, өңделген терілерге жазылуы мүмкін жазба әріптер бұл материалдардың төзімсіздігіне байланысты бізге жетпеді. Алғаш көрген адам бұл жазуларды бір қарағанда қазақ руларының таңбаларына ұқсатады. Яғни жазулар «жебе таңбалар», «ай таңбалар» және «тұмар таңбалар» мен «көз таңбалар», «аша таңбалар», «балық таңбалар» сосын «тарақ таңбалар» мен «сырға таңбалардан» құралады.Орхон-Енесай жазбасы — Орхон және Енесай өзен бойларында табылған көнетүркі жазуымен жазылған жазбалар. Оның ішінде әйгілі Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк құлпытастарындағы жазбалар. ## Орхон-Енисей жазбалары Орхон-Енисей жазбалары — көне түркі жазба тарихи-мәдени ескерткіші. Көп уақытқа дейін сыры беймәлім, қай тілде жазылғандығы белгісіз болып келген. Орхон-Енисей жазбаларын руналық жазбалар деп те атайды (Скандинавия халықтарының тілінде "рунь" сөзі "сыры ашылмаған", "құпия" деген мағынаны білдіреді). Тек 1893 ж. ғана даниялық ғалым Томсен құпия жазуды оқудың кілтін ашады. Біраз жылдардан кейін орыс ғалымы В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы жазуды толық оқып, аударды. Руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылғандықтан, жазудың өзін де осылайша атап кетті. Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға баяндалған. * Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі, * Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді, * Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары, * Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық әрекеттері туралы әңгіме, * Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге қауіпті екендігі жөнінде, * Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай алмауына өкіну, * Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған жөнінде, * Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға түрткі болған жағдайларға тоқталады. Орхон-Енисей жазбаларының енді бір ескерткіші - Тоныкөк құлпытасындағы жырлар. Онда да сол кездегі түркілердің өмірінен мағлұмат беретін он төрт жол жазылған. Түркі халқының табғаштарға тәуелді болып қалу тарихы, азат қалған түркілердің бірігуі, қаған сайлауы, Тоныкөктің ықпалымен Елтерістің қаған болуы, Оғыз мемлекетінің тыңшылары түркілерге қауіп төндіргені, қарсыластармен болған шайқастар, анталаған жаудың бетін қайтаруда Тоныкөктің ерлігі, ұрыс-шайқастардың жүргізілуі, түркілердің түрлі тайпалармен жауласу жолдары баяндалып, Тоныкөкті мадақтау берілген. Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д.Г.Мессершмид, т.б. бергенін ХVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз. 1893 жылғы қарашаның 25-күні Дания корольдік ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғалым Орхон мен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екен. Дәл осы кезде академик В.В.Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазуының он беске жуық әрпін анықтап алған еді. Арада көп уақыт өтпей, В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, аударып шықты. Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар бойы түбегейлі зерттеген білікті ғұламалар М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлының бірлесіп жазған ірілі зерттеуі жарық көрді. Л.Н.Гумилев Орхон жазба ескерткіштерін «Көк түріктердің өздері туралы» жазған шежіресі деп біледі. Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты, оны билеген қағандар, олардың ерлігі жайында сөз болады. «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өткен дәуірден нақты мәлімет беруге арналған тарихи деректер. «Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. «Күлтегін» жырының авторы – Йоллығтегін Түрік қағанатының күш қуаты артты, жері барынша кеңіді, ел тұрмысы түзелді. Түрік қағанаты тарихында Тоныкөк тұлғасы ерекше орын алады. Ол Елтеріс қаған, Бөгі қаған және Білге қағандарға кеңесші болған. Тоныкөк ел қамын ойлаған ақылгөй, дана қарт. Түрік қағанатына төрт жағынан жау қаптағанда, Тоныкөк ақыл кеңесімен де, тапқыр сөзімен де, батырлық істерімен де қағандарға көмектесіп отырды. Орхон жазба жәдігерліктері ішінде «Тоныкөк» жыры ерекше орын алады. Бұл жырдың авторы бөлек, оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Екіншісі – руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген көркем туынды деп таныды. Орхон жәдігерліктерінің ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара қарама қайшы екі түрлі көзқарас орын ала келді. Бірі – Күлтегін және Тоныкөк жәдігерліктері көркем әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түрік қағанатының дәлме дәл жазылған тарихы деп қарады. Орхон жазба жәдігерліктерінің ішінде «Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің идеялық мазмұны, композициялық құрылысы, көркемдік бейнелеуі жағынан қазақтың ерлік пен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының алғашқы үлгілері болып табылады. ## Көне түркі жазба ескерткіштері Көне түркі жазуы, түркі руникалық жазба ескерткіштері – 7–9 ғасырлардағы көне түркі ойма жазулары мен қолжазбалары, көне түркі әліпбиіндегі әр алуан мәтіндер. Көне түркі жазба ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының көне тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жазба дәстүрін, әдет-ғұрыптары мен дүниетанымын білуге болады. ### Табылған аймақтары Көне түркі жазба ескерткіштері табылған аймақтарға Сібірдегі Енисей, Лена өзендерінің аңғарлары, Моңғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы жатады. Орыс этнограф-ғалымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы Моңғолиядағы Орхон өзенінің құйылысынан қос тілдік жазуы бар ерекше үлкен екі тас тапты. Кейіннен біреуі Білге қағанға (735), екіншісі оның інісі Күлтегінге (732) қойылғаны белгілі болып, мазмұны толық анықталды. Бұл ескерткіштердің бір қырына Қытай иероглифтері ойылған, ал үш қырына ойылған жазу таңбалары «Сібір руналарына», Енисей бойынан табылған жұмбақ жазуларға (бұл жазулар сыртқы көрінісі жағынан Скандинавия руналарына біршама ұқсас болғандықтан «руникалық» немесе «руна тәріздес» деп те аталды) ұқсас. Финн және орыс ғалымдары жүргізген арнаулы зерттеулер нәтижесінде Орхон және Енисей ескерткіштерінің нұсқалары (фотосурет, эстампаж) жинақталып жарияланған атластар жарық көрді. Сайып келгенде Дания лингвисі В. Томсен 1893 жылы түркі руникалық (Орхон-Енисей) таңбаларының дыбыстық мағыналарын негізінен дұрыс анықтап, академик В.В.Радлов 1894 жылдың қаңтарында көне түркі тілінде жазылған Күлтегін ескерткішіндегі руникалық жазудың тұңғыш аудармасын берді. Ғылымда ашылған бұл жаңалық – тіл білімінің тарихи салыстырмалы бағытын белгілеп, түркітану ғылымын жүйеге келтіру ісінде мықты қазық болды. Мұнан кейін көне түркі жазба ескерткіштері тек тастарға ғана қашалмағандығы, металл (алтын, күміс, қола) және саз балшықтан жасалған түрлі бұйымдарға ойып жазылғандығы да айқындала түсті. Моңғолиядағы, Сібір мен Азиядағы айқындалған түркі руникалық ойма жазуларының жалпы саны әзірше екі жүзге жуық. 20 ғасырдың бас кезінде Шығыс Түркістандағы түркі руникалық жазуының шамандық, манихейлік, буддалық дін және заң мазмұнында қағазға жазылған нұсқалары (8–10 ғасырлар) айқындалды. 1932 жылы Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойылған руникалық жұмбақ жазу табылды. С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, А.М.Щербак, т.б. таяқшалардағы жазудың түркі руникалық таңбаларымен ұқсастығын көрсетіп, оны көне түркі тілінде оқып көрді. Иссык жазба ескерткіш— сақ дәуірінен қалған жазба ескерткіш (б. з. д. 5—4 г.). 1970 ж. Ӏле өңірінің тау бектеріндегі Есік қаласы іргесіндегі Сақ заманынан қалған үлкен қорымнан алтынға бөленген жауынгер мәйіті және оның түрлі заттары, сонын ішінде жұмбақ жазуы бар күміс тостағанша табылған. Оның сырт жағына руна тәріздес 26 таңба ойылып жазылған. Ескерткіштің құндылығы — біріншіден, ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі екендігін, екіншіден, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тектес тайпалардың әліпбилік жазуы болғанын дәлелдейді: Могoилян жазба ескерткіш — Орхон өзені бойынан табылған көне түркі ескерткіші (7 ғасырдың соңы). Ескерткіш Құтлұғ(Қабаған) қағанның баласы Могилянға арналған, мәтінін жазған Иоллығ Тегін, оны тапқан Н. М. Ядринцев, алғаш рет оқыған В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Күлтегіннің, Тоныкөктің жорықтары баяндалған. Мойунчур ескерткіші — Орхон-Енисей көне түркі жазуымен 759 ж. жазылған ескерткіш. Оны Солтүстік Моңғолияда 1909 ж. тапқан Г. И. Рамстедт. Ол — ескерткіш мәтінін немісше аударып, 1913 ж. жариялаған. Бұл еңбекті Н. Оркун түрік тіліне, С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялаған. Ескерткіш "Селенге тасы" деп те аталады. Мойун-чур сол кездегі ұйғыр мемлекетінің ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халық (ұйғыр, оғыз, тоғыз, татар, қырғыз, түркеш, түрік, соғды, қыпшақ т.б.) атаулары кездеседі. Ескерткіште әңгіме оғыз тайпасының өкілі атынан баяндалады. Орхон ойма жазулары — Моңғолияның Орхон, Селенге өзендері бойынан табылған көлемді әдеби мұралар, хан әулетінің құлпытастары, 7—8 ғғ. жазылған көне түркі руникалық ескерткіштері болып табылады. Оған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер мен ондағы жазбаша деректерді ашып жариялаған — Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов. ### Қазақстан жерінде Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан жерінде де Көне түркі жазба ескерткіштерінің бар екендігі анықталды. Талас бойынан (Жамбыл облысы) төртбұрышты тас мөр мен дөңгелек тастың жарты сынығына бедерленген руникалық ойма жазулар, Іле бойынан (Алматы облысы) жартастарға қашалған руникалық жазу үш жерден табылды. Осы өңірден жүзіктегі руникалық жазу да анықталды. Сыр бойында (Түркістан облысы) ескі кенттердің орнынан табылған саз балшықтан күйдірілген дөңгелек алқа, құмыра сияқты ойылған руникалық жазулар белгілі болды. Ертіс өңірінен екі қола айнадағы руникалық ойма жазудың (Шығыс Қазақстан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-ақ 1985 жылы Шығыс Қазақстаннан жартасқа қашалған руникалық жазу, ал 1987 жылы бауға тағылған мөрдің табанына ойылған руникалық жазу табылды Жайық өңірінен (Ақтөбе облысы) анықталған қола айнадағы руникалық жазу 1986 жылы жарияланды. К. т. ж. е-нің тілін зерттеп, зор үлес қосқан ғалымдар – В. Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин, т.б. ## Нышандар кестесі ## Оқу мысалы — жазба T²NGR²I — транслитерация /teŋri/ — транскрипция teñri — латын жазуымен ## Unicode Windows 8 нұсқасынан бастап Segoe UI Symbol қарпінде көне түркі жазу қолдауы енгізілді. ## Жазу тарихы Ең ежелгі (V—III ғғ. б.з.б.) жазбалар Қырғызстанда (Иссык, Талас, Балыкчи т.б.) табылған. Жазу түп-тегі анықсыз. Көп нышаны таңбалармен сәйкестігін белгілейді, дыбыс мағынасы акронимнен шыққан деп. Кейбір нышандарға (қырлы келген, жазу бағысы, дыбыс мағынасы сәйкес) қарап ерте семит жазуына туысқандығы ұйғарылып тұр: Библос жазуы және Пүн (финикиялық) жазуы. Орхон-енесай жазбаларын бастапқы кезіндегі зерттеуінде кейбіреулер осы жазу сұғдақ доғал жазуынан шықты деп болжалаған, немесе тіпті қытай жазуының дыбыс белгілейтін нышаншадан шықты деп болжалаған. Соңғы кезде кейбір зерттеушілер кһароштһи жазуынан, немесе бір тамырдан түп-тегін болжалаған. Моңғол басымы кезіне (XIII ғ) дейін әліппе араб, тағы басқа түркі жазуымен қысып шығарылған. Көне Түркі жазуынан басқа көп руника жажулар шыққан - бұлғар руналары, Сәркел қаласындағы (Хазар қағандығы) саз жанғышақтардағы жазбалар, мажар жазуы, талас жазуы және т.б. Ғылыми зерттеуінің негізі XIX ғ. аяғында құрылған. 1893 жылы 25 қазан айында дания лингвисті Уильям Томсон жазу мұқамын шешкен. Бірінші таныған сөз — Теңрі (Тәңірі). ## Кездесетін аумағы Жазбалар Қазақстан, Қырғызстан, Қытай, Моңғолия, Ресей елдерінде кездеседі. ## Тағы қараңыз * Орхон-Енесай жазбалары * Қазақ әліппесі * Түркі бітік * Бітік ## Сыртқы сілтемелер * Түрк бітіг * Köktürkische Schrift, Türkische Runen * Orkhon Inscriptions complete text Мұрағатталған 11 сәуірдің 2012 жылы. ## Дереккөздер
Джуанг (өз аты Хуанг, Патрасара) — Үндістанның Орисса штатында тұратын халық (шығыстан батысқа шамамен 300 км және солтүстіктен оңтүстікке шамамен 500 км). Жалпы саны 49 мыңға жуық адамды құрайды. ## Тілі Олар джунг тілінде сөйлейді. Ория тілі де кең тараған. ## Діні Дінге сенушілердің діни наным-сенімдері: дәстүрлі сенім. ## Кәсібі Дәстүрлі кәсібі қолмен атқарылатын егіншілік (тары, майлы дақылдар, күріш), аң аулау, терушілік және балық аулау; көптеген джуанглар темекі өнеркәсібіне арналған кеду жапырақтарын жинаумен айналысады. Өндіріс әдісіне сәйкес үнді тайпалары 6 топқа бөлінеді. Джауанг жинаушылар мен аңшыларға жатады. Олар қоржын тоқудың шеберлері, себеттерін ауыл саудагерлерінен тұз, май, тамақ және ақшаға ауыстырды. ## Өмір салты Джуангтарда көсемдер (падхан), діни қызметкерлер (байта, нагам немесе нигам), руға бөліну, бойдақтардың үйлері (мандагхар және жанрибаса), рулар арасындағы неке алмасу жүйесі, қалыңдық үшін төлем, жесірлердің қайта некеленуі бар. ### Дәстүрлі баспаналары Джуанг ауылдарында 10-15 тұрғын үй бар. Пішіні төртбұрышты, қабырғалары балшықпен сыланып, бамбукпен қапталған, шатырлары пальма жапырақтары мен арнайы шөптерден жасалған. Үйшіктердің биіктігі шамамен 6-8 фут, есіктері өте төмен. Тұрғын үйдің өзі 2 бөлмеге бөлінген: отбасының әкесі мен оның барлық әйелдері бір бөлмеге жиналса, екіншісі қосалқы бөлме ретінде пайдаланылады. Жігіттер ауылға кіре берістегі бөлек үйшіктерде тұрады. Әдетте олардың үйлері қонақ үй немесе кездесу орны ретінде пайдаланылады. ## Сілтеме * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Джуанг * Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Джуанг ## Дереккөздер
Үлкен Нарын ауданы — Шығыс Қазақстан облысының орталық бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы - Үлкен Нарын ауылы. ## Тарихы Большенарым ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Зырян, Катонқарағай және Күршім аудандарының бөліктерінен құрылды. Оның құрамына 21 ауылдық кеңес (Большенарым, Боран, Жұлдыз, Егізтөбе, Көкөзек, Малокраснояр, Малонарым, Новоберёзов, Новополяков, Огнев, Орджоникидзе, Сеннов, Солдатов, Солонов, Трушников, Ульянов, Усть-Нарым, Үштөбе, Хайрузов, Укор, Яры) енді. 1954 жылы 13 тамызда ауылдық кеңестердің бір бөлігі біріктірілді: Боран және Большенарым – Большенарым, Егізтөбе, Көкөзек және Жұлдыз — Жұлдыз, Маймыр, Үштөбе, Яры, Орджоникидзе және Новоберёзов — Новоберёзов, Малонарым және Солонов — Солонов, Огнев және Ульянов — Ульянов, Үркер, Усть-Нарым және Хайрузов — Хайрузов. 1963 жылы 2 қаңтарда Большенарым және таратылған Катонқарағай аудандарының негізінде Большенарым ауылдық ауданы құрылды. Оның құрамына 15 ауылдық кеңес кірді: Белов, Большенарым, Жұлдыз, Катонқарағай, Маркс, Медвед, Новоберёзов, Новополяков, Сеннов, Солдатов, Солонов, Ульянов, Өрел, Хайрузов, Черновин. 1970 жылы 4 желтоқсанда қалпына келтірілген Катонқарағай ауданына 7 ауылдық кеңес берілді: Белов, Жамбыл, Катонқарағай, Маркс, Медвед, Өрел және Черновин. 1976 жылы 1 маусымда Ульянов ауылдық кеңесі таратылды. 1986 жылы аудан құрамына 7 ауылдық кеңес кірген: Большенарым, Жұлдыз, Новоберёзов, Новополяков, Солдатов, Солонов, Хайрузов. 1997 жылы 23 мамырда Большенарым ауданы жойылып, аумағы Катонқарағай ауданына берілді. 2023 жылғы 28 желтоқсандағы ҚР Президентінің №424 Жарлығымен 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап бұрынғы Большенарым ауданының аумағында орталығы Үлкен Нарын ауылында орналасатын Үлкен Нарын ауданы құрылды. Ал Катонқарағай ауданының орталығы Үлкен Нарын ауылынан Қатонқарағай ауылына көшірілді. ## Географиялық орны Батысында Самар, солтүстігінде Алтай, оңтүстігінде Күршім, шығысында Катонқарағай аудандарымен шектеседі. ## Халқы ## Әкімшілік бөлінісі 21 елді мекен 6 ауылдық округке біріктірілген: ## Дереккөздер
Әйтеке би ауданы (бұрынғы Қарабұтақ ауданы) — 1935-1997 жылдары Ақтөбе облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Қарабұтақ ауылы. ## Тарихы Қарабұтақ ауданы 1921 жылы 21 қазанда Ақтөбе облысының Ырғыз ауданының болыстарының бөліктерінен құрылды. 1922 жылы 24 шілдеде Қарабұтақ ауданы таратылып, аумағы Ырғыз ауданына қайтарылды. 1928 жылы Қарабұтақ ауданы Ақтөбе округінің құрамында қалпына келтірілді. 1930 жылы шілдеде Қарабұтақ ауданы таратылып, аумағы Ырғыз және Шалқар аудандарының арасында бөлініп алынды. 1935 жылы 29 желтоқсанда Қарабұтақ ауданы Ақтөбе облысының құрамында Ырғыз ауданынан бөлу арқылы қалпына келтірілді. 1951 жылы ауданда 11 ауылдық кеңес болған: Алға, Аралтоғай, Аралтөбе, Белқопа, Бөгетсай, Қайрақты, Қарабұтақ, Қызылжар, Ыскөл, Тасөткел, Түйемойнақ. 1954 жылы Түйемойнақ ауылдық кеңесі Ыскөл ауылдық кеңесіне қосылды. 1956 жылы Талдысай, Жамбыл ауылдық кеңестері құрылды. 1957 жылы Белқопа, Қайрақты, Оймауыт ауылдық кеңестері Бөгетсай ауылдық кеңесіне, Алға, Аралтөбе ауылдық кеңесі Қарабұтақ ауылдық кеңесіне, Ыскөл ауылдық кеңесі Аралтоғай ауылдық кеңесіне қосылды. Тасөткел ауылдық кеңесі таратылды. 1959 жылы ауданда 6 ауылдық кеңес қалды: Аралтоғай, Бөгетсай, Жамбыл, Қарабұтақ, Қызылжар, Талдысай. 1993 жылы 4 мамырда Қарабұтақ ауданы Әйтеке би ауданы болып өзгертілді. 1997 жылы 17 маусымда Әйтеке би ауданы жойылды. Ал бұрынғы Бөгеткөл ауданы Әйтеке би ауданы атауын алды. Таратылған ауданның Ақкөл, Аралтоғай, Қайрақты, Қызылжұлдыз ауылдық округтерi Әйтеке би ауданына (бұрынғы Бөгеткөл ауданы), Бөгетсай, Тасөткел ауылдық округтерi Хромтау ауданына берілді. ## Әкімшілік бөлінісі 1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 7 ауылдық кеңес пен 29 елді мекен болған: ## Халқы ## Дереккөздер
Чкалов ауданы — 1939-1963, 1964-1997 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы мен Көкшетау облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Чкалово ауылы. ## Тарихы Чкалов ауданы 1939 жылы 16 қазанда Солтүстік Қазақстан облысының құрамында құрылды. Аудан облыстың орталық бөлігінде орналасты. 1944 жылы 15 наурызда аудан жаңадан құрылған Көкшетау облысына берілді. Аудан облыстың солтүстік бөлігінде орналасты. 1955 жылы 22 қазанда Чкалов ауданының аумағының бір бөлігі жаңадан құрылған Ленинград ауданына берілді. 1963 жылы 2 қаңтарда таратылып, Красноармейск ауданының құрамына енді. 1964 жылы 31 желтоқсанда қалпына келтірілді. 1997 жылы 2 мамырда Чкалов ауданы таратылып, аумағы Тайынша (бұрынғы Красноармейск) ауданына берілді, ал 1997 жылы 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Тайынша ауданы да, Солтүстік Қазақстан облысына қосылды. 1986 жылы аудан құрамына 14 ауылдық кеңес кірген: Абай, Алабота, Амандық, Вишнёв, Донецк, Зеленогай, Краснокиев, Новодворов, Петров, Севастополь, Сүгірбай, Тихоокеан, Чкалов, Яснополян. ## Халқы ## Дереккөздер
Самар ауылдық округі — Қарағанды облысы Абай ауданындағы әкімшілік бірлік. ## Әкімшілік құрамы Құрамына Огороды, Самарка ауылдары кіреді. Орталығы – Самарка ауылы. Округ құрамында болған Бородиновка, Изумрудное, Пруды ауылдары 2023 жылы таратылған. ## Дереккөздер
Приурал ауданы — 1935-1997 жылдары Батыс Қазақстан облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Дарьинское ауылы. ## Тарихы Приурал ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Батыс Қазақстан облысының құрамында құрылды. 1951 жылғы деректер бойынша ауданның 12 ауылдық кеңесі болды: Балабанов, Галицин, Кирсанов, Краснов, Павлов, Рожков, Рубежин, Савичев, Солодовников, Трекин, Чувашин және Январцев. 1986 жылғы мәлімет бойынша ауданда 12 ауылдық кеңес болған: Володар, Дариян, Жданов, Краснов, Макаров, Мичурин, Раздольный, Рубёжин, Трёкин, Фурманов, Чеботарёв, Январцев. 1997 жылы Приурал ауданы таратылып, аумағы Зеленов ауданына берілді. ## Халқы ## Дереккөздер
1991 жылдың 16 желтоқсанынан бері Қазақстанның таратылған, жаңадан құрылған, атауы өзгерген аудандары мен аудан орталықтарының тізімі ## Ақмола облысы * Сілеті ауданы — Сілеті ауылы (1973-1997)1997 жылы 3 ауылдық округі Алексеев ауданына, 3 ауылдық округі Ерментау ауданына, 1 ауылдық округі мен 3 кенті Степногорск қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы 3 ауылдық округі Алексеев ауданына, 3 ауылдық округі Ерментау ауданына, 1 ауылдық округі мен 3 кенті Степногорск қаласының қарамағына берілді. ## Ақтөбе облысы * Ақтөбе ауданы — Қарғалы ауылы (1928-1933, 1970-1997)1997 жылы 1 ауылдық округі Алға ауданына, 1 ауылдық округі Ленин ауданына, 2 ауылдық округі Мәртөк ауданына және 4 ауылдық округі Ақтөбе қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы 1 ауылдық округі Алға ауданына, 1 ауылдық округі Ленин ауданына, 2 ауылдық округі Мәртөк ауданына және 4 ауылдық округі Ақтөбе қаласының қарамағына берілді. * Әйтеке би ауданы — Қарабұтақ ауылы (1928-1930, 1935-1997)1997 жылы 5 ауылдық округі Бөгеткөл ауданына, 2 ауылдық округі Хромтау ауданына беріліп, Бөгеткөл ауданы Әйтеке би ауданы болып өзгертілді. * 1997 жылы 5 ауылдық округі Бөгеткөл ауданына, 2 ауылдық округі Хромтау ауданына беріліп, Бөгеткөл ауданы Әйтеке би ауданы болып өзгертілді. * Исатай ауданы — Ақырап ауылы (1977-1988, 1990-1997)1997 жылы Қобда ауданына қосылды. * 1997 жылы Қобда ауданына қосылды. * Мұғалжар ауданы — Ембі қаласы (1966-1997)1997 жылы Октябрь ауданына қосылып, Октябрь ауданы Мұғалжар ауданы болып өзгертілді. * 1997 жылы Октябрь ауданына қосылып, Октябрь ауданы Мұғалжар ауданы болып өзгертілді. ## Алматы облысы * Күрті ауданы — Ақши ауылы (1972-1997)1997 жылы 1 кенті мен 4 ауылдық округі Жамбыл ауданына, 5 ауылдық округі Балқаш ауданына, 1 ауылдық округі Іле ауданына берілді. * 1997 жылы 1 кенті мен 4 ауылдық округі Жамбыл ауданына, 5 ауылдық округі Балқаш ауданына, 1 ауылдық округі Іле ауданына берілді. * Шелек ауданы — Шелек ауылы (1928-1997)1997 жылы Еңбекшіқазақ ауданына қосылды. * 1997 жылы Еңбекшіқазақ ауданына қосылды. ## Атырау облысы * Балықшы ауданы — Балықшы кенті (1930-1933, 1957-1963, 1964-1988, 1990-1997)1997 жылы аумағы Атырау қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы аумағы Атырау қаласының қарамағына берілді. ## Батыс Қазақстан облысы * Ақжайық ауданы — Ақжайық ауылы (1977-1988, 1992-1997)1997 жылы Теректі ауданына қосылды. * 1997 жылы Теректі ауданына қосылды. * Жалпақтал ауданы — Жалпақтал ауылы (1928-1930, 1935-1997)1997 жылы Казталов ауданына қосылды. * 1997 жылы Казталов ауданына қосылды. * Приурал ауданы — Дарьинское ауылы (1935-1997)1997 жылы Зелёнов ауданына қосылды. * 1997 жылы Зелёнов ауданына қосылды. * Тайпақ ауданы — Тайпақ ауылы (1928-1963, 1964-1997)1997 жылы Чапаев ауданына қосылып, Чапаев ауданы Ақжайық ауданы болып өзгертілді. * 1997 жылы Чапаев ауданына қосылып, Чапаев ауданы Ақжайық ауданы болып өзгертілді. ## Жезқазған облысы * Ақадыр ауданы — Ақадыр кенті (1973-1997)1997 жылы Шет ауданына қосылды. * 1997 жылы Шет ауданына қосылды. * Жезді ауданы — Жезді кенті (1963-1997)1997 жылы Ұлытау ауданына қосылды. * 1997 жылы Ұлытау ауданына қосылды. * Тоқырауын ауданы — Шашубай кенті (1977-1997)1997 жылы Ақтоғай ауданына қосылды. * 1997 жылы Ақтоғай ауданына қосылды. ## Көкшетау облысы * Арықбалық ауданы — Арықбалық ауылы (1928-1963, 1967-1997)1997 жылы Айыртау ауданына қосылды. * 1997 жылы Айыртау ауданына қосылды. * Келлер ауданы — Келлеровка ауылы (1936-1963, 1969-1997) * Чкалов ауданы — Чкалово ауылы (1939-1963, 1964-1997)1997 жылы екеуі де Красноармейск ауданына қосылды. * 1997 жылы екеуі де Красноармейск ауданына қосылды. * Көкшетау ауданы — Красный Яр ауылы (1928-1997)1997 жылы Красный Яр ауылы Көкшетау қаласының қарамағына беріліп, қалған бөлігі Зеренді ауданына қосылды. * 1997 жылы Красный Яр ауылы Көкшетау қаласының қарамағына беріліп, қалған бөлігі Зеренді ауданына қосылды. * Ленинград ауданы — Ленинградское ауылы (1955-1997)1997 жылы Ленин ауданына қосылды. * 1997 жылы Ленин ауданына қосылды. * Рузаев ауданы — Рузаевка ауылы (1928-1997) * Чистопол ауданы — Чистополье ауылы (1955-1997)1997 жылы екеуі де Куйбышев ауданына қосылды. * 1997 жылы екеуі де Куйбышев ауданына қосылды. * Уәлиханов ауданы — Уәлиханов ауылы (1970-1997)1997 жылы 2 ауылдық округі Қызылту ауданына, 2 ауылдық округі Еңбекшілдер ауданына беріліп, Қызылту ауданы Уәлиханов ауданы болып өзгертілді. * 1997 жылы 2 ауылдық округі Қызылту ауданына, 2 ауылдық округі Еңбекшілдер ауданына беріліп, Қызылту ауданы Уәлиханов ауданы болып өзгертілді. ## Қарағанды облысы * Қазыбек би ауданы — Егіндібұлақ ауылы (1928-1963, 1964-1997)1997 жылы Қарқаралы ауданына қосылды. * 1997 жылы Қарқаралы ауданына қосылды. * Молодёжный ауданы — Молодёжный кенті (1972-1997)1997 жылы Осакаров ауданына қосылды. * 1997 жылы Осакаров ауданына қосылды. * Тельман ауданы — Токаревка кенті (1928-1997)1997 жылы Ульянов ауданына қосылды. * 1997 жылы Ульянов ауданына қосылды. * Теңіз ауданы — Баршын ауылы (1977-1988, 1990-1997)1997 жылы Нұра ауданына қосылды. * 1997 жылы Нұра ауданына қосылды. ## Қызылорда облысы * Сырдария ауданы — Тасбөгет кенті (1928-1997)1997 жылы 4 ауылдық округі Тереңөзек ауданына, 2 ауылдық округі Шиелі ауданына және 2 кенті мен 4 ауылдық округі Қызылорда қаласының қарамағына беріліп, Тереңөзек ауданы Сырдария ауданы болып қайта аталды. * 1997 жылы 4 ауылдық округі Тереңөзек ауданына, 2 ауылдық округі Шиелі ауданына және 2 кенті мен 4 ауылдық округі Қызылорда қаласының қарамағына беріліп, Тереңөзек ауданы Сырдария ауданы болып қайта аталды. ## Павлодар облысы * Ақсу ауданы — Ақсу қаласы (1938-1997)1997 жылы аумағы Ақсу қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы аумағы Ақсу қаласының қарамағына берілді. * Екібастұз ауданы — Екібастұз қаласы (1972-1997)1997 жылы аумағы Екібастұз қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы аумағы Екібастұз қаласының қарамағына берілді. ## Семей облысы * Абыралы ауданы — Қайнар ауылы (1928-1955, 1990-1997)1997 жылы аумағы Семей қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы аумағы Семей қаласының қарамағына берілді. * Жаңа Шүлбі ауданы — Жаңа Шүлбі ауылы (1935-1963, 1970-1997)1997 жылы Бородулиха ауданына қосылды. * 1997 жылы Бородулиха ауданына қосылды. * Таскескен ауданы — Таскескен ауылы (1980-1996)1996 жылы 2 ауылдық округі мен 1 кенті Аягөз ауданына, 5 ауылдық округі Үржар ауданына берілді. * 1996 жылы 2 ауылдық округі мен 1 кенті Аягөз ауданына, 5 ауылдық округі Үржар ауданына берілді. * Шар ауданы — Шар қаласы (1939-1963, 1972-1997)1997 жылы Жарма ауданына қосылды. * 1997 жылы Жарма ауданына қосылды. * Шұбартау ауданы — Баршатас ауылы (1928-1963, 1964-1997)1997 жылы Аягөз ауданына қосылды. * 1997 жылы Аягөз ауданына қосылды. ## Солтүстік Қазақстан облысы * Возвышенка ауданы — Возвышенка ауылы (1967-1997)1997 жылы Булаев ауданына қосылды. * 1997 жылы Булаев ауданына қосылды. * Мәскеу ауданы — Корнеевка ауылы (1972-1997)1997 жылы Ленин ауданына қосылды. * 1997 жылы Ленин ауданына қосылды. * Преснов ауданы — Пресновка ауылы (1928-1997)1997 жылы Жамбыл ауданына қосылды. * 1997 жылы Жамбыл ауданына қосылды. * Соколов ауданы — Соколовка ауылы (1936-1963, 1964-1997)1997 жылы Бескөл ауданына қосылды. * 1997 жылы Бескөл ауданына қосылды. ## Талдықорған облысы * Бөрілітөбе ауданы — Лепсі кенті (1933-1960, 1972-1997)1997 жылы 3 ауылдық округі мен 1 кенті Сарқан ауданына, 1 ауылдық округі мен 1 кенті Ақсу ауданына, 1 ауылдық округі Қапал ауданына, 1 ауылдық округі Қаратал ауданына берілді. * 1997 жылы 3 ауылдық округі мен 1 кенті Сарқан ауданына, 1 ауылдық округі мен 1 кенті Ақсу ауданына, 1 ауылдық округі Қапал ауданына, 1 ауылдық округі Қаратал ауданына берілді. * Гвардия ауданы — Қоғалы ауылы (1933-1997)1997 жылы Кербұлақ ауданына қосылды. * 1997 жылы Кербұлақ ауданына қосылды. * Қапал ауданы — Қапал ауылы (1939-1963, 1970-1997)1997 жылы 6 ауылдық округі мен 1 кенті Ақсу ауданына, 2 ауылдық округі Талдықорған ауданына берілді. * 1997 жылы 6 ауылдық округі мен 1 кенті Ақсу ауданына, 2 ауылдық округі Талдықорған ауданына берілді. * Үйгентас ауданы — Қабанбай ауылы (1928-1930, 1935-1963, 1964-1997)1997 жылы Алакөл ауданына қосылды. * 1997 жылы Алакөл ауданына қосылды. ## Торғай облысы * Амантоғай ауданы — Жалдама ауылы (1977-1988, 1990-1997)1997 жылы Амангелді ауданына қосылды. * 1997 жылы Амангелді ауданына қосылды. * Арқалық ауданы — Родина ауылы (1963-1997)1997 жылы аумағы Арқалық қаласының қарамағына берілді. * 1997 жылы аумағы Арқалық қаласының қарамағына берілді. * Жаңадала ауданы — Тасты-Талды ауылы (1966-1997)1997 жылы Державин ауданына қосылды. * 1997 жылы Державин ауданына қосылды. * Қима ауданы — Жаңақима ауылы (1970-1997)1997 жылы Жақсы ауданына қосылды. * 1997 жылы Жақсы ауданына қосылды. * Октябрь ауданы — Октябрьское ауылы (1955-1997)1997 жылы Қарасу ауданына қосылды. * 1997 жылы Қарасу ауданына қосылды. ## Түркістан (Оңтүстік Қазақстан) облысы * Арыс ауданы — Арыс қаласы (1928-1963, 1988-200?)2000 жылдары аумағы Арыс қаласының қарамағына берілді. * 2000 жылдары аумағы Арыс қаласының қарамағына берілді. * Асықата ауданы — Асықата кенті (1940-1997)1997 жылы Мақтаарал ауданына қосылды. * 1997 жылы Мақтаарал ауданына қосылды. * Түркістан ауданы — Түркістан қаласы (1928-1997)1997 жылы аумағы Түркістан қаласының қарамағына берілді. 2021 жылы бұрынғы аудан аумағында жаңадан Сауран ауданы құрылды. * 1997 жылы аумағы Түркістан қаласының қарамағына берілді. 2021 жылы бұрынғы аудан аумағында жаңадан Сауран ауданы құрылды. ## Шығыс Қазақстан облысы * Таврия ауданы — Таврическое ауылы (1939-1997)1997 жылы Ұлан ауданына қосылды. * 1997 жылы Ұлан ауданына қосылды. ## Қала аудандары ### Алматы * Алатау, Мәскеу аудандары (1980-1997 жж.) ### Қарағанды * Железнодорожный ауданы (1945-1988, 1990-1997) * Киров, Ленин аудандары (1938-1997 жж.) ### Өскемен * Октябрь, Үлбі аудандары (1973-1998 жж.) ### Павлодар * Ильич, Индустриальный аудандары (1973-1999 жж.) ### Семей * Әуезов, Ленин аудандары (1990-1994 жж.) ### Тараз (Жамбыл) * Заводской, Центральный аудандары (1974-1996 жж.) ## Жаңадан құрылған аудандар ### Облыс аудандары * Түпқараған ауданы — Форт-Шевченко қаласы1992 жылы Форт-Шевченко қаласына қарасты аумақтан құрылды. * 1992 жылы Форт-Шевченко қаласына қарасты аумақтан құрылды. * Мұнайлы ауданы — Маңғыстау ауылы (1980-1988, 2007-)2007 жылы Ақтау қаласына қарасты аумақ пен Қарақия, Маңғыстау, Түпқараған аудандарының бір бөлігінен құрылды. * 2007 жылы Ақтау қаласына қарасты аумақ пен Қарақия, Маңғыстау, Түпқараған аудандарының бір бөлігінен құрылды. * Жетісай ауданы — Жетісай қаласы (1964-1997, 2018-)1997 жылы Мақтаарал ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Мақтаарал ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * Кеген ауданы — Кеген ауылы (1930-1997, 2018-)1997 жылы Райымбек ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Райымбек ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * Келес ауданы — Абай ауылы (1928-1963, 1969-1988, 1989-1997, 2018-)1997 жылы Сарыағаш ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Сарыағаш ауданына қосылды. 2018 жылы қайта бөлініп шықты. * Сауран ауданы — Шорнақ ауылы2021 жылы Кентау қаласына қарасты аумақтан құрылды. * 2021 жылы Кентау қаласына қарасты аумақтан құрылды. * Ақсуат ауданы — Ақсуат ауылы (1935-1963, 1964-1997, 2022-)1997 жылы Тарбағатай ауданына қосылды. 2022 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Тарбағатай ауданына қосылды. 2022 жылы қайта бөлініп шықты. * Самар ауданы — Самар ауылы (1928-1930, 1935-1997, 2022-)1997 жылы Көкпекті ауданына қосылды. 2022 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Көкпекті ауданына қосылды. 2022 жылы қайта бөлініп шықты. * Жаңасемей ауданы — Семей қаласы (1928-1930, 1938-1957, 1966-1996, 2024-)1996 жылы 2 кенті мен 10 ауылдық округі Семей қаласының қарамағына, 3 ауылдық округі Бородулиха ауданына, 1 ауылдық округі Бесқарағай ауданына берілді. 2024 жылы Семей қаласына қарасты аумақтан қайта құрылды. * 1996 жылы 2 кенті мен 10 ауылдық округі Семей қаласының қарамағына, 3 ауылдық округі Бородулиха ауданына, 1 ауылдық округі Бесқарағай ауданына берілді. 2024 жылы Семей қаласына қарасты аумақтан қайта құрылды. * Мақаншы ауданы — Мақаншы ауылы (1928-1930, 1935-1963, 1969-1997, 2024-)1997 жылы Үржар ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Үржар ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. * Марқакөл ауданы — Марқакөл ауылы (1928-1930, 1939-1963, 1964-1997, 2024-)1997 жылы Күршім ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Күршім ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. * Үлкен Нарын ауданы — Үлкен Нарын ауылы (1935-1997, 2024-)1997 жылы Катонқарағай ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. * 1997 жылы Катонқарағай ауданына қосылды. 2024 жылы қайта бөлініп шықты. ### Қала аудандары * Алматы, Сарыарқа аудандары (Астана)1998 жылы құрылды. * 1998 жылы құрылды. * Абай, Әл-Фараби, Еңбекші аудандары (1973-1996, 2005-, Шымкент)1996 жылы таратылды. 2005 жылы қайта құрылды. * 1996 жылы таратылды. 2005 жылы қайта құрылды. * Алатау ауданы (Алматы)2008 жылы құрылды. * 2008 жылы құрылды. * Есіл ауданы (Астана)2008 жылы құрылды. * 2008 жылы құрылды. * Наурызбай ауданы (Алматы)2014 жылы құрылды. * 2014 жылы құрылды. * Қаратау ауданы (Шымкент)2014 жылы құрылды. * 2014 жылы құрылды. * Байқоңыр ауданы (Астана)2018 жылы құрылды. * 2018 жылы құрылды. * Алматы, Астана аудандары (Ақтөбе)2018 жылы құрылды. * 2018 жылы құрылды. * Тұран ауданы (Шымкент)2022 жылы құрылды. * 2022 жылы құрылды. * Нұра ауданы (Астана)2022 жылы құрылды. * 2022 жылы құрылды. * Сарайшық ауданы (Астана)2024 жылы құрылды. * 2024 жылы құрылды. ## Қайта аталған аудандар ### Облыс аудандары * Қызылқұм ауданы — Отырар ауданы (1991 жыл) * Леңгір ауданы — Төле би ауданы (1991 жыл) * Обаған ауданы — Алтынсарин ауданы (1991 жыл) * Жымпиты ауданы — Сырым ауданы (1992 жыл) * Боровской ауданы — Меңдіқара ауданы (1993 жыл) * Бөген ауданы — Ордабасы ауданы (1993 жыл) * Володар ауданы — Айыртау ауданы (1993 жыл) * Ембі ауданы — Жылыой ауданы (1993 жыл) * Ералиев ауданы — Қарақия ауданы (1993 жыл) * Каменка ауданы — Тасқала ауданы (1993 жыл) * Киров ауданы (Жетісу облысы) — Көксу ауданы (1993 жыл) * Комсомол ауданы (Ақтөбе облысы) — Бөгеткөл ауданы (1993 жыл) — Әйтеке би ауданы (1997 жыл) * Краснокутск ауданы — Ақтоғай ауданы (1993 жыл) * Ленин ауданы (Түркістан облысы) — Қазығұрт ауданы (1993 жыл) * Нарынқол ауданы — Райымбек ауданы (1993 жыл) * Новороссийск ауданы — Хромтау ауданы (1993 жыл) * Теңіз ауданы — Құрманғазы ауданы (1993 жыл) * Свердлов ауданы — Байзақ ауданы (1995 жыл) * Алғабас ауданы — Бәйдібек ауданы (1996 жыл) * Алексеев ауданы — Ақкөл ауданы (1997 жыл) * Балкашин ауданы — Сандықтау ауданы (1997 жыл) * Бескөл ауданы — Қызылжар ауданы (1997 жыл) * Вишнёв ауданы — Аршалы ауданы (1997 жыл) * Державин ауданы — Жарқайың ауданы (1997 жыл) * Камышный ауданы — Қамысты ауданы (1997 жыл) * Комсомол ауданы (Қостанай облысы) — Қарабалық ауданы (1997 жыл) * Красноармейск ауданы — Тайынша ауданы (1997 жыл) * Краснознамен ауданы — Егіндікөл ауданы (1997 жыл) * Куйбышев ауданы — Целинный ауданы (1997 жыл) — Ғабит Мүсірепов ауданы (2002 жыл) * Қызылту ауданы — Уәлиханов ауданы (1997 жыл) * Ленин ауданы (бұр. Көкшетау облысы) — Ақжар ауданы (1997 жыл) * Ленин ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы) — Есіл ауданы (1997 жыл) * Ленин ауданы (Ақтөбе облысы) — Қарғалы ауданы (1997 жыл) * Ленин ауданы (Қостанай облысы) — Ұзынкөл ауданы (1997 жыл) * Макин ауданы — Бұланды ауданы (1997 жыл) * Мичурин ауданы — Абай ауданы (1997 жыл) * Октябрь ауданы (Ақтөбе облысы) — Мұғалжар ауданы (1997 жыл) * Орджоникидзе ауданы — Денисов ауданы (1997 жыл) * Семиозёр ауданы — Әулиекөл ауданы (1997 жыл) * Тереңөзек ауданы — Сырдария ауданы (1997 жыл) * Ульянов ауданы — Бұқар жырау ауданы (1997 жыл) * Урицкий ауданы — Сарыкөл ауданы (1997 жыл) * Чапаев ауданы — Ақжайық ауданы (1997 жыл) * Қаскелең ауданы — Қарасай ауданы (1998 жыл) * Луговой ауданы — Тұрар Рысқұлов ауданы (1999 жыл) * Сергеев ауданы — Шал ақын ауданы (1999 жыл) * Совет ауданы — Аққайың ауданы (1999 жыл) * Булаев ауданы — Мағжан Жұмабаев ауданы (2000 жыл) * Орда ауданы — Бөкей ордасы ауданы (2000 жыл) * Талдықорған ауданы — Ескелді ауданы (2000 жыл) * Щучье ауданы — Бурабай ауданы (2009 жыл) * Еңбекшілдер ауданы — Біржан сал ауданы (2017 жыл) * Зелёнов ауданы — Бәйтерек ауданы (2018 жыл) * Зырян ауданы — Алтай ауданы (2018 жыл) * Качир ауданы — Тереңкөл ауданы (2018 жыл) * Лебяжі ауданы — Аққулы ауданы (2018 жыл) * Таран ауданы — Бейімбет Майлин ауданы (2019 жыл) * Осакаров ауданы — Сарыбел ауданы (жоспарланған) ### Қала аудандары * Дзержинский ауданы (Шымкент) — Әл-Фараби ауданы (1993 жыл) * Калинин ауданы (Алматы) — Бостандық ауданы (1995 жыл) * Ленин ауданы (Алматы) — Жетісу ауданы (1995 жыл) * Октябрь ауданы (Алматы) — Түрксіб ауданы (1995 жыл) * Совет ауданы (Алматы) — Алмалы ауданы (1995 жыл) * Фрунзе ауданы (Алматы) — Медеу ауданы (1995 жыл) * Совет ауданы (Қарағанды) — Қазыбек би ауданы (2000 жыл) * Октябрь ауданы (Қарағанды) — Әлихан Бөкейхан ауданы (2021 жыл) ### Таратылған аудандар * Ермак ауданы — Ақсу ауданы (1992 жыл) * Андреев ауданы — Үйгентас ауданы (1993 жыл) * Егіндібұлақ ауданы — Қазыбек би ауданы (1993 жыл) * Қарабұтақ ауданы — Әйтеке би ауданы (1993 жыл) * Приозёрный ауданы — Тоқырауын ауданы (1993 жыл) * Фурманов ауданы — Жалпақтал ауданы (1993 жыл) * Киров ауданы (Түркістан облысы) — Асықата ауданы (1996 жыл) ## Қайта аталған аудан орталықтары * Белые Воды ауылы — Ақсукент ауылы (1990) * Алексеевка ауылы — Теректі ауылы (1992) — Марқакөл ауылы (2016) * Белогорье ауылы — Көктөбе ауылы (1992) * Бурное ауылы — Бауыржан Момышұлы ауылы (1992) * Луговое ауылы — Құлан ауылы (1992) * Михайловка ауылы — Сарыкемер ауылы (1992) * Новотроицкое ауылы — Төле би ауылы (1992) * Ванновка ауылы — Тұрар Рысқұлов ауылы (1993) * Ералиев кенті — Құрық кенті (1993) * Краснокутск ауылы — Ақтоғай ауылы (1993) * Ленинское ауылы (Түркістан облысы) — Қазығұрт ауылы (1993) * Георгиевка ауылы (Жамбыл облысы) — Қордай ауылы (1995) * Славянка кенті — Мырзакент кенті (1995) * Алексеевка қаласы — Ақкөл қаласы (1997) * Володарское ауылы — Саумалкөл ауылы (1997) * Камышное ауылы — Қамысты ауылы (1997) * Комсомолец кенті — Қарабалық кенті (1997) * Красноармейск қаласы — Тайынша қаласы (1997) * Куйбышевский кенті — Новоишимский кенті (1997) * Қызылту ауылы — Кішкенекөл ауылы (1997) * Ленинское ауылы (Қостанай облысы) — Ұзынкөл ауылы (1997) * Новоалексеевка ауылы — Қобда ауылы (1997) * Октябрьск қаласы — Қандыағаш қаласы (1997) * Орджоникидзе ауылы — Денисовка ауылы (1997) * Семиозёрное ауылы — Әулиекөл ауылы (1997) * Урицкий кенті — Сарыкөл кенті (1997) * Фурмановка ауылы — Мойынқұм ауылы (1997) * Вишнёвка кенті — Аршалы кенті (1998) * Киров кенті (Жетісу облысы) — Балпық би кенті (1998) * Краснознаменское ауылы — Егіндікөл ауылы (1998) * Докучаевка ауылы — Қарамеңді ауылы (1999) * Лебяжье ауылы — Аққу ауылы (1999) — Аққулы ауылы (2018) * Энергетический кенті — Өтеген батыр кенті (1999) * Жаңа Қазалы кенті — Әйтеке би кенті (2000) * Ульяновский кенті — Ботақара кенті (2001) * Каменка ауылы — Тасқала ауылы (2004) * Байғанин ауылы — Қарауылкелді ауылы (2006) * Большая Владимировка ауылы — Бесқарағай ауылы (2007) * Георгиевка ауылы (Абай облысы) — Қалбатау ауылы (2007) * Малиновка ауылы — Ақмол ауылы (2007) * Качиры ауылы — Тереңкөл ауылы (2008) * Большенарымское ауылы — Үлкен Нарын ауылы (2009) * Молодёжный кенті — Қасым Қайсенов кенті (2011) * Киевка кенті — Нұра кенті (2017) * Ганюшкино ауылы — Құрманғазы ауылы (2018) * Зырян қаласы — Алтай қаласы (2018) * Таран ауылы — Әйет ауылы (2018) * Атасу кенті — Жаңаарқа кенті (2020) * Затобол кенті — Тобыл қаласы (2020) * Комсомол ауылы — Темірбек Жүргенов ауылы (2020) * Фёдоровка ауылы — Теректі ауылы (2022) ### Қайта аталған бұрынғы аудан орталықтары * Озёрный кенті — Шашубай кенті (1991, 2006) * Андреевка ауылы — Қабанбай ауылы (1992) * Байқадам ауылы — Саудакент ауылы (1993) * Ермак қаласы — Ақсу қаласы (1993) * Калмыково ауылы — Тайпақ ауылы (1993) * Фурманово ауылы — Жалпақтал ауылы (1993) * Киров кенті (Түркістан облысы) — Асықата кенті (1994) * Никитинка ауылы — Бозанбай ауылы (1997) * Токаревка кенті — Ғабиден Мұстафин кенті (2002) ## Басқа өзгерістер * 1992 жылы:Маңғыстау облысының Форт-Шевченко қаласы Түпқараған ауданының құрамына енгізілді * Маңғыстау облысының Форт-Шевченко қаласы Түпқараған ауданының құрамына енгізілді * 1996 жылы: * Ақмола облысының Атбасар қаласы Атбасар ауданының құрамына енгізілді * Оңтүстік Қазақстан облысының Леңгір қаласы Төле би ауданының құрамына енгізілді * 1997 жылы: * Жамбыл облысының Шу қаласы Шу ауданының құрамына енгізілді * Мақтаарал ауданының орталығы Мырзакент кентінен Жетісай қаласына көшірілді. * Қостанай облысының Жiтiқара қаласы Жiтiқара ауданының құрамына енгізілді * Көкшетау облысының Щучинск қаласы Щучье ауданының құрамына енгізілді * Жамбыл облысының Жаңатас қаласы Сарысу ауданының құрамына енгізіліп, аудан орталығы Саудакент ауылынан Жаңатас қаласына көшірілді * Жамбыл облысының Қаратау қаласы Талас ауданының құрамына енгізіліп, аудан орталығы Ақкөл ауылынан Қаратау қаласына көшірілді * Алматы облысы Райымбек ауданының орталығы Нарынқол ауылынан Кеген ауылына көшірілді * Қарағанды облысының Абай қаласы Мичурин ауданының құрамына енгізіліп, аудан орталығы Топар кентiнен Абай қаласына көшірілді * Қарағанды облысының Сәтбаев қаласы Жезқазған қаласының қарамағына берілді * Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданының орталығы Благовещенка ауылынан Пресновка ауылына көшірілді * Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының орталығы Катонқарағай ауылынан Большенарым ауылына көшірілді * Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының орталығы Ақжар ауылынан Ақсуат ауылына көшірілді * Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданының орталығы Никитинка ауылынан Молодёжный кентiне көшірілді * Шығыс Қазақстан облысының Серебрянск қаласы Зырян ауданының құрамына енгізілді * 1999 жылы:Алматы облысының Талғар қаласы Талғар ауданының құрамына енгізілді * Алматы облысының Талғар қаласы Талғар ауданының құрамына енгізілді * 2003 жылы:Қарағанды облысының Сәтбаев қаласы Жезқазған қаласының қарамағынан шығарылды * Қарағанды облысының Сәтбаев қаласы Жезқазған қаласының қарамағынан шығарылды * 2007 жылы:Ақмола облысы Целиноград ауданының орталығы Астана қаласының Көктал кентінен Целиноград ауданының Малиновка ауылына көшірілді * Ақмола облысы Целиноград ауданының орталығы Астана қаласының Көктал кентінен Целиноград ауданының Малиновка ауылына көшірілді * 2014 жылы:Шығыс Қазақстан облысының Зырян қаласы Зырян ауданының, Аягөз қаласы Аягөз ауданының құрамына енгізілді * Шығыс Қазақстан облысының Зырян қаласы Зырян ауданының, Аягөз қаласы Аягөз ауданының құрамына енгізілді * 2018 жылы: * Түркістан облысы Мақтаарал ауданының орталығы Жетісай қаласынан Мырзакент кентіне көшірілді * Алматы облысы Райымбек ауданының орталығы Кеген ауылынан Нарынқол ауылына көшірілді * 2021 жылы:Ақмола облысының Қосшы ауылына қала мәртебесі беріліп, Целиноград ауданының құрамынан шығарылды * Ақмола облысының Қосшы ауылына қала мәртебесі беріліп, Целиноград ауданының құрамынан шығарылды * 2022 жылы:Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының орталығы Ақсуат ауылынан Ақжар ауылына көшірілді * Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының орталығы Ақсуат ауылынан Ақжар ауылына көшірілді * 2024 жылы:Алматы облысының Жетіген ауылына Алатау атауымен қала мәртебесі беріліп, Іле ауданының құрамынан шығарылдыШығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының орталығы Үлкен Нарын ауылынан Катонқарағай ауылына көшірілді * Алматы облысының Жетіген ауылына Алатау атауымен қала мәртебесі беріліп, Іле ауданының құрамынан шығарылды * Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының орталығы Үлкен Нарын ауылынан Катонқарағай ауылына көшірілді ## Бұрынғы аудан орталықтарының халық санының өзгерісі ## Кеңес заманында таратылған аудандар * Красногор ауданы – Отар кенті (1935-1957, 1973-1988) * Маринов ауданы – Мариновка ауылы (1973-1988) * Талды ауданы – Қарағайлы кенті (1977-1988) * Целинный ауданы – Ақсуат ауылы (1980-1988) * Өзен ауданы — Жаңаөзен қаласы (1968-1973) * Ақшатау өнеркәсіптік ауданы — Ақшатау кенті (1963-1964) * Балықшы өнеркәсіптік ауданы — Балықшы кенті (10.01-03.11.1963) * Глубокое өнеркәсіптік ауданы — Глубокое кенті (1963-1964) * Ембі өнеркәсіптік ауданы — Құлсары кенті (1963-1964) * Жолымбет өнеркәсіптік ауданы — Жолымбет кенті (1963-1964) * Қандыағаш өнеркәсіптік ауданы — Қандыағаш кенті (1963-1964) * Шар өнеркәсіптік ауданы — Шар қаласы (1963-1964) * Есбол ауданы — Кулагино ауылы (1928-1930, 1933-1963) * Жұрын ауданы — Жұрын ауылы (1935-1963) * Затобол ауданы — Затобол ауылы (1936-1963) * Ильич ауданы — Жетісай кенті (1944-1963) * Казан ауданы — Казанка ауылы (1955-1963) * Калинин ауданы — Журавлёвка ауылы (1935-1963) * Киров ауданы — Өскемен қаласы (1928-1963) * Конюхов ауданы — Қарақоға ауылы (1944-1963) * Көктерек ауданы — Бірлік ауылы (1939-1963) * Новопокров ауданы — Новопокровка ауылы (1944-1963) * Полудин ауданы — Полудино ауылы (1935-1963) * Предгорный ауданы — Предгорное ауылы (1935-1963) * Пресногорьков ауданы — Пресногорьковка ауылы (1935-1963) * Приишим ауданы — Боголюбово ауылы (1935-1963) * Степной ауданы — Қосестек ауылы (1933-1963) * Шевченко ауданы — Форт-Шевченко қаласы (1939-1963) * Бұқтырма ауданы — Серебрянка кенті (1935-1962) * Верх-Уба ауданы — Верх-Убинка ауылы (1939-1959) * Пешков ауданы — Пешковка ауылы (1939-1959) * Введен ауданы — Введенка ауылы (1944-1957) * Галкин ауданы — Галкино ауылы (1944-1957) * Дзержинский ауданы — Дзержинское ауылы (1936-1957) * Михайлов ауданы — Михайловка ауылы (1944-1957) * Петропавл ауданы — Петропавл қаласы (1930-1932, 1942-1957) * Родников ауданы — Родниковка ауылы (1938-1957) * Шымкент ауданы — Шымкент қаласы (1930-1932, 1938-1957) * Қызылқұм ауданы — Мақталы ауылы (1928-1956) * Октябрь ауданы — Көктал ауылы (1928-1956) * Фрунзе ауданы — Шорнақ ауылы (1939-1956) ### Қала аудандары * Ақтөбе қаласыПролетар, Фрунзе аудандары (1973-1988) * Пролетар, Фрунзе аудандары (1973-1988) * Астана (Целиноград) қаласыЛенин, Совет аудандары (1974-1988) * Ленин, Совет аудандары (1974-1988) * Қарағанды қаласыШахта ауданы (1945-1963) * Шахта ауданы (1945-1963) * Орал қаласыЖелезнодорожный, Приречный, Центральный аудандары (1948 ж. таратылған)Ленин, Промышленный аудандары (1983-1988) * Железнодорожный, Приречный, Центральный аудандары (1948 ж. таратылған) * Ленин, Промышленный аудандары (1983-1988) * Петропавл қаласыЖелезнодорожный, Промышленный, Центральный аудандары (1943-1948)Киров, Куйбышев аудандары (1973-1988) * Железнодорожный, Промышленный, Центральный аудандары (1943-1948) * Киров, Куйбышев аудандары (1973-1988) * Семей қаласыКалинин, Ленин, Октябрь аудандары (1948 ж. таратылған)Ленин, Калинин, Киров аудандары (1973-1988) * Калинин, Ленин, Октябрь аудандары (1948 ж. таратылған) * Ленин, Калинин, Киров аудандары (1973-1988) * Теміртау қаласыГагарин, Металлургический аудандары (1980-1988) * Гагарин, Металлургический аудандары (1980-1988) * Шымкент қаласыЖелезнодорожный, Заводской, Центральный аудандары (1945-1948) * Железнодорожный, Заводской, Центральный аудандары (1945-1948) ## Кеңес заманында атауы өзгертілген аудандар * Жезқазған ауданы — Ұлытау ауданы (1974 жыл) * Темір ауданы — Қандыағаш ауданы (1966 жыл) — Октябрь ауданы (1967 жыл) * Орджоникидзе ауданы — Денисов ауданы (1963 жыл) — Орджоникидзе ауданы (1966 жыл) * Таран ауданы — Тобыл ауданы (1963 жыл) — Таран ауданы (1966 жыл) * Ұзынкөл ауданы — Демьянов ауданы (1963 жыл) — Ленин ауданы (1966 жыл) * Айыртау ауданы — Володар ауданы (1963 жыл) * Бақсай ауданы — Махамбет ауданы (1963 жыл) * Баранкөл ауданы — Державин ауданы (1963 жыл) * Еркіншілік ауданы — Ерментау ауданы (1963 жыл) * Ключевой ауданы — Алға ауданы (1963 жыл) * Куйбышев ауданы — Краснокутск ауданы (1963 жыл) * Қарабалық ауданы — Комсомол ауданы (1963 жыл) * Қима ауданы — Жақсы ауданы (1963 жыл) * Қоңырат ауданы — Ақтоғай ауданы (1963 жыл) * Лозов ауданы — Успен ауданы (1963 жыл) * Максим Горький ауданы — Качир ауданы (1963 жыл) * Меңдіқара ауданы — Боровской ауданы (1963 жыл) * Новочеркасск ауданы — Астрахан ауданы (1963 жыл) * Өрлітөбе ауданы — Железин ауданы (1963 жыл) * Сталин ауданы — Ленин ауданы (1961 жыл) — Алексеев ауданы (1963 жыл) * Төңкерей ауданы — Октябрь ауданы (1940 жыл) — Сергеев ауданы (1963 жыл) * Цюрупин ауданы — Шарбақты ауданы (1963 жыл) * Ақмола ауданы — Целиноград ауданы (1961 жыл) * Ворошилов ауданы — Ульянов ауданы (1961 жыл) * Гурьев ауданы — Балықшы ауданы (1961 жыл) * Сталин ауданы — Октябрь ауданы (Қарағанды, 1961 жыл) * Сталин ауданы — Совет ауданы (Алматы, 1961 жыл) * Каганович ауданы — Ермак ауданы (1957 жыл) * Каганович ауданы — Октябрь ауданы (Алматы, 1957 жыл) * Молотов ауданы — Балкашин ауданы (1957 жыл) * Торғай ауданы — Жангелдин ауданы (1956 жыл) * Леңгір ауданы — Георгиев ауданы (1945 жыл) * Белағаш ауданы — Бородулиха ауданы (1944 жыл) * Жаркент ауданы — Панфилов ауданы (1942 жыл) * Қоғалы ауданы — Гвардия ауданы (1942 жыл) * Бейнетқор ауданы — Совет ауданы (1940 жыл) * Қарсақпай ауданы — Жезқазған ауданы (1940 жыл) * Табын ауданы — Байғанин ауданы (1940 жыл) * Шыңғыстау ауданы — Абай ауданы (1940 жыл) * Қастек ауданы — Жамбыл ауданы (1939 жыл) * Ілбішін ауданы — Чапаев ауданы (1939 жыл) * Әулиеата ауданы — Мирзоян ауданы (1936 жыл) — Жамбыл ауданы (1938 жыл) * Батпаққара ауданы — Амангелді ауданы (1936 жыл) * Сламихин ауданы — Фурманов ауданы (1936 жыл) * Өскемен ауданы — Киров ауданы (1934 жыл) ## Дереккөздер
Мәскеу ауданы — 1972-1997 жылдары Солтүстік Қазақстан облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Корнеевка ауылы. ## Тарихы Мәскеу ауданы Солтүстік Қазақстан облысы құрамында 1972 жылы 10 наурызда құрылды. Корнеевка ауылы аудан орталығы болып, құрамына Ленин ауданынан Бесқұдық, Бұлақ, Волошин, Заградов, Корнеев, Тораңғыл, Яснов ауылдық кеңестері берілді. 1976 жылы 3 шілдеде орталығы Новоузенка ауылында құрылған ауылдық кеңеске 20 шілдеде Новоузен ауылдық кеңесі атауы берілді. 1986 жылғы мәлімет бойынша ауданда 8 ауылдық кеңес болған: Бесқұдық, Бұлақ, Волошин, Заградов, Корнеев, Новоузен, Тораңғыл, Яснов. 1994 жылы 12 қаңтарда бұрынғы ауылдық кеңестер шекарасында ауылдық округтер құрылды. Сол жылы 1 наурызда Горнов ауылдық округі (орталығы Горное а.) құрылды. 1997 жылы 12 ақпанда Горнов ауылдық округі Заградов ауылдық округіне, Новоузен ауылдық округі Корнеев ауылдық округіне қосылды. 1997 жылы 18 сәуірде Мәскеу ауданы таратылып, аумағы Ленин ауданының құрамына қосылды. ## Халқы ## Дереккөздер
Жантау ауданы (орыс. Енотаевский район) — Ресейдің Астрахан облысындағы әкімшілік-аумақтық бірлігі (аудан) және муниципалды құрылымы (муниципалды аймақ). Әкімшілік орталығы — Жантау ауылы. ## Географиясы Жантау ауданы батыста Қалмақстан Республикасымен шектесіп, онымен 2 бөлікке бөлінеді (Саған Аман ауылының аумағы). Аудан солтүстігінде Ақтөбе және Черноярск аудандарымен, шығысында Қарабайлы, оңтүстігінде Нариман аудандарымен шектеседі. ## Тарихы 1925 жылы Жантау уезінің болыстарынан – толығымен Жантау және Копановск, ішінара Владимировск және Ивановск болыстарынан Жантау ауданы құрылды. 1928 жылы маусымда аудан ірілендіріліп, (оған Замянов ауданының аумағы қосылды) Төменгі Еділ өлкесі Астрахан округінің құрамына кірді. 1930 жылы 30 шілдеде КСРО-ның көптеген басқа округтары сияқты Астрахан округі де таратылды. Оның аудандары Төменгі Еділ өлкесінің тікелей бағыныстылығына берілді. 1934 жылдың 10 қаңтарынан бастап Жантау ауданы Сталинград өлкесінің, 1936 жылдың 5 желтоқсанынан бастап — Сталинград облысының құрамына кірді. 1937 жылы 16 шілдеде Сталинград облысының құрамында Астрахан ауданы қайта құрылып, Жантау ауданы оған кіргізілді. 1943 жылы 27 желтоқсанда Жантау ауданы жаңадан құрылған Астрахан облысының құрамына енді. 1944 жылы 25 мамырда Жантау ауданы аумағының бір бөлігі жаңа Никол ауданына берілді. 1957 жылы 25 сәуірде аудан құрамына таратылған Никол ауданы енді. 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап Астрахан облысының 2004 жылғы 6 тамыздағы № 43/2004-ОЗ Заңына сәйкес аудан құрамында 14 муниципалды құрылым (ауылдық кент) құрылды. ## Тұрғындары Ұлттық құрамы ## Әкімшілік бөлінісі Жантау ауданы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде 14 ауылдық кеңесті қамтиды. Жантау ауданы муниципалды аудан мәртебесі бар муниципалды құрылым ретінде ауылдық қоныс мәртебесі бар 14 муниципалды құрылымды қамтиды: ### Елді мекендері Жантау ауданында 27 елді мекен бар. ## Дереккөздер
Гвардия ауданы — 1933-1997 жылдары Алматы облысы мен Талдықорған облысының құрамында болған әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Қоғалы ауылы. ## Тарихы Қоғалы ауданы 1933 жылы 16 қарашада Талдықорған ауданының бір бөлігінен Алматы облысының құрамында құрылды. 1938 жылы Сарыөзек жұмысшылар кенті статусын алды. 1942 жылы 7 мамырда Қоғалы ауданы Гвардия ауданы болып өзгертілді (сонымен бірге 28 гвардияшылар атындағы аудан деп те аталды). 1944 жылы 15 наурызда Гвардия ауданы Талдықорған облысына берілді. 1959 жылы 6 маусымда Талдықорған облысының таратылуына байланысты 28 гвардияшылар атындағы аудан Алматы облысына берілді. 1967 жылы 23 желтоқсанда Гвардия ауданы қайта құрылған Талдықорған облысының құрамына қосылды. 1973 жылы Жоламан, Ильичев, Қызылжар, Сарыбұлақ, Шанханай ауылдық кеңестері және Сарыөзек кенттік кеңесі Кербұлақ ауданына берілді. 1986 жылы ауданда 9 ауылдық кеңес болған: Алтынемел, Голубинов, Калинов, Көксу, Қоғалы, Ленин, Развилин, Холмогоров, Чкалов. 1988 жылы Гвардия ауданына Кербұлақ ауданы қосылды. Аудан орталығы Сарыөзекке көшірілді. 1989 жылы 13 қазанда Кербұлақ ауданы қалпына келтірілді, ал Гвардия ауданының орталығы Қоғалыға қайтарылды. 1997 жылы 22 сәуірде Гвардия ауданы Алматы облысына берілді. 1997 жылы 23 мамырда Гвардия ауданы таратылып, аумағы Кербұлақ ауданына берілді. ## Халқы ## Дереккөздер
Биік Қарасу (қырымтат. Büyük Qarasuv, Буюк Къарасув, укр. Біюк-Карасу, Карасівка) — Қырымдағы өзен. Төменгі ағысындағы Салғырдың ең ірі оң саласы. Өзеннің ұзындығы 86 км, су жинайтын алабы 1160 км², өзеннің еңісі 4,37 м/км, Арғыншық гидробекетіндегі орташа жылдық шығыны 1,41 м³/с, сағасында 1,05 м³/с. Ол теңіз деңгейінен 228 биіктіктегі Қараби яйла тау жотасының етегіндегі Қарасу Басы қуатты бастауынан басталып, сағасынан 39 шақырым жерде Сейітлер ауылының маңындағы Салғырға құяды. Өзеннің қоректенуі жауын-шашынның басым болуымен араласады. Ағын режимі Қырымның басқа өзендеріне ұқсас: жазғы саба және қыста судың көтерілуі — 1912 жылы жаңбырдан кейін Қарасубазардың бүкіл аумағы өзен ағынымен жойылды. Биік Қарасудың 26 саласы бар, олардың ең маңыздысы Танасу, Ләншін, Сарысу және Кіші Қарасу. «Қырымның жер үсті су қоймалары» анықтамалығында әлі анықталмаған, ұзындығы 10,0 км, су жинау қоймасының ауданы 23,0 км², сағасынан 79 км жерде ағып жатқан және ұзындығы 5 шақырымнан аз болатын 2 атаусыз тармағы бар Тайған сол жақ саласы сипатталған. Николай Рухловтың 1915 жылғы «Қырымның таулы бөлігінің өзен аңғарларына шолу» кітабында бірнеше сала-жылғалардың атаулары келтірілген, олардың көпшілігі қазіргі карталарда анықталған (Рухловтың орналасу тәртібі сақталған): * Шопан-шоқрақ-дере — оң жақ саласы Шобан-Шоқрақ бұлағынан басталып, Қарасубазар қаласының солтүстік шетіне құяды; * Барын жылғасы — оң, Мұшаштың солтүстік шетіне ағады; * Аджылар жылғасы — оң, Шапқалдың шетінен оңтүстікке қарай 300 м жерге құяды; * Көпқас (сондай-ақ Жаутайған), жоғарғы ағысында, Мәмбетұлан жылғасы атауымен аталады (қазіргі карталарда Орта Жылға деп жазылған) — сол, қазір Қарасубазар су қоймасына құяды; * Терең — сол, Аққая ауылының солтүстік шетіне құяды; сондай-ақ әлі белгісіз Шұңқырдере мен Қаплан; * Сарытана — оң, Башы ауылына құяды, гидроним оның аңғарында жатқан ауылдың ескі атымен (Сарытана) берілген. Қарасубазар маңында өзен аңғарында республикалық маңызы бар табиғат ескерткіші — Ақ Қая жартасы (325 м) орналасқан. ## Атауы Түркі тілдерінде жерден шығып жатқан бұлақтардан басталатын өзендерді осылай (тау мұздықтарынан ағатын өзендерді — ақсу дейді) атайды. ## Су қоймасы Қарасубазар қаласына жақын өзенде екі үлкен су қойма бар — Қарасубазар (көлемі 23,3 млн м³) және Тайған (көлемі 13,8 млн м³). Өзен суы суаруға, сондай-ақ Қарасубазар ауданындағы елді мекендерді сумен қамтамасыз етуге қарқынды пайдаланылады. 2014 жылдың қазан айында Сейітлер ауданындағы Новоивановка ауылының маңында өзен ағынын Солтүстік Қырым арнасына өткізуге мүмкіндік беретін су торабының құрылысы басталды. Су торабының құрылысы 2015 жылдың қаңтарында аяқталды. Су беру жылдамдығы 4 м³/с. Әуіт-тұндырғыштың сыйымдылығы 20 мың м³, ауданы шамамен 0,6 га. Сондай-ақ су тасқыны кезінде апатты су ағызғыш құбыр бар. * * * * ## Дереккөздер
Әли Құрманов (1901, қазіргі Ақтөбе облысы Шалқар ауданы - 1969, Алматы) — әнші, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (1936). 1934 ж. Алматы қаласында өткен Бүкілқазақстандық халық өнерпаздарының 1-слетінде өнер көрсетті. Құрмановтың репертуарында халық әндері ("Әлди-ау", "Сусар-ай", "Молдабай", "Сүмбіл шаш", "Он алты қыз", т.б.), термелер, халық композиторларының әндері мен желдірмелері болды. Гастрольдік сапармен Қырғызстанда, Өзбекстанда, Түрікменстанда болған. ## Дереккөздер
Елді мекендер: * Қоныстану – Атырау облысы Қызылқоға ауданы Көздіқара ауылдық округіндегі ауыл. * Қоныстану – Атырау облысы Қызылқоға ауданы Тасшағыл ауылдық округіндегі ауыл.
Некеден кейінгі қоныс (лат. locus - орын, сонымен қатар неке мекені) — неке қонысы, некеге тұру жері, некеден кейінгі тұрғылықты жер, некеден кейін ерлі-зайыптылардың қоныс аудару нысандарының жиынтығын білдіретін термин. Жалпы қабылданған терминология мен типология жоқ. Неке қию нысаны ерлердің арнайы ерлер үйлерінде тұруымен, отбасылық тұрғын үйлердің әйелдер мен еркектердің жартысы болып бөлінуімен, әйелі (балалары бар) мен күйеуінің жеке тұрғын үйлерінің болуымен, неке қонысының формасымен байланысты. Төмендегідей формалары бар: * патрилокалдық (латын тілінен pater - әке және locus - жер) - әйелі күйеуінің қауымдастығында тұруға көшетін некеге тұру нысаны. * матрилокалдылық (лат. mater - анадан)- ерлі-зайыптылар әйелінің отбасында тұратын отбасы құрылымының түрі. * билокалдылық (лат. bis - екі рет және localis - жергілікті) - ерлі-зайыптылар күйеуінің ата-анасымен немесе әйелінің ата-анасымен бірге өмір сүре алатын отбасы құрылымының түрі. * авунлокалдылық (лат. avunculus - ананың ағасы және locus - жер) - ерлі-зайыптылардың қоныстану нормасы, онда жас күйеуінің анасының ағасымен бірге тұрады. * вирилокалдылық (лат. vir – күйеу және locus – орын) - неке қонысының нормасы, онда жас жұбайлар некеге дейін күйеу жігіт тұрған жерге қоныстанады. * уксорилокалдылық (лат.Uxor-әйелі және locus-орын) - үйлену қонысының нормасы, онда қалыңдық бұрын тұрақты тұрған жерде тұрады. * неолокалдық (еж.грек тілінен неос - жаңа) - ерлі-зайыптылар жаңа жерге бөлек қоныстанады. * дислокалдылық (лат. dis – бөліну, саралау және локус – жер) - жастар бірге тұрмай, ара-тұра ғана кездесіп, бөлек өмір сүре беретін неке қиюының нормасы. * амбилокалдылық (лат. ambo – екеуі де және locus – жер) - жастар өз таңдауы бойынша (әртүрлі жағдайларға байланысты) күйеу жігіт некеге дейін тұрған немесе қалыңдық бұрын тұрған жерде қоныстанатын некеге тұру нормасы. Некенің барлық түрлері қоғамның бір немесе басқа түрімен шектеледі. Ежелгі негізі бар дәстүрлі қоғамдар патри- немесе матрилокалдылықты немесе басқа түрлерді ұстанады. Қазіргі индустриялық қоғамға ең тән - неолокализация. ## Дереккөздер
* Дінәш Нұрмұхамедов - радиожурналист * Нағымбек Жемал-Әд-Динұлы Нұрмұхамедов – кескіндемеші, өнертану ғылым кандидаты (1961), Қазақ КСР-інің халық суретшісі (1974) * Төленді Қапанұлы Нұрмұхамедов — ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі * Хасен Нұрмұхамедов
Астана жеңіл метрополитені (Астана ЛРТ) — Қазақстанның елордасы Астана қаласында орналасқан жер үстіндегі жеңіл жүрісті метро жобасы. Әртүрлі баламалы нұсқаларды қарастыра келе, кәдімгі жерасты метросы мен монорельсті жолды қамти отырып 2005 жылы қала әкімдігі "Астананың жаңа транспорттық жүйесі" бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарламада шығындарды оңтайландыру үшін жылдам жүрісті қала транспорты жерүсті және жер асты көліктері қарастырылуға тиісті еді. Қазақстан астанасының жылдам транспорт жүйесіне орталық пен шығыс ықшам аудандарын қосатын, ұзындығы 10 км болатын көп секциялы төмен еденді автобустар бағыты да кіруі тиіс еді. ## Сыртқы сілтемелер * Жүрісі жеңіл, «жолы ауыр» LRT Егемен Қазақстан, ақпан 2021. * «ЛРТ салып не керегі бар?»: Тоқаев жеңіл рельсті көлік құрылысының аяқталу күнін нақтылауды тапсырды Skifnews, қазан 2019.
«Жер-ана» — Астана қаласындағы монумент. Ескерткіште сақ ханшайымы Тұмардың (Томиристің) алып бұқаның үстінде тұрған сәті бейнеленген. Жанында тістерімен семсерді ұстап тұрған екі барыс тұр. Авторы — ресейлік суретші, мүсінші әрі зергер Даши Намдаков. Бұқа мүсінінің ұзындығы шамамен 10 метр, мүйіздерінің арасы — 7 метр. Көлемінің үлкендігіне қарамастан, монумент нәзіктікті де, батылдықты да әдемі үйлестіріп тұр. Бұдан мүсіншінің көшпенді халыққа тән сипатты жақсы сезінгені байқалады. ## Дереккөздер
Шайбалы хоккейден әлем чемпионаты 1997 Финляндия, Хельсинки/Турку/Тампере қалаларында өтетін 61-ші шайбалы хоккейден әлем чемпионаты. Бұл Финляндияда бесінші рет (1965,1974,1962,1991) өткізілетін чемпионат. ## Командалардың қорытынды орындары ## Чемпион ## Сыртқы сілтемелер * Complete results * Duplacey James Total Hockey: The official encyclopedia of the National Hockey League — Total Sports, 1998. — P. 498–528. — ISBN 0-8362-7114-9. Duplacey James Total Hockey: The official encyclopedia of the National Hockey League — Total Sports, 1998. — P. 498–528. — ISBN 0-8362-7114-9. * Podnieks Andrew IIHF Media Guide & Record Book 2011 — Moydart Press, 2010. — P. 159–60. Podnieks Andrew IIHF Media Guide & Record Book 2011 — Moydart Press, 2010. — P. 159–60.
«Аршын мал алан» (әзерб. Аршын мал алан / آرشین مال آلان) — Узеир Гаджибековтің соңғы және ең танымал опереттасы. Ол 1913 жылы Петербургте жазылған. Гаджибековтың опереттасында ұлттық әуендер, лирика, жанрлық бояулар жанды және типтік кейіпкерлерді жаңғыртуда органикалық түрде үйлеседі. Музыка халықтық бастаулардан шығып, оның әуендері халықтық сипатқа ие болды. Композитор-драматург ескі Бакудің ерекше өмірін шынайы суреттеген. Шығарма жанрына сәйкес бәрі бақытты аяқталса да, автор басқа жағдайда кейіпкерлердің тағдыры мұншалықты қолайлы болмайтынын көрсетеді. ## «Аршын мал алан» опереттасы қалай жасалды Узеир Абдул-Гусейн оглы Гаджибеков – еуропалық мотивтер мен кавказдық дәстүрлерді үйлестіре отырып, көптеген музыкалық туындылар жасаған белгілі әзірбайжан композиторы. Гаджибеков Әзербайжанның алғашқы әнұраны мен әлемдегі алғашқы ислам операсының авторы болды. Өз халқының дәстүрін зерттей отырып, композитор болашақ опереттаның сюжетін ойластырды. Ол достарының біріне жазған хатында оқумен қатар жаңа оперетта жазып жатқанын айтты. Ол емтихан сессиясында да шығармашылық жұмысын жасауды тоқтатқан жоқ. «Аршын мал алан» ның орысша мағынасы «аршыннан тауар ал» дегендей естіледі. Гаджибеков өз жұмысына осы атауды беруді ұйғарды. Оның екінші орыс әдеби атауы - «Қол бұйымдарын сатушы». Опереттаға балалық шақтағы естеліктері арқау болғанын кейін композитордың өзі де мойындады. Ол кезде Шушада және басқа да ірі Кавказ ауылдарында қаңғыбас көпестер – саудагерлерді кездестіруге болатын еді. Олар қоржын-қораптарымен аулаларды аралап, ашық жібек пен басқа да маталарды сатып алуды ұсынды. Сондай саудагерлердің бірі комедияның басты кейіпкері болып шықты. Кейіннен бұл ақпаратты әнші және актер Рашид Бейбудовтың (1945 жылғы фильмде басты рөлді сомдады) қызы растады.Гаджибеков басқа шығармаларындағы сияқты бұл опереттада да Шығыс пен Батыстың музыкалық дәстүрлерін біріктірді. Олай болса, болашақта зерттеушілер шығарманың кейбір ариялары еуропалық оперетта жанрында жазылғанымен, олардан ұлттық әзірбайжандық мотивтерді де байқауға болатынын алға тартты. Композитор бұл комедияның танымал болатынына сенімді болды және оның сәттілігін болжады. Болашақта бұл шындыққа айналды - өйткені, оперетта көптеген қойылымдарға төтеп берді, түсірілді, бүгінде де танымалдылығын жоғалтпайды. ## Қойылымдар «Аршын мал аланның» тұсаукесері 1913 жылы 25 қазанда әзербайжан театр сахнасында өтіп, бірден үлкен табысқа жетті. Бірақ мағынасы мен сатира жағынан осындай ауқымды және қуатты туынды үшін жергілікті театр шағын болғаны анық. Комедиялық шығарманың танымалдылығына тез ие болған жергілікті театр көп ұзамай бірқатар басқа тілдерге, соның ішінде ағылшын және орыс тілдеріне аударылды. Жалпы, комедияның театрландырылған қойылымдарының географиясының кеңеюін ескере отырып, ол 80 тілде көрсетілді. Комедия 76 елдің 187 театрында, Нью-Йорк, Париж, Лондон, София, Берлин, Стамбул, Тегеран, Каир, Варшава, Бейжің сияқты қалаларда қойылды. Грузияның 16 қаласында, Болгарияның 17 қаласында, АҚШ-тың 13 штатында, Польшаның 17 қаласында (1500 рет), Ресейдің 28 қаласында, Қытайдың 8 қаласында, т.б. қойылымдар болды. Одан кейінгі онжылдықтарда «Аршын мал алан» мұхиттың екі жағындағы көптеген сахналарда тамаша табыспен көрсетілді, АҚШ пен Қытайдағы көрермендердің пікірлері ерекше ықыласпен болды. Гаджибековтың тамаша музыкалық өнері туралы әлем білгеніне жүз жылдан астам уақыт өтсе де, ол әлі күнге дейін дүние жүзіндегі көрермендердің назарын аударған жоқ. 1915 жылы қызықты рекордқа қол жеткізілді: Тифлисте оперетта бір театрландырылған кеште бірден 6 сахнада және 6 тілде: грузин, әзірбайжан, орыс, айсор, иврит және армян тілдерінде көрсетілді. ## Кейіпкерлер * Әскер, жас бай көпес (тенор); * Жаһан, оның тәтесі (меццо-сопрано); * Вели, Әскердің қызметшісі (тенор); * Сулейман, заңгер (баритон); * Сұлтанбек, кедей жесір (бас); * Гүлчохра, оның қызы (сопрано); * Ася, оның жиені (сопрано); * Телли, оның қызметшісі (меццо-сопрано). Оқиға XIX ғасырдың аяғында Шушада (Қарабақта) өтеді. ## Оқиға желісі (сюжет) ### Бірінші әрекет Жас көпес Әскердің еуропалық үлгідегі әдемі жиһаздалған үйі. Жас жігіт қамығуда, өзіне орын таба алмайды. Өмір мәнсіз өтіп жатыр, күндер бір-біріне ұқсайды, бірдеңе жетіспейді... Оның «Алқызыл раушан үстіндегі бұлбұл» ариясы поэтикалық, мұңды. Жаһан апай жиеніне жаны ашиды, бірақ оған не керек екенін түсіне алмайды. Жауабы қарапайым: Әскердің жүрегі махаббатты аңсайды. Жаһанның қуанышында шек жоқ – бұл қайғыға көмектесу оңай. Ол ата-баба салты бұйырғандай, бүгін оған қалыңдық таңдайды, олар той ойнайды, ал Әскер жас әйелін жақсы көреді. Бірақ Әскер ескі әдетті ұстанғысы келмейді. Ол бірінші қызды көріп, сосын сүйгісі келеді. Жаһан оған таң қалады: себебі туған жері Шушада мұндай жағдай бұрын соңды болмаған. Досына қонаққа келген заңгер Сүлеймен оның ойы әлденемен айналысып жатқанын бірден көреді. Әскер өз армандары мен күдіктерін айтады. «Оңай ештеңе жоқ», - деп жауап береді айлакер заңгер. Саяхатшы саудагер болып өзгеріп, әдемі маталар салынған буманы алып, аулаларды аралап, тауарларыңды ұсыну керек. Мұндай көпес – аршын-малшаға барлық есік ашық. Ол барлық жерді аралап, қыздармен сөйлеседі және өзіне ұнайтынын таңдай алады. Әскер алғашында аң-таң болады: бай саудагер, кенет көшедегі кедейлердің кейпіне енгені қалай, бірақ кейін қуана келіседі. ### Екінші әрекет Бірінші сурет Кедей бектің үйі. Қыздар - оның қызы мен жиені - қызметшісі Теллимен бірге тігін тігіп отыр. Сұлтанбектің қызы Гүлчоһра оның себебін түсінбей, мұңайып, еңсесі түсіп отыр. Болашағын ойлауда: қыздардың күйеу жігітті көрсетпей күйеуге берілуі қандай сұмдық, кімге екенін ешкім білмейді. Ол алдымен өзінің сүйіктісін көріп, сүйгісі келеді. Ася мен Телли оған күледі: күйеу жігітті білмей үйленуге тура келеді. Үйге Сұлтанбек кіреді, ыңырсып, ауруына шағымданады. Оған ең жақсы ем – үйлену дейді. Көп жыл жесір қалған адамға жаман, әрине ол үйленсе бақытты болар еді, бірақ лайықты қалыңдықты қайдан табуға болады?. Жас қыз оған жараспайды, үйлену тойы қол жетімді болмайды, қарапайым жесір әйел жақсырақ болар еді. Көңілдегісін қызметшіге айтып алған Сұлтанбек қалаға қыдыруға кетіп, үйді қатаң қадағалауды тапсырады. Қария кете салысымен: «Аршын мал алан, мен аулаларды аралаймын...» деп шақырылған дауыс естілді. Қыздар саудагерге кіруді сұрайды, ал көңілді саудагер оның тауарларын алдына шашады. Олардың жарқыраған парча, атлас, жібек төсек жапқыштар, түрлі-түсті сатен маталарды көргенде Асяның көзі жайнап кетті. Бірақ Гүлчоһра маталарға қарамайды – әдемі аршын-малшадан көзін ала алмайды. Әскер де Гүлчохраға қуанышпен, нәзіктікпен қарайды. Ол өз бақытын тапқанын түсінді. Демек, Сұлтанбектің қызы Гүлчоһраға сәуегейлерді жібереді. Әскер кетіп қалады. Гүлшоһра бұлбұл мен раушан гүлінің махаббаты туралы «Таң атса мен бақшаға шығамын» деген нәзік романсты жырлайды. Сұлтанбектің қызы мұңайып кетті. Ася мен Телли оны жұбатып, ақыл айтады. Олардың «Неге сонша көңілсізсің» дуэті нәзіктік пен қамқорлыққа толы. Әйтсе де, олар Гүлчоһраның күңгірт ойларын тарата алмайды. Қыз ғашық, бірақ ол бақыт күтпейді: Сұлтанбек оны ешқашан көше сатушысы ретінде бермейді. Екінші сурет Сұлтанбектің үйінің алдында. Бақытты Әскер «Махаббатымды таптым» әнін шырқайды, билейді. Ол Жаһан апаймен бірге келді, ол Гүлчохраға Аршын-Малшадан сыйлық беруі керек. Сұлтанбек Жаһанға қатты ұнады. Аршын-Малчи нағашысының жесір қалғанын білген қария оған бірден ұсыныс жасайды. «Маған келші, о, менің жарым бол». Нәзік көріністі Әскер үзеді. Бектің нағашы апасын күйеуге беруін өтінгеніне жігіт қызын әйелдікке алған жағдайда ғана келісемін деп жауап береді. Сұлтанбек ашулы: қаңғып жүрген көпес оның Гүлчохрасына тең келмейді. Қыздар бәрін естіді. Гүлчохраның «Сұмдық жел бұтақтарды майыстырады» ариясы мұңды естіледі. Аршын-Малчиден үміт күтер ештеңе жоқ екенін түсінген Әскер өзінің шын атына сәйкес келуші жіберуді ұйғарды. Сүлейменді осы бұйрықпен Сұлтанбекке жібереді, Сұлтанбек келіседі. Гүлчоһра үмітсіз. Ол әкесінен келісімін бермей, жүрегі таңдаған адамға күйеуге беруін өтінеді. ### Үшінші әрекет Тағы да Әскердің үйі. Керемет безендірілген, талғампаз бөлме. Міне, туған үйінде ұйықтап қалған Гүлчоһра оянып кетті. Шамасы, оны ұйықтататын дәрілермен дәрілеп, алып келген ... Оның ариясы «Қатыгез тағдыр бізді айырды терең ащы - мәңгі қош бол, аршын-малшы!»Гүлчохра сүйіктісімен, өмірмен ойша қоштасады. Ол өлгісі келеді. Кенет есік ашылады, босағада - оның сүйіктісі. Барлық түсініспеушіліктер түсіндіріледі. Ғашықтар бақытты. Оқиғалардың барлық қатысушылары: Сұлтанбек пен Жаһан, Сүлеймен мен Ася, олар да өз бақыттарын тапты, соңында Вели мен Телли шығады. Қойылым бақытты жұптардың қуанышты биімен аяқталады. ## Дереккөздер
* Алексей Николаевич Белослюдов — педагог * Виктор Николаевич Белослюдов — суретші * Николай Николаевич Белослюдов — суретші
Сүлеймен Тау (қыр. Сулайман-Тоо, өзб. Sulaymon togʻi) — 2009 жылдың маусымында елдегі бірінші Әлемдік мұра нысаны болған, Қырғызстан Республикасының оңтүстігіндегі Ош қаласындағы қасиетті тау. ## Тарихы Тау – батыстан шығысқа қарай созылған бес күмбезді әк қалдығы. Оның ұзындығы 1140 м-ден астам, ені - 560 м. Ежелгі заманнан бері оның киелі мағынасы болған, оны сақталған петроглифтер дәлелдейді. XVI ғасырға дейін тау Бара-Кух, одан кейін XX ғасырға дейін Тақты Сүлеймен («Сүлейменнің тағы») деп аталды. Таудың баурайында 1978 жылы модернизм стиліндегі мейрамхананың ғимараты бой көтерді (сәулетші Қ. Назаров). Үңгірлерде жазыққа қарайтын үстелдер болуы керек еді. Кейін ғимарат тарихи-этнографиялық мұражайға айналды. 2010 жылы таудың етегінде жаппай тәртіпсіздіктерден зардап шеккен Ош көшелерінің тұрғындары үшін «уақытша үйлердің» құрылысы басталды, бұл тарихшылар мен мәдениет мамандарының белгілі бір алаңдаушылығын тудырды. 2009 жылы 29 маусымда Қырғызстандағы Сүлеймен Тау тауы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енді. 2011 жылдың 1 маусымында ЮНЕСКО-ның Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Тәжікстандағы және Өзбекстандағы өкілі, ЮНЕСКО кластерлік бюросының директоры Сергей Лазарев Қырғызстан Республикасының Президенті Роза Отынбаеваға қасиетті Сүлеймен Тау тауын Бүкіләлемдік мұралар тізіміне қосу туралы сертификатты(қолжетпейтін сілтеме) табыс етті. ## Көрікті жерлері Таудың басында «Тахты Сүлеймен» мешіті орналасқан, оны тарихшылар Бабырдың тұсына жатқызады (1963 жылы жарылып, 1991 жылы сақталған материалдар негізінде қалпына келтірілді). Таудың етегінде сонымен қатар сәулет ескерткіштері – XVI ғасырға жататын және жақында қалпына келтірілген «Рабат Абдуллахан» мешіті және Асаф ибн Бұрхия кесенесі (XVIII ғ.) орналасқан. Сүлеймен Тау тауында жеті үңгір бар, олардың әйгілілері Шақатамар және Тепеуінқұр. Таудың шығыс етегінде шамамен XI-XIV ғасырларда салынған ортағасырлық монша бар. Сүлеймен Тауды солтүстік пен оңтүстіктен екі арна қоршап жатыр. ## Сілтеме * Қасиетті Сүлейман-тау тауы туралы мәлімет Мұрағатталған 2 шілденің 2022 жылы. ## Дереккөздер
Қызыл үңгірлері (қыт.克孜尔千佛洞, пиньинь Kèzī’ěr Qiānfódòng — «Қызылдағы будданың мың үңгірі»; ұйғ. قىزىل مىڭ ئۆي, Qizil Ming Öy, Қизил Миң өй — «мың қызыл үй») — Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Бай уезіндегі Қыызыл қаласының маңында орналасқан жартасқа қашалған буддалық үңгірлер кешені. Қызыл үңгірлері Қытайдағы ең көне буддалық үңгір монастырларының бірі. Үңгірлер тау етегіне ойылған және олар платформалармен, ішкі және сыртқы ағаш баспалдақтармен біріктірілген. Қызыл үңгірлердің ұзындығы 3 шақырымға жуықтайды. Қызыл үңгірлері Қызыл қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 7 шақырым Музат өзенінің солтүстік жағалауындағы жартастарда орналасқан. ## Сипаттама Үңгір ғибадатханасының гүлдену кезеңі 1 мыңжылдықтың басына келді. 14 ғасырға қарай ислам буддизмді Шыңжаңнан ығыстырып шығарғандықтан, Қызыл үңгірлері қирап, ұзақ уақыт бойы қараусыз қалды, олардың көпшілігі жойылды немесе құм басып қалды. Бүгінгі күнге дейін 200-ге жуық үңгірлер сақталған, олардың көпшілігі қираған күйде. Ежелгі Жібек жолы Шығыс пен Батыс арасындағы сауда жолы ғана емес, адамдар тауармен ғана емес, кейіннен қоғамды өзгерткен идеялармен де алмасты. Араб саудагерлері ислам дінін таратты. Бүгінде Қытайдың солтүстік-батысындағы Шыңжаңда тұрғындардың басым бөлігі мұсылмандар. Ислам келгенге дейін бүкіл Шыңжаң буддистер болған, олар ең үлкен мұра қалдырды, оның бір бөлігін Қызыл үңгірлерден көруге болады. ## Ішкі декоры Қызыл үңгірлерінің ішкі декоры ерекше қызығушылық тудырады. Барлық үңгір-ұяшықтар буддалық діни мотивтерді ғана емес, сонымен қатар әртүрлі аңызға айналған көріністерді бейнелейтін қабырға суреттері мен фрескалармен безендірілген. Сонымен қатар, көптеген үңгірлер Будда мүсіндерінің ең кішкентайынан бастап биіктігі 14 метрлік алып мүсіндерге дейін безендірілген. Қызыл үңгірлерінде жасалған қабырға суреттері мен фрескалар әртүрлі мәдениеттердің синтезі болып табылады. Мұнда Ұлы Жібек жолы арқылы саяхатшылармен бірге Шыңжаңға келген грек, үнді, парсы мәдениетінің элементтерін кездестіруге болады. Фрескаларда адамдардың күнделікті іс-әрекеті (егіншілік, аңшылық, атқа міну, т.б.) және қоршаған табиғат: таулар, өзендер, жануарлар мен өсімдіктер бейнеленген. Үңгірлердің бірінде әртүрлі аспаптарда ойнап отырған 20 музыкант бейнеленген фреска бар. Фрескалардың нақты жасалған күні белгісіз, бірақ археологтар қабырға суреттерін стиліне қарай екі кезеңге бөлген. Ертедегі үңгірлерде картиналарда қызыл түсті пигменттер қолданылған, сызықтар мұқият реттелген, кескіндер тегіс көрінеді. Кескіндеменің екінші түрінде негізінен көкшіл пигменттер, соның ішінде ляпис-лазур пайдаланылды. Түрлі түсті реңктерді пайдаланудың арқасында кескіндер үш өлшемді болып көрінеді. Фрескалардың көпшілігі екінші кезеңге жатады, олар 20 ғасырдың басында кешенге келген неміс археологтарын таң қалдырды, өйткені ляпис-лазулит өте құнды тауар. Фрескалардың көпшілігінде Қытайдың әсері жоқтың қасы. Қызыл үңгірлерінің екеуінде ғана қытай элементтері бар, олар Тан әулеті билікке келген 8 ғасырдың басындағы соңғы кезеңге жатады. Керісінше, қабырға суреттерінде не грек-үнді (гандхаран), не сасанилік (иран) элементтердің болуы олардың ертерек кезеңге жататынын көрсетеді. Батыс мәдениетінің ықпалын Жібек жолы бойындағы батыс саяхатшыларының Қытайға барар жолда Шыңжаң арқылы өткендігімен түсіндіруге болады. ## Қызыл үңгірлері туралы мәліметтер Алайда Қызыл үңгірлерінің тарихы қайғылы сәттерге толы болды. XIX ғасырда Шыңжаң әлемнің саяси аренасында маңызды рөл атқара бастаған кезде, мұнда жергілікті мәдениетті зерттеушілер, зерттеп қана қоймай, қытай халқының мәдени мұраларын елден жиі алып кететін "саяхатшылар" ағыны пайда болды. Қызыл үңгірлер осындай "ғылыми" зерттеулерден қатты зардап шеккендердің бірі болды. Бір кездері жергілікті фрескалардың жойылуына жел мен құмның да әсері болды, ал 20 ғасырдың басында археологтары үңгірлердің барлық қабаттарының ең жақсы суреттерін кесіп алып, бәрін Германияға алып кетті, ол жердегі мұражайларда сақталып, бірақ оның көпшілігі Екінші дүниежүзілік соғыс өртінде жойылып кетті. 20-ғасырдың ортасында Қытай билігі бұл мәдени ескерткішті қалпына келтіруге қыруар қаржы бөлді. Осы жерден шығарылған өнер мен мәдениет нысандарын қайтару үшін бірқатар шаралар қабылданды. Бүгінгі таңда Қызыл үңгірлері әлемнің түкпір-түкпірінен жүздеген туристерді қарсы алады және Шыңжаңның басты көрікті жерлерінің бірі болып табылады. ## Галерея * * * * * * * ## Дереккөздер
Елді мекен: * Көкдомбақ – Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы ауыл. Таулар: * Көкдомбақ – Үлкен Күйкентай тауының батысындағы тау. * Көкдомбақ – Арқарлы тауларының батысындағы төбе. * Көкдомбақ – Балқаш көлінің солтүстігіндегі шоқы. * Көкдомбақ – Жақсыкөң және Жаманкөң өзендерінің аралығындағы оқшауланған тау массиві. * Көкдомбақ – Теңіз көлінің оңтүстігіндегі ұсақ шоқылы оқшауланған тау массиві. * Көкдомбақ – Жетіқоңыр және Мойынқұм құмды алқаптары аралығындағы қырат. * Көкдомбақ – Қосқамбай тауының оңтүстік-шығысындағы шоқылы тау. Көл: * Көкдомбақ – Сарықұм құмының солтүстік-шығыс бөлігіндегі тұзды тұйық көл.
Шайбалы хоккейден әлем чемпионаты 1993 Германия, Мюнхен/Дортмунд қалаларында өтетін 57-ші шайбалы хоккейден әлем чемпионаты. Бұл Германияда алтыншы рет (1930,1964,1967,1977,1987) өткізілетін чемпионат. ## Командалардың қорытынды орындары ## Чемпион ## Сыртқы сілтемелер * Complete results * Duplacey James Total Hockey: The official encyclopedia of the National Hockey League — Total Sports, 1998. — P. 498–528. — ISBN 0-8362-7114-9. Duplacey James Total Hockey: The official encyclopedia of the National Hockey League — Total Sports, 1998. — P. 498–528. — ISBN 0-8362-7114-9. * Podnieks Andrew IIHF Media Guide & Record Book 2011 — Moydart Press, 2010. — P. 156–7. Podnieks Andrew IIHF Media Guide & Record Book 2011 — Moydart Press, 2010. — P. 156–7.
* Жұмағұл – Қалба жотасының оңтүстігіндегі тау. * Жұмағұл – Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы тау
Эрлис Джекшенұлы Тердикбаев (1969 жылы 27 мамырда туған) — Қырғызстан Қарулы Күштерінің генерал-майоры, 2018-2021 жылдары Қырғызстанның Қорғаныс министрі, 2017-2018 жылдары Қырғызстан Құрлық әскерлерінің қолбасшысы, 2021 жылдан бастап Қырғызстан Қарулы Күштері Бас штабының бастығы. ## Өмірбаяны Эрлис Тердикбаев 1969 жылы 27 мамырда Шу облысы, Ыстық-Ата ауылында дүниеге келген.1990 жылы Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесін және РФ Қарулы Күштерінің жалпы әскери академиясын бітірді, бір жыл РФ ҚК Бас Штабының Әскери академиясының тыңдаушысы болды. Үйленген, 4 баласы бар. ## Еңбек өтілі * 05.08.86-27.06.90 Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесінің курсанты; * 27.06.90-08.06.92 Закавказье ЖБ МСД мотоатқыштар полкінде қызмет атқарды; * 08.06.92-15.01.93 ҚР Қорғаныс министрлігінің қарамағына жіберілді; * 15.01.93-29.08.00 73809 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 29.08.00-06.07.02 ерекше мақсаттағы жеке батальонда қызмет атқарды; * 06.07.02-27.08.04 РФ ҚК жалпы әскери академиясында тыңдаушы; * 27.08.04-16.04.05 73809 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 16.04.05-08.12.06 36806 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 08.12.06-25.12.07 ҚР ҚК Бішкек жоғары әскери училищесінде қызмет ету; * 25.12.07-01.12.09 ҚР Қорғаныс министрлігінде қызмет атқарды; * 01.12.09-05.04.10 ҚР ҚК Бас штабында қызмет атқарды; * 05.04.10-06.05.11 52806 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 06.05.11-18.04.12 30630 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 18.04.12-27.07.13 01525 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 27.07.13-03.07.14 -РФ ҚК Бас штабының әскери академиясында тыңдаушы болды; * 03.07.14-2017 01525 әскери бөлімінде қызмет атқарды; * 25.01.2017 бастап-Қырғыз Республикасы Қарулы Күштері Құрлық әскерлерінің қолбасшысы; * 20 сәу. 2018 - 3.02.2021-ҚР Қорғаныс істері жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы; * 29.03.2021 бастап-Қырғыз Республикасы Қарулы Күштері Бас штабының бастығы. ## Дереккөздер
Роза Исаққызы Отынбаева (қыр. Роза Исак кызы Отунбаева; 1950 жыл 23 тамыз, Фрунзе, Қырғыз КСР) — кеңестік, одан әрі Қырғыз мемлекеттік және саяси қайраткері, дипломат, 2010-2011 жылдар аралығында жоғары лауазымды атқарған Қырғыз Республикасының экс-президенті, Қырғызстанның оппозициялық Социал-демократиялық партиясы, парламенттік фракцияның көшбасшысы. Бұл қызметті Алмазбек Атамбаев 2011 жылғы 1 желтоқсанда қызметіне кіріскенге дейін атқарды. 2022 жылғы 3 қыркүйектен бастап БҰҰ-ның Ауғанстан бойынша Бас хатшысының Арнайы өкілі және БҰҰ-ның Ауғанстанға жәрдемдесу жөніндегі миссиясының басшысы болып табылады. Қырғызстанда 2010 жылы Қырғызстанның оңтүстігінде этникалық қақтығыстың басталуының кінәлілерінің бірі ретінде, сондай-ақ оппозициялық саясаткерлерді тұтқындау және құқық қорғаушы Әзімжан Асқаровты тұтқындау арқылы белгілі. ## Өмірбаяны Роза Отунбаева 1950 жылы 23 тамызда Талас облысы Бақай-ата ауданы Боо-Терек ауылында дүниеге келген. Оның әкесі Исак Отунбаев көптеген жылдар бойы Жоғарғы соттың мүшесі болған. 10 жылдан кейін Исак Отунбаев жұмыс бойынша ЖББМ-ге (Қырғызстан) ауыстырылды. Ұлты бойынша-Қырғыз. Ош қаласындағы мектепті алтын медальмен бітірді. 1972 жылы ММУ философия факультетін бітіріп, ММУ аспирантурасына түсті. Германияда тағылымдамадан өтті. 1975 жылы Мәскеуде «Франкфурт мектебінің философтары марксистік-лениндік диалектиканың бұрмалануына сын» диссертациясын қорғағаннан кейін философия ғылымдарының кандидаты болды. 1975-1981 жылдары Фрунзедегі Қырғыз мемлекеттік университетінде (Қазіргі Жүсіп Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті) жұмыс істеді. 1981 жылы КОКП-да партиялық жұмысқа ауысты. Ленин аудандық партия комитетінің екінші хатшысы, 1983 жылдан — Қырғызстан КП Фрунзе қалалық комитетінің хатшысы. 1986-1989 жылдары-Қырғыз КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, Сыртқы істер министрі. 1989-1991 жылдары-КСРО СІМ алқасының мүшесі, КСРО Төтенше және Өкілетті Елшісі дәрежесіне ие, КСРО ЮНЕСКО істері жөніндегі комиссиясының жауапты хатшысы, ал 1990-1991 жылдары — КСРО ЮНЕСКО істері жөніндегі комиссиясының төрағасы. Ыдырағаннан кейін КСРО Қырғызстанға оралды және тәуелсіз Қырғызстандағы жоғары лауазымдарда жұмыс істеді. 1992 жылы тәуелсіз Қырғызстанның вице-премьер — министрі-Сыртқы істер министрі болып тағайындалды, сол жылдың шілде айында Қырғыз Республикасының АҚШ пен Канададағы Елшісі болып жұмысқа кірісті. 1994 жылы мамырда Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрі қызметіне отанына оралды. 1997 жылы Роза Отунбаеваның айтуынша, ол үкіметтен кету туралы шешім қабылдады, дегенмен Асқар Ақаев оны әрі қарай жұмыс істеуге көндірді. 1997 жылдан-Қырғыз Республикасының Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігіндегі Елшісі. 2002 жылғы мамырдан бастап-БҰҰ Бас хатшысының Грузия / Абхазиядағы қақтығысты реттеу жөніндегі арнайы өкілінің орынбасары. 2004 жылдың қыркүйегінде парламенттік сайлау қарсаңында Қырғызстанға оралып, «Али-Журт» оппозициялық қозғалысы құрылды. Қозғалыс жетекшілері болып қырғыз парламентінің депутаты, кинорежиссер Доронбек Садырбаев пен Роза Отунбаева сайланды. Алғашқы жанжал Роза Отунбаеваның есімімен байланысты, содан кейін елде революция мүмкіндігі туралы айта бастады. 2005 жылдың қаңтарында ол алдымен бір күн депутаттыққа үміткер ретінде тіркелді, содан кейін сайлау туралы заңда белгіленген уақыт ішінде ел аумағында тұру туралы ережені бұзу сылтауымен тіркеуден шығарылды. Оппозицияның пікірінше, ресми Бішкек елорданың университеттік сайлау округі бойынша сайлауға түскен президенттің қызы Бермет Акаеваның жолын осылай тазартты. Роза Отунбаева қалыпты саясаткер болып саналады, Қырғызстанда 1989 жылдың аяғынан бастап танымал болды. 2005 жылғы наурызда Қырғызстанда болған қызғалдақ төңкерісінен кейін республика президенті Асқар Ақаевтың құлатылуына және оның қызметіне Құрманбек Бакиевтің келуіне әкеліп соқтырған еліміздің Сыртқы істер министрі қызметіне қайта тағайындалды. 2005 жылғы 10 шілдедегі президенттік сайлаудан кейін қырғыз парламенті Роза Отунбаеваның СІМ басшысы лауазымына кандидатурасын бекітпеді. 2005 жылдан 2007 жылға дейін «Асаба» партиясының тең төрағасы. 2007 жылғы желтоқсаннан бастап-қырғыз парламентінің депутаты және Қырғызстан оппозициялық Социал-демократиялық партиясының парламенттік фракциясының мүшесі, 2009 жылғы қазаннан бастап осы парламенттік фракцияның басшысы. 2010 жылдың 21 мамырында Қырғызстан президентіне өтпелі кезеңнің өкілеттігін бергеннен кейін партиядан кетті. ### 2010 жылдан бастап Оқиғалардың нәтижесінде 2010 жылғы 7 сәуірде Қырғызстанның уақытша үкіметінің басшысы болды. 2010 жылғы 19 мамырда Қырғызстан Уақытша үкіметінің арнайы Жарлығымен өтпелі кезеңдегі Қырғызстан президенті болып жарияланды. Осы Жарлыққа сәйкес Қырғызстан президентінің өтпелі кезеңдегі өкілеттік мерзімі 2011 жылғы 31 желтоқсанға дейін белгіленген. 2010 жылғы 27 шілдедегі Конституцияның жаңа мәтінін қабылдау жөніндегі Референдум оны Қырғыз Республикасының Президенті ретінде бекітті. Орталық Азия мен Қырғыз Республикасы тарихындағы тұңғыш әйел-президент, ТМД елдерінде президент қызметін атқарған тұңғыш әйел және ең жаңа тарихта негізінен мұсылман халқы бар елдегі екінші әйел-президент (біріншісі — Мегавати Сукарнопутри, 2001-2004 жылдары Индонезия Президенті). Қырғыз саясатының маңызды қайраткерлерінің бірі. 2010 жылдың 7 сәуірінен бастап Уақытша үкіметті басқарды. Референдум оны өтпелі кезеңде президент ретінде бекітті, 2011 жылдың 1 желтоқсанында жаңа президент сайланғаннан кейін ол өз өкілеттіктерін өз еркімен тапсырып, билікті бейбіт жолмен беруді бастады. 2011 жылдың ақпан айынан бастап "Роза Отунбаеваның бастамалары" халықаралық қоғамдық қорын басқарады. Қордың негізгі мақсаты Қырғызстанның әлеуметтік, саяси, экономикалық дамуына ықпал ететін бағдарламалар мен жобаларға бастамашылық жасау және іске асыру болып табылады. 2022 жылдың қыркүйегінде БҰҰ Бас хатшысының Арнайы өкілі, БҰҰ-ның Ауғанстандағы миссиясының басшысы болып тағайындалды. Қырғыз, орыс, ағылшын және неміс тілдерін меңгерген. ## 2010 жылғы этникалық қақтығыстардағы рөлі мен кінәсі 2010 жылдың маусым айында Қырғызстанның оңтүстігінде этникалық өзбектер мен қырғыздар арасында қанды қақтығыс басталды, оның барысында 400-ден астам адам қаза тауып, мыңдаған адамдар баспанасынан айырылды. Киммо Кильюнен бастаған ЕҚЫҰ Халықаралық комиссиясы Роза Отунбаева үкіметін Қырғызстанның оңтүстігіндегі қантөгістің алдын алмағаны және әрекетсіздігі үшін айыптады: «Оқиғалардан екі ай бұрын билікке келген Уақытша үкімет Қырғызстанның оңтүстігіндегі этносаралық қатынастардың нашарлауын мойындамады немесе бағаламады. азаматтық бағынбау жағдайымен. Президент Отунбаеваның зорлық-зомбылықтың күшеюі осындай ауқымда болды, сондықтан Уақытша үкімет оны ұстап тұру қиынға соқты деген дәлелдері билікті халықты қорғау жөніндегі негізгі жауапкершіліктен босатпайды». ЕҚЫҰ комиссиясының есебінен. Роза Отунбаеваның басшылығымен биліктің реакциясын Amnesty International да қатаң айыптады, ол Уақытша үкіметті оның басшылығымен адамзатқа қарсы қылмыстар, азаптау, әділетсіз сот процестері, билік құрылымдарын тарту, зорлау және жаппай зорлық-зомбылық жасады деп айыптады: «Тергеушілер мен прокурорлар 2010 жылғы маусымдағы тәртіпсіздіктер кезінде және одан кейін, сондай-ақ содан бері 24 ай ішінде, ең алдымен, кісі өлтіру және этникалық өзбектерге қарсы басқа да зорлық-зомбылық қылмыстары кезінде жасалған көптеген қылмыстарды әлі зерттеп, жауапқа тарта алмады. Сонымен қатар, маусым айындағы оқиғалар кезінде адам құқықтарын бұзуға қастандық жасады деген айыптаулар мен қауіпсіздік күштерінің қатысуы да назардан тыс қалды. Зорлау және басқа жыныстық зорлық-зомбылық туралы ондаған хабарламалар да қарастырылмаған». Amnesty International есебінен. 2011 жылдың мамырында Роза Отунбаева Үкіметі 2010 жылғы маусымдағы тәртіпсіздіктерді тергеу жөніндегі халықаралық комиссияның (қырғыз тергеу комиссиясы) Ош қаласының өзбек халқына қарсы тәртіпсіздіктер кезінде адамзатқа қарсы қылмыстар жасалды деген қорытындысын қабылдамады.[13] ЕҚЫҰ сонымен қатар өзбек махаллаларына қатысты зорлық-зомбылық жүйелі түрде және Роза Отунбаеваның бақылауындағы құқық қорғау органдары мен армияның попыласы немесе қолдауымен жүзеге асырылғанын атап өтті. Роза Отунбаева Ошадағы оқиғалар кезінде хаостың көп бөлігі үшін оның әкімшілігіне жауапкершілік жүктеген халықаралық комиссияның есебін қабылдамай, көптеген жақтастарын таң қалдырды. Алайда, кейінірек Роза Отунбаева халықаралық қысыммен республиканың қауіпсіздік күштері маусым айының ортасында этносаралық қақтығыстар кезінде этникалық өзбектердің құқықтарын бұзғанын ашық мойындауға мәжбүр болды. ### Қырғызстандағы реакция Қырғызстанның бұрынғы Бас прокуроры Байболов Роза Отунбаеваның тікелей нұсқауымен басталған құқық қорғаушыларға қарсы қылмыстық істер туралы хабарлады. Бірқатар саясаткерлер Отунбаеваны этникалық қақтығыстардағы рөлі үшін «қара раушан» деп атады. Қырғызстанда 2010 жылғы маусымдағы оқиғалар бойынша сот процесі әлі де жалғасуда, ал Роза Отунбаеваның есімі бірнеше рет айтылады. Қырғыз саясаткерлері, әсіресе Парламенттегі «ер-Жұрт» оппозициялық партиясының бұрынғы жетекшісі Жылдызқан Жолдошева, Уақытша үкімет басшысына ұлтаралық қақтығыс туралы және Отунбаеваның оларға мүлдем немқұрайлы қарауы туралы не ескертті. ## Әзімжан Асқаров ісі мен ҮЕҰ-ға қарсы қуғын-сүргін 2010 жылы этникалық зорлық-зомбылық басталғаннан кейін, Қырғызстан үкіметі ондаған өзбек қауымы мен діни жетекшілерін тұтқындады және этникалық зорлық-зомбылықты қоздырды деп айыптады, оның ішінде Азимжан Асқаров, тәртіпсіздіктер кезінде кісі өлтіру мен өртті түсірген. Содан кейін Асқаров бейнені халықаралық БАҚ-қа таратып, қырғыз әскерилерін кісі өлтіруге қатысы бар деп айыптады. Әзімжан Асқаров сотта Роза Отунбаеваның тікелей бұйрығымен сотталғанын ашық айтты. Құқық қорғаушылар Роза Отунбаевамен Асқаровты азаптау туралы Жеке сөйлескендерін хабарлады, бірақ ол оларды мүлдем елемеді. Асқаровтың Отунбаеваға айтқан сөздерін Халықаралық Адам құқықтары Федерациясының fidh халықаралық комиссиясы да қолдады: «Обсерваторияның миссиясы Асқаровқа үкім шығару кезінде Қырғызстанның Бас прокуроры қызметін атқарған Кубатбек Байболовпен кездесті. Оның айтуынша, сол кезде президенттің міндетін атқарушы Роза Отунбаева сотқа Асқаровты өмір бойына бас бостандығынан айыруға тікелей нұсқау берді». 2010 жылы Бас прокурор қызметін атқарған Кубатбек Байболов Асқаровқа қарсы істің саяси уәжді болғанын және оны Отунбаева жібергенін растады. 2016 жылғы 31 наурызда БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитеті Мемлекет Әзімжан Асқаровқа қарсы қылмыстық істі тергеу және сот талқылауы барысында азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 7-бабын бөлек және 1-бабы мен 14-бабының 3 (б) - тармағымен және (Е) - тармағымен ұштастыра отырып бұзғанын мойындады. Комитет азаптауды, қатыгез, адамгершілікке жатпайтын, ар-намысты қорлайтын қарым-қатынасты қолдануды атап өтті. Amnesty International, Human Rights Watch, Журналистерді қорғау комитеті, Front Line, адам құқықтары жөніндегі халықаралық серіктестік (IPHR) және Адам құқықтары жөніндегі халықаралық федерация Асқаровқа тағылған айыптарды айыптады. Журналистерді қорғау комитеті оны және басқа ұсталған Ұлықбек Абдусаломовты босатуға және оларды тұтқындаған қызметкерлерді «қызмет бабын асыра пайдаланғаны» үшін жауапқа тартуға шақырды. Оның ісін американдық актер Мартин Шин де қолдады. АҚШ-тың Бішкектегі елшілігі Қырғызстан үкіметіне Асқаровтың апелляциясы бойынша «бейтарап тыңдаулар» өткізуге қысым жасады. «Шекарасыз тілшілер» оны дереу босатуға шақырды. 2011 жылы Өзбек құқық қорғаушысы Қырғызстандағы Өзбек халқына қарсы қуғын-сүргін жасағаны үшін Отунбаеваға осындай марапат табысталды деген негізде оған берілген сыйлықты қайтарады. ## Отбасы Қырғызстан Жоғарғы Сотының мүшесі Исаак Отунбаев пен мұғалім Салика Даниярованың отбасындағы сегіз баланың екіншісі. Карачач атты қызы және Атай атты ұлы бар. Болот Исакович Отунбаевтың ағасы — дипломат, Қырғызстанның АҚШ пен Канададағы Елшісі, 2019 жылғы 15 қаңтардан бастап. ## Марапаттары * Францияның Құрметті легионы ордені (Франция, 2012)[10 — «Демократия мен адам құқықтарын қорғаудағы ерекше қызметі үшін»; * Солтүстік жұлдыз ордені (Моңғолия, 2012); * Италия Минерва сыйлығы (Италия, 2015) — «Қырғызстандағы жоғары институционалдық рөлі және бейбітшілік пен демократияның халықаралық пайдасына тұрақты жұмысы үшін»; * «Newsweek Daily Beast» (2012)бойынша әлемдегі 150 ықпалды әйел; * Жаһандық Әйелдер саммитінің үлкен сыйлығы (2012) — «Көшбасшылық үшін (Афина, Греция)»; * Apolitical нұсқасы бойынша әлемнің 100 ықпалды адамы — «Роза Отунбаева"» apolitical «Британдық зерттеу ұйымының тізіміне сәйкес 2018 жылы гендерлік саясатты ілгерілету саласындағы әлемнің топ-100 ықпалды адамының қатарына енді»; * Батылдығы үшін халықаралық әйелдер сыйлығы, АҚШ Мемлекеттік департаменті, 2011 ж; * Search for Common Ground 2018-2018 жылғы 1 қарашада, Нью-Йорк, АҚШ, әлемдегі ең ірі «ортақ мүдделерді іздеу» әлемдік құрылыс ұйымы табыстады; * Кувейт сыйлығы 2019 — «Азаматтық қоғамның, мемлекеттік және жеке секторлардың өмірін жақсартуға қосқан үлесі үшін» (қоғамның дамуына үлес қосқан және стратегиялық көзқарасы бар, жұмыста инновациялық және шығармашылық тәсілдерді қолданатын әйелдерге беріледі); * Қырғыз Республикасында, ҚХР-да және Қазақстан Республикасында он университеттің профессоры. ## Дереккөздер ## Әдебиет * Кто есть кто в России и в ближнем зарубежье: Справочник. — М.: Издательский дом «Новое время», «Всё для Вас», 1993. — ISBN 5-86564-033-X.
Уәлиев Зайыр Ғахипұлы (23.4.1967 ж.т., Алматы қ.) – техника ғылымының докторы (2005), профессор (2008). ## Білімі * 1992 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университеті, механика және қолданбалы математика факультеті бітірген. * 1996 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің аспирантурасы бітірген. * 2004 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің докторантурасы бітірген. ## Қызметі * 1992 – 1994 ж. ҚР ҰҒА машиналардың динамикасы зертханасының инженері. * 1996 - 2001 ж. әл-Фараби атындағы ҚҰМУ «Механика» кафедрасының инженері, аға оқытушы. * 2004 - 2016 ж. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің аға оқытушы, доцент, профессор, институт директорының ғылым және халықаралық байланыс қызметі бойынша орынбасары. ## Зерттеулері * 1996 ж. кандидаттық диссертация қорғады. * 2005 ж. техника ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. * 2009- ҚР ЖАК шешім арнайы «Механика» профессор ғылыми атағы берілді. ## Сілтемелер * ҚазҰПУ ## Дереккөздер
Көкдомбақ – Жетіқоңыр және Мойынқұм құмды алқаптары аралығындағы қырат. ## Географиялық орны Ұлытау облысы Ұлытау ауданы Сарысу өзенінің аңғарында орналасқан. ## Жер бедері Ең биік жері 331 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 20 км-ге созылып жатыр, енді жері 10 км. Беткейі жайпақ келген. ## Геологиялық құрылымы Палеоген және бор кезеңдерінің шөгінділерінен түзілген. ## Өсімдігі Сортаңды қоңыр топырақ жамылғысында жусан, жүзгін, еркек шөп, теріскен, ебелек өседі. ## Дереккөздер
Әбіләкім Сәлімұлы Ғафаров (қырымтат. Ablâkim Selim oğlu Ğafarov, Абляким Селим огълу Гъафаров; 23 қыркүйек 1907 — 5 ақпан 1976) — кеңестік әскери, партия, мемлекет және шаруашылық қайраткері. Ұлты бойынша Қырым татары. ## Өмірбаяны Әбіләкім Ғафаров 1907 жылы 23 қыркүйекте Евпатория уезінің Чайкозь ауылында кедей отбасында дүниеге келген. Бұл далада оқшау қалған бірнеше отбасы тұратын мектеп те, дүкен де, мәдениет ошағы да жоқ шағын ауыл еді. Әбіләкім мектеп жасына жеткенде, ата-анасы мектебі бар Құл-Садық ауылына көшіп барады, мектеп бітіргеннен кейін ол Евпатория (Кезлев) мен Саки арасында орналасқан Қаратөбе ауылшаруашылық мектебіне оқуға түседі. 1923 жылдың көктемінде Субхи және Рефатов атындағы Ақмешіт балалар үйлерінен 160 бала Қаратөбе мектебіне әкелінді. Бұл мектеп темір жолдың жанында, теңізге жақын, Кезлевтен 12 км және Саки қаласынан 6 км жерде орналасқан. Әбіләкім де сол балалар үйіне қабылданды, сол жерде оқып, тәрбиеленді. 1926 жылы Әбіләкім Ғафаров Қаратөбе мектебін үздік бітірді. Ұйымдастырушылық қабілеті мен қоғамдық белсенділігін ескере отырып, оны бірден Кезлевке, аудандық комсомол комитетіне, аудандық комитеттің нұсқаушысы қызметіне алды. ## Өмір жолдары 1928 жылы 19 жасар Әбіләкім Коммунистік партия қатарына қабылданды. Ал көп ұзамай аудандық партия комитетіне нұсқаушы болып тағайындалып, ұйымдастырушылық қабілетін айқын көрсетті. Мұны көрген аудандық партия комитетінің хатшысы Бір күні оны кабинетіне шақырып, оны сақ химиялық комбинатының басшысы етіп тағайындау ниеті туралы хабарлады. Әбіләкім бірден келісімін бермеді, оған қорқыныш болды, ол жастыққа, тәжірибенің жоқтығына сілтеме жасады, оған үш күн мерзім берілді. Химия зауыты Қырымдағы ең ірі кәсіпорындардың бірі болды, онда бірнеше зауыттар және 15 мыңнан астам адам жұмыс істеді, химиктердің жұмыс істейтін қаласы болды. Алайда химия зауыты бірнеше жыл қатарынан мемлекеттік жоспарды орындай алмай, артта қалған кәсіпорындардың бірі саналды. Осындай қиын жағдайға тап болған кәсіпорынға жігерлі басшы, адамдармен тіл табыса алатын шебер ұйымдастырушы керек еді. Партияның аудандық комитетінде Әбіләкім Ғафаровты осындай деп есептейтін, сондықтан да жан-жақты көмектесеміз, қолдаймыз деп, оны осы қызметке ұсынды, ал Әбіләкім ақыры келісті. Уақыт өте келе жұмыс пен өндіріс жақсара бастады, мемлекеттік жоспар артығымен орындалды, химия өнімдерінің жаңа түрлерін шығару игерілді. Әбіләкім Ғафаров осы зауытта 1930 жылдың басына дейін жұмыс істеді. Сол кезде КСРО-ның Инженерлік академиясы ашылып, өздерін көрсете білген ірі кәсіпорындардың басшыларын қабылдады. Жоғары құрылымдардың ұсынысымен Әбіләкім Ғафаров та осы академияға жіберілді. Химия факультетінде 5 жыл оқып, оны үздік бітіріп, химия саласының жоғары білікті маманы болды. Кейіннен Ғафаров түрлі мемлекеттік және партиялық ұйымдарда жауапты қызметтер атқарды: КСРО Халық Шаруашылығы Комитеті химия өнеркәсібі комиссиясының басшысы (1938 – 1939), КСРО Халық шаруашылығы комиссиясы Бақылау кеңесі төрағасының орынбасары (1939 – 1940), КСРО химия өнеркәсібі жөніндегі Халық бақылау комитетінің басшысы (1940 – 1941). Ұлы Отан соғысы жылдарында Әбіләкім Ғафаров КОКП Орталық Комитеті жанындағы авиация және металлургия бөлімін басқарды. Сол кезде елдің алдында майданды заманауи ұшақтармен қамтамасыз ету міндеті тұрды. Ғафаров авиациялық кәсіпорындарды материалдармен қамтамасыз етуге жауапты болды. Сонымен қатар, генерал Гафаров жауапты әскери операцияларды дамытты. 1942 жылы КСРО Қорғаныс комитеті Әбіләкім Ғафаровты Сталинград майданындағы Мемлекеттік қорғаныс комитетінің штабына жіберді. Осылайша, А.Ғафаров соғыстың ең қиын кезеңіне қатысып, жауапты әскери іс-қимылдарды әзірлеп, жүзеге асырды, үйлестірді, жау берілген күндері ол Берлинде болды. 1942 – 1946 жылдары КОКП ОК орынбасары, кейін бөлім басшысы лауазымын атқарған, соғыстан кейін Әбіләкім Ғафаров — 1946 – 1951 жылдары КСРО мемлекеттік бақылау Министрінің орынбасары, 1951 — 1952 жылдары Татарстан Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, 1952 – 1954 жылдары химия зауытының директоры, 1954 — 1956 жылдары КСРО мемлекеттік бақылау Министрінің орынбасары, 1954 – 1956 жылдары - лак-бояу зауытының директоры, 1956 – 1963 жылдары – КСРО Құрылыс материалдары жөніндегі мемлекеттік комитетінің басшысы, 1965-1973 жылдары материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі Министрлер Кеңесінің мемкомитетінде жұмыс істеді. 1974 жылы зейнетке шыққаннан кейін КСРО Мемлекеттік жоспарлау ғылыми-зерттеу институтында жұмысын жалғастырды. 1976 жылы 5 ақпанда таңертең жұмысқа бара жатып, көшеде қайтыс болды. Әбіләкім Ғафаров Мәскеуде, Даниловский зиратының мұсылман секторында жерленген. ## Марапаттары * Екі рет Ленин ордені; * Қызыл Ту ордені; * I дәрежелі Отан соғысы ордені; * Қызыл жұлдыз ордені. ## Дереккөздер
«Астана» — Астана қаласының Байқоңыр ауданындағы ескерткіш, 2002 жылдың 26 шілдесінде ашылған. Ұлттық киім киіп, қолына домбыра ұстаған жас қыз бейнесіндегі мүсінді Қазақстан суретшілер одағының мүшесі А.Х. Баярлин жасап шығарған. Қоладан жасалған мүсін мәрмәр тұғырға тұрғызылған. Мүсін астананың жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне кіреді. ## Дереккөздер
Ирина Қайратовна (Қайратқызы) — музыкалық және әзіл-сықақ мазмұнды контент шығаратын қазақстандық шығармашылық бірлестігі. ## Тарихы Топтың құрамы ЕҰУ-де КВН-де студенттік жылдарында жиналды: топ құрамына Қуаныш Бейсеков (режиссер), Алдияр Жапарханов (әзілдер авторы), Азамат Маркленов (продюсер), Жасұлан Оңғаров, Илья Гуменный (композитор) кіреді. Шығармашылық бірлестіктің тарихы 2017 жылдың 19 мамырында Instagram желісінде вайндар мен скетчтерді жасаудан басталды. Кейінірек олар YouTube-ке ауысып, сол жерде «Ирина Қайратовнаның шоуы» атты әзіл-сықақ скетч-шоуды шығара бастады. Топ құрылғаннан бері алғашқы он айда олар өз арналарына 104 мың жазылушы мен 6 миллионға жуық қаралым жинай алды. 2018 жылы топ 5 миллион теңгеге жуық табыс таба алды. 2021 жылдың 13 мамырында Юрий Дуд топтан екі сағаттық сұхбат алды. 2021 жылы 19 желтоқсанда Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығына орай «Отыздан асып барамын» фильмін жарыққа шығарды. 2022 жылы 17 желтоқсанда «Ирина Қайратовна» тобының продюсері және режисері Қуаныш Бейсеков жобадан кетті. ## Дискографиясы ### Альбомдары * «13 ВЫПУСК» (2020) * «Adjare Gudju» (2023) ### Синглдері * 2018 — «Кеттік» * 2018 — «Неге Нигга?» * 2019 — «Сабзиро» * 2019 — «NE ÁŃGIME?» * 2019 — «Джай» * 2019 — «Беги» * 2020 — «Kõke» * 2020 — «Интро» * 2020 — «Arriva» * 2020 — «MVP» * 2020 — «Wu Kang» * 2020 — «5000» * 2022 — «Kõk tu» * 2023 — «Чина» * 2023 — «Adrare Gudju» * 2024 — «Айдахар» * 2024 — «Tun» ## Видеографиясы ### «Ирина Қайратқызының шоуы» ### Фильмдері * «Отыздан асып барамын» (2021) * «Закладка» (2021) * «ГОСЗАКАЗ» (2021) ## Марапаттары * «People’s choice» номинациясында «Jager Music Awards 2021» музыкалық жүлдесі (Қазақстан). * «Жылдың мәдениет қайраткері» номинациясы бойынша «Халық сүйіктісі – жыл халық сүйіктісі» ұлттық сыйлығы. ## Дереккөздер
Жоңғар-Цинь соғыстары (моңғ. Зүүнгар-Чин улсын дайн) — XVII ғасырдың аяғы мен XVIІI бірінші жартысында орын алған Жоңғар хандығы мен Цинь империясының арасындағы қақтығыстардың сериясы. ## Соғыстың алғышарттары ### Бірінші ойрат-маньчжур соғысы Соғыстың басталуына XVII ғасырдың 90-шы жылдарына қарай халха билеушілерінің маньчжур императорының бодандығын қабылдауы себеп болды. Моңғолдардың бірігуінен қауіптенген Қалдан Бошоқты 1688 жылы Халхаға басып кіріп, Чимэддоржды және Тушэту ханды тізе бүктірді. Осыған жауап ретінде цинь әскері Жоңғар хандығына қарсы соғыс қимылдарын бастайды. Соғыстың қорытындысы бойынша Халха-Моңғолия Цинь империясының құрамына қосылды. ### Екінші ойрат-маньчжур соғысы Мемлекеттің күш-қуатын қалпына келтіру мақсатында Цэван Рабдан Цинь империясынан Жоңғар хандығына тиесілі болған террияторияларды қайтаруды талап етті. Екінші ойрат-маньчжур соғысының басталуына жоңғарлардың 1715 жылы Хамиді басып алуы түрткі болды. 1722 жылы цинь императорының өлімінен кейін майдан даласында тыныштық орнады. Цинь әскері алға жылжу әрекетін тоқтатты. 1729 жылы жаңа маньчжур императоры ойраттармен соғысты қайта бастауға шешім қабылдады. Алайда ешбір қарсыласушы жақ шешуші жеңіске жете алмады. Бейбіт келісімге сәйкес сауда-саттықты қалпына келтіруге, сондай-ақ Тибетке келген және Тибеттен шыққан қажылардың емін-еркін қозғалуына рұқсат берілді. ### Үшінші ойрат-маньчжур соғысы Үшінші жоңғар-цинь соғысы 1755-1759 жылдары өтті. Қалдан Сереннің өлімі (1745) тақ үшін таласқа алып келді. 1750 жылдың қарашасынан бастап ойраттар Жоңғариядан Цинь империясына қаша бастады. 1754 жылы жоңғар тағына үміткер хойт нойоны Әмірсана Цинь империясына қызмет етуге ниетін білдірді. Цинь империясының көмегімен билік басына келуді көздеген Әмірсананың жоспары іске аспай қалды. Оның 1756 жылдың жазында бастаған көтерілісіне халха-моңғолдар қосылғанымен, соғыстың қорытындысына әсер ете алмады. 1757 жылы шешуші шабуылға көшкен цинь әскері 1759 жылға қарай көтерілістің соңғы ошақтарын басып-жаншыды. ## Соғыстың қорытындылары Жоңғар хандығы толығымен жойылды. Адам саны 600 мыңға жететін халықтың 10-30% ғана тірі қалды. 10 мың отбасыны құрайтын нойон Шереенгтің ұлысы (өлет, дербет, хойт тайпалары) ауыр ұрыстарды жүргізе отырып, Еділдің бойына (Қалмақ хандығына) жетті. Кейбір ұлыстың қалдықтары Бадахшан, Ауғанстан, Бұхараға бет алып, жергілікті билеушілерге қызмет ете бастады. ## Әдебиет * «История Востока» (в 6 т.). Т.3 «Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI—XVIII вв.» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. ISBN 5-02-018102-1 * Е. И. Кычанов «Властители Азии» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. ISBN 5-02-018328-8.
Сангариус көпірі (түр. Justinianos Köprüsü или Beşköprü) — Қазіргі Түркиядағы, Анадолы жеріндегі Сакария өзенінің (лат. Sangarius, грекше Σαγγάριος) үстіндегі кейінгі римдік көпір. Оны Шығыс Рим императоры I Юстиниан (527–565 жж.) астана Константинополь мен оның империясының шығыс провинциялары арасындағы байланысты жақсарту үшін салған. ## Тарихы Сангариус көпірі Анадолының солтүстік-батысында, Адапазариден 5 шақырым жерде, Битинья тарихи аймағында орналасқан. Рим тарихшысы Прокопийдің айтуынша, ол бір-бірімен байланысқан қайықтардан тұратын жылжымалы көпірдің орнына салынған. Сакария өзені бойындағы көлік қайықтар өзеннің қатты ағысынан үзіліп, ағыспен бірге жоғалып кететін. Императордың тас көпір салуы да өзеннен өтудің үлкен стратегиялық маңызымен байланысты, өйткені ежелгі патша жолы Константинопольден Юстиниан жиі соғысатын Сасанидтер империясының шекарасына дейін созылған. Көпірдің салынған уақытын әртүрлі әдеби деректерден анықтауға болады. Олардың айтуынша, көпір құрылысы Юстиниан Фракиядан оқу сапарынан қайтып келе жатқан 559 жылдың күзінде басталып, 562 жылы Сасанидтер империясымен бітім шарты жасалғаннан кейін аяқталды. Тарихшы Теофанистің айтуынша, көпір құрылысы анус Мундиде 6052 жылы басталған, ол 559 немесе 560 жылға сәйкес келеді. Паулус Силентиария мен Агафияның өлеңдерінен құрылыс император Юстинианды және оның шығармаларын мадақтау арқылы 562 жылы аяқталғанын түсінуге болады. Көпірдің салынуы, керісінше, көне әдеби шығармалардың мерзімін анықтауға мүмкіндік берді: Прокоп өзінің соңғы Рим сәулетіне қатысты маңызды еңбегінде Де Аедифисиде көпір әлі салынып жатқанын болжауға болады, бұл еңбекті 560 жылы жариялады. Сакария өзенінің ескі арнасы шығысқа қарай шамамен 3 шақырымға ығысқандықтан, бүгінде құрылым Сапанка көлінің (ежелгі атауы Софон) шығатын жері болып табылатын Чарк (көне атауы Мелас) өзенінің бойында орналасқан. ## Сипаттама Құрылыстың басталған жылы 558 жыл, бірақ 554-тің шамасында басталғаны туралы ертерек деректер бар. Ол 562 жылы аяқталды. Көпірдің ені шамамен 9,85 метр, биіктігі 10 м. Ол ақ әктас блоктарынан тұрғызылған, әрқайсысы 23-тен 24,5 метрге дейін 7 негізгі арка бар. Шеттерінде су толып кеткен жағдайда су айрықтары үшін 3 метрден 9 метрге дейінгі шағын аркалар да бар. Жеті үлкен арканың шеткі тастарында бұрын христиан дінінің рәміздері болуы мүмкін кресттер болған, бірақ олардың екеуі ғана бүгінгі күнге дейін сақталған. Қазір көпірдің астында шағын тар табанды темір жол және арнаның бұрынғы орнында тұрған баяу, батпақты су желісі бар. Батыс жағында триумфальды арка болды, ол 19 ғасырға дейін Рим көпірлерінде жиі болған, бірақ бүгінде жоқ, шығыс шетінде бүгінгі күнге дейін сақталған, бірақ қызметі белгісіз апсида бар. Шығысқа қарайтын бұл дөңгелек құрылым діни құрбандық үстелі болып саналады. Апсиданың биіктігі 11 м, ені 9 м. Триумфа доғасы мен апсиданы 1838 жылы Леон де Лаборде салған. Лаборде сызбасында тікелей көпірге апаратын толығымен кесілген тастан жасалған дөңгелек аркалы есік көрсетілген. Басқа сызбада бұл есіктің өлшемдері туралы ақпарат берілген, есік биіктігі 10,37 м және ені 6,19 м., бағанның қалыңдығы 4,35 м., бағандардың бірінде айналмалы баспалдақ болды. ## Дереккөздер
Елді мекендер: * Ешкіөлмес – Жетісу облысы Ескелді ауданындағы ауыл. * Ешкіөлмес – Жетісу облысы Сарқан ауданындағы ауыл. Таулар: * Ешкіөлмес – Жетісу (Жоңғар) Алатауының тұтас бір сілемі. * Ешкіөлмес – Жетісу Алатауының солтүстік сілемі бойымен 22 км-ге созылып жатқан тау. * Ешкіөлмес – Сарыарқаның орталық бөлігіндегі тау. Кен орындары: * Ешкіөлмес алтын кен орны * Ешкіөлмес асбест кен орны
Ичан-Қала (өзб. Ichan Qa'la) — Хиуадағы (Өзбекстан) көне қала, ашық аспан астындағы мұражай, қала ішіндегі қала. Бір кездері қаланы жаулардан қорғауға қызмет еткен қалың қабырғалармен қоршалған ішкі қала (шахристан, цитадель). ## Ичан-Қала немесе Хиуадағы Ескі қала Ичан-Қала — Өзбекстандағы Хиуа қаласының 2500 жылдан астам тарихы бар, бекініспен қоршалған ішкі бөлігі. Қаладағы ең көне сәулет ескерткіштері 14 ғасырға жатады. Медреселер, мешіттер, кесенелер, сарайлар, бекіністер, моншалар мен керуен сарайлар 1968 жылы Көне Хиуа қала-қорық мәртебесін алды.1990 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізіліп, қазір ерекше қорғауға алынған. ## Құрылу тарихы Тарихшылар Ичан-Қала аумағындағы алғашқы қоныстарды б.з.б. IV-III ғасырларға жатқызады. Алайда, аңыздарда бұл қаланың негізін топан судан аман қалған Нұх пайғамбардың ұлы Сим ертерек тұрғызған дейді. Қоныс ұзақ уақыт бойы көшпелілердің шабуылдарынан қорғанатын бекініс болды. Кейіннен Хиуа Ұлы Жібек жолындағы оазистік қалалардың бірі ретінде стратегиялық маңызды орынға ие болды. 1598 жылы табиғи элементтердің әсерінен Әмудария өзені арнасын өзгертіп, Хорезм астанасы Хиуаға көшкен кезде Ичан-Қала қарқынды дами бастады. Хиуа мемлекет астанасы мәртебесін алып, өзгерді. Кейінгі феодалдық кезеңде қаланың дамуы оның әлеуметтік құрылымы мен хорезмдіктердің рухани өмірін көрсетті. XIX ғасырдың аяғында қала өзіндік және сонымен бірге таза ортаазиялық келбетке ие болды. XIX ғасырдың аяғында қала өзіндік және сонымен бірге ортаазиялық келбетке ие болды. Ичан-каланың қабырғаларында барлық дерлік сәулет құрылыстары салынған, ол кейінгі орта ғасырлардағы қаланың тарихи келбетін құрайды. Ичан-кала Хиуаның күшеюімен, әсіресе XIX ғасырда, көпестер мен дінбасылардың бюрократиялық және қызмет ету орталығына айналды. Ежелгі Хиуада қала екі бөлікке бөлінген: * Ичан-Қала (цитадель) немесе ішкі қала; * Дишан-Қала (рабад) немесе сыртқы қала. ## Архитектуралық ерекшеліктері Біздің заманымызға дейін жеткен Ичан-Қала тарихи ескерткіштерінің көпшілігі 18-19 ғасырларға жатады. Өзбек сәулет өнерінің осы кезеңінің архитектуралық ерекшеліктері дәстүрлі бөлшектермен бейнеленген: * ғимараттардағы биік күмбездер; * арка тәрізді порталдар; * көк және ақ плиткалардан жасалған майолика; * ағаш есіктерге немесе бағаналарға өрнектелген шебер оюлар; * сарай ғимараттарының ішкі бай безендірілуі. ## Ескі қаланың негізгі назар аударарлық жерлері ### Ичан-Қала қақпасы Ичан қалада төрт қақпа болды, бірақ үшеуі аман қалды: * Солтүстік Багча-Дарваза, * Оңтүстік Таш-Дарваза, * Батыс Палван-Дарваза, Ал Дишан қалада он бір қақпаның екеуі қалды Хазарапс Дарваза. Қақпалар мұнаралармен бекінген, олардың арасында жабық қоймалар орналасқан, қақпаның жоғарғы жағында күзет бөлмелері бар. Барлық қақпалар ерекше көрініске ие, олардың пропорциялары, үйлесу формалары және сәулеттік бөлшектері бар. ### Куня-Арк цитаделі Қақпаның сол жағында V ғасырдағы Куня-Арк цитадельі орналасқан. Ол ханның резиденциясы қызметін атқарды, кеңсе, гарем, қабылдау бөлмесі, теңге сарайы және шаруашылық бөлмелері болды. Сондай-ақ Ақ-Шейх-бобо бақылау мұнарасы бар. Ол Хиуаның, бүкіл қала алақанындағыдай тамаша көрінісін ұсынады. ### Калта Минар мұнарасы және Мұхаммед Амин хан медресесі Қақпаның оң жағында кәдесыйлар сататын дүкендерден басқа Мұхаммед Әмин ханның медресесі және Хиуа символы Калта Минар мұнарасы бар. Калта Минар мұнарасы әдеттен тыс пішінге ие, дөрекілеу және аяқталмаған. Жоспар бойынша оның биіктігі 80 м болуы керек еді. Құрылыс идеясы билеуші Мұхаммед Әмин ханға тиесілі, 1855 жылы ол қайтыс болғаннан кейін құрылыс тоқтатылды. Мұнараның неліктен аяқталмағаны туралы тағы бір нұсқада Бұхара ханы шебердің Бұхарада дәл осындай мұнара салуын қалағандығы айтылады. Хиуа ханы мұны біліп, қожайынды Хиуадағы мұнара салып болған соң өлтіруді бұйырады. Шебер мұны біліп, Хиуа мұнарасының құрылысын аяқтамай, қашып кетеді, сондықтан мұнара құрылысы аяқталмағандықтан Калта «қысқа» дегенді білдіреді. Мұнараның жанында Мұхаммед Әмин ханның медресесі орналасқан. Бұл бүкіл Орталық Азиядағы ең ірі рухани білім беру мекемесі болды. Мұнда 260 адам білім алды. Сондай-ақ мұнда Жоғарғы мұсылмандар сотының кеңсесі орналасқан. Қазір бұл мұражай, қонақүйлер, ақша айырбастау пункті, дәмхана бар. ### Мұхаммед Рахым хан медресесі Куня-Арк бекінісіне қарсы Мұхаммед Рахым ханның медресесі орналасқан. Ол 1876 жылы ағартушы монарх және ақындар мен ғалымдардың қамқоршысы болған Мұхаммед Рахым ханның бұйрығымен салынған. Медресеге кіре берісте бос қабырғамен қоршалған аула және бір қабатты - 70 дана көлеміндегі бір қабатты хужралар орналасқан. Аулада екі қабатты медресе бар. Оның әр бұрышында мозаикалық күмбездері бар гүлдаста мұнаралары орналасқан. Медреседе тек оқу аудиториялары ғана емес, кітапхана, қысқы және жазғы мешіттер де болды. ### Таш Хоули сарайы және Алла Кули хан медресесі Медресенің артында шығыс қақпаға жақын жерде 19 ғасырда салынған Таш хаули сарайы – Хиуа хандарының басты сарайы, сондай-ақ Алла-Кули-хан медресесі орналасқан. Қала орталығының оңтүстігінде 18-20 ғасырларда салынған Саид Аллауддин кесенесі мен Палван Махмуд кесенесі, Шерғази-хан медресесі (1718-1726), Ислам Қожа мұнарасы мен мешіті (1908-1910) орналасқан. ### Мұнара және Ислам Қожа мешіті Ислам Қожа мұнарасы Орталық Азиядағы екінші ең биік мұнара. Оның биіктігі 56,6 метр. Бірінші орын Куния-Үргеніштегі Құтлұғ-Тимур мұнарасы (60 метрден астам), үшінші орын Бұхарадағы Калян мұнарасы (46,5 метр) болды. Мұнара осы аттас медресемен бірге Ислам-Қожа кешенінің бір бөлігі болып табылады. Кешеннің құрылысы 1908 жылы басталып, 1910 жылы аяқталды. Мұнараның табанындағы диаметрі 9,5 метр. Ішінде ротундаға апаратын кірпіштен жасалған спиралды баспалдақ бар. Ертеде ол бақылау мұнарасы болған және азан (мұсылмандарды намазға шақыру) үшін пайдаланылған. Хиуа сәулет ескерткіштерінің көпшілігінің өзіндік стилі бар: майолика қаптамасы, өсімдік өрнектері - жүзім мен жапырақтарды пайдалану. Хиуаның тағы бір нышаны – ағаштан ойып жасалған бағаналар мен есіктер түрінде кездесетін ағаш оюы. ## Дереккөздер
Жүсіповтердің аңшылық үйі, сондай-ақ Жүсіповтердің сарайы, Әскерин (орыс. Охотничий дом Юсупова) — Көккөз ауылындағы Феликс Жүсіпов кінәздің сарайы, сәулет ескерткіші. 1908-1912 жылдары Ялта сәулетшісі Николай Петрович Красновтың жобасы бойынша Қырым татар стилінде Бақшасарайдағы хан сарайының мақамдары арқылы салынған. 1908 жылы Жүсіповтар әулеті Көккөзде (Богатыр болысында) жылжымайтын мүлікке ие болды, онда Зинаида Николаевна Жүсіпованың өтініші бойынша «жергілікті үлгідегі үй» салу туралы шешім қабылданды. Құрылыс Ялта қаласының бас сәулетшісі Николай Петрович Красновқа тапсырылды, ол сол кезде Кореиз (ұлы кінәз Петр Николаевич үшін) және Ливадия сарайларын салумен айналысты. XV ғасырдан бері орыс патшаларына қызмет етіп, әскери ерліктерімен танымал болған қожайындар жаңа қонысқа Әскерин (қырым татар тілінен аударғанда — жауынгерге тиесілі) деген атау берді. ## Дереккөздер
* Қызылбиік – Арқат тауларының оңтүстік-шығысындағы аласа тау. * Қызылбиік – Жақсытағылы тауларының шығысындағы тау массиві.
Балабан (музыкалық аспап) (әз. Balaban) — Әзірбайжанның көне халық музыкалық аспабы. Қамыстан жасалған үрмелі музыкалық аспап. Оркестрлерде, ансамбльдерде, сондай-ақ ашуг және басқа да фольклорлық орындаушылық ұжымдарда кеңінен қолданылады. ## Тарихы Археологиялық қазба жұмыстары кезінде ежелгі Мингячевир қаласының орнында біздің дәуірімізге дейінгі I ғасырға жататын сүйектен жасалған музыкалық аспаптар табылды. Олар бізге таныс балабанның прототипі болып саналады. Алғаш рет ол туралы деректер «Кітаби-деде Горкуд» аңыз эпосында кездеседі. Мұндай атауды кейін әзірбайжан классиктерінің өлеңдерінен де кездестіруге болады. Аспаптың атауы дыбысты білдіретін «бала» және «тыйым» деген екі сөздің бірігуінен шыққан. Бұл атау аспаптың ерекше лирикалық және мұңды дыбыс шығаратын төмен тембріне байланысты. 1950 жылдары балабан ойнау кәсіптік музыкалық білім беру жүйесіне енгізіліп, оқу-әдістемелік құралдар арқылы оқытылды. Ол Ұлттық консерваторияда оқытылады. "Балабан" атауы орта ғасырдағы көне түркі мәтіндерінде кездеседі. 20 ғасырдың бірінші жартысында балабан Әзірбайжан халық аспаптар оркестрінің құрамына енді. Балабан әртүрлі мәдениеттерде кеңінен таралды және белсенді қолданылды, модификацияланды және классикалық балабанның дизайнына негізделген жаңа құралдарға айналды. Модификациялары: * Қытайлық гуанзи * Грузин дудугі * Армян дудугі * Кореялық хуанпири * Түрік мейі * Өзбек буламон * Жапон хичирикиі * Қырғыз қамыс сырнайы ## Құрылымы Құрылғы өте қарапайым: ішінен дыбыс шығаратын арнасы бар ағаш түтік. Музыканттың жағында түтік сфералық элементпен, сәл тегістелген мундштукпен жабдықталған. Алдыңғы жағында сегіз тесік бар, тоғызыншы артқы жағында. Негізгі материалы -жаңғақ, алмұрт, өрік ағаштары. Баламанның орташа ұзындығы 30-35 см. ## Дыбысы Аспаптың диапазоны бір жарым октаваны қамтиды – кіші «соль» нотасынан екінші октаваның «до» нотасына дейін. Тәжірибелі және виртуозды музыканттар ерін бұлшық еттерін созудың арнайы әдісі көмегімен (кәсіби ортада «додаг сыхма» деп аталады) тіпті екінші октаваның «ми бемоль» дыбысына дейін үзінді шығарады. Аспаптың масштабы диатоникалық болып табылады. Белгілі бір хроматикалық шкалаларды шығару үшін орындаушы қажетті тесіктерді жабады, осылайша үрлеудің оңтайлы күші мен динамикасын таңдайды. Бір қызығы, балабан вибратосы (мәндік үзік-үзік, дірілдеген дыбыс) төменгі регистрде кларнеттің дыбысталуын біршама еске түсіреді. ## Дереккөздер

Subsets and Splits

No saved queries yet

Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.