text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Теннессилік жылқы - Америка Құрама Штаттарының Теннесси штатынан шыққан. Олар – өте көнбіс жылқылар. Оларды басқару өте оңай. Олар фермерлік ісшараларда, айдау, секіру және ойнау секілді мақсаттарда қолдануға өте ыңғайлы. Олардың өздеріне тән ерекшелігі – жорға екендігі. Бұл жылқылар наррагансетт жылқы тұқымын, канадалық жылқы, морган, стандарт жылқысы және таза қанды жылқы тұқымдарын шағылыстыру нәтижесінде пайда болған.
## Дереккөздер |
Суффольк жылқысы - Ұлыбританиядағы жылқылардың ішіндегі ең ежелгі тұқымы. Оларды ауыл шаруашылығы мақсаттарында қолданады. Олар жирен түсті болады. Аяқтары әрі қысқа, әрі мықты және тұяқтары дөңгелек болып келеді.
Бұл тұқымның қазіргі жылқылары 1760 жылы Ұлыбританияда ресми түрде жылқы кітабында тіркелген бір айғырдан тараған. Басқа деректерге сәйкес, қазіргі суффольк жылқыларының арғы тегі 1768 жылы туған Уффорд атты айғыр болып табылады.
Тұқымның екінші атауы - суффолиандық пaнч.
## Мінез-құлықтары
Суффольк жылқыларының мінезі байсалды, сабырлы. Олар қақтығыстарға бейім емес, бұл оларды әбзелде сәтті пайдалануға мүмкіндік береді.
Олардың дамыған интеллектісі бар, бұл жылқыларды әртүрлі жұмыстардың кең ауқымында пайдалануға мүмкіндік береді.
Бұл тұқымның өкілдері балаларға адал, бұл оларды балаларға мінуді үйрету үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
## Дереккөздер |
]
Бейза , немесе шығыс африкалық орикс (лат. Oryx beisa) — бұрын солтүстік-шығыс Африканың шөл және шөлейт аймақтарында таралған бөкендер тұқымдасына жататын бөкен.
## Жалпы деректер
Орикс негізіндегі бөкендердің денесінің ұзындығы 160-тан 190 см-ге дейін, құйрық ұзындығы 70-тен 80 см-ге дейін жетеді. Жануарлардың иығында биіктігі 110-120 см, олардың салмағы 150-ден 200 келіге дейін. Артқы жағындағы шаш сұр-қоңыр, іште ақ, осы түстер арасындағы шекарада дене бойымен тар қара жолақ өтеді. Сондай-ақ алдыңғы аяқтардың тізелерінде және тұмсығында қара дақтар көрінеді - мүйіздердің түбінен, көзден және жануардың шектеріне дейін. Сондай-ақ маңдай мен мұрында кішкентай қара дақтар бар. Құлақтары ұзын және тар, мүйіздері ұзын және жіңішке, екі жыныстағы бөкендерде 75-тен 120 см-ге дейін.
Бейза орикс 6-дан 40-қа дейін топ болып табындық өмір сүреді. Егде жастағы еркектер әдетте жалғыз тұрады. Үйірлерде бөкендер белгілі бір иерархияға бағынады. Үйірдегі жетекші аналықтардың бірі, ең күшті еркек оны жауып күзетеді. Қандай да бір қауіп төнген жағдайда бұл бөкендер, әдетте қашады. Алайда, кейбір жағдайларда топ ауыр жарақат алуға қабілетті ұзын мүйіздерімен шабуылдаушылардан қорғанады. Жануарлар биологиялық тұрғыдан шөлді және ыстық жағдайда өмір сүруге бейімделген. Демек, олардың дене температурасы жануарлардың денсаулығына ешқандай салдарсыз +46 С° дейін көтерілуі мүмкін. Олар шөптермен, жапырақтармен, жемістермен және басқа да өсімдік материалдарымен қоректенеді.
## Көбеюі
Жануарлардың жұптасуының нақты кезеңі жоқ. Бұл бөкендердің жүктілігі 8,5 айдан 10 айға дейін созылады. Бала туылғаннан кейін 3,5 айдан кейін өсімдік тағамдарын жей бастайды. Әйелдердің жыныстық жетілуі 1,5 жастан 2 жасқа дейін, еркектерде 5 жаста болады. Өмір сүру ұзақтығы - 18 жылға дейін.
## Дереккөздер |
Алжирлықтар — Алжир арабтары, Алжирдің негізгі халқы. Саны 32 миллионнан асады.
## Тілі
Араб тілінің алжир диалектісі магриб диалектілері тобына кіреді. Француз тілінің алжир нұсқасы да кең таралған.
## Діні
Алжирлықтардың көпшілігі мұсылман-сүнниттер, (маликиттер мен ханафилер). Сонымен қатар иудаизмді ұстанушылар да бар.
## Кәсібі
Отырықшы халықтың негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік (бидай, арпа, жүгері, цитрустық жемістер, жүзім, зәйтүн), мал шаруашылығы. Көшпелі малшылар бар. Тау-кен өнеркәсібі, мұнай және газ өндіруде жұмыс жасайды. Алжир арабтарының 2/3 бөлігі қалаларда тұрады.Алжир арабтарының дәстүрлі баспанасы тастан, алебастрдан, пальма ағашынан жасалған.
## Тұрмыс салты
Алжирліктер үшін ислам ең алдымен әлеуметтік мінез-құлықты қалыптастыратын этикалық нормалар мен құндылықтар болып табылады. Оның әсері мен қатысуы әсіресе туу, некеге тұру немесе өлім сияқты өмірдегі маңызды сәттерде айқын көрінеді. Содан кейін бұл отбасыларды, руларды, тайпаларды және бүкіл халықты біріктіретін дін.
Әйелдердің дәстүрлі костюмі – қысқа кең жібек немесе атлас шалбар, жеңі белге дейін тарылған кең болеро, кең ұзын көйлек – гандура. Ерлер костюмі – кең шалбар, мақта жилет, кестелі кафтандар. Тақиялардың пішіні мен түсі әр аймақта әртүрлі. Еуропалық киім қалаларда таралуда.
Тағамы басқа арабтардың дәстүрлі тағамына ұқсас. Ет тағамдарының ішінде танымалы - таджин, шорба көжесі, шакшука деликатесі. Алжирде көптеген адамдар балық пен теңіз өнімдерін жақсы көреді. Бірақ десерттер одан да көп сұранысқа ие. Бал немесе сироп себілген печенье, компот қосылған жарма торттары, кілегейлі жаңғақ торттары.
## Дереккөздер |
I Әбдіррахман (араб.: عبد الرحمن الداخل, лақап аты «әд-Дәхил» («Келімсек»); 731 — 30 қыркүйек 788) — 756 жылдан бастап әмір, 1031 жылға дейін Испанияның көп бөлігін және Пиреней түбегіндегі әмірлігін билеген кордобалық Умәйя әулетінің негізін қалаушы. Умәйятардың оныншы халифасы (724-743 жылдар аралығында билік құрған) Хишам ибн Әбд әл-Мәліктің немересі. Оның екі мұрагерінен айырмашылығы араб тарихшылары I Әбдіррахманды «Ад-дахил» (келімсек) деп атады.
## Өмірбаяны
### Алғашқы жылдары
Әбдіррахман, умәйятық Мағауия ибн әл-Хишам мен берберлік әйел Раһидің ұлы, Хишам ибн Әбд әл-Мәліктің немересі Дамаск маңында дүниеге келді. 750 жылы Аббастар Умәйятар әулетін құлатқанда ол 19 жаста еді. Әбдіррахман және отбасының бірнеше мүшелері Умәйя халифатының астанасы Дамаск қаласына келді. Келгендердің арасында оның бауыры Жақия, төрт жасар ұлы Сүлеймен, бірнеше әпкесі және азат етілген грек құлы Бедір болды. Дамаскіден отбасы Евфрат өзенінің аңғарына барды. Аббастар Әбдіррахманды тауып өлтіру үшін арттарынан салт аттыларды жібергендіктен, ондағы жол қауіп-қатерге толы болды. Аббас тыңшылары қашқындарды шағын ауылда жасырынып жүргенде қуып жетеді. Әбдіррахман кішкентай ұлы мен әпкелерін тастап, бауыры Жақиямен бірге жасырынуға мәжбүр болды. Азат етілген Бедірдің тағдыры туралы әртүрлі пікірлер бар: кейбір дереккөздер ол әмірмен бірге қашып кеткенін, басқалары кейінірек кездескені жайлы айтады.
Аббасилер Азияда орныққаннан кейін бұрынғы Умайятар әулетінің тірі қалған бірнеше өкілдері көшіп кетуге мәжбүр болды. Олардың арасында Африкаға берберлерге қашқан Әбдіррахман да болды. Мұнда ол Барка мен Атлант мұхиты арасында мемлекет құруға тырысты, бірақ бұл сәтсіз аяқталды. Содан кейін ол өз қызметін Испанияға көшіруді ұйғарды, онда Умейятардың аты арабтар арасында әлі де танымал болды.
Тірегін ойдағыдай дайындап, 755 жылдың күзінде 23-24 жасында шағын жасақпен Испания жағалауына Малаганың шығысындағы Әл-Мунекар деген жерге келіп, Испаниядағы арабтардың билеушісі Жүсіп әмірге қарсы аттанды. Жағдай Әбдіррахманға өте қолайлы болды. Ол Кордоба маңында Жүсіптің быт-шытын шығарып жеңіп, қаланы еш қарсылықсыз басып алды (756 жыл 15 мамыр). Сол күні Әбдіррахман Кордоба мен бүкіл Испанияның әмірі атағын ресми түрде қабылдап, оларды отыз екі жыл басқарды.
## Кордоба әмірі
Оның басқаруы алдымен Жүсіппен, содан кейін жаңа әмірдің әрекеттеріне үнемі қарсы тұратын әртүрлі жергілікті тайпалармен бірнеше соғыстармен сипатталды. Оның ең жарқын әскери ерлігі Бағдат халифасы Әбу Жапар әл-Мансұрдың шабуылына тойтарыс беру болып саналады. Испанияны халифатқа қосуды күткен, ең бастысы, жаңа Умәйя әулетінің пайда болуына жол бермеу үшін Әбдіррахманның Толедодағы көтерілісті басып-жаншумен айналысып жатқанын пайдаланған Мансұр 763 жылы Беха шет аймағына келіп әмірге бағынышты йемендіктер арасында көтеріліс тудырды. Әбдіррахман жеке өзі халифаның әскерлеріне қарсы шықты, бірақ азғантай күшімен Кармонаға шегінуге мәжбүр болды, ол жерде оны екі ай бойы табанды түрде қоршауға алынды. Жәрдемге үміт болмады. Сонда Әбдіррахман ақырғы амалды шешті: таңдаулы 700 жауынгерді бастап кенеттен жауға шапты. Шабуылдың қарқындылығы соншалықты, тіпті жау қоршауды алып, Африкаға шегінуге мәжбүр болды.
Әбдіррахман мен Франк мемлекетінің билеушісі Ұлы Карл арасында қақтығыс болды. Карл мен сарасиндер арасында келісім жасалды, оған сәйкес біріншісі Испанияға басып кіргенде, Йемен көсемдерінің бірі Сүлеймен әл-Араби Барселонадан немесе Сарагосадан көмекке келуге уәде берді. Сонымен бірге Испанияның өзінде африкалық берберлердің көмегімен көтеріліс басталуы керек еді. Алайда бұл жоспар орындалмады: көтеріліс Карл әлі Пиренейден тыс жерде болған кезде тым ерте басталды. 778 жылы ол Испанияға басып кіргенде, Сарагоса оның қабырғаларында тұрған Арабиге бағынудан бас тартты және Карлдың алдындағы қақпаны жауып тастады. Бірақ ол қаланы қоршауға кірісе салысымен, саксондық көтеріліс туралы хабар оны Германияға қайта көшуге мәжбүр етті, содан кейін Пиреней шатқалдарындағы баскілер Роутландтың (Роланд) қолбасшылығында болған оның тыл әскерін Ронсевал шатқалында талқандады.
Әбдіррахман ержүрек жауынгер, дарынды қолбасшы, қажымас, жігерлі, белсенді билеуші болды. Өткір ойлы бола, сонымен бірге, күйгелек еді. Адамдар туралы ерекше білімімен, олармен қарым-қатынас жасау өнерімен ол топтық күреспен бөлінген халықты біріктіре білді.
### Отбасы
* Сүлеймен (шам. 745 — 800 қарай)
* Омар (? — 768 қарай)
* I Хишам (757 — 17 сәуір 796), 788 бастап 796 жылға дейін Кордоба әмірі
* Абдаллаһ
## Сілтеме
* EMIRS of CÓRDOBA:ABD-er-RAHMAN (ағыл.). Foundation for Medieval Genealogy. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 мамыр 2012. Тексерілді, 27 наурыз 2010.
* Андалусия, VIII ғасыры. Әмірлер, қолбасшылар, көрнекті тұлғалар: I Әбдіррахман Турашыл. (орыс.). Реконкиста. Тексерілді, 27 наурыз 2010.
## Дереккөздер |
Алас — Индонезиядағы Солтүстік Суматра провинциясында тұратын халық. Саны 50 мың адам.
## Тілі
Аустронезиялық отбасының батыс аустронезия тобының батак топшасының тілі. Индонезия тілі де кеңінен таралған.
## Діні
Діни ұстанымдары: мұсылман-сүнниттер және дәстүрлі наным-сенімдерді ұстанушылар.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік (күріш, жүгері, қант қамысы, мақта). Ірі қара, жылқының ұсақ тұқымдары өсіріледі. Аңшылық пен балық аулау қосалқы рөл атқарады.
## Өмір салты
Патрилинейлік рулар (мергы) раджалар басқаратын елді мекен ішінде локализацияланған тектерге (суку) бөлінеді. Неке патрилокалды, матрилокальдылық, көп әйел алушылық бар.
Елді мекендер (кут) өзен аңғарларында ретсіз орналасқан, қадалы қаңқалы үйлерден (ума) және бір немесе бірнеше ерлер үйінен (мереса) тұрады.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Алас (халық)
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Алас (халық)
## Дереккөздер |
Қоңырадыр – Ақмола облысы Астрахан ауданының қиыр шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Ақбейіт ауылынан оңтүстікке қарай 4 км, Астраханка темір жол стансасынан солтүстік-шығысқа қарай 6 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 393 м. Оңтүстіктен солтүстікке қарай 5-6 км–ге созылып жатыр, енді жері 1 км-дей. Беткейлері көлбеу, төбесі тегіс, көптеген күмбездері бар.
## Геологиялық құрылымы
Делювийлі шөгінділермен жабылған тас көмір жүйесінің жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Даланың карбонатты қара топырақ жамылғысында бетегелі-қаулы, кейде мезоксерофитті шөптесін өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қоңырадыр – Ақмола облысы Шортанды ауданының орта тұсында орналасқан тау.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 391 м. Оңтүстіктен солтүстікке қарай 6 км–ге созылып жатыр, енді жері 1 км-ге жуық. Беткейлері көлбеулеу келген тау басы айқын көрінеді және онда бірнеше төбешіктер бар.
## Геологиялық құрылымы
Тас көмір жүйесінің тау жыныстарынан түзілген жер қыртысын делювийлі шөгінділер жауып жатыр.
## Өсімдігі
Даланың сортаңдау қызғылт қоңыр топырағында бетегелі-бозды өсімдіктер өскен. Кейде мезоксерофильді әр түрлі шөптесіндер кездеседі.
## Дереккөздер |
Қоңырбайғұл – Байғұл тауының оңтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Қаражал қаласының солтүстігінде 25 км жерде орналасқан. Сарысу өзенінің аңғарында.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 618 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта шамамен 10 км-ге созылып жатыр, енді жері 1 км-ден астам. Солтүстік беткейі тіктеу, оңтүстік бөлігі көлбеуленіп жазыққа ұласады. Батысындағы Шашты тауы бірге қосарлана орналасқан.
## Өсімдігі
Сұрғылт қоңыр топырақ жамылғысында бұта аралас бетеге, боз, жусан, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
* Қоңырадыр – Ақмола облысы Астрахан ауданындағы тау.
* Қоңырадыр – Ақмола облысы Шортанды ауданындағы тау.
* Қоңырадыр – Қарағанды облысы Шет ауданындағы тау. |
Алюторлар (өз атауы - alutal'u) — Ресейдегі коряктардың этнографиялық тобы, Камчатка өлкесінің Коряк автономиялық округінің солтүстігінде тұрады. Кейбір зерттеушілер алюторларды тәуелсіз этникалық топ деп есептейді. Саны бірнеше жүзден (тіл критерийі бойынша) 1 мың адамға дейін (2010).2002 жылғы санақ бойынша Ресейде 100-ден аз алюторлар тұрады.
## Этнонимі
Алюторлардың өздері негізінен өздерін nьmьl'u - тұрғындар, ауыл тұрғындары, кейде өз ауылының атымен атайды: wьwnal'o - вывенцы (Wьwnak ауылының тұрғындары); tillрral'u - теличики (Теличики ауылының тұрғындары); alutal'o - Алуторское (Alut ауылының тұрғындары - «Олюторское»). Алютор көшпенділері өздерін nьmьl'a-ramku - «Нымылан көшпенділері» деп атаған.Шындығында Алюторлар этнонимі Корфу шығанағы жағалауындағы Алут (Alut) ауылының атауына сәйкес пайда болған. Коряк-чукчи және нымылан-орыс соғыстары кезінде Alut Алутор халқының негізгі бекініс орындарының бірі болды.
## Тілі
Дәстүрлі тілі - алютор тілі, кейінірек олар орыс тіліне көшті.2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағының есебінде тек 25 адам өздерінің ана тілі алютор екенін атап өтті, өйткені алютор тілінде сөйлейтіндер өздерін коряктар немесе нымландықтар деп атаған.Зерттеуші Юкари Нагаяманың айтуынша, 2015 жылы 200-ге жуық адам алютор тілінде және оған жақын диалектілерде сөйлей алған, олардың барлығы Камчатка өлкесінің тұрғындары. Алютор тілінде сөйлейтіндердің ең жасы шамамен 50 жаста.
## Жазуы
Алютор тілі үшін ресми түрде жазба тіл жасалмаған. Алютор тілінде материалдарды жариялайтын «Камчатка аборигені» газеті келесі әліпбиді пайдаланады:
## Діні
Негізгі діндері – шамандық, ата-баба культі, аруақтар, христиандық 18 ғасырдың ортасынан бастап жүзеге асты.
## Негізгі қоныстану аймағы
Алютор халқы солтүстіктің байырғы тұрғындарының бірі. Олар Камчатка өлкесінің солтүстігінде тұрады. Отырықшы Алютор тұрғындарының көпшілігі Олютор ауданының Вывенка ауылында, сонымен қатар Тымлат, Кичига, Анапка, Тиличики, Култушино, Олюторка, Хайлино, Ветвей ауылдарында тұрады.Камчатка мойнағының шығыс жағалауында; солтүстігінде Корфу шығанағынан оңтүстікте Тымлат мүйісіне дейін; батыс жағалауында – Рекинники ауылы.Көшпелі алюторлар Камчатка мойнағының батыс және шығыс жағалауларында тұрады.
## Тарихы
Алютор халқы туралы орыс отарлауының алғашқы жылнамаларында айтылады. 1697 жылы орыс казактары алюторларға салық салады, олар алдағы бірнеше жылда қарулы қарсылық көрсетеді. 1751 жылғы көтеріліс басылғаннан кейін алюторлардың саны айтарлықтай азайды. Бұған қоса, оларға үнемі чукчалар шабуыл жасап, бұғы табындарын жиі тартып алатын. 18 ғасырдың аяғында алютторлар оқшауланған адамдар тобы болды, бұл оларға шешек індетінен зардап шекпей құтылуға көмектесті. Сонымен қатар, мұндай оқшаулау оларға дәстүрлі өмір салтын сақтауға көмектесті.
Камчатканы және оның халқын бірінші зерттеуші, Камчаткада төрт жыл (1737-1741 жж.) өмір сүрген С.П.Крашенинников «Камчатка жерінің» солтүстік бөлігінің халқы туралы айтқан, бірқатар жағдайларда Крашенинников «олюторлар» туралы оларды ерекше тайпа санайтындай айтады.
## Кәсібі
Алютор халқының дәстүрлі шаруашылығы бұғы шаруашылығын балық аулау және теңізде аң аулаумен біріктіреді. Балық аулау жазда, маусымның ортасынан қыркүйектің ортасына дейін жүргізілді.Балықтың негізгі бөлігі алюторлықтардың негізгі тағамы юколаға жұмсалды, өңдеусіз юкола шана иттеріне азық ретінде берілді.Олар көктем мен күз мезгілдерінде теңіз кәсіпшілігімен айналысқан. Ауланған теңіз жануарларының еті мен майын пайдаланды немесе олардан қор жасады, май да жарықтандыру үшін қызмет етті.Теңіз аңшылық өнімдері де бұғы терісі мен етіне айырбасталды. Желтоқсаннан ақпанға дейін терісі бағалы аңдарды аулады. Олар ұсақ бұғы бағумен де айналысқан.Көшпелі алюторлардың бұғы шаруашылығы – туыстық немесе мүліктік байланыстармен байланысқан 4-6 қожайынның ұжымдық меншігі болған.Құрлықта олар бұғы немесе иттер жегілген шаналармен қозғалды және қарда жүру үшін жаяу шаңғыларды пайдаланды. Су көлігі ретінде олар көп орындық былғары каноэларды пайдаланды.Дәстүрлі шаруашылықтың жаңаруы және экологиялық жағдайдың нашарлауы нәтижесінде алюторлықтар арасында бұғы шаруашылығы бұрынғы маңызын жоғалтып, қазір қосалқы кәсіпке, бақташылықтың бір нұсқасына айналды.
Дәстүрлі қолөнері - морж тістерін нақыштау және ою өнерін дамытты. Морж азуынан, тау қойының мүйізінен ою-өрнекті түтіктер, қасықтар, шелектер, ойыншықтар жасалды. Тері, құс терісін көркем өңдеумен байланысты Алютор әйелдердің өнері күні бүгінге дейін сақталған.Мыс соғу өнерімен отбасылар көп жылдар бойы айналысып келеді. Алютор халқының құнды дәстүрлерін сақтау үшін бұл дағды атадан балаға беріледі.
## Өмір салты
Әлеуметтік құрылымның негізі, этнологтардың пікірінше, матриархат болды. Өз көзқарастарын растау үшін олар отбасылық қарым-қатынас атауын келтіреді, мұнда əlla - ана, əllagьn - әке, əlláuwi - ата-ана, ал "ата-ана" - сөзбе-сөз аударылған "ана" сөзінің көпше түрі.
### Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Алюторлардың қоныстары әдетте биік жерлерде орналасқан. 19 ғасырға дейін баспаналары 3-5 отбасы тұратын жартылай жер үйлер болды. Көшпелі және отырықшы халықтардың баспана түрлері әр түрлі болды. Көшпелілер үшін қысқы да, жазғы да баспана яранга - бұғы терісімен жабылған сырықтардан жасалған жақтауы бар үлкен дөңгелек шатыр болды. Үлкен яранга диаметрі он метрге және биіктігі төрт метрге жетті, төбесі күмбез тәрізді болды. Яранганың ішінде қабырғаларына бұғы терісінен жасалған перделер бекітіді. Шатырдың биіктігі шамамен бір жарым метр, ұзындығы төрт метрге жетті. Шатырдың астындағы кеңістік бұғы терілерімен жабылған. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында яранга тұрғындарының ең көп саны 25 адамға жетті.
Отырықшы алюторлықтардың ішінде кең тараған тұрғын үй түрлерінің бірі сегіз қырлы жартылай жартылай жер үйлер – лимгыян немесе яяна болды. Мұндай тұрғын үй бір жарым метрге дейін жерге тереңдетілген, ұзындығы шамамен 15 м, ені шамамен 12 м, биіктігі 3-7 м болатын. Бөлменің ішінде алюторлар перделер салды. Олар шатырдың ортасындағы төртбұрышты тесік арқылы бөрене баспалдақпен кіріп, шықты, сонымен қатар мұржа мен жарық саңылау қызметін атқарды. Жартылай қазылған жерде үш-бес отбасы (22-25 адам) тұрды.Жазда шатыр тәрізді шалаштар салынды. Алюторлардың әрбір ауылында жазда дайындалған тағамдар мен кейбір тұрмыстық заттарды сақтауға арналған конус тәрізді балаған күрке немесе юкольниктер болды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында көптеген отырықшы Алюторлар отбасылары орыстардың әсерінен пайда болған бөренеден салынған үйлерде өмір сүрді.
### Дәстүрлі киімдері
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында арнайы өңделген бұғы терілері алюторлардан киім өндірудің негізгі материалы болды. Көбінесе ит және итбалық терісі киім үшін пайдаланылды. Алютор халқының аң терісінен жасалған киімдері арктикалық халықтар арасында кең тараған. Оның алдыңғы жағында саңылауы жоқ және көйлек немесе комбинезон сияқты киіледі. Киім қысқы және жазғы, күнделікті және мерекелік, төменгі және үстіңгі болып бөлінді. Іш киімнің жүні ішке қарай киілетін, ал сыртқы киімнің жүні сыртына қарай киілді.
Ерлердің қысқы киімдеріне қос үлбір көйлек (ямочгын) – тізеге дейін жететін кухлянка, тобыққа дейін жететін қос шалбар, құлақшасы бар конустық бас киім «малахай» және сырты жүнімен тігілген киік камусынан тігілген аяқ киім кірді. Кухлянкада әдетте тымағы болды. Жолда келе жатқанда олар кухлянканың үстіне камлейка киді. Тері қолғаптарын негізінен шопандар пайдаланды.
Әйелдердің қысқы киімдеріне қос үлбірлі комбинезон – керкер, оның үстіне кең және ұзын үлбір көйлек (іші жүнмен тігілген және тымағы бар) киді. Жазғы киім қырқылған жүні бар бұғы терісінен, сондай – ақ итбалық пен ит терісінен жасалған. Киім үлбір мозаикаларымен және түрлі-түсті моншақтармен безендірілген. Мерекелік киім әшекейлерінің көптігімен ерекшеленді. Геометриялық, өсімдік және жануарлар өрнектері пайдаланылды. Білезік, сырға, кулон және басқа да көркем бұйымдар кең тараған. Олардың көпшілігі амулет болып саналды.
Жерлеу киімдері ерекше айырмашылықтарға ие болды. Оған тән ою-өрнек және жүннің ақ немесе ашық сұр түсі тән болды.
ХХ ғасырдың басында Камчатканың байырғы тұрғындары қоныстанған жерлерде тігу үшін халық қолданатын (негізінен отырықшы) әкелінген киім мен зауыт маталары кең таралды. Ерлер түкті киімдерінің астына мата жейделерін кие бастады. Әйелдер арасында орыс үлгісінде тігілген шарфтар мен көйлектер танымал болды.
### Дәстүрлі тағамдары
Отырықшы және кейбір көшпелі алюторлар арасында диетаның негізі балық болды. Күнге кептірілген балықтар (юкола) құрғақ шөппен жабылған биік бағаналардағы күркелерде орналастырылды. Юкола жыл бойы негізгі тағам болды. Ауланған теңіз жануарларының еті мен майынтұтынып, болашақта пайдалану үшін сақтаған.
Алюторлар бұғыларының етін де негізгі тағам ретінден пайдаланды. Бұғы еті негізінен қайнатылған күйде тұтынылды. Кептірілген бұғы етінен тартылған етке тамыр, май, жидек қосып, арнайы тағам – толкушу (тылқытил) дайындалған. Олар қыста жолда шикі (тоңазытылған) етті жеді. Деликатес саналатын киіктің жаңа піскен бүйрегі, шеміршегі, сүйек кемігін де шикі күйінде жеген.
Бұғы етінен басқа балық пен теңіз аңшылық өнімдерін жеді. Олар сондай-ақ аң аулау кезінде ауланған жабайы бұғылардың, тау қойларының, қоңыр аюлардың, жабайы үйректердің, кекіліктердің және т.б. етімен қоректенді.
Алюторлар бұғы бағушыларының дәстүрлі тағамы май мен жидектерді қосып ағаш науаларда кептірілген етті ұнтақтау арқылы дайындалған пудинг болды. Қыста олар жіңішке кесілген мұздатылған балық - строганинаны да жеді.
Барлық Алютор тұрғындары жиналған шөп өнімдерін кеңінен тұтынды: тамырлар, жабайы қымыздық, жапырақтар, балдырлардың тамырлары мен діңдері, тәтті хош иісті шөптер және басқа да шөптер. Олар жинаған жидектер бүлдірген, көкжидек, жидек, шетен жидек, итмұрын және т.б. қарағай жаңғақтары қыста сақталды.
Әкелінетін өнімдерді (ұн, жарма, шай, қант және т. б.) алюторлар XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қолдана бастады. Қазіргі уақытта бұл тағамдар барлық жерде қолданылады.
## Алюторлардың қазіргі жағдайы
Солтүстіктің басқа халықтары сияқты, 1930-70 жылдары алюторлар кеңестік әлеуметтік-мәдени эксперименттердің әсерін бастан кешірді. Осылайша, алютор тілінің тағдырындағы бетбұрыс мектеп-интернаттағы балаларды орыс тілінде оқыту болды, ал олардың ата-аналары әдетте тундрада орналасқан лагерьде жұмыс істеді. Тұрғындарды бір ауылдан екіншісіне көшіру де теріс рөл атқарды, онда тұрғындар басқа диалектте сөйледі, соның салдарынан өскелең ұрпақ негізгі қарым-қатынас тілі орыс тілі болған елді мекендерде өсіп, ана тілі мен дәстүрлі мәдениетінен толықтай дерлік айырылып қалды.
Алюторлықтар кеңестік кезеңде мұғалім, дәрігер, геолог, мал шаруашылығы маманы, механизатор болды. Экологиялық жағдайдың күрт нашарлауына байланысты бұғы табындарының саны мен өнімділігі ұдайы азайып, ұлттық мәдениет пен өнердің дәстүрлері жойылып барады.
Технологияның белсенді дамуы, жаңа дәстүрлер мен мәдени құндылықтардың енуі алютор халқының өмірінде өз ізін қалдырды, бірақ олар әлі де табиғатпен үйлесімді өмір сүріп, өздерінің ұлттық әдет-ғұрыптарын сақтауға тырысуда. Қазіргі алюторлар - өз мәдениетін мақтан тұтатын және оны сақтауға ұмтылатын динамикалық және шығармашылық адамдар. Көптеген басқа халықтар сияқты, олар қазіргі әлемнің қиындықтарына тап болса да, олар әрқашан өздерінің тамыры мен дәстүріне адал болып қалуда.
## Дереккөздер |
Әли Фатхи Оқиар (түр. Ali Fethi Okyar; 29 сәуір 1880(18800429), Прилеп, Манастир уәлаяты, Осман империясы — 7 мамыр 1943, Ыстамбұл, Түркия) — түрік мемлекеттік және саяси қайраткер, Осман империясының өмір сүрген соңғы оң жылдығының әскери офицері және дипломат. Екі рет Түркияның премьер-министрінің (1923; 1924—1925), және Ұлы халық мәжілісінің (парламенттің) төрағасы қызметтерін атқарған.
## Өмірбаяны
1880 жылдың 29 сәуірінде Монастир уәлаятының (қазіргі Грекия және Сербия) Прилеп қаласында черкестер немесе албандар отбасында дүниеге келген.
1913 жылы Оқиар «Иттихат» (осман: إتحاد و ترقى, түр. İttihat ve Terakki) партиясы комитетінің Генералдық секретары болып сайланды. Сол жылы Болгарияда елші болып тағайындалды.
1922 жылдың қазанында Түркияның ішкі істер министрі болып тағайындалды.
1923, 1924—1925 жылдары — Түркия премьер-министрі. Онымен қатар Ұлттық қауіпсіздік министрі қызметін атқарған (1924—1925).
Осы тағайындаулар арасында ол Ұлы Ұлттық мәжілісінің төрағасы болды (парламент).
1925—1930 жылдары Түркияның Франциядағы елшісі. Ялова қаласында кездесу кезінде, Оқиар Ататүріктен көппартиялы жүйе құру үшін оппозициялық Либералдық республикалық партияны ұйымдастыруды сұрады. Алайда, оппозициялық партияны исламисттер мен Ататүрік реформаларының қарсыластары қолдай бастаған кезде, партия заңсыз болып жарияланып жойылды.
1939—1941: Түркияның юстиция министрі.
## Сондай-ақ
* Премьер-министр
* Мұстафа Кемал Ататүрік
## Дереккөздер
## Әдебиет
* W. F. Weiker, Political tutelage and decocracy in Turkey: the Free Party and its afternath, Leyde 1973.
## Сыртқы сілтемелер
* Ali Fethi Okyar'ın Biyografisi, Millî Savunma Bakanlığı
* Primers ministres de Turquia (llista)Мұрағатталған 21 наурыздың 2020 жылы.
* https://web.archive.org/web/20150329001308/http://www.freebase.com/m/026tgct |
Әли Фатхи Оқиар (түр. Ali Fethi Okyar; 29 сәуір 1880(18800429), Прилеп, Манастир уәлаяты, Осман империясы — 7 мамыр 1943, Ыстамбұл, Түркия) — түрік мемлекеттік және саяси қайраткер, Осман империясының өмір сүрген соңғы оң жылдығының әскери офицері және дипломат. Екі рет Түркияның премьер-министрінің (1923; 1924—1925), және Ұлы халық мәжілісінің (парламенттің) төрағасы қызметтерін атқарған.
## Өмірбаяны
1880 жылдың 29 сәуірінде Монастир уәлаятының (қазіргі Грекия және Сербия) Прилеп қаласында черкестер немесе албандар отбасында дүниеге келген.
1913 жылы Оқиар «Иттихат» (осман: إتحاد و ترقى, түр. İttihat ve Terakki) партиясы комитетінің Генералдық секретары болып сайланды. Сол жылы Болгарияда елші болып тағайындалды.
1922 жылдың қазанында Түркияның ішкі істер министрі болып тағайындалды.
1923, 1924—1925 жылдары — Түркия премьер-министрі. Онымен қатар Ұлттық қауіпсіздік министрі қызметін атқарған (1924—1925).
Осы тағайындаулар арасында ол Ұлы Ұлттық мәжілісінің төрағасы болды (парламент).
1925—1930 жылдары Түркияның Франциядағы елшісі. Ялова қаласында кездесу кезінде, Оқиар Ататүріктен көппартиялы жүйе құру үшін оппозициялық Либералдық республикалық партияны ұйымдастыруды сұрады. Алайда, оппозициялық партияны исламисттер мен Ататүрік реформаларының қарсыластары қолдай бастаған кезде, партия заңсыз болып жарияланып жойылды.
1939—1941: Түркияның юстиция министрі.
## Сондай-ақ
* Премьер-министр
* Мұстафа Кемал Ататүрік
## Дереккөздер
## Әдебиет
* W. F. Weiker, Political tutelage and decocracy in Turkey: the Free Party and its afternath, Leyde 1973.
## Сыртқы сілтемелер
* Ali Fethi Okyar'ın Biyografisi, Millî Savunma Bakanlığı
* Primers ministres de Turquia (llista)Мұрағатталған 21 наурыздың 2020 жылы.
* https://web.archive.org/web/20150329001308/http://www.freebase.com/m/026tgct |
Қоңыршәулі – Тарбағатай жотасының батысындағы таулар.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы жерінде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1085 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 20 км-ге созылған, енді жері 12-13 км. Көлбеу беткейінде бірнеше шағын таулар орналасқан. Сай-жыралармен қатты тілімденген. Таудан Қарасу, Нарын, т.б. өзендердің салалары бастау алады.
## Дереккөздер |
Қарасу – Тарбағатай жотасының солтүстік-батыс бөлігіндегі тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы Тарбағатай ауылының оңтүстігінде 26 км жерде, Қарасу өзенінің суайрығында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1250 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км-ге созылған, енді жері 1,5 км. Беткейі көлбеу келген. Солтүстігінде Борлы, оңтүстігінде Түлкілі таулары, батысында Қоғалы, шығысында Үшарал қыстаулары орналасқан. Таудың түпкі жыныстары эрозиялық процесстерге ұшыраған.
## Өсімдігі
Қоңыр топырақ жамылғысында бұта аралас бетеге, селеу, т.б. дала өсімдіктері өседі. Мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Бие сүті — биенің сүт бездерінен шығатын биологиялық сұйықтық.
Сиыр сүтіне қарағанда, бие сүтінде лактоза 1,5 есе көп болып, ақуыз бен май 1,5-2 есе аз болады.
Ауыл шаруашылығында бие сүтін қымызды дайындау үшін пайдаланады.
## Биенің сүттілігі
Сүтті жылқы шаруашылығының көп жылғы тәжірибесі бие неғұрлым жиі сауылса, одан сүтті соғұрлым көп алуға болатындығын, яғни сүттің көп бөлінуі сауу жиілігіне байланысты екендігін көрсетіп отыр.
Биенің сүттілігі сауым маусымының ұзақтығына, сүт беру барысына және оның жасына байланысты.
Қазақтың мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының қымыз фермасындағы жүргізілген тәжірибелік жұмыстарға қарағанда, сауу аралығының ең қолайлы мерзімі — 2 сағат, демек күні бойы 4-6 рет сауу.
## Сүт құрамы
Бие сүтінің құрамы, демек, оның сапасы тұрақты емес. Мәселен, қазақ жылқысы биесінің және желгіш тұқымдардан алынған буданының сүтіндегі ақуыз бен майдың мөлшері сауын айына байланысты өзгеріп отырады. Қазақ жылқысы биесінің сүтінде ақуыздың ең көп болатын мерзімі үшінші сауын айы — 2,17%, ал желгіш жылқы мен қазақ жылқысының буданында төртінші сауым айы — 2%.
Бие сүтінде шамамен 1,3-2,0% май бар, бұл сиыр сүтіндегіден екі еседен астам кем. Сауым маусымының аяғында сүтте едәуір мөлшерде май көп болатындығы байқалды. Жүргізілген зерттеулерде, сиыр сүтіндегі май түйіршіктеріне қарағанда, бие сүтіндегі май түйіршіктері кішілеу келетіндігі анықталды, сондықтан ол жақсы сіңеді.
Бие сүтінде 6,7% лактоза бар (сиыр сүтінде едәуір төмен — 4,7%), ол сауым кезеңіне қарай онша көп өзгере қоймайды.
## Дереккөздер |
I Әл-Хәкім (әл-Мұзаффар Әбіләс Хәкім ибн Хишам, араб.: الحكم بن هشام ) — Кордоба әмірі (796-822), I Хишамның ұлы, Умейя әулетінің өкілі.
## Өмірбаяны
I Әл-Хәкім Хишам қайтыс болғаннан кейін Кордоба әмірі болды. Ол мүмін мұсылман болған, бірақ кейбір исламдық әдет-ғұрыптарды сақтамаған (шарап ішіп, бос уақытын аң аулаумен өткізетін). Оның тұсында үкімет істеріне фақиһтар тобының қатысуы айтарлықтай шектелді. Бұған жауап ретінде діни жанкештілер халықты әмірге қарсы айдап салып, қастандықтар мен көтерілістерді ұйымдастыра бастады. Әмірге деген құрметсіздікдің деңгейі әл-Хәкім Кордоба көшелерімен жүріп өткенде оған тас лақтыруға дейін жетті.
Оппозиция орталығы уестгот мемлекетінің ескі астанасы – Толедо болды. Әмір жауларына қарсы қуғын-сүргін бастады. 797 жылы Толедоның барлық ақсүйектері (негізінен ислам дінін қабылдаған испандар) мұрагерге құрмет көрсету деген желеумен, қулықпен қамалға алдап шақырып, сол жерде барлығының бірінен соң бірін басы кесілді. Өлім жазасына кесілгендердің мәйіттері орға лақтырылды. 814 жылы фақиһтар қайтадан бүлік шығарып, әл-Хәкімді өз сарайында қоршауға алды. Ұрыс өте қиын болды. Біраз уақыт оның нәтижесі күмәнді болып көрінді, бірақ бірте-бірте әмір әскерлері басымдыққа ие болды. Көтеріліс басылғаннан кейін үш жүз арандатушы өлім жазасына кесілді. Көтеріліске қатысушылардың қалған бөлігін әл-Хәкім кешірді, бірақ оларды Испаниядан қуды. Нәтижесінде кордобалықтардың екі үлкен тобы елден кетті: 15 мың отбасы Мысырға және 8 мыңға дейінгі отбасы Феске (Марокко) көшті.
Мысырға қоныстанған испан арабтары үш жылдан кейін Александрияны басып алып, Аббас халифінен тәуелсіздігін жариялады. Алайда 825 жылы Бағдат халифасы Мысырға әскер жіберіп, оны қайтадан бағынуға мәжбүрледі. Осыдан кейін испан арабтары Критке көшуге шешім қабылдады. Олар өздері таңдаған көсем Әбу Хафстың басшылығымен және халифаның келісімімен Криттегі Суда шығанағына түсіп, еш қарсылыққа тап болмай, Крит қалаларын басып алып, қорғансыз жерлерге шабуыл жасап, қиратуға кірісті. Барлық бекіністі жерлер арабтардың қол астына өткенде, жиырма тоғыз қаланың тұрғындары құлдыққа түсіп, жергілікті халықты зорлықпен исламдандыру басталды. Тек бір қалада христиандарға өздерінің діни рәсімдерін орындауға рұқсат берілді. Византия империясы тарапынан аралды қайтару үшін бірқатар шаралар қолданылды, бірақ олар сәтсіз аяқталды. Арабтар 961 жылға дейін Византия империясы аралды қайтаруға күш тапқанға дейін Критте үстемдік етті.
## Дереккөздер |
Мир Қадырбаев (1932- 1980) — археолог, ғалым, тарих ғылым кандидаты (1959).
## Биографиясы
1955 ж. Ленинград мемлекеттік университетін бітірген. 1955-58 ж. Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтында аспирантурада болды, кейін археология бөлімінде қызмет атқарды. Бірнеше жыл Орталық Қазақстан археология экспедицияның Қаратау тобын басқарған. Орталық Қазақстанда ерте көшпелілер археологиясын зерттеп, "тасмола мәдениетін" бөліп көрсеткен. Қола және ерте темір дәуірлеріне жататын ежелгі металлургтер, малшылар мен егіншілер ескерткіштерін зерделеген. Оңтүстік Қазақстан жеріндегі петроглифтер шоғырын талдап, байырғы халықтардың дүниетанымын, мәдениетін саралаған. 60-тан астам ғылыми еңбектер мен ғылыми көпшілік зерттеулерінің авторы. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері (1966). ЮНЕСКО-ның "Орталық Азия мәдениеттерінің тарихы туралы" бөлімінде бірнеше рет айтылады.
Мир Қасымұлы алғаш рет жеке категорияларға қатысты зерттеулер жасайтын. Соның ішінде сақ жануарлар стилінің генезисіне біраз назарын аударды.
## Шығармалары
Шығармалары: Древняя культура центрального Казахстана, Алма-ата, 1966 (телавт.); Наскальные изображения хребта Каратау, Алма-ата, 1977 (телавт.); Сокрови¬ща древнего Казахстана, Памятники мемориальной культуры. А.-а., 1979 (телавт.).
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Вопросы археологии Казахстана, выпуск 2. Сборник научных статей, Алматы, 1998. |
Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері — петроглиф тас кешені, Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі. 2004 жылдан бері Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандары тізіміне енген.
Таңбалы шатқалының тастағы суреттер галереясын 1957 жылдың 19 қыркүйегінде Қазақстанның тұңғыш кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих және археология институтының Оңтүстік-Қазақстан археологиялық экспедициясындағы Жетісу отряды ашқан. Петроглифтер кездейсоқта табылғанмен, бұл жаңалықтың мәні төмендегідей болды, Қазақстан аумағындағы адамдардың осынау көне тұрағының бірі ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енді.
Өткен жарты ғасырда осы жерлерде ондаған ғылыми экспедициялар болып, әрбір дала маусымында ғалымдар көне дәуірдегі адамдардың өмірі туралы жаңа дәлелдемелер тауып отырған. Бүгінгі, ауданы 3800 га қорық - датасы біздің жыл санауымызға дейінгі ХІV-ХIII ғасырдың ортасы – ХІХ-XX жүзжылдық аралығымен көрсетілген елді мекендер, мазарлар, тас қашалған орындар, петроглифтер галереялары (ал олардың бәрін қосқанда 5000-н астам суреттер) және діни құрылыстар (құрбан шалынатын жерлер) түрлі кезеңдегі жүзге тарта ескерткіштерден тұратын қорық бірегей археологиялық кешен болып табылады. Міне осы кездің бәрінде, бірнеше мыңжылдықтар бойы мұнда адамдар тұрғылықты өмір сүрген, бұған дәлел – тастан қаланған үйлер мен мал кіргізетін қоралардың орны, ыдыстардың сынығы және тастан, темірден, сүйектен жасалған бұйымдар.
Петроглифтер Таңбалы шатқалының аса маңызды және көптүрлі ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тастағы суреттердің бәрі пикетаж техникасында, кейде ғана темір аспаптың немесе тастың көмегімен ойып жасалатын, бояумен жасалғандары кездеспеген. Тастағы суреттер галереясын арғы ата бабаларымыз орта қола, кеш қола, өтпелі дәуір (ертедегі сақ), ертедегі темір дәуір (сақ және үйсін), ортағасыр (ертедегі түрік) және жаңа заман (жоңғар және қазақ) сияқты әртүрлі тарихи дәуірде құрған. Таңбалы тастағы суреттердің көне және ең әсерлі сериясын құрайтын, орта қола дәуірдің петроглифтары эстетикалық және мәдени құндылықтарға ие. Сол кездегі тастағы бейнелеу өнерінің шеберлерін солярий құдіреті («күнбастылар»), «маскарадшылар», шоқпарұстаушылар, қасқыр маскасындағы садақшы, қару ұстаған жауынгерлер, малдар мен адамдарды құрбандыққа шалу көріністері, эротикалық көріністер, жас босанған әйелдер, арбалар, түрлі белгілер, символдар, сондай-ақ бұқаларды, құландарды, аттарды, түйелерді, қабандарды, қасқырлар мен бұғыларды бірнеше рет бейнелеу сияқты ойларының кеңдігі ерекшелендіріп тұрған.
## Толығырақ
Белгілі де зерттелген петроглифтердің бірі Таңбалы болып саналады. Таңбалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысына қарай 170 км, Алматы облысының Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.Петроглифтер мерзімі б.э.д ХIY ғ., б.э YI -YIII ғасырлар аралығы, яғни қола дәуірден түркі халықтарының Ұлы даланы жаулап алғанға дейінгі уақытты қамтиды. Петроглифтер кең аймақта жайғасып, өлшемі 3 км х 10 км құрайды.
Олардың ең маңызды бөлігі 250 м х 500 м, онда 2 000 петроглифовтер бар, жалпы Таңбалыда 5 000 суреттей бар.
Таңбалы – Балқаш бассейні аймағында Семиречьядағы 50 орталықтардың бірі Орталық Азия аясында ғана емес әлемдік масштабта ауқымдылығын таралды. Таңбалы петроглифтері сұлулығымен, кеңістік көрінісінде ежелгі адамның әлемді тануын білдіртеді.
2004 жылы Таңбалы археологиялық петроглифі Юнеско Әлемдік мұралар тізімі енген.
Юнеско қорғауындағы Тамғал ескерткіші әлемдік маңызы бар қазына болып табылады. 2006 жылдан Юнеско ескерткіш өмірінде белсенді қатысып келеді және оны сақтауда қолайлы орта туғызуда. Шатқал маңындағы қола дәуір молалары (б.э.д. ХI-Х ғғ) орналасып ертедегі көшпенділер ( б.э.д III мен II ғғ.) және олардың қоныстары орын тепкен.
Таңбалы шатқалында мекендеген ежелгі адамдар табиғаттың көркем жерлерінде ерекше, қайталанбас ландшфатар енгізді. Таңбалы әлемдік танымал мұражай-қорығына «RGB-Studio» ЖШС-нің мультимедийлік энциклопедиясы арналған. Қазақстанның қазіргі аймағында қырма өнерінен шыққан ежелгі ескерткіштер орналасқан. Петроглифтер (гректің «тас» пен «кесу»сөзінен шыққан) - қырма суреттер. Бейнелі өнер түрі ретінде петроглифтер Қазақстан аймағында ежелде пайда болған. Көптеген тарихқа дейінгі шығармалар біздің күнге дейін жетіп, мәдениет туралы түсінікті қалыптастыруға мүмкіндік беріп, ежелгі тайпа мен діни нанымдар рәсімін бейнеледі.
Қазақстандағы қырма бейнелері туралы ХI ғасырдың ғалымы әл-Бируни атап өткен, ол қимақтар еліндегі жұмбақ суреттерге жергілікті халық табынуын айтқан. Х1Х ғасырдағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан петроглифтер шоғырланған ірі аудандар болып саналды. Өткен жүзжылдықтың 40-50 жылдарында республиканың шығысында республиканың шығысында Тарбағатай, Нарын, Қалба, Моңрақ, Сауыр тауларында «картиналар көрмесі» сериясы ашылады. Шығыс Қазақстан қырма суреттерге толы еді. Алайда, бұл өлкеде ешкім петроглифтермен айналыспады.
Таңбалы деп шатқалды жергілікті халық атаған. Жартылай шөлейт аймақтарында орналасқан шатқалдың жылы мезгіл кезінде қалың бұтамен жабылып, көктемде гүлдерден көмкерілген кілем төселеді. Таңбалы тек табиғатымен қызықтырып қоймай, бұл жерден сирек өсімдіктер мен жабайы қасқыр, түлкі, қоян, тасбақа, жылан және балабан, сұңқар, дала бүркіті сынды құстарды кездестіруге болады. Бәрінен де адам қолынан туындаған Таңбалы петроглифы қызықтырады. Таңбалы – бұл ежелгі шығармашалық көрме, оның суреттерінде адамдар мен жануарлар, ежелгі адамдардың өмір қалпы суреттелген.
Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи «Таңбалы» қорығына 10 мультимедийлық энциклопедиялар арналып, «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында «RGB-Studio» ЖШС-і құрған «Мультимедийлық энциклопедия коллекциясына» енді.
Таңбалы шатқалындағы алғашқы петроглифтер 1957 жылы 19 қыркүйекте Қазақстанның кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимова жетекшілігіндегі ғылыми зерттеушілер тобынан шыққан А.А.Поповпен суретке түсірілді.
Ғылыми экспедиция қола дәуіріндегі Қарақұдық шатқалындағы молалар қазбасын зерттеді. Соңғы уақытта А. Г. Максимов пен А.А. Попов Таңбалы петроглифінің жерін жіті зерттеу жасап, құнды композиция ретінде суретке түсірген. А.Г. Максимов ашуға өз септігін қосқан ғалым ретінде шаттықтан күнделігінде жазбалар жүргізген. 1958 жылы А.Г. Максимовтың бірінші дүниесі «Таңбалы шатқалындағы қырма суреттер» жарық көреді, онда естеліктің жартығасырлық тарихы берілген.
1977-78 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеу А.Г.Максимов жетекшілігімен жалғасты. Біріншіден, Таңбалы аймағы толығымен зертеліп, петроглифтер жиналған негізгі орындардың кестесі құрылады.
1980 жылдардың аяғында ғылыми мақалалар мен қырма суреттерге байланысты Таңбалы зор танымалдыққа ие болып, шетелдік және отандық мамандардың назарын аударды.
1990-1994 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеген ғалымдар петроглифтерді сақтауда алға қойған есептері болды. «Таңбалы шатқалының қырма суреттері консервациясы» атты Мемлекеттік жоба қабылданып, мәліметтер қоры өңделіп, петроглифтерді суреттейтін дала бейнелірінің 3000 суреті берілген.
Б.э.д, екінші мыңжылдықтың ортасындағы мерзімге жататын ерекше композициялар мен бейнелер болды. Оның бірі Күнбасты құдай. А. Г. Максимов, А.С. Ермолаев, Н. Марьяшевтың «Таңбалы шатқалының қырма суреттері» кітабында Таңбалының күнбасты алыптары ежелгі антропоморфты құдайдың бейнесі болса керек деп жазған.
Петроглифтер бейнелері ішінде ежелгі құдайларды бейнелеген дөңгелек, тамға, дұға жазбалары, салттық билер көрінісі, керемет түйелер бейнесі, доңыздар болған. Қазақстан тарихында із қалдырған көптеген халықтар үшін Таңбалы шатқалы әулие жер деп саналып, салттық рәсімдер жүргізілді, құдайға табыну, ата-баба рухына тағзым жасалды. Аспан астында біріккен сарай болды.
Суреттер тақырыбы әртүрлі: адамдар, жануарлар, ат шабармандар, аң аулау сәті, адам өміріндегі құрбанды шалу рәсімі, салттық-жоралғылық билер. Ежелгі шеберлер тас заттарын тегістігіне қарай қолдануда, Күнге қарай төзімділігін үнемі ескеріп жүрген. Күн сәулесінің түсуі тәулікке қарай жылжып, суреттер түрлі-түсті болып көрінген. Петроглиф орындарының ыңғайлылығы сондай, бірнеше срует көруге мүмкіндік болатын. Алқап бойында шатқалды бірнеше суреттерін топтасқан түрде көріп, күрделі композицияларға біріліктірілгенін аңғаруға болады.Сол жерде акустика мықты, дауысты қатты шығармай-ақ 100 метрден қашық жерде естіледі.
Атқарылған жұмыстар Таңбалы петроглифтер кешенінің мәдени-тарихи маңыздылығын тереңдетсе керек.
1994 жылы петроглифтерді зерттеу қаржының жоқтығынан тоқтатылады. Алайда, Таңбалы петроглифтерінің танымалдылығынан 1995-2001 жылдар аралығында туристер ағымынан ескерткішті бақылау қиындап кетеді. Оның ақырында естеліктерге қауіп төнгені бар.
Тек 1998 жылы Таңбалы кешенінде ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңғырып, Қазақстанның мәдениет министрлігімен Таңбалы кешенін сақтау мен кешенді бағдарламасын өңдеу басталды. Сол жылы Таңбалыны Қазақстан атынан Юнесканың Әлемдік Мұралардың Алғашқы Тізіміне енгізу негіздемесі дайындалады.
1999 жылы Юнесконың Әлемдік Мұралар Комитеті Таңбалыны беделді ескерткіш ретінде 2001-2002 жылдарда номинацияға қосу қажет деп анықтайды. 2001 жылдың тамыз айында Қазақстан Премьер-Министрі И. Тасмағамбетов пен Юнесконың Бас директоры К. Мацуура Таңбалы шатқалында болып, ескерткіш маңздылығын бағалап, Қазақстан мамандарының ескерткішке қолайлы жағдай туғызғанын көріп, тәнті болады. 2001 жылдың 5-қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Таңбалы Археологиялық кешені республикалық маңзы бар ескерткіш мәртебесін алып, қорғау аймақтары белгіленіп, 2003 жылдың 14-қазанында № 1052 Үкіметтің арнайы қаулысымен Мәдениет министрлігінің қолдауымен Алматы облысы Таңбалы шатқалында 3,8 га жалпы ауданы бар «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени, табиғи қорық-мұражай ашылады. Ескерткіш кешенінде 2-мыңжылдық бойы адамдармен қолданған молалар, петроглифтер, діни орындар орныққан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды
Материалдар Қазақстан Республикасы Мәдени саясат пен өнертану институтымен ұсынылған.
## Дереккөздер |
2022 жылы наурыз айында Талғат Байсуфинов баперліктен кетіп, орнына бас бапкер қызметін атқарушы боп Қазақстан құрамасының бұрынғы ойыншысы Андрей Карпович тағайындалды. Ол Молдовамен екі ойын өткізгеннен кейін, оның орнына ресейлік маман Магомед Адиев келді.
## Матчтар
### УЕФА Ұлттар лигасы 2020/21, плей-офф
### УЕФА Ұлттар лигасы 2022/23
О — ойындар, Ж — жеңістер, Т — тең түскен ойындар, Ұ — ұтылыстар, Голдар — соғылған және жіберілген голдар, ± — голдардың айырмашылығы, Ұ — ұпайлар
## Жолдастық ойындар
## Сілтемелер
* 24 наурыз 2022. Молдова-Қазақстан |
Қарасу – Аягөз алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Абай облысы Үржар және Аягөз аудандары жерімен ағады.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 45 км, су жиналатын алабы 655 км2. Арнасы жонды-төбелі жерлермен өтеді. Онда жыл бойы су болады. Алабы жайылымға және шабындыққа пайдаланылады.
## Бастауы
Түлкілі таулары етегіндегі бұлақтардан алып, Аягөз өзеніне Малтүгел ауылынан төменде сол жағынан құяды.
## Дереккөздер |
Қарасу – Аягөз алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы ауданы жерімен ағады.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 39 км, су жиналатын алабы 899 км2. Арнасының жағалауы толығымен дерлік жарқабақты келген. Онда жыл бойы су болады. Қар, жер асты суларымен толығады. Алабы мал жайлымына пайдалынылады.
## Бастауы
Бастауын Ақшал-Сарышоқы тауының оңтүстік етегінен алып, Аягөз өзеніне оң жағынан құяды.
## Дереккөздер |
Түйе сүті — інгеннің сүт бездерінен шығатын биологиялық сұйықтық.
Түйе сүті дәмді, әрі өте қоректі. Оны сол күйінде де, ашытып та пайдалануға болады. Сүттің түсі ақ, қышқылтым дәмі бар, қою, қотарғанда қатты көбіктенеді. Бие мен сиыр сүтіне қарағанда, түйе сүті едәуір майлы, ақуызы мен минералдық заттары да көп.
Түйе сүтінде лизоцим, агглютинин, антитоксин, бактериолизин, иммундық денешіктер сияқты қорғаныш заттар болады да, бұлар сүтке бактерицидтік қасиет береді. Біраз уақыт осы заттар сүттегі микроорганизмдердің көбеюіне мүмкіндік бермейді де, ол ұйымайды.
## Дереккөздер |
Лиза Қожаққызы Есбосынова — 1978 жылы 3 маусымда Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Әйтеке би кентінде туған. Педагогика ғылымдарының магистрі.
## Білімі
* 1995-1998 жж. М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжін бітірген.
* 2004-2006 жж. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін бітірген.
* 2012 жылы РФ-ның тестолог-ғалымы В.С.Аванесовтың авторлық курсынан өткен.
* 2012 жылы «ТОМЕР» орталығының оқыту әдістемелері мен тілдік білімді бағалау ерекшеліктері тақырыбындағы арнайы курсынан өткен.
* 2017 жылы ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясында ағылшын тілінде оқу мен жазу дағдылары курсынан өткен.
* 2017 жылы Мәскеу қаласындағы «MY ACADEMY» мектебінде Веб-аналитика бағыты бойынша білімін жетілдірген.
* 2019-2020 жж. Магистратура, «Болашақ» академиясы (Қарағанды қаласы).
## Еңбек жолы
* 1998-2004 жылдары Қызылорда облысы, Қазалы ауданындағы №170 қазақ орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі;
* 2005-2009 жылдары Б.К.Мергенбаев атындағы №226 гимназия директорының орынбасары, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі;
* 2009-2010 жылдары Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жанындағы «Қабілет» мектеп-гимназиясының оқытушысы;
* 2010-2014 жылдары Қызылорда облыстық тілдерді оқытудың өңірлік орталығының оқытушысы; оқу-әдістемелік, ғылыми-әдістемелік бөлім меңгерушісі;
* 2014-2017 жылдары ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комиеті Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының оқу-әдістемелік бөлім басшысы
* 2017 -2018 жылдары Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы директорының орынбасары;
* 2018 жылдың шілдесінен «Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы» КеАҚ атқарушы директорының орынбасары
## Қызметі
* Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттарына сәйкес қазақ тілін оқытуға арналған типтік бағдарламасының, Қазтест» жүйесі бойынша жазылым бөлігінің құрастырушысы,
* «Асыл сөз» кешенінің, «Қазақ сөзі» (137, 500, 900, 1200, 1500 сөз) оқу құралдарының телавторы,
* «Әліпби» энциклопедиясының, Қазақстандағы этнос тілдерін оқытуға арналған «Мәтіндер жинағы» (А1, А2, В1,В2 деңгейлері) оқу-әдістемелік құралдарының құрастырушысы,
* бірнеше жинақтың редакциялық алқа мүшесі
## Жетістігі
* Облыстық «Қазақ тілінің үздік оқытушысы-2011» байқауының бас жүлдегері;
* Қазақстан Республикасының Мәдениет және (ақпарат-2011ж.) спорт (2017ж.) министрлігі Тіл комитеті төрағасының Құрмет грамотасы (2011,2017,2018 ж.ж.);
* Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің Құрмет грамотасы (2016, 2017, 2018, 2019 ж.ж.)
* «Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланы Бас қолбасшысының «Қазақстан Республикасы құқық қорғау әскеріне 25 жыл» кеуде белгісі (2019 жыл);
* «Қазақстан Конституциясына 25 жыл» мерекелік медалі (2020 жыл) |
Алорлар (өз аты - оранг барануса), басқа атауы: оранг-алор — Оңтүстік-Шығыс Индонезия халықтарының бірі. Пантар және Алор аралдарының солтүстігі мен солтүстік-батысында тұрады. Саны 70 000 адам.
## Тілі
Шығыс Индонезия антропологиялық тобына жатады. Аустронезиялық тілдер семьясының индонезия тілі, алор тілі.
## Діні
Діни ұстанымдары – мұсылман-сүнниттер, дәстүрлі нанымдарды ұстанушылар да бар.
## Тарихы
Орта ғасырларда алорлардың қалыптасуына Солор, бугис, макассар, явандықтар, тернаталықтар аралдарынан келген мигранттар қатысты. Ислам 17-18 ғасырларда қабылданған, 20 ғасырдың ортасына дейін алорларды раджа басқарды.
ХХ ғасырдың басында 1912-1916 жж алорлық кераджандықтар голландиялық шығыс Үндістанның билігіне өтті. Алор жетекшілері Шығыс Оңтүстік-Шығыс Нуса провинциясында отаршылдыққа қарсы күресті басқарды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бұл аймақты жапондар басып алды. Соғыс аяқталғаннан кейін Алор архипелагы Индонезияның жаңа мемлекетінің құрамына енді.
## Кәсібі
Алорлардың негізгі кәсібі теңізбен тығыз байланысты, мысалы, балық аулау, сауда және теңізде жүзу. Көптеген жергілікті балықшылар жергілікті суларда, кейбіреулері сыртқы аралдарға, әсіресе Ротиге және Аустралияның солтүстік жағалауына барады.Сауда қызметі негізінен Тимордағы Купангта және Сулавесидегі Макассарда шоғырланған. Жергілікті сауда да жүзеге асады. Алор жастарының желкенді қайықпен жүруге деген ұмтылысы (mebois) халықтың мәдени дәстүріне айналды. Жастар ұзақ сапарларға жиі барады, соның ішінде Ява, Суматра, Калимантан, Шығыс Малайзия. Алор әйелдері жергілікті сауданың белсенді қатысушылары болып саналады. Олар өнімді бір жерден сатып алып, басқа жерде қайта сатады. Олар сонымен қатар қуырылған банандарды, торттарды, кокос майын және өз өндірісінен жасалған маталарды сатады. Ауыл шаруашылығы жердің жетіспеушілігінен шектелген, негізінен көкөністер мен кокос пальмасы өсіріледі.
## Өмір салты
Ирокездік типтегі туыстық жүйе. Олар екі экзогамиялық фратрияға біріктірілген жеті патрилинейлік руға бөлінеді - «жердің қожайындары» және «кейін келгендер». Туысқандық неке, екі жақты. Нага айдаһарларының культі тән.
Елді мекендері жағалауда, сызықтық орналасқан.
## Дереккөздер |
«Абай» — Абай Құнанбайұлының Салихитдин Айтбаев салған портреті.
Айтбаевтың шығармашылығында портрет маңызды орын алады. Портреттерді салу кезінде ол өз-өзімен бетпе-бет еркін болатын, тақырыптық композицияда әйтеуір бір қырынан қосарлана жүретін идеологиялық міндеттен құтылатын. Ол өзі портретін салып жатқан адамының тартымдылығына еріксіз әсерленетін де осы әсерін кенеп бетіне түсіруге, кескіндеменің түр-түс жасау құрылымына шығаруға ұмтылатын.
Сурет 1994 жылы салынған.
Одан бұрын, яғни 1980-ші жылдардың орта тұсында салынған нұсқа да бар. Мұнда Абай еш фонсыз бейнеленген.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Абай бейнесі бейнелеу өнерінде |
Ануак (аньивае, жоанива (өз аты), ямбо, нуро (эфиоп.)) — Луо тобындағы нилот халқы Эфиопияның солтүстігінде (Акобо және Гило өзенінің жағалауы) және Суданда (Акобо өзенінің сол жағалауынан Пибор өзеніне дейін). Жалпы саны 98 мың адам, оның 46 мыңы Эфиопияда, негізінен Гамбела аймағында, 52 мыңы Оңтүстік Суданда тұрады.
## Тілі
Ануак тілінде сөйлейді. Қостілділік кең таралған: Оңтүстік Судан халықтары қарым-қатынас тілі ретінде араб тілінің судан диалектісін пайдаланады.
## Діні
Олар дәстүрлі нанымдарды ұстанады, бірақ христиандық пен сунниттік исламды ұстанатын өкілдер де бар.
## Тарихы
Халық аңыздарына қарағанда, олар соңғы жүз жыл бойы, 20 ғасырға дейін аңғарларда, Ніл өзенінің жоғарғы ағысында өмір сүрген көшпелі малшылар болды. Басқа мал өсірушілермен қатар жерге отырықшылық қоныстану Шығыс Африкадағы солтүстіктен оңтүстікке қарай қозғалған халықтың көші-қоны кезінде орын алды. 19 ғ-дың ортасынан бастап Эфиопияның құрамына кіреді, Ануак халқының есебінен негізінен биік таулы тайпалардың құлдары қатары толықты. 20 ғасырдың 70-ші жылдардан бастап «Дерг» марксистік тобының билікке келуімен ануакка қысым күшейіп – бұл тіпті әскер бөлімдерінің тікелей күшімен тұтас ауылдарды жоюға дейін жетті. Осы кезде бірнеше ондаған мың ануак АҚШ-қа қашып кетті (онда босқындарға көмек көрсету бағдарламасы болды). 1991 жылдары коммунистік режим құлаған кезде өзгерістер болып, Ануак өкілдері Эфиопияның саяси алаңына кіре алды, дегенмен кемсітушілік болып тұрды және 2000-шы жылдары Эфиопияның көтерілісшілері мен әскери бөлімдерінің үнемі қақтығыстары болды.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (тары, жүгері, бұршақ дақылдары), балық аулау (бөгеттерді пайдалану), жабайы жемістерді жинау. Мал шаруашылығында ұсақ малдарды, әсіресе ешкілерді ұстау басым. Дәстүрлі қолөнері қайық, моншақ және т.б. жасау болып табылады.
## Өмір салты
Әлеуметтік ұйым патриархалдық-тайпалық байланыстарға негізделген, неке патрилокалды.
Әрбір қауымдастықтың басында оның төл символы және әрбір бірлестіктің бірегейлігі мен бірлігінің бейнесі болып табылатын көсемі тұрады. Көсемдер мен олардың ұлдары арасында билік үшін талас жоқ. Жаңа басшы ерлер арасынан қазіргі басшы қайтыс болған жағдайда ғана сайланады. Осы сәттен бастап жаңа билеуші үшін өкілеттік мерзімі басталады, оған бұрынғы басқарушысының қорғауындағы мүліктер өтеді.
Дәстүрлі киімі - белдемше немесе алжапқыш.
Дәстүрлі тағамы - өсімдік тектес тағамдар, балық.
## Дереккөздер |
Аргоббалар — Шығыс Эфиопияны мекендейтін халық. Олар негізінен Аддис-Абебаның солтүстігінде орналасқан тарихи Йифат аймағында тұрады. Саны 15 мың адам (1983).
## Тілі
Амхар тілінің диалектісінде сөйлейді.
## Діні
Аргобба халқы діні бойынша сунниттік мұсылмандар. Халықтың бір бөлігі христиандар.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – жасанды суару арқылы егіншілік, мал шаруашылығымен айналысады. Бау-бақша шаруашылығы дамыған.
## Өмір салты
Немере туыстар бойынша неке ең тиімді болып саналады. Басқа этникалық топтардың өкілдерімен неке (экзогамия) қабылданбайды, өйткені аргоббалар өздерінің мәдени болмысын сақтауға мүдделі. Көп әйел алуды бай тайпа өкілдерінде.
Дәстүрлі киімдер - сәлде, мундир және орамалдарды кейбір адамдар өздерінің діни ерекшеліктерін және этникалық топтарын көрсету үшін киеді.
## Дереккөздер |
Аршындар (өз атауы — аршишттиб) — Ресейдегі халық, Дағыстанның байырғы халқы, аварлар құрамындағы этникалық топ. Олар негізінен Хатар өзені алабындағы биік таулы аудандарда (Чародин ауданы, негізгі ауылы Арчи (Арчиб)), сондай-ақ Лак, Гунибск аудандарымен Махачкала, Кизляр қалаларында тұрады. Жалпы саны 1,6 мыңнан асады (2020).
## Этнонимі
Өз атауы - аршишттиб, лакша - арчи, аваршв -рочисел.
## Нәсілі
Олар европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
## Тілі
Солтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобының лезгин тармағына жатады. 2006 жылы бір топ орыс тіл мамандары авар кирилл әліпбиіне негізделген жазуды әзірледі. Аршындар арасында лак және авар тілдері кең таралған.
## Жазуы
Соңғы уақытқа дейін латын әліпбиін қолданатын бірнеше ғылыми басылымдарды қоспағанда, аршындардың өз жазуы болмаған. 2006 жылы авар кирилл әліпбиіне негізделген емле әзірленді, оны Суррей морфологиялық тобында аршын-орыс-ағылшын сөздігінде пайдаланды.
Аршын тілінің әліпбиі:А,а Аа,аа АӀ,аӀ АаӀ,ааӀ Ы,ы Б,б В,в Г,г Гв,гв Гь,гь Гъ,гъ Гъв,гъв ГъӀ,гъӀ Гъӏв,гъӏв Д,д Е,е Её,её ЕӀ,еӀ Ж,ж Жв,жв З,з Зв,зв И,и Ии,ии ИӀ,иӀ Й,й К,к Кк,кк Кв,кв Ккв,ккв КӀ,кӀ Кӏв,кӏв Къ,къ Къв,къв Ккъ,ккъ КъӀ,къӀ КкъӀ,ккъӀ Къӏв, къӏв Ккъӏв,ккъӏв Кь,кь Кьв,кьв Л,л Лъ,лъ Ллъ,ллъ Лъв,лъв Ллъв,ллъв ЛӀ,лӀ Лӏв,лӏв М,м Н,н О,о Оо,оо ОӀ,оӀ ОоӀ,ооӀ П,п Пп,пп ПӀ,пӀ Р,р С,с Сс,сс Св,св Т,т Тт,тт ТӀ,тӀ Тв,тв У,у Уу,уу УӀ,уӀ Х,х Хх,хх Хв,хв Ххв, ххв XI,хӀ ХьӀ,хьӀ ХхьӀ,ххьӀ Хьӏв,хьӏв Ххьӏв,ххьӏв Хъ,хъ Хъв,хъв ХъӀ,хъӀ Хъӏв, хъӏв Ц,ц Цв,цв ЦӀ,цӀ ЦцӀ,ццӀ Ч,ч Чв,чв ЧӀ,чӀ Чӏв,чӏв Ш,ш Щ,щ Шв,шв Щв,щв Э,э Ээ,ээ ЭӀ,эӀ
## Діні
Аршын халқы сүнниттік мұсылмандар. Аршын халқы оны шамамен 10 ғасырда қабылдады. Алайда ескі, пұтқа табынушылық нанымдардың қалдықтары қалды.
## Негізгі қоныстану аймағы және халқы
Қазір Аршындар Хатар өзені алабында, Арчиб, Альчинуб, Кубатл, Хилик, Кесериб, Хитаб, Калиб, Чародинск ауылдарында тұрады.1866 жылғы мәліметтер бойынша 600 адам болған, 1886 жылы – 800, 1926 жылы – 900 адам. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 1200 адамды құрайды.ХХ ғасырға дейін аршиндардың бір ауылы болды - Хейрея.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1930 жылдардағы ұжымдастыру мен тәркілеуге байланысты Дағыстан үкіметінің шешімімен Аршын халқының таулы жайылымдарының бір бөлігі Гуниб және Лак аудандары шаруашылықтарының пайдасына алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады.Аршын халқының негізгі қонысы Арчиб ауылының халық саны азайып, 1944 жылға қарай тозығы жетіп, 258 шаруа қожалығының 45-і ғана қалды.Ұжымдастыру және иеліктен шығарудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (он шақты отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға, екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерден баспана іздеуге мәжбүр болды. Қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хив аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындықтардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
## Тарихы
Аршындар туралы алғашқы мәліметтер 13-16 ғасырлар кезеңіне жататын Ширвандық Мұхаммед Рафидің тарихи шежіресінде айтылады. Профессор Э.Шиллинг бұрын аршындар Дусрах (Риссиб) авар қоғамының құрамында болған, кейде олар Казикумух хандарына алым-салық төлеген деген пікірді алға тартты. 1813 жылы Дағыстан Ресейдің құрамына енген кезде тауар-ақша қатынастары жақсарып, сауда-экономикалық байланыстар кеңейе бастады.Кавказ соғысы оқиғаларынан халық зардап шекті. 1849 жылы генерал-адъютант Аргутинскийдің әскерлері таң ата Арчибке келіп, Шали ауылын егістік жерлерімен бірге өртеп жіберді. 1866 жылы Кавказда бейбіт заман басталғанда 600 арчин қалды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін және әсіресе 1930 жылдары Дағыстан Үкіметінің шешімі бойынша Арчинск таулы жайылымдарының бір бөлігін Гуниб және Лак аудандарының шаруашылықтарының пайдасына ұжымдастыруға және алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады.Аршын халқының негізгі қонысы болған Арчиб ауылы 1944 жылға қарай тозығы жеткен қаңырап бос қалған үйлердің үйіндісіне айналды. Онда 258 үй шаруашылығының 45-і ғана қалды. Тұрғындары фермаларда тұрақты тұруға көшті.
Ұжымдастырудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (онға жуық отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға жіберілді т.б. Екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерде пана іздеуге мәжбүр болды. Осылайша, қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хива аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
XIX ғасырдан бастап аршындар Құмық және басқа да Лак ауылдарына қоныстанды, олар әдетте дін қызметкерлері, қой өсірушілер және қолөнершілер (тас қалаушылар, ұсталар) ретінде келді. Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
1899 жылдан бастап аршындар Дағыстан облысының Гунибск ауданының, 1921 жылдан Дағыстан АССР-інің құрамында болды.
## Кәсібі
Аршындардың негізгі кәсібі ежелден мал бағу, ірі қара, қой өсіру, егіншілік болды. Көктемде Дағыстан ойпатына мал айдауға тек ауқатты аршиндердің шамасы жететін. Олар «көш» ұйымдастырып, мал баққан ауылдастарын жұмысқа алды. Қыста малды фермаларда немесе олардың маңайында ұстады, жазда оларды альпілік жайылымдарға айдады, үйде тек бұзаулар мен сауын сиырлар қалды. Шаруа қожалықтарының аумағында қой қоралары екінші қабатта, мал қорасының үстінде орналасқан.
Егістік жерлер өзен аңғарларында және тау беткейлерінде орналасты. Тұрмыстық құрал-саймандары темір ұшы бар ағаштан жасалған соқа (рало), қырман, орақ, ағаш күрек болған.19 ғасырдың екінші жартысынан бастап Аршын тұрғындары өз шаруашылығында орақтарды пайдалана бастады. Олар негізінен полба, арпа, бидай еккен. Халық бақша дақылдары мен бақша дақылдарын өсірмейді, олар сарымсақ пен пиязды Лак пен Авар ауылдарынан немесе Құмыққа баратын саудагерлерден сатып алды.
Қолөнер түрлерінен жүннен кілем жасау, жүн тоқу, киім-кешек тігу, ағаш ою, ыдыс-аяқ, құрал-сайман, ыдыс жасау дамыған. Кейінірек басқа кәсіптер де тарады: аң аулау, ара өсіру.
## Тұрмыс салты
Аршын халқының қоғамдық өмірінде ауыл қауымы үлкен рөл атқарды. Оның басқару органдарын сайлағанда олар жеке тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды.Ауыл әкімшілігін ауыл жиналысы (джамаат) сайлаған старшин – бегу-лал басқарды. Сондай-ақ жамағат шариғат мәселелері бойынша беделді, білімді ақсақалдардың, старшындардың көмекшісі – чауштардың арасынан ауыл билерін таңдап, ауыл қазысының кандидатурасын талқылады.Сондай-ақ, жамағат шағын жанұялар арасында жайылымдарды, шабындықтарды бөлу, міндеттер бөлу, қоғамдық ғимараттарды жөндеу және салу, жолдарды, көпірлерді, зираттарды абаттандыру, көршілермен қарым-қатынас мәселелерімен және т.б. айналысты.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Аршындардың ауылдары таулы жерлерде шоғырланнып орналасқан. Аршын халқына екі түрлі елді мекендер тән: ауылдар мен хуторлар (шаруашылық), олар мал жайылған жерлерде немесе қолайлы жер учаскелеріне жақын жерде пайда болған. Хуторлар жергілікті тұрғындарға бұрыннан белгілі, бірақ адамдар тұрақты тұру үшін ол жерге тек 1920 жылдары ғана қоныс аудара бастады.
XX-ғасырдың басында аршындар әдетте жазда олардың бас ауылы Арчиде тұрды. Қазір хуторлардың орнына шағын ауылдар пайда болды. Бұрын қоныстандырудың аумақтық принципі басым болды. Арчи ауылы тұрғын кварталдарға бөлінді. Қауымдық өкілдері мешіттердің жанында шоғырланды (Арчиде төрт, хуторда екі).
Үйлері бір, екі және көп қабатты тастан жасалған, шатыры тегіс, хуторларда қосалқы бөлмелері мен қорасы бар. Кеңес дәуірінде қасбетінің бойында галереясы бар үйлер пайда болды, қосалқы ғимараттардың ауданы азайды. Қоғамдық ғимараттар салынды.
Дәстүрлі киімдері. Әйелдер басқа дағыстандық әйелдердің костюмінен ерекшеленетін киім киген. Ол спецификалық, асимметриялық кестемен, бас киімдерге қолданылған тиындармен сипатталады. Көйлекпен бірге кең, ұзын шалбар киілді және ашық түсті белдіктер пайдаланды. Күміс әшекейлері бар бас киім (чухта) киіп, аяқ киім киізден немесе былғарыдан тігілді.Костюм жезден, күмістен және мыстан жасалған зергерлік бұйымдармен толықтырылды. Әйелдер алқа, білезік, сақина, сырға, кеудеге арналған әшекей бұйымдар, белдіктер, кулондар таққан.
Ер адамдар туника тәрізді көйлек, кең шалбар, бешмет, черкеска, қаракөл немесе қой терісінен жасалған папаха, қой терісінен жасалған бурка киген. Шикі былғарыдан жасалған аяқ киім, киіз және жұмсақ былғары етік киген.
Бүгінде ерлер костюмнің дәстүрлі элементтерінің ішінде ерлерде қой терісінен тігілген тон мен бас киімдерін сақталған. Әйелдер чухта, бас киім, ашық түсті белдік, ұзын шалбар киеді.
Дәстүрлі тағамдары. Ұннан және ет-сүттен жасалған тағамдарыныі әртүрлі аз болғанымен, аршындарда өз тағамдары, әсіресе қой ірімшігі мен кептірілген шұжықтары («гурккимай») бар. Ұн өнімдерінен күнделікті тағамға ашытқысыз нан («букареххвалли»), ал ашытқы нан («хехмуллин ххввалли») рәсімдерге (той, жаназа, садақа) пісіріледі.
Ең көп тараған тағам – хинкаль (тұшпара түрі), ұзын пішінді ұн өнімдері. Ет, ірімшік, қаймақ, қышқыл сүт, сарымсақ дәмдеуіштерімен бірге жейтін тағам "ссурхилу" деп аталады, сондай-ақ, тұшпара ("курзе") және салмасы бар (ет, ішкі қой майы мен ливер, сүзбе, жұмыртқа, уыз сүті, қалақай, жабайы сарымсақ) бәліштер кеңінен қолданылды.Хинкалдың тағы бір түрі – «гянкуртту», хинкалга қарағанда сорпаға ұқсас. Дайындау үшін қайнаған сүтке ашытқысыз қамырдың кішкене бөліктері мен ұсақталған сүзбе қосылады. Тағамға сарымсақ және еріген май құйрығы немесе қойдың майы қосылады.
Дәмдеуіштер ретінде зире, тимьян және бұрыш кеңінен қолданылады. Сүт өнімдеріне жаңа піскен және қайнатылған сүт, фета ірімшігі, сүзбе, майсыздандырылған сүт, сарысу, айран жатады.Ет тағамдары жазда және күзде негізінен жаңа еттен, ал қалған уақытта кептірілген еттен дайындалған. Құс еті деликатес деп саналды.Үйлену тойлары мен мерекелердегі дәстүрлі алкоголды сусын - буза («ххалай») немеме қант қосылған сұлы ұнынан жасалған «букарин ххалай» пайдаланылады.
Фольклоры. Авар және лак фольклоры кең тараған. Танымал би - лезгинка; музыкалық аспаптары – зурна, кумыз, барабан. Әндер авар тілінде орындалады.
## Аршын халқының қазіргі жағдайы
Бүгінде Аршын халқы көбіне мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысады. Олардың кейбіреулері қолөнермен айналысуда - кілем және ұлттық киім жасау.Дегенмен заманауй өзгеріс жыл сайын аршын мәдениетіне көбірек әсер етуде.
Аршын халқының тілі бүгінде жойылу алдында тұр. Оны сақтау үшін аршын тұрғындары тіл курстарын және тілдерді тереңдетіп оқытатын балабақшалар ашты.Аршын халқы әдет-ғұрпымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танылған, оны қазіргі үйреншікті өмір салтымен шебер үйлестіруде.
## Бейнетаспалар
* https://yandex.kz/video/preview/12524317856680167269 Аршындар кімдерге жатады?
* https://yandex.kz/video/preview/1560942397824536805 Аршындар
* https://yandex.kz/video/preview/9007521553629544321 Орочи және аршындар
## Дереккөздер |
Қаратас – Қаратау тауларының солтүстік-шығыс бөлігіндегі шоқылы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Егіндібұлақ ауылының шығысында 20 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 864 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 10,5 км созылған, енді жері 1,5 км. Беткейі жайпақ, көптеген ұсақ шоқылардан тұрады. Етегіндегі жартастардың биіктігі 4-6 м-ге жетеді. Батысында Серікбай, солтүстігінде Жамантас, шығысында Ақшоқы таулары бар.
## Геологиялық құрылымы
Девон жыныстары және элювийлі-делювийлі шөгінділерінен түзілген.
## Өсімдігі
Тауалдының қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында сұлыбас, жусан, боз, бетеге аралас әр түрлі бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Қаратас – Шошқакөл көлінің оңтүстік-шығысындағы шоқылы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Ынталы ауылының солтүстігінде 13 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 705 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 5 км-ге созылған. Енді жері шамамен 1-2 км. Беткейі жатық көптеген тізбекті шоқылардан тұрады. Солтүстік бөлігінде Белқараған бұлақтарынан Сүртке (Сыртқы) өзенінің салалары бастау алады.
## Геологиялық құрылымы
Девон, тас көмір жүйелерінің жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Қоңыр топырақ жамылғысында қараған аралас сұлыбас, боз, селеу, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Вячеслав Николаевич Посмак (молд. Veaceslav Posmac; 7 қараша 1990 жыл, Вулканешты) — молдовалық футболшы, Молдова Ұлттық футбол құрамасы мен "Шериф" клубының қорғаушысы.
## Жүлделері
### Клубтық
Шериф
* Молдова чемпионы: 2017, 2018, 2019, 2020–21
* Молдова кубогы: 2018–19
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://www.national-football-teams.com/player/52620.html |
Вячеслав Николаевич Посмак (молд. Veaceslav Posmac; 7 қараша 1990 жыл, Вулканешты) — молдовалық футболшы, Молдова Ұлттық футбол құрамасы мен "Шериф" клубының қорғаушысы.
## Жүлделері
### Клубтық
Шериф
* Молдова чемпионы: 2017, 2018, 2019, 2020–21
* Молдова кубогы: 2018–19
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://www.national-football-teams.com/player/52620.html |
Қаратас – Балқаш көлінің батысындағы төбе.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Сарышаған кентінің солтүстігінде 10 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 405 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 2,5 км созылған, енді жері 1,5 км. Беткейі жатық келген.
## Геологиялық құрылымы
Девон кезеңінің жыныстарынан түзілген таудың жер беткейін денудациялық шөгінділер жапқан.
## Өсімдігі
Тақыр бозғылт қоңыр топырағында сұр жусан, баялыш, күйреуік, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Кадьяк аюы немесе аляскалық қоңыр аю – ең үлкен қоңыр аю. Оның үлкендігі ақ аюдың үлкендігіне кішкене ғана жетпейді. Бұл аю – Америка Құрама Штаттарының Аляскаға қарасты Кадьяк аралының жергілікті аңы.
## Сыртқы белгілері
Кадьяк аюларының ұзындығы 2,8 метрге дейін және құрғақ жерлерде биіктігі 1,6 метрге дейін жетеді. Ең массивті үлгілердің салмағы жарты тоннадан асады. Ең үлкен кадьяк аюының салмағы 780 кг болады.
Олардың мекендейтін жерлерінде қысқа қыс және азық-түлік мол. Олар жинақы және бұлшықет денесі, ұзын және күшті аяқтары және массивтік басы бар қоңыр аюдың әдеттегі дене бітіміне ие. Кең көздері қоңыр түске ие. Артқы аяқтарының табаны дөрекі терімен жабылған, сондықтан олар аюды ылғал мен суықтан қорғайды. Кадьяк аюларының құйрығы, барлық аюлар сияқты, өте қысқа.
## Дереккөздер |
Аршындар (өз атауы — аршишттиб) — Ресейдегі халық, Дағыстанның байырғы халқы, аварлар құрамындағы этникалық топ. Олар негізінен Хатар өзені алабындағы биік таулы аудандарда (Чародин ауданы, негізгі ауылы Арчи (Арчиб)), сондай-ақ Лак, Гунибск аудандарымен Махачкала, Кизляр қалаларында тұрады. Жалпы саны 1,6 мыңнан асады (2020).
## Этнонимі
Өз атауы - аршишттиб, лакша - арчи, аваршв -рочисел.
## Нәсілі
Олар европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
## Тілі
Солтүстік Кавказ отбасының Нах-Дағыстан тобының лезгин тармағына жатады. 2006 жылы бір топ орыс тіл мамандары авар кирилл әліпбиіне негізделген жазуды әзірледі. Аршындар арасында лак және авар тілдері кең таралған.
## Жазуы
Соңғы уақытқа дейін латын әліпбиін қолданатын бірнеше ғылыми басылымдарды қоспағанда, аршындардың өз жазуы болмаған. 2006 жылы авар кирилл әліпбиіне негізделген емле әзірленді, оны Суррей морфологиялық тобында аршын-орыс-ағылшын сөздігінде пайдаланды.
Аршын тілінің әліпбиі:А,а Аа,аа АӀ,аӀ АаӀ,ааӀ Ы,ы Б,б В,в Г,г Гв,гв Гь,гь Гъ,гъ Гъв,гъв ГъӀ,гъӀ Гъӏв,гъӏв Д,д Е,е Её,её ЕӀ,еӀ Ж,ж Жв,жв З,з Зв,зв И,и Ии,ии ИӀ,иӀ Й,й К,к Кк,кк Кв,кв Ккв,ккв КӀ,кӀ Кӏв,кӏв Къ,къ Къв,къв Ккъ,ккъ КъӀ,къӀ КкъӀ,ккъӀ Къӏв, къӏв Ккъӏв,ккъӏв Кь,кь Кьв,кьв Л,л Лъ,лъ Ллъ,ллъ Лъв,лъв Ллъв,ллъв ЛӀ,лӀ Лӏв,лӏв М,м Н,н О,о Оо,оо ОӀ,оӀ ОоӀ,ооӀ П,п Пп,пп ПӀ,пӀ Р,р С,с Сс,сс Св,св Т,т Тт,тт ТӀ,тӀ Тв,тв У,у Уу,уу УӀ,уӀ Х,х Хх,хх Хв,хв Ххв, ххв XI,хӀ ХьӀ,хьӀ ХхьӀ,ххьӀ Хьӏв,хьӏв Ххьӏв,ххьӏв Хъ,хъ Хъв,хъв ХъӀ,хъӀ Хъӏв, хъӏв Ц,ц Цв,цв ЦӀ,цӀ ЦцӀ,ццӀ Ч,ч Чв,чв ЧӀ,чӀ Чӏв,чӏв Ш,ш Щ,щ Шв,шв Щв,щв Э,э Ээ,ээ ЭӀ,эӀ
## Діні
Аршын халқы сүнниттік мұсылмандар. Аршын халқы оны шамамен 10 ғасырда қабылдады. Алайда ескі, пұтқа табынушылық нанымдардың қалдықтары қалды.
## Негізгі қоныстану аймағы және халқы
Қазір Аршындар Хатар өзені алабында, Арчиб, Альчинуб, Кубатл, Хилик, Кесериб, Хитаб, Калиб, Чародинск ауылдарында тұрады.1866 жылғы мәліметтер бойынша 600 адам болған, 1886 жылы – 800, 1926 жылы – 900 адам. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 1200 адамды құрайды.ХХ ғасырға дейін аршиндардың бір ауылы болды - Хейрея.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1930 жылдардағы ұжымдастыру мен тәркілеуге байланысты Дағыстан үкіметінің шешімімен Аршын халқының таулы жайылымдарының бір бөлігі Гуниб және Лак аудандары шаруашылықтарының пайдасына алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады.Аршын халқының негізгі қонысы Арчиб ауылының халық саны азайып, 1944 жылға қарай тозығы жетіп, 258 шаруа қожалығының 45-і ғана қалды.Ұжымдастыру және иеліктен шығарудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (он шақты отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға, екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерден баспана іздеуге мәжбүр болды. Қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хив аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындықтардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
## Тарихы
Аршындар туралы алғашқы мәліметтер 13-16 ғасырлар кезеңіне жататын Ширвандық Мұхаммед Рафидің тарихи шежіресінде айтылады. Профессор Э.Шиллинг бұрын аршындар Дусрах (Риссиб) авар қоғамының құрамында болған, кейде олар Казикумух хандарына алым-салық төлеген деген пікірді алға тартты. 1813 жылы Дағыстан Ресейдің құрамына енген кезде тауар-ақша қатынастары жақсарып, сауда-экономикалық байланыстар кеңейе бастады.Кавказ соғысы оқиғаларынан халық зардап шекті. 1849 жылы генерал-адъютант Аргутинскийдің әскерлері таң ата Арчибке келіп, Шали ауылын егістік жерлерімен бірге өртеп жіберді. 1866 жылы Кавказда бейбіт заман басталғанда 600 арчин қалды.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін және әсіресе 1930 жылдары Дағыстан Үкіметінің шешімі бойынша Арчинск таулы жайылымдарының бір бөлігін Гуниб және Лак аудандарының шаруашылықтарының пайдасына ұжымдастыруға және алып қоюға байланысты қоныстандыру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырады.Аршын халқының негізгі қонысы болған Арчиб ауылы 1944 жылға қарай тозығы жеткен қаңырап бос қалған үйлердің үйіндісіне айналды. Онда 258 үй шаруашылығының 45-і ғана қалды. Тұрғындары фермаларда тұрақты тұруға көшті.
Ұжымдастырудан кейін Аршын тұрғындарының бір бөлігі (онға жуық отбасы) Гуниб ауданына (Салта, Құдалы, Кегер, т.б. ауылдар) көшірілді, төрт отбасы Қырғызстанға жіберілді т.б. Екінші бөлігі соғыстан кейінгі жылдарда кедейленіп, туған ауылынан тыс жерде пана іздеуге мәжбүр болды. Осылайша, қазір Қырғызстанда, Әзірбайжанда, сондай-ақ Дағыстанның Гуниб, Тляратинск және Хива аудандарында шамамен 30 отбасы тұрады.
XIX ғасырдан бастап аршындар Құмық және басқа да Лак ауылдарына қоныстанды, олар әдетте дін қызметкерлері, қой өсірушілер және қолөнершілер (тас қалаушылар, ұсталар) ретінде келді. Қазір Лак ауданында 10-нан астам аршындардың отбасы тұрады. 1960 жылдардың басынан бастап олар Махачқала (15 отбасы), Буйнак (1), Кизляр (6) қалаларына қоныстана бастады.
1899 жылдан бастап аршындар Дағыстан облысының Гунибск ауданының, 1921 жылдан Дағыстан АССР-інің құрамында болды.
## Кәсібі
Аршындардың негізгі кәсібі ежелден мал бағу, ірі қара, қой өсіру, егіншілік болды. Көктемде Дағыстан ойпатына мал айдауға тек ауқатты аршиндердің шамасы жететін. Олар «көш» ұйымдастырып, мал баққан ауылдастарын жұмысқа алды. Қыста малды фермаларда немесе олардың маңайында ұстады, жазда оларды альпілік жайылымдарға айдады, үйде тек бұзаулар мен сауын сиырлар қалды. Шаруа қожалықтарының аумағында қой қоралары екінші қабатта, мал қорасының үстінде орналасқан.
Егістік жерлер өзен аңғарларында және тау беткейлерінде орналасты. Тұрмыстық құрал-саймандары темір ұшы бар ағаштан жасалған соқа (рало), қырман, орақ, ағаш күрек болған.19 ғасырдың екінші жартысынан бастап Аршын тұрғындары өз шаруашылығында орақтарды пайдалана бастады. Олар негізінен полба, арпа, бидай еккен. Халық бақша дақылдары мен бақша дақылдарын өсірмейді, олар сарымсақ пен пиязды Лак пен Авар ауылдарынан немесе Құмыққа баратын саудагерлерден сатып алды.
Қолөнер түрлерінен жүннен кілем жасау, жүн тоқу, киім-кешек тігу, ағаш ою, ыдыс-аяқ, құрал-сайман, ыдыс жасау дамыған. Кейінірек басқа кәсіптер де тарады: аң аулау, ара өсіру.
## Тұрмыс салты
Аршын халқының қоғамдық өмірінде ауыл қауымы үлкен рөл атқарды. Оның басқару органдарын сайлағанда олар жеке тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды.Ауыл әкімшілігін ауыл жиналысы (джамаат) сайлаған старшин – бегу-лал басқарды. Сондай-ақ жамағат шариғат мәселелері бойынша беделді, білімді ақсақалдардың, старшындардың көмекшісі – чауштардың арасынан ауыл билерін таңдап, ауыл қазысының кандидатурасын талқылады.Сондай-ақ, жамағат шағын жанұялар арасында жайылымдарды, шабындықтарды бөлу, міндеттер бөлу, қоғамдық ғимараттарды жөндеу және салу, жолдарды, көпірлерді, зираттарды абаттандыру, көршілермен қарым-қатынас мәселелерімен және т.б. айналысты.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Аршындардың ауылдары таулы жерлерде шоғырланнып орналасқан. Аршын халқына екі түрлі елді мекендер тән: ауылдар мен хуторлар (шаруашылық), олар мал жайылған жерлерде немесе қолайлы жер учаскелеріне жақын жерде пайда болған. Хуторлар жергілікті тұрғындарға бұрыннан белгілі, бірақ адамдар тұрақты тұру үшін ол жерге тек 1920 жылдары ғана қоныс аудара бастады.
XX-ғасырдың басында аршындар әдетте жазда олардың бас ауылы Арчиде тұрды. Қазір хуторлардың орнына шағын ауылдар пайда болды. Бұрын қоныстандырудың аумақтық принципі басым болды. Арчи ауылы тұрғын кварталдарға бөлінді. Қауымдық өкілдері мешіттердің жанында шоғырланды (Арчиде төрт, хуторда екі).
Үйлері бір, екі және көп қабатты тастан жасалған, шатыры тегіс, хуторларда қосалқы бөлмелері мен қорасы бар. Кеңес дәуірінде қасбетінің бойында галереясы бар үйлер пайда болды, қосалқы ғимараттардың ауданы азайды. Қоғамдық ғимараттар салынды.
Дәстүрлі киімдері. Әйелдер басқа дағыстандық әйелдердің костюмінен ерекшеленетін киім киген. Ол спецификалық, асимметриялық кестемен, бас киімдерге қолданылған тиындармен сипатталады. Көйлекпен бірге кең, ұзын шалбар киілді және ашық түсті белдіктер пайдаланды. Күміс әшекейлері бар бас киім (чухта) киіп, аяқ киім киізден немесе былғарыдан тігілді.Костюм жезден, күмістен және мыстан жасалған зергерлік бұйымдармен толықтырылды. Әйелдер алқа, білезік, сақина, сырға, кеудеге арналған әшекей бұйымдар, белдіктер, кулондар таққан.
Ер адамдар туника тәрізді көйлек, кең шалбар, бешмет, черкеска, қаракөл немесе қой терісінен жасалған папаха, қой терісінен жасалған бурка киген. Шикі былғарыдан жасалған аяқ киім, киіз және жұмсақ былғары етік киген.
Бүгінде ерлер костюмнің дәстүрлі элементтерінің ішінде ерлерде қой терісінен тігілген тон мен бас киімдерін сақталған. Әйелдер чухта, бас киім, ашық түсті белдік, ұзын шалбар киеді.
Дәстүрлі тағамдары. Ұннан және ет-сүттен жасалған тағамдарыныі әртүрлі аз болғанымен, аршындарда өз тағамдары, әсіресе қой ірімшігі мен кептірілген шұжықтары («гурккимай») бар. Ұн өнімдерінен күнделікті тағамға ашытқысыз нан («букареххвалли»), ал ашытқы нан («хехмуллин ххввалли») рәсімдерге (той, жаназа, садақа) пісіріледі.
Ең көп тараған тағам – хинкаль (тұшпара түрі), ұзын пішінді ұн өнімдері. Ет, ірімшік, қаймақ, қышқыл сүт, сарымсақ дәмдеуіштерімен бірге жейтін тағам "ссурхилу" деп аталады, сондай-ақ, тұшпара ("курзе") және салмасы бар (ет, ішкі қой майы мен ливер, сүзбе, жұмыртқа, уыз сүті, қалақай, жабайы сарымсақ) бәліштер кеңінен қолданылды.Хинкалдың тағы бір түрі – «гянкуртту», хинкалга қарағанда сорпаға ұқсас. Дайындау үшін қайнаған сүтке ашытқысыз қамырдың кішкене бөліктері мен ұсақталған сүзбе қосылады. Тағамға сарымсақ және еріген май құйрығы немесе қойдың майы қосылады.
Дәмдеуіштер ретінде зире, тимьян және бұрыш кеңінен қолданылады. Сүт өнімдеріне жаңа піскен және қайнатылған сүт, фета ірімшігі, сүзбе, майсыздандырылған сүт, сарысу, айран жатады.Ет тағамдары жазда және күзде негізінен жаңа еттен, ал қалған уақытта кептірілген еттен дайындалған. Құс еті деликатес деп саналды.Үйлену тойлары мен мерекелердегі дәстүрлі алкоголды сусын - буза («ххалай») немеме қант қосылған сұлы ұнынан жасалған «букарин ххалай» пайдаланылады.
Фольклоры. Авар және лак фольклоры кең тараған. Танымал би - лезгинка; музыкалық аспаптары – зурна, кумыз, барабан. Әндер авар тілінде орындалады.
## Аршын халқының қазіргі жағдайы
Бүгінде Аршын халқы көбіне мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысады. Олардың кейбіреулері қолөнермен айналысуда - кілем және ұлттық киім жасау.Дегенмен заманауй өзгеріс жыл сайын аршын мәдениетіне көбірек әсер етуде.
Аршын халқының тілі бүгінде жойылу алдында тұр. Оны сақтау үшін аршын тұрғындары тіл курстарын және тілдерді тереңдетіп оқытатын балабақшалар ашты.Аршын халқы әдет-ғұрпымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен танылған, оны қазіргі үйреншікті өмір салтымен шебер үйлестіруде.
## Бейнетаспалар
* https://yandex.kz/video/preview/12524317856680167269 Аршындар кімдерге жатады?
* https://yandex.kz/video/preview/1560942397824536805 Аршындар
* https://yandex.kz/video/preview/9007521553629544321 Орочи және аршындар
## Дереккөздер |
Сарықұм – Сарыарқаның оңтүстігіндегі құм.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Гүлшат ауылының солтүстік-батысында 1 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Балқаш көлінің солтүстік-батыс жағалауынан солтүстікке қарай, Жəмші өзенін бойлай 42 км-ге созылып жатыр, ені 17 км-дей. Ауданы 350 км2. Жəмші өзенінің ескі арнасына жиналған шөгінділерден пайда болған, грунт суының (3 м тереңдікте) минералдылығы əр түрлі.
## Өсімдігі
Құм төбешіктері еркек шөп, жусанмен бекіген, ойпаң жерінде жиде, сораң шөптесіндер өседі. Қысқы жайылым ретінде пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Асурлар (асура, асур) — Үндістанның орталық және солтүстік бөлігіндегі мунда тобының халқы (Бихар және Мадхья-Прадеш). Саны 33 мың адам (2011).Шағын бөлігі Батыс Бенгалияда тұрады.
## Этнонимі
Асура этнонимі Солтүстік Үндістанның протомундан халқынан бастау алады, оны Ведаларда асуралық жындармен сәйкестендіреді. Олар Джархандтағы Ранчи мен Хазарибаг қалаларының маңында ежелгі қалалар құрған деп есептеледі.
## Нәсілі
Олар үлкен аустралоидтық нәсілдің веддоидтық тобына жатады.
## Тілі
Олар мундари тілінің асури диалектісінде, агария - негізінен гонди және басқа да дравид тілдерінде, сондай-ақ хинди диалектілерінде сөйлейді.
## Діні
Жергілікті дәстүрлі діни нанымдарды ұстанады. Асуралар басқа мунда халықтары сияқты құдайлар мен рухтарға табынады - Сингбонга, Маранг Буру, су, орман рухтары және ауылдың қамқоршы рухтары. Ата-баба культі, магия, бақсылық дамыған.
## Тарихы
Асурлардың шығу тегі протомунд тайпаларымен байланысты. Асурлар Чотанагпур үстіртінің алғашқы қоныстанушыларының бірі болды және олар Инд аңғары өркениетінің негізін салушылар болып саналады. Бихар (Ранчи және Хазарибаг) аудандарында ежелгі асураларға жататын ежелгі ауылдар мен қалалардың қирандылары табылды.
## Кәсібі
Асурлар егіншілікпен, ішінара аңшылықпен, терушілікпен айналысқан. Соңғы уақытқа дейін көптеген топтардың негізгі кәсібі ұсталық болды, дәстүрлі түрде темір балқытумен айналысады.
Асуралар дәстүрлі түрде темір балқытатын. Олардың жергілікті темір балқыту технологиясы оларға ерекше сәйкестік береді, оларды металл жасау өнерімен байланысты болған ежелгі Асуралардан шыққан деп мәлімдейді. Бірақ қазіргі таңда халықтың едәуір бөлігі тау-кен өндірумен де айналысады.
## Өмір салты
Асурлар қоғамы 12 руға бөлінген. Бұл асур рулары әртүрлі жануарлардың, құстардың және дақылдардың атымен аталған. Отбасы – рудан кейінгі екінші маңызды құрылым. Олардың дауларды шешетін өздерінің қоғамдық кеңесі (джати панч) бар. Олар раджпуттардан, ораондардан, харварлардан, тхакурлардан, гасилерден және басқалардан тамақ алады және харвар, мунда және басқа көрші тайпалармен туыстық қатынасты сақтайды. Олар жерлеу орнынан басқа барлық қоғамдық орындарды көршілерімен бөліседі.
Дәстүрлі баспаналары - қабырғалары қаңқалы-бағаналы немесе тоқылған, сабанмен жабылған шағын үйлер.
Дәстүрлі ерлердің киімі - дхоти, ал әйелдер әшекей ретінде денелерін татуировкалайды (тотемдік заттарды бейнелейтін). Әйелдер басқа да металл және металл емес зергерлік бұйымдарды, сондай-ақ шыны білезіктер тағады.
Тамақ пісіруге және сақтауға арналған ыдыстар темірден, алюминийден және қыштан жасалған.
## Дереккөздер |
Қаратас – Мұңлы тауының солтүстігіндегі оқшауланған шоқылы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Ақтау ауылының батысында 47 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 627 м. Солтүстіктен оңтүстік-шығысқа қарай 5 км шамасында созылған. Енді жері 2 км-ге жуық. Беткейі көлбеу, бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстігінде Жанай, шығысында Қаратөбе, оңтүстігінде Қу, солтүстік-батысында Шұбароба таулары орналасқан. Түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
## Өсімдігі
Бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында боз, жусан, бетеге аралас астық тұқымдас, бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Ачандар (хачан, нгачан) — Қытайдағы шағын халық, Юньнань провинциясында (Дэхун автономиялық округі) тұрады. Нақты саны белгісіз, шамамен 27 700 адам.
## Этногенезі
Ачандар біздің дәуіріміздің 13 ғасырында атақты Наньчжао-Дали мемлекеті жеңілгеннен кейін Иззуларға ортақ ежелгі діңден бөлініп шыққан тайпалық топтың ұрпақтары. Осы мемлекеттің үстем таптарының қатарында бола отырып, Ачан ежелгі жоғары мәдениеттің іздерін сақтап қалды және аңғардың қолайлы жағдайында болғандықтан, егіншілік пен қолөнердің (басқа иззу халықтарымен салыстырғанда) айтарлықтай жоғары даму деңгейіне ие болды.
## Тілі
Тілі сино-Тибет отбасының орталық тобының тілінде сөйлейді (немесе Качин тілінің диалектісі). Диалектілері: ачан, маинта, натсан. Қытай тілі де кең таралған. Жазуы Қытай графикасы негізінде.
## Діні
Діни сенімдері - Хинаяна буддистері.
## Тарихы
Бүгінгі таңда Ачан аз танымал азшылық топтарының бірі болып қала берсе де, олар Юннанның алғашқы тұрғындарының бірі болып саналады. Олар үшінші ғасырда Цинхай-Тибет үстіртінен оңтүстікке қоныс аударған және Қытайдың оңтүстік және оңтүстік-батысында көптеген этникалық топтарды тудырған көшпелі халық ежелгі цян тайпасынан шыққан деп есептеледі.
Қытай империализмі Юньнанға жеткенге дейін оңтүстік жерлерге бірқатар патшалықтар мен жергілікті әулеттер билік етті. Ачан екі ең күшті Наньчжао патшалығы мен Дали патшалығының вассалдары ретінде қызмет етті.
16 ғасырға дейін Ачандар, Цзиньпомен байланысты болды. Алайда, цзиньпо сияқты, Мин және Цин әулеттері кезінде Ачан Тусидің немесе Қытайдың «көсемдерінің» империялық жүйесіне бағынады.Бұл жүйе бойынша императорлық сот орталық үкіметтің атынан жергілікті жерлерді басқару үшін тайпа басшыларын тағайындады. Әр түрлі жерлерде Ачандар өздері басқарса, басқа жерлерінде Хань және Дай жер иеленушілері билік етті.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі - егін шаруашылығы (күріш, жүгері, картоп, көкөніс), халықтың негізгі қолөнері пышақ жасау, тас ою және зергерлік бұйымдар жасау. Әйелдердің дәстүрлі кәсібі – тоқыма және иіру жұмыстары.
Хуса және Ласа аймақтарында ачандардың 10% үшін қолөнер негізгі кәсіп болды. Жұмысшы мал кеңінен пайдаланылды. Ачан аспаптары сол аймақтардағы тайлар мен қытайлықтармен бірдей. Ачандар соқамен үш рет жыртып, суармалы егістіктерін тырмалап, күл, көңмен тыңайтады. Ачан қолөнершілері өнімдері ауыл ішінде ғана емес, оның сыртында да, Қытайдан тыс жерлерде де - Бирмада үлкен сұранысқа ие болды. Ачандар кеншілер, зергерлер, кәрібтас оюшыларымен атағы шыққан.
Халықтың негізгі кәсібі – пышақ жасау. Ерлерге арналған басқа іс-шараларға тас ою және зергерлік бұйымдар кіреді. Әйелдердің дәстүрлі жұмысы – тоқу және иіру.
## Өмір салты
Ачандар соңғы жылдарға дейін тапқа дейінгі қоғамдық ұйымның қалдықтарын сақтап келді. Ауыл – туыстардың қонысы – өзінің ақсақалы болған. Бірнеше ауыл бірігіп, өз басшылары (кантоу) болды. Ачан отбасы моногамды, шағын. Жас жұбайлар ата-аналарымен бір-екі жыл тұрып, содан кейін олар бөлініп, өз үйлерін салады. Некенің алдында жастардың танысуы мен кездесулері өтеді. Бір ауылдың жігіттері бос уақытында көрші ауылға келеді, ал қыздар қонақтарды қарсы алуға шығады. Жігіттерге тәттілер беріліп, бірге ән айтылады. Мұндай кездесулер жастардың бір-бірін танып-білуіне мүмкіндік туғызып, өзара келісім болған жағдайда ата-анасына некеге тұруға рұқсат беру туралы өтінішпен жүгінеді. Егер қалыңдықтың ата-анасы келіспесе, онда алып қашу ырымы жасалады. Бірқатар жерлерде адам ұрлау дәстүрлі түрде сақталған және тіпті барлық тараптардың келісімімен жүзеге асырылады. Ұлдары жоқ отбасы, егер кәмелетке толған қызы болса, үйдің есігіне «күйеу баланы үйге шақыру» деген жазуды іліп қояды, бұл жағдайда туған балалары оның атын алады.
### Дәстүрлі баспаналары
Ачан үйлері екі қабаттан тұрады, жоғарғы қабаты тұрғын үй, ол тамақ қоймасы ретінде де қолданылады. Төменгі қабат қора қызметін атқарады, онда сиыр т.б. мал ұсталып шаруашылыққа пайдаланылады.Тұрғын үйлер әдетте кірпіштен, ағаштан немесе тастан салынған сихэюань (ауланың айналасында салынған төрт бөлме) түрінде болады. Сөзбе-сөз аударғанда «сихеюань» «төрт жағында ғимараттары бар аула» дегенді білдіреді. Ғимараттың бұл түрі сихэюаньның ортасында ауласы және оның төрт жағында тұрғын үйлер болғандықтан осындай атау алды.Терезелер мен есіктердің көпшілігі, галереялар аулаға ашылады, сыртқы қабырғаларда терезелер жоқ немесе олар адам бойынан жоғары орналасқан. Қабырғалардың биіктігі, қабаттардың саны, ауланың ені және т.б. Қытайдың әртүрлі аймақтарында әртүрлі және климаттық жағдайларға байланысты.
Ертеде сихэюань типті үйлер бір отбасына арналған. Ең көп жарық түсетін солтүстік ғимаратта отбасы басшысының бөлмелері болды, оның қалған мүшелері батыс және шығыс ғимараттарда тұрды, оңтүстік ғимарат, ең көлеңкелі, қызметшілерге арналған және қабылдау бөлмесі болды.
### Дәстүрлі киімдері
Ер адамдар ортасында симметриялы түрде түймеленген (дуйцзинь) көк, ақ немесе қара күртелер мен қара шалбар киеді. Басында ұзын қара немесе қоңыр матадан жасалған тақия тәрізді таңғыштар пайдаланады. Тұрмысқа шыққан әйелдер әдетте белдемше және ортасында симметриялы түймелері бар ұзын тар жеңдері бар әшекейленген жемпір киеді. Басына қара түсті шалма байлаған.Тұрмысқа шықпаған қыздар ұзын шалбар және ортасында симметриялы түймелері бар ашық түсті күртеше киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Негізгі тағам-күріш, сонымен қатар жүгері, түйнек дақылдары, көкөністер, ет және т.б. тұтынады. Негізінен қышқыл дәмді тағамдарды жақсы көреді.
### Фольклоры
Әндер мен билер халық аспаптарында орындалады - бамбук люта, шағын барабан, флейта. Әндері төрт түрге бөлінеді: жыл сайынғы Чжамачжа мерекелерінде орындалатын ғұрыптық әндер; би кезіндегі әндер - Элоуде; жерлеу әндері - Маланни және жастардың махаббат әндерінің үлкен циклі.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ачандар
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ачандар
## Дереккөздер |
First Heartland Jusan Invest акционерлік қоғамы (бұрынғы «Цесна-Капитал» АҚ) — қазақстандық инвестициялық және брокерлік компания. Бұл «First Heartland Jusan Bank» АҚ 100% еншілес компаниясы. 2004 жылдан бастап брокерлік және депозитарлық қызметті жүзеге асырып, құнды қағаздарды басқару бойынша қызмет көрсетеді. Компания басқарма төрағасы – Максим Кабанов.
## Тарихы
2004 жылы құрылды.
## Операциялар
Компанияның құнды қағаздар нарығында инвестициялық портфельді басқару, брокерлік және дилерлік қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар. Компания цифрлық онлайн брокер ретінде позицияланады. Биометрияны пайдаланып Jusan мобильді қосымшасында брокерлік шотты ашуға және инвестициялық портфельді басқаруға болады. Компания құрылғаннан бері жалпы сомасы 650 миллиард теңгеден астам облигациялар шығарған.
2021 жылдың ақпан айында «First Heartland Jusan Invest» АҚ Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорымен кастодиандық келісімге қол қойды. Жинақтаушы зейнетақы салымшыларының активтері эмиссиялық және борыштық құнды қағаздарға, оның ішінде биржалық қорларға (ЕТҚ), акцияларға, облигацияларға, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноттарына, орта мерзімді Қазақстанның егемендік облигациялары, сондай-ақ бағалы металдарға инвестициялай алады.
## Қаржы көрсеткіштері
Компанияның жарияланған және төленген жарғылық капиталы 3 млрд теңгені, меншікті қаражат көлемі 7,4 млрд теңгені құрайды (01.10.21 ж.). Таза пайда – 835 млн теңге.
## Марапаттар
2021 жылы компания британдық Global Banking & Finance Review журналының «Asset Management Company of the Year Kazakhstan 2021» номинациясында және «Үздік онлайн брокер» номинациясында CbondS Awards CIS ақпараттық агенттігінің марапаттарын алды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* jusaninvest.kz — «First Heartland Jusan Invest» АҚ ресми сайты
* Зейнетақы активтері: екі компания басқару келісіміне қол қойды
* Қазақстандықтар зейнеткерлікке шыққанға дейін жинақтарынан инвестициялық кіріс ала алады(қолжетпейтін сілтеме)
* Нурфин рейтингі: қор нарығында қандай компанияның акцияларын сатып алған тиімді |
National Geographic Qazaqstan журналы – әлемге әйгілі National Geographic журналының қазақ тілінде шығатын, Қазақстанда таралатын басылымы.
Журналдың алғашқы саны 2016 жылдың ақпан айында жарық көрді. Осылайша қазақ тілі әлемнің 80-нен аса еліне таралатын National Geographic журналы қоғамдастығына 38-ші тіл болып қосылды.
Журнал саясаттан тыс дүниелерді, соның ішінде адамзат өркениетінің өзекті мәселесінен бастап, көне тарихына дейін барлайтын, тұмса табиғат, география, археология, тарих, биология, астрономия және т. б. көптеген ғылым саласын кеңінен қамтитын, дәйекті әрі дәлелді зерттеулерге құрылған сапалы контент ұсынады.
National Geographic Qazaqstan мақсаты – зерттеу мен ғылымды бейнелі түрде баяндай отырып, оқырманға ой салу, шабыттандыру. |
Қаратас – Сарықұм құмының оңтүстік-батысындағы оқшауланған төбе.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Тасарал ауылының солтүстігінде 31 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 402 м. Батыстан шығысқа қарай 2,5 км созылып жатыр, енді жері 1 км. Беткейі жайпақталып жазыққа ұласады. Солтүстігі мен шығыс бөліктерінде Мыңшұңқыр қонысы, батысында Ақмая құдығы орналасқан.
## Өсімдігі
Сортаңды бозғылт топырақ жамылғысында шөл өсімдіктері өседі.
## Дереккөздер |
Сарықұм – Ақтөбе облысы Байғанин ауданының оңтүстік-батыс бөлігіндегі құм.
## Жер бедері
Жем өзенінің орта ағысымен Доңызтау кемерінің солтүстік-батысы аралығындағы жазықта, теңіз деңгейінен 60-80 м биіктікте жатыр. Пішіні төрт бұрышты, ауданы 230 км2. Жазық түйетайлы төбешікті жəне қырқалы келеді.
## Өсімдігі
Эфемер, жусан, еркек шөп, т.б. өсімдіктермен бекіген. Тұщы грунт суы 3-5 м тереңдікте кездеседі. Көктемгі, жазғы мал жайылымы. Құмның батыс шетінде Дияр ауылы орналасқан.
## Дереккөздер |
Сарықұм – Сасықкөл көлінің батысындағы құмды алқап.
## Географиялық орны
Қарақұм жəне Тасқарақұм құмды алқаптардың аралығында жатыр. Жетісу облысы Алакөл ауданының солтүстік-батыс бөлігін қамтиды.
## Жер бедері
Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 440 м. Аумағы 1,4 мың км2, солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км-ге, батыстан шығысқа қарай 32-35 км-ге созылған. Жер бедері құм төбелерден тұрады. Едəуір көтеріңкі келген оңтүстігінде Жуантөбе (508 м) жəне Тастөбе (516 м) төбелері орналасқан. Құмды жағалай жəне құм ішінде қыстаулар (Магазин, Жыратау, т.б.) мен құдықтар жайласқан.
## Өсімдігі
Шөлдің құба, сұрғылт құмайтты топырақ жамылғысында бұйырғын, тасбұйырғын, жусан, баялыш өсімдіктері басым өскен. Құмды алқап мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Елхан мемлекеті, кейде Хулагу мемлекеті, (парсы: ایلخانان, Ilxānān, моңғ. Ил хаант улс, әз. Hülakülər dövləti) — Шыңғыс хан империясының ыдырауы нәтижесінде 1256 — 1353 жылдар аралығында Таяу және Орта Шығыста өмір сүрген мемлекет. Негізін Шыңғыс ханның Төледен туған немересі Хулагу хан қалады. Мемлекет билеушілері Хулагу әулетінен шығып, Ильхан, яғни Ел, Ұлыс ханы атанды. Ильхан мемлекеті құрамына қазіргі Иран, Ирак, Ауғанстан, Түрікменстан, Кіші Азияның шығыс бөлігі, Әзірбайжан мен Армения бағынды. Грузия, Трапезунд империясы, Кипр корольдігі тәуелділікте болды.
## Мемлекет негізі
1253 жылы Қарақорымда өткен құрылтайда Шыңғыс хан құрған Моңғол империясының сол кездегі Ұлы қағаны Мөңке хан Таяу Шығысқа жорық жасауды ұсынады. Жорықты басқаруды өз інісі Хулагуге тапсырады.
Хулагу сарбаздары Ауғанстан, Иран, Ирак, Сирия аумағын жаулап алып, Иерусалим (Құдыс) шаһарына жетеді. Оларға Египетті билеген қыпшақ Құтыздың Бейбарыс сұлтан бастаған сарбаздары (мәмлүктер) қарсы тұрады. Дәл осы кезде Хулагуге Қарақорымнан "Ұлы қаған Мөңке қайтыс болыпты" деген хабар жетеді. Империяның Ұлы ханы болудан үміті бар Хулагу Иерусалим түбіне жиырма мың сарбазымен Кетбұғаны қалдырып, өзі Қарақорымға қайтады. Иерусалим қаласының маңындағы Галилей жазығында 1260 жылдың 3 қыркүйегінде болған шайқаста Бейбарыс бастаған мәмлүктер Кетбұғаның жиырма мыңдық әскерін тас-талқан етіп жеңеді. Кетбұға сол шайқаста қаза табады.
Ал Хулагу Тебриз қаласын астана етіп, жаңа Ильхан мемлекетінің негізін қалайды. Мемлекеттің христиан сенімін ұстанатын алғашқы хандары Рим папасымен, Франция королімен одақтасып, мұсылмандықты қабыодаған Алтын Ордамен, Египет мәмлүктерімен, Осман империясымен үнемі соғыс жүргізген.
Хулагу 1265 жылы қайтыс болып, ақсүйектер арасында билік үшін талас өршиді. Жан-жақтан мұсылман елдерімен соғыс толастамайды. 1353 жылы соңғы елхан Туга Темір өлген соң Ильхандар мемлекеті мүлдем құлап,Иран жерінде тәуелсіз мемлекеттер құрыла бастады. Олардың арасында Жалайыр сұлтандығы біршама әйгілі болды.
## Мемлекет тарихы
Ильхан мемлекеті Сирияны басып алу үшін крестшілердің көмегіне сүйене отырып, Мысырдағы мәмлүктер сұлтандығымен, Алтын Ордамен, Шағатай ұлысымен үздіксіз соғыс жүргізді. Мысыр мен Алтын Ордаға қарсы күресте олар Рим папасымен, Генуямен, Франция және Англия корольдерімен одақтасқанымен, соғыс сәтсіз болады.
Хулагу мемлекетін түркі-моңғол ақсүйектері басқарғанымен, мемлекеттік аппарат парсы шенеуніктерінен құралды. Үздіксіз соғыстар әрі алым-салық мөлшерінің шектен тыс көптігі халықты күйзеліске ұшыратып, алғашқы билеушілер тұсында жер-жерде жиі-жиі көтерілістер болып тұрды. Осындай тұрақсыздықтың салдарынан Газан хан ішкі саясатты өзгертуге мәжбүр болды. Ол ильхандардың арасынан бірінші болып ислам дінін қабылдайды. Осыдан кейін мемлекет билігі парсы ақсүйектерінің қолына көше бастады.
Уәзір әрі ғалым Рашид әд-Диннің басшылығымен реформа жүргізіліп, алым-салық мөлшері нақты белгіленді. Пайдаланылмай жатқан жерлер жер иленушілерге бөлініп берілді, олар бұл жерлерді өңдеп, игеруге міндетті болды. Жер суландыру жұмысы кең көлемде жүргізіліп, мемлекет үшін бірыңғай өлшем таразы жүйесі енгізілді. Газан хан шаруалардың жерге бекітілуін заң жүзінде күшейтіп, қашқын шаруаларды іздеу мерзімін 30 жылға ұзартады. Нәтижесінде Ильхан мемлекетінің, ең алдымен Иранның экономикасы тез өркендей бастайды.
Бірақ кейін мұрагерлердің тақ таласы күшейіп, орталық үкімет әлсіреп кетеді. Ильхан Әбу Саид (1316 — 35) қайтыс болғаннан кейін, елге толық билік жүргізген бірде-бір билеуші болған жоқ. Әр аймақтардағы парсы ақсүйектері өздерінің жеке хандарын таққа отырғызып, бір-бірімен өзара соғысуға көшті. Осыған байланысты Ильхан мемлекеті бірнеше тәуелсіз ұсақ мемлекеттерге бөлініп кетті. Олардың кейбіреулері (Жалайыр сұлтандығы (1336 — 1411), Мозаффер мемлекеті (1340/50 — 93, т.б.) біршама күшті елдерге айналды.
Күрд мемлекеті іс жүзінде Ильхан мемлекетінен тәуелсіз саясат жүргізді. Орталыққа бағынған аймақтардың өзінде де жиі-жиі жергілікті тайпалар көтеріліс жасап тұрды. Ильхан мемлекетінің соңғы ханы 1353 ж желтоқсан айында көтеріліске шыққан сербезарлар ордаға басып кірген кезде қазаға ұшырайды.
## Ельхан Мемлекетінің Билеушілері
Құлағу хан (1256-1265)
Абаға-хан (1265-1282)
Сұлтан Ахмед Текудер-хан (1282-1284)
Арғұн-хан (1284-1291)
Иринджин Дорджи Гайхату-хан (1291-1295 наурызға дейін)
Байду-хан (сәуір-қазан 1295)
Султан Махмуд Газан-хан (қараша 1295 -1304)
Гийас ад-Дунийа ва-д-Дин Султан Мухаммед Худабандэ Олджейту-хан (1304-1316)
Изз ад-Дунийа ва-д-Дин Султан Абу Саид Мухаммед Бахадур-хан (1316-1335)
## Мемлекеттен кейінгі мұра
Ельхан мемлекетінің пайда болуы Батыс Азияға маңызды тарихи әсер етті . Біртұтас Моңғол империясының құрылуы бүкіл Азиядағы сауда мен сауданы едәуір жеңілдетті. Ельхан сонымен қатар сефевидтер әулетінің кейінгі мемлекетіне және сайып келгенде қазіргі Иран мемлекетіне әсер етті. Құлағудың Иранды жаулап алуы шығыстан Қытайдың ықпалына да жол ашты. Бұл оның ізбасарларының қамқорлығымен бірге Иранның сәулет өнеріндегі ерекше артықшылығын дамытты. Ильхандардың тұсында Иран тарихшылары араб тіліндегі жазудан өздерінің туған парсы тіліне көшті.
## Дереккөздер |
Каспий теңізі (орыс. Каспийское море, әз. Xəzər dənizi, парсы: دریای خزر — Daryâ-ye Xazar, түрікм. Hazar deňzi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге құятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.
## Қалыптасуы
Қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын) теңіздің Понто-каспий алабы оңтүсігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат тайпасы бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезеңдерінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген.
## Географиясы
Каспий теңізі қазаншұңқырларының бедеріне қарай үшке бөлінген. Солтүстік бөлігінің шегі Маңғыстау түбегі бойымен өтеді. Ортаңғы бөлігі содан Апшерон түбегіне дейін созылған, қалған жері оңтүстік бөліктің үлесіне келеді. Солтүстік бөлігі таяз, көп жерінде 5 м-ден аспайды, ең терең жері 26 м, жалпы теңіз ауданының 24%-ын алады. Орталық Каспийдің орташа тереңдігі 200 м, ең терең жері 788 м, жалпы теңіз ауданының 36%-ын қамтиды. Оңтүстік бөлігінің орташа тереңдігі 345 м, ең терең жері 1025 м, теңіз ауданының 40%-ын, ал теңіз суының 66%-ын алып жатыр. Қазақстанға жататын солтүстік және орта бөлігінің солтүстік анағұрлым тайыз болып келеді. Аралдар саны аз, жалпы ауданы 2045 км2. Қазақстан жерінде олардың 88%-ы орналасқан. Ең ірілері Төленді аралдар тобындағы (архипелаг) Құлалы (73 км2) және Морской (65 км2) аралдары. Каспийге шығыс жақтан Маңқыстау, Түпқараған, Бозашы сияқты үлкен түбектер сұғына еніп жатыр, шығыс жағалауында шығанақтар да көбірек кездеседі. Олардың қатарында Маңқыстау мен Қазақ шығанақтары бар. Ауданы 376 000 км2. Меридиан бағытында 1200 км-ге созылған, орташа ені 300 км. Жағалау сызығының Ұзындығы 7000 км.
* Ірі шығанақтары: Маңғыстау шығанағы, Қазақ шығанағы, Қарабұғазкөл, тағы басқа 50-ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, тағы басқа).
* Ірі түбектері: Маңғыстау түбегі, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен.
Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары көп.
### Климаты
Теңіз екі климаттық белдеуле орналасқан. Солтүстігі қоңыржай континентті климатта, оңтүстік батысы — құрғақ субтропиктер, шығысы Орта Азия шұғыл континентті климаттар арасында жатыр. Жазда Каспий теңізінің беті қатты қызады, температура барлық бөлігінде де бірдей: шілдеде орташа температура 240о-260оС. Қыста температура өзгеше. Солтүстігінде қысы аязды болып келеді. Қаңтар айының орташа температурасы -7-11оС. Орта бөлігінде 10о-50оС, ал оңтүстікте 8о-10оС. Қаңтардың ең төменгі температура -38оС-қа жетелі. Теңіздің шығыс жағалауының қысы барлық ендікте де батыс жағалауға қарағанда суықтау келеді. Қыс айларында Каспий теңізінің тек солтүстік таяз бөлігі ғана қатады. Мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін жетелі. Судың жоғарғы қабаттарының қысқы температура солтүстігінде -1о-тан 0о-қа дейін, оңтүстігінде 10о-11оС-қа дейін жоғарылайды. Тамыз айында температура айдынның бірқатар бөлігінде 240С, ал оңтүстікте 28"С-қа дейін көтеріледі.
### Теңіз деңгейі
Теңіз деңгейі үнемі өзгеріп тұрады. 1830-1929 жылдары 25,5 және 26,6 м көрсеткіштен айнымалы. 1929 жылдан 1977 жылға дейін деңгейдің күрт төмендеуі (-29 м) байқалды. 1978 жылдан бастап Каспий қайта көтерілді, 1995 жылдың басында - 26,5 м-лік көрсеткішке жетті. Жағалауды теңіз суы қайта басты. Еділ сағасында 4-5 км, Жайық сағасында 6-12 км, Қаратон, Теңіз, Прорвада кен орындарының тұсында 35-45 км, Бозашы түбегінде 4-10 км жер су астында қалды. Теңіз суының қазіргі деңгейінің жоғарылауын климаттық жағдайға байланысты түсіндіреді. Каспий суының көтерілуі 45%-ы теңізге құятын өзендер, 16%-ы айдынға жауатын жауын-шашынның молаюы, 25%-ы теңіз үстінен булану мөлшерінің азаюы және 14%-ы Қарабұғазкөл Шығанағына құйылатын суды шектеуге байланысты. Орта Каспийдің шығыс бөлігі - терең сулы. Орташа тереңдігі 200 м, ал максималды 700 м дейін жетеді.
### Судың тұздылығы
Судың тұздылығы Солтүстік Каспийде құбылмалы, ал Еділ мен Жайық сағасына жақын жерде 0,2-2%о болса, орталық бөлігі 10-12%о-ге дейін көбейеді. Орталық және оңтүстік бөліктерінде тұз құрамы онша өзгермейді, әдетте 13-14%о болады.
### Табиғаты
Теңізге құятын өзендер мен қоректік заттың мол тасымалдануына байланысты, Каспий теңізі балыққа бай, итбалық та көп кездеседі. Итбалық теңіздің бір кезде Солтүстік Мұзды мұхитпен байланыста болғанын көрсетеді. Балықтар мен итбалықтың үлкен кәсіптік маңызы бар. Ең бағалы балықтарға бекіре (бекіре, шоқыр, қортпа) тұқымдастары жатады. Дүние жүзінде жыл сайын ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 80%-ынан астамы Каспий теңізі үлесіне тиеді. Каспийде ауланатын бекіре тұқымдас балықтардың Қазақстан үлесіне 40%-ы тиеді. Каспийде өсімдіктердің 500 түрі, балық пен жануарлардың 769 түрі мекендейді. Мұнда балықтың 55 түрі кездеседі. Бағалы балық — қортпа (белуга) үзындығы 6-7 м-ге, ал салмағы 1800 кг-ға дейін жетелі, 100 жылға дейін тіршілік етеді. Бекіренің (осетр) ұзындығы 2,3 м, салмағы 100 кг-ға дейін барады. Шоқырдың (севрюга) үзындығы 2,2 м-ге, салмағы 40-80 кг-ға дейін жетелі. Каспийде олардан басқа сазан, көксерке, сыла, майшабақ, т.б. ау даналы.
Каспий жағалауында қазіргі кезде құстардың 260 түрін кездестіруге болады. Тек Каспийдің шығыс жағалауында жыл сайын кәсіптік маңызы бар 2 млн құс қонақтайды. Кей жылдары суда жүзетін 3 млн-дай құс қыстап шығады.
### Экологиясы
Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты Казақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғат, әлеуметтік, экономикалық жөне экологиялық жағдай. Каспий теңізі — әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйык, су алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5 — 1 м-ге дейін ауытқып отырады. 1837 — 1990 ж. жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізнің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 — 90 ж. аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 - 41 ж. су деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төменгі абс. мөлшері не (29,01 м) жетті. 1978 95 ж. су деңгейі 2,35 м қайта көтеріліп, 1995 ж. көрсеткіш -26,66 м болды.
Қазіргі заманның балық шаруашылығы — балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін (бекіре, қортпа, шоқыр жөне пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты (Ресейдің, Әзірбайжанның, Қазақстанның) Каспий теңізіне 75 млн. балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық з-ты жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы, шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына (дельта) дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке тұзды суда (тұздылығы 10 — 11%о), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан. Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Казақстанның және Ресейдің "Қызыл кітабына" енгізілген өте сирек кездесетін калбағай, карабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар. Ал Каспий итбалығы — тек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920 ж. 1 млн-нан астам итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360 — 450 мыңға дейін азайған итбалықтың — 27 мыңы, 1990 ж. — 13,8 мыңы, 1996 ж. — 8 мыңы ауланған. 2000 ж. сәуір — тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы — Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорология және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары иммунитетінің төмендеуін көрсетеді. Каспий ойпатында өсімдіктің 88 тұқымдас, 371 туыс бірігетін 945 түрі өседі. Соның ішінде 357 түрі жоғары сатыдағы өсімдік-терге (25 түрі эндемиктер) жатады, 6 түрі — Казақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Ал теңіздің өзінде су өсімдіктерінің 728 түрі (оның 5 түрі — жоғары сатыдағылар) өседі. Теңіз өсімдіктері жамылғысының құрлық өсімдіктерінен көп айырмашылығы бар. Құрлықта, негізінен, гүлді өсімдіктер, ал суда балдырлар (64 түрі) кездеседі. Солтүстік Каспийде негізінен қамыс, теңіз шөбі, шалаң, егеушөп, арамот, мүйізжапырақ өседі. Бұл өсімдіктер балықтардың уылдырығының су түбінде бекуі үшін қажет, сондай-ақ, су құстары мен кейбір балық түрлеріне қорек болады. Солтүстік Каспий жағалауының әсем табиғатына, оның экологиялық жағдайына атмосфераның, топырақ жамылғысының, судың ластануы үлкен қауіп төндіруде. Атмосфераның ластануына мүнай-газ өндіретін және оны кайта өңдейтін кәсіпорындар әсер етуде.
Мысалы; 1998 ж. Атырау облысы бойынша атмосфераға 135,1 мың т зиянды заттар (онын ішінде 132,8 мың т газ тәрізді заттар, 2,3 мың т катты заттар) шығарылған. Бұл улы заттарды атмосфераға, негізінен, ескі технологиялық жабдықтармен жабдықталған 3,5 мың мұнай ұңғымасы шығарады. Мұнай кәсіпшілігінің ең басты экологиялық проблемасы — ілеспе газды іске жарату. Қазір жылына 800 млн.3 газ ауада жанады (2001). Мұнай кен орындарында мұнай өнімдерін өңдеу кезінде мұнай мен калдық сулардың топырақ пен грунтқа төгілуі оларды ластайды. Солтүстік Каспий жағалауының мұнай өнімдері қалдықтарымен ластанған аумақ. 194 мың га жерді алып жатса, төгілген мұнайдың мөлшері 1 млн. т-дан асады (2001). Теңіз деңгейінің көтерілуіне және мүнайдың теңізге төгілуіне байланысты теңіз суының құрамында мұнай өнімдерінің қалдықтары, фенол, хлорлы органикалық пестицидтер, аммонийлы азот, ауыр металдардың мөлшері рұқсат етілген шектен бірнеше есе жоғары екені анықталған. Судағы мүк концентрациясы мамыр-шілде айларында байқалады. Теңіз жағалауының мұнай және мұнай өнімдерімен, улы газдармен ластануы планктондар мен теңіз суында тіршілік ететін жануарлар мен өсімдіктердің жаппай жойылуына әкелуде. Теңіз түбіндегі шөгінділердің мұнай өнімдерімен ластануы бентостық тіршілік ететін организмдер мен моллюскілерге, сондай-ақ, су құстары мен балықтарға да зиянын тигізуде. Мыс., 1900 жылмен салыстырганда Каспий теңізінде балық аулау 3 есеге, яғни 500 — 600 мың т-дан 180 мың т-ға дейін азайды. Теңіз суын ең қауіпті ластаушы заттың бірі — ыдырамайтын ауыр металдар (мыс., мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі — 50 мкг/л (бүл — 5 есе артық). Каспий жағалауы аймағының ластануы онда тіршілік ететін организмдерге ғана емес, жергілікті тұрғындардың денсаулығына да үлкен қәуіп төндіруде. Сондықтан, Каспий теңізі жағалауындағы 5 мемлекет (Әзірбайжан, Иран, Ресей, Түрікменстан жөне Қазақстан) Дүниежүзілік банкпен, БҰҰ-ның Адамды қоршаған орта жөніндегі бағдарламасымен бірлесе отырып, Каспий экологиялық бағдарламасын (КЭБ) жасап, оны іске асыруда. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – экологиялық тұрақтылықты дамыту және Каспий аймағының табиғи ресурстарын тиімді басқаруды қамтамасыз ету. КЭП-тің негізгі бағыттары: теңіз деңгейінің езгерісі жағдайында жергілікті тұрғындардың түрмысы мен шаруашылық жұмыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету; Каспий теңізі мен оның биоресурстарын ластанудан арылтып, қоршаған орта жағдайын жақсарту; теңіздің экожүйесін сауықгырып, қалпына келтіру және оның биологиялық алуан түрлілігін сақтау; аймақта экологиялық. қауіпсіздікті жөне қорнай өнімдерінің ең жоғары шаған ортаның қалыпты » дайын сақтап, ондағы тұрақты тіршіліктің дамуын қамтамасыз ету.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эволюциясына байланысты. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су денгейі көтерілген. Оның себептерін ауа райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ өзені теңізге құятын барлық судың 80 %-ын құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердін бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігін бұзған адамның теріс іс-әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығы екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселен, 1940-1950 жылдардағы теңіз деңгейінің төмен түсуін антропогендік факторларға жаткызады. Оның да себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12 %-ға, Жайықтан 24 %-ға, ал Теректен 60 %-ға төмендеген. Осы факторларды ескеріп, теңіз суы деңгейінің азаюын тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қара-бұғазкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет салынды. Бөгет салынған бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас шаң-тозаңдар тарады. Әсіресе теңіздің түбінен тұз өндірушілерге қиындық туды, тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабүғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-бір ірі Қарабүғазсульфат комбинатымен әлемге әйгілі еді. 1978 жылдан бастап теңіз дейгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның деңгейі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен жүзден астам мұнай бүрғылары, ондағы мүнай қоймалары, 6 мұнай-газ кешені, жүздеген елді мексндер коммуникациялық желілер, өнеркәсіп орын-дары су астында қалды. Барлык ластағыш заттар мен мұнай теңіз суына араласып, оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көтерілуінің табиғи процесс екенідігі дәлелденді.
Каспий тсңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар.
Біріншіден, су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып, қүстар мен жануарлардың мекенін басып қалды. Суға тоскауыл үшін соғылған бөгеттер жағалаудың фаунасы мен флорасына зор шығын келтірді. Балықтардың уылдырық шашу аясы мен құстардың үя салу тығыздығы кеміп, биокөптүрліліктің азайып кету проблемасын туғызып отыр.
Екіншіден, теңіз деңгейінің көтерілуі судың, ауа мен топырақтың ластануына, одан әрі экологиялық апатка апарады. Судың мұнай өнімдерімен ластануы 1980 жылдан бастап күшейе түсті. Су құрамында пестицид және ауыр металдардың көбеюі бекіре сияқты бағалы балық-тар, теңіз мысығы, құстардың жаппай ауруларға ұшырап, қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы мәліметтер бойынша бекіре балықтарын аулау 40 %-ға азайды.
Үшіншіден, су деңгейінің көтерілуі теңіз жағалауларындағы мұнай ұнғыларын, мұнай коймаларын, мұнай өндейтін өнеркәсіп орындарын, балық комбинаттарын, елді мекендерді су басып, орасан зор шығын келтіре бастады.
Төртіншіден, мұнай игеруге шетелдік инвесторларды тарту Каспий теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұнай өндірумен бірге ауаға шығатын ілеспе газдардың көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды газдар үлесін көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының тозуы техногендік процестерді жылдамдатып, аумақтың шөлге айналуына себепші болып отыр.
### Жағалауындағы қалалар мен құрылыстар
Ақтау қаласында теңіз суын тұщыландыратын қуатты қондырғы орнатылған. Каспий теңізінің Ақтау порты заман талабына сай қайта жөнделіп, жабдықталды, теңіз айдағы кеңейтілді. Теңіз флоты құрылды. Басқа елдермен сауда қарым-қатынастар порт арқылы жүзеге асуда. Үзындығы 150 м, биіктігі 10 м болатын ең үлкен «Астана» атты су кемесінің жылына 2 млн тонна құрғақ өнімдер мен 10 млн тонна мұнай және мұнай өнімдерін тасуға мүмкіншілікбар.
### Каспий маңы халқы
Каспий теңізі және оның су айдыны Каспий маңы елдері, оның ішінде Қазақстан экономикасы үшін үлкен маңызға ие. Бұл жер қойнауында әр түрлі флора мен фаунасы бар бірегей су қоймасы, оның ішінде көмірсутектердің айтарлықтай қоры шоғырланған. Жағалау аймағындағы әлеуметтік-экономикалық дамуға теңіз және жағалау аумағының гидрометеорологиялық режимі, ең алдымен, теңіз деңгейінің жағдайы айтарлықтай әсер етеді.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдастары, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Итбалық аулау ертеден жолға қойылған. Каспий теңізі өңірі көптеген Еуразия халықтарының этнография және мәдени бастауының маңызды бір ошағы саналады, яғни тарихи-мәдени өлке болып табылады. Каспий өңірінің тоғыз жолдың торабы болуы ондағы этногенетикалық үрдістерге айтарлықтай әсерін тигізді. Ғылымға сүйенсек, Каспий өңірінде осыдан 1 млн. жылдай бұрын адамдардың арғы тегі – гоминидтер пайда болған. Каспийдің шығыс жағалауындағы үңгірлер мен даланың аңғарлық аумағында, аңшылар мен балықшылардың алғашқы қауымдық құрылыс қоныстарының іздері кездеседі. Үстірттің оңтүстік-шығыс аймағында неолит тұрғындарының ескерткіштері табылды. Қола дәуірінде Андронов мәдениеті және Қима мәдениеті қалыптасты. Біздің заманымыздан бұрын 8-мыңжылдықтан б.з. 1-мыңжылдығының бірінші жартысы аралығында Еділ мен Жайық өзендері аралығын отырықшы әрі көшпенді тайпалар қоныс етті. Солтүстік-Шығыс Каспий өңірінде көшпелілердің ежелгі дәуірдегі тарихи ескерткіштері сақталған. Біздің заманымыздан бұрын1-мыңжылдықта Арал-Каспий өңірінде сақ, сармат, каспи тайпалары және оған туыстас тағы басқа тайпалар қоныстанған. Қарабұғазкөл жағалауындағы біздің заманымыздан бұрын5 – 7 ғасырларға жататын кесенелер массагет тайпалары мәдениетінің озық үлгілері болып табылады. Ежелгі грек тарихшысы Страбон: “Каспий теңізі жағалауында тұратын көшпелілерді дайлар деп атайды” деп жазады.
## Тарихы
6 ғасырдың орта тұсында Каспий өңірі Батыс түрік қағанатының иелігінде болды. Орта ғасырларда Каспий өңірі халықаралық сауда-дипломатиялық қатынастар торабы болды. Каспий өңірінің ортағасырлық тарихында хазарлар, қыпшақтар үлкен рөл атқарды.
Шыңғыс хан империясы құрылғаннан кейін теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі Алтын Орда иелігіне көшті. Алтын Орда ыдырап, оның орнында пайда болған Қырым хандығы, Ноғай ордасы, Астрахан (Қажы-Тархан) хандықтарын жаулап алған Ресей империясы Каспий өңірін де иемдене бастады. Ресей мен Парсы елдері арасындағы алғашқы келісім – Решт келісімі болды. Ондағы келісімде Каспий теңізіне және Кура мен Аракс өзендерінде Ресей еркін сауда және кеме қатынасын қолдануына мүмкіндік алды. Кейін теңіз айдыны демаркацияланып, біраз бөлігі Ресейге қарады. 1813 жылы Гүлстан келісімінде, одан кейін Түрікменшай келісімінде (1828) Ресейге Каспий теңізінде толық әскери флот құруына рұқсат берілді. Парсылар тек сауда және кеме қатынасымен шектелді. Кеңес Одағы Каспий теңізі-ндегі монополиялық құқықтан бас тартып, 1921, 1935 және 1940 жылдардағы Кеңес – Иран келісімінде Каспий теңізінде кеме қатынасын жүзеге асыруға екі ел тең құқықты деп саналды. КСРО ыдыраған соң (1991), Каспий теңізі жағалауындағы бес мемлекет (Әзірбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрікменстан) Каспий теңізі мәртебесін айқындауға ұмтылды. Осыған орай,2002 жылы 23 – 24 сәуірде Ашғабатта Каспий жағалауы мемлекеттерінің алғашқы саммиті өтті. Ашғабат кездесуінде бірде-бір құжатқа қол қойылмағанымен, бес мемлекет басшыларының жоғары дәрежелі басқосуы түйінді мәселені байыптылықпен шешу ісіне қосылған елеулі үлес болды. Ең бастысы, проблеманы талқылау барысында оны қалай да шешудің қажеттілігіне деген мүдделі пікірталас өріс алды. Тұңғыш рет проблема барынша ашық қойылып, егжей-тегжейлі талқыланды. Қазақстан ұстанған бағытты Ресей де, Әзірбайжан да қолдады.
## Каспий түбектері
* Аграхан түбегі
* Апшерон түбегі — Каспийдің батыс жағында, Әзірбайжанда орналасқан.
* Бозащы түбегі
* Маңғыстау түбегі — Каспийдің шығысында, Қазақстанда орналасқан.
* Түп-Қараған түбегі
## Дереккөздер |
Ысқақова Жазира Мақсұтқызы — 1982 жылы 3 наурызда Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, Қарағайлы кентінде туған. Филология ғылымдарының кандидаты, академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетін қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша (2003) тәмәмдаған. Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық жобалар бойынша гранттық қаржыландыруға арналған конкурстың қатысушысы.
## Еңбек жолы
* Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, оқытушы, аспирант (2005-2009),
* "ҚТЖ" ҰК " АҚ Қарағанды локомотив сервис орталығы, аудармашы (2009-2011),
* Қарағанды Болашақ университеті, доцент м.а. (2011-2011),
* Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, аға оқытушы (2011-2013),
* Қазақ бизнес және технология университеті, доцент м.а. (2013-2014),
* «Тұран-Астана» университеті, доцент (2014-2022),
* еңбек жолын Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ҰҒПО» КеАҚ-да Әдістемелік басқарма басшысы (2022) қызметінде жалғастыруда.
## Еңбектері
* 60-қа жуық ғылыми, ғылыми-әдістемелік мақалалары, оқу құралдары мен әдістемелік нұсқаулары жарық көрген.
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі, қазіргі қазақ тілі мен әдебиеті мәселелерімен шұғылданады. |
Сұн Зы (қытайша: 孫子; пінин: Sūn Zǐ) («Сұн ұстаз») — Сұн Ву («Sūn Wǔ») атты кісіге берілген құрмет тілдіретін атақ (孫武; 544 ЗБ — 496 ЗБ), Соғыс өнері атты кітаптың авторы. Бұл кітап ежелгі Қытайда жазылып, әскери стратегияға ерекше зор ықпал жасаған. Сонымен бірге ол халықаралық қатынастар теориясындағы реализм бағытын алға тартқан ең алғашқылардың бірі.
Сұн Вудың жеке есімін білдіретін және «әскери» деген мағынаға ие wu таңбасы «ушу», яғни қытайдың жекпе-жек өнерінің атындағы таңбалардың бірі болып табылады. Сұн Вудың сонымен бірге «Чаң Циң» деген (長卿; Cháng Qīng) балама аты да бар.
## Тарихи тұлға
Сұн Зының өмірі туралы деректің жалғыз көзі — б.з.д. 2-ші ғасырда өмір сүрген тарихшы Сыма Цянның жазбалары. Оның айтуынша, Сұн Зы — б.з.д. 6-шы ғасырда Ву мемлекетінде өмір сүрген әскери қолбасшы болатын. Яғни ол ежелгі Қытайдың ең кемеңгер ойшылдарының бірі — Кұң Фузымен бір уақытта өмір сүрген. Аңыздардаайтылғандай, Сұн Зы ши тобының мүшесі болған. Бұндағы «ши» дегеніміз —Көктем және күз жылнамалары кезеңінде болған бірігудің нәтижесінде жерінен айырылған қытайдың жерсіз ақсүйектерінің ұрпағы. Бірақ «шилердің» көбі кезбе ғалымдар ретінде қызмет етсе, Сұн Зы жалдамалы әскери (яғни қазіргі әскери кеңесшіге ұқсас) болып қызмет атқарған. Аңыз бойынша, ол өзінің атақты әскери шығармасын бітіргеннен кейін шамамен б.з.д. 512 жылы Ву патшасы Һелү оны өзінің қызметіне алады. Қазір «Соғыс өнері» деген атпен белгілі шығарма ол кездері Сұн Зы деп аталған болатын — ол замандарда Қытайды (Цин дәулетіне дейін) кітапты оның авторының атымен атау үйреншікті іс болатын. Сыма Цянның айтуынша, Сұн Зы өзінің әскери қолбасшылық өнерін ешбір әскери дайындық көрмеген әйелдерді жинап, олардан соғысқа сақадай сай әскери қосын дайындап шығаруы арқылы көрсетті. Ал ол қосынның қолбасшылары етіп Һелүдің өзінің тоқалдарын тағайындапты. Алайда Сұн Зы оларға бұйрық берген сайын олар қиқылдап күлетін немесе берілген бұйрықты қалай болса солай орындайтын. Екі реттен кейін Сұн Зы сол тоқалдардың екеуін әскери заң бойынша өлім жазасына бұйырғаннан кейін ғана тоқалдар оның берген бұйрығын екі еткізбейтін болыпты.Ол Ву патшасының қызметіне кірген соң жартылай тағы болып саналған Ву патшалығы Көктем және күз кезеңінің ең қуатты патшалықтарының бірі Чу мемлекетін жаулап алуы арқылы өз заманының ең қуатты патшалығына айналды. Һелү патша Чу мемлекетін жаулап алып болғаннан кейін, әрқашан тыныш та бейбіт өмірді аңсаған Сұн Зы аяқ астынан жоқ болып кетеді. Сондықтан оның нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз.
### Атақты еңбегі
Қытай тілінде оның еңбегі қазір «Сұнзы биңфа» (孫子兵法) деп аталады. Бұндағы Сұнзы деген — автордың аты-жөні, ал «биңфа» дегенімізді «қарулы күшті қолданудың заңы», «әскери әдіс-тәсіл» немесе «жекпе-жек өнері» деп аударуға болады.
Алайда сингапурлық жазушы Уи Чоуһоу өзінің Sun Zi Binga — Selected Insights and Applications ("Сұн Зы Биңфа: Кейбір түсіндірмелер және қолданулар) деген кітабында ол атауды тікелей аударудың дұрыс еместігін, себебі онда шайқастарды қолдау туралфы ештеңе айтылмайды, онда айтылатыны тек соғыс кезеңінде қолға алынуға тиісті шаралар туралы айтылады деген ойды айтады.
### Тарихилығы
Сұн Зының тарихта болған-болмағандығы туралы мәселені Лайонел Гилес «Соғыс өнері» кітабының жаңа аудармасына кіріспеде егжей-тегжейлі қарастырады
1972 жылы Шандуң өлкесіндегі Линіи қаласының маңындағы бір қабірден «Соғыс өнері» кітабының бамбук тақтайларға ойылып жазылған бір нұсқасы табылды. Соның арқасында кітаптың бұрыннан белгілі бөліктері расталып, оның бұрын белгісіз болған бөліктері табылды. Ол нұсқа шамамен б.з.д. 134-118 жылдары жазылғандығы анықталып, оның кейьір бөліктері Сұн Зының заманынан көп кейін жазылған деген болжам жоққа шығарылды.
«Соғыс өнері» тарихтағы ең танымал әскери оқулықтардың бірі болған. Ежелгі Қытайда бұл кітап мемлекеттік қызметке кіргенде тапсыратын емтихандардың маңызды бөлігі болған. Ол қытай әдебиетінің маңызды шығармаларының бірі де болып табылады. Соғыс кезінде Мау Зыдоң мен Сталин бұл кітапты оқыған деген деректер бар.
Қытайдың соғыс өнеріне қатысты тағы бір атақты кітабы —әйгілі "Отыз алты айла" кітабы Сун Цзының соғыс өнері кітабына мұқият талдау жасаудың жемісі екені байқалады.
## Түсініктемелер
## Тағы қараңыз
* Соғыстың пәлсапасы
* Атақты әскери жазушылар
* Отыз алты айла-шарғы, тағы бір Қытайдың стратегия тақырыбына бағышталған кітабы
* Артхашастра, Чанакья жазған мемлекеттік басқару өнері, экономикалық саясат және әскери стратегия мәселелеріне бағышталған шығарма
## Сыртқы сілтемелер
* Works by Sun Tzu at Project GutenbergThe Art of War Мұрағатталған 17 қарашаның 2004 жылы. Lionel Giles аудармасы (1910)The Art of War Мұрағатталған 15 қазанның 2004 жылы. Кітаптың қытайша түпнұсқасы.
* The Art of War Мұрағатталған 17 қарашаның 2004 жылы. Lionel Giles аудармасы (1910)
* The Art of War Мұрағатталған 15 қазанның 2004 жылы. Кітаптың қытайша түпнұсқасы. |
Көз жасы субұрқағы (қырымтат. Közyaş Çeşmesi) — 1764 жылы салынған Бақшасарайдағы хан сарайының аумағындағы сәлсәбил субұрқағы. Пушкиннің «Бақшасарай субұрқағы» поэмасында дәріптелген.
## Тарихы
Дәстүр бойынша субұрқақты жасау бастамасын Қырым ханы Қырым Гереймен байланыстырады. Субұрқақ 1764 жылы қайтыс болған және ханның сүйікті күңі саналатын Диләра бикештің кесенесіне (дүрбе) қойылған деп болжанады. Субұрқақ II Екатеринаның келуіне байланысты Хансарайдың «Субұрқақтар ауласына» ауыстырылып (Таурид сапары кезінде), қазіргі уақытта сонда орналасқан.
Қырым Герей ханның махаббаты туралы аңыз Бақшасарайда XVIII ғасырдан бері таралып келеді. Алғашында ханның қайтыс болған сүйіктісінің ескерткіші ретінде сол кезде осылай аталмаған Көз жасы субұрқағы емес, Диләра кесенесі ғана белгілі болды. Оның есімі дүрбедегі және Жасыл мешіттегі (Жасыл Жәми, сақталмаған) жазуларында аталған.
Кейінгі дәстүрлер әдетте сүйікті күңнің христиан ретінде бейнеледі, бірақ оның есімі мен ұлтына байланысты ерекшеленді. Оны грек (Динора Хионис), грузин деп атады. А.С.Пушкиннің «Бақшасарай субұрқағы» шыққаннан кейін оның поляктан шыққан нұсқасы белгіленіп, ақын барған кезде бұзылған субұрқақ ханның мұңды махаббатының белгісіне айналып, Қырым аңыздарында «жастаған тас» тропы пайда болды:
Субұрқақтың авторы сарай шебері Өмерге тиесілі.
## Сипаттамасы
Субұрқақ бірегей емес. Мұсылмандардың сарай кешендерінде жұмақ су қоймаларының бірімен байланыстыруға арналған «сәлсәбил» түріндегі қабырға субұрқақтары салынған. Мұндай «сәлсәбил» субұрқағы, бірақ шахмат тәртібімен орналасқан консолдердегі тостағандары жоқ, мысалы, араб шеберлері салған Палермодағы Сиса сарайында сақталған. «Сәлсәбилдер» сондай-ақ дүрбелерді, әулиелердің (әзизлер) бейіттерін безендірген, зираттарда орналастырылатын.
Көз жасы субұрқағына ең ұқсасы (бірақ 12 тостаған бар) сол Бақшасарай сарайының «Хауыз ауласында» орналасқан. Судың ағып өтуіне арналған тоғыз тостағанды субұрқақтарды Түркияда, мысалы, Топқапы сарайында және Мәулен мұражайында көруге болады.
XIX ғасырдан бері кең тараған түсініктеме бойынша (әсіресе татар мәтіндерінде жоқ) көз жасы субұрқағанда ағып жатқан су ханның қайғысын білдіреді. Үстіңгі тостағаннан — «жүрек» — ол «көз жасындай» екі кішірек тостағанға құяды, салыстырмалы тыныштық жылаудан кейін немесе уақыт өте келе жеңілдікті білдіреді. Бұл үш рет қайталанады, соңғысы — төменгі — үлкен тостағандардың көлемі алдыңғыларынан асып түседі.
Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағында екі жазу бар. Үстіңгі жағындағы фигуралы субұрқақта – Шайхия ақынның Қырым Герейді дәріптейтін өлеңі:
Төменгі жазбада Құран Кәрімнің 76-сүресінің 18-аяты келтірілген:
Субұрқақ өсімдік өрнектерімен безендірілген. Су ағатын саңылау стилдендірілген гүлдің бес жапырақшасымен қоршалған. Екі жазудың арасында орналасқан табақтың ортасында інжір салынған тостаған ойылған. Субұрқақтың етегінде, әдетте, мәңгіліктік нышаны ретінде түсіндірілетін шиыршық немесе өмірдің мәніне күмәнданудың нышаны ұлу бейнеленген және де, мүмкін, оның жылан бейнелемесімен байланысы, сондай-ақ салттық айналымы да солай түсіндіріледі. Субұрқақтың сүйір төбесінде мүйіз тәрізді жарты ай әлемі мен крест тәрізді фигуралар үйлестірілген.
Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағы кейінгі көшірмелердің қатары үшін үлгі болды. Оған Воронцов сарайындағы көз жасы субұрқағы немесе «Мәриәм» (сәулетші Э. Блор) және Ореандадағы императорлық иеліктегі «жүзім саябағында» орналасқан субұрқағын жатқызады.
А.Штакеншнейдер Санкт-Петербургтегі Кіші Эрмитаждың павильондық залының ішкі көрінісін жасау кезінде көз жасы субұрқақтарын шығармашылығымен қайта шығарды.
Бақшасарайдың сарынының негізінде сәулетші Н.П.Краснов Көккөздегі Жүсіповтердің аңшылық үйіне (қазіргі Никитский ботаникалық бағында) және Дединдегі Патша сарайының Шығыс залына арналған субұрқақтарын құрастырды.
Кеңес заманында Бақшасарайдағы көз жасы субұрқағының алдына А.С.Пушкиннің шойын мүсін орнатылды (ск. Мельников, 1950 (?)).
## Көркем әдебиетте
* 1820 жылы сарайға Пушкин келді, ол субұрқақтың әсерінен 1824 жылы «Бақшасарай субұрқағы» поэмасын жазды.
* Қырым татарларының тарихы мен мәдениеті мұражайының қызметкерлері күн сайын «көз жасы субұрқағының» жоғарғы тостағанына екі жаңа раушан гүлін салады. Бұл Пушкиннің «Бақшасарай сарайының субұрқағына» деген өлең жолдарына сілтеме:
* Пушкиннен басқа Бақшасарай субұрқағын құру туралы аңызға Адам Мицкевич пен Леся Украинка зер салды.
## Галереясы
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Герейлердің тұт ағашы — Қырым Республикасы, Бақшасарай ауданындағы табиғи ботаникалық ескерткіш. Қырымдағы ең көне тұт, жасы 300 жылдан асқан. Ағаш Бақшасарай мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының аумағындағы Хан сарайының асхана ауласында өседі. Оның биіктігі 9 м, 1,5 м биіктікте ені 6 м.
## Әдебиет
* Шнайдер С. Л., Борейко В. Е., Стеценко Н. Ф. Украинаның 500 көрнекті ағаштарыМұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.. — Киев:Киев экологиялық-мәдени орталығы, Украинаның Табиғат министрлігінің Мемлекеттік қорық қызметі, 2011. — 204 б. — Б. 139.
## Дереккөздер |
Диләра бикеш дүрбесі (қырымтат. Dilâra bikeç dürbesi) — XVIII ғасырдағы мазар Бақшасарай Хан сарайының Оңтүстік қақпасында орналасқан. Аңыз бойынша, дүрбеде Қырым ханы Қырым Герейдің махаббаты мен сарай басқарушысы Диләра Бикеш жерленген. Диләра Бикештің тұлғасы әлі де аз зерттелген. Ол өлер алдында Бақшасарайда Жасыл Жәми көрінетін жерге жерлеуді өтінген деген аңыз бар. Таудың қарама-қарсы беткейінде оның кесенесінің жанында хан әйгілі Көз жасы субұрқағын жасады.
Сегіз қырлы ғимарат 1764 жылы бақша террассаларының алыс бұрышында салынған. Ол жарты айы бар жарты шар тәрізді күмбезбен жабылған. Қабырғаларды бойлай екі қатар арка тәрізді ойықтар бар. Бұған дейін кесененің кіреберісінің үстіне «Марқұм Диләра бикештің аруғына дұға» деген жазуы бар тақта орнатылған болатын. «Көз жасы субұрқағы» бастапқыда дүрбеде орналасқан еді, содан кейін 1783 жылы субұрқақ ауласына көшірілді.
2007 жылы қалпына келтіруден кейін дүрбе күмбезі бастапқы құрылмадай қорғасынмен жабылды.
Әдебиетте ол туралы алғашқы белгілі ескертулерді Қырым хандығы Ресейге қосылғаннан кейін бірден шетелдік саяхатшылар қалдырды: ағылшын әйел Крейвен 1786 жылы кесене туралы «Қырым арқылы Константинополге саяхат», орыс қызметіндегі неміс Паллас 1793 жылы «Bemerkungen auf einer Reise in die südlichen Statthalterschaften des Rußischen Reichs in Den Jahren 1793 und 1794 деп жазды.
Федерик Дубуа де Монпере «Кавказды айналып, шеркестерге және абхаздарға, Грузияға, Арменияға және Қырымға саяхат» атты еңбегінде былай деп жазды:
"Бақшасарайда барлығы бірауыздан саяхатшыларды Мәриям Потоцкаяның осында жерленгеніне сендіреді; Пушкин өзінің әдемі өлеңін Мәриямға арнаған көз жасы субұрқағынан бастап, осы мазармен аяқтайды. Алайда бұл дәстүрде сенімді ештеңе жоқ. Бұл тамаша мазар 1764 жылы қайтыс болған, Қырым Герейдің сүйікті әйелі, шығу тегі грузин Диләра Бикеш есімді әйелге жайлы орын ретінде қызмет етті. Барлығы оның христиан, Қырым Герейдің сүйікті әйелі болғанына қызығушылық танытады...».
## Әдебиет
* Фадеева Т.М., Соколова М.В. Бақшасарай және төңірегі: Жолбасшы. Ақмешіт: Бизнес-Информ, 2000.
## Сілтеме
* Диләра бикеш дүрбесі
* Бақшасарай тарихи-мәдени және археологиялық мұражай-қорығы — Диләра бикеш дүрбесі
* Қырым ханының сүйікті әйелі Диләра бикештің жұмбағы
* Диләра Бикеш кесенесі _ Ескерткіштер мен тарихи орындар _ Қырымның көрікті жерлері
* Хан сарайы
* Диләра Бикеш кесенесі
## Дереккөздер |
Сарыкөлшың – Кіші Арал теңізінің солтүстігіндегі аласа жота.
## Географиялық орны
Қызылорда облысы Арал ауданы Сексеуіл темір жол стансасынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 230 м шамасында. Оңтүстіктен солтүстікке қарай доғаша созылып жатқан жотаның ұзындығы 20 км-дей, енді жері 10-12 км. Күрделі пішінді жотаның оңтүстік беткейі тіктеу келген, солтүстік беткейі көлбеуленіп жазыққа ұласады. Солтүстік-шығысында кемерленген тік жарқабақтар мен жартастар кездеседі. Олардың биіктігі 28 м-ге жетеді. Осы бөлігінің етегінде Жаңғыжуа (Янги жуа) жайлауы жайласқан. Сондай-ақ жотаның етегінде бірнеше құдықтар, бұлақ көздері, қыстаулар бар. Шығыс етегінде сор, батпақты жерлер бар.
## Өсімдігі
Қуаң даланың бозғылт сұр, құмайтты сұр топырағында бұта аралас, жүзгін, баялыш, теріскен, бұйырғын, ши, т.б. сораң шөптесіндер өскен.
## Дереккөздер |
Трактор Тебриз футбол клубы — Иранның Тебриз қаласындағы футбол клубы, 1970 жылы құрылған.
## Жетістіктері
### Про-лига
2 орын (2): 2011/12, 2012/13
Хазифи кубогы
Жеңімпаз (1): 2014, 2020
Финалист (2): 1976, 1994
2 дивизион
Чемпион (1): 1974
## Сілтемелер
* https://web.archive.org/web/20131029230830/http://en.tractor-club.com/ |
«Аңшылықтағы драма» — Антон Павлович Чехов жазған повесть. Оның ең көлемді шығармасы.
## Кейіпкерлері
* Редактор.
* Иван Петрович Камышев, сот тергеушісі.
* Алексей Карнеев, граф, Камышевтың досы.
* Пётр Егорович Урбенин, графтың қызметшісі, екі баласы бар.
* Николай Ефимович Скворцов, графтың орманшысы, психикалық сырқаты бар.
* Ольга Николаевна Скворцова, орманшының қызы.
* Тина, сыған әйел.
* Каэтан Казимирович Пшехоцкий, графтың туысы.
* Созя, Карнеевтің әйелі, Пшехоцкийдің қарындасы.
* Павел Иванович Вознесенский, уезд дәрігері.
* Николай Игнатьевич Калинин, судья.
* Надежда Николаевна Калинина, соның қызы.
* Бабаев, бай помещик.
* Полуградов.
* Кузьма.
* Иван Осипов.
* Поликарп.
* Иван Демьяныч, попугай. |
Қыздаршыққан – Үлкен Борсық құмды алқабының оңтүстік-батысындағы шағын құм.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Шалқар ауданы Бозой ауылының солтүстік-батысында 40 км жерде орналасқан.
## Жер бедері, өсімдігі
Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 9 км-ге созылып жатыр, енді жері 6 км шамасында. Солтүстігінде Қошқарата соры, шығысында Көкалақұм құмы, оңтүстігінде Мыңжылқысексеуіл қонысы, батысында Үлкенсор соры мен Қошқарата құмы орналасқан. Жер бедері төбелі-белесті өсімдікпен бекіген құмды жазық.
## Геологиялық құрылымы
Төрттік кезеңінің эолды шөгінділерінен түзілген.
## Өсімдігі
Сұр қоңыр топырақ жамылғысында жусан, шеңгел, изен, сексеуіл, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Қоянды – Ақмола облысы Ерейментау ауданының шығысындағы тау.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 431 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 5 км-ге созылған, енді жері 3-3,5 км. Тіктеу беткейлері уақытша пайда болатын сулардың нәтижесінде ойлауытты келген. Оңтүстік беткейінің етегінде батпақталған телімдер кездеседі.
## Геологиялық құрылымы
Жоғарғы-орта протерозойдың тау жыныстарынан түзілген жер қыртысын қиыршықтасты коллювийлі және коллювийлі-делювийлі шөгінділер жапқан.
## Өсімдігі
Құмсазды нашар дамыған қиыршықтасты қара қоңыр топырағында қараған аралас қылқан бозды-сұлыбасты шөптесіндер өседі.
## Дереккөздер |
Қоянды – Нияз тауларының батысындағы шоқы.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Осакаров ауданы Осакаровка кентінің батысында 5 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Асолюттік биіктігі 640 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км-ге созылған, енді жері 1 км. Беткейлері тілімделген. Солтүстігінде Тоқсумақ бөгені жатыр.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында ақ селеу, бетеге, сұлыбас, жусан, қараған, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Серік Жамбылұлы Шәпкенов (29 шілде 1979, Қаратөбе ауылы, қазіргі Батыс Қазақстан облысы) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, 2022 жылдан бері Атырау облысының әкімі.
Бұрын Шәпкенов Қазақстан Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі (2021–2022) және Атырау қаласының әкімі (2016–2018) болған.
## Өмірбаяны
1979 жылы 29 шілдеде Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе ауданының Қаратөбе кентінде дүниеге келді. М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің экономикалық кибернетика факультетін бітірген (2000), экономист-математик.
* 2000 жылдан - М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің оқытушысы.
* 2001 жылдан - Батыс Қазақстан облыстық қоршаған ортаны қорғау қорының жетекші маманы.
* 2002 жылдың маусымынан - Батыс Қазақстан Қаржы басқармасының жетекші маманы, 2003 жылдан - бас маманы.
* 2006 жылдың қаңтарынан - БҚО Экономика және бюджеттік жоспарлау департаменті шынайы секторлы дамыту бөлімінің бастығы.
* 2006 жылдың наурызынан - БҚО Ауыл шаруашылықдепартаменті әкімшілік бөлімінің бастығы.
* 2007 жылдың қаңтарынан - БҚО Ауыл шаруашылық департаменті директорының орынбасары.
* 2007 жылдың қазанынан - БҚО Экономика және бюджеттік жоспарлау департаменті бастығының орынбасары.
* 2009 жылдың қыркүйегінен - Батыс Қазақстан облысы Экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасының бастығы.
* 2014 жылдан - ҚР Президенті әкімшілігінің мемлекеттік бақылау және ұйымдастыру-аумақтық жұмыс бөлімінің мемлекеттік инспекторы.
* 2016 жылдан - Атырау қаласының әкімі.
* 2018 жылдан - Атырау облысы әкімінің орынбасары
* 2020 жылдан – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің орынбасары.
* 2021— 2022 жылдары — Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі.
* 2022 жылдың 7 сәуірден бастап Атырау облысының әкімі болып тағайындалды.
## Отбасы
Үйленген. Жұбайы - Шапкенова Анар Асыланбайқызы,үй шаруасында. Ұлдары - Жамбыл Темірлан Серікұлы,Жамбыл Әлібек Серікұлы.
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
Мұқатай Жәнібеков (1887 жыл, бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі, Темірші болысы – 1932 жыл) — қоғам-саяси қайраткері, большевик және төңкерісші.
## Өмірбаян
Арғын тайпасы, Қаракесек руының Майлық бұтағынан шыққан. Ресей империясының Чита қаласы маңындағы Замятин шахтасында жұмыс істеп жүріп, 1905 жылы жұмысшылар ереуіліне қатысқаны үшін шахтадан қуылады. Кейін Лена алтын кеніндегі жұмысшы қозғалысына қатысып (1912), 12 жылға жер аударылады. 1917 жылы босап шығып, Омбыдағы депутаттар кеңесінің жұмысына араласады. Омбы маңындағы Куломзино станциясындағы ақ гвардияшылармен соғыста бір топ достарымен тұтқынға алынып, ату жазасына кесіледі. Қамаудан шығып, астыртын большевиктер ұйымын басқарады. Кейін Колчак әскерлерінің қолына түсіп, Красноярск түрмесіне жөнелтіледі. Бұдан қашып шығып, Омбы уездік милициясының атты әскеріне алынады. Жәнібеков өмірінің соңғы жылдары Петропавл губерниялық атқару комитетіті революциялық трибуналының нұсқаушысы, мүшесі, Қарқаралы уездік милиция бөлімінің, Қазақстан өлкелік милиция мектебінің, Семей қалалық милиция бөлімінің бастығы болып қызмет атқарды.
## Дереккөздер |
Дмитрий Николаевич Мандриченко (13 шілде 1997 жыл) — молдовалық футболшы, Молдова Ұлттық футбол құрамасы мен "Ингулец" клубының шабуылшысы.
## Дереккөздер |
Тоқтықұл Сатылғанұлы (қыр. Токтокул Сатылганов; 25 қазан 1864, Куччу- Суу қыстағы, қазіргі Ош облысы., Тоқтықұл ауданы, - 17 ақпан 1933, Сасықжиде қыстағы) - қырғыз халық ақыны, қырғыз кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі. Жастайынан суырып салып, өлең шығара бастады. Әдебиетке, ақындыққа анасы Бурманның тигізген әсері мол болған. Ол музыка аспаптарында ойнайтын, ауыз әдебиетін жетік білген. 15 жасынан ақын, шешен, музыкант ретінде елге аты кең жайылады. Сартбай, Есенаман т.б. халық ақындарынан тәлім алып, айтыс өнеріне машықтанады. Халық дастандарын («Сарынжы-Бөкей», «Кедейхан» т.б.) жаттап, халық арасына таратты. С.Тоқтағұлдың даңқын шығарып, елге кең тараған жырларында («Алымхан» «Насылхан» «Айымжан », т.б.) махаббат, достық тақырыбы басым жырланды) Үстеп тап өкілдерін шенеп айтқан сатиралық өлеңдері көп («Бес қабан», «Өсімқор Шақырбай», «Еселбайдың үйленуі» т.б.) Cатылғанов Тоқтағұл 1898 ж. бай-манаптардың жалған жаласымен айыпталып, көп жыл Сібірде айдауда болды.(25 жыл) Осы кезде «Қош Елім», «Тұтқында жүргенде», «Азапқа түсті өмірім » т.б. жырларын шығарды. Ұлы Қазан революциясы С.Тоқтағұл жырларына жаңа мазмұн («Жаса,Кеңес өкіметі», « Бостандық заңы», «Туған жерім» т.б. ) берді. Ол қырғыз әдебиетінде В.И.Ленин образын («Лениндей ұлды кім туды», « Ленин ашты жолыңды» т.б.) тұңғыш жырлады. С.Тоқтағұлдың шығармалары КСРО халықтарының көптеген тілдеріне аударылды. Қазақ тілінде де жеке кітап болып шықты. Тоқтағұл поэзиясы - халық тағдырының айнасы.
## Дереккөздер |
Эйзель трагедиясы — 1985 жылғы Еуропа Чемпиондары кубогының финалдың ойынында болған оқиға. Матчта "Ювентус" және "Ливерпуль" клубтары өзара ездесті. Ойын 1985 жылы 29 мамырда Брюссельдегі "Эйзель" стадионында өтті.
## Қақтығыс
Мақаланың авторы — Тұрсынбек Раушанұлы
Ойын басталмай жатып-ақ екі жанкүйерлер арасында кішігірім қақтығыстар орын алды. Бір топ бұзақылар әшекейлер дүкенінің терезесін сындырып ішіндегі 10 миллион франкқа жуық қымбат бұйымдарды ұрлап кетті. Оларға ешқандай полияция өкілі кедергі келтірмеген. Ойын кезіндегі екі команда жанкүйерлерінің қақтығысын болдырмау үшін олардың арасындағы трибунаға жергілікті көрермендерді орналастырады. Бірақ сол аймаққа имгрант италиялықтар яғни "Ювентус" жанкүйерлері де кіріп кетеді. Ойын басталуына аз уақыт қалғанда ливерпульдік жанкүйерлер де осы сектордан табылады.
Бұдан бөлек осы секторға жалғасып кеткен Х, Z және Y секторлары да арзан болып, отыратын орындықтар жоқ болатын. Табиғи түрде ағылшын жанкүйерлерімен лық толды. Ойын басталуына 45 миинут қалғанда екі жақ жанкүйерлері қауіпсіздік үшін қойылған секторлар арасындағы ағаштарды сындырып, нәтижесінде екі сектор арасындағы жергілікті көрермендер отырған аймақ төбелес майданына айналады.
Одан шошынған италиялық жанкүйерлер трибунамен төменге қарай қаша бастаған. Бельгия полициясы тағы қателесіп, жанкүйерлерді бұзақылармен шатастырып, шығатын есікті жауып тастайды. Керісінше барлық есікті ашып, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында эвакуациялап, қауіптің бетін қайтару керек еді. Төбелестің қызғаны сонша, одан қашқан көрермендер төменге түсіп, бұзақылармен сектор арасын бөліп тұратын бетон мен темір торларға қысылып қалады. Нәтижесінде 39 адам көз жұмған.
Бұл кезде футболшылар киім ауыстыру бөлмесінде болып, төбелестен бейхабар еді. Ал білген кезде ойнауға мәжбүр болады. "Қақтығыс өршімеуі үшін біз ойнауға мәжбүр болдық. Жанкүйерлер біз үшін қаза тапты, ал біз кек алдық", – дейді матчқа қатысушы және кейін УЕФА президенті болған Мишель Платини.
"УЕФА ойынды тоқтатпады, қақтығыстың одан әрі өршуін, көрермендерді сыртқа алып шығу кезіндегі қиындықтар нәтижесінде құрбандар саны артып кетуінен сақтанды", – делінген УЕФА баяндамасында.
Қайғылы оқиға нәтижесінде 39 адам қайтыс болды. Олардың 32-сі италиялық, 4-еуі бельгиялық, 2-еуі француз және 1-еуі ирландия азаматы еді. 600 көрермен түрлі дене жарақатын алды. Осы қақтығыстың орын алуына жанкүйерлерден бөлек УЕФА-ның да кінәсі бар. Себебі, қауіпсіздік шаралары мүлдем қарастырылмаған "Эйзель" стадионында ойын өткізуге өз келісімін берген.
Ал Брюссель полициясы бұл оқиғаның алдын алуға мүмкіндігі болған. Олай дейтініміз, финал ойынынан бірнеше күн бұрын оларға ағылшын әріптестерінен факс келген. Ол жерде Англияда бұзақылығымен танылған, арнайы тізімде тұрған жанкүйерлердің тізімі болған. Дәл осындай мазмұндағы хатты Римде болып өткен "Рома" – "Ливерпуль" финалы алдында да жергілікті полицияшылар алған екен. Олар мәліметтерді дұрыс пайдаланып, кездесуді қауіпсіз ұйымдастыра алған. Брюссель тәртіп сақшылары бұл мәліметтерді пайдаланбай, ағылшын мен италиялық жанүйерлерді бір-біріне көрші етіп орналастырған.
УЕФА тексеру кезінде ағылшын жанкүйерлерін ресми түрде кінәлі деп тапты. Алғашында "Ливерпуль" әкімшілігі еурокубоктарға қатыспайтынын мәлімдеді. Көп өтпей Ұлыбритания үкіметі барлық ағылшын клубтарын еурокубоктарға қатысуына тыйым салды. Ал FIFA басқа елдің клубтарына ағылшын клубтарымен жолдастық кездесу өткізу және басқа да кез келген келісім шарт жасасуға тыйым салды. УЕФА алғашында "Ливерпульді" 3 жылға кейін барлық ағылшын клубтарын 6 жылға ойыннан шеттетті.
"Тіпті қазір арада бірнеше жыл өтсе де осы оқиғаның болғанына сенгім келмейді. Сол күннен бастап құрбан болғандар үшін күнде дұға жасаймын. Осы қайғылы оқиғадан соң УЕФА кубогының мен үшін ешқандай маңызы қалған жоқ. Мен әлем чемпионы атандым, скудеттоны жеңдім, мұнымен мақтана аламын. Бірақ, Чемпиондар лигасы кубогын жадымнан мүлде өшіріп тастадым. Осы ойыннан кейін де мен доп тептім. Бірақ "Миландағы" мансабымда мен емес, көлеңкем ойнаған секілді. Жас кезімдегідей көп жарақат алдым және бұрынғы формама қайта оралмадым. Осы финалдан кейін менің футболдағы мансабым бітті десе де болады", – дейді Паоло Росси.
"Сол күнгі оқиғаны тоқтату мүмкін емес болатын. Сол уақытта мұндай қақтығыстар тек ағылшын командалары арасындағы ойындарда емес, барлық Еуропада өршіп тұрған еді. Бұл машинисті жоқ пойызды тоқтатумен бірдей. Кезі келіп оны тоқтату керек болды. "Эйзельден" кейін мұндай қақтығыстар азайды. Бірақ, бұл бізге қымбатқа түсті", – дейді "Ливерпуль" фан клубы жетекшілерінің бірі Джералд Маккинли.
## Себептері
Арада 30 жылдан аса уақыт өтсе де қанды қырғынның нақты себебі анықталған жоқ. "Эйзель" трагедиясы себебінің бірнеше болжамы бар:
* "Ливерпуль" жанкүйерлері бұл жанжалды алдын ала жоспарлаған.
* Турин жанкүйерлерінің арандатуы.
* УЕФА басқа нұсқаны ілгері сүйреді. Олардың айтуынша, "Ювентустың" ежелгі қарсыласы "Торино" клубының жанкүйерлері "Ливерпуль" киімін киіп, қақтығысты әдейі ұйымдастырған. Өкініштісі ешкім бұл сұрақтардың жауабын анық білмейді. 39 құрбанның ішінде 9 жастағы балақай да болған.
## Кейін
Матч 1:0 есебімен "Ювентустың" жеңісімен аяқталды.
1985 жылдан кейін қос клуб тек, 2005 жылы Чемпиондар Лигасының жартылай финалында кездесті. Энфилдтегі бірінші ойында жергілікті жанкүйерлер алаңдағы таблоға "Достық" деп жазды, өз кезегінде туриндік жанкүйерлер қос команда алаңға шығып жатқанда кері бұрылып, арқасындағы достық жазуын көрсетті. Қарымта ойында италиялықтар қақтығыс қаупі жоқ болса да, қатаң қауіпсіздік шараларын қарастырды.
Англия клубтары бес жылға еурокубоктерден шеттетілді.
1995 жылы стадион бұзылып, орнына "Бодуэн Падища" стадионы тұрғызылды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://web.archive.org/web/20110321174959/http://www.lfconline.com/news/loadsngl.asp?cid=EDB3 |
Әлқоба (араб.: الْقُبَّة – «шатыр» немесе «кішкентай бөлме») — қуыс, бөлмедегі немесе басқа үй-жайдағы ойықша. Негізінен жатын бөлме ретінде, пәтер ішіндегі баспалдақтың орналасқан жері, негізгі залда — әңгімелесу орны ретінде қызмет етеді.
«Әлқоба» сөзі бастапқыда кез келген ұйықтайтын бөлмеге немесе тіпті пердемен бөлінген төсекке қатысты болды. Енді ол негізінен жарық басқа бөлмелерден шыны есіктер немесе терезелер арқылы енетін осындай шағын бүйірлік бөлмелерге қатысты қолданылады. Бұл сөз араб тілінен шыққан, бастапқыда шатыр деген мағынаны білдірген. Мәуірлерден ол жатын бөлме немесе бүйірлік бөлме мағынасымен алдымен испан және португал тілдеріне (ис. alcoba, порт. alcova), содан кейін қалған роман тілдеріне (итал. alcova; фр. alcôve) өтті. Ескі француз тілінен ол жартылай әлі күнге дейін шатыр мағынасында сақталған aucube формасына ие болды, оны Уолфрам фон Ешенбах орта неміс тіліне енгізді.
## Галереясы
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Сыртқы сілтемелер
* Әлқобаға қатысты ортаққордағы материалдар |
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті — халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы басшылықты және мемлекеттік саясатты іске асыруды, мемлекеттік санитариялық-эпидемиологиялық бақылау мен қадағалауға жататын өнімді, оның ішінде тамақ өнімін бақылау мен қадағалауды, техникалық регламенттерде белгіленген талаптардың және биологиялық қауіпсіздік саласындағы талаптардың сақталуын бақылауды және қадағалауды, сондай-ақ биологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған іс-шараларды реттеуді және іске асыруды жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің ведомствосы.
## Тарихы
2001 жылы қайта ұйымдастырылған ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің құрамында Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау комитеті болып құрылды. 2013 жылы комитет ҚР Тұтынушылардың құқықтарын қорғау агенттігінің құрамына енді. 2014 жылы агенттік орнына ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті құрылып, 2017 жылы одан ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Қоғамдық денсаулық сақтау комитеті бөлінді. 2019 жылы Қоғамдық денсаулық сақтау комитеті мен Фармация комитеті Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау комитеті болып бірікті. 2020 жылы ол Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті және Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитеті болып екіге бөлінді.
## Міндеттері
* реттелетін салада іске асыру және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыру
* реттелетін салада мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін қамтамасыз ету
* өз құзыреті шегінде Комитеттің жүктелген өзге де міндеттерді жүзеге асыру
## Құрылымы
Комитеттің 21 басқармаcы бар (2023 жылға):
* Жұртшылықпен байланыс басқармасы
* Ішкі қауіпсіздік басқармасы
* Персоналды басқару қызметі
* Бюджеттік жоспарлау басқармасы
* Бухгалтерлік есеп басқармасы
* Құқықтық қамтамасыз ету басқармасы
* Әкімшілік қамтамасыз ету басқармасы
* Азық-түлік тауарларына арналған техникалық регламенттерді бақылау басқармасы
* Азық-түлік емес тауарларға арналған техникалық регламенттерді бақылау басқармасы
* Мемлекеттік шекарадағы санитариялық қорғау жөніндегі қызметті үйлестіру басқармасы
* Ведомстволық бағынысты ұйымдарды дамыту басқармасы
* Стратегия және даму басқармасы
* Аса қауіпті инфекцияларды эпидемиологиялық қадағалау және биоқауіпсіздік басқармасы
* Инфекциялық ауруларды эпидемиологиялық бақылау басқармасы
* Вакцинамен басқарылатын инфекцияларды бақылау басқармасы
* Тамақтану, білім беру және тәрбиелеу объектілерін санитариялық-гигиеналық бақылау және қадағалау басқармасы
* Өндірістік, радиациялық қауіпті және коммуналдық объектілерді санитариялық-гигиеналық бақылау және қадағалау басқармасы
* Бақылау-қадағалау қызметін үйлестіру басқармасы
* Мемлекеттік қызмет көрсету басқармасы
* Цифрландыру басқармасы
* Активтер және мемлекеттік сатып алулар басқармасы
## Қарамағындағы мекемелер
* Облыстық және Алматы, Астана, Шымкент қалалық санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменттері
* Аудандық және облыстық маңыздағы қалалардағы санитариялық-эпидемиологиялық бақылау басқармалары
* Көліктегі санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті
* Ақтөбе, Арал теңізі, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Талдықорған, Орал, Шымкент обаға қарсы күрес станциялары
* «Ұлттық сараптама орталығы» ШЖҚ РМК
## Дереккөздер |
Қостөбе – Мойынқұм құмды алқабының солтүстік-батысындағы шоқы.
## Географиялық орны
Алматы облысы Іле ауданы Ақши ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 34 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 715 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай доға тәрізді 6 км-ге созылған, енді жері 3,5 км. Беткейі көлбеуленіп, жазыққа ұласады. Батысында Қазанбай, шығысында Үшсай қоныстары, оңтүстігінде Тасқара шоқысы бар.
## Өсімдігі
Сұр топырақ жамылғысында боз жусан, теріскен, еркек шөп, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қостөбе – Қарғалытау тауларының оңтүстік бөлігіндегі тау.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Жангелді ауданының солтүстігінде, Қабырға өзені мен Сарықопа көлдері аралығында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 219 м. Төбесі жайпақ, енсіз келген таудың беткейлері көлбеуленіп жазыққа ұласады. Батыс пен шығыс беткейлерінен Қабырға өзені мен Сарықопа көлдеріне құятын бірнеше өзен (Түрлікөлсай, Балтабай) бастау алады. Сондай-ақ тау етегінде қыстау (Бөбенай, Төлебай, т.б.) мен жайлау (Аққұдық, т.б.) орналасқан.
## Өсімдігі
Бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында қараған, ши аралас баялыш, көкпек, селеу, боз, т.б. шөптесіндер өскен.
## Дереккөздер |
Балдырлы орман — теңіздер мен мұхиттардағы қоңыр балдырлар (әсіресе ламинария тұқымдасы) көп өсетін аймақтар. Олар көбінесе 10—25 метр тереңдікте орналасады.
Балдырлы ормандар негізімен қоңыржай мен полярлық белдеулерде таралған. Бірақ тропиктік белдеуде кездесетін жағдайлар да белгілі.
Ондай аймақтардың түбінде үстіңгі деңгейлерден қарағанда биологиялық түрлер көбірек болады. Олардың арасында теңіз жұлдыздары, теңіз кірпілері, мшанкалар, жұмсақденелілер, шаянтәрізділер, сутүбі балықтары кездеседі.
Балдырлар су астындағы тастарға ризоид жасушаларымен жапсырылады, ал ауамен толтырылған пневматоцисттер көмегімен олар қалқып тұрады. |
Қоянды – Сасықкөл көлінің солтүстік-батысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Абай ауданы Шахтинск қаласының батысында 16 км жерде орналасқан. Шерубайнұра өзенінің аңғарында жатыр.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 725 м. Солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай 5 км-ге созылған, енді жері 1,5-2 км. Беткейлері көлбеу бірнеше шоқылардан тұрады. Оңтүстік тау етегінде қорымтастың мол үйінділері шоғырланған. Батысында Арғынбай көлі, оңтүстігінде Желмая тауы бар.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында селеу, бетеге, жусан, қызғылт боз, қараған, тобылғы, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Бас сөзі келесі мәндерге ие болуы мүмкін:
* Бас — адам мен айуан денесінің көз, мұрын, ауыз, құлақ, ми орналасқан мүшесі.
* Шөптің, ағаштың түрлі өсімдіктердің ең жоғары жағы, төбесі, ұшы.
* Таудың, қырдың, мұнараның т.б. нәрселердің төбесі, биік жері, ең үсті. Тағы қараңыз: шың.
* Өзеннің, бұлақтың басталған жері, жоғарғы жағы. Тағы қараңыз: бастау.
* Таяқтың т.б. сондай нәрселердің жуандау, жұмырлау жағы.
* Балтаның, пышақтың, шоттың т.б. саймандардың жүзі бар жағы (Ұзын сапты айбалтаның басы асыл құрыштан істеліпті).
* Бір нәрсенің айналасы, қасы (Жалқауға от басы айшылық жер).
* Кісінің жеке дара өзі, адам (Басы аманның малы түгел).
* Сан мөлшерімен есептегендегі дана.
* Атқаратын қызметі жағынан жоғары, басқару ісін жүргізуші (бас инженер, бас дәрігер, бас би).
* Негізгі, ең үлкен (Азаттық қозғалыстың бас жауы).
* Бір нәрсенің бастамасы, алғашқы кезі (Істің басы байлы болса, аяғы сайлы болар).
* Бас — ер адамның ең төменгі дауысы.
## Дереккөздер |
Kolesa Group — қазақстандық АТ-компания. Компанияның бас кеңсесі Алматы қаласында орналасқан.
## Қызметі
Kolesa Group компаниясы «Колёса», «Крыша», «Маркет» сауда маркаларының иесі болып табылады және kolesa.kz, krisha.kz, market.kz, avtoelon.uz сияқты интернет-сайттарын басқарады. Жобалардың мамандануы — Қазақстанда автомобильдерді, жылжымайтын мүлікті, тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу туралы жеке хабарландыруларды орналастыру және жариялау сервистері.
## Меншік иелері және басшылық
2020 жылдың 1 ақпанындағы жағдай бойынша компанияның иелері Михаил Ломтадзе және Baring Vostok қоры болып табылады.
Директоры — Николай Бабешкин, бақылау кеңесінің төрағасы — Михаил Ломтадзе.
## Тарихы
Компанияны Вали Хуснутдинов 1996 жылы құрған. Ол 1996 жылдан 2012 жылға дейін «Колёса» ЖШС иесі және директоры болды. Компанияның негізгі қызметі «Колёса» ішінара суреттелген газет басылымын шығару болды, онда барлық тілек білдірушілер өз хабарландыруын фотосуретімен және автомобильдің техникалық сипаттамасымен орналастыра, сондай-ақ өздерінің байланыс деректерін көрсете алды.
1996 жылдың 2 тамызында Қазақстанда «Колёса» газетінің бірінші нөмірі — автомобильдерді сатып алу-сату туралы басылым, ал 2006 жылдың 30 сәуірінде аттас сайт kolesa.kz іске қосылды. «Колёса» газеті Алматы, Астана және Қазақстанның басқа да қалаларында жарық көрген. Нөмірде автомобильдерді, мотоциклдерді, арнайы техниканы сатып алу, сату, айырбастау, қосалқы бөлшектерді сату, автосервис қызметтері туралы жеке хабарландырулар болды.
«Крыша» газеті 1997 жылдың қыркүйегінде іске қосылып, апта сайын жарық көрді. Әрбір шығарылымда жылжымайтын мүлікті сатып алу, сату, айырбастау, маклер және басқа да ілеспе қызметтер туралы жеке хабарландырулар болды.
2013 жылы компанияны Вячеслав Ким мен Михаил Ломтадзе сатып алды, ал 2014 жылы компанияға 15 миллион доллар инвестициялаған Baring Vostok қоры тағы бір акционер болды.
2014 жылы компания Market.kz жаңа онлайн-сервисті іске қосты.
2015 жылы Kolesa Group баспа жобаларын жауып, өз күшін онлайн-жобаларды қолдауға және дамытуға бағыттады.
2018 жылы Avtoelon.uz онлайн-сервисі іске қосылып, Өзбекстан нарығына шықты.
2019 жылы "Қазақстанның топ 30 мобильді қосымшасы" рейтингінде Kolesa.kz қосымшасы 1 орын алды (қатарынан алтыншы рет), Krisha.kz — 3 орын, Market.kz — 5 орын.
## Дереккөздер |
Саумалкөл – Есіл алабындағы ағынсыз көл.
## Географиялық орны
Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы жерінде өзімен аттас ауылдың шығысын бойлай орналасқан.
## Гидрографикасы
Теңіз деңгейінен 277,5 м биіктікте. Аумағы 24,3 км2, ұзындығы 8,2 км, енді жері 4,5 км, жағалау бойының ұзындығы 22,3 км, орташа тереңдігі 4,1 м. Көлдің солтүстігі жəне батысы адырлы, аласа төбешікті, шығысы жазық, түйетайлы. Көл атырабының басым бөлігі егістікке жыртылған. Біраз жерінде ағаш, оңтүстік жағалауында 40–70 м-дей қамыс өседі. Түбі тегіс, көлге шағын 4 өзен құяды. Суы ішуге жарамсыз, минералдылығы жоғары. Көлден балық ауланады.
## Дереккөздер |
Цумада ауданы немесе Цумадин ауданы (орыс. Цумадинский район, авар. Цӏумада мухъ) — Ресей Федерациясындағы Дағыстан Республикасының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік әрі муниципалды құрылым (муниципалды аудан). Әкімшілік орталығы — Агвали ауылы.
## Географиясы
Алып жатқан жер аумағы — 1178 км².
## Тарихы
1860 жылдардан бастап Ресей империясының Дағыстан облысы 9 округке бөлінді. Ауданның бөлінуі 1929 жылға дейін сақталды. Қазіргі аудан аумағы Анди округіне қараған. 1921 жылы Дағыстан АССР құрылды.
## Тұрғындары
### Халық саны
2013 жылғы санақ бойынша Цумада ауданының халық саны 22,9 мың адамға тең. Бүкіл халқы ауылды аймақтарда тұрады.
### Ұлттық құрамы
2002 жылғы санақ бойынша аудан тұрғындарының 99%-ы аварлар.
## Тағы қараңыз
* Хабиб Абдулманапович Нурмагомедов — Ресей жекпе-жек спортшысы, UFC аренасында жеңіл салмақта өнер көрсетеді, Цумада ауданының ең танымал тумасы.
## Дереккөздер |
Хунзах ауданы (авар. Хунзахъ мухъ) — Ресей Федерациясындағы Дағыстан Республикасының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік әрі муниципалды құрылым (муниципалды аудан).
Әкімшілік орталығы — Хунзах ауылы.
## Географиясы
Алып жатқан жер аумағы — 551,91 км².
## Тарихы
Дағыстан облысындағы Авар ауданы 1864 жылы Авар хандығынан құрылған.
1921 жылы Авар облысы Дағыстан АССР-інің құрамына енді.
## Тұрғындары
### Ұлттық құрамы
## Көрнекті жерлер
* Мочох көлі;
* Тобот сарқырамасы;
* Қарадах шатқалы;
* Дағыстанның халық ақыны – Гамзат Цадасаның өмір сүрген мемориалдық мұражай-үйі;
* Тарихи-өлкетану мұражайы;
* Аранин бекінісі – 19 ғасырдағы бекініс;
* Авар әдебиетінің аталарының бірі Чанк (Тажудин) ақынның мұражай-үйі;
* «Ақ тырналар» мемориалдық кешені.
## Дереккөздер |
Саумалкөл – Көң, Құланөтпес өзендері алабындағы ағынсыз көл.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы жерінде орналасқан.
## Гидрографикасы
Теңіз деңгейінен 349,4 м биіктікте. Аумағы 10,7 км2, ұзындығы 4,2 км, енді жері 3,2 км, жағалау бойының ұзындығы 14,4 км, жағасы жарлауытты. Көбіне қар суымен толысады, жаз ыстық болған жылдары көл құрғап қалады. Суы тұзды, көл атырабы жайылымға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Қостөбе – Ақжар өзенінің оң жағалауындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау және Целиноград аудандары аралығында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 408 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 2 км-ге созылған, енді жері 1 км. Беткейі жайпақ, қос бөліктен тұрады. Солтүстігінде Қамыстыкөл көлі жатыр.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында сұлыбас, қылқан селеу, түрлі бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Михаил Каймаков (румын. Mihail Caimacov; 22 шілде 1998) — молдовалық футболшы, Молдова Ұлттық футбол құрамасы мен "Славен Белупо" клубының жартылай қорғаушы.
## Жетістіктері
### Командалық
«Шериф»
* Молдова чемпионы (2): 2016/17, 2017
* Молдова Кубогы: 2016/17
* Молдова Суперкубогы: 2016
«Шериф-2»
* 1 лига чемпионы: 2016/17
«Осиек»
* Хорватия чемпионатының қола жүлдегері: 2018/19
«Осиек II»
* Хорватия 2-лигасының қола жүлдегері: 2018/19
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Смбатаберд — Арменияның Вайдзор ауданындағы Артабуйнк және Ехегис (бұрынғы Алаяз) ауылдары арасындағы төбенің басында орналасқан бекініс.
## Тарихы
Тастарды өңдеу, оларды төсеу (қабырғалардың қалыңдығы 2-3 м жетеді) және құрылыс техникасы бекіністің 10-11 ғасырлардағы салынған мерзімін дәл анықтауға негіз береді. Ол Арменияда қуатты қорғаныс құрылымдары құрылып жатқан кезде Смбат II Багратуни Тизеракал («Әлем билеушісі») тұсында салынған болуы мүмкін. Жалпы пікір бойынша, бекініс біраз уақыт Рим империясы жаулап алған Атропатенаның иелігінде болған, сол кезде Армения Римнің қол астында болған.
Смбатаберд Вайоц-Дзор мен Сюниктегі ең көне және ең үлкен бекіністердің бірі болды. Ол 5-ғасырға дейін де болған болуы мүмкін. Смбатаберд Васакян әулетінің әскери бекінісі ретінде қызмет етті және кейіннен Орбелян билігі кезінде нығайтылды. Бекіністің бастапқы атауы белгісіз. Адамдар оны Смбатаберд деп атайды, ол Ехегис ауылының маңындағы Смбат Орбелянның қабіріне байланысты болуы да мүмкін. Бірақ бекініс 10 ғасырда билік еткен Сюник князі Смбаттың атымен аталған болуы да әбден мүмкін.
## Бекіністің атқарған қызметі
Бекініс ағашсыз тегіс аймақтың ортасында төбенің басына орналасқан. Ол үш жағынан Артабан және Ехегис өзендері ағып жатқан шатқалдың шетінде орналасқан тік жартастармен қоршалған. Ғимаратқа тек солтүстіктен, садақшылар күзететін үлкен қақпалар арқылы кіруге болады. Көкжиекте жау жасақтары пайда болған жағдайда, жергілікті тұрғындар қауіп туралы күзет мұнараларында жағылған оттар арқылы хабардар етілді. Кейін олар кешеннің ішіне қарай бет алып, қақпалар күшті болттармен бекітіліп, бекініс қабырғаларына жақындаған жаулардың басына ыстық шайырмен және қайнаған сумен араласқан тастар құйылды.
Бекіністі шабуылмен алу мүмкін болмады, ағаштардың жоқтығынан жебелерден жасырынатын жер болмады, ал қалыңдығы 2-4 м биік тас қабырғаларды шабуылдап алу мүмкіндігі жоқ еді. Бекіністі қоршауға алу да еш нәтиже бермеді, бекініске жасырын су құбыры тартылды, қоймаларда азық-түлік қоры жеткілікті болды.
Смбатабердтің бүкіл өмірінде жаулар оны бір-ақ рет басып алды , онда да қулықтың арқасында. Олар жылқыларды тұзбен қоректендіріп, бекініс маңында жайылымға жібереді. Шөлдеуден қиналған жануарлар су болатын жерді іздеп, су құбырын тауып алды. Суды бөгеп алған жаулар бекініс қорғаушыларын берілуге мәжбүрледі.
## Қазіргі жай-күйі
2006-2007 жылдары бекіністі ауқымды қайта құру жұмысы жүргізілгеніне қарамастан, оның көп бөлігі қазір қираған күйде. Бір кездегі қуатты қамалдан биіктігі 10 м, ені 3-4 м жартылай шеңберлі негіздері бар базальт қабырғасы және бұрынғы ғасырларда 10-11 м жететін күзет мұнараларының бір бөлігі қалды.
## Дереккөздер |
Қостөбе – Талас өзенінің төменгі ағысындағы оқшау төбе.
## Географиялық орны
Жамбыл облысы Талас ауданы Арал ауылының солтүстігінде 9 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 338 м. Солтүстігінде Ащықұдық құдығы, шығысында Атшұбар, оңтүстігінде Тектұрмас төбелері, батысында Қаратоған қонысы бар.
## Өсімдігі
Сұр, құмайтты топырақ жамылғысында жусан, баялыш, жүзгін, изен, теріскен, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қостөбе – Мұңлы тауының оңтүстік-батысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Шалқия кентінің батысында 37 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 405 м. Солтүстіктен-оңтүстікке қарай бойлық бағытта 3 км-ге созылған, енді жері 1,5 км. Беткейі жалпақталып жазыққа ұласады. Оңтүстігінде Ұзынтақыр қонысы жатыр.
## Өсімдігі
Бозғылт қоңыр, сұр топырақ жамылғыларында боз жусан, баялыш, бұйырғын, қара жусан, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Цумада ауданы немесе Цумадин ауданы (орыс. Цумадинский район, авар. Цӏумада мухъ) — Ресей Федерациясындағы Дағыстан Республикасының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік әрі муниципалды құрылым (муниципалды аудан). Әкімшілік орталығы — Агвали ауылы.
## Географиясы
Алып жатқан жер аумағы — 1178 км².
## Тарихы
1860 жылдардан бастап Ресей империясының Дағыстан облысы 9 округке бөлінді. Ауданның бөлінуі 1929 жылға дейін сақталды. Қазіргі аудан аумағы Анди округіне қараған. 1921 жылы Дағыстан АССР құрылды.
## Тұрғындары
### Халық саны
2013 жылғы санақ бойынша Цумада ауданының халық саны 22,9 мың адамға тең. Бүкіл халқы ауылды аймақтарда тұрады.
### Ұлттық құрамы
2002 жылғы санақ бойынша аудан тұрғындарының 99%-ы аварлар.
## Тағы қараңыз
* Хабиб Абдулманапович Нурмагомедов — Ресей жекпе-жек спортшысы, UFC аренасында жеңіл салмақта өнер көрсетеді, Цумада ауданының ең танымал тумасы.
## Дереккөздер |
Саумалкөл – Шідерті алабындағы көл.
## Географиялық орны
Павлодар облысы Баянауыл ауданы Ұзынбұлақ ауылының оңтүстігінде 8 км жерде орналасқан.
## Гидрографикасы
Теңіз деңгейінен 419 м биіктікте жатыр. Аумағы 7,1 км2, ұзындығы 5,3 км, енді жері 2,1 км, жағалау бойының ұзындығы 13,4 км. Көлдің батыс, оңтүстік жағалаулары жарлауытты келген. Айдын жағалауының басым бөлігін қамыс басқан. Шығыс, солтүстік-шығысын батпақты-шалшықты жерлер алып жатыр. Көл түбі кедір-бұдырлы, онда 10-15 см тұнба шөккен. Шарасында жыл бойы су болады. Негізінен жер асты суымен толығады. Қараша айының 1-жартысында суы қатып, сəуірдің ортасында ериді. Көлге Жыланды жəне Сарымсақ тауларынан бастау алатын бұлақ сулары құяды. Атырабы шабындық жəне мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Сарымсақ – Ақирек тауларының оңтүстік-шығысындағы оқшау тау.
## Географиялық орны
Павлодар облысы Баянауыл ауданы Көкдомбақ ауылынан батысқа қарай 20 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 534 м. Аласа келген қалдық таудың ұзындығы мен ені 1,5-2 км шамасында. Төбесі доғал, беткейлері жатық келген.
## Өсімдігі
Сұр, бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, қылқан боз, көде, т.б. шөптесіндер өскен. Таудың айналасында Кеңащы қыстауы, Тасқой жайлауы орналасқан. Шығыс етегімен Көкдомбақ - Қызылтұмсық жəне Теңдік - Қызылтұмсық елді мекендерін байланыстыратын қара жол өтеді.
## Дереккөздер |
Қайрат Абдыкаемович Ахсамбиев (31 мамыр 1963 жыл, Түркістан) — қазақстандық әнші.
## Отбасы
Музыкалық отбасында өсті. Атап айтқанда, Қазақ КСР Радиокомитеті хорының солисті ретінде өнер көрсеткен анасы Күләш Матыбаеваның орындауындағы әндер Қазақ радиосында шырқалды. Қарындасы — Ләззат Ахсамбиева да қазақстандық әнші. Үйленген.
## Шығармашылық
Мектеп жылдарында және оны бітіргеннен кейін ол алғашқы тректерді жазды, мысалы: "Мектеп жылдары", 10 "Б", Әке туралы трек — "Абеке", "Құлпынай алаңқайы", "Бейтаныс жан", "Қолайсыз ауа-райы", "Жіберілмеген хаттар".
1983 жылы астананың жоғары оқу орындары арасындағы Алматы қалалық байқауында "Бізді күндер алып кетсін" авторлық трекі автор мен оның қарындасы Ләззат орындауында екінші орынға ие болды.
2013 жылдан бастап Қайрат аранжировка жасаушы және дыбыс режиссері Ермек Күсеновпен тығыз ынтымақтастықты бастады, "Құлпынай алаңқайлары", "Мектеп жылдары", "Мамочка" және "Әбеке" тректерінің алғашқы өңдеулері 2013 жылдың шілде айының басында шықты, содан кейін 14-15 тректен тұратын бірінші альбом жасау идеясы пайда болды.
2016 жылдан бастап продюсер Арман Алпаров пен аранжировка жасаушылар Игорь Божок пен Ихлас Нугметов Қайратпен ынтымақтастықты белсенді түрде бастады.
2017 жылдан бастап Қайрат аранжировка жасаушы Асқар Шафимен, ал 2021 жылдан бастап Тверьден аранжировка жасаушы Юрий Калашниковпен ынтымақтастықты бастайды.
2016 жылдың 18 мамырында ресми YouTube каналында "Бейтаныс жан" трегіне алғашқы клип шығады. 2016 жылдың 20 қазанынан бастап Vevo халықаралық порталында "Француз мотиві" трегіне клип шығады, ал 2017 жылдың 26 шілдесінде VEVO "Француз мотиві" және "Сонет" тректерімен KairaVEVO ресми арнасын ашады. 2016 жылғы 21 қарашадан tophit.ru -Ресейдің, ТМД-ның және алыс шетелдің басты чартында "Шақыр" атты бірінші трек шығады. Қазіргі уақытта Ресей, ТМД және алыс шетел радиостанцияларында Қайраттың 40-тан астам трегі бар.
2017 жылдың 04 сәуірінен бастап Қайрат тректері Jango.com халықаралық радио-порталда өз жұмысын бастайды. Қазіргі уақытта Қайрат әні мен сөзінің авторы өзі болып табылатын 200-ден астам трек жазған, оның 146-сына Қазақстандық авторлық қоғамнан авторлық құқық алған.
Қайраттың музыкалық қобдишасында барлығы 10-нан астам альбом бар, олар: "Бүлдірген алаңғайы", "Жаңбыр симфониясы", "Менің арманымдағы қалалар", "Бақытты қыз", "Айлақ", "Ақ альбом" және басқалар.
## Дискография
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* tophit.ru сайтындағы әндер
* Қайрат Ахсамбиевтің Youtube желісіндегі ресми арнасы
* Vevo музыкалық порталындағы Қайрат Ахсамбиеваның ресми арнасы - KairaVevo |
Тоқсанбай – Жетісу Алатауының оңтүстік-батыс бөлігіндегі жота.
## Географиялық орны
Қазақстан (Жетісу облысы, Панфилов ауданы) мен Қытай шекарасында орналасқан. Шығысында (Қытай жерінде) Бежінтау жотасының сілемдерімен ұштасады.
## Жер бедері
Жота ендік бағытта 45 км-ге созылып жатыр. Ең биік жері шығысында (4062 м). Жотаның шығыс, солтүстік-шығыс бөлігі көтеріңкі. Ортасы мен шығысында мұздықтар бар. Жотаның батысында Сатылы, орта тұсында Қарабұлақ (3481 м) асулары орналасқан. Қарабұлақ асуындағы мұздықтардан Көксу өзенінің сол саласы – Көктал бастау алады.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы герцин қатпарлығының гранит, гранодиорит, әктас және сиениттерден түзілген. Оның бетін төрттік кезеңнің элювийлі-делювийлі шөгінділері басқан. Жер асты сулы горизонт девон тас көмір қабаттарында жатыр.
## Климаты
Қаңтар айының жылдық орташа температурасы батысында –8 –11°С, шығысында –14 –16°С. Шілденің орташа температурасы 18 – 20°С-тан шығысында 14 – 16°С-қа дейін өзгереді. Жауын-шашын мөлшері 350-ден (батысында) 750 мм-ге дейін (шығысында) өзгереді.
## Өсімдігі
Таудың альпілік шалғын топырағы қызғылт және шымды күлгін топырақ басым. Тау беткейлерінде қылқанды және жалпақ жапырақты орман өскен. Беткейлері мен аңғарларында цирктер, терең шатқалды аңғарлар (800 – 1100 м) жиі кездеседі. Өсек және Қорғас өзендері аралығында денудациялық жазық қалыптасқан.
## Дереккөздер |
Албан әдебиеті — албан тілінде жазылған әдебиет. Бұл термин албандар немесе Албанияда жазылған әдебиеттерге де қатысты болуы мүмкін.
## Алғашқы шолулар
Албан әдебиетінің қалыптасуы 19 ғасырда басталғанымен, бірақ одан да ерте кезден сақталған көптеген мәліметтер бар. Рим-католиктік шомылдыру рәсімінің өту формуласы албан тілінде 1462 жылы жарияланды және кейбір ғалымдар Жаңа Өсиет (Новый Завет) аудармасының сақталған үзіндісін 14 ғасырға жатқызады.
Ең көне албан кітабы 1555 жылы Бузуку деген діни қызметкер басып шығарған католиктердің қысқаша анықтамасы болып саналады. 1800 жылға дейін жарияланған мәтіндер негізінен діни әдебиеттер немесе сөздіктер болды және олар Италияда басылып шықты. Баспа әдебиетімен қатар ауызша әдеби шығармашылықтың бай дәстүрі де дамыды.
1621 жылы католик епископы Пьер Буди (1566-1623) "Speculum confessionis" және "Dictionarium latinum-epiroticum", Албан - латын сөздігін бастап, 1635 жылы оның шәкірті Франг Бхарди (1606–1689) аяқтады.
1762 жылдан бастап мәдени өзегі негізінен Италия болды, онда Гьул Варибоба (1724-1788), Незим Фракулла, Сулейман Наиби, Николла Бранкати (1675-1741), Николла Филья (1691-1769) және Николла Кета (1742-1803) сияқты авторлар ерекшеленді. Албанияда Хасан Зико Камбери мен Мұхамет Кычку (1784-1844) көзге түсті. Сонымен қатар, 1789 жылы Ыстамбұлда «Албан баспа қоғамы» құрылып, Осман империясының бүкіл аумағында албан баспаханалары мен газеттерін ашу мақсатында құрылды.
## 19-20 ғасырдағы Албан әдебиеті
19 ғасырдың ортасы Еуропаның басым бөлігін шарпыған ұлтшылдық рухынан туындаған жаңа әдеби қозғалыстың пайда болуымен ерекшеленді. Түрік билігі кезінде албан мектептеріне де, албан тілінде кітап басып шығаруға да рұқсат етілмеді, сондықтан әдеби қызмет негізінен елден тыс жерде жүргізілді. Ең маңызды мәдени орталықтар Италияда болды, онда көптеген албандар Калабрия мен Сицилияда қоныстанды. Бұл қауымдардан оңтүстік албан диалектісінде жазған көптеген ақындар мен ғалымдар шықты. Бұл авторлардың ішіндегі ең ықпалдылары Иероним де Рада (1814–1903) және Д.Камарда (1821–1882) болды. Де Рада ақын және ұлттық болмыстың шабытты уағызшысы болды, Камарда албан тілі мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеуге мұрындық болды. Кітаптардан бөлек, газет-журналдар шығарылып, басқа да патриот жазушылар қатысуға тартылды. Оларға лирикалық поэзия жазған екі ақын, Зеф Серембе (1843-1891) және Зеф Скироны (1865-1927) атауға болады.
Албания әдебиетінің корифейі, діни қызметкер және ақын Г.Фишта (1871-1940) бостандықты сүйетін отандастарының еңбектері мен қайғы-қасіреттері туралы баяндайтын «Таулар лютнясы» эпикалық поэмасын жазды.
Тағы да ықпалды авторлар Ф.Коница (1875–1952) және Ф.С.Нолиді (1882–1965) атауға болады. Екеуі де өмірінің көп бөлігін Америка Құрама Штаттарында өткізді және мәдени жағынан өз ұрпақтарының ең талғампаз жазушылары болды. Тамаша аудармашы, ақын, тарихшы және музыкант Ф.С.Ноли діни және саяси қайраткер болған. Ф.Коница 20 ғасырдың басында Лондонда "Албания" журналын шығарды, ол материалдарды ағылшын, француз және Албан тілдерінде басып шығарды және ұлтшылдық қозғалыстың мәдени құрамдас бөлігінде маңызды рөл атқарды.
1920 жылдардың соңы мен 1930 жылдардың басында поэзия мен прозада Л.Порадеци (1899 ж. т.) мен Э.Количи (1903 ж. т.) албан әдебиетіндегі жаңа бағыттың негізін қалады. Л.Порадеци 19 ғасырдағы романтикалық ақындардан, әсіресе Н.Фрашериден көп нәрсені үйренді, оның кейбір ең жақсы шығармалары «Жұлдыздар биі» жинағына енді.
Коммунистік режим албан әдебиеті тарихының тағы бір тарауын ашты – социалистік реализм: проза да, поэзия да идеологиялық мақсаттарға қызмет етті. Соғысқа дейін де атақты ақынға айналған Д.Шутеричи «Бостандықтар» атты екі томдық шығармасын жарыққа шығарып, өзін соғыстан кейінгі кезеңдегі жетекші коммунистік жазушылардың бірі ретінде көрсетті. Оның да көптеген өлеңдері мен әңгімелері жарық көрді. Ф.Гята (1922 ж. т.) мен И.Кадаре (1934 ж. т.) да танымал болды. Ф.Гята «Ұйық батпақ» романы т.б. бірнеше шығармалар жазды.
## Албания Республикасында
Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында авторлардың көпшілігі социалистік реализм бағытын ұстануға тырысты. Алпысыншы жылдардан кейін әлемге әйгілі албан жазушысы Исмаил Кадаре («Бұл таулар не ойлайды», 1964) өлеңдерімен және («Жерленген армия генералы», 1964, «Тас шежіресі», 1971) романдарымен көзге түсті.
Дритеро Аголли өлеңдері (1964), атақты сатирасы («Зило жолдастың көтерілуі мен құлдырауы», 1973) француз және неміс тілдеріне аударылған және француз сыншылары тарапынан жоғары бағаланған.
Нене Шкипери («Ана Албания», 1974); Димитер Ксувани; фашистермен ынтымақтастығы үшін Италияға жер аударылған Эрнест Колики (1903-1975), («Ренессанс әндері», 1959) және «(Агил симфониясы») поэмаларының авторы; Мартин Камай (1925–1994), («Таулардағы кеш», 1953) және романдар («Жексенбі», 1958) және («Шеңберлер», 1978) авторы; Винсент («Наурыз», 1989); Теодор Ласо (1936), («Сол қыстың күркіреуі», 1976); Али Абдихокс (1923) («Дауылды күз», 1969); Питер Марко (1913) («Соңғы қала», 1960); драматург Спиро Чомор (1918–1973) (Әкелер тәрбиесі); ; ақын Луан Кафезези (1922), («Тау заңдары», 1977) т.б.
## Қазіргі жағдайы
Соңғы жылдары бірқатар албандардың қоғамдық өміріндегі жаңалықты, жаңа процестерді, жаңа қайшылықтарды көрсететін шығармалар және адамдар еңсеруге тиіс қиындықтар бүгінгі Албания өз Отанын одан да әдемі және күшті ету үшін күресіп жатыр.
Қазіргі әдеби шығармалардағы өмірді бейнелеу кеңістігінің кеңеюі көркемдік форма саласындағы жаңа ізденістермен ұштасып жатыр. Албан әдебиеті қазір өте алуан түрлі, стильдер мен көркем тұлғалар, бұл жаңашыл ізденістерге орасан зор мүмкіндіктер туғызатынымен түсіндіріледі.
Қазіргі Албания әдебиеті саласында айтарлықтай жетістіктер бар, әдеби дамудың жетекші тенденциясы – шындықпен барған сайын тығыз байланыста болу, әдебиеттің қоғам өміріне ықпалының күшеюі, шығармалар деңгейінің ұдайы көтерілуі және осыған байланысты өркендеуі болып табылады.
## Дереккөздер |
Ноғай даруғасы (тат. Нугай даругасы, башқ. Нуғай даруғаһы) — Қазан хандығы және этникалық жағынан болыстарға (руларға) бөлінген 1540-50 жылдары Қазан, Уса және Сібірмен бірге құрылған башқұрттардың (Башқұртстан) әкімшілік-аумақтық бірлігі.
## Тарихы
Қазан хандығының әкімшілік бірліктері даруға (орысша «дорога» термині сәйкестікке байланысты осы жерден шыққан деседі) деп аталды деген пікір қате. Ол М.Г. Худяковтың гипотезасына негізделген, ол болса өз кезегінде Д.А. Корсаковтың қысқаша ескертуіне негізделген. Қазіргі уақытта Худяковтың тұспалын кейбір зерттеушілер серпінге байланысты қайталағанымен, XX ғасырдың аяғында ол ғылыми білім шеңберінен шығып кеткені анық. Шындығында, Қазан хандығының негізгі шет аймақтары арабша уәлаят терминімен, ал кіші аумақтық бөлімдер ел сөзі арқылы белгіленді. Даруға терминінің өзі тек билеушінің өкілі (даруғабек) лауазымын белгілеу үшін қызмет етті. Сірә, даруға термині XVII ғасырдың ортасындағы орыс әскери-әкімшілік терминінен — дорога шыққан (бұл жағдайда Ноғай дорогасы). И.П. Ермолаев (1982) дұрыс атап өткендей, Қазан хандығының, одан кейін Башқұртстанның жерлеріне қатысты дорога термині Мәскеу патшаларының Еділ бойының шығысындағы бағыттарын, жаулап алуларын белгілеу ретінде пайда болды. Ол өз кезегінде облыстарды жақтармен (Тау, Ноғай, Арша жағы, т.с.с.) байырғы орыс дәстүріне негізделді.
### Ноғай даруғасының зәңгісі
* Әлібай Мырзағұлов, 1773 жылы Ноғай даруғасының зәңгісі
* Кенже Арсланов Ноғай даруғасы Бошмас-Қыпшақ болысының зәңгісі
* Жамансары Жаппаров Ноғай даруғасы Суын-Қыпшақ болысының зәңгісі
### Ноғай даруғасының болыстары
## Тағы қараңыз
* Алат даруғасы
* Арша даруғасы
* Жөри даруғасы
* Сібір даруғасы
* Қазан даруғасы
* Уса даруғасы
## Дереккөздер |
Жастар паркі (лит. Ғашықтар саябағы) – Қазақстанның Астана қаласындағы қалалық саябақ. Ол 2005 жылдың 6 шілдесінде Астана күнін мерекелеу күні ашылды. Парк "ҚазМұнайГаздың" штаб-пәтерінің артында, Дөңгелек алаңының арасында және Хан Шатырға қарама-қарсы орналасқан.
## Сипаттамасы
Саябақ шамамен 35 акр аумақты алып жатыр. Үш мыңнан астам жас линден, шырша, қарағай, қайың мен терек, сондай-ақ осы аймаққа тән емес үйеңкі мен қарағай отырғызылды. Президент Нұрсұлтан Назарбаевта өзі ағаш отырғызды. Барлық көгалдар мен гүлзарлар қатаң неміс технологиясына сәйкес жоспарланған және отырғызылған, өйткені Германияда ландшафт құрылысы терең тамырлар мен ұзақ дәстүрлерге ие. Саябақтың ортасында 2007 жылы австриялық ханшайым Габриела фон Хабсбург сыйға тартқан үлкен субұрқақ орналасқан. Металл конструкциялары негізінде жасалған.
## Дереккөздер |
Светлана Ишмұратова ( 20 сәуір 1972 жыл Златоуст, КСРО) — Ресейлік биатлоншы. Биатлоннан еңбек сіңірген спорт шебері. Ресей биатлон одағының басқарма мүшесі. Олимпиада эстафетасының чемпионы. Жазғы биатлоннан екі дүркін әлем чемпионы. 2016 жылдың 5 ақпанынан бастап орталық армияның спорт клубы басшысының орынбасары. РФ Қарулы Күштерінің подполковнигі.
## Балалық шақ
Светлана Ишмұратова 1972 жылы 20 сәуірде Оңтүстік Оралда орналасқан Златоуст қаласында (Челябі облысы) башқұрт-татар отбасында дүниеге келген. Ол әлсіз және аурушаң болып өсті. Осы себепті әкесі қызының денсаулығын жақсарту және денесін қатайту үшін оны шаңғы тебуге үйретуге шешім қабылдады. Ол бірнеше сағат бойы шаңғымен сырғанап, физикалық белсенділікті біртіндеп арттырды. Бастауыш сыныпты аяқтай келе Светлана Ирековна өз дертінен құтылады.
Төртінші сыныпта ол балалар сайысындағы алғашқы жеңісін тойлады. Оны мектепте дене шынықтыру пәнінің мұғалімі Р.С.Ахметғараева жаттықтырды. 1991 жылы ол Кеңес Одағы чемпионатының жасөспірімдер арасындағы алғашқы жарысында жеңіске жетіп, тоқсаныншы жылдары Ресейдегі ең үздік шаңғышылардың бірі болды.Златоусттағы сауда техникумын, ал 1999 жылы Орал (Челябі) дене шынықтыру және спорт академиясын бітірді.
## Спорттағы жетістіктері
Ол 1996 жылы биатлон командасына жаттықтырушы Фатьянов Виталий Николаевичтің арқасында келді. Ол оған дейін шаңғышылардан құрылған эксперименталды командада болды, 24 жасқа дейін тек шаңғымен айналысты. 1996 жылы оған допинг қолданды деген айып тағылып, осыдан кейін екі жылға уақытша тоқтатылады. Алайда біраз уақыттан кейін спортшыға тағылған барлық айыптар алынып тасталып, қателігі көпшілік алдында мойындалады.
Светлана 1997 жылы биатлон бойынша Ресей чемпионатында спринтте жеңіске жетті. Содан кейін ол Нагано Олимпиадасына ұлттық құрамаға қабылданды. 1998 жылы Хохфильценде өткен әлем чемпионатында алғашқы алтын медалды жеңіп алды. 1999 жылы Ишмұратова жазғы маусымдағы әлем чемпионатына қатысып, спринт-кросс пен эстафетадан алтын жеңіп алды. Келесі жылы спортшы Кіші әлем чемпионатында спринтте күміс алды. Светлана 2001 жылы әлем чемпионы атағын жеңіп алды.
2002 жылы Солт-Лейк-Ситиде өткен Олимпиада ойындарында биатлоншы эстафетада қола медаль алды. 2003 жылғы әлем чемпионатында спортшы эстафетада алтын, басқа түрлері бойынша күміс пен қола жүлдегер атанды. Сол жылы Еуропа чемпионатында ол тағы бір қола медаль алды. 2004 жылы әлем чемпионатында Светлана эстафетада күміс медаль алды. Ал келесі жылы Еуропа чемпионатында ол жекелей және эстафеталық жарыста алтын медаль жеңіп алды, сонымен қатар спринтте екінші орын алады. Сол жылы Кіші әлем чемпионатында ол жеке есепте үшінші орынға көтерілді. 2005 жылдың мамыр айынан бастап Виталий Николаевич Фатьянов Ишмұратованың жеке жаттықтырушысы болды, онымен бірге спортшы 2006 жылы Туринде өткен Олимпиадада басты алтынды жеңіп алды. 2006 жылы Олимпиада ойындарынан кейін ол өзінің спорттық мансабын аяқтады.
## Жеке өмірі мен жұмысы
Олимпиадалық жеңістен кейінгі көрнекті биатлоншының өмірі алуан түрлі. 2007 жылдың сәуір айында Миша есімді ұлды болды. Светлана Челябі облысының және туған қаласы Златоусттың спорттық және қоғамдық өмірінің белсенді қатысушысы. 2007 жылдың қысында спорттық жетістіктерге қосқан үлесі үшін «Құрмет» орденімен марапатталды. Сол жылы Светлана өзінің туған қаласы Златоуст депутаты болып сайланды. Ал 2007 жылдың соңында ол «Единая Россия» партиясынан Мемлекеттік Думаның депутаты болып сайланды. 2016 жылдың 5 ақпанынан бастап орталық армияның спорт клубы басшысының орынбасары болып тағайындалды.Ишмуратова Светлана Ресей Қарулы Күштерінің подполковнигі шеніне ие. Наградалары: «Құрмет» ордені (Ресей) (22 ақпан 2007 ж.), екінші дәрежелі «Отанға сіңірген еңбегі үшін» медалі (5 мамыр 2003 ж.).
## Дереккөздер |
Светлана Ишмұратова ( 20 сәуір 1972 жыл Златоуст, КСРО) — Ресейлік биатлоншы. Биатлоннан еңбек сіңірген спорт шебері. Ресей биатлон одағының басқарма мүшесі. Олимпиада эстафетасының чемпионы. Жазғы биатлоннан екі дүркін әлем чемпионы. 2016 жылдың 5 ақпанынан бастап орталық армияның спорт клубы басшысының орынбасары. РФ Қарулы Күштерінің подполковнигі.
## Балалық шақ
Светлана Ишмұратова 1972 жылы 20 сәуірде Оңтүстік Оралда орналасқан Златоуст қаласында (Челябі облысы) башқұрт-татар отбасында дүниеге келген. Ол әлсіз және аурушаң болып өсті. Осы себепті әкесі қызының денсаулығын жақсарту және денесін қатайту үшін оны шаңғы тебуге үйретуге шешім қабылдады. Ол бірнеше сағат бойы шаңғымен сырғанап, физикалық белсенділікті біртіндеп арттырды. Бастауыш сыныпты аяқтай келе Светлана Ирековна өз дертінен құтылады.
Төртінші сыныпта ол балалар сайысындағы алғашқы жеңісін тойлады. Оны мектепте дене шынықтыру пәнінің мұғалімі Р.С.Ахметғараева жаттықтырды. 1991 жылы ол Кеңес Одағы чемпионатының жасөспірімдер арасындағы алғашқы жарысында жеңіске жетіп, тоқсаныншы жылдары Ресейдегі ең үздік шаңғышылардың бірі болды.Златоусттағы сауда техникумын, ал 1999 жылы Орал (Челябі) дене шынықтыру және спорт академиясын бітірді.
## Спорттағы жетістіктері
Ол 1996 жылы биатлон командасына жаттықтырушы Фатьянов Виталий Николаевичтің арқасында келді. Ол оған дейін шаңғышылардан құрылған эксперименталды командада болды, 24 жасқа дейін тек шаңғымен айналысты. 1996 жылы оған допинг қолданды деген айып тағылып, осыдан кейін екі жылға уақытша тоқтатылады. Алайда біраз уақыттан кейін спортшыға тағылған барлық айыптар алынып тасталып, қателігі көпшілік алдында мойындалады.
Светлана 1997 жылы биатлон бойынша Ресей чемпионатында спринтте жеңіске жетті. Содан кейін ол Нагано Олимпиадасына ұлттық құрамаға қабылданды. 1998 жылы Хохфильценде өткен әлем чемпионатында алғашқы алтын медалды жеңіп алды. 1999 жылы Ишмұратова жазғы маусымдағы әлем чемпионатына қатысып, спринт-кросс пен эстафетадан алтын жеңіп алды. Келесі жылы спортшы Кіші әлем чемпионатында спринтте күміс алды. Светлана 2001 жылы әлем чемпионы атағын жеңіп алды.
2002 жылы Солт-Лейк-Ситиде өткен Олимпиада ойындарында биатлоншы эстафетада қола медаль алды. 2003 жылғы әлем чемпионатында спортшы эстафетада алтын, басқа түрлері бойынша күміс пен қола жүлдегер атанды. Сол жылы Еуропа чемпионатында ол тағы бір қола медаль алды. 2004 жылы әлем чемпионатында Светлана эстафетада күміс медаль алды. Ал келесі жылы Еуропа чемпионатында ол жекелей және эстафеталық жарыста алтын медаль жеңіп алды, сонымен қатар спринтте екінші орын алады. Сол жылы Кіші әлем чемпионатында ол жеке есепте үшінші орынға көтерілді. 2005 жылдың мамыр айынан бастап Виталий Николаевич Фатьянов Ишмұратованың жеке жаттықтырушысы болды, онымен бірге спортшы 2006 жылы Туринде өткен Олимпиадада басты алтынды жеңіп алды. 2006 жылы Олимпиада ойындарынан кейін ол өзінің спорттық мансабын аяқтады.
## Жеке өмірі мен жұмысы
Олимпиадалық жеңістен кейінгі көрнекті биатлоншының өмірі алуан түрлі. 2007 жылдың сәуір айында Миша есімді ұлды болды. Светлана Челябі облысының және туған қаласы Златоусттың спорттық және қоғамдық өмірінің белсенді қатысушысы. 2007 жылдың қысында спорттық жетістіктерге қосқан үлесі үшін «Құрмет» орденімен марапатталды. Сол жылы Светлана өзінің туған қаласы Златоуст депутаты болып сайланды. Ал 2007 жылдың соңында ол «Единая Россия» партиясынан Мемлекеттік Думаның депутаты болып сайланды. 2016 жылдың 5 ақпанынан бастап орталық армияның спорт клубы басшысының орынбасары болып тағайындалды.Ишмуратова Светлана Ресей Қарулы Күштерінің подполковнигі шеніне ие. Наградалары: «Құрмет» ордені (Ресей) (22 ақпан 2007 ж.), екінші дәрежелі «Отанға сіңірген еңбегі үшін» медалі (5 мамыр 2003 ж.).
## Дереккөздер |
Сандықтас – Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігіндегі тау сілемі.
## Географиялық орны
Жетісу облысы Алакөл ауданы Достық кентінің батысында 64 км жерде, Қытаймен шекарада орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 3752 м. Солтүстіктен оңтүстік-шығысқа қарай 25 км-ге созылған, енді жері 5 км шамасында. Таудың тар құлама беткейлері шатқалдармен тілімденген. Солтүстігінен Тастау, оңтүстік беткейінен Қаратұрық өзендерінің салалары қар-мұздықтардан бастау алады. Солтүстік беткейіндегі жартастардың биіктігі 21 м-ге дейін жетеді.
## Өсімдігі
Биік таулы белдеуінде Тянь-Шань шыршасы, қарағай, самырсын ағаштарынан тұратын орман қалыптасқан. Сондай-ақ альпілік, субальпілік, шалғынды-альпілік белдемдері дамыған.
## Дереккөздер |
Андрей Алексеевич Лунин (укр. Андрій Олексійович Лунін; 11 ақпан, 1999, Красноград, Украина) — украиндық футболшы, «Реал Мадрид» және Украина ұлттық құрамасының қақпашысы.
## Мансабы
### Клубтық
Харьков футболының шәкірті. 2005-2010 жылдары ол Красноград жасөспірімдер спорт мектебінде оқыды, 2007 жылдан бастап параллельді демалыс күндері Харьков Арсеналында өнер көрсетті. 2010-2014 жылдар аралығында Харьковтық Металлист академиясында оқыды.
Ол «Днепрге» 2015 жылы келіп, алғашқы маусымын клубтың жастар құрамасында өткізді. 2016 жылдан бастап негізгі құрамның жаттығулары мен матчтарына тұрақты түрде қатысып келді. 2016/17 маусымының басында «Днепрдің» негізгі қақпашысы Денис Шелихов болды, бірақ бірнеше сәтсіздіктерден кейін («Шахтерге» 4:0 және «Олимпикке» қарсы 3:0) старттағы орнын жоғалтты. Андрей Премьер-Лигадағы дебютін 2016 жылы 16 қазанда «Карпаты» командасына қарсы матчта (1:1) өткізді.ref>Отчёт о матче «Карпаты» — «Днепр»</ref> Осы кездесуден бастап ол қақпадан нық орын алып, УПЛ-да 2016 жылдың сәуір айының үздік жас ойыншысы атанды.
2017 жылы 24 маусымда Заря Луганск клубына көшті. Ол 2017/18 маусымында 29 матч өткізіп, команданың негізгі қақпашысы атанды. 2017/18 маусымының соңында ол клубтың үздік футболшысы болып танылды.
2018 жылы 22 маусымда Реал Мадридпен 6 жылдық келісімшартқа қол қойды. 31 шілдеде ол Халықаралық чемпиондар кубогында «Манчестер Юнайтедке» қарсы ойында (1:2) дебют жасады. Ол екінші таймда қосалқы құрамнан шығып, «нөлге» ойнады. 11 тамызда ол өзінің алғашқы жүлдесін жеңіп алды - Сантьяго Бернабеу кубогы үшін матчта Реал Мадрид итальяндық Миланды 3:1 есебімен жеңді. Лунин матчтың 78-минутында қосалқы құрамда алаңға шығып, бірде-бір гол жібермеді. 27 тамызда ол Леганеске жалға кетті. Ол 30 қазанда Испания кубогының 1/16 аясындағы өз алаңында «Райо Вальеканоға» қарсы ойында (2:2) алғашқы ойынын өткізді. Ол чемпионаттағы алғашқы ойынын 10 қарашада «Жиронаға» қарсы ойында (0:0) 84-минутта жарақат алған қақпашы Иван Куэльярды ауыстырды.
2020 жылдың басында Реал Мадрид Лунинді Сегундадан Реал Овьедоға маусымның соңына дейін жалға берді.
2020/21 маусымы басталар алдында Лунин Реал Мадридте қалғаны белгілі болды. Ол Реал Мадрид құрамындағы дебюттік ойынын 2021 жылы 20 қаңтарда Алькояноға қарсы кубок матчында өткізді.
### Ұлттық құрама
Украинаның 17 жасқа дейінгі жастар құрамасы сапында 2016 жылғы Еуропа чемпионатына қатысты, негізгі қақпашы болды. 2017 жылдан бастап 19 жасқа дейінгі жасөспірімдер құрамасына тартылған.
2017 жылдың 23 мамырында Лунин алғаш рет Украина құрамасына шақырылды: ол Мальта құрамасына қарсы сынақ матчына және фин құрамасына қарсы 2018 жылғы әлем чемпионатына іріктеу матчына шақыру алды. Ол 2018 жылы 23 наурызда Сауд Арабиясына қарсы өткен жолдастық ойында (1:1) дебют жасады. Осы матчта алаңға шығып, Лунин Украина құрамасының тарихындағы ең жас қақпашы болды.
2019 жылы Александр Петраковтың жетекшілігімен Украинаның 20 жасқа дейінгі жастар құрамасының құрамында жастар арасындағы әлем чемпионатының жеңімпазы атанды. Турнир қорытындысы бойынша ол үздік қақпашы деп танылды.
## Жетістіктері
### Командалық
Реал Мадрид
* Испания суперкубогының жеңімпазы: 2021/22
Украина
* 20 жасқа дейінгі жастар арасындағы әлем чемпионы: 2019
## Дереккөздер |
Баджолар (баджао) (теңіз көшпенділері, теңіз сығандары) — Малайзияда, Индонезияда және Филиппинде тұратын этникалық топ. Олар шексіз Үнді мұхитында еркін жүріп, көшпелі өмір сүреді. Олар жағаға тек жерлеу рәсімдері кезінде, балықтарын сатуға, тұщы су жинауға немесе қайықты жөндеуге келеді. Жалпы халық саны: шамамен 700 мың адам (Филиппинде 470 мың, Индонезияда 152 мың, Малайзияда 62,3 мың, Брунейде 11 мың).
## Этнонимі
Баджо халқының этнонимінде олардың Кіші Зонд аралдарының (Нуса Тенггара) Баджо аралындағы байырғы шығу тегін білдіретін этнонимі бар. Термин кейінірек оңтүстік Сулавесидегі бугис тілінде ᨅᨍᨚ ретінде қабылданды, ол сөзбе-сөз «ағаш» дегенді білдіреді. Бұл баджо этникалық тобы Флорес теңізі аймағында теңіз саяхаты үшін жиі қолданатын қайық жасау материалына қатысты.
## Тілі
Тілі аустронезиялық отбасының батыс аустронезия тобына жататын баджо (баджао) тілдері мен диалектілері. Оңтүстік Қытай теңізі бассейніндегі Баджао малай диалектінде сөйлейді. Пилипино, бугис және басқа тілдер де кең таралған.
## Діні
Діни ұстанымдары: мұсылман-сүнниттер, дәстүрлі сенімдерді ұстанушылар бар.Дәстүрлі Баджао діні – ислам мен анимизмнің ерекше қоспасы. Сенімдер, олар үшін тірі тіршілік иесі болып табылатын мұхитпен күрделі қарым-қатынасты көрсетеді. Теңіз сығандары рухтар толқындарда, ағыстарда, маржан рифтері мен мангрларда өмір сүреді деп санайды.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі - балық аулау және теңіз қолөнері. Бұрын көптеген баджолар қарақшылықпен айналысқан.Олар көбіне балық аулау үшін динамитті пайдаланды. Бұл дағды Екінші дүниежүзілік соғыстан бері қолданылуда. Балықты сатып немесе азық-түлікке немесе тұщы суға айырбастады. Дегенмен, динамитті қолданып жаппай балық аулау бұл теңіз биогеоценозына әсер етті. Балық аулаудың тағы бір әдісі – калий цианидін қолдану. Бұл зат парализдейді және оны жалаң қолмен алуға болады. Мұндай тірі, бірақ сал ауруына шалдыққан балық динамитпен ұсталғаннан гөрі бірнеше есе қымбат болды. Алайда, цианид маржандардың (коралл) улануына себеп болады, бұл бүкіл рифтердің жойылуына және осы маржандармен қоректенетін балық түрлерінің жойылуына себеп болады.
Алайда соңғы жылдары браконьерлік жағдай біршама жақсарды. Жарылғыш заттар мен улармен балық аулау азайды. Белсенділер мен табиғатты қорғаушылар теңіз ресурстарын тұрақты пайдалану үшін түрлі бағдарламалар ұйымдастыруда. Балық популяциясын қалпына келтіру үшін қорғалатын теңіз аумақтарын құру, браконьерліктен бас тартатын және дәстүрлі балық аулау әдістерін қауымдастықтармен бірге қолдауда.
## Өмір салты
Баджолар әріптерді танымайды, олар жазуды және оқуды білмейді - себебі олар бұл дағдыларды қажет етпейді. Бұл халықтың ешқайсысы дерлік жасын дәл айта алмайды, олар мұнда жылдарды есептемейді. Олар судың үстіне салынған және қадалармен бекітілген шағын үйшіктерде тұрып, отбасылық тіршіліктерін жалғастыруда. Үйлер бір-бірімен көпірлер арқылы жалғасады. Балалар өте ерте жастан (5 жастан бастап) қайықпен жүзуді және балық аулауды үйрене бастайды.
Баджо халқы ерте жастан бастап су астындағы мекендеушілерді аулауға және үлкен тереңдікке сүңгуге үйретілген. 30 метр тереңдікте акваланг құралдарын қолданбай ақ сүңгиді. Көбінесе банджолардың құлақ қалқандары зақымдалады, кейде табиғи түрде су астындағы қысымның айырмашылығынан немесе олар терең және кенеттен сүңгу кезінде ауырсынуды сезінбеу үшін әдейі тесіледі.
### Дәстүрлі баспаналары
Олар судың үстіне салынған және қадалармен бекітілген шағын үйшіктерде тұрады. Сонымен қатар «лепа-лепа» деп аталатын ерекше қайықтарда жүреді. Бұл қолмен жасалған қайықтарда жататын орын, ауыз су мен азық-түлік қоры, ас үй ыдыстары, керосин шамдары және т.б. бар. Бүкіл отбасымен қоныстанып, қайықтармен көшіп жүреді. Бір таңқаларлығы, дәл осы қайықтардың арқасында бұл адамдар 2004 жылы жүздеген мың адамның өмірін қиған әйгілі цунамиден аман қалды.Үйлердің жағамен байланысы жоқ, сондықтан үйге тек қайықпен жүзу арқылы жетуге болады. Үйлер бір-бірімен көпірлермен байланысады. Олар бүкіл отбасылармен қоныстанып, қайықпен жүреді
Экономикалық қиындықтар мен ел үкіметтер баджоларды құрлыққа көшуге мәжбүр етуде. Қазір баджолар бірте-бірте құрлыққа – туристік қалалардың жанындағы жерлерге лашықтар салуда.
## Қазіргі баджолар
Қазіргі дәуір, дегенмен, өз өзгерістерін әкеліп жатыр, кейбір баджолар жағалаудағы арал белдеуінің жерін мекендеуге тырысуда. Баджолардың жас ұрпағы да ата-бабаларының ережелері бойынша өмір сүргісі келмей, құрлыққа көбірек көшуде. Жастар жұмыс іздеп, қалыпты оқу жағдайын жасап, қарапайым өмірге араласуда. Дегенмен, сумен байланыс әлі де жойылған жоқ, ал балық аулау олардың негізі кәсібі болып қала береді. Бұл халық басқа елдер мен ұлттардың тұрғындары деп танылмайды, дегенмен қазіргі барлық «теңіз» халқының жалпы саны 400 мыңға жуық адамды құрайды.
Баджолар өздерін бүкіл әлемнің еркін азаматтары деп санайды, сондықтан олар шекаралас елдердің барлық теңіз аймақтарында ерікті түрде қозғалады. Өкінішке орай, браконьерлік пен дәстүрлі емес өмір салтына байланысты баджо мәдениеті мен өмір салтын жоғалту қаупі бар. Соңғы кездері билік пен қоршаған ортаны қорғау қызметтерінің барлық түрлері адамдарға теңіз әлеміне араласу деңгейін төмендетіп, құрлыққа толығымен көшуді талап етуде.
Баджо жастары қазір ата-аналарының үлгісімен өмір сүргісі келмейді, қалаларға көшуде, оқуда, жұмыс іздеуде.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Баджолар
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Баджолар
## Дереккөздер |
Сарыапан – Сарысу аңғарында жатқан Көксеңгір тауларының солтүстігіндегі тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданы Сарыбұлақ ауылының оңтүстік-шығысында 28 км жерде орналасқан.
## Географиялық орны
Абсолюттік биіктігі 415 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 2 км-ге созылған, енді жері 1 км. Тау басы күмбез тəрізді доғал пішінді келген. Беткейлері көлбеуленіп жазыққа ұласады.
## Өсімдігі
Сұрғылт қоңыр топырақ жамылғысында қылқан селеу, бетеге, жусан, бұталар өседі. Етегімен құрғақ өзен арналары өтеді.
## Дереккөздер |
Асхат Раздықұлы Оралов (10 ақпан 1990, Павлодар облысы) — қазақстандық саясаткер, мемлекеттік және партиялық қайраткер. Бұрын Қазақстанның мәдениет мен спорт министрі (2023), Аманат партиясының атқарушы хатшысы (2022–2023), Астана қалалық мәслихатының мүшесі (2016) сияқты лауазымдардың иегері болған.
1990 жылдың 10 ақпан күні Павлодар облысы, Ақсу қаласында дүниеге келген.
## Білімі
Лев Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетін «Аударма ісі» мамандығы бойынша және «Халықаралық қатынастар» мамандығы бойынша магистрлік бағдарламасын аяқтаған. Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша PhD .
Ресей Федерациясының Сыртқы істем министрлігі Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар университетінің «Халықаралық қатынастар» мамандығы бойынша магистр.
## Қызметі
2014 жылдың мамырынан 2016 жылдың желтоқсанына дейін «Nur Otan» партиясы «Нұр» филиалы төрағасының бірінші орынбасары болды. 2016 жылдың наурызынан 2018 жылдың қаңтарына дейін Астана қалалық мәслихатының VI шақырылымының депутаты қызметін атқарды.
2016 жылдың желтоқсанында «Астана қаласының Жастар саясаты мәселелері басқармасы» басшысы. Қызметін 2018 жылдың қаңтарында аяқтады.
2018 жылдың қаңтарынан 2019 жылдың сәуіріне дейін Қазақстан Қоғамдық даму министрлігі Жастар және отбасы істері комитеті төрағасының орынбасары және бұл қызметінен кейін 2020 жылдың маусымына дейін Павлодар облысы әкімінің әлеуметтік мәселелр бойынша орынбасары қызметтерінде болды.
2020 маусымынан келесі жылдың маусымына дейін Қазақстан Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі қызметін атқарған.
2021 жылдың маусымынан 2022 жылдың қаңтарына дейін Нұр-Сұлтан қаласы әкімінің әлеуметтік мәселелер бойынша орынбасары жұмысында болған.
2022 жылғы 2 ақпаннан 2023 жылдың 4 қаңтарына дейін «Nur Otan» партиясының, кейін атауы өзгертілген «AMANAT» партиясының Атқарушы хатшысы болып жұмыс істеді. 2022 жылдың 28 қаңтар күні «Nur Otan» партясының төрағасы болып Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев сайланды. Партия төрағасы Тоқаев бұған дейінгі төрағаның бірінші орынбасары қызметін жаңадан Атқарушы хатшы деп өзгертті. 2022 жылдың 1 наурызынан бастап партия атауы AMANAT болып өзгертілді.
2023 жылдың 4 қаңтарында Қазақстанның мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды. Сол жылдың 1 қыркүйегінде президент Тоқаев бұйрығымен қызметінен босатылды.
## Дереккөздер |
Сарыапан, Сарыапай – Тарбағатай жотасының орта бөлігіндегі тау.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы Томар ауылының оңтүстік-шығысында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 2190 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км-ге созылған, енді жері 7-8 км. Тау беткейлері өзен арналарымен, шатқалдармен тілімденген. Үстінде тегістеу келген. Солтүстігінен Шатан, Ласты өзендері, батысынан Тамырсық, оңтүстік беткейінен Қараүңгір өзендерінің салалары бастау алады. Оңтүстігінде Үлкен Қаракезең асуы орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Төменгі жəне ортаңғы палеозойдың тақтатас, əктас, құмтас жыныстарынан тұрады.
## Өсімдігі
Таудың қара, қызғылт қоңыр топырағында дала өсімдіктері басым өскен. Шатқалдарда терек, қайың, т.б. аралас шағын сирек орман қалыптасқан. Баурайы мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Таулар:
* Сарыапан – Сарысу аңғарында жатқан Көксеңгір тауларының солтүстігіндегі тау.
* Сарыапан – Тарбағатай жотасының орта бөлігіндегі тау. |
Сарыалқа – Сарымсақты жотасының батыс бөлігіндегі тау массиві.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданы Белқарағай ауылының оңтүстігінде 5 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 2931 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай 15 кмге созылған, енді жері 10 км. Беткейі тік, жоғарғы бөлігінен қарағанда суайрығы айқын байқалады, пішіні дөңгелек тəрізді келген. Тау гранит, тақтатас, құмтастардан түзілген. Батысынан Нарын, оңтүстік-шығысынан Путонная өзендері қар, мұздықтардан бастау алады.
## Өсімдігі
Таулы массивтің солтүстік беткейінде 1000-2300 м биіктікке дейін орман ағашы, ал солтүстік беткейінің төменгі бөлігінде жəне оңтүстік беткейінің альпілік белдеуіне дейін дала өсімдігі өседі.
## Дереккөздер |
Андрей Алексеевич Лунин (укр. Андрій Олексійович Лунін; 11 ақпан, 1999, Красноград, Украина) — украиндық футболшы, «Реал Мадрид» және Украина ұлттық құрамасының қақпашысы.
## Мансабы
### Клубтық
Харьков футболының шәкірті. 2005-2010 жылдары ол Красноград жасөспірімдер спорт мектебінде оқыды, 2007 жылдан бастап параллельді демалыс күндері Харьков Арсеналында өнер көрсетті. 2010-2014 жылдар аралығында Харьковтық Металлист академиясында оқыды.
Ол «Днепрге» 2015 жылы келіп, алғашқы маусымын клубтың жастар құрамасында өткізді. 2016 жылдан бастап негізгі құрамның жаттығулары мен матчтарына тұрақты түрде қатысып келді. 2016/17 маусымының басында «Днепрдің» негізгі қақпашысы Денис Шелихов болды, бірақ бірнеше сәтсіздіктерден кейін («Шахтерге» 4:0 және «Олимпикке» қарсы 3:0) старттағы орнын жоғалтты. Андрей Премьер-Лигадағы дебютін 2016 жылы 16 қазанда «Карпаты» командасына қарсы матчта (1:1) өткізді.ref>Отчёт о матче «Карпаты» — «Днепр»</ref> Осы кездесуден бастап ол қақпадан нық орын алып, УПЛ-да 2016 жылдың сәуір айының үздік жас ойыншысы атанды.
2017 жылы 24 маусымда Заря Луганск клубына көшті. Ол 2017/18 маусымында 29 матч өткізіп, команданың негізгі қақпашысы атанды. 2017/18 маусымының соңында ол клубтың үздік футболшысы болып танылды.
2018 жылы 22 маусымда Реал Мадридпен 6 жылдық келісімшартқа қол қойды. 31 шілдеде ол Халықаралық чемпиондар кубогында «Манчестер Юнайтедке» қарсы ойында (1:2) дебют жасады. Ол екінші таймда қосалқы құрамнан шығып, «нөлге» ойнады. 11 тамызда ол өзінің алғашқы жүлдесін жеңіп алды - Сантьяго Бернабеу кубогы үшін матчта Реал Мадрид итальяндық Миланды 3:1 есебімен жеңді. Лунин матчтың 78-минутында қосалқы құрамда алаңға шығып, бірде-бір гол жібермеді. 27 тамызда ол Леганеске жалға кетті. Ол 30 қазанда Испания кубогының 1/16 аясындағы өз алаңында «Райо Вальеканоға» қарсы ойында (2:2) алғашқы ойынын өткізді. Ол чемпионаттағы алғашқы ойынын 10 қарашада «Жиронаға» қарсы ойында (0:0) 84-минутта жарақат алған қақпашы Иван Куэльярды ауыстырды.
2020 жылдың басында Реал Мадрид Лунинді Сегундадан Реал Овьедоға маусымның соңына дейін жалға берді.
2020/21 маусымы басталар алдында Лунин Реал Мадридте қалғаны белгілі болды. Ол Реал Мадрид құрамындағы дебюттік ойынын 2021 жылы 20 қаңтарда Алькояноға қарсы кубок матчында өткізді.
### Ұлттық құрама
Украинаның 17 жасқа дейінгі жастар құрамасы сапында 2016 жылғы Еуропа чемпионатына қатысты, негізгі қақпашы болды. 2017 жылдан бастап 19 жасқа дейінгі жасөспірімдер құрамасына тартылған.
2017 жылдың 23 мамырында Лунин алғаш рет Украина құрамасына шақырылды: ол Мальта құрамасына қарсы сынақ матчына және фин құрамасына қарсы 2018 жылғы әлем чемпионатына іріктеу матчына шақыру алды. Ол 2018 жылы 23 наурызда Сауд Арабиясына қарсы өткен жолдастық ойында (1:1) дебют жасады. Осы матчта алаңға шығып, Лунин Украина құрамасының тарихындағы ең жас қақпашы болды.
2019 жылы Александр Петраковтың жетекшілігімен Украинаның 20 жасқа дейінгі жастар құрамасының құрамында жастар арасындағы әлем чемпионатының жеңімпазы атанды. Турнир қорытындысы бойынша ол үздік қақпашы деп танылды.
## Жетістіктері
### Командалық
Реал Мадрид
* Испания суперкубогының жеңімпазы: 2021/22
Украина
* 20 жасқа дейінгі жастар арасындағы әлем чемпионы: 2019
## Дереккөздер |
Балантак (өз атауы миан балантак) — Индонезияда тұратын халық. Жалпы саны 40 мың адам.
## Тілі
Балантак тілі – балантактардың негізгі тілі. Халықтың 90%-ы индонезия тілін жақсы меңгергенімен, бұл тіл күнделікті өмірде әлі де кеңінен қолданылады және балалардың көпшілігі мектепке барар алдында балантак тілінде ғана сөйлейді.
## Діні
Дәстүрлі нанымдарды ұстанады, сонымен қатар христиандар мен мұсылман-сүнниттер бар.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – қолмен атқарылатын егіншілік (құрғақ күріш, ямс, таро, тары т.б.). Кокос пальмасы экономикада үлкен маңызға ие. Қолөнердің ішінен ұсталық және тоқыма бұйымдарын жасау белгілі. Олар ұштары уланған жебелерді қолданып, қақпан, найза және мылтықтарды қолданып, иттермен бірге қабандарды, қалталы жануарларды, құстар мен кеміргіштерді аулайды. Жағалауда балық аулау дамыған.
## Өмір салты
Әрбір субэтникалық топтың өзіндік ата-тегі және аумағы бар эндогамиялық қауымдастықтардан (қоныстардан) тұрады. Қауымдастықтар мен этникалық топтарды ауылдың негізін қалаушыдан немесе осы аумаққа алғашқы қоныстанушылардан шыққан ру мүшелері басқарады. Отбасы шағын, некеге дейінгі жыныстық қатынас еркіндігі бар. Қыздан күйеу жігіттің ата-анасы некеге келісімін сұрайды. Қалыңдық құны той кезінде төленеді. Неке үш жыл бойы матрилокальды, яғни күйеуі әйелінің үйіне барады; содан кейін неолокальды - күйеуінің ата-анасынан да, әйелінің де ата-анасынан да бөлек тұрады.
### Дәстүрлі баспаналары
Дәстүрлі қоныстары шашыраңқы орналасқан, бамбук пен саго пальмасынан жасалған қада үйлерде тұрады.
### Дәстүрлі киімдері
Киімдері ерлерге арналған еуропалық үлгідегі киім, әйелдер - саронг киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Тағамының негізі – күріш.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.