text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Сарыкөл – Үлкен Борсық құмды алқабының солтүстік-шығыс шетіндегі шоқы.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Шалқар ауданы Жылан темір жол стансасынан солтүстік-батысқа қарай 20 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 266 м. Шоқы бойлық бағытта 8 км-ге созылып жатыр, енді жері 3 км шамасында. Оңтүстік беткейі тіктеу, қалғандары көлбеуленіп жазыққа ұласады. Солтүстігінде 12-14 км жерде Жансеңгір көлі жатыр. Солтүстік, солтүстік-батысында шағын көлдер тобы мен батпақты сор жерлер кездеседі.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы негізінен палеогеннің тау жыныстарының үгілуінен пайда болған, оның үстін аллювийлі құмтасты шөгінділер жапқан.
## Өсімдігі
Сұр, сұрғылт құмайтты топырақ жамылғысында жусан, изен, баялыш, шеңгел, жүзгін, т.б. шөптесіндер өскен.
## Дереккөздер |
«МК Алжир» (фр. Mouloudia Club d'Alger) — Алжир қаласындағы футбол клубы. 1921 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын "5 шілде 1962" стадионында өткізеді. Сыйымдылығы 80 200 адам. Қазіргі күнде Алжир 1 лигасында ойнайды.
## Жетістіктері
### Ұлттық
* Алжир чемпионы — 8 (1972, 1975, 1976, 1978, 1979, 1999, 2010, 2024)
* Алжир кубогы — 7 (1971, 1973, 1976, 1983, 2006, 2007, 2014)
* Алжир суперкубогы — 2 (2006, 2007)
### Халықаралық
* КАФ чемпиондар лигасы (1)Жеңімпаз: 1976
* Жеңімпаз: 1976
## Сілтемелер
* http://www.mouloudia.org/ |
Азат Тұрлыбекұлы Перуашев (8 қыркүйек 1967, Қордай ауданы, Жамбыл облысы) — қазақстандық саяси және партиялық қайраткер, 2012 жылдан бері Қазақстан Парламенті Мәжілісінің депутаты, 2011 жылдан бері «Ақ жол» ДП Төрағасы.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасының Қанжығалы руынан шыққан..1967 жылы туған, Жамбыл облысы Қордай ауданының тумасы. 1984 – 1991 ж.ж. – М. Горький атындағы Орал мемлекеттік университеті (РФ, Свердловск қаласы); 1995 – 1996 ж.ж. ҚР Президенті жанындағы Ұлттық жоғары мемлекеттік басқару мектебі (Алматы қаласы); 1998 – 2000 ж.ж. Жетісу экономикалық институты (Талдықорған қаласы); 2011ж. – қазіргі кезде – РФ Үкіметі жанындағы Халық шаруашылығы академиясының докторанты.
* Еңбек жолын Қиыр Солтүстік протында жұкші болып бастады, әскер қатарында қызмет етті.
* 1991 ж.ж. – Қазақстан Компартиясы Панфилов аудандық комитетінің инструкторы.
* 1992 – 1995 ж.ж. – Талдықорған облысы әкімшілігінің консультанты, сектор меңгерушісі.
* 1996 – 1998 ж.ж. – ҚР Президенті Әкімшілігінің консультанты, сектор меңгерушісі.
* 1998 – 2005 ж.ж. – «Қазақстан алюминийі» АҚ Бас директорының орынбасары – вице-Президенті.
* 2006 ж.ж. – Қазақстанның Азаматтық партиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы.
* 2006 – 2011 ж.ж. «Атамекен» ҚҰЭП Басқармасының төрағасы.
* 2011 жылғы шілдеден бастап – «Ақ жол» ҚДП Төрағасы.
* 2012 жылғы 20 қаңтардан бастап – бесінші шақырылған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты.
## Марапаттары
* ІІІ дәрежелі «Барыс» ордені (2008 ж.)
* «Қазақстан алюминийі» АҚ еңбек сіңірген қызметкері (2005 ж.).
* «Мәдени бастама» жас ғалымдардың кеңес-америка қоры сыйлығының лауреаты (1991 ж.).
* Қазақстан ЛКЖО ОК Құрмет грамотасы (1987 ж.).
## Сын
### Саяси көзқарасы
Азаттық радиосының айыпы бойынша Перуашевтың партия басшылығына келуі Ақ жолдың саяси ұстанымын күрт өзгертті, бұрын оппозициялық болған партия «про-президенттік» болды.
2021 жылғы сайлауда партия өзін «парламенттік оппозиция» деп атағанымен ЕҚЫҰ бақылаушылары «сайлауда еш оппозиция болмағанын» айтқан.
### Назарбаев отставкасына реакциясы
2019 жылдың наурызында Перуашевтің Назарбаевтың отставкасынан жылағаны бар видео қоғам назарына түсті. Осы реакциясы үшін саясаткер сынға алынды. Партиясының сайлауалды съезі қарсаңында Перуашев ол кезде «адами сезімдердің» әсерінде болғанын айтты. Кейінірек Перуашевтің өзі жылағанының мүлдем басқа себебі болғанын айтқан, «Ер адамға тән жанарымнан жарты жас домалағаны - тұңғыш Президентке, не оның қызметінен кетуіне байланысты емес» деген.
## Отбасы
* Үйленген, төрт баласы бар.
## Сілтемелер
* Перушев Азат Тұрлыбекұлы — Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Экономикалық реформа және өңірлік даму комитетінің мүшесі |
Шухрат Мирусманович Максудов (өзб. Shuhrat Mirusmonovich Maqsudov; 14 қыркүйек 1970, Ташкент) — өзбекстандық футболшы, шабуылшы. 1994 жылғы Азия ойындарының чемпионы.
Кейін бапкерлікпен айналысты.
## Жетістіктері
### Командалық
«Пахтакора»
* Өзбекстан чемпионы: 1992
* Өзбекстан кубогы: 1993
* Үндістан футбол қауымдастығы кубогы: 1993
«Нефтчи»
* Өзбекстан вице-чемпионы: 1997, 1998, 1999, 2000
* Өзбеккстан кубогының финалисі: 1997, 1998
Өзбекстан
* Азия ойындарының чемпионы: 1994
### Жеке
* Өзбекстан чемпионаты мергендері арасында 3 орын: 1993
* Геннадий Красницкий мергендер клубтының мүшесі: 123 гол
## Сілтемелер
* https://footballfacts.ru/person/49085 |
Шухрат Мирусманович Максудов (өзб. Shuhrat Mirusmonovich Maqsudov; 14 қыркүйек 1970, Ташкент) — өзбекстандық футболшы, шабуылшы. 1994 жылғы Азия ойындарының чемпионы.
Кейін бапкерлікпен айналысты.
## Жетістіктері
### Командалық
«Пахтакора»
* Өзбекстан чемпионы: 1992
* Өзбекстан кубогы: 1993
* Үндістан футбол қауымдастығы кубогы: 1993
«Нефтчи»
* Өзбекстан вице-чемпионы: 1997, 1998, 1999, 2000
* Өзбеккстан кубогының финалисі: 1997, 1998
Өзбекстан
* Азия ойындарының чемпионы: 1994
### Жеке
* Өзбекстан чемпионаты мергендері арасында 3 орын: 1993
* Геннадий Красницкий мергендер клубтының мүшесі: 123 гол
## Сілтемелер
* https://footballfacts.ru/person/49085 |
Қарашолақ – Талдықұм құмының шығысындағы төбе.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Шалқар ауданы Тұмалыкөл ауылының оңтүстік-шығысында 25 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 326 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-ге созылған, енді жері 3,5 км. Батысында Иіркөл көлі, солтүстігінде Құмқұдық құдығы, оңтүстігінде Кережан шоқысы бар.
## Өсімдігі
Бозғылт сұр топырақ жамылғысында боз жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Шухрат Мирусманович Максудов (өзб. Shuhrat Mirusmonovich Maqsudov; 14 қыркүйек 1970, Ташкент) — өзбекстандық футболшы, шабуылшы. 1994 жылғы Азия ойындарының чемпионы.
Кейін бапкерлікпен айналысты.
## Жетістіктері
### Командалық
«Пахтакора»
* Өзбекстан чемпионы: 1992
* Өзбекстан кубогы: 1993
* Үндістан футбол қауымдастығы кубогы: 1993
«Нефтчи»
* Өзбекстан вице-чемпионы: 1997, 1998, 1999, 2000
* Өзбеккстан кубогының финалисі: 1997, 1998
Өзбекстан
* Азия ойындарының чемпионы: 1994
### Жеке
* Өзбекстан чемпионаты мергендері арасында 3 орын: 1993
* Геннадий Красницкий мергендер клубтының мүшесі: 123 гол
## Сілтемелер
* https://footballfacts.ru/person/49085 |
Абдукаххор Тургунович Марифалиев (өзб. Abduqahhor Turg'unovich Marifaliyev; 10 мамыр 1971) — өзбекстандық футболшы, жартылай қорғаушы, футбол жаттықтырушысы.
## Жетістіктері
### Халықаралық
* Азия ойындары чемпионы: 1994
### Ішкі
* Өзбекстан чемпионы (5): 1992, 1996, 1997, 1999, 2000
* Өзбекстан кубогы: 1993
## Сілтемелер
* Поофилі |
2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары (немесе Қанды қаңтар, Қаңтар оқиғасы, Қаңтар трагедиясы) — сұйытылған газдың кенеттен қымбаттауына байланысты Қазақстанда басталған наразылық шаралары. 2 қаңтарда бастау алған бұл оқиғалар тәуелсіз Қазақстанның 30-жылдық тарихындағы ең қарқынды әрі қатал қақтығысқа айналды.
Алғашында Жаңаөзен қаласында басталған шеру артынан Қазақстанның басқа қалаларына да таралды. Халық Алматы, Ақтөбе, Ақтау, Атырау, Қарағанды, Астана, Шымкент, Көкшетау, Орал және т. б. қалалардың көшелеріне шығып, экономикалық талаптармен қоса саяси өзгерістерді талап ете бастады. Бастапқыда бейбіт басталған наразылық шаралары артынан қарулы қақтығыстар мен тонаушылыққа ұласты (негізінен Алматы қаласында). 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер ресми деңгейде мемлекеттік төңкеріс деп аталды.
2022 жылдың 2 қаңтарында Жаңаөзен қаласының наразы тұрғындары сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады. Халық қала және облыс әкімдерінен бағаны тұрақтатуды және көгілдір отынның тапшылығын жоюды талап етті. Бұл талаптар орындалмағасын наразылық шаралары келесі күні де жалғасын тапты. 4 қаңтар күні Қазақстан үкіметі Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасы литріне 50 теңгеге дейін төмендетілгенін мәлімдеді, президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына үндеу жариялап, заңсыздықты болдырмауды сұрады.
Жаңаөзенде бастау алған наразылық шараларын Қазақстанның басқа ірі қалаларының тұрғындары қолдап, көшеге шеруге шықты. Алматы қаласында шерушілер полиция көліктерін қиратып, олар өртке оранды. Жүздеген адам қамауға алынып, 4 қаңтар күні түнде ел аймағында Интернет байланысы өшірілді. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласының аумағында төтенше жағдай енгізілді. 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан үкіметінің отставкаға кеткені белгілі болды.
Елдегі жағдайдың шиеленісуіне байланысты, 5 қаңтарда төтенше жағдай Қазақстанның барлық аумағында енгізілді. Шерушілер маңызды нысандарға шабуыл жасап, Алматы, Талдықорған қалаларындағы әкімдік ғимараттары, Алматы әуежайы наразы халықтың қолына өтті. Артынша Қасым-Жомарт Тоқаев Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. 10 қаңтарда ҰҚК тәртіпсіздіктер кезінде басып алынған барлық әкімшілік нысандардың қайтарылғанын, елдегі жағдайдың тұрақталғанын мәлімдеді. 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 10 мыңға жуықтады. Тонаушылық пен бұзақылықтың салдарынан кәсіпкерлерге келтірілген шығынның мөлшері 100 миллиард теңгеден асты. Оқиға бойынша жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды.
## Алғышарттары
Тағы қараңыз: Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл) және Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)
Мұнай мен газға бай Маңғыстау облысындағы Жаңаөзен қаласы бұрынғы кездері де наразы халық пен билік өкілдері арасындағы қақтығыстың алаңына айналған еді. 1989 жылы жергілікті халық пен Кавказдан қоныс аударғандар арасындағы кикілжіңнің арты қақтығысқа ұласты. Қақтығыс құқық қорғау органдарының араласуымен басылды. 2011 жылдың желтоқсанында ереуілге шыққан жаңаөзендік жұмысшылар мен құқық қорғау органдары қызметкерлері арасында қақтығыс орын алды. Еңбек дауына байланысты жеті ай бойы ереуілдеген «Өзенмұнайгаз» мекемесінің бұрынғы қызметкерлеріне қарсы полиция қызметкерлері қару қолданылып, оқ атты. Бұның салдарынан ереуілшілердің тарапынан 15 адам қаза тапқан болатын (ресми дерекке сәйкес).
2022 жылдың 2 қаңтарында басталған наразылық шараларына қатысқан адамдардың басты талабы сұйытылған газдың бағасын төмендету болды. 1 қаңтардан бастап газдың сауда-саттығы толығымен тауар биржалары арқылы іске асырылатын жүйеге ауыстырылған болатын, және соның артынан отынның бұл түрі екі есе қымбаттады. Бұрын 60 теңге шамасында саудаланған сұйытылған газ, 2022 жылдан бастап тұтынушыларға 120 теңгеден сатыла бастады.
ҚР Энергетика министрлігінің пайымдауынша, облыста газ өндірумен айналысатын тек қана бір кәсіпорын — «Қазақ газ өңдеу зауыты» айналысады. Айына 14,5 мың тонна сұйытылған газ өндіретін бұл зауыттың тұтынушыларды газбен толық қамтамасыз етуге қауқары жетпейді, сондықтан сырттан қосымша газ көлемін сатып алу қажеттілігі туындаған. Оған қоса 1973 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан бұл кәсіпорын жабдықтарының тозу деңгейі 90 % жеткен. Электронды сауда-саттыққа көшіп, газды нарықтық бағамен сата бастағаннан кейін бұл мәселені жаңа зауыт ашу арқылы шешу жоспарланған болатын.
Бұл оқиғалардан 2 жыл бұрын, 2020 жылдың қаңтарында жаңаөзендіктер сұйытылған газдың 55 теңгеден 65 теңгеге дейін қымбаттағанына наразылық танытып, жергілікті әкімдікке жиналған еді. Ол кезде газ бағасының өсуі Қазақстанның Кедендік одаққа кіруі және «Қазақ газ өңдеу зауытындағы» жөндеу жұмыстарымен байланыстырылды. Халық наразылық танытқаннан кейін қала басшылығы газдың бұрынғы бағамен сатылатынын мәлімдеген болатын.
2022 жылғы наразылық шаралары басталғаннан кейін сұйытылған газдың бағасы тек қана Жаңаөзенде емес, елдің барлық аймағында төмендетілетін болып шешілді. Бірақ бұл мәлімдемеден кейін шерушілер үйлеріне тарқауға асыққан жоқ, халықтың наразылығын тудырған тек қана бағаның қымбаттауы емес екені анық болды. Көшеге шыққан халық Қасым-Жомарт Тоқаев пен Нұрсұлтан Назарбаевқа көңілдері толмайтынын білдірді. Наразы халықты шеруге шығуға итермелеген себептердің қатарында үкіметтегі жемқорлық, әлеуметтік және экономикалық теңсіздік (әсіресе ол COVID-19 пандемиясының кесірінен ушығып кеткен болатын), елдегі демократия деңгейінің төмендігі аталды. Шерушілер саяси ырықтандыруды (либерализация), әкімдерді сайлауды енгізуді (қазір оларды президент тағайындайды), мемлекетті 1991 жылдан бері басқарып келе жатқан адамдардың биліктен шеттетілуін талап етті.
## Наразылық шаралары өткен елді мекендер
### Ірі қалалар
### Басқа елді мекендер
## 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер
5 қаңтар күні Алматы қаласында жағдай шиеленісіп, тәртіпсіздіктер күшейді. Белгісіз адамдар әкім ғимараты мен Алматы әуежайын басып алды. Қала әкімдігі өртке оранды. Алматыдағы ондаған сауда орындары, дүкендер, банктер тоналғаны хабарланды. Келесі күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің жиынында бұл шабуылды «террористік топтар» ұйымдастырғанын айтты. Оның мәлімдемесіне сәйкес, елге саны 20 мыңға жететін «қаруланған әрі дайындықтан өткен жергілікті және шетелдік содырлар» шабуыл жасаған екен. Президент бұл адамдарға қарсы ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін жариялады.
Аты аталмаған бұзақы топтармен болған қақтығыстың салдарынан Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда қалаларында әскерилер мен бейбіт тұрғындар қаза тапты. 7 қаңтарда Алматыдағы әкімдік ғимараты, президент резиденциясы және Республика алаңы бақылауға алынғаны белгілі болды. Сол күні жалпы Қазақстанның барлық аймағында конституциялық тәртіп қалпына келтірілгені белгілі болды, бірақ Тоқаев терроризме қарсы шаралар содырлар толық жойылғанша жүргізілетінін мәлімдеді.
Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаевтың сөзіне сәйкес, 4 қаңтарда Қазақстанның көптеген қалаларында 500–4000 адам шамасында шерушілер тобы жиналған. Атырау, Қызылорда, Алматы, Ақтөбе, Тараз қалаларындағы облыс әкімдіктерінің ғимараттарын және Семейдегі қала әкімдігін наразы адамдар басып алған. Басқа облыстарда әкімдік ғимараттарына шабуыл жасалған. Алматыда 7 қару-жарақ дүкені тоналып, наразылар қару-жарақ пен оқ-дәріні иемденген. Тұрғымбаевтың айтуынша, бұзақылар автокөліктер мен коммуналдық техниканы тартып алып, тәртіп сақшыларының көліктерін соққан, қызметкерлерге «Молотов коктейлдерін» лақтырған, оқ атқан. Полиция автокөліктері өртке оранып, өрт сөндіру көліктеріне шабуыл ұйымдастырылған. Жарақаттандарға көмек көрсетуге келген жедел жәрдем көліктеріне өтуге кедергі жасалған.
Қазақстан билігі 5 қаңтарға дейін болған наразылық шараларын «бейбіт митинг», одан кейін орын алған оқиғаларды «мемлекеттік төңкеріс» және «террорлық шабуыл» ретінде қарастыра бастады. Тоқаев «содырлар» елдің 11 аймағына шабуылдағанын, негізгі соққы Алматы қаласына жасалғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, Ақорданы басып алуды жоспарлаған адамдар бұл мақсатынан Астанаға әскери ұшақтар келіп қонғаннан кейін айныған. Ресей президенті Владимир Путин де бұл көзқарасты қолдап, Қазақстанда «майдан технологиясы» қолданылғанын айтты.
«Мемлекеттік төңкерісті» нақты кім ұйымдастырғаны, билікті басып алғысы келгендер кімдер екені ресми түрде айтылған жоқ. Алматы мен бірқатар басқа өңірлердегі тәртіпсіздік басталған сәтте ҰҚК төрағасы қызметінен босатылған Кәрім Мәсімовтың «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынғаны туралы 8 қаңтарда белгілі болды. Кейінірек Мәсімовқа «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары, «А» арнайы мақсаттағы қызметінің бастығы А.Садықұлов пен ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары Д.Ерғожин да ұсталды. Бұдан кейін ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары Самат Әбіш пен Қайрат Сатыбалдының (екеуі де Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інілері) ұсталғаны туралы ресми түрде расталмаған ақпарат тарады (кейін Самат Әбіш лауазымынан босатылды).
Жаңаөзен қаласында басталған бейбіт шерудің мыңдаған километр қашықтықта жатқан Алматыда орын алған қанды оқиғаларға қалай алып келгені жұмбақ болып қалды. Қазақстанның ең ірі қаласындағы қақтығыстар тек президентті ғана емес, бұрыннан мемлекетті сынап жүрген адамдарды да таң қалдырды. Бұл дағдарыс ел ішіндегі билік үшін талас-тартыспен тұспа-тұс келгендіктен, көше қақтығыстарына саяси элитаның өкілетті адамдары қатысқаны туралы қауесет тарады. Осы жағдайға Кремльдің қатысы болуы мүмкін деген пікірлер де айтылды. Елдегі дағдарыс жай ғана наразылық білдірген халық пен авторитарлық режимнің озбыр қауіпсіздік органдары арасындағы қақтығыс емес екені анық болды. Ресейлік сарапшы, «Ферғана» ақпараттық агенттігінің басшысы Даниил Кисловтың пікірінше, Қазақстанда Тоқаев пен Назарбаев жақтастарының арасында билік үшін кескілескен талас-тартыс орын алған. Кисловтың айтуынша, Алматыдағы тәртіпсіздіктерді Назарбаевтың мүдделестері өз орындарын сақтап қалу үшін әдейі ұйымдастырған.
*
*
*
*
## Тәртіпсіздіктердің салдары
ҚР Бас прокуратурасы мен Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметіне сәйкес (2021 жылдың 15 қаңтары), елде тәртіпсіздіктер кезінде:
* 225 адам қаза тапқан, оның ішінде 19 полиция қызметкері мен әскери бар;
* Қаза тапқандардың 175-і медициналық ұйымдарға жеткізілгеннен кейін қайтыс болған;
* 265 адам ауруханаға жатқызылған, оның 67-і ауыр халде;
* 4553 адам жарақаттанған, оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері.
ІІМ Тергеу басқармасының бастығы Санжар Әділовтың ақпараты бойынша (2022 жылдың 25 қаңтары):
* ғимараттарға шабуыл Алматы, Талдықорған, Тараз, Шымкент, Қызылорда, Өскемен, Ақтөбе, Атырау және Семей қалаларында орын алған;
* 1466 түрлі ғимараттар мен құрылыстарға шабуыл ұйымдастырылған, оның ішінде 71 мемлекеттік мекеме, 12 әкімдік ғимарат және 27 полиция нысаны бар;
* 1395 бизнес нысаны тонаушылыққа ұшыраған;
* 700 астам автокөлік қиратылған немесе бүлінген, оның көп бөлігі мемлекеттік органдарға тиесілі қызметтік көліктер, 116-сы бейбіт тұрғындарға тиесілі.
Прокуратура мәліметіне сәйкес (2022 жылдың 25 қаңтары):
* сотта 9257 әкімшілік іс қаралған;
* 4584 адамға сот ескерту жасаған;
* прокурорлардың ұсынысы бойынша 1149 адам қамаудан босатылған;
* 577 айыппұл ескертуге ауыстырылған;
* 393 әкімшілік іс құрамының болмауына байланысты қысқартылған;
* сот шешімімен әкімшілік қамауға 3314 адам алынған, оның 63-і қамауда отыр;
* тергеу-жедел топтардың өндірісінде 2044 қылмыстық іс бар, олар бойынша 898 күдікті қамауға алынған;
* қамауға алынғандардың 802-сі соттың рұқсатымен қамалған, 50-і үйқамаққа алынған, 21-і кепілге, 12-сі ешқайда кетпеу туралы қолхатпен, 13-і әлі де қаралып жатыр.
### Алматыдағы тәртіпсіздіктер салдары
Алматы Полиция департаменті таратқан ақпаратқа сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде қалада құқық қорғау органдарының 11 қызметкері және 149 тұрғын қаза тапқан. 249 адам қамауға алынып, 405 қылмыстық іс бойынша тергеу басталған. Ресми дерекке сәйкес, Алматыдағы мәйітханаларға 7 шабуыл жасалып, олардан 41 мәйіт ұрланған.
Алматыда бір мезетте 7 қару-жарақ дүкені тоналған. Жалпы саны 1347 қару ұрланған (оның ішінде 501 ойық, 807 тегіс ұңғылы, 39 газтравматикалық қару). Кейін таратылған ақпаратқа сәйкес, ұрланған қарудың саны 1564-ке жетті. 25 қаңтарға дейін терроризм қарсы операцияның барысында ұрланған қару-жарақтың 515 данасы қайтарылған (75 автомат, 133 тапанша, 2 пулемет, 47 винтовка, 103 тегіс ұңғылы қару, 100-ден астам граната және 9 мың патрон). Қару ұрлаған 98 адам және оларды заңсыз сақтаған 61 адам ұсталып, қамауға алынған.
Жалпы тоналған сауда нысандарының саны 1600-ден асады. 356 автокөлік бүлінген немесе жойылған, оның ішінде 163-і полицияға тиесілі автокөлік. Алматы қаласына келтірілген шығынның сомасы 112 миллиард теңгеге жетті. Орта және шағын бизнес өкілдері 42 миллиард теңгеге, ірі бизнес 25 миллиард теңгеге шығындалған.
*
*
*
*
### Қаза тапқандардың тізімі
Билік өкілдері ресми түрде қаңтар оқиғалары кезінде 225 адам қаза тапты деген ақпарат таратқанымен, олардың есімдері жарияланған жоқ. Қазақстандық белсенділер мемлекеттен бұл тізімді жариялауды талап етіп, петиция астында қол жинай бастады. Оған қоса qantar2022.org сайты ашылып, онда қаңтар оқиғалары кезінде зардап шеккен, ұсталған, жараланған және қаза тапқан адамдар туралы ақпарат жинала басталды. Қаңтардың соңында жарияланған Азаттық радиосының тізімінде қаза тапқан 184 адамның аты-жөні жазылған. Бұл ақпаратты жинаумен Бақытжан Төреғожина басқаратын «Ар. Рух. Хақ» қоры мен азаматтық белсенділер айналысқан.
## Наразылық басталғаннан кейін мемлекет қолға алған шаралар
Наразылық шаралары басталған алғашқы күндері шерушілермен Жаңаөзен әкімінің міндетін уақытша атқарушы Ғалым Байжанов келіссөздер жүргізді (әкім Мақсат Ибағаров кезекті еңбек демалысына шығып кеткен болатын). 3 қаңтарда Асқар Маминның бастауымен өңірдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылғаны белгілі болды. Сол күні шерушілермен келіссөз жүргізуге облыс әкімі Нұрлан Ноғаев келді. Наразылық шаралары Қазақстанның басқа өңірлерінде де басталғаннан кейін, 4 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды.
5 қаңтар күні таңертең Қазақстан Республикасының Үкіметі отставкаға кетті, Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында 19 қаңтарға дейін төтенше жағдай енгізілді. Сол күні төтенше жағдай режимі бірінші Алматы облысында, содан кейін Астана қаласында, ақыр соңында елдің барлық аймағында енгізілгені белгілі болды. Қазақстан бойынша Интернет байланысы өшірілді, телефон байланысы нашарлады.
### ҰҚШҰ әскерлерінің Қазақстан аумағына енгізілуі
6 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. Сол күні ҰҚШҰ төрағасы Армения премьер-министрі Никол Пашинян Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады.
ҰҚШҰ бітімгерлік күштерінің негізгі миссиясы — Қазақстандағы стратегиялық нысандарды күзету деп жарияланды. 9 қаңтардан бастап Ресей, Армения, Беларусь, Қырғыстан және Тәжікстан әскерлері (2030 сарбаз, 250 техника) маңызды нысандарды күзету жұмысына кірісті. Байқоңыр ғарыш айлағы, Сарышаған полигоны, ғарышты бақылау станциялары мен басқа да маңызды әскери нысандарды ҰҚШҰ әскерлері бақылауға алды. 13 қаңтардан бастап бітімгерлік күштер күзетке алған нысандарын қазақстандық құқық қорғаушыларға тапсыра бастады, ҰҚШҰ әскерлерін елдеріне қайтаруға дайындық басталып кетті. 19 қаңтарда ҚР Қорғаныс министрлігі ел аумағында шет мемлекеттердің әскерилері қалмағанын мәлімдеді.
Қазақстандағы ҰҚШҰ әскерінің құрамы (2022 жылдың 10 қаңтары):
* Ресей, 1480 сарбаз:45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада;98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы;31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада;
* 45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада;
* 98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы;
* 31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада;
* Тәжікстан, 200 сарбаз:Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі;
* Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі;
* Қырғызстан, 150 сарбаз:25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы
* 25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы
* Беларусь, 100 сарбаз:103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада;
* 103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада;
* Армения, 100 сарбаз:Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі.
* Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі.
### Әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту шаралары
5 қаңтар күні өткен жиында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін бірқатар тапсырма берді:
* Мұнай өнімдерінің (бензин, дизель, сұйытылған газ) бағасына мемлекеттік реттеуді 180 күнге енгізу;
* Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы бойынша мемлекеттік реттеуді енгізу;
* «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» Заңды әзірлеуге кірісу;
* Халық үшін 180 күнге коммуналдық тарифтерді көтеруге мораторий енгізу қажеттігін қарастыру;
* Халықтың әлеуметтік жағдайы нашар топтары үшін нарықтағы баспананы жалға алу құнын субсидиялау мәселесін қарастыру;
* Денсаулық сақтау және балалар мәселелерін шешу үшін «Қазақстан халқына» деп аталатын қоғамдық қор құру, оны мемлекеттік және жеке көздер арқылы қаржыландыру.
«Қазақстан халқына» қорының міндеттері:
* денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау, мәдениет және спорт салаларында мемлекеттік қолдау шараларынан тыс қосымша қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан халқына қайырымдылық көмек көрсету;
* төтенше жағдайлар кезінде және төтенше жағдай режимі енгізілгенде зардап шеккен халыққа көмек көрсету;
* халықтың әлеуметтік осал топтарынан мұқтаж балалар мен балалар үшін спорттық инфрақұрылымның дамуына және оның қолжетімділігін арттыруға жәрдемдесу;
* Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау кезінде қаза тапқан құқық қорғау органдары, арнайы органдар қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің отбасыларын қолдау;
* қор қызметінің өзге басым бағыттары бойынша қайырымдылық көмек көрсету.
Қордың басшысы болып Болат Жәмішев тағайындалды. Оны қаржыландыру үшін жеке тұлғалардан, халықаралық қайырымдылық ұйымдардан, монополистердің міндетті аударымдарынан, ірі бизнес тарапынан түскен қаражат пайдаланылатын болды. 16—27 қаңтар аралығында қордың шотына 52 миллиард теңгеден астам түскен: Kaspi Bank-тің негізін қалаушылар Вячеслав Ким мен Михаил Ломтадзе 10 миллиард теңге, «Халық» қайырымдылық қоры 2 миллиард теңге, «Степногорск тау-кен химия комбинаты» 350 миллион теңге, KAZ Minerals Aktogay 6,2 миллиард теңге, KAZ Minerals Bolzshakol 6,2 миллиард теңге, Kazakhmys Smelting 5 миллиард теңге, «Востокцветмет» 3,1 миллиард теңге, «Сәби» жеке қайырымдылық қоры 1 миллиард теңге, «Астана-Моторс» компаниясы 550 миллион теңге, BI-Development 300 миллион теңге, «Сарыарқаавтопром» 250 миллион теңге, NAK Development 100 миллион теңге аударған.
### Кадрлық ауысымдар
5 қаңтарда ҚР Үкіметі отставкаға кеткеннен кейін бірқатар министрлікке жаңа басшылар тағайындалды.
* Әлихан Асханұлы Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды. 2019 жылдан бері ол премьер-министрдің бірінші орынбасары қызметін атқарып келген болатын.
* Бұрынғы ҚР Президенті Іс басқармасының Медицина орталығы басшысының орынбасары Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы «ҚазАқпарат» басқармасының төрағасы Асқар Қуанышұлы Омаров ҚР ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды.
* Бұрын ҚР Тұңғыш Президенті кеңсесінің Ақпараттық-сараптамалық қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісінің орынбасары Әлібек Қуантыров Ұлттық экономика министрі болып тағайындалды.
* Қайырбек Өскенбаев индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы «KAZENERGY» заңды тұлғалар бірлестігінің бас директоры Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды.
* Аида Балаева (бұрынғы ақпарат және қоғамдық даму министрі) мен Ержан Қазыхан (Президенттің халықаралық ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл) Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары болып тағайындалды.
* Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының орынбасары қызметінен босатылған Дархан Медеғалиұлы Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы лауазымына тағайындалды.
* Бұрынғы Мәжіліс депутаты Қанат Мусин әділет министрі қызметіне тағайындалды.
* Айбек Дәдебаев ҚР Президенті Іс басқарушысы лауазымына тағайындалды.
* Қарлығаш Әбдіжаббарова Алматының жаңа бас санитария дәрігері болып тағайындалды.
* Бұған дейін Алматы қаласы бойынша ҰҚК бастығының бірінші орынбасары қызметін атқарған полковник Марат Ирменов ҰҚК-ның Алматы қаласы бойынша департаментінің басшысы болып тағайындалды.
* Президенттің бұрынғы кеңесшісі Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды.
* Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі лауазымына тағайындалды.
* ҚР Президентінің Парламенттегі Өкілдігінің басшысы лауазымынан босатылған Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды.
* Сенат депутаты Сәуле Айтпаеваның өкілеттігі тоқтатылды.
* Бұрынғы ҚР Президентінің іс басқарушысы Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды.
* Stopfake.kz жобасының жетекшісі болған Александр Данилов ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* Бұрынғы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Астана қаласы бойынша департаментінің басшысы Абзал Әбдікәрімов ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы ҚР стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Жаслан Мәдиев цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі бірінші вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* Бұрынғы әділет министрі Марат Бекетаев премьер-министр Әлихан Смайыловтың кеңесшісі болып тағайындалды.
* Бұрынғы ішкі істер министрінің орынбасары, ҚР Ұлттық ұланының бас қолбасшысы Руслан Жақсылықов қорғаныс министрі қызметіне тағайындалды.
Премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов, премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр, премьер-министр кеңсесінің басшысы Ғалымжан Қойшыбаев, ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев (кейін ол қызметінен кетіп, президент кеңесшісі болып тағайындалды), сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді, төтенше жағдай министрі Юрий Ильин, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов, цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин, ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев, қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов өз лауазымдарын сақтап қалды.
### Қаңтар оқиғалары үшін жауапкершілікке тарту
* ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов 5 қаңтарда қызметінен босатылып, кейін «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынды. Кейінірек оған «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасарлары А. Садықұлов пен Д. Ерғожин да ұсталды.
* 15 қаңтарда энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаевтың қызметінен босатылып, қамауға алынғаны белгілі болды. Онымен қоса электрондық сауда алаңдарының басшылары мен Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасын негізсіз көтеруге қатысы бар тұлғалар ұсталған.
* 19 қаңтарда қызметінен босатылған бұрынғы қорғаныс министрі Мұрат Бектановтың 20 ақпанда уақытша ұстау изоляторына қамалғаны туралы белгілі болды. «Командирлік қабілетін көрсете алмады» деп Тоқаев сынға алған Бектановқа ҚР Қылмыстық кодексінің 452-бабы бойынша («Биліктің әрекетсіздігі») айып тағылған.
### Төтенше жағдайды кезең-кезеңімен жою
Қазақстанның Ұлттық қауіпсіздік комитеті 13 қаңтарда Астана, Шымкент қалаларының, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарының аумақтарында терроризмге қарсы операцияның аяқталғаны және террористік қауіптіліктің шекті «қызыл» деңгейінің жойылғаны туралы жариялады. Террористік қауіптіліктің «қызыл» деңгейі және терроризмге қарсы операция режимі Алматы қаласында, Алматы және Жамбыл облыстарында сақталады.
Төтенше жағдайдың күшін жою уақыты:
* 2022 жылғы 13 қаңтарда сағат 7:00-ден бастап Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында;
* 14 қаңтар сағат 18:00-ден бастап Шымкент қаласында, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Түркістан облыстарында;
* 15 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақмола және Қостанай облыстарында;
* 16 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақтөбе облысында.
* 19 қаңтар сағат 00:00-ден бастап Астана және Алматы қалаларында және Алматы, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында төтенше жағдайдың күші жойылды, яғни Қазақстанның барлық өңірі қалыпты өмірге оралып, шектеу шаралары тоқтатылды.
### ӨКМ Операторы қызметінің тоқтатылуы
2015 жылы құрылған «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері Операторы» (орыс. Оператор РОП) жинаған утилизациялық алымға елдегі автокөлік иелері жылдар бойы наразылық білдіріп, 2021 жылы әлеуметтік желілерде #НетУтильСбору қозғалысы пайда болды. Әлия Назарбаеваға қатысы болуы мүмкін бұл компания соңғы бес жылдың ішінде қазақстандықтардан 691,9 миллиард теңге қаражат жинаған. 2022 жылдың қаңтарындағы наразылық шараларынан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев уитилизациялық алымды жинаумен жеке компания айналыспауы керек деген мәлімдеме жасады.
Президенттің тапсырмасымен ҚР Үкіметі 2022 жылдың 18 қаңтарында «ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулы қабылдады. Оған сәйкес, «ӨКМ Операторы» ЖШС-нің утилизациялық алымды жинау қызметі тоқтатылып, оның есебінен құрылған активтер мемлекетке берілетін болды. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелерін (ӨКМ) әкімшілендіру функциялары «Жасыл даму» АҚ мемлекеттік ұйымына тапсырылды.
26 қаңтарда бұрынғы экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ахметжан Пірімқұлов пен «ӨКМ Операторы» ЖШС бұрынғы төрағасы Медет Құмарғалиев 2 ай мерзімге қамауға алынғаны белгілі болды. Сол күні Астана қаласында өз-өзіне қол жұмсаған «ӨКМ Операторы» ЖШС басқарушы директоры Руслан Шәмшиевтің мүрдесі табылды.
## Назарбаев пен оның отбасының тағдыры
Тағы қараңыз: Назарбаевтың жеке басына табыну
Ондаған жылдар бойы билікті өз қолында ұстаған Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылы оған жақын деп саналатын Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырған болатын, бірақ бұрынғы президент елдің саяси өміріне өз ықпалын сақтап қалды. 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар кезінде Назарбаевтың жұрттың алдына шықпауы нағыз жұмбаққа айналды. Түрлі қауесеттерге сәйкес, ол Женева көлінің жағалауында, Қытайда немесе Дубайда бас сауғалауы мүмкін. «Назарбаев қайтыс болды» деген де күдік туды. Бірақ көбісінің болжамы бойынша, бұрынғы президент өз атымен аталған Қазақстанның астанасында қалған.
Назарбаевтың баспасөз хатшысы 28 желтоқсаннан бері көзден таса болған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді. Кейін белгілі болғандай, Назарбаев ҚР Қауіпсіздік кеңесі төрағасы лауазымын Тоқаевқа тапсырған. Халық арасында түрлі қауесет тарағаннан кейін Елбасының хатшысы бұны ол өз еркімен істеді деп сендірді. Оған қоса бұрынғы президенттің маңызды одақтастары өз лауазымдарынан айырыла бастады, Үкімет отставкаға жіберілді. Назарбаевтың тұсында Үкіметті басқарған ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов «мемлекетке опасыздық жасады» деп қамауға алынып, Тоқаев тағайындаған адаммен ауыстырылды. Бұның барлығы Қазақстанда билік үшін астыртын күрес жүріп жатыр ма деген сұрақтың туындауына әкеп соқтырды. Кейбір бақылаушылардың пікірінше, Тоқаев халық арасында жаман атақты болған Назарбаевтан (шерушілер «Шал, кет!» деп ұрандаған болатын) өзін әрі ұстау үшін осы қадамдарға барған.
Наразылық шаралары басталғаннан кейін сөйлеген сөздерінде Қасым-Жомарт Тоқаев Назарбаевтың атын атап, тікелей сынамағанымен, Қазақстанда бұрынғы президенттің жеке басына табыну аяқталғанының белгілері байқалды. Талдықорғандағы тәртіпсіздіктер кезінде құлатылған Назарбаевтың ескерткіші орнына қойылған жоқ, шерушілер алып тастаған Алматыдағы Назарбаев даңғылындағы көше белгілері қайта ілінген жоқ. Осы жағдайда елдің бетке ұстар азаматтары өздерінің Тоқаевқа адал екенін білдіруге асықты. «Назарбаевтың дәуірі аяқталғаны анық», — деп мәлімдеді көп жылдар бойы бұрынғы президенттің кеңесшісі болған Ермұхамет Ертісбаев өзінің The Guardian-ға берген сұхбатында.
18 қаңтарда Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына үндеуін жариялады. Өз сөзінде ол елде орын алған тәртіпсіздер үшін «экстремистік топтар» мен «террористерді» кінәлады, бұл оқиғалар кезінде қаза тапқандарға көңіл айтты. Тоқаевты қолдауға шақырып, оның «шұғыл шешімдерінің арқасында ел іргесі сөгілген жоқ» деді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған түрлі ақпаратқа жауап ретінде Назарбаев 2019 жылы Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырғанын еске салды, сол кезден бері зейнеткер екенін, қазір Қазақстан астанасында демалып жатқанын айтты.
19 қаңтарда белгілі болғандай, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаттары «Қазақстан халықтары ассамблеясы», «Тұңғыш президент — Елбасы», «ҚР Қауіпсіздік кеңесі» туралы заңдарға арнайы түзету енгізуді қолдап, Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясы мен Қауіпсіздік кеңесіне өмір бойы төраға болу құқығынан айыратын заң жобасын Сенатқа жолдаған. Енді бұл органдарға Қазақстан президенті төрағалық ететін болып шешілді.
2021 жылдың қарашасында «Нұр Отан»-ның төрағасы Назарбаев партияны ел президенті басқаруы тиіс деген мәлімдеме жасаған болатын. 2022 жылдың 28 қаңтарында өткен «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс XXI Съезінде Қасым-Жомарт Тоқаев бірауыздан партия төрағасы болып сайланды. Съезде сөйлеген сөзінде мемлекет басшысы: «Тұңғыш Президенттің тарихи еңбегіне құрмет көрсетейік, оның жетістіктері мен қадір-қасиеттерін бірінші орынға қояйық, ал есептерді еліміздің болашақ басшыларына қалдырайық», — деді.
### Лауазымдарынан айырылған Назарбаев отбасының мүшелері
* Димаш Досанов (Әлия Назарбаеваның күйеуі) — «ҚазТрансОйл» бас директоры ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды.
* Қайрат Шәріпбаев (Дариға Назарбаеваның бейресми күйеуі) — «Қазақгаз» ҰК АҚ басқарма төрағасы ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды.
* Тимур Құлыбаев (Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаеваның күйеуі) — «Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының төрағасы ретіндегі өкілеттігін доғарды.
* Самат Әбіш (Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі) — ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды.
* Дариға Назарбаева — Мәжіліс депутаты болған Назарбаевтың қызы қаңтар айының басынан бері Парламентте көрінген жоқ. Ресми мәлімет бойынша, ол коронавирус індетіне шалдығып, өз үйінде демалған. Кейін Дариға Нұрсұлтанқызының қаңтар айының аяғына дейін жалақысы сақталмайтын демалыста болатыны белгілі болды. Айдың аяғында өткен «Нұр Отан»-ның кезектен тыс Съезінде ол партияның саяси кеңесінің құрамынан шығарылды. 25 ақпанда Дариға Назарбаева Мәжіліс депутаты өкілеттігін тоқтатқаны туралы үндеу жариялады.
* Берік Имашев — 25 қаңтарда Дариға Назарбаеваның құдасы ҚР Орталық сайлау комиссиясының төрағасы қызметінен босатылды.
## Оқиғалар хроникасы
### 2 қаңтар
* Жаңаөзенде наразы тұрғындар сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады.
* Маңғыстау өңіріндегі шерушілерге газ бағасы бұрынғы деңгейге түспейтіні айтылды.
### 3 қаңтар
* Астана қаласында полиция Жаңаөзендегі шерушілерге қолдау көрсетіп, көшеге шыққан бір топ адамды ұстады. Алматыдағы Республика және Астана алаңы жабылды.
* Премьер-министр Асқар Маминның бастауымен Маңғыстаудағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылды.
* Шымкенттегі орталық алаңдардың күзеті күшейтілді.
* Жаңаөзенде наразылық шарасына жиналған адамдардың саны 3 мыңға жетті. Келіссөз жүргізуге келген облыс әкімі Ноғаевты шерушілер қуып жіберді.
* Ақтөбенің орталық алаңында жүзге жуық адам жиналды.
* Энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев сұйытылған газ бағасының өсу себебінің халыққа дұрыс түсіндірілмегенін айтты. Бағаның бұрынғы қалпына қайтып келмейтіні тағы да қайталанды. Сұйытылған газдың бағасы 85—90 теңгеге дейін төмендетілетін болды.
### 4 қаңтар
* Жаңаөзен мен Ақтау қалаларының алаңдарында сұйытылған газ бағасын төмендетуді талап еткен жұрт тарқамай, шеруін жалғастырды.
* Жаңаөзенде бастау алған шерулерді қолдамақ болған алматылық белсенділер жауапқа тартылып, қамауға алынды.
* Теңіз мұнай кен орнының жүздеген жұмысшылары маңғыстаулықтарды қолдап, митингіге шықты.
* Алматы, Астана, Шымкент және Ақтөбе қалаларында ондаған адам қамауға алынды.
* Үкімет комиссиясы Маңғыстау облысындағы наразы халықпен келіссөз жүргізе бастағаны белгілі болды.
* Ақтөбелік шерушілер полиция шебін бұзып, облыстық әкімдікке қарай бет алды.
* Таразда көшеге шыққан наразы адамдар журналистермен қоса қамауға алынды. Сол күні облыс әкімдігінің ғимараты мен қала орталығындағы бір банктың ғимараты бүлінді, 10-нан аса полиция көлігінің қиратылғаны мәлім болды.
* Ақтауда премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов сұйытылған газдың бір литрі 50 теңге болатынын мәлімдеді, бірақ наразы халық одан кейін тарқамады.
* Алматыда 150 жуық адам қамауға алынды.
* «Нұр Отан» депутаты Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті.
* Қасым-Жомарт Тоқаев Twitter-де «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды.
* Атырауда 5 мыңнан астам тұрғын Исатай мен Махамбет орталық алаңына жиналып, олар жаңаөзендіктерге қолдау білдірді.
* Шымкентте бірнеше мың адам жиналып, жаңаөзендіктерге қолдау көрсетті.
* 4 қаңтардан 5-іне ауған түні полицияның арнайы жасақтары Астана қаласындағы шерушілердің кейбірін ұстап, қамауға алды.
### 5 қаңтар
* 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан президенті Үкімет отставкасын қабылдағаны туралы белгілі болды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев кадрлық өзгерістер жасады. Мұрат Нұртілеу ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары етіп тағайындалды. Ерлан Қарин мемлекеттік хатшы атанды (Қырымбек Көшербаевтың орнына). Премьер-министр міндетін уақытша Әлихан Смайылов атқаратын болды.
* Алматыдағы «Алтын Орда» базарының маңында қымбатшылыққа қарсы шеруге шыққан адамдарға арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты.
* 5 қаңтардан бастап 19 қаңтарға дейін Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында төтенше жағдай енгізілгені белгілі болды.
* Ішкі істер министрлігі Қазақстан бойынша «қоғамдық тәртіпті бұзған» 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады.
* Төтенше жағдай Алматы облысында да жарияланды.
* Ақтөбеде әкімдік алдында жиналған наразы халық әкімдік ғимаратын басып алуға талпынды. Полиция шерушілерге қарсы көз жасаурататын газ қолданды.
* Алматыдағы «Сайран» автовокзалына жақын орналасқан «Нұр Отан» партиясының ғимараты өртке оранды.
* Сағат 16:00-де Астана қаласында төтенше жағдай жариялады. Коменданттық сағат 23:00—07:00 аралығында болатын болды.
* Қазақстан аумағында Интернет желісі өшіріліп, телефон байланысы нашарлап кетті.
* Бір топ адам Халықаралық Алматы әуежайын басып алғаны белгілі болды. Шерушілер Алматы қаласының әкімдігін басып алуға талаптанғаннан кейін оның ғимараты өртке оранды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев осыған дейін Нұрсұлтан Назарбаев басқарып келген Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды.
* Алматыда 120-дан астам автокөлік өртелгені белгілі болды. Қалалық полиция департаментінің хабарлауынша, бұл сәтке дейін 120 дүкен мен сауда нысандары, 180 қоғамдық тамақтану орындары, 100-ге жуық шағын және орта бизнес кеңселері қиратылған.
* Қазақстанның барлық аймағында 5—19 қаңтар аралығында төтенше жағдай енгізілді.
### 6 қаңтар
* Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді.
* Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының төрағасы Армения премьер-министрі Никол Пашинян Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады.
* Ақтөбедегі шерушілер жергілікті билікпен келіссөз барысында өздерін «террорист» деп атауға қарсы екенін мәлімдеді.
* 6 қаңтарға қараған түні Шымкентте бір топ адам әкімдікті басып алғысы келіп, атыс дауысы естілген. Сауда үйі, банкоматтар тоналған.
* Талдықорғанда әкімдік пен полиция басқармасы наразылық шарасына қатысқандардың қолына өтті, қалада тонаушылық басталды.
* Ақтау көшелеріне шыққан наразы халық тарамай, шетелдік әскерилердің келуіне қарсы екенін жариялады. Жаңаөзендік шерушілер де тарқаған жоқ.
* Алматыдағы Республика алаңында шерушілерге қарсы оқ атылғаны мәлім болды, бір адам қаза тапты. Арнайы операцияның нәтижесінде тәртіп сақшылары Алматы әуежайын қайтарды.
### 7 қаңтар
* 7 қаңтар күні таңертең Қасым-Жомарт Тоқаев лаңкестікке қарсы штабтың жиынын өткізді, оған президент әкімшілігінің, Қауіпсіздік кеңесінің және күш құрылымдарының басшылары қатысқан.
* Ақтөбе қаласындағы шерушілерге қарсы күш қолданылып, облыстық әкімдік маңындағы митинг таратылды. Жезқазғандағы наразы халық өз еркімен тарағаны мәлім болды.
* Тоқаев теледидар арқылы үндеуінде Алматыға шабуыл жасаған содырларға «ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін» айтты.
* Беларусь басшысы Александр Лукашенко Нұрсұлтан Назарбаевпен телефон арқылы Қазақстандағы жағдайды талқылағаны белгілі болды.
* Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы шекара жабылып, қазақстандықтарды көрші елге өткізу тоқтатылды.
### 8 қаңтар
* Human Rights Watch құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін «ескертусіз ату» бұйрығынан бас тартуға шақырды.
* Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Кәрім Мәсімовтің 6 қаңтар күні ұсталып, уақытша қамау изоляторына қамалғаны белгілі болды.
* Назарбаевтың баспасөз хатшысы Айдос Үкібай 28 желтоқсаннан бері жұрт алдына шықпаған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді.
* Ақтауда шеруге шыққандардың басым бөлігінің үйлеріне тарап, Ынтымақ алаңы босағаны белгілі болды.
* АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанға ҰҚШҰ әскерлерінің кіргізілгенін байланысты мәлімдеме жасады.
* Жаңаөзеннің орталық алаңына наразылық білдіруге шыққан жұрттың көпшілік тарап кетті. Бес күнге созылған наразылық шарасының барысында тәртіпсіздік орын алмаған, мүлкі тоналмаған.
* Еуропа одағының сыртқы саясат қызметінің басшысы Жозел Боррель Қазақстандағы жағдайға қатысты пікір айтып, ЕО мәселені бейбіт жолмен шешуге көмектесуге дайын екенін мәлімдеді.
* Қасым-Жомарт Тоқаев 10 қаңтарды Жалпыұлттық аза тұту күні болатынын жариялады.
* 8 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 4404 адам ұсталғаны белгілі болды.
### 9 қаңтар
* Ресми дереккөздерде жарияланған 164 адамның қаза тапқаны туралы ақпаратты ҚР Денсаулық сақтау министрлігі жоққа шығарды.
* Мемлекеттік телеарналарда Қырғыстаннан «ақша үшін митингіге қатысуға келген жұмыссыз» деп көрсетілген адам негізінде Алматыға концерт қоюға келген қырғыстандық музыкант Викрам Рузахунов екені белгілі болды.
* 9 қаңтарға дейін ел бойынша тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 5 мыңнан асты.
* Президент Тоқаев тәріпсіздіктер кезінде қаза болған полиция қызметкерлері мен әскерилерді (жалпы 16 адам) мемлекеттік наградалармен марапаттады.
### 10 қаңтар
* 10 қаңтар — Жалпыұлттық аза тұту күні.
* Қазақстандық тәртіп сақшылары қамауға алған адамдардың саны 7939 жетті.
* Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев қаланың тыныс-тіршілігін қалыпқа келтіру жұмыстары басталғанын хабарлады.
* Алматы қаласының комендатурасы Сайын — Райымбек — Карьерная — Жандосов көшелерінің аумағы және Абай — Достық — Әл-Фараби — Желтоқсан көшелерінің аумағы қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді. Әуезов, Алатау және Медеу аудандарын тазарту жұмыстары жалғасын тапты.
* 10 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 7939 адам ұсталғаны белгілі болды.
* Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің өкілі елдегі ахуалдың тұрақтанғанын және бақылауға алынғанын мәлімдеді. Алматы, Қызылорда, Талдықорған және Тараз қалаларындағы басып алынған барлық әкімшілік нысандар босатылғаны, аса маңызды стратегиялық нысандар мен қару және оқ-дәрілер сақталатын жерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілгені юелгілі болды.
* Қазақстан, Ресей, Тәжікстан және Беларусь президенттері, Армения премьер-министрі, Қырғызстанның Президент әкімшілігінің басшысы және ҰҚШҰ бас хатшысы қатысқан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының онлайн-сессиясы басталды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропа кеңесінің төрағасы Шарль Мишельмен келіссөз жүргізді.
### 11 қаңтар
* 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысқан 9900 адам ұсталғаны белгілі болды.
* «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының мәліметіне сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде бизнеске келтірілген шығынның жалпы сомасы 95,3 миллиард теңгені құраған.
* Алматы комендатурасы Әуезов, Алатау және Медеу аудандарының аумағы, «Өжет» ықшамауданы мен Алматы халықаралық әуежайына шекаралас аумақ қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді.
* Мәжіліс отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚШҰ сарбаздары екі күннен кейін елдеріне қайтарыла бастайтынын мәлімдеді.
## Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың реакциясы
### АҚШ
7 қаңтарда АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанда орын алған тәртіпсіздіктерден кейін елге ҰҚШҰ әскерлерінің енгізілуін құптамайтыны туралы мәлімдеме жасады. Оның айтуынша, Қазақстан билігінің сырттан көмек сұрамай және бейбіт шерушілердің құқықтарын бұзбай елдегі тәртіпті сақтап қалуға мүмкіндігі болған.
25 қаңтарда АҚШ-ның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) жанындағы тұрақты өкілі Майкл Карпентер қаңтар оқиғалары кезінде қаза тапқан қазақстандықтардың отбасыларына көңіл айтты. Ол Қазақстан билігін тергеудің ашықтығын және қажетті заңды рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ бейбіт наразылық білдірген адамдарды зорлық-зомбылық пен тонауға қатысушылардан ажыратуға, ұсталғандардың барлық санаттары үшін тиісті процесті қамтамасыз етуге шақырды.
### Еуропа одағы
19 қаңтар күні Еуропа парламентінде Қазақстанда орын алған наразылық шаралары талқыға салынды. Сөз сөйлеген еуродепутаттардың көбісі бұл оқиғаларға байланысты тәуелсіз халықаралық тергеу жүргізуді талап етті, Қазақстан билігі жариялаған тұжырымдарға сенбейтінін мәлімдеді. Бірқатар депутаттар адам құқықтарының бұзылуына қатысы бар қазақстандық шенеуніктерге қарсы санкция енгізуге шақырды. Еврокомиссар Стелла Кириакидес Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саяси реформалар өткізіп, елді демократияландыру керек деп мәлімдеді.
20 қаңтарда Еуропа парламенті қаңтар оқиғасына қатысты қарарды қабылдады. Оны 671 депутаттың 589-ы қолдап, 35-і қарсы шығып, 47-сі қалыс қалды. Қарарда 27 тармақтан тұратын мәлімдеме жасалған. Оның ішінде құқық қорғау ұйымдарын саяси себеппен қудаламау, адамдардың бейбіт жиналуына кедергі келтірмеу, жосықсыз ұстау мен азаптауды доғару, адам құқығына қарсы қылмыстарға жауаптыларға жеке санкция салу секілді талаптар бар. Тоқаев бұл қарардың «әділетсіз» екендігін, оған «жайбарақат» қарайтынын айтты, қаңтар оқиғаларына халықаралық тергеу жүргізуді қажет деп санамайтынын мәлімдеді.
### Ұлыбритания
Ұлыбританияның ЕҚЫҰ жанындағы тұрақты өкілі Нил Буш Қазақстанда орын алған оқиғаларға қатты алаңдайтынын жеткізіп, қаза тапқандардың отбасыларына көңіл айтты. Ол зорлық-зомбылық пен мүлікті жоюды айыптап, Қазақстандағы реформаларды, қауіпсіздік пен өркендеуді қамтамасыз ету шараларын қолдауға Ұлыбритания дайын екенін мәлімдеді.
### ЕҚЫҰ
5 қаңтар күні тәртіпсіздіктер басталғаннан кейін Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының төрағасы Збигнев Рау Қазақстандағы жағдайға алаңдайтыны туралы мәлімдеме жасап, қақтығысты тоқтатып, келіссөздер өткізуге шақырды. 10 қаңтарда Збигнев Рау ҚР сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен телефон арқылы сөйлесіп, ЕҚЫҰ міндеттемелерін, оның ішінде адам құқықтарына байланысты міндеттемелерді сақтауды өтінді.
### Human Rights Watch
7 қаңтарда Human Rights Watch ұйымы Қазақстан билігін ескертусіз оқ атуға берілген бұйрықтан дереу бас тартуға шақырды. 26 қаңтарда жарияланған HRW мақаласына сәкес, 4—6 қаңтар аралығында Қазақстан қауіпсіздік күштері кем дегенде 4 жағдайда адамның өліміне әкелуі мүмкін күш қолданған. Мысалға, Алматыдағы президент резиденциясының маңында түсірілген бейнежазбалардан жарақаттанған 19 адам және қаза тапқан болуы мүмкін 10 адам анықталған. Осыған байланысты HRW Біріккен Ұлттар Ұйымынан, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымынан және Еуропа одағынан қаңтар оқиғаларына байланысты тәуелсіз және бәйтарап тергеу жүргізу мақсатында Қазақстан үкіметіне қысым жасауды талап етті.
## Сондай-ақ қараңыз
* Желтоқсан көтерілісі
* Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл)
* Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қайыртайұлы М., Жаңқатов А. Қаңтар көтерілісі. Арнайы репортаж. Азаттық Радиосы, 20 қаңтар 2022 жыл.
* «Қасіретті қаңтар. Оқиға қалай өрбіді?» деректі фильмі. Хабар, 27 қаңтар 2022 жыл.
* Көпжасар Е. Атылған оқ, төгілген қан, қираған қала. Қаңтарда бүлік салған кімдер? 31 арна, 30 қаңтар 2022 жыл.
* Мазоренко Д., Қайсар А.. Наразылықтан дүрбелеңге дейін: Қазақстанның әділдік пен жақсы өмір үшін күресі. Vласть, 27 қаңтар 2022 жыл.
* Пивоваров А. Почему взорвался Казахстан?. Редакция, 7 қаңтар 2022 жыл. (орыс.)
* Пивоваров А. Бои в Казахстане и их последствия глазами обычного горожанина. Редакция, 13 қаңтар 2022 жыл. (орыс.)
* Казахстан: Зачистки — Погромы в Алматы / Репортаж с места событий. The Люди, 15 қаңтар 2022 жыл. (орыс.) |
2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары (немесе Қанды қаңтар, Қаңтар оқиғасы, Қаңтар трагедиясы) — сұйытылған газдың кенеттен қымбаттауына байланысты Қазақстанда басталған наразылық шаралары. 2 қаңтарда бастау алған бұл оқиғалар тәуелсіз Қазақстанның 30-жылдық тарихындағы ең қарқынды әрі қатал қақтығысқа айналды.
Алғашында Жаңаөзен қаласында басталған шеру артынан Қазақстанның басқа қалаларына да таралды. Халық Алматы, Ақтөбе, Ақтау, Атырау, Қарағанды, Астана, Шымкент, Көкшетау, Орал және т. б. қалалардың көшелеріне шығып, экономикалық талаптармен қоса саяси өзгерістерді талап ете бастады. Бастапқыда бейбіт басталған наразылық шаралары артынан қарулы қақтығыстар мен тонаушылыққа ұласты (негізінен Алматы қаласында). 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер ресми деңгейде мемлекеттік төңкеріс деп аталды.
2022 жылдың 2 қаңтарында Жаңаөзен қаласының наразы тұрғындары сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады. Халық қала және облыс әкімдерінен бағаны тұрақтатуды және көгілдір отынның тапшылығын жоюды талап етті. Бұл талаптар орындалмағасын наразылық шаралары келесі күні де жалғасын тапты. 4 қаңтар күні Қазақстан үкіметі Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасы литріне 50 теңгеге дейін төмендетілгенін мәлімдеді, президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына үндеу жариялап, заңсыздықты болдырмауды сұрады.
Жаңаөзенде бастау алған наразылық шараларын Қазақстанның басқа ірі қалаларының тұрғындары қолдап, көшеге шеруге шықты. Алматы қаласында шерушілер полиция көліктерін қиратып, олар өртке оранды. Жүздеген адам қамауға алынып, 4 қаңтар күні түнде ел аймағында Интернет байланысы өшірілді. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласының аумағында төтенше жағдай енгізілді. 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан үкіметінің отставкаға кеткені белгілі болды.
Елдегі жағдайдың шиеленісуіне байланысты, 5 қаңтарда төтенше жағдай Қазақстанның барлық аумағында енгізілді. Шерушілер маңызды нысандарға шабуыл жасап, Алматы, Талдықорған қалаларындағы әкімдік ғимараттары, Алматы әуежайы наразы халықтың қолына өтті. Артынша Қасым-Жомарт Тоқаев Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. 10 қаңтарда ҰҚК тәртіпсіздіктер кезінде басып алынған барлық әкімшілік нысандардың қайтарылғанын, елдегі жағдайдың тұрақталғанын мәлімдеді. 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 10 мыңға жуықтады. Тонаушылық пен бұзақылықтың салдарынан кәсіпкерлерге келтірілген шығынның мөлшері 100 миллиард теңгеден асты. Оқиға бойынша жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды.
## Алғышарттары
Тағы қараңыз: Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл) және Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)
Мұнай мен газға бай Маңғыстау облысындағы Жаңаөзен қаласы бұрынғы кездері де наразы халық пен билік өкілдері арасындағы қақтығыстың алаңына айналған еді. 1989 жылы жергілікті халық пен Кавказдан қоныс аударғандар арасындағы кикілжіңнің арты қақтығысқа ұласты. Қақтығыс құқық қорғау органдарының араласуымен басылды. 2011 жылдың желтоқсанында ереуілге шыққан жаңаөзендік жұмысшылар мен құқық қорғау органдары қызметкерлері арасында қақтығыс орын алды. Еңбек дауына байланысты жеті ай бойы ереуілдеген «Өзенмұнайгаз» мекемесінің бұрынғы қызметкерлеріне қарсы полиция қызметкерлері қару қолданылып, оқ атты. Бұның салдарынан ереуілшілердің тарапынан 15 адам қаза тапқан болатын (ресми дерекке сәйкес).
2022 жылдың 2 қаңтарында басталған наразылық шараларына қатысқан адамдардың басты талабы сұйытылған газдың бағасын төмендету болды. 1 қаңтардан бастап газдың сауда-саттығы толығымен тауар биржалары арқылы іске асырылатын жүйеге ауыстырылған болатын, және соның артынан отынның бұл түрі екі есе қымбаттады. Бұрын 60 теңге шамасында саудаланған сұйытылған газ, 2022 жылдан бастап тұтынушыларға 120 теңгеден сатыла бастады.
ҚР Энергетика министрлігінің пайымдауынша, облыста газ өндірумен айналысатын тек қана бір кәсіпорын — «Қазақ газ өңдеу зауыты» айналысады. Айына 14,5 мың тонна сұйытылған газ өндіретін бұл зауыттың тұтынушыларды газбен толық қамтамасыз етуге қауқары жетпейді, сондықтан сырттан қосымша газ көлемін сатып алу қажеттілігі туындаған. Оған қоса 1973 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан бұл кәсіпорын жабдықтарының тозу деңгейі 90 % жеткен. Электронды сауда-саттыққа көшіп, газды нарықтық бағамен сата бастағаннан кейін бұл мәселені жаңа зауыт ашу арқылы шешу жоспарланған болатын.
Бұл оқиғалардан 2 жыл бұрын, 2020 жылдың қаңтарында жаңаөзендіктер сұйытылған газдың 55 теңгеден 65 теңгеге дейін қымбаттағанына наразылық танытып, жергілікті әкімдікке жиналған еді. Ол кезде газ бағасының өсуі Қазақстанның Кедендік одаққа кіруі және «Қазақ газ өңдеу зауытындағы» жөндеу жұмыстарымен байланыстырылды. Халық наразылық танытқаннан кейін қала басшылығы газдың бұрынғы бағамен сатылатынын мәлімдеген болатын.
2022 жылғы наразылық шаралары басталғаннан кейін сұйытылған газдың бағасы тек қана Жаңаөзенде емес, елдің барлық аймағында төмендетілетін болып шешілді. Бірақ бұл мәлімдемеден кейін шерушілер үйлеріне тарқауға асыққан жоқ, халықтың наразылығын тудырған тек қана бағаның қымбаттауы емес екені анық болды. Көшеге шыққан халық Қасым-Жомарт Тоқаев пен Нұрсұлтан Назарбаевқа көңілдері толмайтынын білдірді. Наразы халықты шеруге шығуға итермелеген себептердің қатарында үкіметтегі жемқорлық, әлеуметтік және экономикалық теңсіздік (әсіресе ол COVID-19 пандемиясының кесірінен ушығып кеткен болатын), елдегі демократия деңгейінің төмендігі аталды. Шерушілер саяси ырықтандыруды (либерализация), әкімдерді сайлауды енгізуді (қазір оларды президент тағайындайды), мемлекетті 1991 жылдан бері басқарып келе жатқан адамдардың биліктен шеттетілуін талап етті.
## Наразылық шаралары өткен елді мекендер
### Ірі қалалар
### Басқа елді мекендер
## 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер
5 қаңтар күні Алматы қаласында жағдай шиеленісіп, тәртіпсіздіктер күшейді. Белгісіз адамдар әкім ғимараты мен Алматы әуежайын басып алды. Қала әкімдігі өртке оранды. Алматыдағы ондаған сауда орындары, дүкендер, банктер тоналғаны хабарланды. Келесі күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің жиынында бұл шабуылды «террористік топтар» ұйымдастырғанын айтты. Оның мәлімдемесіне сәйкес, елге саны 20 мыңға жететін «қаруланған әрі дайындықтан өткен жергілікті және шетелдік содырлар» шабуыл жасаған екен. Президент бұл адамдарға қарсы ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін жариялады.
Аты аталмаған бұзақы топтармен болған қақтығыстың салдарынан Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда қалаларында әскерилер мен бейбіт тұрғындар қаза тапты. 7 қаңтарда Алматыдағы әкімдік ғимараты, президент резиденциясы және Республика алаңы бақылауға алынғаны белгілі болды. Сол күні жалпы Қазақстанның барлық аймағында конституциялық тәртіп қалпына келтірілгені белгілі болды, бірақ Тоқаев терроризме қарсы шаралар содырлар толық жойылғанша жүргізілетінін мәлімдеді.
Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаевтың сөзіне сәйкес, 4 қаңтарда Қазақстанның көптеген қалаларында 500–4000 адам шамасында шерушілер тобы жиналған. Атырау, Қызылорда, Алматы, Ақтөбе, Тараз қалаларындағы облыс әкімдіктерінің ғимараттарын және Семейдегі қала әкімдігін наразы адамдар басып алған. Басқа облыстарда әкімдік ғимараттарына шабуыл жасалған. Алматыда 7 қару-жарақ дүкені тоналып, наразылар қару-жарақ пен оқ-дәріні иемденген. Тұрғымбаевтың айтуынша, бұзақылар автокөліктер мен коммуналдық техниканы тартып алып, тәртіп сақшыларының көліктерін соққан, қызметкерлерге «Молотов коктейлдерін» лақтырған, оқ атқан. Полиция автокөліктері өртке оранып, өрт сөндіру көліктеріне шабуыл ұйымдастырылған. Жарақаттандарға көмек көрсетуге келген жедел жәрдем көліктеріне өтуге кедергі жасалған.
Қазақстан билігі 5 қаңтарға дейін болған наразылық шараларын «бейбіт митинг», одан кейін орын алған оқиғаларды «мемлекеттік төңкеріс» және «террорлық шабуыл» ретінде қарастыра бастады. Тоқаев «содырлар» елдің 11 аймағына шабуылдағанын, негізгі соққы Алматы қаласына жасалғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, Ақорданы басып алуды жоспарлаған адамдар бұл мақсатынан Астанаға әскери ұшақтар келіп қонғаннан кейін айныған. Ресей президенті Владимир Путин де бұл көзқарасты қолдап, Қазақстанда «майдан технологиясы» қолданылғанын айтты.
«Мемлекеттік төңкерісті» нақты кім ұйымдастырғаны, билікті басып алғысы келгендер кімдер екені ресми түрде айтылған жоқ. Алматы мен бірқатар басқа өңірлердегі тәртіпсіздік басталған сәтте ҰҚК төрағасы қызметінен босатылған Кәрім Мәсімовтың «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынғаны туралы 8 қаңтарда белгілі болды. Кейінірек Мәсімовқа «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары, «А» арнайы мақсаттағы қызметінің бастығы А.Садықұлов пен ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары Д.Ерғожин да ұсталды. Бұдан кейін ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары Самат Әбіш пен Қайрат Сатыбалдының (екеуі де Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інілері) ұсталғаны туралы ресми түрде расталмаған ақпарат тарады (кейін Самат Әбіш лауазымынан босатылды).
Жаңаөзен қаласында басталған бейбіт шерудің мыңдаған километр қашықтықта жатқан Алматыда орын алған қанды оқиғаларға қалай алып келгені жұмбақ болып қалды. Қазақстанның ең ірі қаласындағы қақтығыстар тек президентті ғана емес, бұрыннан мемлекетті сынап жүрген адамдарды да таң қалдырды. Бұл дағдарыс ел ішіндегі билік үшін талас-тартыспен тұспа-тұс келгендіктен, көше қақтығыстарына саяси элитаның өкілетті адамдары қатысқаны туралы қауесет тарады. Осы жағдайға Кремльдің қатысы болуы мүмкін деген пікірлер де айтылды. Елдегі дағдарыс жай ғана наразылық білдірген халық пен авторитарлық режимнің озбыр қауіпсіздік органдары арасындағы қақтығыс емес екені анық болды. Ресейлік сарапшы, «Ферғана» ақпараттық агенттігінің басшысы Даниил Кисловтың пікірінше, Қазақстанда Тоқаев пен Назарбаев жақтастарының арасында билік үшін кескілескен талас-тартыс орын алған. Кисловтың айтуынша, Алматыдағы тәртіпсіздіктерді Назарбаевтың мүдделестері өз орындарын сақтап қалу үшін әдейі ұйымдастырған.
*
*
*
*
## Тәртіпсіздіктердің салдары
ҚР Бас прокуратурасы мен Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметіне сәйкес (2021 жылдың 15 қаңтары), елде тәртіпсіздіктер кезінде:
* 225 адам қаза тапқан, оның ішінде 19 полиция қызметкері мен әскери бар;
* Қаза тапқандардың 175-і медициналық ұйымдарға жеткізілгеннен кейін қайтыс болған;
* 265 адам ауруханаға жатқызылған, оның 67-і ауыр халде;
* 4553 адам жарақаттанған, оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері.
ІІМ Тергеу басқармасының бастығы Санжар Әділовтың ақпараты бойынша (2022 жылдың 25 қаңтары):
* ғимараттарға шабуыл Алматы, Талдықорған, Тараз, Шымкент, Қызылорда, Өскемен, Ақтөбе, Атырау және Семей қалаларында орын алған;
* 1466 түрлі ғимараттар мен құрылыстарға шабуыл ұйымдастырылған, оның ішінде 71 мемлекеттік мекеме, 12 әкімдік ғимарат және 27 полиция нысаны бар;
* 1395 бизнес нысаны тонаушылыққа ұшыраған;
* 700 астам автокөлік қиратылған немесе бүлінген, оның көп бөлігі мемлекеттік органдарға тиесілі қызметтік көліктер, 116-сы бейбіт тұрғындарға тиесілі.
Прокуратура мәліметіне сәйкес (2022 жылдың 25 қаңтары):
* сотта 9257 әкімшілік іс қаралған;
* 4584 адамға сот ескерту жасаған;
* прокурорлардың ұсынысы бойынша 1149 адам қамаудан босатылған;
* 577 айыппұл ескертуге ауыстырылған;
* 393 әкімшілік іс құрамының болмауына байланысты қысқартылған;
* сот шешімімен әкімшілік қамауға 3314 адам алынған, оның 63-і қамауда отыр;
* тергеу-жедел топтардың өндірісінде 2044 қылмыстық іс бар, олар бойынша 898 күдікті қамауға алынған;
* қамауға алынғандардың 802-сі соттың рұқсатымен қамалған, 50-і үйқамаққа алынған, 21-і кепілге, 12-сі ешқайда кетпеу туралы қолхатпен, 13-і әлі де қаралып жатыр.
### Алматыдағы тәртіпсіздіктер салдары
Алматы Полиция департаменті таратқан ақпаратқа сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде қалада құқық қорғау органдарының 11 қызметкері және 149 тұрғын қаза тапқан. 249 адам қамауға алынып, 405 қылмыстық іс бойынша тергеу басталған. Ресми дерекке сәйкес, Алматыдағы мәйітханаларға 7 шабуыл жасалып, олардан 41 мәйіт ұрланған.
Алматыда бір мезетте 7 қару-жарақ дүкені тоналған. Жалпы саны 1347 қару ұрланған (оның ішінде 501 ойық, 807 тегіс ұңғылы, 39 газтравматикалық қару). Кейін таратылған ақпаратқа сәйкес, ұрланған қарудың саны 1564-ке жетті. 25 қаңтарға дейін терроризм қарсы операцияның барысында ұрланған қару-жарақтың 515 данасы қайтарылған (75 автомат, 133 тапанша, 2 пулемет, 47 винтовка, 103 тегіс ұңғылы қару, 100-ден астам граната және 9 мың патрон). Қару ұрлаған 98 адам және оларды заңсыз сақтаған 61 адам ұсталып, қамауға алынған.
Жалпы тоналған сауда нысандарының саны 1600-ден асады. 356 автокөлік бүлінген немесе жойылған, оның ішінде 163-і полицияға тиесілі автокөлік. Алматы қаласына келтірілген шығынның сомасы 112 миллиард теңгеге жетті. Орта және шағын бизнес өкілдері 42 миллиард теңгеге, ірі бизнес 25 миллиард теңгеге шығындалған.
*
*
*
*
### Қаза тапқандардың тізімі
Билік өкілдері ресми түрде қаңтар оқиғалары кезінде 225 адам қаза тапты деген ақпарат таратқанымен, олардың есімдері жарияланған жоқ. Қазақстандық белсенділер мемлекеттен бұл тізімді жариялауды талап етіп, петиция астында қол жинай бастады. Оған қоса qantar2022.org сайты ашылып, онда қаңтар оқиғалары кезінде зардап шеккен, ұсталған, жараланған және қаза тапқан адамдар туралы ақпарат жинала басталды. Қаңтардың соңында жарияланған Азаттық радиосының тізімінде қаза тапқан 184 адамның аты-жөні жазылған. Бұл ақпаратты жинаумен Бақытжан Төреғожина басқаратын «Ар. Рух. Хақ» қоры мен азаматтық белсенділер айналысқан.
## Наразылық басталғаннан кейін мемлекет қолға алған шаралар
Наразылық шаралары басталған алғашқы күндері шерушілермен Жаңаөзен әкімінің міндетін уақытша атқарушы Ғалым Байжанов келіссөздер жүргізді (әкім Мақсат Ибағаров кезекті еңбек демалысына шығып кеткен болатын). 3 қаңтарда Асқар Маминның бастауымен өңірдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылғаны белгілі болды. Сол күні шерушілермен келіссөз жүргізуге облыс әкімі Нұрлан Ноғаев келді. Наразылық шаралары Қазақстанның басқа өңірлерінде де басталғаннан кейін, 4 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды.
5 қаңтар күні таңертең Қазақстан Республикасының Үкіметі отставкаға кетті, Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында 19 қаңтарға дейін төтенше жағдай енгізілді. Сол күні төтенше жағдай режимі бірінші Алматы облысында, содан кейін Астана қаласында, ақыр соңында елдің барлық аймағында енгізілгені белгілі болды. Қазақстан бойынша Интернет байланысы өшірілді, телефон байланысы нашарлады.
### ҰҚШҰ әскерлерінің Қазақстан аумағына енгізілуі
6 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. Сол күні ҰҚШҰ төрағасы Армения премьер-министрі Никол Пашинян Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады.
ҰҚШҰ бітімгерлік күштерінің негізгі миссиясы — Қазақстандағы стратегиялық нысандарды күзету деп жарияланды. 9 қаңтардан бастап Ресей, Армения, Беларусь, Қырғыстан және Тәжікстан әскерлері (2030 сарбаз, 250 техника) маңызды нысандарды күзету жұмысына кірісті. Байқоңыр ғарыш айлағы, Сарышаған полигоны, ғарышты бақылау станциялары мен басқа да маңызды әскери нысандарды ҰҚШҰ әскерлері бақылауға алды. 13 қаңтардан бастап бітімгерлік күштер күзетке алған нысандарын қазақстандық құқық қорғаушыларға тапсыра бастады, ҰҚШҰ әскерлерін елдеріне қайтаруға дайындық басталып кетті. 19 қаңтарда ҚР Қорғаныс министрлігі ел аумағында шет мемлекеттердің әскерилері қалмағанын мәлімдеді.
Қазақстандағы ҰҚШҰ әскерінің құрамы (2022 жылдың 10 қаңтары):
* Ресей, 1480 сарбаз:45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада;98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы;31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада;
* 45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада;
* 98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы;
* 31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада;
* Тәжікстан, 200 сарбаз:Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі;
* Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі;
* Қырғызстан, 150 сарбаз:25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы
* 25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы
* Беларусь, 100 сарбаз:103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада;
* 103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада;
* Армения, 100 сарбаз:Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі.
* Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі.
### Әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту шаралары
5 қаңтар күні өткен жиында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін бірқатар тапсырма берді:
* Мұнай өнімдерінің (бензин, дизель, сұйытылған газ) бағасына мемлекеттік реттеуді 180 күнге енгізу;
* Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы бойынша мемлекеттік реттеуді енгізу;
* «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» Заңды әзірлеуге кірісу;
* Халық үшін 180 күнге коммуналдық тарифтерді көтеруге мораторий енгізу қажеттігін қарастыру;
* Халықтың әлеуметтік жағдайы нашар топтары үшін нарықтағы баспананы жалға алу құнын субсидиялау мәселесін қарастыру;
* Денсаулық сақтау және балалар мәселелерін шешу үшін «Қазақстан халқына» деп аталатын қоғамдық қор құру, оны мемлекеттік және жеке көздер арқылы қаржыландыру.
«Қазақстан халқына» қорының міндеттері:
* денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау, мәдениет және спорт салаларында мемлекеттік қолдау шараларынан тыс қосымша қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан халқына қайырымдылық көмек көрсету;
* төтенше жағдайлар кезінде және төтенше жағдай режимі енгізілгенде зардап шеккен халыққа көмек көрсету;
* халықтың әлеуметтік осал топтарынан мұқтаж балалар мен балалар үшін спорттық инфрақұрылымның дамуына және оның қолжетімділігін арттыруға жәрдемдесу;
* Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау кезінде қаза тапқан құқық қорғау органдары, арнайы органдар қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің отбасыларын қолдау;
* қор қызметінің өзге басым бағыттары бойынша қайырымдылық көмек көрсету.
Қордың басшысы болып Болат Жәмішев тағайындалды. Оны қаржыландыру үшін жеке тұлғалардан, халықаралық қайырымдылық ұйымдардан, монополистердің міндетті аударымдарынан, ірі бизнес тарапынан түскен қаражат пайдаланылатын болды. 16—27 қаңтар аралығында қордың шотына 52 миллиард теңгеден астам түскен: Kaspi Bank-тің негізін қалаушылар Вячеслав Ким мен Михаил Ломтадзе 10 миллиард теңге, «Халық» қайырымдылық қоры 2 миллиард теңге, «Степногорск тау-кен химия комбинаты» 350 миллион теңге, KAZ Minerals Aktogay 6,2 миллиард теңге, KAZ Minerals Bolzshakol 6,2 миллиард теңге, Kazakhmys Smelting 5 миллиард теңге, «Востокцветмет» 3,1 миллиард теңге, «Сәби» жеке қайырымдылық қоры 1 миллиард теңге, «Астана-Моторс» компаниясы 550 миллион теңге, BI-Development 300 миллион теңге, «Сарыарқаавтопром» 250 миллион теңге, NAK Development 100 миллион теңге аударған.
### Кадрлық ауысымдар
5 қаңтарда ҚР Үкіметі отставкаға кеткеннен кейін бірқатар министрлікке жаңа басшылар тағайындалды.
* Әлихан Асханұлы Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды. 2019 жылдан бері ол премьер-министрдің бірінші орынбасары қызметін атқарып келген болатын.
* Бұрынғы ҚР Президенті Іс басқармасының Медицина орталығы басшысының орынбасары Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы «ҚазАқпарат» басқармасының төрағасы Асқар Қуанышұлы Омаров ҚР ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды.
* Бұрын ҚР Тұңғыш Президенті кеңсесінің Ақпараттық-сараптамалық қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісінің орынбасары Әлібек Қуантыров Ұлттық экономика министрі болып тағайындалды.
* Қайырбек Өскенбаев индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы «KAZENERGY» заңды тұлғалар бірлестігінің бас директоры Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды.
* Аида Балаева (бұрынғы ақпарат және қоғамдық даму министрі) мен Ержан Қазыхан (Президенттің халықаралық ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл) Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары болып тағайындалды.
* Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының орынбасары қызметінен босатылған Дархан Медеғалиұлы Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы лауазымына тағайындалды.
* Бұрынғы Мәжіліс депутаты Қанат Мусин әділет министрі қызметіне тағайындалды.
* Айбек Дәдебаев ҚР Президенті Іс басқарушысы лауазымына тағайындалды.
* Қарлығаш Әбдіжаббарова Алматының жаңа бас санитария дәрігері болып тағайындалды.
* Бұған дейін Алматы қаласы бойынша ҰҚК бастығының бірінші орынбасары қызметін атқарған полковник Марат Ирменов ҰҚК-ның Алматы қаласы бойынша департаментінің басшысы болып тағайындалды.
* Президенттің бұрынғы кеңесшісі Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды.
* Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі лауазымына тағайындалды.
* ҚР Президентінің Парламенттегі Өкілдігінің басшысы лауазымынан босатылған Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды.
* Сенат депутаты Сәуле Айтпаеваның өкілеттігі тоқтатылды.
* Бұрынғы ҚР Президентінің іс басқарушысы Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды.
* Stopfake.kz жобасының жетекшісі болған Александр Данилов ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* Бұрынғы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Астана қаласы бойынша департаментінің басшысы Абзал Әбдікәрімов ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды.
* Бұрынғы ҚР стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Жаслан Мәдиев цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі бірінші вице-министрі қызметіне тағайындалды.
* Бұрынғы әділет министрі Марат Бекетаев премьер-министр Әлихан Смайыловтың кеңесшісі болып тағайындалды.
* Бұрынғы ішкі істер министрінің орынбасары, ҚР Ұлттық ұланының бас қолбасшысы Руслан Жақсылықов қорғаныс министрі қызметіне тағайындалды.
Премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов, премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр, премьер-министр кеңсесінің басшысы Ғалымжан Қойшыбаев, ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев (кейін ол қызметінен кетіп, президент кеңесшісі болып тағайындалды), сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді, төтенше жағдай министрі Юрий Ильин, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов, цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин, ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев, қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов өз лауазымдарын сақтап қалды.
### Қаңтар оқиғалары үшін жауапкершілікке тарту
* ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов 5 қаңтарда қызметінен босатылып, кейін «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынды. Кейінірек оған «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасарлары А. Садықұлов пен Д. Ерғожин да ұсталды.
* 15 қаңтарда энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаевтың қызметінен босатылып, қамауға алынғаны белгілі болды. Онымен қоса электрондық сауда алаңдарының басшылары мен Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасын негізсіз көтеруге қатысы бар тұлғалар ұсталған.
* 19 қаңтарда қызметінен босатылған бұрынғы қорғаныс министрі Мұрат Бектановтың 20 ақпанда уақытша ұстау изоляторына қамалғаны туралы белгілі болды. «Командирлік қабілетін көрсете алмады» деп Тоқаев сынға алған Бектановқа ҚР Қылмыстық кодексінің 452-бабы бойынша («Биліктің әрекетсіздігі») айып тағылған.
### Төтенше жағдайды кезең-кезеңімен жою
Қазақстанның Ұлттық қауіпсіздік комитеті 13 қаңтарда Астана, Шымкент қалаларының, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарының аумақтарында терроризмге қарсы операцияның аяқталғаны және террористік қауіптіліктің шекті «қызыл» деңгейінің жойылғаны туралы жариялады. Террористік қауіптіліктің «қызыл» деңгейі және терроризмге қарсы операция режимі Алматы қаласында, Алматы және Жамбыл облыстарында сақталады.
Төтенше жағдайдың күшін жою уақыты:
* 2022 жылғы 13 қаңтарда сағат 7:00-ден бастап Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында;
* 14 қаңтар сағат 18:00-ден бастап Шымкент қаласында, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Түркістан облыстарында;
* 15 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақмола және Қостанай облыстарында;
* 16 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақтөбе облысында.
* 19 қаңтар сағат 00:00-ден бастап Астана және Алматы қалаларында және Алматы, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында төтенше жағдайдың күші жойылды, яғни Қазақстанның барлық өңірі қалыпты өмірге оралып, шектеу шаралары тоқтатылды.
### ӨКМ Операторы қызметінің тоқтатылуы
2015 жылы құрылған «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері Операторы» (орыс. Оператор РОП) жинаған утилизациялық алымға елдегі автокөлік иелері жылдар бойы наразылық білдіріп, 2021 жылы әлеуметтік желілерде #НетУтильСбору қозғалысы пайда болды. Әлия Назарбаеваға қатысы болуы мүмкін бұл компания соңғы бес жылдың ішінде қазақстандықтардан 691,9 миллиард теңге қаражат жинаған. 2022 жылдың қаңтарындағы наразылық шараларынан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев уитилизациялық алымды жинаумен жеке компания айналыспауы керек деген мәлімдеме жасады.
Президенттің тапсырмасымен ҚР Үкіметі 2022 жылдың 18 қаңтарында «ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулы қабылдады. Оған сәйкес, «ӨКМ Операторы» ЖШС-нің утилизациялық алымды жинау қызметі тоқтатылып, оның есебінен құрылған активтер мемлекетке берілетін болды. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелерін (ӨКМ) әкімшілендіру функциялары «Жасыл даму» АҚ мемлекеттік ұйымына тапсырылды.
26 қаңтарда бұрынғы экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ахметжан Пірімқұлов пен «ӨКМ Операторы» ЖШС бұрынғы төрағасы Медет Құмарғалиев 2 ай мерзімге қамауға алынғаны белгілі болды. Сол күні Астана қаласында өз-өзіне қол жұмсаған «ӨКМ Операторы» ЖШС басқарушы директоры Руслан Шәмшиевтің мүрдесі табылды.
## Назарбаев пен оның отбасының тағдыры
Тағы қараңыз: Назарбаевтың жеке басына табыну
Ондаған жылдар бойы билікті өз қолында ұстаған Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жылы оған жақын деп саналатын Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырған болатын, бірақ бұрынғы президент елдің саяси өміріне өз ықпалын сақтап қалды. 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар кезінде Назарбаевтың жұрттың алдына шықпауы нағыз жұмбаққа айналды. Түрлі қауесеттерге сәйкес, ол Женева көлінің жағалауында, Қытайда немесе Дубайда бас сауғалауы мүмкін. «Назарбаев қайтыс болды» деген де күдік туды. Бірақ көбісінің болжамы бойынша, бұрынғы президент өз атымен аталған Қазақстанның астанасында қалған.
Назарбаевтың баспасөз хатшысы 28 желтоқсаннан бері көзден таса болған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді. Кейін белгілі болғандай, Назарбаев ҚР Қауіпсіздік кеңесі төрағасы лауазымын Тоқаевқа тапсырған. Халық арасында түрлі қауесет тарағаннан кейін Елбасының хатшысы бұны ол өз еркімен істеді деп сендірді. Оған қоса бұрынғы президенттің маңызды одақтастары өз лауазымдарынан айырыла бастады, Үкімет отставкаға жіберілді. Назарбаевтың тұсында Үкіметті басқарған ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов «мемлекетке опасыздық жасады» деп қамауға алынып, Тоқаев тағайындаған адаммен ауыстырылды. Бұның барлығы Қазақстанда билік үшін астыртын күрес жүріп жатыр ма деген сұрақтың туындауына әкеп соқтырды. Кейбір бақылаушылардың пікірінше, Тоқаев халық арасында жаман атақты болған Назарбаевтан (шерушілер «Шал, кет!» деп ұрандаған болатын) өзін әрі ұстау үшін осы қадамдарға барған.
Наразылық шаралары басталғаннан кейін сөйлеген сөздерінде Қасым-Жомарт Тоқаев Назарбаевтың атын атап, тікелей сынамағанымен, Қазақстанда бұрынғы президенттің жеке басына табыну аяқталғанының белгілері байқалды. Талдықорғандағы тәртіпсіздіктер кезінде құлатылған Назарбаевтың ескерткіші орнына қойылған жоқ, шерушілер алып тастаған Алматыдағы Назарбаев даңғылындағы көше белгілері қайта ілінген жоқ. Осы жағдайда елдің бетке ұстар азаматтары өздерінің Тоқаевқа адал екенін білдіруге асықты. «Назарбаевтың дәуірі аяқталғаны анық», — деп мәлімдеді көп жылдар бойы бұрынғы президенттің кеңесшісі болған Ермұхамет Ертісбаев өзінің The Guardian-ға берген сұхбатында.
18 қаңтарда Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына үндеуін жариялады. Өз сөзінде ол елде орын алған тәртіпсіздер үшін «экстремистік топтар» мен «террористерді» кінәлады, бұл оқиғалар кезінде қаза тапқандарға көңіл айтты. Тоқаевты қолдауға шақырып, оның «шұғыл шешімдерінің арқасында ел іргесі сөгілген жоқ» деді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған түрлі ақпаратқа жауап ретінде Назарбаев 2019 жылы Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырғанын еске салды, сол кезден бері зейнеткер екенін, қазір Қазақстан астанасында демалып жатқанын айтты.
19 қаңтарда белгілі болғандай, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаттары «Қазақстан халықтары ассамблеясы», «Тұңғыш президент — Елбасы», «ҚР Қауіпсіздік кеңесі» туралы заңдарға арнайы түзету енгізуді қолдап, Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясы мен Қауіпсіздік кеңесіне өмір бойы төраға болу құқығынан айыратын заң жобасын Сенатқа жолдаған. Енді бұл органдарға Қазақстан президенті төрағалық ететін болып шешілді.
2021 жылдың қарашасында «Нұр Отан»-ның төрағасы Назарбаев партияны ел президенті басқаруы тиіс деген мәлімдеме жасаған болатын. 2022 жылдың 28 қаңтарында өткен «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс XXI Съезінде Қасым-Жомарт Тоқаев бірауыздан партия төрағасы болып сайланды. Съезде сөйлеген сөзінде мемлекет басшысы: «Тұңғыш Президенттің тарихи еңбегіне құрмет көрсетейік, оның жетістіктері мен қадір-қасиеттерін бірінші орынға қояйық, ал есептерді еліміздің болашақ басшыларына қалдырайық», — деді.
### Лауазымдарынан айырылған Назарбаев отбасының мүшелері
* Димаш Досанов (Әлия Назарбаеваның күйеуі) — «ҚазТрансОйл» бас директоры ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды.
* Қайрат Шәріпбаев (Дариға Назарбаеваның бейресми күйеуі) — «Қазақгаз» ҰК АҚ басқарма төрағасы ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды.
* Тимур Құлыбаев (Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаеваның күйеуі) — «Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының төрағасы ретіндегі өкілеттігін доғарды.
* Самат Әбіш (Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі) — ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды.
* Дариға Назарбаева — Мәжіліс депутаты болған Назарбаевтың қызы қаңтар айының басынан бері Парламентте көрінген жоқ. Ресми мәлімет бойынша, ол коронавирус індетіне шалдығып, өз үйінде демалған. Кейін Дариға Нұрсұлтанқызының қаңтар айының аяғына дейін жалақысы сақталмайтын демалыста болатыны белгілі болды. Айдың аяғында өткен «Нұр Отан»-ның кезектен тыс Съезінде ол партияның саяси кеңесінің құрамынан шығарылды. 25 ақпанда Дариға Назарбаева Мәжіліс депутаты өкілеттігін тоқтатқаны туралы үндеу жариялады.
* Берік Имашев — 25 қаңтарда Дариға Назарбаеваның құдасы ҚР Орталық сайлау комиссиясының төрағасы қызметінен босатылды.
## Оқиғалар хроникасы
### 2 қаңтар
* Жаңаөзенде наразы тұрғындар сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады.
* Маңғыстау өңіріндегі шерушілерге газ бағасы бұрынғы деңгейге түспейтіні айтылды.
### 3 қаңтар
* Астана қаласында полиция Жаңаөзендегі шерушілерге қолдау көрсетіп, көшеге шыққан бір топ адамды ұстады. Алматыдағы Республика және Астана алаңы жабылды.
* Премьер-министр Асқар Маминның бастауымен Маңғыстаудағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылды.
* Шымкенттегі орталық алаңдардың күзеті күшейтілді.
* Жаңаөзенде наразылық шарасына жиналған адамдардың саны 3 мыңға жетті. Келіссөз жүргізуге келген облыс әкімі Ноғаевты шерушілер қуып жіберді.
* Ақтөбенің орталық алаңында жүзге жуық адам жиналды.
* Энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев сұйытылған газ бағасының өсу себебінің халыққа дұрыс түсіндірілмегенін айтты. Бағаның бұрынғы қалпына қайтып келмейтіні тағы да қайталанды. Сұйытылған газдың бағасы 85—90 теңгеге дейін төмендетілетін болды.
### 4 қаңтар
* Жаңаөзен мен Ақтау қалаларының алаңдарында сұйытылған газ бағасын төмендетуді талап еткен жұрт тарқамай, шеруін жалғастырды.
* Жаңаөзенде бастау алған шерулерді қолдамақ болған алматылық белсенділер жауапқа тартылып, қамауға алынды.
* Теңіз мұнай кен орнының жүздеген жұмысшылары маңғыстаулықтарды қолдап, митингіге шықты.
* Алматы, Астана, Шымкент және Ақтөбе қалаларында ондаған адам қамауға алынды.
* Үкімет комиссиясы Маңғыстау облысындағы наразы халықпен келіссөз жүргізе бастағаны белгілі болды.
* Ақтөбелік шерушілер полиция шебін бұзып, облыстық әкімдікке қарай бет алды.
* Таразда көшеге шыққан наразы адамдар журналистермен қоса қамауға алынды. Сол күні облыс әкімдігінің ғимараты мен қала орталығындағы бір банктың ғимараты бүлінді, 10-нан аса полиция көлігінің қиратылғаны мәлім болды.
* Ақтауда премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов сұйытылған газдың бір литрі 50 теңге болатынын мәлімдеді, бірақ наразы халық одан кейін тарқамады.
* Алматыда 150 жуық адам қамауға алынды.
* «Нұр Отан» депутаты Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті.
* Қасым-Жомарт Тоқаев Twitter-де «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды.
* Атырауда 5 мыңнан астам тұрғын Исатай мен Махамбет орталық алаңына жиналып, олар жаңаөзендіктерге қолдау білдірді.
* Шымкентте бірнеше мың адам жиналып, жаңаөзендіктерге қолдау көрсетті.
* 4 қаңтардан 5-іне ауған түні полицияның арнайы жасақтары Астана қаласындағы шерушілердің кейбірін ұстап, қамауға алды.
### 5 қаңтар
* 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан президенті Үкімет отставкасын қабылдағаны туралы белгілі болды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев кадрлық өзгерістер жасады. Мұрат Нұртілеу ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары етіп тағайындалды. Ерлан Қарин мемлекеттік хатшы атанды (Қырымбек Көшербаевтың орнына). Премьер-министр міндетін уақытша Әлихан Смайылов атқаратын болды.
* Алматыдағы «Алтын Орда» базарының маңында қымбатшылыққа қарсы шеруге шыққан адамдарға арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты.
* 5 қаңтардан бастап 19 қаңтарға дейін Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында төтенше жағдай енгізілгені белгілі болды.
* Ішкі істер министрлігі Қазақстан бойынша «қоғамдық тәртіпті бұзған» 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады.
* Төтенше жағдай Алматы облысында да жарияланды.
* Ақтөбеде әкімдік алдында жиналған наразы халық әкімдік ғимаратын басып алуға талпынды. Полиция шерушілерге қарсы көз жасаурататын газ қолданды.
* Алматыдағы «Сайран» автовокзалына жақын орналасқан «Нұр Отан» партиясының ғимараты өртке оранды.
* Сағат 16:00-де Астана қаласында төтенше жағдай жариялады. Коменданттық сағат 23:00—07:00 аралығында болатын болды.
* Қазақстан аумағында Интернет желісі өшіріліп, телефон байланысы нашарлап кетті.
* Бір топ адам Халықаралық Алматы әуежайын басып алғаны белгілі болды. Шерушілер Алматы қаласының әкімдігін басып алуға талаптанғаннан кейін оның ғимараты өртке оранды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев осыған дейін Нұрсұлтан Назарбаев басқарып келген Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды.
* Алматыда 120-дан астам автокөлік өртелгені белгілі болды. Қалалық полиция департаментінің хабарлауынша, бұл сәтке дейін 120 дүкен мен сауда нысандары, 180 қоғамдық тамақтану орындары, 100-ге жуық шағын және орта бизнес кеңселері қиратылған.
* Қазақстанның барлық аймағында 5—19 қаңтар аралығында төтенше жағдай енгізілді.
### 6 қаңтар
* Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді.
* Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының төрағасы Армения премьер-министрі Никол Пашинян Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады.
* Ақтөбедегі шерушілер жергілікті билікпен келіссөз барысында өздерін «террорист» деп атауға қарсы екенін мәлімдеді.
* 6 қаңтарға қараған түні Шымкентте бір топ адам әкімдікті басып алғысы келіп, атыс дауысы естілген. Сауда үйі, банкоматтар тоналған.
* Талдықорғанда әкімдік пен полиция басқармасы наразылық шарасына қатысқандардың қолына өтті, қалада тонаушылық басталды.
* Ақтау көшелеріне шыққан наразы халық тарамай, шетелдік әскерилердің келуіне қарсы екенін жариялады. Жаңаөзендік шерушілер де тарқаған жоқ.
* Алматыдағы Республика алаңында шерушілерге қарсы оқ атылғаны мәлім болды, бір адам қаза тапты. Арнайы операцияның нәтижесінде тәртіп сақшылары Алматы әуежайын қайтарды.
### 7 қаңтар
* 7 қаңтар күні таңертең Қасым-Жомарт Тоқаев лаңкестікке қарсы штабтың жиынын өткізді, оған президент әкімшілігінің, Қауіпсіздік кеңесінің және күш құрылымдарының басшылары қатысқан.
* Ақтөбе қаласындағы шерушілерге қарсы күш қолданылып, облыстық әкімдік маңындағы митинг таратылды. Жезқазғандағы наразы халық өз еркімен тарағаны мәлім болды.
* Тоқаев теледидар арқылы үндеуінде Алматыға шабуыл жасаған содырларға «ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін» айтты.
* Беларусь басшысы Александр Лукашенко Нұрсұлтан Назарбаевпен телефон арқылы Қазақстандағы жағдайды талқылағаны белгілі болды.
* Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы шекара жабылып, қазақстандықтарды көрші елге өткізу тоқтатылды.
### 8 қаңтар
* Human Rights Watch құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін «ескертусіз ату» бұйрығынан бас тартуға шақырды.
* Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Кәрім Мәсімовтің 6 қаңтар күні ұсталып, уақытша қамау изоляторына қамалғаны белгілі болды.
* Назарбаевтың баспасөз хатшысы Айдос Үкібай 28 желтоқсаннан бері жұрт алдына шықпаған бұрынғы президенттің Астана қаласында екенін мәлімдеді.
* Ақтауда шеруге шыққандардың басым бөлігінің үйлеріне тарап, Ынтымақ алаңы босағаны белгілі болды.
* АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанға ҰҚШҰ әскерлерінің кіргізілгенін байланысты мәлімдеме жасады.
* Жаңаөзеннің орталық алаңына наразылық білдіруге шыққан жұрттың көпшілік тарап кетті. Бес күнге созылған наразылық шарасының барысында тәртіпсіздік орын алмаған, мүлкі тоналмаған.
* Еуропа одағының сыртқы саясат қызметінің басшысы Жозел Боррель Қазақстандағы жағдайға қатысты пікір айтып, ЕО мәселені бейбіт жолмен шешуге көмектесуге дайын екенін мәлімдеді.
* Қасым-Жомарт Тоқаев 10 қаңтарды Жалпыұлттық аза тұту күні болатынын жариялады.
* 8 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 4404 адам ұсталғаны белгілі болды.
### 9 қаңтар
* Ресми дереккөздерде жарияланған 164 адамның қаза тапқаны туралы ақпаратты ҚР Денсаулық сақтау министрлігі жоққа шығарды.
* Мемлекеттік телеарналарда Қырғыстаннан «ақша үшін митингіге қатысуға келген жұмыссыз» деп көрсетілген адам негізінде Алматыға концерт қоюға келген қырғыстандық музыкант Викрам Рузахунов екені белгілі болды.
* 9 қаңтарға дейін ел бойынша тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 5 мыңнан асты.
* Президент Тоқаев тәріпсіздіктер кезінде қаза болған полиция қызметкерлері мен әскерилерді (жалпы 16 адам) мемлекеттік наградалармен марапаттады.
### 10 қаңтар
* 10 қаңтар — Жалпыұлттық аза тұту күні.
* Қазақстандық тәртіп сақшылары қамауға алған адамдардың саны 7939 жетті.
* Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев қаланың тыныс-тіршілігін қалыпқа келтіру жұмыстары басталғанын хабарлады.
* Алматы қаласының комендатурасы Сайын — Райымбек — Карьерная — Жандосов көшелерінің аумағы және Абай — Достық — Әл-Фараби — Желтоқсан көшелерінің аумағы қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді. Әуезов, Алатау және Медеу аудандарын тазарту жұмыстары жалғасын тапты.
* 10 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 7939 адам ұсталғаны белгілі болды.
* Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің өкілі елдегі ахуалдың тұрақтанғанын және бақылауға алынғанын мәлімдеді. Алматы, Қызылорда, Талдықорған және Тараз қалаларындағы басып алынған барлық әкімшілік нысандар босатылғаны, аса маңызды стратегиялық нысандар мен қару және оқ-дәрілер сақталатын жерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілгені юелгілі болды.
* Қазақстан, Ресей, Тәжікстан және Беларусь президенттері, Армения премьер-министрі, Қырғызстанның Президент әкімшілігінің басшысы және ҰҚШҰ бас хатшысы қатысқан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының онлайн-сессиясы басталды.
* Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропа кеңесінің төрағасы Шарль Мишельмен келіссөз жүргізді.
### 11 қаңтар
* 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысқан 9900 адам ұсталғаны белгілі болды.
* «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының мәліметіне сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде бизнеске келтірілген шығынның жалпы сомасы 95,3 миллиард теңгені құраған.
* Алматы комендатурасы Әуезов, Алатау және Медеу аудандарының аумағы, «Өжет» ықшамауданы мен Алматы халықаралық әуежайына шекаралас аумақ қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді.
* Мәжіліс отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚШҰ сарбаздары екі күннен кейін елдеріне қайтарыла бастайтынын мәлімдеді.
## Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың реакциясы
### АҚШ
7 қаңтарда АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанда орын алған тәртіпсіздіктерден кейін елге ҰҚШҰ әскерлерінің енгізілуін құптамайтыны туралы мәлімдеме жасады. Оның айтуынша, Қазақстан билігінің сырттан көмек сұрамай және бейбіт шерушілердің құқықтарын бұзбай елдегі тәртіпті сақтап қалуға мүмкіндігі болған.
25 қаңтарда АҚШ-ның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) жанындағы тұрақты өкілі Майкл Карпентер қаңтар оқиғалары кезінде қаза тапқан қазақстандықтардың отбасыларына көңіл айтты. Ол Қазақстан билігін тергеудің ашықтығын және қажетті заңды рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ бейбіт наразылық білдірген адамдарды зорлық-зомбылық пен тонауға қатысушылардан ажыратуға, ұсталғандардың барлық санаттары үшін тиісті процесті қамтамасыз етуге шақырды.
### Еуропа одағы
19 қаңтар күні Еуропа парламентінде Қазақстанда орын алған наразылық шаралары талқыға салынды. Сөз сөйлеген еуродепутаттардың көбісі бұл оқиғаларға байланысты тәуелсіз халықаралық тергеу жүргізуді талап етті, Қазақстан билігі жариялаған тұжырымдарға сенбейтінін мәлімдеді. Бірқатар депутаттар адам құқықтарының бұзылуына қатысы бар қазақстандық шенеуніктерге қарсы санкция енгізуге шақырды. Еврокомиссар Стелла Кириакидес Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саяси реформалар өткізіп, елді демократияландыру керек деп мәлімдеді.
20 қаңтарда Еуропа парламенті қаңтар оқиғасына қатысты қарарды қабылдады. Оны 671 депутаттың 589-ы қолдап, 35-і қарсы шығып, 47-сі қалыс қалды. Қарарда 27 тармақтан тұратын мәлімдеме жасалған. Оның ішінде құқық қорғау ұйымдарын саяси себеппен қудаламау, адамдардың бейбіт жиналуына кедергі келтірмеу, жосықсыз ұстау мен азаптауды доғару, адам құқығына қарсы қылмыстарға жауаптыларға жеке санкция салу секілді талаптар бар. Тоқаев бұл қарардың «әділетсіз» екендігін, оған «жайбарақат» қарайтынын айтты, қаңтар оқиғаларына халықаралық тергеу жүргізуді қажет деп санамайтынын мәлімдеді.
### Ұлыбритания
Ұлыбританияның ЕҚЫҰ жанындағы тұрақты өкілі Нил Буш Қазақстанда орын алған оқиғаларға қатты алаңдайтынын жеткізіп, қаза тапқандардың отбасыларына көңіл айтты. Ол зорлық-зомбылық пен мүлікті жоюды айыптап, Қазақстандағы реформаларды, қауіпсіздік пен өркендеуді қамтамасыз ету шараларын қолдауға Ұлыбритания дайын екенін мәлімдеді.
### ЕҚЫҰ
5 қаңтар күні тәртіпсіздіктер басталғаннан кейін Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының төрағасы Збигнев Рау Қазақстандағы жағдайға алаңдайтыны туралы мәлімдеме жасап, қақтығысты тоқтатып, келіссөздер өткізуге шақырды. 10 қаңтарда Збигнев Рау ҚР сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен телефон арқылы сөйлесіп, ЕҚЫҰ міндеттемелерін, оның ішінде адам құқықтарына байланысты міндеттемелерді сақтауды өтінді.
### Human Rights Watch
7 қаңтарда Human Rights Watch ұйымы Қазақстан билігін ескертусіз оқ атуға берілген бұйрықтан дереу бас тартуға шақырды. 26 қаңтарда жарияланған HRW мақаласына сәкес, 4—6 қаңтар аралығында Қазақстан қауіпсіздік күштері кем дегенде 4 жағдайда адамның өліміне әкелуі мүмкін күш қолданған. Мысалға, Алматыдағы президент резиденциясының маңында түсірілген бейнежазбалардан жарақаттанған 19 адам және қаза тапқан болуы мүмкін 10 адам анықталған. Осыған байланысты HRW Біріккен Ұлттар Ұйымынан, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымынан және Еуропа одағынан қаңтар оқиғаларына байланысты тәуелсіз және бәйтарап тергеу жүргізу мақсатында Қазақстан үкіметіне қысым жасауды талап етті.
## Сондай-ақ қараңыз
* Желтоқсан көтерілісі
* Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл)
* Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қайыртайұлы М., Жаңқатов А. Қаңтар көтерілісі. Арнайы репортаж. Азаттық Радиосы, 20 қаңтар 2022 жыл.
* «Қасіретті қаңтар. Оқиға қалай өрбіді?» деректі фильмі. Хабар, 27 қаңтар 2022 жыл.
* Көпжасар Е. Атылған оқ, төгілген қан, қираған қала. Қаңтарда бүлік салған кімдер? 31 арна, 30 қаңтар 2022 жыл.
* Мазоренко Д., Қайсар А.. Наразылықтан дүрбелеңге дейін: Қазақстанның әділдік пен жақсы өмір үшін күресі. Vласть, 27 қаңтар 2022 жыл.
* Пивоваров А. Почему взорвался Казахстан?. Редакция, 7 қаңтар 2022 жыл. (орыс.)
* Пивоваров А. Бои в Казахстане и их последствия глазами обычного горожанина. Редакция, 13 қаңтар 2022 жыл. (орыс.)
* Казахстан: Зачистки — Погромы в Алматы / Репортаж с места событий. The Люди, 15 қаңтар 2022 жыл. (орыс.) |
Саржантөбе – Құланөтпес жəне Соналы өзендері аралығындағы шоқы.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы жерінде. Топаркөл көлінен оңтүстікке қарай орналасқан.
## Жер бедері
Ең биік жері 417 м. Орта жəне жоғарғы девонның жыныстарын элювийлі-делювийлі шөгінділері жапқан.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, көде, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Жан Калас (фр. Jean Calas; 19 наурыз 1698 жыл – 10 наурыз 1762 жыл) — Францияның Тулуза қаласында өмір сүрген саудагер, кінәсіз айыпталғанына наразылық білдірсе де, ұлын өлтірді деген қылмыспен сотталып, ауыр азапталып, соңында өлім жазасына кесілгені үшін белгілі тұлға. Калас ресми католиктік қоғамындағы протестант болды. Оның қылмысына католик шіркеуі күмән келтіріп, қарсылық танытады және ол 1764 жылы ақталды. Францияда ол Франсуа-Жан де ла Барре және Пьер-Поль Сирвен қатарлылармен бірге діни толерантсыздықтың символды құрбаны болды.
## Оқиғаның артқы көрінісі
Калас әйелімен бірге протестант болған. Франция ол кезде католиктік ел болды; Католицизм мемлекеттік дін ретінде қабылданды, бірақ жеке адамдардың әртүрлі діндерді ұстануына заңды құқығы жоқ болды. Король XIV Луи бастаған протестантизмді қатал жаныштаулар сәл саябырсып, протестанттарға сәлде болса төзімділік танытылған кез еді. Каластың ұлдарының бірі Луи 1756 жылы католицизмді қабылдайды.
## Марк-Антуан Каластың өлімі
1761 жылы 13–14 қазанда Каластың тағы бір ұлы Марк-Антуан (Marc-Antoine) өз үйінің бірінші қабатында өлі күйде табылады. Қауесет бойынша Жан Калас ұлын католицизмді қабылдамақ болғаны үшін өлтірген деген өсек таралады. Алғашқы жауап алу кезінде отбасысы Марк-Антуанды қанішер өлтірген деп мәлімдейді. Сосын олар Марк-Антуанның асылған күйде өлі табылғанын мәлімдейді. Ол кезде суицид өзіне қарсы жасалатын ауыр қылмыс болып саналғандықтан, өз-өзіне қол жұмсағандардың өлі денелерін арулап жерлемейтіндіктен, олар ұлының өз-өзін өлтіруін қанішердің кісі өлтіруі секілді етіп түсіндіруге тырысқан көрінеді.
## Айғақ және жазасы
Жан Калас ұлының өлімін суицид деп мәлімдегеніне қарамастан, Каластың католиктік губернаторы Жанна Виньердің куәлік етуіне қарамастан, Тулузадағы сот Жан Каласты өз ұлын өлтірді деп шешеді. Калас сотталып, кінәлі деп танылған соң азаптау жазасына кесіледі. Ол шіркеу алаңындағы крестке байланып, аяқ-қолдарын екі рет темір таяқпен ұрып сындырылады. Оның қолдары мен аяқтары денесінен жұлынғанша тартылады. Өңешіне 17 литрден астам азаптау суы құйылады. Осыншама азаптауларға қарамастан ол өзінің кінәсіздігін жариялаудан танбайды.
1762 жылғы 9 наурызда Тулуза қаласының парламенті (аймақтық соты) Жан Каласқа дөңгелекке байланып, өлтіру үкімін шығарады. Сөйтіп, 10 наурызда 64 жастағы Жан Калас өз кінәсіздігін нық сеніммен мәлімдегеніне қарамастан, қинап өлтіріледі.
## Ақталуы
Француз философы Вольтер бұл іске араласады. Өйткені алғашында Калас католиктерге қарсы фанатизмге салынған делінгенімен, бірақ бұл айып кейін негізсіз деп есептелген еді. Вольтер Марк-Антуан қарызға батқан және құмар ойынына салынған, ол университеттегі оқуын мазғабы себебінен аяқтай алмай, соның кесірінен өз-өзіне қол жұмсаған деп есептейді, әрі Каласқа тағылған қылмыс айыбына қарсы науқан бастайды.
Вольтер бастаған қозғалыс сәтті болады. Король XV Луи Каластың отбасын қабылдайды, әрі 1764 жылы үкімнің күшін жояды. Король Тулузаның, Капитулдың бас магистратын қызметінен босатады, сотты аяқтайды, ал 1765 жылы сот ісіне "процедуралық қателік" деген айып тағылып, Каластың отбасына өтемақы ретінде король 36,000 ливр төлейді. Католик шіркеуінің ашық сыншысы Вольтер 1763 жылы «Толеранттық туралы трактат» деген еңбегінде шіркеу қаталдығына мысал ретінде Калас сотын сипаттап жазады.
## Дереккөздер |
Айгүл Иманқұлқызы Елшібаева (1977 жылы туған) — дәстүрлі әнші, жыршы, домбырашы, музыкант, өнер зерттеушісі. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері. Шалқар ауданының құрметті азаматы.
## Білімі және қызметі
1999 жылы Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясын әнші, оқытушы, домбырашы мамандығы бойынша үздік дипломмен бітірген.
2001 жылы Президенттің гранты бойынша аталған консерваторияның аспирантурасын бітірген. Кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Қазақтың жыраулық-жыршылық дәстүрінің орындалу ерекшеліктері».
1999-2002 жж. Алматы қаласында «Гүлдер» ансамблінде қызмет атқарған.
2002-2009 жж. Астана қаласының Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқытушы болып істеген.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарады.
1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
1997. жылы Франция мемлекетінің Париж, Ренн, Рюей-Мальмезон, Фаентенбло т.б. қалаларында .М. Әуезовтың 100 жылдық мерейтойында, ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерінің концертінде өнер көрсетті.
2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2006 жылы «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты.
2007 жылы Францияның астанасы Париж қаласында өткен «Айтыс» бағдарламасы аясында Қазақстанның дәстүрлі өнер шеберлерімен бірге өнер көрсетті.
Сүгір жыраудың термесіне бейне баян түсіріп, эстрада саласында этнофольклор жанрымен халықтың ыстық ықыласына бөленді.
2011- «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012-Англия мемлекетіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
Астана қаласының мерекелік концерттеріне жиі қатысып, өзіндік үлесін қосып, аянбай еңбек етіп келеді.
2018-жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды.
2019-жылы Шалқар ауданының құрметті азаматы атағына ие болды.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызмет атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметінде.
2022-жылы, мамыр айында Қырғызстанда өткен Ұлттық музыка мерекесінде өнер көрсетіп, қырғыз ұлты қазақтың жыр термесіне ыстық ықыластарын білдіріп, құрметін көрсетті.
2022-жылы, қыркүйек айында, Ресейдегі Қазақстан күндері аясында өткен, қазақстан өнер шеберлерінің концертінде Астрахань, Қазан қалаларында қазақтың жыраулық өнерін дәріптеп, Ресейлік көрермендердің ыстық ықыласына бөленді.
1997– 2023 жылдардан бастап, шет мемлекеттер мен Қазақстанның Ақтөбе, Атырау, Талдықорған, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Орал, Қарағанды, Маңғыстау Атырау облыстары мен аудандарында жеке концертін өткізіп, дәстүрлі өнерді паш етіп келеді.
## Шығармашылығы
1997. жылы Франция елінің Париж, Ренн, Рью-Мальмезон, Фаентенбло қалаларында М.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерімен өнер көрсетті.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарды.
2011 жылы «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012 жылы Англия мемлектіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызметін атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметін атқарады.
## Марапаттары
* 1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
* 2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
* 2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
* 2006 ж.- «Дарын» мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
* 2018 ж. - «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері».
* 2019-жылы «Шалқар ауданының құрметті азаматы».
## Дереккөздер |
Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу (кейде Нұртілеуов; 11 наурыз 1976 жыл, Алматы) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер және дипломат, 2023 жылдан бері Қазақстан Премьер-министрінің орынбасары және Сыртқы істер министрі.
Бұрын ол Сыртқы істер министрінің кеңесшісі (2004–2006), Парламент Сенаты Аппаратының басшысы (2007–2011), Қазақстан Республикасының Женевадағы тұрақты өкілдігінде кеңесші-уәкіл (2011–2014), Қазақстанның Финляндия мен Эстонияға қатар Төтенше және өкілетті елшісі (2016–2019), Қазақстан Президентінің көмекшісі (2019–2021), Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары (2021), Президент Әкімшілігінің басшысы (2022–2023) және басқа да лауазымдардың иесі болған.
Азаттық радиосы тапқан мәліметі бойынша Мұрат Нұртілеудің інісі Шалқар Нұртілеу Тоқаевтың ұлы Тимурмен бірге бизнес серіктестер болып келеді. Тимур Тоқаев иеленген "Фортиус" компаниясына 2016 жылы Шалқар Нұртілеу басшылық жасаған. Кейінірек Шалқар Нұртілеу Тимурдың «Біріккен энергосервистік компанияның» төрағасы болып тағайындалды.
## Өмірбаяны
1998 жылы Әл-Фараби атындағы ҚазҰМУ-дың «халықаралық қатынастар» мамандығын бітірген.
* 1998-1999 жж. – ҚР Сыртқы Істер Министрлігінің мемлекеттік хаттама қызметінің атташесі, референт.
* 1999-2003 жж. – Қазақстан Республикасының Малайзиядағы елшілігінің атташесі.
* 2003-2004 жж. – ҚР СІМ Азия және Африка департаментінің екінші хатшысы.
* 2004-2006 жж. – ҚР сыртқы істер министрінің кеңесшісі.
* 2007 ж. – ҚР Парламенті Сенаты аппарат басшысының орынбасары.
* 2007-2011 жж. – ҚР Парламент Сенаты аппаратының басшысы.
* 2011 ж. – ҚР СІМ Азия және Африка департаменті директоры, ҚР сыртқы істер министрілігінің ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі.
* 2011-2014 жж. – Женевадағы ҚРҮҚ кеңесші-елшісі.
* 2014-2016 жж. – ҚР президенті әкімшілігінің сыртқы саясат орталығы меңгерушісінің орынбасары.
* 2016 жылдың наурызы – 2019 жылдың наурызы – Қазақстан Республикасының Финляндия, Эстония Республикаларындағы төтенше және өкілетті елшісі.
* 2019 жылдың 24 наурызынан бастап – Қазақстан Республикасы президентінің көмекшісі.
* 2021 жылғы 25 ақпаннан бастап - Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі Басшысының орынбасары.
* 2022 жылғы 5 қаңтарда мемлекет басшысының өкімімен Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары.
* 2022 жылғы 1 ақпаннан Қазақстан Президенті Әкімшілігінің басшысы.
* 2023 жылғы 3 сәуірден бастап Премьер-министр орынбасары және Сыртқы істер министрі.
## Марапаттары
* Құрмет ордені
## Дереккөздер |
Сансызбай – Ақдала қонысының оңтүстігіндегі тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Шет ауданы Жамбыл ауылының оңтүстігінде 62 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 627 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 6 км-ге созылған, енді жері 4 км. Беткейлері жайпақ бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Таудың батыс етегінде қорымтас үйінділері шоғырланған. Солтүстігінде Жалғызқұдық, шығысында Бұтақ, батысында Сусызтау таулары бар.
## Өсімдігі
Сортаң топырақ жамылғысында жусан, кермек, көкпек, қараған, тобылғы, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Сасырлы – Арқарлы тауы мен Ақдала қонысының аралығындағы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы Шалқия кенішінің оңтүстік-шығысында 45 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 655 м, салыстырмалы биіктігі 40-55 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 12 км-ге тізбектеле созылған, енді жері 2 км. Беткейі көлбеу бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстік етегінде қиыршықтастың үйінділері кездеседі. Батысында Киіктау, солтүстігінде Қызылтас, оңтүстігінде Көкбұлақ таулары, шығысында Суықбұлақ құдығы бар.
## Өсімдігі
Сұр қоңыр топырақ жамылғысында боз жусан, тобылғы, қараған, қылқан селеу, бетеге, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Георгий Францевич Дебетс (24 қараша (7.12.1905 ж., Ресей, Томск қаласы – 19 қаңтар 1969 ж., Мәскеу қаласы) – биология ғылымдарының докторы (1941), профессор (1944).
Терең зерттеген саласы – антропогенез, палеоантропология, этникалық антропология, көне дәуір археологиясы. Қазақстанда 1936, 1940, 1947 жылдары арнаулы антропологиялық жұмыстар жүргізді. Қазақ халқының шығу тегін анықтауға, әсіресе, оның антропология типінің шығу тегі қола дәуіріндегі Қазақстан тұрғындарының мүсінімен байланысты екендігін дәлелдеуге үлкен үлес қосты.
## Дереккөздер |
Ақмаржан Қалмұрзаева (25 желтоқсан 1995 жыл, Алматы) — қазақстандық акробат-фристайлшы, 2018 және 2022 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарына қатысты.
2022 жылғы Қысқы Олимпиадада финалдық кезеңге жолдама алды. Бірақ финалда сәтсіз өнер көрсетіп, 11-орында қалды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ақмаржан Қалмұрзаева |
Комилжон Алиевич Тухтаев (30 қазан 1997 жыл, Янгиабад, Ташкент облысы) — өзбекстандық тау шаңғышысы, 2022 жылы Қысқы Олимпиадаға қатысқан жалғыз өзбекстандық спортшы. Слаломда және гигантты слаломда өнер көрсетеді.
2015, 2017, 2019 жылдары әлем чемпионатына қатысты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://olympics.com Мұрағатталған 14 ақпанның 2022 жылы. |
Асхат Мұратұлы Садырбай (6 маусым 1986 жылы, Шымкент қаласы, Түркістан облысы) — журналист, тележүргізушісі. Әкесі Садырбаев Мұрат Абылұлы, анасы Сыздықова Оразкүл Керімбекқызы. Туған ауылы Түркістан облысы, Төлеби ауданы, Әңгір ата ауылы. Отбасында 3-ші перзент. Ағасы, әпкесі, інісі, қарындасы бар.
## Өмірбаяны
1992 жылы Әңгір ата ауылындағы бастауыш мектептің 1-сыныбына барады. 4-ші сыныпты тәмәмдаған соң көрші Абай ауылындағы орта мектепке ауысады.
2003 жылы Абай атындағы орта мектепті үздік бітіреді.
2003 жылдың қараша айынан бастап жергілікті облыстық «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының штаттан тыс тілшісі ретінде жұмысқа қабылданып, таңғы бағдарламалардың жүргізушісі қызметін атқарады.
2004 жылы Алматыдағы Халықаралық Мамандықтар Институтына ауысады.
2005 жылдың қаңтар айынан бастап «Қазақстан» РТРК АҚ ОҚО филиалына штаттағы редактор қызметіне жұмысқа қабылданады. Оқуын сырттай бөлімге ауыстырып, журналистиканы қызметте жалғастырады.
2005 жылы Халықаралық Мамандықтар Институты жабылып, сол жылы 3-ші курсты Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің «Халықаралық қатынастар» факультеті, «Халықаралық журналистика» мамандығы бойынша сырттай оқу түрін жалғастырады.
2006 жылдың ақпан айында «Қазақстан» РТРК таңғы бағдарламасының жүргізушісі ретінде шақырылып,штаттағы редактор-жүргізуші қызметіне Алматы қаласына ауысады.
2006 жылдың маусым айында Шымкенттегі «Қазақстан» РТРК АҚ ОҚО филиалына редактор-жүргізуші қызметіне қайта оралады.
2008 жылы Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетінің «Халықаралық қатынастар» факультеті, «Халықаралық журналистика» мамандығы бойынша оқуды бітіріп, «Халықаралық журналист» дипломын алады.
2009 жылы Алматы қаласындағы «Хабар» ААҚ шақыртуымен «Ел Арна» телеарнасына штаттағы редактор-жүргізуші қызметіне ауысады.
2014 жылдың сәуір айында «Ел Арна» телеарнасынан «Хабар» телеарнасына ауысады.
## Білімі
## Отбасы
2011 жылдың 8 тамызында Асхат Садырбай Ерке Есмаханмен неке қиды. Екі жылдан соң жұп ажырасты. Бұл некеден Мүслім деген ұлы бар.
## Дереккөздер |
2022 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарына Қазақстаннан 34 спортшы аттанып, барлығы да жүлдесіз қайтты.
## Спорт түрлері бойынша
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Ұлттық Олимпиадалық комитеті — Қазақстанның Олимпиада ойындарындағы құрама командасын реттейтін ұйым. 1990 жылы құрылды. 1993 жылы Халықаралық Олимпиада комитетіне мүше болды.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Олимпиадалық комитеті (ҚР ҰОК) 1990 жылдың 3 ақпанында құрылып, 1992 жылдың наурыз айында Халықаралық Олимпиадалық комитеті тарапынан ресми түрде танылды.
ҚР ҰОК дербес, тәуелсіз қоғамдық ұйым болып табылады. Өз қызметін жүзеге асыру барысында ҚР ҰОК Олимпиадалық Хартия, Қазақстан Республикасы Заңдары мен ҚР ҰОК Жарғысын негізге алады. Қазақстан Республикасы аумағында Олимпиадалық қозғалысты дамыту және оны қорғау, Олимпиадалық құндылықтарды насихаттау - ҚР ҰОК миссиясы болып табылады.
## Құрылымы
ҚР ҰОК басқарушы органдары:
* ҚР ҰОК сессиясы
* ҚР ҰОК атқару комитеті
* ҚР ҰОК президенті.
ҚР ҰОК жоғары басқару органы жылына бір рет өткізілетін сессия болып табылады. Сессиялар арасындағы кезеңде ҚР ҰОК қызметін ҚР ҰОК атқарушы комитеті басқарады. Атқару комитетінің құрамына:
* ҚР ҰОК президенті
* Бас хатшы
* Бірінші вице-президент
* Вице-президенттер
* ХОК мүшелері-Қазақстан Республикасының азаматтары, атқару комитетінің мүшелері.
## Президенттері
## Дереккөздер |
Сасықбастау – Сасықкөл көлінің солтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Үржар ауданы жерінде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 466 м. Батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км-ге иіле созылған, енді жері 1 км. Солтүстік беткейі тіктеу, оңтүстікке қарай еңістеніп жазыққа ұласады. Солтүстігінде Ойсексеуіл, шығысында Қызылқақ көлдері, батысында Қалмаққазған құдығы, оңтүстік-батысында Қылы қонысы бар.
## Өсімдігі
Сортаңды қоңыр топырақ жамылғысында сұр жусан, жүзгін, көкпек, бұйырғын, баялыш, т.б. өсімдіктер өседі. Атырабы – мал жайылымы.
## Дереккөздер |
Мөлдір Жаңбырбай (18 мамыр 1997 жыл) — қазақстандық каратеші, 55 келі салмақта кумите атегориясы бойынша сынға түседі. Жастар арасында Азия және әлем чемпионы.
## Kарьерасы
2018 жылғы Азия ойындарына қатысқан.
2020 жылғы Тоkио Олимпиадасында топтық kезеңнен өте алмады.
2021 жылы желтоқсан айында Азия чемпионы атанды.
## Сілтемелер
* https://olympic.kz/kk/athlete/59-moldir-zhanbyrbay |
Сиректау – Ай жəне Қарақол өзендерінің аралығындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Үржар ауданы Шолпан ауылының батысында 9 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 592 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 17 км-ге созылған, енді жері 5 км. Беткейі көлбеу тізбектелген шоқылардан тұрады. Таудың түпкі жыныстары жалаңаштанған. Етегінде Кішкене Жарыққұдық, Жарыққұдық, Айнабұлақ, т.б. бұлақтар бар.
## Өсімдігі
Таудың күлгін топырағында селеу, бетеге, жусан, тау аңғарларында бұталы өсімдіктер өседі. Атырабы шабындық жəне мал жайылымы.
## Дереккөздер |
Созықсор – Семейтау тауының солтүстік-батысындағы тұйық тұзды көл. Ертіс алабында.
## Географиялық орны
Абай облысы Жаңасемей ауданы, Маралды ауылының батысында 43 км жерде орналасқан.
## Гидрографикасы
Теңіз деңгейінен 185 м биіктікте жатыр. Аумағы 5,1 км2, ұзындығы 4,2 км, енді жері 2,3 км, жағалау бойының ұзындығы 17,3 км. Көктемгі еріген қар, жер асты суларымен толысады. Қараша айының аяғында суы қатып, сəуірдің басында ериді.
## Жағалау сипаты
Жағалауы тегіс, пішіні күрделі, қатты тілімденген. Алабы шабындық жəне жайылым. Оңтүстік-шығысында Балықтыкөл, Қарабастұз көлдері жатыр.
## Дереккөздер |
* Сиректау – Ай жəне Қарақол өзендерінің аралығындағы тау.
* Сиректау – Қарағанды облысындағы тау. |
Аида Ғалымқызы Балаева (4 шілде, 1974 жыл, Жамбыл ауылы, Жамбыл ауданы, Алматы облысы) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен Мәдениет және ақпарат министрі.
Бұрын Балаева Қазақстан Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), Ақпарат және қоғамдық даму министрі (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.
## Өмірбаяны
Аида Балаева 1974 жылғы 4 шілдеде Алматы облысының Жамбыл ауданындағы Жамбыл ауылында дүниеге келген.
Балаева 2000 жылы Абай атындағы Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы Қазақ ұлттық аграрлық университетінде заңгер мамандығына білім алған.
Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі Алматы облыстық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол, 2004 жылға дейін Алматы қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол Алматы қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген.
2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған.
2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары, және одан кейін, 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары және 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған.
2008 жылдан 2010 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат басқармасының басшысы, және 2010–2014 жылдары аралығында Астана қаласы әкімінің орынбасары.
2014 жылы Аида Балаева Қазақстан президенті әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды.
2019 жылғы 22 шілдеде ол Қазақстан президенті Тоқаевтың көмекшісі болып тағайындалды, 2020 жылғы 4 мамырда көмекшілігін тоқтатты.
2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева Ақпарат және қоғамдық даму министрі болған.
2021 жылғы 11 ақпанда ол Қазақстан президент әкімшілігі басшысының орынбасары болды. Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады.
2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында президент Тоқаев бірнеше министрліктердің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Мәдениет және спорт министрлігі Мәдениет және ақпарат министрлігіне өзгертілді. 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды. 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды да.
## Саяси ұстанымы
Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының хиджаб кигеніне қарсы шықты, зайырлы мемлекетте мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.
## Марапаттары
* Парасат ордені (2016);
* Құрмет ордені (2016);
* Астанаға 10 жыл медалі (2008).
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
Қарайымдар (өзд.атауы қарайлар, қырымшақ, караим) — Қараизмді ұстанатын түркі тілдес этнос. Қарайымдарға жақын халықтар – еврейлер мен қырым татарлары. Қарайымдардың жалпы саны 2 мың адамдай. Көпшілігі Украинада тұрады, шамамен 1200 адам. Басқа елдерде (Ресей, Литва, Қазақстан және Польша) шамамен 250-350 адам тұрады.
## Тілі
Қарайым тілі - түркі тілдерінің бірі. Қыпшақ (солт.-батыс) тобының қыпшақ-половец бұтағына жатады. 1840 жылдан діни кітап, журнал басу ісінде көне еврей, орыс (кириллица) әрпін қолданған. Қарайым тілі — тракай, галицк және қырым диалектісі болып үшке бөлінеді. Негізгі сөздік қоры түркі тілдеріне ортақ сөздер.
## Діні
Қарайымдар Яһуди дінінің 8-ғасырда Алдыңғы Азияда қалыптасқан бір бұтағын (қараизм) ұстанады. Халықтың аты да осы атаудан қалыптасқан.
## Тарихы
Антропологиялық ерекшелігі жағынан зерттеушілер оларды Хазар қағандығының құрамындағы түркі тайпаларының ұрпағына жатқызады. Қарайымдардың бір бөлігін 1397 ж. Литваның ұлы князі Витовт шекара күзету үшін Литваға әкеткен. Ал Украинаға олар осы мақсатпен 1408-11 ж. қоныс аударды. Осылайша Қарайымдар 3 этнографиялық топқа бөлініп кеткен.
## Кәсібі
Қарайымдардың дәстүрлі кәсібі - егіншілік. Бау-бақша салу, сауда-саттық жасау, жүзім егу, сондай-ақ қол өнерімен шұғылданды.
## Мәдениеті
Қырымдағы қарайымдардың материалдық мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігі Қырым татарларына ұксас. Қарайымдардың бай фольклоры сақталған.Этникалық костюмдер Польша, Болгария, Франция және Америка Құрама Штаттарының тұрғындарында сақталған. Ерлер киімдері - шалбар, жейде, кафтан, күрте. Жоғарғы шалбардың астында кальсондар киеді. Кафтанның жағасы кішкентай және түзу, ілмектерге бекітілген. Былғары немесе жүннен жасалған белдікті пайдаланады, қыста тон киеді. Қарайымдардың өздерінің қаракөлден тігілген бас киімі бар. Оны караит деп атайды. Дәстүрлі бас киімді аға буын киеді. Тағы бір бас киім - фес, оның түбі тегіс, қызыл, күлгін немесе қоңыр түске боялған.Қарайымдар сүт тағамдарын, бәліштерді, түрлі жемістер мен көкөністерді, қамырдан жасалған өнімдерді пайдаланады.
* Ұлттық мәртебесі бар ең танымал тағам - хамур-долма. Сорпада қайнатылған кішкентай тұшпараларға ұқсайды.
* Екінші тағам ретінде қой немесе құс еті желінеді. Етті котлет түрінде беруге немесе қара өрік қосып, қазанда бұқтыруға болады.
* Үйрек, күркетауық немесе қошқар еті қосылған палау танымал.
* Ұлттық асханасының ең экзотикалық тағамдарының бірі – тавук долмасы. Бұл жасыл бұршақ пен шие қосылған тауық еті.
## Қазақстандағы қарайымдар
Қарайымдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы қарайымдардың саны:
* 1970 жылы - 50 адам;
* 1979 жылы - 33 адам;
* 1989 жылы - 33 адам;
* 1999 жылы - 28 адам;
* 2009 жылы - 231 адам.
## Дереккөздер |
Қоңыр Сандықтас – Ақшатау жотасының оңтүстік-шығысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы Дөненбай ауылының оңтүстік-батысында 12 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1102 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 13 км-ге созылған, енді жері 5 км. Беткейі тіктеу келген, сай-жыралармен тілімделген. Солтүстігінен Батпақ, Үлкен Батпақ өзендері бастау алады. Солтүстік-шығысында Қондыбай, оңтүстігінде Қарапішен таулары бар.
## Өсімдігі
Тауалдының қоңыр топырағында қараған, тобылғы бұталары және шоқ қайың, көк терек, тал, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Таулар:
* Қарасеңгір – Ақшатау жотасының солтүстік-шығысындағы шоқылы тау.
* Қарасеңгір – Семейтау тауларының батысындағы тау.
Басқа мағыналар:
* Қарасеңгір – Талапты ауылдық округі аумағындағы құмды қоныс. |
Қотыркөл болысы (бұрын Есенбақты-керей, Майлы-балта) — Ақмола облысы Көкшетау уезіндегі көшпелі қазақ болысы.
## Тарих
Котыркөл болысы 18?? жылы Майлы-Балта-Атығай болысы мен Есен-Бақты-Керей болыстарының бөліктерін біріктіруден пайда болды.
## Халық
## Шежіре
Берді руының басшысы.
## Аумағы
Тәттімбет, Қайрақты, Жаңасу өзендері; Бұлақтар — Баймырзабұлақ, Ескібұлақ, Ақтөбе, Тастыөзек, Ұзынбұлақ, Қайнарбұлақ, Оразбұлақ, Сарыбұлақ, Өзен, Ағар-Бұлақ, Жартас, Айғақ. Бөрілі, Жөкей көлдері. Қаражар, Шолқарбұлақ, Доңғалақкөл, Жартасбұлақ, Торайғыр-Шалқар, Қопкөл, Шабаққала, Жыландыкөл. Шатқалдар – Көксал, Алатай, Терісқыстау, Шоққызыл, Баймырзақара, Ерубай-Шілік, Ұзынқарағай, Ортаөлең, Қарақыстау, Тасшоқы, Жарқайың.
## Әкімшілік бөлініс
Ол 8 әкімшілік ауылға бөлінді :
## Басшылары
* Тоқсанбай Алшыбеков, кандидаты Өмірқұл Тоғалақов.
* Ауыл билері: Баба Балбыров, Кенжесары Құнанбаев, Тілеп Саябаев, Битан Жантелесов, Баймақ Базаров, Оразәлі Майлыбаев, Көбен Ескенин, Әбіш Бекбаев, Сүлеймен Бақин, Сәтбай Раев, Мұқан Байғожин жəне Бекмағамбер Байсарин.
## Дереккөздер |
Қарасеңгір – Ақшатау жотасының солтүстік-шығысындағы шоқылы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы Қоңыртау ауылының солтүстігінде 4 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 954 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 7 км-ге созылып жатыр, енді жері 4 км. Беткейі тіктеу, бірнеше ұсақ шоқыаралық сай-жыралармен тілімделген. Таудың беткі жыныстары жер бетіне шығып жатыр. Шығысында Изембай, Сарыжомарт қыстаулары орналасқан.
## Өсімдігі
Етегіндегі қоңыр топырақ жамылғысында далалық өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қарасеңгір – Семейтау тауларының батысындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Жаңасемей ауданында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 394 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 4 км-ге созылып жатыр, енді жері 2 км. Солтүстік-батыс беткейі тіктеу, оңтүстік және шығыс бөлігі тізбектелген аласа шоғырларға ұласады. Солтүстігінде Үшарал жайлауы мен Көкжартас қыстауы, оңтүстігінде Егінші, Қарағандайық қыстаулары, батысында Шұға көлі бар.
## Өсімдігі
Бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, селеу, бетеге, бұта, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қошқар – Қарағанды облысы Ақтоғай ауданында орналасқан тау.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 759 м. Батыстан шығысқа қарай 20 км-ге созылып жатыр, енді жері 10 км. Бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады, етегінде қорым тастар бар.
## Геологиялық құрылымы
Тас көмір жүйесінің орта және жоғарғы бөлім жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Қоңыр топырақ жамылғысында жусан, боз, сұлыбас, бұталар өседі. Шығыс және батыс жағын сор топырақты өңір алып жатыр. Мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Негізгі ұғым:
* Айыр – ауыл шаруашылығында қолданылатын қол құрал.
Елді мекен:
* Айыр – Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы ауыл.
Таулар:
* Айыр – Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы тау сілемдері.
* Айыр – Қарағанды облысы Шет ауданындағы тау.
Өсімдік:
* Айыр – шаянот тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. |
Қойсары – Арқалық тауларының оңтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Жаңасемей ауданында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 429 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 3 км-ге созылған, енді жері 1 км. Беткейлері көлбеу таулардан тұрады. Солтүстігінде Чистое, оңтүстігінде Жарыққұдық көлдері, батысында Көкентау, шығысында Бүйрекқұдық таулары бар.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, селеу, бетеге, бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Айша қатын (түр. Ayşe Hatun) — Қырым ханы I Меңлі Герейдің қызы; Османлы сұлтаны II Баязиттің ұлы Мехмет шаһзада мен I Сәлім сұлтанның әйелі.
## Өмірбаяны
Айша Қырым ханы I Меңлі Герейдің қызы еді. 1504/1505 жылға дейін немесе 1507 жылдың наурызына дейін Айша Османлы сұлтаны II Баязиттің ұлы Мехмет шаһзадамен тұрмыс құрған еді, одан Әлімшаһ атты ұл және Фатима (1556 ж. қай.) атты қыз табады. Мехмет шаһзада 1504/1505 жылы қайтыс болды немесе 1507 жылы өлім жазасына кесілді.
1511 жылы Айша болашақ І Сәлім сұлтанның әйелі болды; неке II Баязит сұлтанның келісімінсіз жасалды.
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Alderson, Anthony Dolphin The Structure of the Ottoman Dynasty — Oxf.: Clarendon Press, 1956.
* Sakaoğlu, Necdet Bu mülkün kadın sultanları — ALFA/Tarih, 2015. — Б. 201. — ISBN 978-605-171-079-2.
* Süreyya Mehmed Bey Sicill-i Osmani / ed. Nuri Akbayar — Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayınlar, 1996. — Т. 1. — 469 б. — ISBN 975-333-049-5. |
Дадаш Бабажанов (1.3. 1922, Алматы облысы Жамбыл ауданы Ұзынағаш ауданы - 6.2.1985) - екінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, бөлімше командирі. Өзбек. Кеңес әскері қатарына 1941 ж. Жамбыл ауданы әскери комиссариатынан шақырылды. Бабажанов 417- атқыштар дивизиясы 1369-атқыштар полкінің автоматшылар ротасы құрамында ұрыстарға қатысты. Қырым тубегіндегі Сапун тауы биіктігін басып алу кезінде ту ұстаушы әскерлер қатардан шығып жатты. Бірақ жауып тұрған оқтың астында қызыл жалау қолдан-қолға көшіп отырды. 1944 жылдың 7 мамырында дұшпан қорғанысының алдыңғы шебін артиллериядан атқылаған кезде Бабажанов өзінің белімшесімен жау шебіне жақын келіп, траншеяға батыл басып кірді де, кеңес әскерлерінің алға жылжуына кедергі жасап тұрған жау пулеметін жойды. Өз бөлімшесін Сапун тауының төбесіне бастап шығып, қызыл жалау тікті. Бабажанов бөлімшесі жаудың екі шабуылына тойтарыс берді. Осы ерлігі үшін Бабажановқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Ленин, 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, медальдармен марапатталған. Соғыс аяқталған соң Қазақстан КП ОК-нің партия мектебін бітірді (1947). Ұзынағаш ауданында тұрып, жұмыс істеді.
## Дереккөздер |
Сарыдоңғал – Теңіз көлінің батыс бөлігіндегі аласа тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы Аққолқа ауылынан солтүстік-батысқа қарай 57 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 400 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 5 км-ге созылған, енді жері 3 км. Беткейлері жайпақ, оңтүстік-батысқа қарай беткейі қырқаларға ұласады. Таудың оңтүстік жəне шығыс етегінде қорымтастың мол үйінділері шоғырланған. Солтүстігінде Кенен, оңтүстік-батысында Бақалыадыр таулары, шығысында Қыпшақ көлі жатыр.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында итмұрын, қараған, тобылғы, қылқан боз, тарақ селеу, сұлыбас, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қуадыр – Теңіз көлінің оңтүстік-батысындағы шоқылы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы жерінде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 477 м. Батыстан шығысқа қарай 3,5 км-ге созылған, енді жері 2 км. Беткейі көлбеу, таудың түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр. Солтүстігінде Шат, шығысында Қарақойың қыстаулары, батысында Камень төбесі, оңтүстігінде Үшбас тауы орналасқан.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, қоңырбас, итмұрын, тобылғы, қараған, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Қаратау – Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Егіндібұлақ ауылының оңтүстік-шығысында 25 км жерде орналасқан тау.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1004 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 9-10 км-ге созылып жатыр, енді жері 2-2,5 км. Беткейлері тік келген. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағында түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр.
## Геологиялық құрылымы
Девон жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Таудың күңгірт, қызғылт қоңыр топырағында жусан, селеу, сұлыбас, шығыс беткейлерінде қараған шоғырлары өскен.
## Дереккөздер |
Қаратас – Тасқарала тауының солтүстік-батысындағы шоқылы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы Тікенекті ауылының оңтүстік-щығысында 24 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 532 м. Беткейлері көлбеу, бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Батысынан Жарабас, шығысынан Сарыөзен өзендері ағып өтеді. Солтүстігінде Ақжар, оңтүстігінде Ақшоқы таулары бар.
## Өсімдігі
Сортаңды бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, селеу, қоңырбас, итмұрын, тобылғы, қараған, т.б. өсімдіктер өседі. Етегі мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Қаратау – Ерейментау тауларының шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Ақмола облысы Ерейментау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 50 км жерде.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 661 м. Ұзындығы 20 км, енді жері 5 км.
## Өсімдігі
Тау баурайлары мен шатқалдарында қайың, көк теректен тұратын орман қалыптасқан.
## Дереккөздер |
Бұрнаш Герей (қай. 1512/1515) — Қырым ханзадасы, Шыңғыс хан тұқымы, Қырым ханы Меңлі Герейдің ұлы және Мұхаммед Герей ханның інісі.
## Өмірбаяны
В.Н.Татищевтің «Орыс тарихының» 4-бөлімінде жазылған. 1462-1558 жылдардағы үздіксіз жылнама, 7021 (1513) жылы туралы жазба.
1512 жылы Бұрнаш Герей бауыры Ахметпен бірге әкесі Қырым ханы Меңлі Герейдің нұсқауымен орыс жеріне жорық жасады. Олар Одоев пен Белев маңайын тонап, қиратты. Даниил Щеня басқарған орыс әскерлерінің жақындауымен олар қашып кетті. 1512 жылдың күзінде ханзада Бұрнаш Герей Рязан жеріне шабуыл жасамақ болды, бірақ тойтарыс бергеннен кейін кері шегінді.
## Әдебиет
* Татищев В. Н. Собрание сочинений. В 8 т. М.—Л., Наука. 1962—1979. (переиздание: М., Ладомир. 1994)
* Богуславский В. В. Славянская энциклопедия. Киевская Русь — Московия : в 2 т. — М.: Олма-Пресс, 2005.
## Дереккөздер |
«Наурыз» — «Үркер» тобының әні.
Сөзін Ерсайын Жапақов, әнін Айдос Сағатов жазған.
1997 жылы бұл ән үшін топқа «Золотой диск» телефестивалінің дипломы беріледі.
1998 жылы топтың «Тойбастар» атты альбомы құрамында шығады.
2001 жылы «Наурыз» онжылдықтың әні деп танылып, тағы «Золотой дискіні» иеленеді.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Наурыз-думан әні
## Сілтемелер
* Official video YouTube сайтында |
Қаратау – Барқын құмының солтүстігіндегі төбе.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ойыл ауданы Құмжарған ауылының солтүстігінде 10 км жерде орналасқан. Ойыл өзенінің аңғарында.
## Сипаты
Абсолюттік биіктігі 206 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 3,5 км-ге созылып жатыр, енді жері 2 км. Беткейлері көлбеуленген, бірнеше ұсақ жонды қырқалардан тұрады.
## Өсімдігі
Ашық қоңыр топырақ жамылғысында жусан, еркек шөп, жантақ, бұталар, т.б. өседі. Мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Аманат партиясы (2022 жылға дейін «Nur Otan») — Қазақстанның билік етуші ең ірі, әрі доминантты саяси партиясы. Партияның төрағасы — Ерлан Жақанұлы Қошанов. 2023 жылғы парламент сайлауы нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.
Партия 1999 жылы Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің бастамасымен «Отан» партиясы атымен құрылған еді.
## Аталуы
2006 жылы 22 желтоқсанда «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - бұл уақыттағы Қазақстан президентіне - Нұрсұлтан Назарбаевқа сілтеме.
2022 жылы 1 наурызында президент Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметтің ірі реформаларымен бірге партияның атауында өзгерту ұсыныс бергенде, партияны «Аманат» деп атауды ұсынған.
## Тарихы
1998 жылғы 21 қазанда Қазақстан Республикасында «Президентке үміткер Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – Терещенко С.А, Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді.
1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі.
Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі Нұрсұлтан Назарбаевтың 1999 жылдың 22 ақпанымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы.
1999 жылғы 1 наурызда партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның либералдық қозғалысы, «Қазақстан – 2030» қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады.
2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды.
2006 жылғы 4 шілдеде Астанада Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, «Асар» партиясының, ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды.
Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды.
2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды.
2008 жылғы 14 мамырда «Жас Отан» жастар қанатының І сьезі өтті.
2009 жылғы 9 қаңтарда Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті.
2013 жылғы 18 қазанда «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды.
2022 жылғы 1 наурыздағы кезектен тыс XXII Съезде президент Қасым-Жомарт Тоқаев саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың 26 сәуірінде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық Ерлан Қошановқа берілді және «Адал» партиясы «Аманат» партиясына қосылды.
## Съездер
## Басшылығы
### Партия төрағасы
* Ерлан Жақанұлы Қошанов 26 сәуір 2022 жыл
* Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 28 қаңтар 2022 жыл - 26 сәуір 2022 жыл
* Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
### «Nur Otan» партиясы төрағасының бірінші орынбасары
* Сергей Александрович Терещенко (наурыз 1999 – қараша 2002)
* Амангелді Дінұлы Ермегияев (қазан 2002 – наурыз 2005)
* Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов (2005 – 2008)
* Дархан Аманұлы Кәлетаев (2008 – 2009)
* Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин (19 қараша 2009 – 24 қыркүйек 2012)
* Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев (қыркүйек 2012 – қаңтар 2013)
* Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек (қаңтар 2013 – 9 тамыз 2015)
* Асқар Исабекұлы Мырзахметов (8 тамыз 2015 – 6 мамыр 2016)
* Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед (6 мамыр 2016 – 1 ақпан 2018)
* Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев (1 ақпан 2018)
* Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек
### Аманат партиясының атқарушы хатшысы
* Асхат Раздықұлы Оралов (2 ақпан 2022 – 4 қаңтар 2023)
* Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев (4 қаңтар – наурыз 2023)
* Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек (17 шілде 2023 жылдан бері)
## Сайлау
### Президент
### Парламент
## Сын
Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп насихаттаушы псевдодемократиялық және тоталитарлық немесе авторитарлық партия деп санайды. ЕҚЫҰ секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды. Партияның бірінші орынбасары Бауыржан Байбектің суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды. «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми веб сайты Мұрағатталған 20 желтоқсанның 2014 жылы. |
Әмин Герей (қырымтат. Emin Geray; қай. 1551) — Қырым қалғайы (1537-1551). Қырым ханы I Сахиб Герейдің үлкен ұлы және Қырым ханы I Меңлі Герейдің немересі.
## Өмірбаяны
1537 жылы Сахиб Герей інісі, I Саадет Герей ханның ұлы, қалғай сұлтан Ахмет Герейді (1535-1537) өлтіруге бұйрық берді, содан кейін Әмин Герей оның бірігіп басқарушысы әрі қалғайы болды.
Әмин Герей әкесі Сахиб Герейдің оңтүстік Ресей мен Литва шекара маңайындағы иеліктерге жасаған әскери жорықтарына қатысты. 1539 жылы қазанда Әмин Герей оңтүстік орыс жерлеріне жорық жасап, Кашираның айналасын тонады. Кінәз Семен Иванович Телятевский-Пунков (Микулинский) Рязаннан шығып, «тілдерді» басып алды. Орыс әскерлерінің санын білмеген татарлар, шегінуді жөн көрді.
1541 жылдың жазында Әмин Герей Сахиб Герейдің Мәскеу кінәздігі жерлеріне жасаған ірі жорығына қатысты. Әуелі Қырым ханы әскерімен Зарайскіді қоршап алды, бірақ қаланы ала алмай, орыс иелігіне тереңдеп еніп шабуылын жалғастырды. Оңтүстік шекараға шоғырланған Мәскеу полктары Ока өзенінің жағасынан қырым татарларының атты әскеріне тойтарыс бере алды. Сахиб Герей жеңіліп, Окадан шегінді. Жолда Қырым әскері Пронск қаласын қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны оларға тойтарыс берді. Орыс ратаның жақындағанын естіген Сахиб Герей қоршауды тоқтатып, далаға шегіне бастады. Шегіну кезінде Әмин Герей негізгі күштерден бөлініп, Одоев орындарын ойрандауға тырысты. Алайда кінәз В.И.Воротынский өз сақшыларымен Одоевтан татарларға қарсы шығып, оларды талқандады. Әмин Гирай жеңіліп, далаға қарай қашады.
1542 жылы наурызда Әмин Герей Северск аймағына шабуыл жасады. Путивл, Стародуб және Новгород-Северский төңірегіндегі татарлар. Әмин Герейдің келесі әрекеті сол жылдың тамыз айында қырымдықтар Рязан облысына шабуыл жасамақ болған кезде жасалды. Алайда Петр Пронскийдің полктерін көрген әскерлер кері қайтты, ал Украина қалаларының воеводалары оларды Мечаға дейін шығарып салды. Куликово алаңында орыстар қорғай отырып, татарларды жеңді.
1544 жылы желтоқсанда Әмин Герей тағы да оңтүстік орыс иеліктеріне басып кірді, бұл жолы Белевский және Одоевский кінәздіктеріне шабуыл жасады. Кінәз-воеводалар Щентяев, Шкурлятьев және Воротынский арасындағы қақтығыс салдарынан татарлар орыс әскерін кездестірмей, қалың тұтқынмен кетіп қалды. Шежірешінің айтуынша: «Осы себепті олар сол жерлерге көмектесуге бармады, сол себепті татарлар көптеген тұтқындарды алып, кетіп қалды».
1551 жылы түрік сұлтаны Сүлеймен (1520-1566) Сахиб Герейді биліктен алшақтатып, оның інісі Дәулет Герейді хан тағына көтеру туралы шешім қабылдады. Ханзада Дәулет Герей Ыстанбұлда ұзақ уақыт барымтада тұрып, Османлы сұлтанының оң көзіне түсті. Дәулет Герей түрік жаңа шеріктерімен Ыстанбұлдан Қырымға жол тартты. Порттың бұйрығымен Қырым ханы Сахиб Герей әскерімен Әмин Герейді Қырымда қалдырып, шеркестерге қарсы жорыққа шықты. Дәулет Герей I Сахиб ханның жоқтығын пайдаланып, Қырымға жетіп, хандықтың астанасы Бақшасарайды басып алды.
Әмин Герей Бақшасарайға әскермен аттанғанда, олар жаңа Қырым ханы Дәулет Герейдің жағына өтіп кетті. Сахиб Герей Таманға әскермен келгенде, оны Дәулет Герейдің жақтастары өлтірді. Сахиб Герейдің барлық ұлдары да өлтірілді. Әмин Герей резиденциясына қашып кетті, бірақ Алма өзенінде оның қызметшілері оны өлтірді. Оның екі ұлы - Жапар (1541-1551) мен Құтлық (1548-1551) Салашықта Мансұрлардың қолынан өлім құшты.
## Дереккөздер |
Данил Вячеславович Устименко (8 тамыз 2000, Алматы) — қазақстандық футболшы, "Қайрат" клубының қақпашысы. Қазақстанның 17, 19 жастағы құрамаларында ойнаған.
## Жүлделері
«Қайрат»
* Қазақстан чемпионы: 2020
## Дереккөздер |
Орочтар (өз атауы – нани (амур нанайларынан алынған, жергілікті тұрғын дегенді білдіреді), орочиян, орочисел (аудар. бұғышы)). Ресейдің Қиыр Шығысында тұратын тұңғыс-манчжур халқы.
## Тілі
Алтай тілдер отбасының тұңғыс-манчжур тобының оңтүстік ішкі тобына кіреді; тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне (жұрнақты аффикстенумен) жатады, фузияның болуымен сипатталады, номинативті құрылысқа ие. Ороч тілінде жазу жоқ. Ороч тілі біртұтас әдеби тіл ретінде жіктелген удэгей тілімен жақындастырылады. Бұрын ороч тілі үш диалектімен бөлінген: тумин, хадин, хунгар.
## Діні
Орочи 19 ғасырда христиан дінін қабылдады, бірақ олар өздерінің пұтқа табынушылық нанымдарын өте ұзақ уақыт бойы сақтады.
## Тарихы
Шығу тарихы туралы мәліметтер жоқ. Ороч немесе Орочисэл - оны алғаш рет 1787 жылы француз теңіз саяхатшысы Гало де Ла Перуз жазған. Шығу тегінің негізгі нұсқасы этнонимді тұңғыс тілімен байланыстырады, мұндағы «орон» сөзі «бұғы», ал «чи» – тиесілілік, иелік деген мағынаны білдіреді. Орочи этносы нивх-айну тобына жататын палео-азиаттық тайпалардың бұл аймаққа қоныс аударған тұңғыс-манчжур халықтарымен, негізінен эвенктермен араласуы нәтижесінде қалыптасқан. XVIII-XIX ғасырларда орыстардың бұл аймақты белсенді игеруі нәтижесінде жергілікті халықтардың арасында күнделікті өмірде, дәстүрлерде, мәдениетте, діни сенімдерде өзгерістерге әкеледі.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі аңшылық пен балық аулау және теңіз аңшылығы болды. Олар жыл бойы балық аулаумен айналысқан. Олар жазда және күзде тұқы, бекіре тұқымдас балықтарды, жазда және күзде өтетін албырт балықты аулады. Балық аулау үшін үшін ілмектерді, қармақтарды және найзаларды пайдаланды. Үй шаруашылығынан ағаш, қайың қабығы, тері өңдеу, ұсталық өнері белгілі. Ороч темір ұсталары қарапайым құралдар мен құрылғылардың көмегімен – ескі металл заттардан жебелер мен гарпундардың темір ұштарын, пышақтарды, алтын мен күмістен зергерлік бұйымдарды жасай алды.
Қыста Орочтар аң аулайтын жерлерге жақын жерде, әдетте өзендердің жанында өмір сүрді. Кейбір елді мекендер ондаған жылдар бойы бір жерде болған. Олардың бәрі де аз қоныстанған, бес-алты үйден тұратын, бір-бірінен 15-20 шақырым қашықтықта тұрған. Үйлері шырша қабығымен және сырықтармен жабылған жартылай шатырлардан тұрды. Жазғы үй, кава, ағаш қабығынан жасалған үй болды. Тек 20 ғасырдың басында, орыстар келгеннен кейін, оларда ағаштан жасалған үйлер пайда болды.
## Мәдениеті
Фольклоры Амур өлкесінің басқа тұңғыс-манчжур фольклорына ұқсас және халықтың Нанай, Улчи, Үдеге тайпаларымен, ежелгі тұңғыс-манчжур өркениетімен (шаманизмнің көне түрлері, тотемдік) өзара әрекеттесуінде қалыптасуын көрсетеді (көзқарастар, рулардың шығу тегі туралы аңыздар, сарайлар мен олардың билеушілерінің фольклорлық сипаттамасы т.б.). Фольклордың кішігірім жанрларына діни ғұрыптар, әзілдер, анекдоттар, әзілдер (хримба), жұмбақтар (ганга) кезіндегі дұға шақыру формулалары жатады.
Музыкалық аспаптары: дудуманка-бір ішекті ысқылы люта, пупан-ысқырықты флейта, тэнкэрэ–үрмелі аспап, конокто - қоңыраулы бубен, кахаракта-қоңырау т.б.
Орочтардың киімдері Амур халықтарының киімдеріне ұқсас. Киімдері - ұзын, ұшына қарай созылған жеңдері бар кимоноға ұқсайтын халат. Қыс пен күзде киетін халаттары мақтадан, түлкі, ит терісінен, балық терісінен жасалған астарлармен тігілген. Қыста түкті қалпақ, қалпақ, мойынға тиіннің құйрығынан өңдеп жасалған орамал таққан. Аяқтарына теріден тігілген шұлық, тұңғыс үлгісіндегі етік киген.Дәстүрлі тағамы – балық. Одан сорпа (окто), юкола, бұрыш немесе жабайы сарымсақ қосылған сорпа (улети) пісірілген. Қайнатылған балық кеспелері жидектермен араласып, итбалық майын құйып, майдалап туралған лосось немесе қызғылт лосось басының шеміршектері араласып, жабайы сарымсақпен дәмделеді. Етті шикі, қайнатып, қуырып, мұздатып, кептіріп жеген. Ит еті ритуалдық тағам ретінде қызмет етті. Бұланның жүрегі, бауыры, аю еті деликатес деп саналды.
## Қазақстандағы орочтар
Қазақстандағы ороч диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
* 1970 жылы - 19 адам;
* 1979 жылы - 27 адам;
* 1989 жылы - 8 адам;
* 1999 жылы - 4 адам;
* 2009 жылы - 3 адам.
## Дереккөздер |
Бүркіттұмсық әулие - Шетпе ауылының солтүстік-батыс бетінде 8 км. жердегі Сиырсу алқабындағы зират. Әулие аты ма, болмаса зират орналасқан төбе бедеріне байланысты қойылған қазақы атау екендігі белгісіз. Жалпы, көне дәуір кезеңіндегі зират болар деген болжам айтылады. |
Өтеміс Герей (тат. Үтәмеш Гәрәй; шоқындырылғаннан кейін Александр Сафагиреевич; қай. 21 маусым 1566) — Қазан ханы (1549-1551), Сафа Герей хан мен Сүйімбикенің ұлы.
## Өмірбаяны
1549 жылы әкесі Сафа Герей хан кенеттен қайтыс болғаннан кейін ол екі жасында таққа отырды. Кәмелетке толмаған хан тұсында анасы Сүйімбике регент болды. Ол Қырым әулетінің өкілі болғандықтан, 1551 жылы Қазан ақсүйектерінің қырымдықтарға қарсы көтерілісінен кейін оны қазандықтар анасы Сүйімбикемен бірге орыстарға берілді.
Сүйімбикені Қасым ханы, бұрынғы Қазан билеушісі Шаһғали ханға тұрмысқа берілді. Ал бала Иван Грозныйдың сарайында тәрбиеленді. Ол Чудовый монастырында шоқындыру рәсімінен өтіп, Александр есімін алды. Орыс деректерінде оны Александр патша деп атаған. Ол бірнеше рет Дербес жылнамалық жинақ миниатюраларында, соның ішінде Анастасия Романовнаны жерлеу көрінісінде бейнеленген.
1563 жылы Александр патша Иван Васильевич патшаның билеуші полкінің құрамында сол кезде Ұлы Литва кінәздігіне тиесілі Полоцкке қарсы жорыққа қатысты.
Ол жиырма жасында қайтыс болып, патша құрметімен — Мәскеу Кремлінің Архангел соборында жерленді.
## Дереккөздер |
Арсен Мұқашбекұлы Бораншиев (9 қыркүйек 2001, Бішкек, Қырғызстан) — қазақстандық футболшы, "Қайрат" клубының жартылай қорғаушысы.
## Жүлделері
«Қайрат»
* Қазақстан чемпионы: 2020
## Дереккөздер |
Қазақстанда көгалдағы хоккей XX ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап дамуда. Алматының "Д" командасы 14 рет (1972-73, 1975-79, 1981-87) КСРО-ның чемпионы атанды. 2 жыл қатарынан (1982-83) КСРО кубогын, 2 рет Еур. Ч-ндарының кубогын жеңіп алды. "Д" ерлер және Связист әйелдер командасы КСРО ч-тында жоғары топта, Алматы қаласының жастар командасы 1 топта ойнады. Команданың жеті ойыншысы 1980 ж. Мәскеуде өткен XXII О.о-дарда қола медальға ие болды. Әр жылдарда А. Гончаров, Ф. Зи-Гангиров, С. Арпетян М. Жексенбеков, М. Нечепуренко, С. Каламбаев, С. Шаймерденов, А. Сәрсекеев, және т.б. ойыншылар КСРО құрама командасының санында халықар. жарыстарында өнер көрсетті.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Қазақстандағы хоккей |
Қазақстанда шайбалы хоккей, Өскеменде 1955 ж. басталды. Осы қаладағы қорғасын-мырыш комбинатының "Торпедо" командасы КСРО ч-тында 1-топта ойнап 1987-88 жылғы қысқа маусымда жоғарғы топта өнер көрсетті. Кейінірек Қарағандының, Алматының, "Автомобилист", Теміртаудың "Строитель" командалары да 1-ші топта ойнады. Республикадағы шайбалы хоккейдің негізін осылар қалап, көптеген қала командаларының қатысуымен жыл сайын ұлттық чемпионат өткізіліп тұрады. Қыс айларында балалар мен жасөспірімдер арасында "Аптын шайба" жүлдесі үшін бұқаралық жарыстар өтуде. Кей жылдары мұндай жарыстарға 100 мыңнан астам спортшылар қатысуда. 2002 жылдың аяғы мен 2003 жылдың басында Алматыда 20 жасқа дейінгі хоккейшілер арасында "А" тобы 1-дивизион бойынша, Әлем біріншілігі өтті. Бұған Украина, Жапония, Франция, Италия, Хорватияның және ҚР-ның командалары қатысты. Осы жарыста Украинаның құрамасы 9 ұпаймен 1-ші, Жапонияның құрамасы 8 ұпаймен 2-ші, Қазақстаның құрамасы 7,5 ұпайымен (3-жеңіс, 1-тең ойын, 1 ұтылыс) 3-ші орындарға шықты. Республиканың құрамасы ірі халықаралақ жарыстарда көзге түсіп келеді. 1996 ж. Жопонияның Нагано және 1998 ж. Оңтүстік Кореяның Конгвон қалаларында өткен Азия ойындарында ерлер, 2002 ж. Оңтүстік Кореяның Бусан қалаларында өткен Азия чемпионатында чемпион атанды.
## Жылдың ең үздік хоккейшісі атанғандар
Қазақстан тәуелсіздігін алып, ҚР шайбалы хоккей федерациясы құрылып, қазақ хоккейі Халықаралық шайбалы хоккей федерациясының (ІІHF) құрамына енгеннен бастап, өткізіліп келе жатқан сауалнамалық бәйгеде мына хоккейшілер үздік танылған болатын:
* 1992 жыл – Игорь Земляной;
* 1993 жыл – Константин Шафранов;
* 1994 жыл – Евгений Корешков;
* 1995 жыл – Андрей Пчеляков;
* 1996 жыл – Андрей Самохвалов;
* 1997 жыл – Владимир Завьялов;
* 1998 жыл – Александр Корешков;
* 1999 жыл – Дмитрий Уппер;
* 2000 жыл – Федор Полищук;
* 2001 жыл – Виталий Трегубов;
* 2002 жыл – Сергей Александров;
* 2003 жыл – Евгений Корешков;
* 2004 жыл – Анатолий Филатов;
* 2005 жыл – Виталий Колесник;
* 2006 жыл – Евгений Корешков;
* 2007 жыл – Талғат Жайлауов;
* 2008 жыл - Андрей Гаврилин.
## Дереккөздер |
Салқыншөңке – Марқакөл көлінің оңтүстік-шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Ақжайлау ауылының солтүстік-шығысында 11 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 2200 м. Батыстан шығысқа қарай 8 км-ге созылған, енді жері 3 км. Солтүстік беткейі тік жартасты, оңтүстік бөлігі көлбеу, өзен арналарымен, тауаралық аңғарлармен тілімденген. Баурайындағы бұлақтардан Белөзек өзенінің салалары бастау алады.
## Өсімдігі
Солтүстік беткейінің шалғынды дала белдеуінде (1450–1600 м) əр түрлі астық тұқымдас шалғын, оңтүстігінде далалық бетегелі-шалғынды шөптесіндер өседі. 1500–2000 м белдеуін балқарағай, самырсын, теректі орман қамтып жатыр. Одан жоғарғы субальпілік белдеуді шалғынды шөптесіндер көмкерген.
## Дереккөздер |
Сарғалдақ – Сарықұм құмының солтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Гүлшат ауылының солтүстік-батысында 55 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 516 м. Солтүстіктен оңтүстік-шығысқа қарай созылған, енді жері 2,5 км. Беткейі көлбеуленіп жазыққа ұласады. Солтүстік-шығысында Шеңгелді, батысында Ақбалшық қоныстары, оңтүстік-батысында Қоңырбел, оңтүстігінде Жуантөбе таулары бар.
## Өсімдігі
Сұр, қоңыр топырақ жамылғысында баялыш, көкпек, боз, қара жусан, сораң, бұйырғын, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Арсен Мұқашбекұлы Бораншиев (9 қыркүйек 2001, Бішкек, Қырғызстан) — қазақстандық футболшы, "Қайрат" клубының жартылай қорғаушысы.
## Жүлделері
«Қайрат»
* Қазақстан чемпионы: 2020
## Дереккөздер |
Махмұт Сапарғалиев — мемлекет қайраткері, ғалым.
## Өмірбаяны
1929 жылы Орда орта мектебін, 1930 жылы РКФСР Халық ағарту халкомының 1 жылдық курсын бітірген.1930-1936 жылы Орал облысының оқу бөлімінде инспектор әрі мед. техникумында оқытушы, облыстық жер басқармасы бастығының орынбасары, облыстық атқару комитетінің бөлім бастығы. Кейін Ембі мұнай кәсіпшілігін, Мақат аудандық партия комитетін (қаз. Атырау облысы) басқарған.
Содан соң республикалық жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары (1944), Сауда министрі (1945-1953) қызметін атқарған. 1945 жылы заң ғылыми кандидаты диссертацияны қорғап, ғылым академиясының заң бөлімінің бастығы.
«Қазақ ҚСР тарихын» шығаруға атсалысқан. 1955-1959 жылы Жамбыл облысының атқару комитетінің төрағасы, кейін Жамбыл облысының комитетінің 1-хатшысы, 1959-1965 жылы Қазақ КСР Ішкі істер министрі. Сапарғалиев Махмұд өмірінің соңғы жылдары ҚР FA-ның сектор бастығы, Философия және құқық институтының аға ғылыми қызметкері болды. 2 мәрте Еңбек Қызыл ту орденімен, бірнеше медальмен марапатталған.
## Дереккөздер |
Алып алтын көртышқан - шағын аумақта кездесетін сирек түр. Саны белгісіз, бірақ тым аз кездеседі. Соңғы жылдары олар тіпті азайып бара жатыр. Оның азаюы құрғақшылыққа байланысты болуы мүмкін. Қазіргі уақытта алып алтын көртышқан жойылу алдында тұр.
Бұл түр Оңтүстік Африкадан шыққан. Алып алтын көртышқанның денесінің ұзындығы 23 см-ге дейін болады. Терісі қалың, жұмсақ, бірақ басқа түрлерге қарағанда қатқыл. Оның түсі қызыл, сарғыш-қоңыр немесе металл реңктері бар қара қоңыр болып келеді.
Олар ормандарда мекендейді. Тіршілік ету ортасына ерекше талаптар қояды: жұмсақ топырақты, тоғай аумақтарын таңдайды; тік беткейлер мен жартасты жерлерден аулақ жүреді. Олар, негізінен, омыртқасыздармен қоректенеді және тамағын құрлық бетінен табады. Алып алтын көртышқандар жаңбырлы маусымда көбейеді. |
Төлеген Дәуітбаев (1893, Жалағаш ауданы Еңбек ауылы – 1978, Қызылорда қаласы) – қоғам қайраткері.
Жетіру тайпасы Керейіт руынан шыққан.
Шымкенттегі мұғалімдер даярлайтын дайындық курсын (1916), инспекторлар даярлайтын арнайы курстары (1917) бітірген. 1920 – 1926 ж. мектепте мұғалім, директор, 1927 – 1930 ж. Қазалы ауданы атқару комитетінде жауапты хатшы, төрағаның орынбасары, 1930 – 1933 ж. Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында ұжымшарлар одағының төрағасы, 1937 – 1939 ж. Қызылорда облысы атқару комитетінің жер бөлімінде сектор меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1940 – 1943 ж. Сұлутөбе механикалық училищесінің директоры, Сырдария ауданы жер бөлімінің меңгерушісі, 1943 – 1952 ж. Қазалы ауданы атқару комитетінің төрағасы, 1952 – 1955 ж. облыс шаруашылық мекемесінде, облыс қамсыздандыру бөлімінде (1955 – 1959) басшылық қызметте болды. Кейінгі жылдары Сырдария ауданының Киров шаруашылығын басқарды. Ленин, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне үш дүркін депутат болды. |
Қазіргі уақытта Атырау облысында барлығы 204 мемлекеттік мектеп жұмыс істейді.
## Атырау қаласы
9 мектеп-гимназия, 5 мектеп-лицей мен 1 негізгі, 49 орта мектеп бар:
## Жылыой ауданы
20 орта мектеп бар:
## Индер ауданы
15 орта мектеп бар:
## Исатай ауданы
1 мектеп-гимназия мен 4 бастауыш, 1 негізгі, 10 орта мектеп бар:
## Құрманғазы ауданы
3 бастауыш, 3 негізгі, 26 орта мектеп пен 1 мектеп-интернат бар:
## Қызылқоға ауданы
1 мектеп-гимназия мен 3 бастауыш, 14 орта мектеп бар:
## Мақат ауданы
1 бастауыш, 6 орта мектеп пен 1 мектеп-интернат, 1 мектеп-бөбекжай кешені бар:
## Махамбет ауданы
1 негізгі, 14 орта мектеп бар:
## Жабылған мектептер
## Мамандандырылған мектептер
## Басқа мектептер
## Қосымша білім беру ұйымдары
* Абай атындағы Атырау қаласының оқушылар орталығы
* Оқушылар үйі (Аққыстау а.)
* Құрманғазы аудандық оқушылар үйі (Құрманғазы а.)
* Жас техниктер станциясы (Құлсары қ.)
Өнер (саз) мектептері
* Құрманғазы атындағы балалар саз мектебі (Атырау қ.)
* М. Қойшыбаев атындағы балалар саз мектебі (Атырау қ., Балықшы ш/а)
* Атырау селолық саз мектебі (Қызылбалық а.)
* Дамба өнер мектебі (Дамба а.)
* Еркінқала балалар саз мектебі (Еркінқала а.)
* Қайыршақты балалар саз мектебі (Томарлы а.)
* Д. Нұрпейісова атындағы балалар өнер мектебі (Құрманғазы а.)
* Дәулеткерей атындағы балалар музыка мектебі (Хиуаз а.)
* З. Ещанова атындағы балалар өнер мектебі (Махамбет а.)
* Индер балалар өнер мектебі (Индербор к.)
* Жарсуат балалар саз мектебі (Жарсуат а.)
* Құлсары балалар өнер мектебі (Құлсары қ.)
* Т. Култумиев атындағы №1 Құлсары балалар саз мектебі (Құлсары қ.)
* №2 Құлсары балалар саз мектебі (Құлсары қ.)
* Мақат балалар өнер мектебі (Мақат к.)
* Р. Ғабдиев атындағы балалар өнер мектебі (Доссор к.)
* Миялы балалар өнер мектебі (Миялы а.)
* А. Өміров атындағы балалар өнер мектебі (Сағыз а.)
* Қоныстану балалар өнер мектебі (Қоныстану а.)
* Ш. Шәріпов атындағы балалар саз мектебі (Аққыстау а.)
* Жанбай балалар саз мектебі (Жанбай а.)
* Новобогат балалар саз мектебі (Х.Ерғалиев а.)
## Спорт мектептері
Атырау қаласы
* Олимпиадалық резервтегі облыстық мамандандырылған мектеп-интернат-колледжі (Вокзал маңы-5 ш/а)
* №1 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Авангард-4 ш/а)
* №2 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Авангард-2 ш/а)
* №3 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Өрлеу ш/а)
* №4 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Мирас ш/а)
* №5 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Нұрсая ш/а)
* №6 балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Ақжар балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Ақжар а.)
* Дамба балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жаңаталап а.)
* Олимпиадалық емес спорт түрлерінен жоғары спорт шеберлігі мектебі (Нұрсая ш/а)
Жылыой ауданы
* №1 Жылыой аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Құлсары қ.)
* №2 Жылыой аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Ақкиізтоғай а.)
* №3 Жылыой аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Шоқпартоғай а.)
* №4 Жылыой аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Жаңа Қаратон к.)
* №5 Жылыой аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Майкөмген а.)
* Жем балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Тұрғызба а.)
* Қосшағыл балалар-жасөспірімдер спорт мектебі (Қосшағыл а.)
Индер ауданы
* Индер аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Есбол, Жарсуат, Өрлік балалар-жасөспірімдер спорт мектептері
Исатай ауданы
* Исатай аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Жанбай, Тұщықұдық балалар-жасөспірімдер спорт мектептері
Құрманғазы ауданы
* Құрманғазы аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Ақкөл, Бөкейхан, Шортанбай балалар-жасөспірімдер спорт мектептері
Қызылқоға ауданы
* Қызылқоға аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Сағыз балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
Мақат ауданы
* Мақат аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Доссор балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
Махамбет ауданы
* Махамбет аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
* Ақжайық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
## Жекеменшік мектептер
"BINOM ATYRAU" ЖШС мектептері
* QSI International School (Атырау, Сұлтан Бейбарыс №473)
* "Тағылым" ЖШС (Атырау, Әліпов №3а)
* "Abyroi School Atyrau" ЖШС (Атырау, Сауырғалиев №2)
* "Qazbilim Atyrau ұлттық лицейі" ЖШС (Атырау, Сұлтан Бейбарыс №458)
* "Сенім" элитарлық мектеп-балабақша кешені (Атырау, Абай №39)
* "Alash United Gymnasium School" ЖШС (Атырау, Уәлиханов №116)
* "Happy Choice" ЖШС (Атырау, Автобаза №8а)
* "Oi-Sana" мектеп-лицейі (Атырау, Сейфуллин №109)
* "Кастл Стайл" ЖШС Парасат жекеменшік мектебі (Атырау, Бейбарыс №25/1)
* "Кайнар Центр" ЖШС "Қайнар" жекеменшік мектебі (Атырау, Самал ш/а, 31-көше №4)
* "Келешек" мектеп-балабақша" ЖШС (Атырау, Азаттық №83а)
* "Baby city" ЖШС (Атырау, Халелов №1)
* "Sova School жекеменшік мектеп-лицейі" ЖШС (Атырау, Бейбарыс №494Б)
* "Sayakhatschool" ЖШС "Zhana Urpaq" Алғашқы Ұлттық ізгілік педагогика мектебі (Атырау, Нұрсая ш/а, Шырдабаев №2)
## Дереккөздер |
Сарғалдақ – Сарықұм құмының солтүстік-батысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Балқаш қаласынан батысқа қарай 95 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 488 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 6 км-ге созылған, енді жері 3 км. Беткейі көлбеу, солтүстігінде таудың түпкі жыныстары көрінеді. Солтүстігінде Ақбалшық, оңтүстігінде Мыңшұңқыр қоныстары, батысында Қосқопа, шығысында Жуантөбе таулары орналасқан.
## Өсімдігі
Сұр, қоңыр топырақ жамылғысында баялыш, көкпек, боз, қара жусан, сораң, бұйырғын, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Конюхов ауданы — 1944-1963 жылдары болған Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік бөлінісінің бірлігі. Орталығы – Қарақоға ауылы.
## Тарихы
Конюхов ауданы 1944 жылы 8 мамырда Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамында құрылды.
1951 жылғы мәліметтер бойынша аудан құрамына 13 ауылдық кеңес кірді: Березняков, Воскресен, Зарослый, Камышлов, Колос, Конюхов, Куломзин, Лебяжі, Ново-Успен, Октябрь, Пролетар, Суворов және Чистян.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1952 жылғы 3 сәуірдегі қаулысымен аудан орталығы Конюхово ауылынан Қарақоға ауылына көшірілді. Бұған аудан басшыларына үй-жай мен баспананың жоқтығы себеп болды.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1952 жылғы 10 мамырдағы қаулысымен Новоуспен ауылдық кеңесіне қарасты Свят және Красное ауылдары Чистян ауылдық кеңесінің құрамына берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1957 жылғы 30 шілдедегі қаулысымен Қарақоға ауылдық кеңесіне қарасты Образец, Красное және Амбарное ауылдары Булаев ауданының Надеждин ауылдық кеңесінің құрамына берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1958 жылғы 28 шілдедегі қаулысымен Зарослый ауылдық кеңесіне қарасты Суворовка, Правдино, Рязанка және Райтоп ауылдары Октябрь ауылдық кеңесінің құрамына берілді.
1959 жылы аудан құрамында 9 ауылдық кеңес болды: Зарослый, Қарақоға, Колос, Конюхов, Куломзин, Лебяжі, Ново-Успен, Октябрь, Пролетар.
Аудан Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 қаңтардағы қаулысымен таратылып, Булаев ауданына 6 ауылдық кеңесі – Қарақоға, Колос, Конюхов, Лебяжі, Октябрь және Чистов ауылдық кеңестері берілді.
## Тұрғындары
1959 жылғы халық санағы бойынша ауданда 16 821 адам тұрған.
## Аудан басшылары
## Дереккөздер |
Полудин ауданы — 1936-1963 жылдары Солтүстік Қазақстан облысының құрамында болған Қазақ КСР солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Полудин ауданы КСРО БОАК Президиумының 1936 жылғы 29 шілдедегі Жарлығына сәйкес Қазақ АКСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамында құрылды. Аудан орталығы Полудино ауылы болды. 1936 жылдың 5 желтоқсанынан бастап Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамына енді.
1951 жылы ауданда 16 ауылдық кеңес болды: Бугров, Ганькин, Камышлов, Ленин, Метлишен, Николаев, Новый Быт, Ново-Георгиев, Ново-Николь, Полудин, Раев, Рявкин, Совет, Скворцов, Тоқушы, Еңбекшілдер.
1954 жылы Раев ауылдық кеңесі Скворцов ауылдық кеңесіне қосылды. Новый Быт ауылдық кеңесі таратылды.
1957 жылы 30 шілдеде Камышлов, Еңбекшілдер ауылдық кеңестері Ленин ауылдық кеңесіне қосылды. Совет ауылдық кеңесі таратылды. 1957 жылы 14 қыркүйекте таратылған Петропавл ауданының Асанов ауылдық кеңесі Полудин ауданына қосылды.
1959 жылы аудан құрамында 12 ауылдық кеңес болды: Асанов, Бугров, Ганькин, Ленин, Метлишен, Николаев, Ново-Георгиев, Ново-Николь, Полудин, Рявкин, Скворцов, Тоқушы.
1963 жылы 2 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Полудин ауданы таратылды. Оның аумағы ішінара Солтүстік Қазақстан облысының Совет ауданының (Асан, Бугров, Гаврин, Полудин, Светлополь, Тоқушы, Ярмин ауылдық кеңестері) құрамына кірді.
## Тұрғындары
1939 жылғы халық санағы бойынша Полудин ауданында 23 542 адам тұрды, оның ішінде орыстар – 69,8%, немістер – 9,2%, қазақтар – 8,5%, украиндар – 8,3%, татарлар – 1,6%. 1959 жылғы халық санағы бойынша ауданда 27 938 адам тұрған.
## Аудан басшылары
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде – 2007 ж. 1 қаңтар) — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Күрті ауданы — 1972-1997 жылдары Алматы облысында болған әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Қазақ КСР Алматы облысының Күрті ауданы 1972 жылы 10 наурызда құрылды. Оның құрамына келесі ауылдық кеңестер кірді:
* Балқаш ауданынан — Ақжар, Құйған, Желтораңғы, Сарыкөмей ауылдық кеңестері
* Іле ауданынан — Күрті ауылдық кеңесі
* Қаскелең ауданынан — Железнодорожный ауылдық кеңесі
Сол жылы Айдарлы ауылдық кеңесі құрылды.
1981 жылы Бозой және Топар ауылдық кеңестері құрылды.
1986 жылы Сарытауқұм ауылдық кеңесі құрылды. Үлкен жұмысшы кенті құрылды.
1991 жылы Железнодорожный ауылдық кеңесі Теміржол болып өзгертілді.
1994 жылы Ақжар ауылдық кеңесі жойылды, бірақ 1995 жылы қалпына келтірілді.
1997 жылы 23 мамырда Күрті ауданы таратылды. Балқаш ауданына Ақжар, Желтораңғы, Құйған, Сарыкөмей, Топар ауылдық округтері; Жамбыл ауданына – Айдарлы, Бозой, Сарытауқұм, Теміржол ауылдық округтері мен Үлкен кенттік округі; Іле ауданына – Күрті ауылдық округі берілді.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 9 ауылдық кеңес пен 21 елді мекен болған:
## Халқы
## Дереккөздер |
Целинный ауданы — 1980-1988 жылдары Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамында болған Қазақстанның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Әкімшілік орталығы Ақсуат ауылында болған Целинный ауданы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1980 жылғы 17 қазандағы Жарлығымен Қазақ КСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамында құрылып, Сергеев ауданының Городец, Октябрь, Юбилейный және Тимирязев ауданының Ақсуат, Белоградов, Дзержинский, Интернациональный, Ишим, Ленин, Мичурин ауылдық кеңестері енді. Аудан Солтүстік Қазақстан облысының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасты.
1988 жылы 9 шілдеде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Целинный ауданы таратылды. Ақсуат, Белоградов, Дзержинский, Ишим, Ленин, Мичурин ауылдық кеңестері Тимирязев ауданының, ал Городец, Октябрь, Юбилейный, Интернациональный ауылдық кеңестері Сергеев ауданының құрамына енді.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 10 ауылдық кеңес пен 21 елді мекен болған:
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде – 2007 ж. 1 қаңтар) — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Бейбіт Сейдуалиева (1979 жылы 10 қазанда Әйтей ауылы, Жамбыл ауданында туған) – қазақстанның белгілі әншісі, эстрада саңлағы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, мемлекеттік "Дарын" сыйлығының иегері.
Тараз қаласындағы М.Дулати атындағы мемлекеттік университетті бітірген.
## Дереккөздер |
Айгүл Иманқұлқызы Елшібаева (1977 жылы туған) — дәстүрлі әнші, жыршы, домбырашы, музыкант, өнер зерттеушісі. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері. Шалқар ауданының құрметті азаматы.
## Білімі және қызметі
1999 жылы Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясын әнші, оқытушы, домбырашы мамандығы бойынша үздік дипломмен бітірген.
2001 жылы Президенттің гранты бойынша аталған консерваторияның аспирантурасын бітірген. Кандидаттық диссертациясының тақырыбы «Қазақтың жыраулық-жыршылық дәстүрінің орындалу ерекшеліктері».
1999-2002 жж. Алматы қаласында «Гүлдер» ансамблінде қызмет атқарған.
2002-2009 жж. Астана қаласының Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқытушы болып істеген.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарады.
1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
1997. жылы Франция мемлекетінің Париж, Ренн, Рюей-Мальмезон, Фаентенбло т.б. қалаларында .М. Әуезовтың 100 жылдық мерейтойында, ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерінің концертінде өнер көрсетті.
2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2006 жылы «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты.
2007 жылы Францияның астанасы Париж қаласында өткен «Айтыс» бағдарламасы аясында Қазақстанның дәстүрлі өнер шеберлерімен бірге өнер көрсетті.
Сүгір жыраудың термесіне бейне баян түсіріп, эстрада саласында этнофольклор жанрымен халықтың ыстық ықыласына бөленді.
2011- «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012-Англия мемлекетіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
Астана қаласының мерекелік концерттеріне жиі қатысып, өзіндік үлесін қосып, аянбай еңбек етіп келеді.
2018-жылы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атағына ие болды.
2019-жылы Шалқар ауданының құрметті азаматы атағына ие болды.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызмет атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметінде.
2022-жылы, мамыр айында Қырғызстанда өткен Ұлттық музыка мерекесінде өнер көрсетіп, қырғыз ұлты қазақтың жыр термесіне ыстық ықыластарын білдіріп, құрметін көрсетті.
2022-жылы, қыркүйек айында, Ресейдегі Қазақстан күндері аясында өткен, қазақстан өнер шеберлерінің концертінде Астрахань, Қазан қалаларында қазақтың жыраулық өнерін дәріптеп, Ресейлік көрермендердің ыстық ықыласына бөленді.
1997– 2023 жылдардан бастап, шет мемлекеттер мен Қазақстанның Ақтөбе, Атырау, Талдықорған, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Орал, Қарағанды, Маңғыстау Атырау облыстары мен аудандарында жеке концертін өткізіп, дәстүрлі өнерді паш етіп келеді.
## Шығармашылығы
1997. жылы Франция елінің Париж, Ренн, Рью-Мальмезон, Фаентенбло қалаларында М.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО көлемінде атап өтілген Қазақстан өнер шеберлерімен өнер көрсетті.
2001 жылы Израиль мемлекетінде Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 10 жылдық мерекесінде өнер көрсетті.
2006 жылы Қазақстан елшілігі Чехия мемлекетінде өткізген «Наурыз мерекесінде» өнер көрсетті.
2009 жылдың сәуірінен бастап ҚР Президенттік мәдениет орталығында театр және концерт қызметінің театр солисі болып қызмет атқарды.
2011 жылы «Қазақтың жыр мақамдары» атты ғылыми еңбегі жарыққа шықты, қазақ ұлттық музыка өнерінің жыраулық дәстүрінің теориясын жазды. Қазақтың дәстүрлі 50 жыр-термесін нотаға түсірген.
2012 жылы Англия мемлектіне, Кембридж университетінің шақыруымен, Түркі халықтарының музыкасындағы арналған конференциясында «Қазақтың жыр мақамдары» кітабының тұсаукесерін жасап, баяндама жасап, өнер шеберлерімен өнер көрсеткен.
2019-жылдан бастап, Астанадағы Өнер университетінде ұстаздық қызметін атқарады.
2020-жылдан Қазақконцерт бірлестігінде әнші-солист қызметін атқарады.
## Марапаттары
* 1997 жылы Батыс аймақтық конкурстың лауреаты.
* 2000 жылы «Шабыт» фестивалінің лауреаты.
* 2005 жылы К.Әзірбаев атындағы конкурстың лауреаты.
* 2006 ж.- «Дарын» мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
* 2018 ж. - «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері».
* 2019-жылы «Шалқар ауданының құрметті азаматы».
## Дереккөздер |
Бөлүк Герей (қырымтат. Bölük Geray; 1535—1551) — Қырым ханзадасы және қалғайы, Қазан ханы Сафа Герей хандің үлкен ұлы.
## Өмірбаяны
Бастапқыда Бөлүк Герей Астрахан ханының сарайында тәрбиеленді. 1545 жылы Қырым ханы Астраханды қоршауға алып, басып алады. 10 жасар ханзада Бөлүк Герейді Сахиб Герей Қырымға апарып, хан сарайында тәрбиелейді.
1549 жылы наурызда 38 жастағы Қазан ханы Сафа Герей хан түсініксіз жағдайда қайтыс болды. Оның үш ұлы болды: Бөлүк Герей, Мүбарак Герей және Өтеміс Герей. Небәрі екі жасар Өтеміс қана әкесінің қасында Қазанда болған. Үлкен ұлдары Бөлүк пен Мүбарак Қырым ханы I Сахиб Герейдің сарайында тұрды.
Сафа Герей хан қайтыс болғаннан кейін Қазан бейлері Қырым ханы I Сахиб Герейге хабаршы жіберіп, Сафаның үлкен ұлы Бөлүк Герейді Қазан хан тағына отырғызуды өтінеді. Өзінің бір ұлын Қазан тағына отырғызғысы келген I Сахиб кәмелет жасына толмағандығын сылтауратып Бөлүк Герейді Қазанға жіберуден бас тартады. Хан жарлығымен Бөлүк пен Мүбарак ханзадалар Інкерман бекінісінде қамауда болды.
1551 жылы Османлы сұлтаны Сүлеймен өзіне жарамсыз болған I Сахиб Герей ханды орнынан алып, оның інісі Дәулет Герейді жаңа хан етіп тағайындау туралы шешім қабылдады. Осы кезде I Сахиб үлкен әскермен Қырымнан Кавказға жорыққа аттанады. Жаңа хан I Дәулет Герей түрік жаңа шеріктерінің үлкен жасағымен Көзлевке түсіп, тез арада Бақшасарайды басып алады. I Дәулет ағайынды Бөлүк пен Мүбарак Герейлерді Інкерман зынданынан босатуды бұйырады. Жаңа хан Бөлүк Герейге қарт I Сахиб Герейді өлтіруді бұйырады. Бөлүк Герей жаңа шеріктер жасағымен Таманға келіп, тақтан айырылған ханды өзі өлтіреді.
I Дәулет Герей хан алдымен туысы Бөлүк Герейді өзіне жақындатып, хандықта ханнан кейінгі екінші тұлға - қалғай етіп тағайындайды. Алайда хан көп ұзамай оның «бір жаман ниеті бар» деп күдіктеніп, қанжарымен өз қолымен өлтіреді.
## Әдебиет
* Олекса Гайворонский. Екі құрлық билеушілері. — Т. 1. — Киев—Бақшасарай, 2007. — Б. 124—128. — ISBN 978-966-96917-1-2. |
Серектас – Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Қарқаралы қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 35 км-дей жерде орналасқан тау.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 933 м, енді жері 1,5 км. Түнқатар жəне Тасқотан таулары аралығында, солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 км-ге созылып жатыр. Қатты тілімденген, беткейлері жартасты келеді.
## Геологиялық құрылымы
Кейінгі тас көмір жəне пермь гранитоидтарынан түзілген.
## Өсімдігі
Таудың қызғылт қоңыр топырағында қияқ, сұлыбас, селеу, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Шураөзен (құм. Шура-озен) — Ресейдегі өзен. Дағыстан Республикасы жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Каспий теңізі орналасқан. Өзен ұзындығы 80 км-ді құрайды.
## Су реестрінің мәліметтері
Ресей мемлекеттік су тізілімінің мәліметі бойынша Батыс Каспий су алабы өңіріне жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — Каспий теңізі өзендерінің су алаптары, Сулак өзенінің су алабы шекарасынан Самур өзенінің су алабы шекарасына дейін. Өзен саласы — Саласы болмайды, өзен алабы — Терек.
* Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 07030000312109300001501
* Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 109300150
* Су алабының коды — 07.03.00.003
* ГЗ томының нөмірі — 09
* ГЗ бойынша шығарылуы — 3
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі Мұрағатталған 26 мамырдың 2015 жылы. |
Құсмұрын – Қашырлы тауларының солтүстігіндегі аласа тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Нұра ауданы Жанбөбек ауылының солтүстік-батысында 17 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 429 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 4,5 км-ге созылған, енді жері 1,5 км.Солтүстік-батыс беткейі тіктеу, қалған бөліктері еңістеніп жазыққа ұласады. Солтүстігінде Бұрматал, оңтүстігінде Төребай, шығысында Мәмбет, батысында өзімен аттас қыстаулар бар.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, қоңырбас, итмұрын, тобылғы, қараған, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Юн Сөк Йөл (кор. 윤석열?, 尹錫悅?, 1960 жылғы 18 желтоқсанда туған) — Оңтүстік Кореялық саясаткер, бұрынғы прокурор, заңгер әрі Корея Республикасының жаңадан сайланған мемлекет басшысы. Юн 2019 бен 2021 жыл аралығында, Мұн Же Ен президент болған тұста Бас прокурор болып қызмет атқарды.
Сеулде дүниеге келіп, Сеул Ұлттық Университетін тәмамдаған. Юн Оңтүстік Кореяның Бас прокуроры болғанда бұрынғы президент Пак Кын Хені билігін асыра пайдаланды деп айыптау ісін жүргізуде маңызды рөл атқарды. 2022 жылы болған сайлауға консерватив "Халық күші" партиясының атынан түсіп, демократтар партиясынан шыққан И Же Мёңді жеңіп шықты. 2022 жылғы 10 мамырдан бастап Корея Республикасының президенті болып қызмет ете бастайды.
## Дереккөздер |
II Мехмет Герей Семин (Семіз) (қырымтат. II Mehmed Geray, Semin Mehmed Geray; 1532—1584) — Герейлер әулетінен шыққан 1577-1584 жж. Қырым ханы. I Дәулет Герейдің ұлы әрі мұрагері.
## Өмірбаяны
Мехмет Герей әкесі Қырым ханы Дәулет Герейдің Ресей мемлекеті мен Реч Посполитаға қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысты. 1555 жылы үлкен ағасы қалғай сұлтан Ахмет Герей Судбища түбіндегі шайқаста қайтыс болғаннан кейін Мехмет Герей қалғай шенін, ханның тең билеушісі және бірінші мұрагері дәрежесін алды. Әкесі билік еткен кезде Мехмет Герей қалғай қызметін атқарған (1555-1577).
1555 жылдың жазында Қырым ханы Дәулет Герей 60 мыңдық татар әскерімен Оңтүстік Ресей жеріне жорыққа шықты. Алайда орыс патшасы Иван Грозный жаудың шабуылын тойтаруға дайындалып, үлкен әскермен шекарада тұрды. Дәулет Герей Тулаға жетіп, кері қарай жылжыды, бірақ қайтар жолда Судбища түбінде мырза дуан басы Иван Васильевич Шереметев басқарған 7 мыңдық орыс әскеріне тап болды. Дәулет Герейдің Қырымды жорық кезінде Қырымды күзетуге қалдырған Мехмет Герей ханзада өз жасағымен әкесіне көмектесу үшін жолға шығады.
1558 жылы қыста Қырым татарларының үлкен ордасын басқарған Мехмет Герей қалғай оңтүстік орыс жерлеріне қарсы жорыққа Орқапыдан аттанды, бірақ орыс полктерінің шекараға ілгері жылжуы ханзаданы жоспарланған шапқыншылықтан бас тартуға мәжбүр етті. 1563 жылдың көктемінде Мехмет пен Әділ Герей ханзадалар 10 мыңдық әскердің басында Мәскеудің шекаралық иеліктеріне жаңа шабуыл жасап, Михайлов, Дедилово және Рязан жерлерін ойрандап кетті. 1570 жылы Мехмет пен Әділ Герей үлкен әскердің (50-60 мың адам) басында Рязан мен Кашира жерлеріне шапқыншылық жасады. 1571-1572 жылдары Мехмет Герей қалғай әкесімен бірге Ресей мемлекетіне қарсы екі үлкен жорыққа қатысады.
Қырым ханы Дәулет Герейдің билігінің аяғында оның екі үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герейдің қарым-қатынасы шиеленісе түсті. Олардың арасында үлкен тартыс болды. Әділ Герей ағасынан қорқып, Қаялы өзенінің бойында Болы Сарай қаласын тұрғызып, сонда қоныстанды. Қырым хандарының саясатына наразы ноғай мырзалары оның айналасына топтаса бастады. Оларды Дәулет Герей хан өлер алдында ғана татуластыра алды.
1577 жылы 29 маусымда Қырым ханы I Дәулет Герей Бақшасарайда қайтыс болды. Әкесі I Дәулет Герей қайтыс болғаннан кейін Қырым ханының тағына 45 жастағы Мехмет Герей қалғай отырды. Мехмет Герей бауыры Әділ Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады.
Сол 1577 жылы жаңа хан Семіз Мехмет Герей бастаған қырым татарларының үлкен ордасы поляк-литва шекаралық жерлеріне жорық жасады. Қырымдықтар Волынді талқандап, өртеп жіберді, жорықты тоқтату үшін қырымдықтар поляк патшасынан үлкен төлем алды. Шапқыншылық кезінде қырым татарлары мен ноғайлар патша ақысын есептемегенде 35 мың тұтқын, 40 мың жылқы, 500 мың сиыр, өгіз, қойларды алып кетті.
1578 жылдың жазында Сефевилермен соғысқан Осман сұлтаны III Мұрат өзінің вассалы Қырым ханы Мехмет Герейге Күнгей Кавказға әскери жорық бастауға бұйрық береді. Мехмет Герейдің өзі парсы жорығына қатысудан бас тартып, сұлтанға денсаулығының нашар екенін хабарлайды. Ханның бұйрығымен Әділ Герей қалғай, Шақай Мүбарак Герей және Ғазы Герей басқарған 20 мың адамдық татар әскері Күнгей Кавказға жорыққа аттанады. Мехмет Герей өзінің орнына үлкен ұлы Сағадат Герейді жіберді, бірақ кейін әкесінің бұйрығымен соңғысы Қырымға оралды. 1578 жылы қарашада Қырым ханзадалары Ширванға әскермен келіп, Османлы қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман пашамен бірікті. Қырымдықтар Шамахиді қоршап тұрған Ширван бейлербегі Арас хан Рүмлі бастаған 25 мың адамдық Иран әскерін талқандап, жойып жіберді. Осыдан кейін Осман түріктері мен қырымдықтар оңтүстікке қарай Мұған даласына бет бұрып, рүмлі қызылбаш тайпасының қонысын талқандады. Татарлар көптеген тұтқындарды алып, Ширванға апарды. Көп ұзамай Хамза мырза бастаған ірі ирандық әскер Қарабақтан Ширванға басып кіріп, татарларға қарай ілгері жылжыды. 1578 жылы 28 қарашада Ақсу өзенінің бойындағы Моллахасан жерінде болған шайқаста Иран әскерінің басым күштері Қырым татарларының быт-шытын шығарды. Әділ Герей қалғайдың өзі найзамен жараланып, тұтқынға түседі. Ирандықтар татарлардың қолына түскен барлық олжаны тартып алады. 1579 жылы шілдеде тұтқында болған Қырым қалғайы Әділ Герей Қазуинде өлтіріледі. Осылайша, Қырым татарларының Парсыға қарсы бірінші жорығы апатты жеңіліспен аяқталды.
1579 жылдың жазында сұлтанның бұйрығымен Қырым ханы Мехмет Герей Сефевилік Иранға қарсы екінші жорығын жасады. 100 мыңдық Қырым татар ордасы Ширванға келіп жетті, ханды Дербентте түрік бас қолбасшысы Осман паша қуана қарсы алды. Ханның інісі ханзада Ғазы Герей Бакудың маңында ирандықтарды талқандады. Қырым татарлары қайтадан бүкіл Ширванды басып алды. Татар атты әскер жасақтары Ширванда шашырап, жергілікті тұрғындарды тонап, тұтқынға алды. Мұхаммед Халифа басқарған ирандық әскерлер жеңіліске ұшырап, соңғысы өлтірілді. Мехмет Герей өзінің бауыры зұлымдықпен өлтіргені үшін парсылардан кек алу үшін келгенін мәлімдеді. Қырым ханы Шамахыға орналасты. Күзде қыруар олжа алып, мыңдаған халықты құлдыққа сату үшін алып кеткен Қырым ордасы Ширваннан шығып, Дербенттегі түрік гарнизонын жалғыз қалдырды. Қырым ханы шегінгеннен кейін қызылбаштар Ширванды қайтадан басып алды. Қырым ханы Мехмет Герей кіші інісі Ғазы Герейдің қолбасшылығымен Осман пашаға көмектесу үшін шағын татар жасағын қалдырды. Қырым ханының Күнгей Кавказдан шегінуі сұлтанның ашуын келтіріп, бас уәзірдің наразылығын тудырды.
Парсылар тұтқындап өлтірген Әділ Герей қалғай қайтыс болғаннан кейін Қырым ханы Мехмет Герей өзінің үлкен ұлы Сағадат Герейді қалғай етіп тағайындайды. Алайда ағасы Алып Герей Мехмет Герейдің інілерінің үлкені ретінде қалғай лауазымына талаптана бастады. Алып Герейді інілері мен кейбір ірі татар бейлері қолдады. Қырым ханы Мехмет Герей бауыры Алып Герейге Парсыға қарсы жаңа жорықты басқаруды бұйырды, бірақ соңғысы одан бас тартты. Сонда хан оның бұйрығын орындаудан бас тартқан інісін өлтіруді ұйғарды. Алып пен Селәмет Герей ханзадалар ханмен жанжалдасып, Қырымнан қашады. Олар ханның әрекетін сұлтанға шағымдану үшін Ыстанбұлға барады. Алайда Днепр өзенінен өтіп бара жатқанда ханзадаларды украин казактары тұтқындап, Шеркеске алып кетеді. Тұтқынға түскен ханзадалар поляк патшасына хат жолдап, не оларды түрік иелігіне жіберуін, не болмаса әскер беріп, Қырымдағы билікті басып алуға көмектесуін сұрайды. Мехмет Герей бүлікші бауырларын беруін сұрады. Тіпті, Қырым ханы казактарға ханзадаларды беру үшін 70 мың алтын шақа мен 400 атлас кафтан ұсынды. Поляк елшілігімен бірге Алып пен Селәмет Герей ханзадалар Ыстанбұлға келіп, сұлтан сарайында қолдау тапты. Бұл кезде Әли бей Шырынның басшылығымен ірі татар мырзалары Алып Герей жағына өтті. Қырым ханы бүлікші бауырларына үйлеріне қайтуға рұқсат береді. II Мехмет Герей жаңа қалғай етіп Алып Герейді тағайындауға мәжбүр болды. Қалғай дәрежесінен айырылған Сағадат Герей нұреддин дәрежесін алып, ханның екінші мұрагері болды.
1580 жылы Ғазы Герей мен Сафа Герей ханзадаларының қолбасшылығымен Қырым әскері Ширванға тағы да басып кіріп, Ширванның бейлербегі Салман хан бастаған қызылбаш әскерін талқандады. Османлы қолбасшысы Осман паша Қырым татарларының көмегімен Дербенттен аттанып, Бакуді басып алып, сонда гарнизон қалдырады. Маллахасан деген жердің маңында тағыда қызылбаштардың негізгі жасақтарының қырым татарларымен шайқасы болды, содан кейін ханзадалар Дағыстанға шегінді. Салман хан басқарған үлкен ирандық әскердің жақындауымен Османлы қолбасшысы Осман паша аз әскерімен Дербентке шегінді.
1581 жылдың көктемінде Күнгей Кавказда Қырым әскерінің төртінші жорығы өтті. Ғазы Герей және Сафа Герей ханзадалары татарлармен және түріктермен Ширванға басып кірді, онда Шемаха мен Шабран арасындағы шайқаста Ширван бейлербегі Пейкер хан бастаған Иран әскерінен жеңіліс тапты. Шабуылды жеке басқарған Ғазы Герей тұтқынға түсті.
1582 жылдың жазында Осман сұлтаны III Мұрат Қырым ханынан Сефевидтік Иранға қарсы жорыққа шығуды тағы да талап етті. Мехмет Герей парсылардың жаңа жорығына қарсы шыққан барлық татар бейлері мен мырзаларын кеңеске шақырды.
1583 жылдың аяғында түрік қолбасшысы Өзтеміроғлы Осман паша Ширваннан Кефеге әскерімен келді. Сұлтан оған бүлікшіл Қырым ханын тұтқындап, Ыстанбұлға әкелуді бұйырады. Қырым ханы түрік пашасын Ескі Қырымға келіссөз жүргізуге шақырды, бірақ соңғысы ол жаққа келуден бас тартты.
Келесі 1584 жылы Қырым ханы Мехмет Герей 40 мың әскер жинап, Кефеге жорыққа шығып, қаланы қоршауға алды. Ағасымен жауласып, хан тағына үміткер Алып Герей қалғай Осман пашаның жағына өтіп, Кефеге жетеді. Осман паша Қырым бейлеріне Алып Герейдің жаңа хан болатынын, ал бүлікші Мехмет Герейдің тақтан тайдырылатынын айтты. Бұған жауап ретінде Мехмет Герей: «Мен падишаһпын, хұтба мен тиындардың иесімін - мені кім орнынан алып, тағайындай алады?» Қырым бейлері, Алып Герейдің күткеніне қарамастан, өздерінің заңды ханына адал болды. Алайда Мехмет Герей қолдау сұрап жүгінген кефенің мүфтиі өз шешімін Қырым ханының пайдасына шешпеді.
1584 жылдың көктемінде Османлы сұлтаны III Мұрат II Мехмет Герейді тақтан түсіріп, жаңа Қырым ханы етіп ұзақ уақыт түрік иелігінде тұрған өзінің інісі II Ислам Герейді тағайындады. Сол жылдың мамыр айында Ислам Герей түрік жаңа шеріктерінің жасақтарымен бірге Кефеге аттанды. Қырым ханы II Мехмет қарсылық ұйымдастыруға тырысты, бірақ әскер жаңа билеушінің жағына өтті. Әли бей Шырын бастаған Қырым бейлері сұлтанның жарлығына қарсы шығуға батылы бармай, жаңа хан Ислам Герейдің жағына өтті. Мансұр руынан шыққан ноғай мырзалары ғана Мехметке адал болып қалды. Ірі Қырым бейлері өз жасақтарымен Ислам Герейдің жағына өтіп, түрік әскерімен бірігіп кетті.
Биліктен тайдырылған Қырым ханы II Мехмет Герей ақсүйектер мен әскерлердің қолдауынан айырылып, билік үшін күресті жалғастыруға жаңа күштерді сонда жинау мақсатында Қырымнан Ноғай Ордасына қашуға шешім қабылдады. Мехмет Герей ұлдары Сағадат, Мұрат және Сафамен бірге Мансұр бейлерінің шығарып салуымен Кефеден қашады. Ханды оның інілері Алып, Селәмет және Мүбарек Герей ханзадалары татар жасақтарымен қуалайды. Орқапы маңында Мехмет Герейді інісі қалғай Алып Герей қуып жетіп өлтіреді. Марқұм Қырым ханының денесі Қырымға әкелініп, Ескі Жұрттағы дүрбеге жерледі.
II Мехмет Герей өзінің толық дене бітімімен ерекшеленді, сол үшін ол «Семіз» (қырымтат. Semin) деген лақап атқа ие болды. II Мехмет тұсында Қырымда нұреддин лауазымы енгізілді.
Бақшасарайдағы отбасылық дүрбеде жерленген.
## Дереккөздер
* Олекса Гайворонский Созвездие Гераев. — Симферополь, 2003.
* Олекса Гайворонский. Повелители двух материков. — Т. 1. — Киев—Бахчисарай, 2007. — С. 277—288. — ISBN 978-966-96917-1-2.
* Халим-Гирей-султан. Розовый куст ханов или История Крыма. — Симферополь: «Стилос», 2008. — С. 47—49. — ISBN 978-966-8518-91-1.
* Всемирная история. Развитие государств Восточной Европы. — Т. 11. — Минск: «Современный литератор», 1998. — С. 388—390. — ISBN 985-456-152-6. |
Серек – Қотыртас тауларының солтүстік-шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Шет ауданы Жаңажұрт ауылының шығысында 3 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 883 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 км-ге созылған, енді жері 2 км. Батыс беткейі тіктеу, оңтүстік-шығысқа қарай еңістеніп қырқаларға ұласады. Етегінде қорымтас үйінділерінің мол қоры шоғырланған.
## Өсімдігі
Бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, көде, селеу, жусан, көкпек, тобылғы, қараған, т.б. өсімдіктер өседі. Оңт-нде Байбала қыстауы бар. Етегі мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Емле.кз — тіліміздегі сөздердің дұрыс жазу нормаларын көрсететін электронды ақпараттық-анықтамалық сайт.
## Тарихы
Сайт 2016 жылдың желтоқсанында ресми түрде қолданысқа берілді. Бүгінгі күнге дейін 2 мыңға жуық материал енгізілген. Оның ішінде аббревиатура бойынша – 1228, ғылыми мақалалар саны – 130, тіл нормасына байланысты материалдар – 20, пунктуация – 11, кітапхана қоры – 36,598 сұраққа жауап берілген. 2021 жылдың наурыз айында сайттың дизайны жетілдіріліп, материалдық базасы қайта толықтырылды.
## Мақсаты
Дұрыс жазу нормалары түгел қамтылған, қазақ тілі емлесі мен тыныс белгілері ережелерін толық қарастырған орфографиялық электронды қор арқылы жұртшылықтың жазу мәдениетін көтеру.
## Құрылымы
Электронды қор «Басты бет», «Әдеби тіл нормалары», «Пунктуация», «Аббревиатура», «Мақалалар», «Кітапхана», «Сұрақ-жауап» блоктарынан тұрады.
* «Басты бет» блогында іздеу жүйесі орналыстырған. Іздеу жүйесіне кез келген сөзді теру арқылы оның дұрыс жазылған нұсқасын әрі сол сөздің түрленген формаларын көруге болады. Егер сөзді теру барысында қате жіберген жағдайда, сайт сізге оны қызыл түс арқылы көрсетеді. Егер іздеген сөзіңіз жасыл түспен берілсе, демек ол сөз жазу нормасына дұрыс берілген деп қабылдауға болады.
* «Әдеби тіл нормалары» блогында сөз сазы, оның көркем әдебиет пен өмірдегі маңызы, ережелері мен қағидалары беріледі. Сонымен қатар ұлттық тілдің өзге де жүйелері, атап айтқанда диалекті, ауызекі тіл, жаргон т.б. орналастырылған.
* «Пунктуация» блогында әрбір тыныс белгілері және оларды қолдану ережелері көрсетілген. Жазу барысында қандай да бір тыныс белгілерді дұрыс қолдана алмаған жағдайда, пайдаланушы сол белгіні таңдай отырып өзіне керекті көп дерек ала алады.
* «Аббревиатура» блогында қысқарған сөздер, олардың толық атаулары, қысқарылу реті, атаулар мен сөздерді қысқарту барысында басшылыққа алынатын қағидалар мен сүйенетін заңдылықтар келтірілген. Мұнда қысқарған атаулар әліпбилік ретпен орналастырылған. Саны – 1297.
* «Мақалалар» - блогында ғалымдардың осы сала негізінде жазылған ғылыми мақалалары берілген. Әрбір мақаладан кейін пікір қалдыратын орын болады. Сол арқылы оқырман автордың өзіне, мақаласына қатысты сұрақтар қойып, жауап алады.
* «Кітапхана» - бұл блокта оқырман орфография, орфоэпия, пунктуацияға қатысты жазылған оқулықтардың толық электронды нұсқасын көре алады. Сондай-ақ оқулықтың толық нұсқасын өзіне көшіріп, жүктей алады.
* «Сұрақ-жауап» - бұл блокта оқырман онлайн режим арқылы сөздердің дұрыс жазылуына, олардың бірізді қолдануына, жалпы орфографияға қатысты туындаған өзекті мәселелер бойынша сұрақ қоя алады. Әрбір қойылған сұраққа білікті мамандардың көмегімен толық жауап беріледі.
## Сілтеме
* Ресми сайты |
Возвышенка ауданы — 1967-1997 жылдары болған Солтүстік Қазақстан облысының құрамындағы Қазақ КСР мен Қазақстан солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1967 жылғы 2 қаңтардағы қаулысымен аудан Булаев ауданының құрамынан 8 ауылдық кеңес – Возвышенка, Жданов, Қарағанды, Майбалық, Молодогвардейск, Совет, Таман және Ұзынкөл ауылдық кеңестерін бөлу арқылы құрылды.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1971 жылғы 16 тамыздағы Жарлығымен Көкше Шақсы ауылы Комсомол ауылы болып өзгертілді.
Солтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1977 жылғы 31 наурыздағы шешімімен Булаев ауданы Успен ауылдық кеңесіне қарасты Писаревка, Комсомол, Ленино ауылдары мен Писаревка мекені Возвышенка ауданы Таман ауылдық кеңесінің құрамына берілді.
Солтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1977 жылғы 1 қыркүйектегі шешімімен Веселовка ауылы Булаев ауданы Успен ауылдық кеңесінің құрамынан Возвышенка ауданының Писарев ауылдық кеңесінің құрамына ауыстырылды.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1978 жылғы 5 мамырдағы қаулысымен орталығы Бастомар ауылында болған Бастомар ауылдық кеңесі құрылды.
1986 жылы ауданға 12 ауылдық кеңес кірген: Александров, Бастомар, Возвышен, Жданов, Қарағанды, Майбалық, Молодогвардейск, Писарев, Сейфуллин, Совет, Таман, Ұзынкөл.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1989 жылғы 30 маусымдағы қаулысымен Жданово ауылы Золотая Нива ауылы болып, Жданов ауылдық кеңесі Золотонивск ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1994 жылы әкімшілік реформа кезінде барлық ауылдық кеңестер ауылдық округ болып өзгертілді.
1997 жылы 23 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің №3528 Жарлығымен аудан таратылып, аумағы Булаев ауданының құрамына енді.
## Әкімшілік бөлінісі
1989 жылы ауданның құрамына 12 ауылдық кеңес кірді:
## Аудан басшылары
## Халқы
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде – 2007 ж. 1 қаңтар) — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Қызылқабан – Ызақұдық құмды алқабының солтүстік-шығысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Түркістан облысы Отырар ауданы Дарбаза ауылының солтүстік-шығысында 13 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 458 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта 11 км-ге созылған, енді жері 2,5 км. Жонды қырқалы келген, беткейі көлбеу, ұсақ төбелерден тұрады. Оңтүстігінде Белтау жотасы, солтүстігінде Бақыршасай, батысында Шығанақсай, шығысында Тағансай жыралары бар.
## Өсімдігі
Таудың сұр қоңыр топырақ жамылғысында қияқ, қоңырбас, жусан, баялыш, күйреуік, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 3-шақырылымының депутаттары (1951-1955). 1951 жылы 18 ақпанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сайлауында сайланды.
Барлық 400 сайлау округі бойынша сайлаушылардың жалпы саны 3 946 109 адамды құрады, оның ішінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттарын сайлауға 3 945 938 адам немесе тізімге енгізілген сайлаушылардың жалпы санының 99,99 пайызы қатысты. Барлық сайлау округтерінде коммунистер мен партияда жоқтар блогының кандидаттары үшін 3 938 930 сайлаушы дауыс берді, бұл дауыс беруге қатысқан сайлаушылар жалпы санының 99,82 пайызын құрайды. Депутаттыққа кандидаттарға 6947 адам немесе дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың жалпы санының 0,18 пайызы қарсы дауыс берді. 79-бап "Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесiнiң сайлауы туралы Ереже" негізінде 61 бюллетень жарамсыз деп танылды.
Орталық сайлау комиссиясы әрбір сайлау округі бойынша материалдарды қарап, 38-бап «Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау туралы Ереже» негізінде барлық 400 сайлау округі бойынша Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне сайланған депутаттарды тіркеді.
## Алматы қаласы
* Иосиф Виссарионович Сталин — Алматы—Сталин сайлау округі.
* Николай Ефимович Бабкин — Ташкент округі.
* Күләш Жасынқызы Бәйсейітова — Алматы—Андреевск округі.
* Балжан Бөлтірікқызы — Вузовск округі.
* Абат Жубаев — Горно-Октябрьск округі.
* Рымбек Ілиясұлы Ілиясев — Алматы—Октябрьск округі.
* Мұхамеджан Нығметұлы Исалиев — Алматы—Орджоникидзе округі.
* Қапен Ысқақов — Алматы теміржол округі.
* Жауһар Сафинқызы Күленова — Садовый округі.
* Марила Усуновна Мамунова — Алматы—Киров округі.
* Алексей Иванович Неклюдов — Алматы—Микоян округі.
* Таисия Федоровна Рекина — Алматы—Молотов округі.
* Гавриил Адрианович Тихов — Алматы—Привокзальный округі.
* Нұртас Дәндібайұлы Оңдасынов — Кірпіш зауыты округі.
* Жұмабай Шаяхметов — Алматы—Ленин округі.
## Алматы облысы
* Әлібай Айтбаев — Қарақастек округі.
* Мария Павловна Акимбетьева — Малостаничный округі.
* Әбдіғали Әміреев — Панфилов округі.
* Хайдар Арыстанбекұлы Арыстанбеков — Тастақ округі.
* Антонина Васильевна Асанова — Түрген округі.
* Әлішер Бейсенұлы Бейсенов — Жаңа Шамалған округі.
* Мәжікен Есенұлы Бутин — Жалаңаш округі.
* Павел Порфирьевич Волошко — Бақанас округі.
* Руфина Даниловна Данилевская — Шелек округі
* Биғайша Жакеева — Белбұлақ округі.
* Болатнай Дәлібаева — Қаскелең округі.
* Жақыпбек Жанғозин — Нарынкөл округі.
* Жаныл Дүйсенова — Ұзынағаш округі.
* Анатолий Николаевич Котиков — Талғар округі.
* Юнус Рахметович Раджибаев — Шонжы округі.
* Жамал Рысқұлова — Қызылту округі.
* Мағрипа Тілеуқабылова — Іле округі.
* Нұрқабек Үмбеталиев — Есік округі.
* Вера Ивановна Шамаева — Үлкен Алматы округі.
## Ақмола облысы
* Зағи Абакова — Қорғалжын округі.
* Сақтаған Бәйішұлы — Атбасар қалалық округ.
* Стефанида Ефимовна Бессмертных — Алексеевский округі.
* Максим Степанович Босенко — Атбасар ауылдық округ.
* Вера Терентьевна Грищенко — Вознесенский округі.
* Иван Михайлович Гончаров — Шортанды округі.
* Нұрмұхамбет Жазин — Еркіншілік округі.
* Піспекбай Елемесов — Қазқосшы ауылдық округ.
* Николай Васильевич Елагин — Ақмола Привокзальный округі.
* Николай Иванович Журин — Вишневский округі.
* Байқан Иманов — Ақмола Деповский округі.
* Әмір Қанапияұлы — Сталинский—Промышленный округі.
* Капиталина Николаевна Крюкова — Есіл округі.
* Мария Васильевна Мурлина — Макинский қалалық округ.
* Борис Данилович Нагаев — Сандықтау округі.
* Пелагея Николаевна Новикова — Ақмола ауылдық округ.
* Абдулла Нүкішев — Жолымбет округі.
* Раиса Степановна Сапрыгина — Молотовский округі.
* Сабыр Сәрсембаев — Калининский округі.
* Төлеутай Сәменова — Ақмола зауыт округі.
* Ольга Ивановна Старкова — Степнякский қалалық округ.
* Елубай Бәзімұлы Тайбеков — Ақмола теміржол округі.
* Степан Яковлевич Трофимов — Ново-Черкасский округ.
* Мұқаш Хасенов — Ақмола орталық округі.
* Мария Карповна Хуторная — Красивинский округ.
* Поликарп Алексеевич Шалимов — Никольский округ
* Иван Яковлевич Юкс — Ново-Ишимский округ.
## Ақтөбе облысы
* Балым Бірімова — Шалқар округі.
* Бибатпа Бекешева — Қарабұтақ округі.
* Жұмабек Дүйісов — Байғанин округі.
* Мария Васильевна Еременко — Қобда округі.
* Дмитрий Андреевич Зыков — Ырғыз округі.
* Екатерина Ивановна Иванова — Ақтөбе—Сталинский округі.
* Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев — Ақтөбе—Молотовский округі.
* Шақиза Құрманиязова — Жұрын округі.
* Дәмеш Нұрлыбаева — Ключевой округі.
* Зейнеп Ғайсенқызы Сағынбаева — Родниковский округі.
* Мұхамбетқали Әленұлы Сужиков — Қандыағаш округі.
* Сағынтай Таласқанұлы Тұрғамбаев — Ойыл округі.
* Исмағұл Үкібаев — Ақтөбе—Ленинский округі.
* Шашан Оразбайұлы — Мәртөк округі.
* Қабаш Распайұлы Оспанов — Темір округі.
* Михаил Ионович Хвостов — Новороссийский округі.
* Дмитрий Дмитриевич Шокотько — Степной округі.
* Уәли Жақыпұлы — Ақтөбе—Калининский округі.
## Шығыс Қазақстан облысы
* Жомарт Адамұлы — Ұлан округ.
* Зинаида Васильевна Алямкина — Белоусовский округі.
* Рақымбек Әміренов — Зайсан округі.
* Ольга Ивановна Антропова-Савицкая — Верхубинский округі.
* Владимир Андреевич Васин — Зыряновский—Сталинский округі.
* Александра Георгиевна Ваулина — Мариногорский округі.
* Александр Николаевич Вдовин — Пригородный округі.
* Анна Георгиевна Вострикова — Шемонаихинсий ауылдық округі
* Анна Антоновна Гудоменко — Өскемен—Заречный округі.
* Владимир Степанович Дегтярев — Таврический округі.
* Сақыш Дүсіпжанов — Кумашкинский округі.
* Сайлаубай Қайнарбаев — Зыряновский ауылдық округі.
* Шәкір Қарсыбайұлы — Самар округі.
* Ксения Николаевна Коваленко — Үлкен Нарым округі.
* Евгений Иванович Конюшевский — Ульбастроевский округі.
* Павел Семенович Курбаткин — Өскемен—Левобережный округі.
* Тыныбек Махмұтов — Бұқтырма округі.
* Иван Сергеевич Муханин — Заульбинский—Ленинский округі.
* Анатолий Александрович Никифоров — Қатон-Қарағай округі.
* Ілияс Омарұлы — Шемонаихинский округі.
* Василий Семенович Осипов — Чердоякский округі.
* Хабир Мухорамович Пазиков — Лениногорский—Строительный округ.
* Павел Александрович Парманов — Аблакетский округі.
* Федот Дмитриевич Петухов — Глубоковский округі.
* Александра Семеновна Петухова — Заульбинский округі.
* Вера Васильевна Плюхина — Лениногорский—Школьный округі.
* Дмитрий Федорович Снегин — Верхне-Березовский округі.
* Қаныш Имантайұлы Сәтбаев — Лениногорский—Центральный округі.
* Орынбай Сатыбалды — Марқакөл округі.
* Зада Сепсекенов — Тарбағатай округі.
* Илья Попович Смирнов — Солоновский округі.
* Мария Емельяновна Степанова — Зыряновский округі.
* Рамазан Транов — Лениногорский—Промышленный округ.
* Екатерина Ксенофонтовна Фатеева — Өскемен өнеркәсіп округі.
* Нина Александровна Юролович — Өскемен округі.
## Гурьев облысы
* Айжарқын Әлішева — Қызылқоға округі.
* Қадырхан Аминова — Шевченковский округі.
* Сәрсенби Ержанов — Новобогатинский округі.
* Рамазан Искариев — Мақат округі.
* Талиға Қуаншалиева — Котяевский округі.
* Атымтай Қисанов — Бақсай округі.
* Сәбит Мұқанұлы Мұқанов — Гурьев—Заводской округі.
* Анастасия Ивановна Михайлова — Гурьев округі.
* Сейітжан Полымбетов — Теңіз округі.
* Анна Семеновна Севрюгина — Гурьев—Кагановичский округі.
* Әбдіхамит Ібінияұлы Сембаев — Маңғыстау округі.
* Төлеген Тәжібайұлы — Ембі округі.
* Сафи Өтебайұлы — Жылыой округі.
* Жанылсын Өтепқалиева — Есбол округі.
## Жамбыл облысы
* Шабдан Байбатшаев — Сарысу округі.
* Петр Павлович Белюнов — Луговской округі.
* Дәбен Бүкешев — Свердловский округі.
* Әмина Шәріпқызы Ғалиева — Жамбыл—Кагановичский округі.
* Әбдірахман Досанов — Ровненский округі.
* Ізмұхамед Еділбайұлы — Қарақоңыз округі.
* Дариға Жантохова — Аса округі.
* Мария Федоровна Журавлева — Жамбыл—Фурмановский округі.
* Жапақ Кәріпбаев — Қостоған округі.
* Никита Акимович Мезинов — Жамбыл теміржол округі.
* Яков Епифанович Морозов — Успеновский округ.
* Уәзипа Нұролова — Қордай округі.
* Ардақ Нұрқалиева — Меркі округі.
* Мұса Оспанов — Талас округі.
* Исагүл Сарымсақова — Көктерек округі.
* Камар Сафин — Жамбыл—Кировский округі.
* Дәулетбай Тәжібаев — Шу округі.
* Серафима Васильевна Таркаева — Жамбыл ауылдық округ.
* Күләй Түнатарова — Новотроицкий округі.
* Мария Сергеевна Усольцева — Жамбыл—Октябрьский округі.
* Сергей Николаевич Шаповалов — Красногорский округі.
* Мұсатай Шахшин — Ақыртөбе округі.
* Бәтима Шимашова — Ескішу округі.
* Сергей Яковлевич Яковлев — Жамбыл—Сахарозаводской округі.
## Батыс Қазақстан облысы
* Мерует Әбділманова — Жәнібек округі.
* Петр Александрович Атоян — Орал—Совет округі.
* Уахит Айтмұхамбетов — Қазталов округі.
* Анна Меркурьевна Башмачникова — Пушкин округі.
* Бақтығали Уәлиев — Жанғали округ.
* Сүлеймен Халилұлы Ғафиатуллин — Орал—Фурмановский округ.
* Мұхамедияр Жұмағалиұлы Ғайсин — Қаратөбе округі.
* Елена Григорьевна Горобцова — Каменский округ.
* Хиуаз Доспанова — Орда округі.
* Қастай Едігеұлы — Зеленовский округ.
* Қалила Ермұқатова — Орал теміржол округі.
* Рысбике Мұратбаева — Шыңғырлау округі.
* Ахмет Мұқатиев — Жымпиты округі.
* Александр Аркадьевич Набатов — Тайпақ округі.
* Мақфуза Сапарқызы Нұрымбаева — Бөрлі округі.
* Файзулла Сәкенов — Приуральный округ.
* Мінайдар Сәлімұлы Салин — Чапаев округі.
* Қасым Шәріпұлы — Теректі округі.
## Қарағанды облысы
* Вячеслав Михайлович Молотов — Қарағанды—Кировский округі.
* Ахмет Әділұлы — Горбачевский округі.
* Петр Филимонович Акулов — Жаңа Майқұдық округі.
* Тихон Иванович Абабков — Телман округі.
* Хасен Байұзақұлы — Қарқаралы округі.
* Алексей Петрович Бызов — Қарағанды округі.
* Төлеу Құлқаманұлы Бәсенов — Қарағанды—Горьковский округі.
* Зұлқайыр Байсейітов — Шахты округі.
* Өмірхан Аймағамбетұлы Байқоңыров — Жезқазған округі.
* Михаил Прокопьевич Давыдов — Саран округ.
* Варвара Иллиодоровна Давыденко — Қарағанды—Заводской округ.
* Дмитрий Терентьевич Десятников — Балқаш округі.
* Әбдіразақ Алпысбайұлы Елібаев — Ұлытау округі.
* Қырмызы Жауғашева — Нұра округі.
* Нина Вячеславовна Жеребцова — Қарағанды—Молотовский округ.
* Анастасия Даниловна Заика — Пролетарский округі.
* Николай Дмитриевич Заленский — Михайловский округі.
* Петр Иванович Костенко — Қарағанды—Ждановский округі.
* Қамаш Қалиева — Қарағанды—Сталин округі.
* Ғабдолла Шалқарұлы Қаржаубаев — Қарағанды—Комсомольский округі.
* Фазыл Кәрімұлы Кәрібжанов — Ворошиловский округі.
* Мария Афанасьевна Кошевенко — Интернациональный округі.
* Ольга Петровна Кудрявцева — Майқұдық округі.
* Вера Максимовна Мишагина — Қарағанды теміржол округі.
* Нағима Әбдірахманқызы Мұсабаева — Қарағанды—Фурмановский округі.
* Мартбек Мамраев — Қарағанды—Ленин округі.
* Дәмелия Мұтәліпова — Шет округі.
* Жібек Садыққызы — Бертіс округі.
* Зинаида Петровна Семенова — Новогородской округ.
* Шаймаған Серіков — Горняцкий округ.
* Салих Садықұлы Сыдықов — Қаражартас округі.
* Ыбрайым Таусиқұлы Тәжиев — Қарсақпай округ.
* Михаил Игнатьевич Ткаченко — Ақадыр округ.
* Үкен Тұрмағамбетов — Теміртау округі.
* Мария Михайловна Федоренко — Қарағанды—Амангельдинский округ.
* Прокофий Авксентьевич Хлебов — Осақар округі.
* Василий Степанович Чернявский — № 277 Қоңырат округі.
* Құлкен Шаяхметов — Жаңаарқа округі.
* Василий Тихонович Шибаев — Ново-Тихоновский округі.
* Махами Абдоллаұлы Яхин — № 268 Қоңырат округі.
## Қызылорда облысы
* Сапар Темірханұлы Бектелеев — Арал қалалық округ.
* Төлеген Дәуітбаев — Жаңа Қазалы округі.
* Шекер Ермағамбетова — Дария округі.
* Ыбырай Жақаев — Шиелі округі.
* Зайпын Жүніспаева — Тереңөзек округі.
* Арынғазы Қайсақанов — Қазалы қалалық округ.
* Сақыбай Қалыбаев — Жалағаш округі.
* Ишанбай Қарақұлов — Бәйгеқұм округі.
* Зейнеп Майлыбайқызы — Қызылорда орталық округ.
* Керімбай Мыржықбаев — Қызылорда теміржол округі.
* Шырын Нарынбаева — Жаңақорған округі.
* Қалжан Оразалиева — Қазалы ауылдық округ.
* Сейдулла Оспанов — Қармақшы округі.
* Даржан Пірімқұлова — Сырдария округі.
* Ғаббас Баймұхамедұлы Саубеков — Қамыстыбас округі.
* Айару Оразалиева — Арал ауылдық округ.
## Көкшетау облысы
* Сақыш Әлжапарова — Тахтаброд округі.
* Қайырғали Байғалиев — Щучинск қалалық округ.
* Бапан Бектұрсынов — Зеренді округі.
* Антонина Антоновна Бережная — Дмитриев округі.
* Захар Агеевич Бунаков — Кременчуг округі.
* Иван Григорьевич Гаврилов — Арықбалық округі.
* Наталья Мироновна Диденко — Калиновский округі.
* Натан Хаимович Забежанский — Октябрьский округі.
* Нағипа Исмағұлова — Көкшетау ауылдық округ.
* Уақап Есмәмбетов — Красноармейский округі.
* Тәшкенбай Қаңтарбаев — Рузаев округі.
* Тоқсанбай Қосыбаев — Еңбекшілдер округі.
* Шәмшия Құлмурзина — Володар округі.
* Кенже Мусин — Щучинский ауылдық округ.
* Мырзақадыр Нұрбаев — Қызылту округі.
* Махмұт Сапарғалиев — Чкалов округі.
* Антонина Николаевна Сиридченко — Көкшетау—Куйбышевский округ.
* Айып Орашұлы — Көкшетау қалалық округ.
* Марина Васильевна Хрусталева — Келлер округі.
* Анна Ивановна Чудина — Көкшетау—Кировский округ
## Қостанай облысы
* Ахметқали Айтмұхамбетов — Құсмұрын округі.
* Сағынтай Ахметұлы — Урицкий округі.
* Валентина Алексеевна Губарева — Пресногорьковский округі.
* Әліби Тоқжанұлы Жангелдин — Семиозерный округі.
* Сара Жармағамбетова — Қарабалық округі.
* Мұхаммедқали Ақтайұлы Досаев — Аманкелді округі.
* Сағалбай Жанбаев — Қостанай ауылдық округ.
* Испембетова, Скиндр — Орджоникидзе округі.
* Дмитрий Степанович Карпенко — Жетіқара округі.
* Фатколла Кирмандаев — Торғай округі.
* Ксения Ивановна Курочкина — Ново-Ильинский округі.
* Ахмет Исмағұлұлы Мәмбетов — Қарабалық округі.
* Виктор Георгиевич Мельников — Қостанай—Калининский округ.
* Игнат Игнатьевич Никитин — Федоров округі.
* Александра Фомовна Нужная — Ұзынкөл округі.
* Мария Нұрпейісова — Введенский округі.
* Мария Петровна Окунева — Қостанай—Ленинский округі.
* Мария Федоровна Панченко — Тобыл округі.
* Михаил Петрович Светличный — Меңдіқара округі.
* Александр Александрович Царев — Пешков округі.
* Варвара Ивановна Черникова — Қостанай-Жамбыл округі.
* Исағали Шәріпұлы — Таран округі.
* Омар Шипин — Обаған округі.
## Павлодар облысы
* Рухия Әбжатова — Май округ.
* Семен Нестерович Артамонов — Михайловский округі.
* Өтешқали Дүйсенғалиұлы Атамбаев — Максимо-Горьковский округі.
* Разия Әубәкірова — Ертіс округі.
* Құрман Дияров — Ермаково округ.
* Афанасий Васильевич Деревич — Цюрупин округі.
* Қарабек Ермағамбетов — Павлодар ауылдық округ.
* Наталья Петровна Жукова — Майқайың округі.
* Михаил Иванович Золотухин — Павлодар жағалаулық округ
* Иван Васильевич Ивандаев — Лебяжье округі.
* Мубина Қабылова — Краснокут округі.
* Шәкір Кенжебаев — Баянауыл округі.
* Даниял Керімбаев — Павлодар теміржол округі.
* Андрей Сергеевич Миронов — Суворов округі.
* Петр Федорович Музыка — Лозово округі.
* Парасковья Павловна Мягкова — Бесқарағай округі.
* Ақай Оңғарбайұлы Оңғарбаев — Галкино округі.
* Ғинаят Сержанұлы — Өрлітөбе округі.
* Харитина Карповна Шевченко — Павлодар қалалық округ.
## Солтүстік Қазақстан облысы
* Анастас Иванович Микоян — Петропавл зауыт округі.
* Нұрхан Бөтішқызы Ахмедова — Семипольский округі.
* Ислам Баукенұлы — Петропавл ауылдық округ.
* Николай Семенович Бобров — Явленский округ.
* Степан Петрович Горохов — Мәмлүт округ.
* Валентина Ивановна Гагарина — Булаевский округ.
* Ахмет Дәкішұлы Дауылбаев — Конюхово округі.
* Ольга Николаевна Ершова — Петропавл теміржол округі.
* Ульяна Прокопьевна Климова — Архангельский округі.
* Галина Павловна Кобылина — Петропавл—Привокзальный округі.
* Любовь Дмитриева Пушкина — Өнеркәсіп округі.
* Галина Александровна Лапина — Соколово округі.
* Георгий Николаевич Максимов — Полудинский округ.
* Әміржан Құсбекұлы Мусин — Октябрьский округ.
* Евграф Ермилович Орлов — Есіл округі.
* Иван Илларионович Печорин — Подгорный округ.
* Галина Николаевна Соколова — Кеңес округі.
* Жұмабек Ахметұлы Тәшенов — Возвышенский округ.
* Варвара Ивановна Филькина — Тораңғыл округі.
* Ефим Васильевич Цимбал — Петропавл орталық округі.
* Иван Авксентьевич Шугайло — Пресново округі.
## Семей облысы
* Николай Михайлович Шверник — Семей орталық округ.
* Әубәкір Әбдірайымұлы Арыстанбеков — Ақсуат округі.
* Александр Дементьевич Гарагаш — Аягөз қалалық округ.
* Ғали Қордабаев — Таскескен округі.
* Шамұқан Қалкенов — Ақжал округі.
* Сергей Иванович Круглов — Заводо-Затонский округі.
* 3оя Васильевна Лихачева — Семей—Привокзальный округі.
* Григорий Андреевич Мельник — Көкпекті округі.
* Елена Федоровна Никифорова — Семей—Калинин округі.
* Кәрім Нұрбайұлы — Абай округі.
* Күләнда Оразбаева — Мақаншы округі.
* Анна Степановна Прусова — Жарма округі.
* Кенжехан Пішембаев — Семей теміржол округі.
* Василий Александрович Родионов — Семей—Левобережный округі.
* Қаһарман Серікбайұлы — Жаңасемей округі.
* Нәписа Тәңірбергенова — Аягөз ауылдық округ.
* Күлзейнеп Төлепова — Шар округі.
* Өмірзақ Орымбайұлы — Ново-Покрово округі.
* Татьяна Михайловна Ульпккина — Үржар округі.
* Андрей Александрович Чикин — Некрасово округі.
* Евдокия Леонтьевна Юпина — Жаңа Шүлбі округі.
* Иван Федорович Ясько — Бородулиха округі.
## Талдықорған облысы
* Нұрмолда Алдабергенов — Талдықорған—Киров округі.
* Шолақ Артығалиев — Талдықорған ауылдық округ.
* Шәкен Ахметжанова — Қоғалы округі.
* Роза Имамутдинқызы Бөкеева — Андреево округі.
* Николай Васильевич Дыхнов — Сарқан округі.
* Николай Александрович Ерофеев — Матай округі.
* Махмет Жұманов — Панфилово округі.
* Үсен Итаев — Ақсу округі.
* Татьяна Ильинична Калашникова — Дзержин округі.
* Анна Никандровна Крылова — Қарабұлақ округі.
* Елизавета Епифановна Коваленко — Шеркес округі.
* Күнжарық Күлшікбаева — Қаратал округі.
* Василий Андреевич Ливенцов — Сарыөзек округі.
* Иван Куприянович Лукьянец — Октябрьский округі.
* Евдокия Григорьевна Мурашева — Қапал округі.
* Әнуар Несіпбеков — Алакөл округі.
* Евгения Тимофеевна Орлова — Талдықорған округі.
* Ақымбай Оспанов — Айнабұлақ округі.
* Бисен Серікбаев — Үштөбе округі.
* Битай Тәтенова — Сахарозаводской округі.
* Михаил Петрович Турандин — Текелі округі.
* Қауыш Шыныбаева — Бөрілітөбе округі.
* Василий Дмитриевич Шувалов — Көксу округі.
## Оңтүстік Қазақстан облысы
* Георгий Максимилианович Маленков — Шымкент—Молотов округі.
* Бижан Әдіқожаев — Борисово округі.
* Сане Әлжанов — Созақ округі.
* Фатима Әлметова — Манкент округі.
* Антон Павлович Андронов — Георгиевский округі.
* Дүйсенбай Әшірбаев — Александровский округі,
* Қалтай Бектасов — Леңгір—Кеңес округі.
* Ханзада Бозжігітова — Сталин—Кеңшар округі.
* Мария Устиновна Бричевская — Леңгір—Киров округі.
* Болсынай Дауылбаева — Қызылқұм округі.
* Сәлкен Дәуленұлы — Братский округ.
* Садық Дүйсебаев — Кирово округі.
* Майман Екешев — Көлтоған округі.
* Мұхамеджан Ноғайұлы Ерлепесов — Сайрам округі.
* Әділет Жиенбаев — Түркістан—Фрунзе округі.
* Аманқұл Жұманов — Шәуілдір округі.
* Әлима Қарақұлова — Тасқұлақ округі.
* Николай Иванович Касьяненко — Шымкент ауылдық округ.
* Күлпан Күздеуова — Қайнарбұлақ округі.
* Ахметбек Қыстауов — Қоңырат округі.
* Нұрдәулет Күзембайұлы — Шұбар округі.
* Олжа Құрбанов — Қарабұлақ округі.
* Асыл Күшкембаева — Балықшы округі.
* Сергей Николаевич Лапаев — Шымкент округі.
* Есіркеп Мылтықбаев — Абайбазар округі.
* Мариягүл Нұртілеуова — Славянский округі.
* Манат Нұрғызарова — Бостандық—Молотов округі.
* Ғиният Османова — Түркістан округі.
* Александр Семенович Орлов — Ильичево округ.
* Виктор Михайлович Пелевин — Қаратас округі.
* Николай Николаевич Поспелов — Бурненский округ.
* Мырзахан Бошанов — Сарыағаш округі.
* Василий Павлович Сербунов — Бостандық—Сталин округі.
* Қайым Мұхамеджанұлы Сымақов — Шымкент—Калинин округі.
* Рықсы Тәжиева — Бостандық округі.
* Қайрош Тастайбеков — Вознесенский округ.
* Оразгүл Таңкеева — Фогелево округі.
* Байсейіт Таңкеев — Арыс округі.
* Аймысын Шыныбайқызы Тұрғұмбаева — Шымкент—Сталин округі.
* Кулизах Өмірзақов — Қараспан округі.
* Фатхинұр Нұғманұлы Оразқұлов — Түркістан теміржол округі.
* Иван Петрович Храмков — Шаян округі.
* Бейсембай Шыналиев — Ащысай округ.
* Мырзахан Шураев — Ильичевский—Молотов округі.
* Сергей Федорович Эпиктетов — Шымкент—Каганович округі.
* Ысмайыл Әбдірасулұлы Юсупов — Ванновский округі.
## Әдебиет |
КАФ Суперкубогы 2021 (желтоқсан) — Футболдан Африка суперкубогының 30-шы жарысы. Катардың Әл-Райян қаласында 2020/21 жылғы КАФ Чемпиондар лигасының жеңімпазы "Әл-Ахли" мен 2021 жылғы КАФ конфедерациялары кубогының иегері "Раджа" клубы кездесті.
Матч 1:1 есебімен тең аяқталды. Пенальтилер сериясында "Әл-Ахли" 6:5 есебімен жеңіске жетті.
## Mатч
### Детальдар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* http://www.cafonline.com/ |
Қарауылшы – Қоңыржал жоталарының солтүстік-шығысындағы оқшауланған шоқылы тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданы Теректі ауылының солтүстігінде 45 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 503 м. Солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай доға тәрізді созылған шоқылы таудың ұзындығы 8 км шамасында. Енді жері 3 км. Солтүстігінде Мешкейсор, шығысында Қарасор көлдері мен Жамалқожа бұлағы, оңтүстігінде Қашамбай, Күшіктамбұлақ бұлақтары орналасқан.
## Өсімдігі
Қоңыр топырақ жамылғысында қуаң даланың өсімдіктері өседі.
## Дереккөздер |
* Берікқара – Тарбағатай жотасының солтүстік-батыс сілеміндегі тау.
* Берікқара – Сарыарқаның шығысындағы Қызылтас тауы сілемдерінің бірі. |
Абай институты — Қазақстанда және шетелдерде қазақ тілін үйрету мен ілгерілетудің бағдарламасы, ҚР консулдықтары және бірлесіп орындауға мүдделі отандық және шетелдік мекемелер мен ұйымдар арқылы бүкіл әлем бойынша қазақ тілін насихаттау, қазақ тілін халықаралық деңгейде беделін арттыру мақсатында құрылған.
## Портал құрылымы
Портал – қазақ тілімен қатар Қазақстан елін насихаттау: жері, табиғаты, мәдениеті, салт-дәстүрлері, халқы туралы қызықты мәліметтер беру мақсатында құрылған. Порталда «Абай әлемі», «Қазақша үйрену», «Ақпарат», «Кітапхана», «Форум», «Елтаным», «Медиа» секілді бөлімдерден тұрады.
## Қазақ тілін оқыту платформасы
Қазақ тілін оқыту-онлайн портал арқылы іске асады. Порталда шетелдердегі диаспоралары үшін қазақ тілін үйрету мазмұны қалыптастырылуда. Әрбір тіл үйренушіге өзінің жеке кабинетін ашуға мүмкіндік бар. Әлемдік тәжірибелерге сәйкес порталдың негізгі қағидасы – интернет пайдаланушыға кез келген уақытта өзін қызықтыратын тақырып бойынша заманауи әдістеме арқылы өз бетінше қазақ тілін үйрену платформасын ұсыну.Порталдың негізгі ақпараттық материалдары, бөлім атаулары, тапсырма мазмұны бірнеше (қазақ, ағылшын, орыс, түрік, неміс, француз, парсы тілдері) тілде беріледі.Қазір платформаның «Қазақша үйрену» бөлімінде А1, А2, В1 деңгейлері толық жүктелген. Сабақтар грамматикалық курстар, тақырыптық курстар, сұхбаттар, фразалар болып төртке бөлінген. Тақырыптық курстар А1 деңгейі – 17 (әліпбиді қосқанда), А2 – 17, В1 – 17 тақырыпқа бөлінген.Үйренуші қазақ тілін платформадағы видео және мәтіндер бөлімдеріндегі тапсырмаларды орындау арқылы үйренуіне де жағдай жасалған.
## Жұмыс тобы
Қазақ тілін оқыту жұмыс тобына қазақ тілін шетел тілі және екінші тіл ретінде оқыту әдістемелерін меңгерген филолог ғалымдар, әдіскерлер, «Тіл-қазына» ғылыми-практикалық орталығының мамандары кіреді.Шетелдегі және Қазақстан Республикасына оралған этникалық қазақтармен және диаспоралармен байланысу, шетелдегі офлайн оқытудағы үйлестірушілік ұйымдастырушылық жұмыстар Отандастар қоры арқылы жүзеге асырылады.
### Жоба жетекшілері
Орманова Айгүл Әділбекқызы – Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Әдістеме басқармасының әдіскері.
Сейсенбек Нұржан Бижомартұлы – Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы ақпараттық технологиялар басқармасының бас менеджері.
## Қазақ тілін офлайн оқыту
«Абай институты» жобасы аясында шетелдерде қазақ тілін офлайн оқыту жүргізіледі. Офлайн кабинет құру мен куратор белгілеудің мақсаты – қазақ тілін, қазақ мәдениетін, салт-дәстүрін танымал ету, насихаттау. Бұл кабинеттер арқылы әрбір тіл үйренгісі келетін адам жасы мен ұлтына қарамастан, қазақ тілін үйреніп қана қоймай, сол елдегі қазақ қауымдастығының бір бөлігі бола отырып, алған білімдерін практикалық түрде қолданады. 2020 жылы 5 мемлекетте қазақ тілін үйрету бойынша офлайн оқыту жүргізілді (АҚШ, Түркия, Иран, Ресей, Бельгия). 2021 жылы қазақ тілін 7 мемлекетте оқыту жүргізілді (Германия, Франция, Иран, Моңғолия, Бельгия, Түркия, Ресей).
## Біліктілік арттыру курстары
Аталған жоба аясында жыл сайын «Қазақ тілін үйрету: халықаралық және қазақстандық тәжірибе» тақырыбындағы шетелдердегі қазақ тілі мұғалімдері мен оқытушыларына арналған біліктілік арттыру курстары ұйымдастырылады. Еліміздегі қазақ тілін шетел тілі және екінші тіл ретінде оқытатын беделді филолог ғалымдардан баяндамашылар тобы жасақталады. Олардың ішінде Назарбаев Университет, халықаралық мектептер мен шетелдерде қазақ тілін оқытып жүрген ғалымдар бар.Курс онлайн форматында өтеді. Біліктілік курстары бойынша тапсырмалар орындалып, біліктілік арттыру сертификаттары беріледі. Курсқа Еуропа, Түркия және көптеген басқа да елдерден мамандар қатысады. Бірақ негізгі контингентті Ресей, Моңғолия, Өзбекстан елдерінің қазақ тілі мамандары құрайды.
Серіктестер
Абай институты жобасын ұйымдастырушы, үйлестіруші «Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы» КеАҚ. Абай институты жобасының дамуына, жоба аясындағы шетелдегі қазақ тілі кабинеттері үздіксіз қызмет атқаруына «Отандастар қоры» КеАҚ зор үлес қосып келеді. Ұлы Абай жайлы қажетті ақпарат пен тың деректерді ұсынған Семей қаласында орналасқан «Абайдың әдеби-мемориалдық мұражайы».Шетелдегі қазақ диаспорасына арналып жазылған «Қазақ тілі» әмбебап оқулығы (А1, А2 деңгейлері)
«Қазақ тілі» оқулығы тіл үйренушілердің рецептивті және продуктивті дағдыларын дамыта отырып, қазақ тілін А1, А2 деңгейінде меңгертуді мақсат етеді. Оқулық мазмұнында аталған деңгейге сай сөздік қор мен грамматикалық минимум ұтымды астастырылып өмірмен байланысты түрлі тақырыптар аясында ұсынылады. Тиімді оқыту әдістері таңдалып, білім мазмұнының жүйелі әрі сапалы игерілуіне себепкер болатын оңтайлы тапсырмалар оқулықта кеңінен қамтылған. Қызықты әрі сюжетті оқиғаларға құрылған оқулық мазмұны тіл үйренушілерді қазақ тілін еркін қолдана білуге жетелейді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-tehran/press/news/details/121424?lang=kk
https://tilalemi.kz/article/2539-.html
https://dknews.kz/ru/kazak-tilindegi-makalalar/154385-kazakstanda-abay-instituty-kuryldy |
Қияқты – Құланөтпес алабындағы тұйық көл.
## Географиялық орны
Қарағанды облысының Нұра ауданы Теңіз көлінің оңтүстігінде 16 км, Қособа тауынан солтүстік-батысқа қарай 12 км жерде, теңіз деңгейінен 398 м биіктікте орналасқан.
## Гидрографикасы
Ауданы 51,6 км2, су жиналатын алабы 669 км2. Ұзындығы 16,7 км, енді жері 10,2 км. Шарасының пішіні күрделі, түбі тегіс. Солтүстік жағалауы жарлауытты, биіктігі 1-1,8 м. Оңтүстік жағалауы жайпақ. Ол сор батпаққа ұласып кетеді. Суының деңгейі сәуір айында көтеріліп, қазанда төмендейді. Оған жазда тартылып қалатын Қияқты өзені құяды. Жағалауы жайылым есебінде пайдаланылады. Кейінгі жылдары көл сорға айналуда.
## Дереккөздер |
Ағұл тілі (өз атауы — Агъул чӏал) — лезгин тобындағы дағыстан тілдерінің бірі, агулдар арасында кең таралған. Ағұл тілі - иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лезгин ішкі тобына кіреді, жалғамалы (агглютинативті тіл) түрдегі тіл, номинативті жүйенің белгілері бар эргативті тіл.Ағұл тілі – Дағыстан Республикасының мемлекеттік тілі (Дағыстан Конституциясы 1994; 1998). Ағұл тілінің жазуы орыс (кириллица) графикасы негізінде жасалған. Ағұл тілінің төрт диалектісі бар: тпиг, керен, буркихан, кошан.
## Дереккөздер |
Нұрлан Шайхслямұлы Дүйсенбинов (1973 жылы 4 наурызда туған) - Павлодар облысы Ақсу қаласының әкімі.
## Өмірбаяны
* Еңбек жолын "Игілік" банктің филилаында маман ретінде бастаған.
* Іле ауданы бойынша Салық комитетінің бас салық инспекторы болып қызмет істеген.
* Павлодар қаласы бойынша Салық комитетінің бөлім басшысы.
* Павлодар облысы бойынша Салық комитеті бөлімінің басшысы.
* 2005 жылы Павлодар қаласы бойынша Салық комитетінің төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
* Павлодар қаласы бойынша Салық комитетінің төрағасы.
* 2008-2014 жылдары - Павлодар облысы бойынша Салық департаменті басшысының орынбасары.
* 2014 жылдың тамызы - 2016 жылдың сәуірі аралығында - Павлодар облысы бойынша Тексеру комиссиясының төрағасы.
* 29 сәуір 2016 — қараша 2017 — Ақсу қаласының әкімі.
* 2022 жылдың 17 наурыздан бастап Ақсу қаласының әкімі
## Дереккөздер |
«Құйқылжықты өлтіру» — Харпер Лидің «Құйқылжықты өлтіру» атты атақты романы бойынша түсірілген 1962 жылғы фильм.
«Оскар» мен Канн кинофестивалінде үздік фильм номинациясына ілікті. Басты рөлді сомдаған Грегори Пек көптеген киносыйлықтарға ие болды.
1995 жылы бұл кинотуынды АҚШ Конгресс кітапханасының Ұлттық фильмдер регистріне енгізілді.
Америкалық кино институтының «100 ең мықты америкалық фильмдер» тізімінде ол 25-ші орынға көтерілді; ал Аттикус Финч киноқаһармандардың арасында 1-ші орынды иеленді.
## Сюжет
Алабамалық адвокат Аттикус Финч екі баласын жалғыз тәрбиелеп жүр. Оның соңғы ісі — қара нәсілді Том Робинсонды сотта қорғау. Бұл кісіге ақ келіншекті зорлады деп жалған айып тағылған еді. Жергілікті тұрғындардың наразылығы біртіндеп қорғаушы Аттикус Финчке және оның балаларына қарсы бағытталады. Сонда да ол өз ұстанымдарынан ауытқымайды.
## Басты рөлдерде
* Грегори Пек — Аттикус Финч
* Мэри Бэдэм — Джин Луиза Финч
* Филлип Элфорд — Джереми Аттикус Финч
* Джон Менья — Дилл Харрис
* Джеймс Андерсон — Роберт Ли Юэлл
* Брок Питерс — Том Робинсон
* Фрэнк Овертон — шериф Гек Тейт
* Роберт Дюваль — Артур Редли
* Элис Гостли — Стефани Кроуфорд тәтей
* Розмари Мёрфи — мисс Моди Аткинсон
* Рут Уайт — миссис Дюбоз
* Эстель Эванс — күтуші әйел Кальпурния
## Жүлделері
## Дереккөздер |
Қоғакөл – Торғай өзенінің жайылмасындағы Нұра қонысының оңтүстігінде орналасқан ағынды көл.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Дүкен ауылының оңтүстігінде 40 км жерде, теңіз деңгейінен 74 м биіктікте жатыр.
## Гидрографикасы
Аумағы 10,5 км2, ұзындығы 11,3 км, енді жері 1,5 км, жағалау бойының ұзындығы 24,6 км, тереңдігі 2 м-дей. Эрозия-аккумулятты әрекетінен пайда болған. Қарашаның 2-жартысында суы қатып, сәуірдің 1-онкүндігінде ериді. Суы көктемде тұщы, жазда ащы. Солтүстігінде Жарқамыс, Байтақкөл көлдері бар. Жағалауы мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
* Қожакөл – Теңіз-Қорғалжын алабындағы көл.
* Қожакөл – Ақмола облысы Ақкөл ауданыындағы тау. |
Эдуард жуасы — Қазақстанда, Ресейде, Моңғолияда және Солтүстік Қытайда өсетін өсімдік түрі.
## Сипаттамасы
Эдуард жуасының пияздары тығыз ұялы, тар жұмыртқа немесе цилиндр тәрізді, диаметрі 0,5-1 см, әдетте жалпы қабықпен жабылған; сарғыш-қоңыр, торлы болады. Жапырақтары жапырақшаға қарағанда қысқа. Ені 1 мм, жарты шеңберлі, адексальды ойық. Жапырақ жапырақшасы 11-30 см, терете, тек түбінде ғана жапырақ қабығымен жабылған. Жамылғысы 1 жапырақты, төзімді; тұмсық секілді. Гүлі жарты шар тәрізді. Тұғырлар дерлік тең, периантқа 1,5-3 есе ұзын, брактат. Периант бозғылт күлгінден күлгінге дейін; сегменттер сопақша-жұмыртқадан ұзынша-ланцетті, 5-6,5 × 2-2,5 мм, төбе иілген; ішкі шамамен. Сыртынан 1 мм ұзын. Жіптер перианттық сегменттерге тең, оларға тең немесе одан сәл ұзынырақ, негізінде балқытылады және шамамен периант сегменттерімен біріктіріледі. 1 мм; сыртқы субуляция; ішкілері ұзындығының 1/5-1/4 бөлігіне кеңейген, әр жағында 1 өткір тістері бар. Аналық безі сфералық дерлік, түбінде ойыс нектарлары жоқ. Баған аналық безден әлдеқайда ұзын, шығыңқы.
## Сілтемелер
* Биоэкологические особенности растений Сибири (орыс.) |
Intis Telecom - халықаралық технологиялық компания, СМС-провайдері, СМС тарату қызметтерін, Cli.co Мұрағатталған 17 наурыздың 2022 жылы. URL сілтемелерінің мекен-жайларын қысқарту қызметін жасаушы, GSMA, Mobile Ecosystem Forum, RIPE және ICANN Халықаралық ұялы байланыс операторлары қауымдастығының мүшесі.
## Қызметі
Компания халықаралық СМС провайдері, Cli.co URL сілтемелерін қысқартудың жеке қызметін жасаушы және it.com домендік аймақтың иесі. Компанияның офистері Қазан (Ресей), Гонконг, Лондон (Ұлыбритания), Нью-Йорк (АҚШ) қалаларында орналасқан, Қазақстанда, Өзбекстанда, Израильде, Германияда өкілдіктері бар. Компанияның бағдарламалық өнімдері Ресейде, АҚШ-та, Ұлыбританияда тіркелген. Компания әлемнің 180 еліндегі 1200 ұялы байланыс операторларының абоненттеріне хабарламалар жеткізеді.
2021 жылы Intis Telecom it.com домендік аймақты сатып алу арқылы домен нарығында ең жоғары жария етілген мәміле жасады. DN Journal мәліметі бойынша, мәміле бағасы 3,8 миллион долларды құрады, бұрын Hippo.com ең қымбат домен болған - оның құны 3,3 млн долларды құрады. Компанияның жаңа жобасы Лиссабонда (Португалия) Web-sammit 2021 көрмесінде ұсынылды.
Сондай-ақ, компанияға it.uk домені тиесілі, 2021 жылдың ішінде Intis Telecom компаниясы broker, .hn, .to, .ax, .sb, .uy, .tn, .by, kz, .ae сияқты басқа кеңейтімдері бар екі әріпті .it домендерін сатып алды, олар үшін компания 2000-нан 25 000 долларға дейін төледі.
## Тарих
Intis Telecom компаниясының негізін 2008 жылы Қазан қаласында кәсіпкер Андрей Инсаров қалады. СМС таратуда Компания 2009 жылы мамандандырыла бастады.
2012 жылы компания Барселонада (Испания) өткен Mobile World Congress халықаралық көрмесіне қатысты, онда голландиялық Mobile Tulip және германиялық IDM-мен ынтымақтастық туралы шарттар жасалды. 2018-2020 жылдар аралығында Қазақстан, Өзбекстан, Израиль, Германияда өкілдіктер ашылды.
2020 жылы БАҚ компанияның Cli.co URL сілтемелерін қысқарту жеке қызметін іске қосқаны туралы хабарлады, 2021 жылы компания бұл қызметті Барселонадағы 2021 жылғы Mobile World Congress ұсынды.
2021 жылы Intis Telecom it.com домендік аймақтың ресми тіркеушісі болады, ол алғаш рет WebSummit-те ұсынылды.
## Дереккөздер |
Қожакөл – Ақмола облысы Ақкөл ауданының солтүстік-шығысындағы күмбез пішінді тау. Ақкөл қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 453 м, ұзындығы мен ені 2-2,5 км. Таудың солтүстік-шығыс етегімен Қараөзен сайы өтеді, шығысында Тоқпақ қонысы жатыр. Беткейлері тік және нашар тілімденген.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы жоғарғы девонның гранитті тау жыныстарынан түзілген. Оның бетін сүйірлі-қиыршықтасты элювийлі-делювийлі шөгінділер жауып жатыр.
## Өсімдігі
Даланың сортаңды қара топырағында әр түрлі бетегелі-сұлыбасты және жусанды-бетегелі өсімдіктер өскен. Кейбір жерлерінде бұта шоғырлары кездеседі.
## Дереккөздер |
Бай миньцзя (өз атауы — байцзы, байхо) — Қытайдың Дали автономиялық округінде тұратын халық. Сонымен қатар Юньнань, Сычуань, Хунань және Гуйчжоу провинцияларында тұрады. Саны 2,2 млн. адам (2005).
## Этногенезі
Орыс ғалымдарының пікірінше, бай-біздің дәуірімізге дейінгі 3 ғасырда осында қоныстанған Қытай сарбаздарының ұрпақтары. VIII - X ғасырда Наньчжао мемлекетінің құрамына кірді, ол VII ғасырдан 902 жылға дейін Қытайдың оңтүстік-батыс аймағында басым болды және бай ата-бабалары негізгі этникалық мәдени элита болған. X-XIII ғасырда — Дали, Мин дәуірінде (XIV—XVII ғасыр) олардың аумағы Қытайдың құрамына кірді.
## Тілі және жазуы
Бай ұлтының өз бай тілі бар, қытай-тибет тіл семьясының тибет-бирман тармағына жатады, бірақ оның өзіндік жазба тілі жоқ, олар қытай таңбаларын пайдаланады. Ұлттық тілде білім алмайды, балалардың барлығы путунхуа тілінде оқиды. 1950 жылдары латын графикасы негізінде жазу жасалды. Үш диалектісі бар: оңтүстік, орталық және солтүстік. Бай халқының көпшілігі жергілікті ұлттар мен қытай тілінде сөйлей алады.
## Діні
Сенушілер негізінен буддалар, даосизм де кең таралған. Сонымен бірге бай ауылдарында анимистік нанымдар, тайпа көсемінің рухына табынушылық сақталған. Ағаш культінің қалдықтары сақталған. Үлкен ескі ағаш (көбінесе баньян ағашы) әдетте ата-баба ғибадатханасы орналасқан ауылдың орталығында өсті, бұл ағашты ауыл тұрғындарының бәрі қастерлейді. Өзінің этникалық тобы туралы жазған байлардың сол өкілдері ауыл құдайларына табынуды бай мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде сипаттайды. Бірақ бұл ұлттың қарапайым тұрғындарының көпшілігі, ауыл құдайларына табынуды өз ұлтының ерекшелігі деп санамай, тұрғылықты мекенмен байланыстырады.
## Таралу аймағы және саны
Байлар негізінен Дали аймағында (Қытайдың оңтүстік-батысындағы Юньнань провинциясы) тұрады. Сонымен қатар Дэнчуань, Эрюань, Юнлун, Цзяньчуань, Ланпин уездерін мекендейді. Байдың негізгі бөлігі Дали-Цзяньчуань аймағында қоныстанған. Бай осы провинцияның басқа уездерінде де тұрады, мысалы, Нуцзян аймағындағы Бинцзян уезінде. 1956 жылы Дали автономиялық округі құрылды. Олар ойпаттар мен тауларды мекендейді, бұл ұлттың саны шамамен 570 мың адамды құрайды.Байлардың өз атауы — байцзы, байко; шамамен 30 мың адамнан тұратын бай тобы өздерін байк деп атайды, олардың бір бөлігі Нуцзян ауданында, ішінара Ланьпин уезінің бір бөлігінде тұрады.
Қытайлар оларды бай деп атайды. Бұрынғы минъцзя атауы қазір қолданыстан шығып қалды. Көршілері оларды әртүрлі атайды.
## Тарихы
Қытай ғалымдары арасында байдың шығу тегі туралы бірнеше көзқарастар болған. Олар тайлармен, цяндармен, қытайлармен және т.б. байланысты болды. Байлар қазіргі қоныстанған жердің тұрғындары болып есептеледі. Біздің заманымызға дейін Эрхай көлі аймағында байдың ата-бабалары саналатын тайпалар мекендеген, бұл тайпалардың шаруашылығында мал шаруашылығы маңызды рөл атқарған. Біздің заманымыздың III-ші ғасырында егіншілік бұл тайпалардың негізгі кәсібіне айналды.Шамамен сол уақытқа тайпалық одақтың құрылуы жатады. Біздің заманымыздың VII-IX ғасырларында Сиер өзені аңғарындағы халық хэман немесе михебайман деп аталды. Осы дәуірден бастап жазықта өмір сүрген ежелгі байлардың негізгі кәсібі егіншілік болды. Өндіргіш күштердің кейінгі дамуы жазықтағы бай ру-тайпалық қатынастардың ыдырауына әкелді. Көптеген қытай зерттеушілерінің пікірінше, Наньчжао мемлекеті тұсындағы бай қоғамында құл иеленушілік өмір салты белгілі бір рөл атқарған.
Біздің дәуірімізге дейінгі VIII ғасырда Дали ауданы ежелгі ицзу және басқа да туыстас халықтар құрған Наньчжао мемлекетінің құрамына кірді. VIII ғасырдан бастап байдың ауылшаруашылық құралдары, соның ішінде соқалары бар. Олар буйволдарды пайдаланып, соқалы егіншілікке көше бастайды. Сол кезден бастап бай қоғамында феодалдық құрылымның қалыптасуы басталады. 902 жылы Наньчжао құлап, 937 жылы бай халқы Дали мемлекетіне біріктірілді, оның өмір сүруі егіншіліктің, қолөнердің, сауданың және қалалардың одан әрі өсуімен ерекшеленді. Далидегі феодалдық қатынастар одан әрі дамыды, бірақ құлдық әлі де берік ұстанымдарды сақтап қалды.
Дали мемлекеті 1253 жылы құлдырап, Құбылай жеңілді. Қытайды билеген Юань әулеті кезінде Дали аймағында аудан құрылды. Одан кейінгі кезеңдерде Қытайдың құрамына енген Дали аймағы батыстағы Юньнань провинциясының саяси, экономикалық және мәдени орталығына айналды. XIII ғасырдан кейін алқаптарда өмір сүрген бай қоғамының феодализациясы аяқталды. Сол кезде байлар бір жағынан ірі жер иелері-феодалдар, екінші жағынан — қауымдық шаруалар болды. Қалаларда кәсіби қолөнершілер мен саудагерлер өмір сүрді, сауда дүкендері пайда болды, шағын қолөнер кәсіпорындары ашылды, кеніштер дами бастады. Сягуань қаласы маңызды сауда орталығына айналды. Бұл аудандардың дамуына байлардың басқа халықтармен тығыз байланысы ықпал етті. XIV-XVI ғасырларда қытайлардың Юньнаньға қоныс аударуы қарқынды болды, бұл осы аудандардағы қытайлардың ықпалын одан әрі күшейтті.
ХХ ғасырдың басынан бастап бай қоғамында капиталистік құрылымның нышандары пайда болады. Кейбір бай иелері өз капиталын саудаға және жергілікті өнеркәсіпке сала бастайды. Кедей шаруалар арасынан осы шағын кәсіпорындарда жалдамалы жұмыс істейтін пролетарийлер қабаты шыға бастады. Бірақ капиталистік қатынастардың қалыптасу процесі байлар арасында жеткілікті түрде дамымай, ҚХР құрылған кезде бай қоғамы негізінен феодалдық болып қала берді. Сонымен бірге таулы аймақтарда алғашқы қауымдық қатынастардың күшті қалдықтары 20 ғасырдың ортасына дейін сақталды. Гоминьдан үстемдігі кезінде бай шаруалары екі жақты езгіге ұшырады – олардың феодалдары мен қытай шенеуніктері. Сондықтан 1949 жылдың басында-ақ бай басқа ұлт өкілдерімен бірге Юньнанның солтүстік-батысында революциялық бекіністер құрып, Чан Кай-чекистерге қарсы ашық соғыс бастады. Қытай халық–азаттық армиясы (ҚХАА) Далидің оңтүстігін азат еткенде, байлар көрші халықтармен бірге қарулы көтеріліске шығып, ҚХАА бөлімшелерінің көмегімен азаттыққа қол жеткізді.
1956 жылы қарашада Юньнаньда Дали-бай автономиялық округі құрылды.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – ауыл шаруашылығы. Ол айқын аймақтық сипатқа ие: белгілі бір дақылдарды өсіру теңіз деңгейінен ауданның биіктігімен анықталады. Алқаптағы шаруалар негізінен су басқан алқаптарда күріш өсіреді. Басқа дақылдардан таро, қант қамысы, шай, кендір өсіріледі, жібек құрты да өсіріледі. Шаруалар әртүрлі көкөністерді (пияз, сарымсақ) өсіреді, жеміс ағаштарын (шабдалы, қара өрік) отырғызады. Тауда тұратын бай халқы тауда күріш, бидай, сұлы, арпа, қарақұмық егеді. Олар жырту жұмыстарына жеңіл соқа пайдаланады.Байлар егіншілікпен қатар, мал шаруашылығымен де айналысады, әсіресе таулы аймақтарда жиі кездеседі. Буйволдар (биік тауларда оларды зебу типті өркешті бұқалар ауыстырады), жылқылар, қойлар, ешкілер, шошқалар, сондай-ақ құстар (алқаптарда) өсіріледі. Ерхай көлінің жағасын мекендеген байлар балық аулаумен де айналысады.
Бай халқы қолөнерінің бұрыннан келе жатқан дәстүрі бар. Наньчжао заманында олар тоқу, әртүрлі металдарды (соның ішінде темір) өңдеуді білген. Наньчжаода іргесі қаланған Дали, Сягуань, Нангуан Дэнчжоу қалалары ол кезде қолөнер мен сауданың орталығы болған. Қолөнер әсіресе Дали мемлекеті тұсында дамыды. Дали қаласы мәрмәр өңдеу орталығы болып табылады. Бай шеберлері бұл тастан бұйымдар (құлпытас т.б.) жасағанда мәрмәрдің табиғи үлгісін шебер пайдаланады. Бай халқы индиго өндірумен, тұз өнеркәсібімен де айналысады.
## Өмір салты
ХХ ғасырға қарай жазықтағы бай халқы арасында феодалдық қатынастар дамып, таулардағы байларда қауымдық меншік және оны ұжымдық пайдалану сақталды. ХХ ғасырдың ортасына дейін 3-5 ұрпақты біріктіретін үлкен матрилокалды отбасылар болды, бұл қазіргі заманғы мекен-жайының құрылымында (туыстық патрилокалды шағын отбасылар тұратын топ), көбінесе ортақ ас үй мен үй-жайларда көрініс тапты.
Елді мекендер (жазық жерлерде олар кейде бірнеше жүз үй шаруашылықтарын құрайды) ағаш немесе тас қоршаулармен қоршалған үй-жайлардан тұрады. Мекен-жайда бір топ әкелік туыстар тұратын бірнеше үй бар, әдетте мұржасы бар бір жазғы ас үй бар, онда үлкен отбасылық қауымдастықтың барлық шағын отбасыларының иелері тамақ дайындады. Мекен-жай аумағында кейде бөлінбеген, кейде бөліктерге бөлінген сарай, құс қорасы да болды. Бірақ қауымдастықтың біртұтас экономикасы 1948-1949 жылдары ыдырап кетті.
### Дәстүрлі баспаналары
Дәстүрлі Бай тұрғын үйі - балшық немесе шикі кірпіштен жасалған қабырғалары бар, бағыналы-қаңқалы үй. Кірпіштен салынған үйлер де бар, таулы аймақтарда кей жерлерде ағаш үйлер сақталған, төбесі жабынқыш. Көбінесе үйдің қасбетінің бойымен галерея салынады. Үй әдетте екі қабатты, астыңғы жағы үш бөлмеден тұрады. Үстіңгі бөлменің төбесі жоқ және бөлімдермен бөлінбейді.
Көптеген үйлер шебер салынып, әдемі безендірілген. Бұл Цин әулетінің (1644-1911) дәуіріндегі сәулет өнерінің тамаша үлгілері. Ежелгі ғимараттар ерекше пішінге ие, сырты картиналармен, мәрмәр элементтермен безендірілген. Үйдің жанында аула мен бақша міндетті түрде реттеледі. Бай халқының төрт үлкен руы бар: Ян, Дун, Ян және Чжао. Әр отбасы өз үйлерін ерекше етіп салып, безендірді.
Пинба аймағындағы тұрғын үйлер негізінен үш сегменті бар ұзын үйлер (сан цзянь фан) немесе «и чжэн лян эр» («бір негізгі зал және екі жағындағы кеңейтілім»), «сань фан и чжаоби» («П-тәрізді үш ғимарат және бір қабырға»), «си хэ ву тяньцзин» («төрт шаршы пішінді ғимарат және бес аула») түрінде салынған төбесі плиткалы үйлер кездеседі.
### Дәстүрлі киімдері
Бай халқының ұлттық киімдерінің тарихы тереңнен басталады. 1800 жыл бұрын бай халқы киім тігу үшін «тунхуа» деп аталатын матаның өз түрін пайдаланған. Наньчжао және Дали мемлекеттері тұсында бай халқы өздерінің киім үлгілерін жасаған, олар бүгінгі күнге дейін қолданылады. Бай халқының киімдері жарқыраған және үйлесімді түстермен, сондай-ақ түрлі кестелермен ерекшеленеді. Олардың киімдері әдетте камелия гүлдерімен безендірілген, өйткені байлар бұл гүлдерді сұлулықтың символы деп санайды. Киім стилі осы түстерге деген сүйіспеншілікке баса назар аударады: қызыл шарф пен ақ түспен үйлесуі камелияның гүлденуін білдіреді.
Ақ түс - Бай халқының сүйікті түсі. Олар ақ түс қадір-қасиет пен жоғары әлеуметтік мәртебені бейнелейді деп есептейді, сондықтан киімде бұл түс басым. Бұл әсіресе ерлер костюміне тән, мұнда сыртқы киім мен шалбар толығымен ақ түсті. Қыздар мен әйелдер киімдерінде көбірек түстерді пайдаланады. Олар ақ, ашық көк немесе қызғылт түсті сырт киім және қызғылт, күлгін немесе қара жилет кигенді ұнатады. Тұрмысқа шықпаған қыздар әрқашан шаштарын өріп, қызыл лентамен тоқылған, содан кейін шаш өрімдерін басына орап алады. Қыздар да кестелі алжапқыш киеді. Әйелдер жұмсақ жиекке өрнектелген кесте, моншақ немесе шашақтар тігілген арнайы бас киім киеді.
Ер адамдар түзу кесілген күртеше, кең адым шалбар киеді. Әйелдер киімі негізінен оң жағына оралған күртеше мен халаттан тұрады. Ұлттық киім элементтерінің ішінен ерлер де, әйелдер де киетін киізден, теріден немесе жүннен жасалған қысқа шапандарды атап өтуге болады. Суық мезгілде ерлер де, әйелдер де жүннен жасалған жеңсіз күртеше киеді. Аяқ киімнен сандалдар мен матадан жасалған табаны тігілген жабық аяқ киім киеді.
### Дәстүрлі тағамдары
Бай тағамының едәуір бөлігін жаңа піскен көкөністер мен маринадталған қиярлар алады, сондықтан бай халқы әртүрлі тұздықтарды және соустарды дайындауда шебер. Ерхай көлінің маңында тұратын адамдар балдырдан тағамдар әзірлейді. Шошқа еті бай диетасындағы негізгі ет болып табылады. Одан әртүрлі тағамдар дайындалады: ветчина, шұжықтар, ысталған шошқа бауыры және ысталған шошқа ішектері. Қыста олар шалғам, шалқан және пияз қосылған сиыр сорпасын пайдаланады. Көлдер мен өзендерге жақын тұратын адамдар балық тағамдарын пісіреді.Шай ең танымал сусын болып табылады. Олар әдетте күніне екі рет шай ішеді: таңертең және түсте. Таңертеңгі уақытта ішілетін шайды «таңертеңгі шай» немесе «ояту шайы» деп атайды. Түсте ішілетін шай «тыныштандыратын шай» немесе «қанағат шайы» деп аталады. Бай халқы шайға шөптердің немесе сүттің белгілі бір түрлерін жиі қосады.
Бай диетасы әдетте ыстық, суық және ащы дәмдерді қамтиды. Кептірілген ветчина немесе балық және күріш әдеттегі тағамдар болып табылады. Таулы аймақтарда тұратындар үшін жүгері негізгі тағам болып табылады.
### Әдет-ғұрыптары
Бай халқы өте қонақжай, қонақтарды әрқашан жылы қабылдап, жомарттықпен қарсы алады. Шәй беру рәсімі бай халқының қонақжайлылығының тамаша үлгісі болып табылады. Олар қонақтарды алкогольді ішуге мәжбүрлемейді, қонақтар қалағанынша іше алады. Қонақтар жылы қарсы алуға жауап ретінде үй иелеріне алғыс айтулары керек.
Ежелгі дәстүр бойынша байлар қарттарды құрметтейді. Жастар әрқашан қарттармен амандасады, орындарын береді, сонымен қатар шәй мен темекімен сыйлайды. Бірінші шыны шай әрқашан отбасының ең үлкен мүшелеріне беріледі. Жастар бағыныштылықты сақтауы керек, сондықтан үлкендердің алдында дөрекі сөйлеуге болмайды.
### Мерекелері
Дәстүр бойынша наурыз айында бай халқының өкілдері мерекелік жәрмеңке өткізеді. Ол әдетте ай күнтізбесі бойынша үшінші айдың 15-інен 20-на дейін Дали қаласының батыс бөлігінде орналасқан «Наурыз алаңында» ұйымдастырылады. Бастапқыда оның діни құрамдас бөлігі болса, кейін бірте-бірте мерекелік жәрмеңкеге айналды. Мин және Цин әулеттері тұсында Сычуань, Цзянсу, Чжэцзян провинцияларынан, Тибеттен сауда жасау үшін саудагерлер келді. Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейін наурыз жәрмеңкесі жыл сайын өткізіле бастады. Түрлі тауарларды саудалап, ұсынып қана қоймай, ұлттық спорттық жарыстар мен өнерпаздардың қойылымдарын да өткізеді.
Бай ұлтының тағы бір мерекесі – әр жазда 25 маусымда атап өтілетін Алау мерекесі. Бұл күні барлық дәнді дақылдардан мол өнім, мол өмір мен мықты денсаулық сұралады. Осы күні кешке әр ауланың кіреберісінде алау жағылады, ал ауылға кіре берісте үлкен алау қойылады, оның үстіне әл-ауқат және барлық жақсы сөздер жазылған қызыл және жасыл қағаз баннерлер ілінеді.
## Сілтеме
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бай (халық)
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бай (халық)
## Дереккөздер |
БЛКЖО орталық комитеті (орыс. Центральный комитет ВЛКСМ) — БЛКЖО съездерінің арасындағы аралықта комсомолдың жоғарғы органы. Комсомолдың XIV съезінде (1962) қабылданған БЛКЖО Жарғысына сәйкес Орталық Комитет «комсомолдың, жергілікті комсомол органдарының барлық жұмыстарына басшылық жасайды, мемлекеттік және қоғамдық мекемелер мен ұйымдарда БЛКЖО атынан өкілдік етеді, „Комсомольская правда“ - орталық органы және басқа БЛКЖО Орталық Комитет басылымдардың редакцияларын беекітеді, комсомол бюджетінің қаражатын бөледі және оның орындалуын бақылайды.
Орталық Комитет БЛКЖО съезінде жасырын дауыс беру арқылы сайланды, оның құрамына дауыс беру құқығы бар толық құқықты мүшелер мен пленарлық отырыстарда кеңесші дауыс құқығы бар кандидаттар кірді.
БЛКЖО ОК пленумдары жарты жылда бір реттен кем емес шақырылды.
БЛКЖО ОК өз мүшелерінің арасынан ОК бірінші хатшысын, Бюро мен Хатшылықты сайлады.
Пошталық мекенжайы: БЛКЖО ОК – Мәскеу қаласы, Маросейка көшесі, № 3/13 үй, 1 құрылыс.
## Хатшылары
ОК және бүкіл БЛКЖО ресми басшылары бірінші хатшылар болды:
* 1918, 4 қараша — 1919, шілде: Ефим Викторович Цетлин (1898—1937), атылды
* 1919, шілде—1921, қыркүйек: Оскар Львович Рывкин (1899—1937), атылды
* 1921, қыркүйек — 1922, 4 сәуір: Лазарь Абрамович Шацкин (1902—1937), атылды
* 1922, 5 сәуір — 1924, 18 шілде: Петр Иванович Смородин (1897—1939), атылды
* 1924, 18 шілде—1928, 16 мамыр: Николай Павлович Чаплин (1902—1938), атылды
* 1928, 17 мамыр — 1929, 24 сәуір: Александр Иванович Мильчаков (1903—1973), жер аударылған, жазасын өтеді
* 1929, 24 сәуір — 1938, 23 қараша: Александр Васильевич Косарев (1903—1939), атылды
* 1938, 23 қараша —1952, 30 қазан: Николай Александрович Михайлов (1906—1982), кейінірек — КОКП Мәскеу облыстық комитеті бірінші хатшысы, КСРО Мәдениет министрлігі
* 1952, 30 қазан — 1958, 18 сәуір: Александр Николаевич Шелепин (1918—1994), кейінірек — КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы МҚК төрағасы
* 1958, 18 сәуір — 1959, 25 наурыз: Владимир Ефимович Семичастный (1924—2001), кейінірек — КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы МҚК төрағасы
* 1959, 25 наурыз — 1968, 12 маусым: Сергей Павлович Павлов (1929—1993), кейінірек — КСРО Министрлер Кеңесі қарамағындағы Дене шынықтыру және спорт комитетінің төрағасы, КСРО-ның Моңғолиядағы Төтенше және Өкілетті елшісі, содан соң — Бирмада
* 1968, 12 маусым — 1977, 27 мамыр: Евгений Михайлович Тяжельников (1928—2020), кейінірек — мәмілегер, КСРО-ның Румыниядағы Төтенше және Өкілетті елшісі
* 1977, 27 мамыр — 1982, 8 желтоқсан: Борис Николаевич Пастухов (1933—2021), кейінірек — мәмілегер, КСРО-ның Даниядағы Төтенше және Өкілетті елшісі және содан соң — Ауғанстанда, РФ Сыртқы істер министрінің орынбасары, Ресей Федерациясының ТМД істері жөніндегі министрі
* 1982, 8 желтоқсан — 1986, 29 шілде: Виктор Максимович Мишин (туғ. 1943) — Юрий Лужковтың жақын ортасының мүшесі болды, «Крокус-банкты» басқарады, 1990-91 жылдары — КОКП Орталық Комитеті істерінің меңгерушісінің бірінші орынбасары
* 1986, 29 шілде — 1990, 19 сәуір: Виктор Иванович Мироненко (туғ. 1953), кейін ЮНЕСКО халықаралық институтының директоры, Жастар институтында сабақ береді
* 1990, 19 сәуір — 1991, 28 қыркүйек: Владимир Михайлович Зюкин (туғ. 1954), содан кейін «Крэйтон кэпитал» басқарды |
Виркин үкісі - ең үлкен және ең күшті үкілердің бірі. Оның басында үлкен мүйіз тәрізді түйіні болады. Виргин үкісінің ұзындығы 56 см, ал салмағы 1 кг-нан 2,5 кг-ға дейін жетеді.
## Дереккөздер |
Ағаулар (өз атауы агав) — Эфиопияның солтүстігіндегі кушит халықтарының тобы: Авийя – Гана көлінің оңтүстігінде; кайла, куара, кемант, т.б. - Тана көлінің жағасында; камир мен камта – Ласта аймағында; бого немесе билин - Кэрэн қаласының ауданында. Жалпы саны 810 000 адам. Эфиопиядағы саны 733 мың адам. (1998 ж. санақ), Эритреяда – 76 мың адам. (2000).
## Тілі
Тілі ағау тілі. Амхар және тиграй тілдері де кең таралған.
## Діні
Ағаулар негізінен христиандар, кейбірі иудаистер және жергілікті синкреттік дінді ұстанушылар кездеседі.
## Тарихы
3-6 ғасырларда ағаулар Тигр үстіртінің оңтүстігінде княздық құрды. 10 ғасырда басқа князьдіктер пайда болып, иудаизмді қабылдаған солтүстік-батыс агау-фалаша мен шығыс агау-христиандар (камир мен камтаның ата-бабалары) арасында күрес басталды. 14-16 ғасырларда ағауларды христиандандыру жалғасты. 18-19 ғасырларда амхара және тиграй халықтарының барлық ағау топтарымен ассимиляциялануы күшейді.
## Кәсібі
Негізгі кәсібі – беткейлер мен тау бөктерлерінде егіншілік, сонымен қатар ірі және ұсақ мал өсіру және ара шаруашылығы. Қолөнерден керамика, ұсталық болды.
## Өмір салты
Христиандық емес топтар дәстүрлі әлеуметтік ұйымның элементтерін сақтайды: бас діни қызметкерлер және рулық ұйым кемант. Агаулар ежелгі аңыздарды, мифтерді сақтайды.
## Дереккөздер |
Ақ құйрықты бұғы - Оңтүстік Америкада кездесетін ең кіші бұғы. Мұның ақ құйрықты аталу себебі оның құйрығының төменгі жағы ақ болып келеді. Бұл бір нәрсеге алаңдаған кезде құйрығын көтереді, сол кезде ақ бөлігі көрінеді. Ақ құйрықты бұғыны Канада мен Америка Құрама Штаттарының кейбір бөліктерінен кездестіруге болады. Жаздыгүні оның түсі қоңыр болса, қыстыгүні сұрғылт-қоңыр болып келеді.
## Дереккөздер |
Абеламдар — Папуа — Жаңа Гвинеяның солтүстік-шығысында, Сепик өзенінің орта ағысының солтүстігінде орналасқан папуа халқы. Саны 70 мың адам (1992). Субэтникалық топтары: солтүстік (Маприк) және оңтүстік (Возера).
## Тілі
Олар сепик-рама отбасының орта-сепик тобының абелам тілінде сөйлейді. Диалектілері: маприк, абелам және возера. Ағылшын тілдері де кең таралған.
## Діні
Діни ұстанымы - католиктер, протестанттар
## Кәсібі
Дәстүрлі шаруашылығы негізінен қолмен жұмыс істейтін ауыл шаруашылығы (ямс, таро, банан, кокос, арека пальмалары және қант қамысы), асыл тұқымды шошқа, тауық, сонымен қатар жабайы шошқа, кагуар, иттер мен құстарды аулаумен айналысады. Негізгі қаруы – найза, садақ. Қолөнерден тоқымашылық, керамика, ағаш ою, сүйекке ою өнері дамыған.
Солтүстіктегі елді мекендері үлкен көшенің бойымен созылған төбелердің басында орналасқан. Үйлері жер үсті, қаңқалы-бағаналы құрылыс, төбелері саго пальмасының жапырақтарымен жабылған. Оңтүстіктегі абеламдар қадалы (сваи) үйлерде тұрады. Үйлерінің үшбұрышты қасбеті балшықпен қапталған саго пальма жапырағының қабығына минералды бояулармен (сары, қызыл, қара және ақ) безендірілген.
## Мәдениеті
Киім-кешектері - боялған өсінділерден, талшықтардан, тоқылған және қабық білезіктерден, сырғалардан, тарақтардан, бас әшекейлерінен немесе қауырсындардан тоқылған юбкалардан, гүлдерден, жемістерден, ұлулардан жасалған алқалардан тұрды. Бет пен денені бояу жиі кездеседі. Мерекелік әйелдер киімі – басына ілінетін, қабық сақиналарымен кестеленген ақ тапа мен тоқыма сөмке. Тағамының негізі - көкөністер.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.