text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Салих Дилашуб-сұлтан тағы Ашуб-сұлтан немесе Ашубе-сұлтан — I Ибрагим әйелі (хасеки сұлтан), II Сүлеймен анасы (уәлиде сұлтан).
## Өмірбаяны
Салиха Дилашубтың шығу тегі туралы деректер жоқ. 1630 жылдардың аяғында ол Сұлтанның гареміне түсіп, тиісті дайындықтан өтті. 1640 жылы Ибраһим І таққа өзінің інісі Мурад IV-нің орнына сұлтан болды. Сұлтанның анасы Валиде Көсем-Сұлтан әулеттің тағдырына алаңдап, баласына бірден бірнеше әйелді іздей бастады; 1641 жылы Салиха І Ибрагимнің үшінші хасегі болды, ал 1642 жылы сәуірде - Ибрагим Шехзадені дүниеге әкелген үш хасекидің бірі болды:Турхан Сұлтанның ұлы Шехзаде Мехмед туылғаннан үш айдан кейін және Хатидже Муазцестің ұлы Шехзаде Ахмед туылғанға дейін он ай бұрын. Сұлтан, Салих өзінің жалғыз ұлы - болашақ Сулейман II-ді дүниеге әкелді. Сұлтанның Салихадан қанша баласы болғаны белгісіз, бірақ оның Сүлейменнен басқа баласы 1646 жылы туған Айше болды.
## Филімдегі бейнесі
* «Махпейкер» түрік тарихи фильмінде (2010) Салихи Дилашуб-сұлтан рөлін Гокджан Гокмен орындады.
* Салиха украиналық журналист Александра Шутконың «Хатиче Турхан» романында кездеседі.
* Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі түрік тарихи-драмалық телехикаясында Салихидің рөлін Эсе Гузель сомдайды. |
Астрахан мемлекеттік университеті (орыс. Астраханский государственный университет; «Астрахань мемлекеттік университеті» жоғары білім берудің федералды мемлекеттік бюджеттік білім беру мекемесі, орыс. Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Астраханский государственный университет») — 1932 жылы құрылған Астрахандағы жоғары оқу орны. Ресейдің оңтүстік-батысындағы білім беру, ғылыми және әлеуметтік-мәдени орталық. Бүкіләлемдік CDIO бастамасының мүшесі, Каспий аймағындағы университеттер қауымдастығының мүшесі. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының Университетін құрайтын, ресейлік 16 негізгі университеттерінің құрамына кіреді.
Университет — аймақтағы ең ірі білім беру орталығы. 2018 жылы АМУ 12000-нан астам студенттер оқыды, олардың 2000-нан астамы басқа елдердің азаматтары. Университетте 70-тен астам дайындық нұсқалары бар. Лингвистикалық дайындыққа ерекше назар аударылады: кез-келген мамандықтың өкілдері оқу барысында бір немесе бірнеше шет тілін меңгереді.
## Құрылымы
* 19 корпус;
* 3 институт;
* 18 факультет;
* 65 кафедра;
* ЮНЕСКО-ның «қоғам және әлеуметтік тұрақты дамуын оқыту» кафедрасы
* Знаменскідегі филиал;
* АМУ колледжі;
* «Астрахан университетінің» баспа үйі;
* Каспий инновациялық-технологиялық кешені.
## Институттері
Астрахан мемлекеттік университеті директорлар басқаратын үш институтқа бөлінеді. Әр институтқа ғылыми, ғылыми-зерттеу және оқу зертханалары мен орталықтар кіреді: физика-матиматикалық институт, жаратылыстану институты, Ресей оңтүстігі мен Каспий бойы мәселелерін зерттеу институты.
## Әлеуметтік желілердегі парақтары
* Вконтатеде
* Фейсбукта
* Инстаграмда
* Одноклассникиде |
Киікбай Мыңбайұлы Жаулин (14 сәуір 1965 жыл, Жарқамыс ауылы, Байғанин ауданы, Ақтөбе облысы, Қазақ КСР) — саяси ғылымдарының докторы (2009), профессор (2011).
## Өмірбаяны
Жаулин Киікбай Мыңбайұлы 1965 жылдың 14 сәуірінде Ақтөбе облысының Байғанин ауданы, Жарқамыс селосында дүниеге келген.
1983-1990 жылдары Гурьев педагогика институтының студенті.
1984-1986 жылдары совет армия қатарында.
1990-1993 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті «Саяси тарих және саяси экономика» кафедрасының оқытушысы.
1993-1994 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының оқытушысы.
1994-1997 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы.
1997-1998 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің сырттай оқу факультеті деканының орынбасары.
1998-2000 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының Доценті.
2000 жылы Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің «Кеден және құқық пәндері» кафедрасының меңгерушісі.
2000-2003 жылдары Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің заң факультетінің деканы.
2003 жылы Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің экономикалық болжау және басқару жөніндегі проректоры.
2003-2004 жылдары К. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің оқу-әдістемелік жұмыстары жөніндегі проректоры.
2004-2005 жылдары Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтының оқу-әдістемелік басқармасының бастығы.
2005-2006 жылдары Атырау мұнай және газ институтының өндіріс жөніндегі проректоры.
2006-2007 жылдары Гуманитарлық пәндер кафедрасының профессоры.
2007-2008 жылдары Атырау облыстық ішкі саясат департаменті директорының орынбасары.
2008-2009 жылдары Атырау мұнай және газ институтының «Қазақстан тарихы» кафедрасының профессоры.
25.08.2009 жылы «Қазақстан тарихы және құқық» кафедрасының меңгерушісі.
16.08.2009-10.12.2010 жылдары Атырау қаласы әкімінің орынбасары.
10.12.2010 жылы Атырау облыстық білім беру басқармасының бастығы.
13.08.2011 жылы Х. Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Ректоры.
01.09.2012 жылы Атырау мұнай және газ институтының ғылыми-зерттеу орталығының директоры.
01.11.2013–06.08.2018. Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының ғылым және халықаралық байланыстар жөніндегі проректоры.
06.08.2018-25.10.2018. Маңғыстау облысының кәсіподақтар орталығы бірлестігі төрағасының орынбасары.
25.10.2018–12.12.2019. Маңғыстау облысының кәсіподақтар орталығы бірлестігінің төрағасы.
13.12.2019 бері «Маңғыстау профсервис» ЖШС-нің директоры.
## Еңбектері
Ғылым академиясының тарих және этнология институты жанындағы мамандандырылған кеңестің 1997 жылғы 7 мамырдағы шешімімен тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі берілді. Диссертация тақырыбы «Батыс Қазақстандағы шаруа қожалықтарын ұжымдастыру және 1932-33 жылдардағы ашаршылық».
1998 жылы Жоғарғы аттестациялық комиссияның шешімімен доцент атағы берілді.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылу комитетінің 2009 жылғы 29 сәуірдегі шешімімен саяси ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді. Диссертация тақырыбы «Саяси жаңару — Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының кепілі: саяси талдау».
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің 2011 жылы 11 сәуірдегі шешімімен саясаттану мамандығы бойынша профессор ғылыми атағы берілді.
Тарих және қоғамдық ғылымдар академиясының академигі атағы мамыр айында, 2019 жылы берілді.
200-ге тарта мақалалары, 4 монографиялық еңбегі және 3 оқу-әдістемелік құралдары жарық көрді.
## Марапаттары
«Қазақстан мұнайына 100 жыл» төс белгісімен (2000), Атырау облысы әкімінің Құрмет грамотасымен (2001), «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл» мерекелік медалімен (2001), Ұстаздық қызметінде білім беру мен ғылым саласындағы еңбегі мен жетістігі үшін «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің кұрметті қызметкері» төс белгісімен (2005), Қазақстан Республикасы Президентінің Алғыс хатына ие болды (2005), «Отан» ХДП-сы Орталық аппаратының Құрмет грамотасымен (2006), Атырау облысы әкімінің Алғыс хатымен (2008), «Қазақстан мәслихаттарына 20 жыл» мерекелік медалімен (2014),Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» төс белгісімен (2015), Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Құрмет грамотасымен (2015), «Қазақстан Республикасы Ұлттық инженерлік академиясының дамуына қосқан үлесі үшін» мерекелік медалімен (2016), Атырау облысының «Жыл үздігі – 2017», Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің «Жас ұрпақты оқыту және тәрбиелеу ісіндегі елеулі табыстары үшін Ы. Алтынсарин» медалімен (2018), Маңғыстау облысы әкімінің «Алғыс хатымен» (2018), «Қазақстан мәслихаттарына 25 жыл» мерекелік медалімен (2019), «Қазақстан Республикасы Кәсіподақтарға сіңірген еңбегі үшін» медалімен (2019), Маңғыстау облыстық мәслихатының Құрмет грамотасымен (2019), «Ұлт қайраткері» атағы беріліп төс белгісімен (2020) марапатталды.
## Сілтемелер |
Асхат Сәлімұлы Иманғалиев (21 тамыз 1953, Құлсары, Жылыой ауданы, Атырау облысы, Қазақ КСР) — педагогика ғылымдарының докторы (1999), профессор (1997).
## Өмірбаяны
Иманғалиев Асхат Сәлімұлы 1953 жылдың 21 тамыз айында Атырау облысының Жылыой ауданы Құлсары қаласында дүниеге келген.
1961-1971 жылдары А.С.Пушкин атындағы орта мектебін бітірген.
1971-1975 жылдары Гурьев педагогикалық институтының тарих-филология факультетін (“тарих” мамандығы бойынша) бітірген.
1975-1976 жылдары Гурьев қаласындағы теміржол транспорты техникумында тарих пәнінің оқытушысы.
1977-1979 жылдары Гурьев қаласындағы теміржол транспорты техникумның бастапқы комсомол ұйымының хатшысы.
1979-1982 жылдары Гурьев педагогикалық институтының педагогика және психология кафедрасының оқытушысы қызметінен бастайды. 1982 жылы аталған кафедраның аға оқытушысы.
1985 жылы Ы. Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтының аспирантурасын аяқтап, педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алады.
1986-1989 жылдары Жалпы және халықтық педагогика кафедрасының аға оқытушысы, доценті, профессоры, Педагогика және тарих-филология факультеттерінің деканы.
1989-2000 жылдары Ғылыми істер жөніндегі проректор.
2001-2008 жылдары 13.00.01-Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика мамандығының педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне диссертация қорғау бойынша мамандандырылған кеңесінің төрағасы.
2000-2008 жылдары Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті ректоры қызметтерін атқарды.
2008-2009 жылдары Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті ректорының кеңесшісі.
2009 жылы «Каспий жағалауы академиясы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы болып сайланады.
2011-2018 жылдары М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры қызметтерін атқарды.
## Қоғамдық жұмыс
1999-2004 жылдары Атырау қалалық мәслихатының депутаты болып сайланады.
2004-2011 жылдары Атырау облыстық мәслихатының депутаты және 2005 жылдан «Нұр Отан» партиясы Атырау облыстық Саяси Кеңесінің мүшесі.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Президенті сайлауында «Отан» партиясы Атырау облыстық штабының, 2007 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі сайлауында «Нұр Отан» партиясының Атырау облыстық штабының төрағасы қызметін атқарады.
2012 жылдан Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының депутаты болып сайланды (бесінші шақырылым).
## Еңбектері
Педагогика ғылымдарының кандидаты (1985), докторы (1999), доцент (1991), профессор ЖАК (1997), Әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі (2000), Қазақ білім академиясының академигі (2006).
«Жоғары сынып оқушыларының сауықтыру дене тәрбиесі жүйесіндегі педагогикалық валеологияның дамуы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған.
100 астам ғылыми жұмыстардың авторы, соның ішінде: «Развитие идей валеологии и физического воспитания детей в казахской этнопедагогике», «Прогрессивные идеи и опыт народного воспитания у казахов», «Педагогическая валеология» сынды жеке шығарған оқу құралдары, бірігіп шығарған «Валеология. Учебник для школ», «Валеология. Оқулық» және «Валеология»- Жоғары сынып оқушыларына арналған электронды оқулықты айтуға болады.
## Марапаттары
«Парасат» ордені, «Қазақстан Республикасының білім беру ісінің үздігі», «Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің құрметті қызметкері», «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудағы үлесі үшін» төс белгілері, А.Байтұрсынов атындағы және Ы.Алтынсарин атындағы медальдары, «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл», «Қазақстан Республикасының Конституциясының 10 жылдығы» мерейтойлық медальдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетінің «Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі үлесі үшін» ескерткіш медалі, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың, Қазақстан Республикасының білімі мен ғылымы корпоративті қорының Алғыс хаттары және әртүрлі деңгейдегі грамоталармен мараптталған.
## Сілтемелер |
Ақ Ирий қалашығы Есіл алқабы мен Батыс Сібір ойпаты қиылысқан жерінде, Солтүстік Қазақстан облысының Долматов ауылында орналасқан. Ақ Ирий – иран тілінен аударғанда «Ақ жұмақ» деген мағынаны білдіреді. Ақ Ирий қаласы ж.с.д. V ғасырдағы сақ дәуіріне жатады. Көне елді мекен дала және орман тұрғындары арасында өзіндік алдыңғы бекініс ретінде қызмет етті. Бекіністі қаланың ішінен ғалымдар үйлерді, ұста шеберханалары мен керамика дайындау өндірісінің қалдықтарын тапты. Қала екі жағынан да адам аяғы аспас құрылыммен бөлінген биік үшбұрышты мүйісте орналасқан. Археологтер оны «Ақ Ирий» деп атады. Зерттеушілердің болжамы бойынша, ескі қалашық діни-шаруашылық және қорғану мақсатында салынған. Бекініс құрылыстары, археологтердің айтуынша, отқа табынған және зороастризмге сенетін дала сақтарының меншігінде болған.Бұрыштары мен қабырғаларының ортасында төбені ұстауға арналған бағаналары бар 35-45 шаршы метрді құрайтын үйлер табылды. Қабырғалары бұтақтардан, шыбықтардан жасалып, балшықпен сыланған. Көптеген күйдірілген кірпіштер дәл осы технология Ақ Ирийде қолданылғанын растайды. Табылған заттардан қаланың тұрғындары сол темір дәуірінің ерте кезеңінің өзінде дамудың айтарлықтай жоғары деңгейіне жеткендігін байқауға болады. Металды балқытуға арналған пештердің қалдықтары көне сақтар металлургия өндірісінің технологиясын жақсы білгенін растайды.Ескі қала территориясында Жапондық, Жерорта теңіздерінде кездесетін каури ұлу құбыршақтары табылғаны таңғаларлық болып көрінеді. Олар ақша ретінде болып қызмет атқарғаны мүмкін, яғни бұл сақтар сыртқы қатынасиардың кең географиясына ие болғаны деген сөз. Бекініс дуалының іргетасында суды жібермейтін материал ретінде қабық пайдаланған. Балшықты күйдіру және металды балқытуға арналған пештер де табылған. Табылған бірегей заттарды алып қарағанда сақ тайпалары осы территорияны мекендеп, алдыңғы тарихи кезеңдерінің мәдениеттерінде терең тамырларының болғаны жайындағы болжамды ұсынуға мүмкіндік береді. 2013 жылы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің археологтары Ақ Ирий ескі қаласының қазба жұмыстары өткен жерінде ашық аспан астындағы археологиялық мұражай ашуды ұсынды. Ғалымдардың пікірі бойынша осындай мұражай табиғат ортасында демала алатын және бір уақытта Қазақстанның тарихи ескерткішітерімен таныса алатынтуристтердің үлкен топтарын тартуға мүмкіндік береді. Ғалымдардың ұсынысын мемлекет басшылары зор қызығушылықпен қарсы алған және қолаған, мұражайды құру жұмыстары басталған.
## Дереккөздер |
## Қақтығыстардың жалпы алғышарттары
Соғыстан кейінгі алғашқы ұлтаралық жанжалдар мен қақтығыстар жер аударылған халықтармен болды. 1932-1933 жж. Голощекин реформаларынан кейін қазақтың саны төрт миллионнан екі миллионға дейін азайып, кең байтақ жерлер мен елді мекендер босап қалды. Босатылған орындарда 1942-1944 жж. қоныс аударылған және жер аударылған халықтар: ингуштар, шешендер, қырым татарлары, кәрістер, малқарлар, күрдтер, түріктер, қарашайлар, немістер келді. Сондай-ақ, Қазақстан халқы ГУЛАГ, КарЛАГ, АЛЖИР және т.б. тұтқындармен толықтырылды, олардың кейбіреулері кейінірек Қазақстанда қалды.
Соғыстан кейінгі жылдардағы алғашқы ұлтаралық қақтығыстар Хрущевтің тың жерлерді игеру бағдарламасымен де байланысты болды. Осы кезеңде РКФСР мен УКСР алты миллионға жуық орыстар мен украиндар Қазақ КСР қоныстандырылды. Бұл халықтың демографиялық теңгерімсіздігін тудырды, еңбек және тұрғын үй нарығында бәсекелестікті күшейтті. Тың жерлерге арналған жердің алынуы қазақ халқын дәстүрлі жайылымдық мал шаруашылығымен айналысу мүмкіндігінен айырып, олардың материалдық жағдайының айтарлықтай нашарлауына әкелді.
Көптеген ұлтаралық қақтығыстарды жергілікті құқық қорғау органдары адамдардың үлкен тобының қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны немесе жаппай бұзақылық ретінде жіктеді және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен көрсетілмеді. Билік мұндай оқиғаларды көпшіліктен жасыруға тырысты. 1992 жылдан кейін барлық кішігірім қақтығыстар туралы кеңінен айтылып, негізінен елдің күрдтер, шешендер, лезгиндер, аварлар, даргиндер, ұйғырлар және т.б. сияқты ұсақ халықтарының өкілдеріне қарсы бағытталды. Этникалық бағдардың ауысуы, бір жағынан, эмиграция мен табиғи азаюы салдарынан 1991 жылдан кейін елдегі орыстардың, украиндар мен немістердің үлесі мен санының күрт төмендеуімен, басқа жағынан, жергілікті ұлт өкілдеріне деген көзқарасын түбегейлі өзгерткен титулдық емес ұлт жаңа мәртебесіне байланысты. Жаңа мәртебе бір сәтте, биліктегі маңызды орынды жоғалту және кейітетін элементтің жоғалған кезде бірден сезілді.
Сонымен қатар қақтығыстардың этникалық бағытының ауысуы титулдық ұлт мәртебесінің славяндардан байырғы қазақтарға өзгеруімен байланысты. Бұрын ұсақ мұсылман халықтары өздерінің ұстанымдарын қорғауға деген ұмтылыстарында дәстүрлі түрде қазақтармен ынтымақтастықта болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бұл топтар қарама-қайшы жаққа ауысып кетті.
Сонымен бірге, бұл жерде 1991 жылдан кейін барлық жағдайда қақтығыстар қазақтар мен кавказ халықтарының өкілдері, сондай-ақ ұйғырлар арасында болғанын атап өткен жөн.
Сонымен қатар, 1991 жылдан кейінгі ұлтаралық қақтығыстардың көптігі жалпы қазақ халқының басқыншылығымен емес, керісінше, бұқаралық ақпарат құралдарында оқиғаларды көрсетудің жаңа режимімен және тәуелсіз БАҚ пен коммуникацияның пайда болуымен түсіндіріледі. Бұған дейін Қазақстанда шағын ұлтаралық қақтығыстар болған, бірақ (А. Шустовтың 2009 жылғы 16 қарашадағы мәліметі бойынша) оған орыстар мен Қазақстанның басқа еуропалық этникалық топтары қатысқан жоқ.
Қазақстанда көптеген диаспоралары бар кәрістер, татарлар, қырғыздар, өзбектер және басқа этностардың өкілдерімен қазақтар арасында күрделі жаппай ұлтаралық қақтығыстардың болмауы, сондай-ақ 1991 жылдан кейін орыстармен, украиндармен, беларустармен және немістермен қақтығыстардың толықтай болмауы көршілес Орта Азия республикаларымен қарағанда қазақтардың ұлтшылдық идеялар деңгейінің төмендігін дәлелдейді. Қазақ халқының толеранттылығы мен төзімділігінің бұл деңгейі көпконфессиялы және көпұлтты елде ұзақ уақыт тұруымен, сондай-ақ өзінің ана қазақ тілінен басқа екінші тілде сөйлейтін қазақтардың көп пайызымен, сондай-ақ қазақ тілін білмейтін этникалық қазақтардың үлкен пайызымен түсіндіріледі.
## Ұлтаралық қақтығыстар
* 1951 жылғы Шығыс Қазақстандағы шешендер аласаты
* 1991 жылы қыркүйекте Оралдағы казактарға қарсы қақтығыстар. Бұл Орал казактарының Ресей империясына қызмет етуінің 400 жылдығын тойлауы болды. Жергілікті қазақтар ТҚР сияқты сепаратистік республика құрады деп қорықып, бұған қарсы болды.
* 1989 ж. Жаңаөзендегі антикавказдық қақтығыс. 1989 жылы жазда Ақтау орналасқан Маңғыстау түбегіндегі Жаңаөзенде қазақтар мен лезгиндер және шешендер арасында қанды қақтығыстар болды.
* Өскемендегі қақтығыстар (1992). Өскемендегі қазақтар мен шешендер арасындағы қақтығыстар (1992).
* 2006 жылы 20 тамызда Каспийдегі Ақтау қаласында кавказға қарсы қазақ халқының демонстрациясы өтті. Алаңға 400-ден 1000-ға дейін адам жиналды.
* 2006 жылдың қазан айында «Теңіз» кен орнында ұлтаралық қақтығыс орын алды - Қазақстанның Атырау облысының Жылыой ауданында орналасқан «Теңіз» мұнай кен орнындағы түрік және қазақ жұмысшыларының арасындағы жаппай төбелес.
* Шелектегі қазақ-ұйғыр қақтығысы (2006). 2006 жылы қарашада Алматы облысы Шелек ауылында қазақтар мен ұйғырлар арасында қақтығыс болды.
* 2007 жылы наурызда Алматы облысында қазақ-шешен қақтығысы болды.
* 2007 жылдың қазан-қараша айларында күрдтер мен қазақтар арасында Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би ауданында орналасқан Маятас ауылында күрдтерге қарсы қақтығыс болды.
* 2015 жылдың ақпанында Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауылында жергілікті тәжік тұрғындарының аласаты өтті.
* Қазақтар мен түріктер арасындағы ұлтаралық қақтығыстар. 2016 жылдың ақпанында Жамбыл облысының Бұрыл ауылында түрік ұлтынан шыққан 17 жастағы жасөспірім тонау мақсатында үйге кіріп, онда 5 жасар қазақ ұлын 11 пышақ жарақатын салып өлтірген. Ауылдағы түріктердің үйлері таспен лақтырылды. Тәртіпті сақтау үшін әскер жіберілді.
* «Ежелгі Рим» мейрамханасындағы кісі өлтіру. 2018 жылдың 31 желтоқсанынан 2019 жылдың 1 қаңтарына қараған түні Қарағанды қаласында «Ежелгі Рим» мейрамханасында мекеме келушілері мен мейрамхана қызметкерлері арасында төбелес болды. 1 қаңтарда, түнгі сағат 3-те, мейрамхананың жұмыс уақытына сәйкес, мекеме жабыла бастады. Таңғы сағат 4-ке келушілерге мейрамхананың жабылатыны туралы хабарланып, кетуді өтінді. Алайда ішімдік күйде болған қазақтардан тұратын бір демалыс компаниясы үй-жайдан шығудан бас тартты. Мейрамханадан шығу туралы келіспеушіліктер негізінде жұмысшылар мен демалушылар арасында жанжал туындады. «Ежелгі Римнің» иелері мен қызметкерлері елірген қонақтарды мейрамханадан шығарып жіберді. Соңғылары бұған төзуден бас тартып, достарын көмек шақырды. Көмек келгеннен кейін олар мейрамханаға баса көктеп кіріп, үй иелері мен қызметкерлеріне балағат сөздер айтты. Нәтижесінде мейрамхананың ауласында жанжалдасқан екі тараптың арасында төбелес басталып, оның барысында бір адам қайтыс болды, тағы бірнеше адам жарақат алды. Түрлі ақпарат көздеріне сәйкес, екі жақтан да 14-тен 35-ке дейін адам қатысқан бұл ұрыс ұлтаралық сипатта болмады, өйткені мейрамханадан шыққан қазақтар тобына армяндар, әзірбайжандар, орыстар мен қазақтардың өздері қарсы болды. Алайда, қайтыс болған қазақ және мейрамхананың иелері армяндар болғандықтан, қалада армяндарға қарсы пікірлер өршіп, нәтижесінде адамдар көп жиналған митингке ұласты. Қарағандыда стихиялық наразылықтар пайда болды, әлеуметтік желілерде армяндарды жазалауға шақырулар басталды. Бірнеше армян отбасы жазадан қорқып, қаладан кетіп қалды.
* Масанчидегі қақтығыс. 2020 жылы 7 ақпанда Жамбыл облысы, Қордай ауданы Масанчи ауылында жанжал болып, оған қазақтар, дүнгендер мен полицейлер қатысты. 8 адам қаза тапты, 40 адам жарақат алды, 30 үй және 23 автокөлік өртенді.
## Ұлтаралық қатынастарды бағалау
Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады, әртүрлі дереккөздер әртүрлі сан айтады, соның ішінде 140, 130, 100.
2009 жылғы 26 қазанда Қ.Саудабаев сұрастырулардың 86,7% -ы ұлтаралық қатынастарды тыныш және берекелі деп бағалайтынын атап өтті.
## Тағы қараңыз
* Қазақтандыру
* Қазақтардың көтерілістері
## Сілтеме
* Посткеңестік кеңістіктегі ұлтаралық қайшылықтардың тарихи алғышарттары Мұрағатталған 14 тамыздың 2014 жылы.
* ДЕРЕУ: Қазақстандағы халықаралық қақтығыстар: қазақтар мен түріктер бүлік шығарды
* Қазақстандағы 5 ең сұмдық ұлттық қақтығыстар
## Дереккөздер
## Қақтығыстардың жалпы алғышарттары
Соғыстан кейінгі алғашқы ұлтаралық жанжалдар мен қақтығыстар жер аударылған халықтармен болды. 1932-1933 жж. Голощекин реформаларынан кейін қазақтың саны төрт миллионнан екі миллионға дейін азайып, кең байтақ жерлер мен елді мекендер босап қалды. Босатылған орындарда 1942-1944 жж. қоныс аударылған және жер аударылған халықтар: ингуштар, шешендер, қырым татарлары, кәрістер, малқарлар, күрдтер, түріктер, қарашайлар, немістер келді. Сондай-ақ, Қазақстан халқы ГУЛАГ, КарЛАГ, АЛЖИР және т.б. тұтқындармен толықтырылды, олардың кейбіреулері кейінірек Қазақстанда қалды.
Соғыстан кейінгі жылдардағы алғашқы ұлтаралық қақтығыстар Хрущевтің тың жерлерді игеру бағдарламасымен де байланысты болды. Осы кезеңде РКФСР мен УКСР алты миллионға жуық орыстар мен украиндар Қазақ КСР қоныстандырылды. Бұл халықтың демографиялық теңгерімсіздігін тудырды, еңбек және тұрғын үй нарығында бәсекелестікті күшейтті. Тың жерлерге арналған жердің алынуы қазақ халқын дәстүрлі жайылымдық мал шаруашылығымен айналысу мүмкіндігінен айырып, олардың материалдық жағдайының айтарлықтай нашарлауына әкелді.
Көптеген ұлтаралық қақтығыстарды жергілікті құқық қорғау органдары адамдардың үлкен тобының қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны немесе жаппай бұзақылық ретінде жіктеді және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен көрсетілмеді. Билік мұндай оқиғаларды көпшіліктен жасыруға тырысты. 1992 жылдан кейін барлық кішігірім қақтығыстар туралы кеңінен айтылып, негізінен елдің күрдтер, шешендер, лезгиндер, аварлар, даргиндер, ұйғырлар және т.б. сияқты ұсақ халықтарының өкілдеріне қарсы бағытталды. Этникалық бағдардың ауысуы, бір жағынан, эмиграция мен табиғи азаюы салдарынан 1991 жылдан кейін елдегі орыстардың, украиндар мен немістердің үлесі мен санының күрт төмендеуімен, басқа жағынан, жергілікті ұлт өкілдеріне деген көзқарасын түбегейлі өзгерткен титулдық емес ұлт жаңа мәртебесіне байланысты. Жаңа мәртебе бір сәтте, биліктегі маңызды орынды жоғалту және кейітетін элементтің жоғалған кезде бірден сезілді.
Сонымен қатар қақтығыстардың этникалық бағытының ауысуы титулдық ұлт мәртебесінің славяндардан байырғы қазақтарға өзгеруімен байланысты. Бұрын ұсақ мұсылман халықтары өздерінің ұстанымдарын қорғауға деген ұмтылыстарында дәстүрлі түрде қазақтармен ынтымақтастықта болды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бұл топтар қарама-қайшы жаққа ауысып кетті.
Сонымен бірге, бұл жерде 1991 жылдан кейін барлық жағдайда қақтығыстар қазақтар мен кавказ халықтарының өкілдері, сондай-ақ ұйғырлар арасында болғанын атап өткен жөн.
Сонымен қатар, 1991 жылдан кейінгі ұлтаралық қақтығыстардың көптігі жалпы қазақ халқының басқыншылығымен емес, керісінше, бұқаралық ақпарат құралдарында оқиғаларды көрсетудің жаңа режимімен және тәуелсіз БАҚ пен коммуникацияның пайда болуымен түсіндіріледі. Бұған дейін Қазақстанда шағын ұлтаралық қақтығыстар болған, бірақ (А. Шустовтың 2009 жылғы 16 қарашадағы мәліметі бойынша) оған орыстар мен Қазақстанның басқа еуропалық этникалық топтары қатысқан жоқ.
Қазақстанда көптеген диаспоралары бар кәрістер, татарлар, қырғыздар, өзбектер және басқа этностардың өкілдерімен қазақтар арасында күрделі жаппай ұлтаралық қақтығыстардың болмауы, сондай-ақ 1991 жылдан кейін орыстармен, украиндармен, беларустармен және немістермен қақтығыстардың толықтай болмауы көршілес Орта Азия республикаларымен қарағанда қазақтардың ұлтшылдық идеялар деңгейінің төмендігін дәлелдейді. Қазақ халқының толеранттылығы мен төзімділігінің бұл деңгейі көпконфессиялы және көпұлтты елде ұзақ уақыт тұруымен, сондай-ақ өзінің ана қазақ тілінен басқа екінші тілде сөйлейтін қазақтардың көп пайызымен, сондай-ақ қазақ тілін білмейтін этникалық қазақтардың үлкен пайызымен түсіндіріледі.
## Ұлтаралық қақтығыстар
* 1951 жылғы Шығыс Қазақстандағы шешендер аласаты
* 1991 жылы қыркүйекте Оралдағы казактарға қарсы қақтығыстар. Бұл Орал казактарының Ресей империясына қызмет етуінің 400 жылдығын тойлауы болды. Жергілікті қазақтар ТҚР сияқты сепаратистік республика құрады деп қорықып, бұған қарсы болды.
* 1989 ж. Жаңаөзендегі антикавказдық қақтығыс. 1989 жылы жазда Ақтау орналасқан Маңғыстау түбегіндегі Жаңаөзенде қазақтар мен лезгиндер және шешендер арасында қанды қақтығыстар болды.
* Өскемендегі қақтығыстар (1992). Өскемендегі қазақтар мен шешендер арасындағы қақтығыстар (1992).
* 2006 жылы 20 тамызда Каспийдегі Ақтау қаласында кавказға қарсы қазақ халқының демонстрациясы өтті. Алаңға 400-ден 1000-ға дейін адам жиналды.
* 2006 жылдың қазан айында «Теңіз» кен орнында ұлтаралық қақтығыс орын алды - Қазақстанның Атырау облысының Жылыой ауданында орналасқан «Теңіз» мұнай кен орнындағы түрік және қазақ жұмысшыларының арасындағы жаппай төбелес.
* Шелектегі қазақ-ұйғыр қақтығысы (2006). 2006 жылы қарашада Алматы облысы Шелек ауылында қазақтар мен ұйғырлар арасында қақтығыс болды.
* 2007 жылы наурызда Алматы облысында қазақ-шешен қақтығысы болды.
* 2007 жылдың қазан-қараша айларында күрдтер мен қазақтар арасында Оңтүстік Қазақстан облысының Төле би ауданында орналасқан Маятас ауылында күрдтерге қарсы қақтығыс болды.
* 2015 жылдың ақпанында Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауылында жергілікті тәжік тұрғындарының аласаты өтті.
* Қазақтар мен түріктер арасындағы ұлтаралық қақтығыстар. 2016 жылдың ақпанында Жамбыл облысының Бұрыл ауылында түрік ұлтынан шыққан 17 жастағы жасөспірім тонау мақсатында үйге кіріп, онда 5 жасар қазақ ұлын 11 пышақ жарақатын салып өлтірген. Ауылдағы түріктердің үйлері таспен лақтырылды. Тәртіпті сақтау үшін әскер жіберілді.
* «Ежелгі Рим» мейрамханасындағы кісі өлтіру. 2018 жылдың 31 желтоқсанынан 2019 жылдың 1 қаңтарына қараған түні Қарағанды қаласында «Ежелгі Рим» мейрамханасында мекеме келушілері мен мейрамхана қызметкерлері арасында төбелес болды. 1 қаңтарда, түнгі сағат 3-те, мейрамхананың жұмыс уақытына сәйкес, мекеме жабыла бастады. Таңғы сағат 4-ке келушілерге мейрамхананың жабылатыны туралы хабарланып, кетуді өтінді. Алайда ішімдік күйде болған қазақтардан тұратын бір демалыс компаниясы үй-жайдан шығудан бас тартты. Мейрамханадан шығу туралы келіспеушіліктер негізінде жұмысшылар мен демалушылар арасында жанжал туындады. «Ежелгі Римнің» иелері мен қызметкерлері елірген қонақтарды мейрамханадан шығарып жіберді. Соңғылары бұған төзуден бас тартып, достарын көмек шақырды. Көмек келгеннен кейін олар мейрамханаға баса көктеп кіріп, үй иелері мен қызметкерлеріне балағат сөздер айтты. Нәтижесінде мейрамхананың ауласында жанжалдасқан екі тараптың арасында төбелес басталып, оның барысында бір адам қайтыс болды, тағы бірнеше адам жарақат алды. Түрлі ақпарат көздеріне сәйкес, екі жақтан да 14-тен 35-ке дейін адам қатысқан бұл ұрыс ұлтаралық сипатта болмады, өйткені мейрамханадан шыққан қазақтар тобына армяндар, әзірбайжандар, орыстар мен қазақтардың өздері қарсы болды. Алайда, қайтыс болған қазақ және мейрамхананың иелері армяндар болғандықтан, қалада армяндарға қарсы пікірлер өршіп, нәтижесінде адамдар көп жиналған митингке ұласты. Қарағандыда стихиялық наразылықтар пайда болды, әлеуметтік желілерде армяндарды жазалауға шақырулар басталды. Бірнеше армян отбасы жазадан қорқып, қаладан кетіп қалды.
* Масанчидегі қақтығыс. 2020 жылы 7 ақпанда Жамбыл облысы, Қордай ауданы Масанчи ауылында жанжал болып, оған қазақтар, дүнгендер мен полицейлер қатысты. 8 адам қаза тапты, 40 адам жарақат алды, 30 үй және 23 автокөлік өртенді.
## Ұлтаралық қатынастарды бағалау
Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады, әртүрлі дереккөздер әртүрлі сан айтады, соның ішінде 140, 130, 100.
2009 жылғы 26 қазанда Қ.Саудабаев сұрастырулардың 86,7% -ы ұлтаралық қатынастарды тыныш және берекелі деп бағалайтынын атап өтті.
## Тағы қараңыз
* Қазақтандыру
* Қазақтардың көтерілістері
## Сілтеме
* Посткеңестік кеңістіктегі ұлтаралық қайшылықтардың тарихи алғышарттары Мұрағатталған 14 тамыздың 2014 жылы.
* ДЕРЕУ: Қазақстандағы халықаралық қақтығыстар: қазақтар мен түріктер бүлік шығарды
* Қазақстандағы 5 ең сұмдық ұлттық қақтығыстар
## Дереккөздер |
1951 жылы Шығыс Қазақстандағы шешендер аласаты – Шығыс Қазақстанда болған ұлтаралық қақтығыс. Шешен қаласында болған тәртіпсіздіктер кезінде 40 адам қаза тауып, 50 адам сотталды.
## Қақтығыстың алдындағы жағдай
Шешендер Қазақстанға жер аударылғаннан кейін шешендер шағын қоныстарда тұрып, Қазақстанның әр түрлі кәсіпорындарында жұмыс істеді. Бұл іс-шаралар Лениногорск, Өскемен және Зырян қалаларына қатысты. Ұлы Отан соғысынан кейін Шығыс Қазақстанда кен өндірісі қарқынды дами бастады. Өскемен мен Лениногорскіде ауқымды құрылыс басталды. Ертісте су электр станциясын, Үлбі уранын байыту зауыты мен полиметалл зауыттарын салуға кірісті. Құрылыс алаңдары мен кеніштерге елдің түкпір-түкпірінен мамандар тартылды.
## Қақтығыстың басы
Қақтығыстар себептерінің бірнеше нұсқалары бар.
1-нұсқа: қақтығыс шешен мен тартылған (жалданған) тау-кенші арасындағы жанжал нәтижесінде басталды. Жанжал кезінде тау-кенші шешенді темір шыбықпен ұрып өлтірді. Осыдан кейін Шешен-городок шешендер ауылында тәртіпсіздіктер басталды.
## Қақтығыстың барысы
Бұл оқиға шешендер қалашығында бірден белгілі болды, оның орталығында ашу кернеген адамдар жинала бастады. Кавказдықтар қаланы кезіктірген барлық жұмысшыларды ұрып-соғып, топтанып жүрді. Бұған жауап ретінде қалада жалданбалы, қылмысты элементтер және орыс қалалықтары деп аталатын адамдар жиналып, шешендер ауылына қарай шықты. Сең жүру енді басталған кез: Ертіске құятын Үлбі өзенінде сеңдер үйіліп жатты. Көтерілген «жалданбалылар» бұл өзенге бүкіл шешен диаспорасын: ерлерді, балаларды, қарттарды айдап салды. Көбісі қашып, терең өзеннің арғы бетіне жете алды, ал көпшілігі мұздақтарының астында батып кетті. Жергілікті милицияның барлық күштерге қарамастан қақтығыстардың алдын алуға күші жетпеді. Қаладан алыс емес жерде Зырянға теміржол төсейтін әскери бөлім орналасты. Сарбаздар бүлікті басуға жедел түрде жіберілді. Бастарынан асыра оқ атып, олар, «жалданғандарды» тоқтап, шашыратып жіберді. 1951 жылы 10 сәуірде кешке Шешен-городокта 40 адам қайтыс болды. 1951 жылы 16-18 маусымда онда шешендер аласаты өтіп, нәтижесінде үш күндік көше айқастары болды.
## Қақтығыстың салдары
Бұл оқиға туралы ел басшылығына, оның ішінде Сталинге де хабарланды. Жаппай қамауға алу үш-төрт күннен кейін басталды. Ұсталғандар қалалық түрмеге жіберілді, ал оның камералары тез арада толып кетті. Шамамен 50 адам сотталды. Негізгі «арандатушы» табылмады. Шығыс Қазақстандағы оқиғалар туралы мәселе Б(б)КП Орталық Комитетінің бюросына шығарылды. Обкомның бірінші хатшысы Хабир Мухорамович Пазиков Мәскеуге шақырылып, істі қараудан кейін оған сөгіс жарияланды. Лениногорск қалалық комитетінің хатшысы тартыншақтығы үшін жазаланды (босатылды).
1951 жылы 3 мамырда Қазақстан КП(б) Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметовтің атына жазылған жадында облыстық партия комитеті қабылданған шаралар туралы хабарлады:
«Мамонов пен басқалардың ісі. Лениногорск қаласында жаппай тәртіпсіздіктер ұйымдастырды деп айыпталған тапсызданған элементтерден 38 адамның ісі қаралды. Цуриков пен басқалардың ісі. Өскемен қаласында жаппай тәртіпсіздіктер ұйымдастырды деп айыпталған, тапсызданған элементтердің 11 адамы қаралды.
Олардың барлығы ҚК 59-2 және 59-7 баптары бойынша сотталды...».
Сол жылдары қолданыста болған Қылмыстық кодекстің 59-бабында үкіметтің тәртібіне қарсы қылмыстар, аласаттар үшін жазалар көрсетілген және ұзақ мерзімді бас бостандығынан айыру немесе «барлық мүлкін» тәркілеумен жазалау көзделген.
## Тағы қараңыз
* Қазақстандағы ұлтаралық қақтығыстар
* Шешендер мен ингуштарды депортациялау
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* 1951 жылы көктемде Шығыс Қазақстандағы шешендердің аласаты. (көзбен көргендердің куәгерлігі)
* Ертіске батырды... 1951 жылдың көктемінде Қазақстанның солтүстігіндегі шешен аласаттары (тарих беттері) |
Целлер (Целль) көлі (нем. Zeller See; итал. Lago di Zell) — Аустрия Альпісіндегі тұщы көл. Ол Зальцбург федералды штатында орналасқан. Целлер көлі өз атауын жағасында тұрған Цель-ам-Зе қаласының атынан алады.
## Шығу тарихы
Шын мәнінде, көл Пинцгауда (Зальцбург территориясы) орналасқан. Оның пайда болу мерзімі 10-16 мың жыл бұрын, мұз дәуірінің соңғы кезеңі болып саналады. Сол жылдары оның су бетінің ауданы қазіргіден әлдеқайда жоғары болды. Су қоймасындағы су деңгейі 10 мың жыл бұрын 50 метрге төмендеген.
XIX ғасырдың ортасы ол үшін бетбұрыс жылы болды, дәл осы кезден бастап демалу үшін еуропалықтар көлге келе бастады. Целлер көліндегі жағдайлар қолайлы болғандықтан мұнда 40-тан астам спорттық ойын-сауық және белсенді демалыс түрлері дамыды.
## Сипаттамасы
Көл 750 метр биіктікте орналасқан. Ұзындығы 3,8 шақырым, ені 1,5 шақырымға дейін созылған көл таулармен қоршалған. Целлер көлінің максималды тереңдігі - 68 метр. Жазда бұл көлге көптеген таулы ағындар мен жылғалар құйылады, олардың ішіндегі ең ірілері Шмиттенбах пен Тумерсбах. Көлден ұзындығы екі шақырым ғана бір канал шығады, одан су Зальцах өзеніне құяды. Паромдар тек Цель-ам-Зе және Тумерсбах қалалары арасында жүреді. Целлер көлінің оңтүстік бөлігі таяздау болып келеді.
## Туристік қызметі
Мөлдір таза суы бар бұл биік таулы көл ұсақ тау ағындарымен қоректенеді. Көл барлық жағынан таулармен қоршалған, олардың артында ақ қармен жабылған Альпінің шыңдары көрінеді. Жазда көлдегі судың температурасы 23 градусқа дейін көтеріледі. Осы уақытта мұнда көптеген демалушылар келеді. Көл тек демалу үшін ғана емес, сонымен қатар белсенді ойын-сауық үшін де қызметтер көрсетеді.
Көлде желкенді қайықпен жүзуге, қайықтан балық аулауға, дайвинг, сноубордингпен айналысуға, су шаңғыларымен серуендеуге жағдайлар жасалынған. Көлдің айналасында және тауларға жаяу жүру жолдары бар, мұнда велосипедпен де серуендеуге болады.
Қыста көл беті қалың мұз қабатымен жабылады, қысқы спорт түрлеріне арналған курортқа айналады, мұнда хоккей ойнап, коньки тебуге болады.12 шақырым жерде Китцштайнхорн мұздығы орналасқан, ол шаңғы әуесқойлары үшін жыл бойы ашық.
## Фаунасы
Көлдің оңтүстік жағында құстар мекен етеді. Онда суқұзғындар, барылдауық үйректер, көкқұтандар, аққулар, қызғыштар, балшықшылар және басқа да көптеген құстар мекендейді.Көлде балықтардың әр түрлі түрлері тіршілік етеді. Негізгі кездесетін балықтары: Ақ сақа, табан балық, шортан және өзен алабұғасы.
## Дереккөздер |
Иманғазинов Баймұхан (1902 жыл - 1 қаңтар 1995 жыл)— Ұлы Отан соғысының еңбек ардагері, пулеметші жауынгер, I топтағы Ұлы Отан соғысының мүгедегі, кенші-металлург.
## Соғыс жылдары
Иманғазинов Баймұхан Павлодар облысы Баянауыл ауданының Әскери Комиссариатының шақыртуымен 1942 жылдың тамыз айында майданға аттанған. Майдан жолдары Ұлы Отан соғысының шешуші шайқастарының бірі, әйгілі де, күрделі Орёл-Курск доғасынан бастау алады. Басында 44-ші Батыс атқыштар полкында пулеметші болса, кейінірек 81 дивизияның 410-шы және 568-ші полктерінің сапында пулеметшілер бөлімшесінің командирі ретінде жалғастырып, Белоруссия, Польша мен Чехословакия жерлерінде өз әскери жолын аяқтаған. Тіпті Берлин бағытындағы шайқастарға да қатысқан. Майдан даласында 1943 жылы Совет Одағының коммунистік партиясының қатарына қосылған.
Оның майдан шебіндегі ерлігі Ресейдің "Подвиг народа" атты ғаламтор парақшасында жазылған мына бір деректе былай деп көрсетіледі: " 1944 жылдың 8-ші қаңтарында Полесск облысының Буда селосы үшін күресте пулеметпен 23 фашист солдаттары мен 1 фашист офицерінің көздерін жойған. Бас сүйегінен жарақат алса да, шайқастан шығудан бас тартып, тек 1944 жылыдың 9-шы қаңтарында аяғы мен қолы жарақатталғаннан кейін ғана санитарлық ротаға жіберілді".
Соғыстың соңғы күндерінде Чехословакияның астанасы Прага қаласын жаудан азат ету операциясында болады. Бұл операция 1945 жылы 9 мамырында аяқталған.
## Марапаттары
* "III дәрежелі Даңқ ордені"
* "I дәрежелі Отан соғысы ордені"
* "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін медаль"
* "Берлин алған үшін медаль"
* "Праганы босату үшін медаль"
* "Ерлік үшін медаль"
* "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 20 жыл медаль"
* "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 30 жыл медаль"
* "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 40 жыл медаль"
* "1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 50 жыл медаль"
## Соғыстан кейін
Зейнеткерлікке шыққанша Павлодар облысы Баянауыл ауданы "Майқайыналтын" комбинатының Төртқұдық кенбайыту фабрикасында шебер-металлург болып істеген. Денсаулығына байланысты I топтағы Ұлы Отан соғысының мүгедегі болса да, өз елінің тұрмыс тіршілігіне, болашақ ұрпақ тәрбиесіне белсене ат салысты.
## Тағы қараңыз
* Рақымжан Қошқарбаев
* Бауыржан Момышұлы
* Бейімбет Майлин
## Дереккөздер
* Общественно-политическая гаета "Вперед"- 8 мая 1991г. - №37(2845).
* "Есімде менің сол бір кез..." кітабы, авторы- Иманғазинов Сағит Баймұханов. |
Махфируз Қадиша сұлтан (түр. Mahfiruz Hadice Sultan; 1590 — 1620) — I Ахметтің күңі (хасеки), II Осман анасы.
## Өмірбаяны
Махфируз Қадиша сұлтан шамамен 1590 жылы дүниеге келген. Оның нақты шығу тегі белгісіз: оның грек және серб екендігі жайлы болжамдар бар. Туған есімі Евдокия болуы мүмкін. 1600 жылдардың басында Махфируз 1603 жылдың 22 желтоқсанында қайтыс болған III Мехметтің гареміне түседі. Таққа оның 13 жасар ұлы I Ахмет отырады. Ахмет жас кезінде сұлтан болғандықтан, оның мұрагерлері болмады; Ахметтің анасы, Хандан сұлтан, лайықты күң ретінде Махфирузды таңдайды. Ахметтің таққа отырғанынан кейін бір жылдан кем уақыт өткен соң, тарихта алғашқы рет бас қалада туған тақ мұрагері II Осман дүниеге келеді.
Махфируз сұлтанның күңіне айналған кезде, гаремге Көсем сұлтан келеді. Ол Ахметтің сүйікті күңі, және болжамдар бойынша заңды әйелі атанады. Көсемнің үлкен ұлы Мехмет шаһзада Османның туылғанынан 4 ай өткен соң дүниеге келеді. Осы сәттен, Ахметтің өміріндегі басты әйел Көсем болғанымен, ол өзінің тұңғышының анасына бауыр басып қалған еді — Махфиркз кем дегенде екі ұл — 1612 жылы Баязид шаһзада мен 1613 жылы Хүсейн шаһзаданы туды; ол әдетте анасы Көсем саналатын 1609 жылы туған Ханзада сұлтан мен 1610/11 жылы туған Сүлеймен шаһзаданың анасы болуы мүмкін.
## Өнерде
* «Махпейкер» фильмі (2010 жылы, Махфируз Қадиша сұлтан рөлінде — Ойкю Челик)
* «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015 жылы, Махфируз Қадиша сұлтан рөлінде — Джейда Олгунер, бірақ, ол отбасылық жағдайларға байланысты телехикаядан шығып кетті. Продюсерлер осы рөлге жаңа актриса алудын орнына, Диляра Аксюек ойнайтын Раша хатунның атын өзгертуді шешті. |
Таглар үңгірі (әз. Tağlar mağarası) — тас дәуіріндегі адам өмір сүрген үңгір (Мустье дәуірі). Әзірбайжанда Мец Таглар (Беюк Таглар) ауылының оңтүстігінде, Гуручай өзенінің сол жағалауында орналасқан. Бұл табиғи үңгір бола отырып, 50-55 мың жыл бойы ежелгі адамдардың мекендейтін жері болды. Үңгір өз атауын үңгірдің жанындағы ауылдың атауынан алды. Таглар үңгірі, ЮНЕСКО-ның қорғалатын нысандарының тізіміне кіреді.
## Сипаттамасы
Үңгір Шуша қаласының маңында және Азых үңгірінен 3 шақырым жерде орналасқан. Бұл үңгір жоғарғы Юра, немесе титон әктастарында пайда болды. Ол үш гроттан тұрады, олардың екеуі орта палеолит дәуірінің Мустье мәдениеті кезеңіне, және біреуі жоғарғы палеолит дәуіріне жатады. Сонымен қатар бұл жерде алты мәдени қабат табылды: бірінші қабатта орта ғасырлардағы, қола және энеолит дәуірлеріндегі ыдыс-аяқтардың сынықтары табылды; 2-6 қабаттарда Мустье мәдениеті дәуірінің тұрмыстық заттары табылды. Үңгір қарапайым адамдар өмір сүрген бір-бірімен байланысты табиғи қуыстардан тұрады.
## Археологиялық зерттеулер
1960 жылы Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы Ғылым Академиясы тарих институтының барлау палеолит экспедициясы Кавказдың оңтүстік-шығысына жіберілді. Нәтижесінде Азых және Таглар үңгірлері табылды.
1963 жылдан бастап үңгірде археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, 7 мыңнан астам тас құралдары мен 2 мыңнан астам жануарлардың сүйектері табылды. Бірінші қабаттан кейін Орта ғасырлардағы, қола дәуіріндегі және энеолит дәуіріндегі қыш ыдыстар табылды. 2-6 қабат ішінде Мустье мәдениетінің үлгілері табылды. Үңгірдің тізімдемесінде қызыл, қара, қоңыр, сұр, ақ және түрлі реңдерді жасауға арналған көптеген дайындама құралдары табылған. Үңгірді қазу жұмыстарын әзірбайжан археологы М.М.Гусейнов жүргізді. Археологтармен қатар палеонтологтар, палеогеологтар, палеогеографтар және палеоботаниктер жұмыс істеді. Зерттеулер көрсеткендей, таулар Мустье мәдениеті кезінде 90-35 миллион жыл бұрын пайда болған.
## Үңгір маңы фаунасы
Сүйек қалдықтарын зерттеп талдағаннан кейін, кермарал мен тауешкі аң аулаудың негізгі объектілері екендігі анықталды.Үңгір маңы фаунасының негізін сүтқоректілер құрайды: қолқанаттылар, қоянтәрізділер, кеміргіштер, жыртқыштар, тақтұяқтылар.
## Дереккөздер |
Сая Мағзұмбекқызы Оразғалиева (туған 7 сәуір 1988 ж, Белогорский кенті, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР, КСРО) — қазақстандық "Вузеры" сериалындағы Айсұлу рөлінің арқасында танымал болған қазақ актрисасы және әншісі.
## Өмірбаяны
Сая Мағзұмбекқызы Оразғалиева 1988 жылы 7 сәуірде дүниеге келген болатын. Оның анасы тәрбиеші, ал әкесі жүк тасушы болып жұмыс істеген. Сая бала кезінен көркем, харизмасы мол болған болатын. Үш жасынан бастап ол отбасылық мерекелерде өнер көрсетіп, қонақтарды таңқалдырған болатын.
Сая 9 жаста болған кезде, оның ата-анасы ажырасқан болатын. 9 сыныптан кейін Сая Алматыға көшіп келіп, АҚТГТК-ға (Алматы Қазақ-түрік гуманитарлық-технологиялық колледжі) аудармашы-референт мамандығына оқуға түсті, сонымен қатар даяшы болып жұмыс істеді. 2002 жылы колледжді бітіргеннен кейін Сая Оразғалиева ТВ және шоу-бизнес әлеміне жақын болу үшін "Тұран" университетінің журналистика факультетіне оқуға түсті, бірақ мамандығы бойынша жұмыс істей алмады.
## Жеке өмірі
2009 жылы Сая Оразғалиева тұрмысқа шықты, алайда некесі ұзаққа созылмады және жас жұбайлар ажырасамыз деген шешім қабылдады. 2009 жылдың 16 наурызында Саяның бірінші некесінен Радмир атты ұлы дүниеге келді.
Бүгінгі таңда оның актриса ретіндегі мансабы өте жақсы дамып келеді. Саяның қатысуымен фильмдері мен телешоулары таңымал және көрермендердің лайықты сүйіспеншілігіне ие.
## Мансабы
2010 жылдан 2012 жылға дейін "Shine" тобының вокалисты болды. Саяның бірінші рөлі сенсациялық қазақстандық "Жаным-2" сериалында болды, бірақ танымалдығы оған "Вузеры" телесериалындағы рөлінен кейін ғана келді. Осы жобалардан кейін Оразғалиева ұқсас рөлдерге жүздеген шақырулар алды, бірақ мұндай рөлде қалғысы келмеді.
Сондай-ақ, актриса келесі фильмдер мен телешоуларда ойнаған болатын:
* "Кітап" (2013)
* "Гашық жүрек" (2013)
* "Жаңа қоныс" (2015)
* "Жібек" (2015)
* "Тоқал" (2016)
* "Барлығы ер адамдарға байланысты" (2017)
* "Әйел қабырға емес" (2018)
* "Паранормальды мұра" (2019)
* "Отбасылық құмарлықтар" (2020)
* "Қарама-қайшылық" (2020).
Бүгінгі таңда актриса актерлік мансаппен айналысып қана қоймай, өзін блог жүргізу сияқты жаңа салаларда сынап көруде.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Оразгалиева Сая Магзумбековна |
Дарабоз ана (шамамен 1690-1770) — шешен, әрі биЕскелді ауданының төңірегінде дүниеге келген. Шынесімі Қалипа.
## Аңыз
Қайын атасы кенже келінінің өзгелерден ақыл-ойыерекше екенін біліп, Жолбарыс биге сынатыпты. Сонда би Дарабоз анадан: «Көкке тіреу не болар? Көлгепіспек не болар? Терісін теспей етін сорған не болар?»деп сұрапты. Дарабоз ана: «Жілігін шақпай, майынсорса, қара нарды қалтыратқан қаңтар ғой. Жілігіншақпай майын сорса, екі ағайынды ақпан (айы) ғой»деген екен. Сонда Жолбарыс би: «Сенің өз қатарыңнанойың озық, бұдан былайғы ныспың Дарабоз болсын»деп бата беріпті-мыс. Ел ішіндегі мәселелерді бітімгершілікпен шешіп, екі жақты жарастырып отырған.Күйеуі Құлжа табиғатынан жуас адам болғанымен,Дарабоз ананың ықпалымен ол да ел ісіне араласқанекен. Дарабоз ананың көріпкелдік қасиеті болған деседі. Ол қоғамдағы әйел адамдардың орнын көтеругекөп күш салған. Бірде Балпық би Дарабоз анадан:«Әйелдің қандайы жақсы?» деп сұрапты. Сонда Дарабоз ана: «Көшкенде жетелейтін боталы түйесі болса,ерттеп мінетін құлынды биесі болса, алдында бесігіболса, маңдайының несібі болса, әйелдің жақсысы солболады» деген екен.
## Ескерткіш
Ескерткіш Көксу ауданы, Амангелді ауылы, Еңбекші округіне, қарасты тас жолдың бойында орналасқан.
## Дереккөздер |
Түктібай әулие — Түктібай бұдан 300 жылдай бұрын Сыр өзені бойында дүниеге келген. Туған кезде үсті-басытүгел түк болған екен. Сексеннен асқан емші атасынемересінің бұлай болғанына қуанып: «Бұл бала нышанмен туды. Аты Түктібай болады. Әлі ел-жұртыныңатын шығаратын қасиет қонады бұл қарағыма» деп біржасқа дейін жан баласына көрсетпей ұстайды. Сүндетке отырар жылы денесін түгел жапқан түктері өз-өзінен сыпырылып түсіп, омыртқасын бойлай ат жалындай түктері ғана қалады.
## Аңыз
Бала он үшке келгенде ұрғашы тораңғыдан өзі шауып қобыз жасап алыпты. Бұл қобызының үні шықпай,қара терге түсіп қайта қобыз шабады. Бірде күн батыпбара жатқанда далада ұйықтап кетіпті. Дәл өңіндегідей түс көріпті. Түсінде ақ сақалы желбіреп, белінетүскен қария: «Балам, анау Әулиешоқы деген құмныңшетінде үй орнындай ғана тақыр жер бар. Соны қазсаң,өмір бойғы керегіңді аларсың. Ал, батамды бердім. Қобызды да қасиет қонған киелі жан ұстайды, қолыңдыжай!» деп батасын беріпті. Бала әкесіне айтып, екеулепӘулиешоқы құмын шарлап, ат аунайтындай ғана тақыржерді табады. Сол жерді қазып жіберсе, түйе терісінеоралған қобыз бен төс, балға шығады. Түктібай қобызды ала салып, айдалада ойнап кеп жөнелгенде уілдеп,құм суырған жел де тынады, алакөбіктеніп долданааққан өзен де сабыр табады. Қара қобыздың үні қалыңқұм ішінде шалқып, дала балқып кетеді. Бала тоқтамайжеті күй тартыпты. Өзен жағасындағы қалың аң-құсселт етіп бастарын көтеріп аңыраған күйді тапжылмайтыңдасыпты.Бой-бой терлеп жеті күйді бітіріп тоқтағанда әкесішырт ұйқыдан оянғандай болып:– Балам, аянмен келген бұл қара қобызды қасиеттеп ұста, ұрпақтан-ұрпаққа бойтұмардай аманатта! Ал мына төсті де ала жүрейік. Бізден тарағанүрім-бұтақтардан ұста, шеберлер көп шығады екен, –депті. Содан бастап Түктібай бақсы атаныпты.
## Кесене
Кесене Жамбыл ауданы, Қызыләскер ауылындаорналасқан.
## Дереккөздер |
Фаузия (Туған күні,жылы 5 шілде 2000 (20 жаста) Касабланка, Марокко) — Канадалық әнші және әндердің авторы,Мароккада туған.
## Өмір баяны
Әнші Фаузия 5 шілде 2000жылы Касабланка қаласында дүниеге келген.Оның Самия деген әпкесі бао . Он бес жасында әнші отбасысымен бірге Канададағы Манитоба првинциясына көшті.Фаузия француз,араб,ағылшын тілдерінде еркін сөйлей алады.
## Мансап
Он бес жасында Фаузия La Chicane Éléctrique деген жарыста бірден көптеген жүлделерге ие болды. Дәл сол жасында ол YouTube-қа каверлармен өзінің әндерін шығара бастады. Көп ұзамай әншінің өнеріне Paradigm Talent Agency деген букинг-агенство қызыға бастады. 2017 жылы ол Nashville Only Unsigned музыкалық конкурста Гран-при иегері атанды. Дәл сол жылы ол канадалық Мэтт Епп деген әншімен бірге ән шығарды . «The Sound» әні халықаралық ән жазу байқауында жүлделі болды. Фаузия Виннипег симфониялық оркестрымен бірге Канаданың 150-жылдығына орай жасалған мерекеде,Виннипегияда өнер көрсетті
## Өлеңдері
«My Heart's Grave» (2017)«Bad Dreams (Stripped)» (2018)«This Mountain» (2018)«Exothermic (Piano Version)» (2019)«Born Without a Heart» (2019)«You Don't Even Know Me» (2019)«Tears Of Gold» (2019)«The Road» (2020)«Wake Me Up When It's Over» (2020)«Secrets» (2020)«How It All Works Out» (2020)«Minefields» (2020)
## Сілтемелер |
Байтулақ батыр — Кенже елінің өз заманындағы басты батыры, ел арысы, биі болған.
## Аңыз
1846 жыл.Орыс-казактар: «Берегитесь от криво-саблевого Байтулака!» – «Қайқы қылышты Байтулақтан сақтаныңдар!» деп отряд бастықтарына ескертулер жасапотырған делінеді. Ер Байтулақтың зираты 1916 жылыашаршылық, қуғын-сүргін жылдары көпке пана да болыпты.Ел ішінде «Байтулақтың асында шаппағанда, байқұлақтың тойында шабасың ба?» деген сөз қалған.Оған себеп, Байтулақ батырдың асында ат бәйгесі ұзақтан жіберіліп, атқа шапқан алты бала қаза болып,мәреге жүздеген аттан бес-алты ат қана жетіпті. Байтулақтың зиратына бесіктің ілінгені сондықтан екен.
## Жерленген жері
Ер Байтулақтың кесенесі қазіргі Ақсу ауданы Кеңқарын мен Басқан ауылдары аралығында орналасқан.Байтулақ батыр жерленген жердің бұрынғы атауы –Қарауыл.Ер Байтулақ: «Қарауыл тұмсығына жерлеңдер!Не елу үй Садыр-Қарлығаштың аты шығар, не меніңесімім аталар!» депті көз жұмар алдында. Мазардысалған ісмер ақын Сараның әкесі Сұлтанбектің (Тастанбек) әкесі Жанқұлы екен.
## Дереккөздер |
Станислав Геннадьевич Буянский (6 маусым 1980, Алабино, Мәскеу облысы) — ресейлік заңгер, заң ғылымдарының кандидаты, Мәскеу облысы прокурорының бұрынғы орынбасары. Қаржылық-экономикалық білім беру ұйымдары халықаралық ассоциациясының «Экономикалық қызметті құқықтық реттеу» комитетінің төрағасы. Нархоз Университетінің Заң және әлеуметтік ғылымдар мектебінің деканы, 2020 жылдан бастап Нархоз Университетінің ректор міндетін атқарушы болып тағайындалды.
## Өмірбаяны
2002 жылы Мәскеу қаржы-заң академиясын заңгер мамандығы бойынша бітірді. 2006 жылы Буянский заң ғылымдарының кандидаты диссертациясын қорғады. Ол прокуратурада ерекше маңызды істер бойынша тергеуші, Ресей Федерациясы Бас прокуратурасының халықаралық-құқықтық бөлімінің халықаралық тергеу тапсырмаларын орындау бөлімінің прокуроры, Можайск қаласының прокуроры қызметтерін атқарған.
2009 жылдың тамыз айында Ресейдің Бас прокуроры Юрий Чайка Буянскийді Мәскеу облысы прокурорының орынбасары қызметіне тағайындады. Арнайы режимді объектілерде, федералдық қауіпсіздік саласында және экстремизмге қарсы іс-қимылдарда заңдардың орындалуын қадағалады. 2010 жылы маусым айының басында Буянский өз өтініші бойынша Мәскеу облысы прокурорының орынбасары қызметінен кетті. Мәскеу маңындағы казинолар ісі бойынша басты куәгер ретінде болды.
2015-2018 жылдары Ресей Федерациясының Үкіметі жанындағы Қаржы Университетінің, «Тәуекелдерді талдау және экономикалық қауіпсіздік» кафедрасы бастығының орынбасары, «Кәсіпкерлік субъектісінің қызметіндегі комплаенс-бақылау» магистрлік бағдарламасының жетекшісі лауазымдарын атқарды.
2018 жылы Пенсильвания штатының Университетінің Заң мектебінде LL.M. дәрежесін алды.
2019 жылдан бастап Нархоз Университетінің Заң және әлеуметтік ғылымдар мектебінің деканы, 2020 жылдан бастап ректор міндетін атқарушы.
Университетте академиялық адалдықты нығайтуға және оқытушылардың академиялық еркіндігін кеңейтуге бағытталған бірқатар реформалар жүргізді. Ұйымдастырушылық реформаны бастады, сол реформа шеңберінде президент пен провост қызметтерін бір мезгілде енгізе отырып, ректор қызметі жойылды.
## Ғылыми жұмыс
Станислав Буянский өлім жазасы мәселесі бойынша алғашқы студенттік жұмысынан кейін сот пен прокуратура қызметіне қатысты құқықтық мәселелерді әзірледі. Құқықтану саласындағы кең мәселелер бойынша сарапшы ретінде әрекет етеді. Соңғы жылдары ол экономикалық қауіпсіздік, тәуекелдерді басқару және комплаенс мәселелерімен айналысады, ғылыми мақалалар жазады және бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстан мен әлемдегі білім беру саласын одан әрі дамыту бағыттары туралы пікірлерін жариялайды.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің «Есту кемістігі бар балаларға арналған облыстық арнайы (түзету) мектеп-интернат» коммуналдық мемлекеттік мекемесі— Қазақстан Республикасындағы есту қабілеті бұзылған балаларға арналған жалғыз толық орта білім беру орны. Бұл елдегі ең көне мектеп-интернаттардың бірі.
## Тарих
1944 жылы Петропавл Кеңесінің Атқарушы комитетінің 1944 жылғы 1 қыркүйектегі № 17 шешімімен 10 оқушыдан тұратын 1 сыныпқа саңырау балалар мектебі ашылды. 1948 жылға қарай оқушылар саны 30 адамға дейін өсті. 1950 жылға дейін саңырау балаларға арналған Петропавл мектебі Бастауыш мектеп болды, ал 1951 жылы 5 сынып ашылды, контингент 70 тәрбиеленушіге дейін өсті. 1952 жылдан бастап мектеп толық емес орта мектеп болып саналды. Штаттық кестеге арифметика, орыс тілі, әдебиет, география, жаратылыстану, тарих, сурет салу, дене шынықтыру, ағаш ұстасы, тігін ісі сияқты пәндер қосылды. 1953 жылы ҚазКСР ағарту министрлігінің жарлығымен балалар үйлері мен саңырау балаларға арналған мектеп-интернаттардың әкімшілік-техникалық және тәрбие қызметкерлерінің штаты бекітілді. Мектеп штатына келесі бірліктер енгізілді: үйірме жұмысының жетекшісі, аға пионер жетекшісі, медбике, завхоз, күтуші, кастелянша-тігінші. 1959 жылдан бастап РСФСР Министрлер Кеңесінің "зағип, нашар көретін, саңырау және саңырау балаларға арналған жалпы білім беретін мектептерде оқу мерзімі туралы" қаулысына сәйкес бұл оқушылардың оқу ұзақтығы өзгертілді. Саңырауларға арналған мектептерде және нашар еститіндерге арналған мектептердің 2-бөлімінде 12 жылдық оқу мерзімі белгіленеді, осы мерзім ішінде оқушыларға 8 жылдық жаппай мектеп көлемінде толық емес орта білім беру қамтамасыз етілді. 1967 жылы мектеп-интернат барлық қажетті жабдықтармен жалпы ауданы 3365,5 м2 болатын 120 орындық жаңа типтік ғимарат алды. 1969 жылы мектепте алғашқы көмекші сынып ашылды.
1989 жылы КСРО Білім Министрлігінің бұйрығымен мектеп саңырау балаларға толық орта білім беру құқығына ие болды.
2014 жылы Қазақстан Республикасының жалпы мемлекеттік рейтингтерінің қорытындысы бойынша мектепке "2014 жылдың мемлекеттік кәсіпорны" құрметті атағы берілді.
## Мектеп директорлары
* Голикова Александра Федоровна (1951-1953)
* Матюшко Иван Федорович (1954-1979)
* Мордвинцева Зинаида Ивановна (1979-1988)
* Пожарницкий Александр Николаевич (1988-1996)
* Скатова Надежда Алексеевна (1996-2009)
* Тәжин Жангелді Уақпанұлы (2009 жылдан бастап)
## Материалдық-техникалық база
Мектеп-интернаттың жер учаскелерінде: негізгі ғимарат, дене шынықтыру-спорт ғимараты орналасқан, онда қозғалмалы ойындарға арналған аймақ (футбол алаңы, волейбол, баскетбол алаңдары), жүгіру жолы, секіруге арналған шұңқыр, жабдықтары мен спорттық снарядтары бар алаң бар, жеке, қоршалған, кіші жастағы қозғалмалы ойындарға арналған асфальтталған жабыны бар алаң, шаңғы дайындығына арналған жасанды төбешік бар. Тәрбиеленушілердің мектепке дейінгі тобы үшін заманауи құрал-жабдықтары бар топтық алаң, көлеңкелі қалқасы бар күркемен жабдықталған, жабдық балалардың бойы мен жасына сәйкес келеді. Аумақтың шаруашылық аймағында: көкөніс қоймасы, қойма, гараждар, монша, кір жуатын орын орналасқан. Кір жуатын бөлме жеке тұрған ғимаратта орналасқан, кір жуғыш машиналармен қамтамасыз етілген. Балаларды жуу үшін жеке тұрған бейімделген ғимаратта, интернаттың ауласында 10 жуыну орнына арналған монша орналасқан.
Мектеп-интернатта барлығы 140 бөлме, оның ішінде 32 оқу кабинеті, оның ішінде 3 шеберхана (ағаш ұстасы, тігін, аспаздық), 2 әдістемелік кабинет, қатты және жұмсақ мүкәммалмен толық жабдықталған 16 жатын бөлме бар. Жеке спорт және тренажер залдары жұмыс істейді.
Барлық сыныптар "Сонет-01" ұжымдық пайдаланылатын дыбыс күшейткіш аппаратурасымен, жеке логопедиялық жұмысқа арналған "Соло" дыбыс күшейткіш аппаратурасының жинақтарымен, жеке есту аппараттарымен жабдықталған. Информатика кабинеті компьютерлермен, интерактивті тақтамен жабдықталған. 5 интерактивті тақта бар.
Өзін-өзі тану кабинеті, интерактивті тақтасы бар орыс тілінің мультимедиялық кабинеті жабдықталған, қазақ тілі кабинетінде дербес компьютерлер орнатылған. Химия, география, физика, тарих кабинеттерінде интерактивті тақталар бар.
Интернаттық корпуста күннің екінші жартысында балалардың оқу-тәрбие процесі мен бос уақытын ұйымдастыру үшін оңтайлы жағдайлар жасалған. Интернат шаруашылық-тұрмыстық, санитарлық-гигиеналық, мәдени-демалыс, спорттық және дене шынықтыру-сауықтыру мақсатындағы үй-жайлармен жабдықталған.
Тәрбиеленушілердің тұруы мен демалуы үшін жағдайлар жасалған. Жатын бөлмелердің толымдылығы, жынысы мен жас ерекшелігіне қойылатын талаптар сақталған. Әрбір тәрбиеленушінің жасына сәйкес кереуеті, тумбочкасы болады. Сондай-ақ, әр жатын бөлмеде төсек төсеніштері, демалыс орындарында демалыс бұрыштары бар. Төсек жабдықтары жиынтығының болуы нормаға сәйкес келеді, таңбаланған. Әр бөлмеде оқушылардың ойын және шығармашылық белсенділігіне арналған теледидар, үстел мен орындықтар бар. Жеке гигиена заттарын сақтауға жағдай жасалған. Қыздар үшін жеке гигиена бөлмесі жұмыс істейді, үтіктеу тақталары, кір жуғыш машина бар. Медициналық блокта жұмыс кабинеті, емшара кабинеті, егу кабинеті, жеке кіретін және шығатын есігі бар изолятор, санитариялық торап бөлінген.
Ас блогына асхана, пісіру цехы, жуу бөлмесі, қойма үй-жайлары кіреді. Тоңазытқыш және технологиялық жабдық жұмыс жағдайында. Бөлшектеу мүкәммалы жинақталған және таңбаланған. Ас үй, асхана және шай ыдысымен қамтамасыз етілген (1 балаға 3 асхана және шай ыдысы). Асхана 80 орынға есептелген, тамақтану тегін, төрт рет, мектепке дейінгі топтардың балалары үшін — бес.
## Оқу процесін ұйымдастыру
Мектеп-интернат педагогтары есту қабілеті бұзылған, оның ішінде кохлеарлық имплантанттары бар оқушылардың ерекше білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыратын Қазақстандағы жалғыз тақырыптық жоспарлау жасады. Осы тақырыптық жоспарлау есту қабілеті бұзылған балаларға мемлекеттік жалпыға міндетті стандарт талаптарына барынша жақындатылған жалпы орта білім алуға мүмкіндік береді. Бейімделген тақырыптық жоспарлау оқу бағдарламаларын ішінара қысқарту және оқушылардың оқу жетістіктеріне қойылатын талаптардың неғұрлым төмен деңгейі жағдайында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру жүйесі шеңберінде қолданылатын білім берудің жалпы нормаларын сақтауды көздейді.
Интернаттың құрамы:
* 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға арналған мектепке дейінгі топтар;
* дайындық сыныбы;
* саңырау балаларға арналған сыныптар;
* есту қабілеті нашар балаларға арналған сыныптар;
* нашар еститіндерге және кохлеарлық импланттары бар балаларға арналған сыныптар;
* аралас-кешенді бұзылулары бар (ақаудың күрделі құрылымы бар) балаларға арналған сыныптар;
* ЗПР бағдарламасы бойынша сынып.
Сабақтар есту қабілеті бұзылған балаларға арналған мектептің талаптарына сәйкес келетін кабинеттерде өтеді.
Мектеп-интернат бес күндік жұмыс аптасы бойынша мектепке дейінгі топтарда — және алты күндік жұмыс аптасы 0-12 сыныптарда жұмыс істейді. Сабақтар бір ауысымда өткізіледі және 8 сағат 15 минутта басталады. Сабақтың ұзақтығы — 45 минут, үзіліс-5 және 10 минут, үлкен үзіліс-үшінші сабақтан кейін 15 минут. Сабақтар мен сабақтарда Денсаулық сақтау, үнемдеу және қорғау режимін қамтамасыз ету үшін мұғалімдер мен тәрбиешілер бес минуттық динамикалық үзілістер ұйымдастырады.
Күннің екінші жартысында жеке түзету сабақтары, үй тапсырмасын дайындау, сыныптан тыс сабақтар, үйірмелер жұмысы, мәдени-спорттық және сауықтыру іс-шаралары өткізіледі. ҚР-да инклюзивті білім беруді дамыту бағдарламасын жүзеге асыру аясында көптеген іс-шаралар өткізіледі..
## Сілтемелер
* Мектептің веб-сайты*
* Түпнұсқа мақала |
Нұрлан Әлібекұлы Сабыров (туылды 22 желтоқсан 1991, Степногорск, Ақмола облысы, Қазақстан) — қазақстандық комик, стэнд-ап жанрындағы қойылымдардың арқасында кең танымал болды. 2013 жылы Сабыров өзін «Ашық микрофон» айдарында ТНТ-дағы «Stand Up» шоуында сынап көрді. Бірде теледидарда ол өзінің батыл мінез-құлық стилімен және өткір әлеуметтік әзілдерімен танымал болды.
Ресейдегі ең жақсы 10 әзілкештердің бірі. 2019 жылдың сәуір айынан бастап - «Что было дальше?» шоуының жүргізушісі, YouTube-те LABELCOM арнасында шығады.
## Балалық және жастық шағы
Нұрлан Ақмола облысында орналасқан Степногорск қаласында туып өскен. 8 жасынан бастап бокспен айналысқан. Нұрлан мектеп оқушысы ретінде жақсы әзілкеш ретінде танылды. Әзілкештің басты шабыты атасы болған. Жас жігіт Нұрлан Қарағанды қаласының командасына кірді, кейін Көкшетау қаласының балаларымен бірге өнер көрсетті. Мектепті бітіргеннен кейін ол Екатеринбургке жоғары білім алуға кетті, онда Орал федералды университетінің дене шынықтыру факультетіне оқуға түсті. Оқу кезеңінде Сабыров студенттік КВН командасында ойнады.
## Мансабы
Екатеринбургте ол әзіл-сықақшы Дмитрий Романовпен танысты, ол оған Stand Up-тегі «Ашық микрофон»-ға қатысуға кеңес берді. 2014 жылы Сабыров Екатеринбургтен Мәскеуге отбасымен көшіп келді, қазірдің өзінде ТНТ-да Stand Up шоуының резиденті ретінде теледидарда көрінді.
2017 жылы Ресей және Қазақстан қалалары бойынша «IQ» турына барды. 2018 жылдың желтоқсан айында теледидарда өзінің алғашқы жеке стендап концертін жасады.
2020 жылы мамырда Forbes Сабыровты 30 жасқа дейінгі перспективті ресейліктердің бірі деп атады, 28 жастағы әзілкешті «Жаңа медиа» санатындағы «30-дан 30-ға дейін» рейтингіне орналастырды. Басылымның хабарлауынша, Сабыровтың қойылым үшін ақысы $10000 бағаланған.
## Жеке өмірі
Нұрлан Екатеринбургта студенттік жылдары танысқан Диана есімді қызға үйленді. Ерлі-зайыптылардың екі баласы бар: қызы Мадина (2012 ж.т.) және ұлы Тагир (2017 ж.т.).
## Дереккөздер |
Утопия жазықтығы (лат. Utopia Planitia) — Марстың солтүстік жартышарының шығыс бөлігінде орналасқан ойпат.
Утопия деген атауды оған италиялық астроном Джованни Вирджинио Скиапарелли берді. 1973 жылы Халықаралық астрономиялық одақ осы атауды бекітіп қойған.
Бұл ойпат ежелгі кезеңде метеоритпен соқтығысуынан пайда болған деген болжам бар. Сонда ол Марстағы метеориттік кратерлердің ішіндегі ең үлкені болады.
1979 жылы Утопия жазықтығына Viking 2 станциясының қону аппараты түсіп, Марс бетінің панорамалық суреттерін Жерге жеткізе бастады.
2021 жылы мұнда қытайлық ровер Чжужун қонып, өзінің зерттеу жұмыстарын бастады.
*
*
## Дереккөздер |
Евгений Андрейұлы Чебатков (ту. 13 қыркүйек 1990 жылы, Өскемен) — қазақстандық және ресейлік әзіл-сықақшы. «Labelsmart» YouTube-арнасында шығатын «Түнгі оқиға» подкастының жүргізушісі.
## Өмірбаян
### Балалық және жастық шағы
Евгений Чебатков Өскемен қаласында музыка пәнінің мұғалімі және металлургия зауытының қызметкері отбасында дүниеге келген. 1930 жылдары Қазақстанға жер аударған орыстардың ұрпағы. Бала кезінде, екі жыл бойы, Иса Мәсіхтің соңғы күнгі әулиелер шіркеуі мүшелерінің қауымдастығында ағылшын тілін оқыды. 16 жасында ол Американдық мәдени орталыққа волонтер болып жұмысқа тұрады, онда ол бірнеше жыл бойы американдықтармен ағылшын тілін үйренеді.
Мектепті бітіргеннен кейін, 2008 жылы Ресейде Томск университетіне түсіп, онда халықаралық басқару факультетінде оқыды. Сондай-ақ, Томскіде ол радио жүргізушісі ретінде мансабын бастайды. 2013 жылы ол Канаданың Ниагара колледжіне магистратураға оқуға түсті. Канадада ол алғаш рет стэнд-аппен өнер көрсетеді.
### Мансабы
Магистратураны бітіргеннен кейін Мәскеуге көшіп, 2016 жылы ТНТ-дағы «Stand Up»-ке келеді, сонымен қатар Comedy Radio-да жүргізуші болып жұмыс істейді. 2019 жылы ол «Жасөспірім Мутант Ниндзя-тасбақалар эволюциясы» анимациялық Леонардоның ресми дауысына айналды.
2020 жылы «OUTSIDE STAND UP» YouTube арнасында Чебатковтың «Без панциря» жеке концерті өтті. 2021 жылы Чебатков GQ Russia, «вДудь», «Кешкі Ургант» және басқа да танымал бағдарламаларға қатысты. 2021 жылдың наурызда Чебатковтың «Выходи из комнаты» атты жеке концерті өтті.
## Дереккөздер |
Болат Бақытжанұлы Жанасаев (29 сәуір 1952, Темір, Темір ауданы, Ақтөбе облысы, Қазақ КСР) — әскери қайраткер, генерал-майор. Алматы жоғары әскери училищесін (1975), Мәскеудегі М.В.Фрунзе атындағы әскери академияны (1987) бітірген. 1975 — 80 жылы Германиядағы Кеңес әскерлері тобында взвод, рота командирі, батальон командирінің орынбасары, 1980 — 84 жылы Сібір әскери округында батальон командирінің орынбасары, батальон командирі, 1987 — 92 жылы Киев әскери округында полк штабы бастығы, КСРО ішкі әскерлерінің Орта Азия мен Қазақстан бойынша жаттығу полкының командирі қызметтерін атқарды. 1992 — 2001 жылы ҚР Ішкі істер әскерлерінің шұғыл қимылдар бригадасының командирі, ҚР Жоғарғы Кеңесі жанындағы өлттық қауіпсіздік және қорғаныс комитетінің төрағасы, ҚР Ішкі әскерлерінің қолбасшысы, ҚР ІІМ Ішкі әскерлері қолбасшысының 1-ші орынбасары жұмыстарында болды. 2001 жылы наурыз айынан ҚР Республикалық ұланының қолбасшысы. |
Насырұлла хан (1806—1860), толық есімі Әмір Насыр Улла Баһадур Хан—1826 жылынан бастап 1860 жылына дейін Бұхар хандығының әмірі. Маңғыт әулетінен шыққан.Феодалдық бөлшектенушілікті жоюға әрекеттенді. Көршілес Шахрисабз, Қоқан, Хиуа хандықтарымен жүргізген күресі сәтсіз аяқталды. Ол қатігез билеуші ретінде ғана халықтың жадында қалды.
Әмірші Хайдар ханның баласы. Әкесінің өлтіруінен соң, таққа отырды. Таққа отырған соң, Насырұлла бар аға-інілерін өлтірді.
Бұл кезде Орта Азия солтүстік жақтан Ресейдің және оңтүстік жақтан Ұлыбританияның қысымын сезді. Екі империя бұл аумаққа әсер еткісі келді, оны өзінен тәуелді еткісі келді. Ресей мен Ұлыбритания әсер ету тынық күресін бастады. 1842 жылы Ұлыбритания Бұқар әміршілігіне барлаушы елшілерін Чарльз Стоддарт мен Артур Коннолиді жіберді. Насырұлла оларды Обхана жер астындағы абақтысына отырғызып, өлтірді. Кейін Ұлыбритания жоғалып кеткен өз азаматтарын қалпын білу үшін 1843 жылы Джозеф Вольфті жібереді. Әмірші оны да Обханаға отырғызды, бірақ кейін оған азат берді. Вольф Ұлыбританияға қайтып, барлаушылардың ажалы туралы хабарланды. Батыс мемлекеттерде Әмірші Насырұлла ханды бұл оқиғаның арқасында біледі.
Қазақстан тарихында Насырұлла хан Кенесары ханымен ерекше қатынастарының арқасында қалды. Бұқар әміршілігі көршілес елдерін жаулап алғысы келген. Алдыменен Хиуа менен Қоқан хандығын жаулап алып, оларды өзіне қараған бектіктеріне айналдырғысы келді. Ал Қоқан менен Хиуа хандықтары сол кезде қазақтардың кейбір жерін жаулап алып, қазақтарға зорлық көрсетті.
Сол кезде Кенесарының отарлау саясатына қарсы көтерілісі басталды. Кенесары Қоқан хандығымен соғыс ашты. Дәл сол кезде Бұқар әміршілігі мен Қоқан хандығы арасында да соғыс басталды. Осылайша, Кенесары Бұқар әміршісі Насырұлла ханның одақтасы болып шықты.
Қоқанмен соғыс ашуының алдында Насырұлла Қоқанның ханы Мәделіге елші жіберіп, оған Бұқардың әміршісіне бағынуға бұйрық береді. Екінші, Мәделі ханға өз әйелімен ажырасуға бұйрық берді. Мәделі хан өзінің Хан Паджа Айым деген жас сұлу өгей шешесіне үйленді, бұл қылық ше шариғатқа қарсы. Бұқар әміршісі Насырұлла, Мәделі хан шариғат жолынан бет бұрды деп, оны әйелімен ажыратып, Хан Паджа Айымға өзі үйленгісі келді. Мәделі хан Бұқар әміршісінің елшілерін өлтірді. Насырұлла соғыс ашты. 1840 жылы Насырұлла өз әскерін Ұра — Төбеге жіберіп, Ұра — Төбені алып, Қоқанға жолын ашты. Қоқан сарбаздары шайқас майданынан қашты. Мәделі хан бір кезеңде екі жаумен күресті. Осындай қалыпта, Кенесары төрт мың әскерімен Ташкентті қамалады, Жаңақорған, Созақ, Жөлек, Ақмешітті алды. Қазақтарды Қоқан билігінен азаттанып, өзіне бағындырды. Сөйтіп, Бұқар әміршісіне Мәделі ханмен жәрдем етті.
1842 жылы сәуір айында Насырұлла Қоқанды алып, Мәделі ханды өлтірді. Жәрдем көрсеткені үшін, Насырұлла Кенесарыға алғысын білдіріп, шапан менен қылышын сыйлады.
1842 жылы Бұқар әміршілігі мен Хиуа әміршілігі арасында қанды жанжал бастады. Соғыс төрт жылдан кейін, 1846 жылы аяқталды.
Ел ішінде, Насырұллаға оның қаталдығы үшін «ет союшы» деп лақап берді. Өз астана жұрты үшін, Насырұлла «елдің қан ішетін» билеуші ретінде тарихында қалды.Насырұлланың кезінде Бұқар әміршілігінде қыпшақтар көтеріліс көтерді. Әсіресе, кенегестер, Насырұллаға бағынғысы келмей неше сан көтерілістеді көтерген. Насырұлла 20 жылдың ішінде кенегестер тұратын Шахрисябз атырабына 32 рет шабуыл жасаған.
## Дереккөздер |
Евгений Андрейұлы Чебатков (ту. 13 қыркүйек 1990 жылы, Өскемен) — қазақстандық және ресейлік әзіл-сықақшы. «Labelsmart» YouTube-арнасында шығатын «Түнгі оқиға» подкастының жүргізушісі.
## Өмірбаян
### Балалық және жастық шағы
Евгений Чебатков Өскемен қаласында музыка пәнінің мұғалімі және металлургия зауытының қызметкері отбасында дүниеге келген. 1930 жылдары Қазақстанға жер аударған орыстардың ұрпағы. Бала кезінде, екі жыл бойы, Иса Мәсіхтің соңғы күнгі әулиелер шіркеуі мүшелерінің қауымдастығында ағылшын тілін оқыды. 16 жасында ол Американдық мәдени орталыққа волонтер болып жұмысқа тұрады, онда ол бірнеше жыл бойы американдықтармен ағылшын тілін үйренеді.
Мектепті бітіргеннен кейін, 2008 жылы Ресейде Томск университетіне түсіп, онда халықаралық басқару факультетінде оқыды. Сондай-ақ, Томскіде ол радио жүргізушісі ретінде мансабын бастайды. 2013 жылы ол Канаданың Ниагара колледжіне магистратураға оқуға түсті. Канадада ол алғаш рет стэнд-аппен өнер көрсетеді.
### Мансабы
Магистратураны бітіргеннен кейін Мәскеуге көшіп, 2016 жылы ТНТ-дағы «Stand Up»-ке келеді, сонымен қатар Comedy Radio-да жүргізуші болып жұмыс істейді. 2019 жылы ол «Жасөспірім Мутант Ниндзя-тасбақалар эволюциясы» анимациялық Леонардоның ресми дауысына айналды.
2020 жылы «OUTSIDE STAND UP» YouTube арнасында Чебатковтың «Без панциря» жеке концерті өтті. 2021 жылы Чебатков GQ Russia, «вДудь», «Кешкі Ургант» және басқа да танымал бағдарламаларға қатысты. 2021 жылдың наурызда Чебатковтың «Выходи из комнаты» атты жеке концерті өтті.
## Дереккөздер |
Текжанов Нәсіп Текжанұлы (14 тамыз 1900 жыл, Бұрташ ауылы — 3 ақпан 1986 жыл, КСРО, Целиноград) - аэроұшқыш атқыштар дивизиясының шабуылшы мылтықшысы, 24-гвардиялық десанттық-атқыштар полкінің сарбазы.
## Өмірбаяны
1900 жылы Бұрташ ауылында дүниеге келді. 1942 жылдың, 7 маусымында тұрғылықты жері бойынша, Қызыл Армия қатарларынаАқмола әскери комиссариаты шақырды. Омбы қаласында алдын ала дайындықтан кейін, 24 гвардиялық әуе күштерінің құрамына, аэроұтқыр атқыштар дивизиясының шабуылшы мылтықшысы болып қабылданды. Әскери мансабын Украинада бастаған. Харьков пен Киевті азат ету шайқастарына қатысты. Днепрден өтуде қатысқан. 1943 жылы 15 қазанда Днепровокаменк ауданындағы плацдармды басып алуда жарақат алып, ауруханаға жеткізілді. Ауруханадан шыққаннан кейін ол шабуылын жалғастырды, дивизия Украинаның елді мекендерін босатты. 1944 жылы 20 тамызда Ясско-Кишинев операциясына қатысты. 1944 жылы 26 тамызда " Соғыста көрсеткен үздік жауынгерлік әрекеттері үшін" медалімен марапатталды. 1944 жылы 28 қыркүйекте дивизия Ясско-Кишинев операциясындағы сәтті әрекеттері үшін 2 дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Соғыс кезінде коммунистік партия қатарына қосылды. Жауынгерлік жол 1945 жылдың 9 мамырда Австрияда аяқталды. Майданнан оралғаннан кейін бейбіт еңбекке оралды. 1978 жылы "Еңбек ардагері" медалімен марапатталған. 1986 жылдың 3 ақпанында дүниеден өтті.
## Марапаттары
* Қызыл Жұлдыз Ордені;
* Орден 3-дәрежелі Даңқ Ордені;
* 1-дәрежелі Отан соғысы ордені;
* Медаль "Жауынгерлік еңбегі үшін";
* "Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін" медалі.
## Дереккөздер |
1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарға ескерткіш — Балқаш қаласындағы ҰОС мемориалы.
Ескерткіш 1970 жылы 21 мамырда ашылған. Ол Желтоқсан көшесі бойында, Балқаш көлінің жағасындағы төбешікте орналасқан.
Төбешіктің дәл ортасында бесбұрышты жұлдыз пішініндегі «мәңгілік алау» орны бар. Оны төрт жағынан қоршап және жерден сәл көтеріңкі етіп тұрғызылған темірбетон қабырғалар орнатылған, олардың ішкі жағында соғыс тақырыбындағы барельефтер бейнеленген. Бұған дейін, сәл төменірек екі ұзын қабырға тұрғызылған, онда жауынгерлердің есімдері жазылған. Мемориал аллеяға ұласады.
Мемориалдық тақталарда Балқаш қаласынан және Ақтоғай ауданынан майданға шақырылып, соғыс алаңында із-түзсіз жоғалған немесе қайтыс болған 1737 адамның есімдері жазылған.
Мемориалға жақын жерде Т-34 танкінің ескерткіші бар. Ол Ұлы Отан соғысындағы балқаштықтардың ерен еңбегінің құрметіне 1978 жылы орнатылды. Ескерткіштің тақташасында жазылғандай, әрбір шығарылған 100 тонна молибденнің 60 тоннасын балқаштықтар беріп отырған.
Екі ескірткіш те жергілікті маңызы бар ескерткіштер тізіміне кіреді.
*
*
*
## Дереккөздер |
Шүлгентас (башқ. Шүлгәнташ, орыс. Шульган-Таш) — Башқұртстандағы мемлекеттік табиғи қорық.Қорық Оңтүстік Орал тауының батыс бөктерінде, Башқұртстан Республикасының Бурзян әкімшілік аймағында орналасқан. Қорықтың ауданы – 22 531 га. Шүлгентас қорығының экожүйелерінде ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің іздері сақталған. Мемлекеттік қорықтың басты міндеттерінің бірі - омартадағы аралардың популяциясын зерттеу және сақтау. Омарташылық - ара шаруашылығының ең көне түрі, онда жәндіктер ағаштың қуысында өмір сүреді.
## Қорық тарихы
Қорық - мемлекеттік маңызы бар экологиялық, ғылыми-зерттеу, экологиялық және ағарту мекемесі.
1928-1929 жылдары Мәскеу университетінің профессоры Г.А.Кожевников Бурзян ауданына экспедиция ұйымдастып, байырғы аралардың құнды популяциясының генофонын сақтайтын қорық құру туралы ұсыныс жасады.Сол кездегі Министрлер Кеңесінің 1958 жылғы 15 қыркүйектегі № 496 қаулысымен Башқұрт мемлекеттік қорығының Прибельск филиалын құру ұйымдастырылды. 1959-1961 жж. қорық қызметкерлері жергілікті тұрғындармен түсіндіру жұмыстарын жүргізілді.
1986 жылы 6 қаңтарда РСФСР Министрлер Кеңесінің №9 Жарлығымен Прибельск филиалының жерлері есебінен «Шүлгентас» дербес қорығы құрылды. "Шүлгентас" тарихындағы ең жарқын және маңызды оқиға 1959 жылдың қаңтарында қорықтың зоологы А. В. Рюминнің Капова үңгіріндегі палеолит дәуіріндегі жартас суреттерін ашуы болды. Бұл жаңалық бүкіл әлемде таңқаларлық оқиғаға айналды. 1959 жылдан бастап спелеологиялық және археологиялық экспедициялар үңгірді зерттей бастады. Бұл жаңалық үңгірге қажылықтың, табынушылықтың көбеюіне әкелді, оны рұқсат қағаздарын енгізу және арнайы экскурсия жетекшісін бөлу арқылы реттеуге тура келді.1971 жылдан бастап үңгір тәулік бойы күзетіліп, келушілерге тыйым салынды.
1992 жылы Шүлгентасқа ақылы негізде экскурсиялар қалпына келтірілді. Мұражай-экскурсиялық кешені дамып келеді, оған келушілер 2019 жылы 45000 адамға дейін өсті.
2012 жылдың 11 шілдесінде «Адам және биосфера бағдарламасы» Халықаралық үйлестіру кеңесінің шешімімен «Башқұрт Орал» интеграцияланған биосфералық резерваты құрылды. Оның құрамына 4 басқа қорғалатын табиғи аумақтармен бірге «Шүлгентас» қорығы да кірді.
## Климат және рельефі
Шүлгентас қорығының табиғаты географиялық орналасуымен, сондай-ақ, жер бедерімен түсіндіріледі. Бұл белдеу күрт континенталды, аяз ерте түседі. Қыста -30℃ қар мен аяз болады, жазда күн сәулелері кейде +39℃ дейін қыздырады. Ауа-райы күрт өзгеріп тұрады, көктемде суықтың қайта оралуы болады. Желдер негізінен әлсіз, сонымен қатар маусымаралық жаңбырлар болып тұрады.
Жер бедері әртүрлі. Орал тауының оңтүстік ұшының батыс жағы, ұсақ жоталармен (шоқы) бір-бірімен байланысып теңіз деңгейінен 100-ден 600 метрге дейін биіктікті құрайды. Жергілікті жоталардың жоғарғы бөліктері ағындармен немесе жер асты бұлақтарымен бөлінген. Қорғалатын аймақтың жерлері тегіс емес шығысқа қарай көлбеу болып келеді. Тектоникалық формалар негізінен денудациялық болып табылады (бұл ауа райының әсері). Тау бөктерлерінде карст процестерінің іздері бар.
## Қорықтағы өзендер мен көлдер
Аймақта 12 су қоймасы және ондаған тармақтар мен бұлақтар бар. Олар:Ақөзен (Белая), Нөгеш, Шүлген, Ақботқан, Қызылжар, Сарғайлы, Сұмған, Ташылған, Клементий, Курыгас, Аккаваз, Юррмаз. Жергілікті су айдындары мен салалары таулы сипатқа ие. «Ақөзен» деп негізгі су ағыны түбіндегі бор шөгінділеріне байланысты аталған. Бірақ су тасқыны кезінде су ағысы қоңырға айналады.
## Фаунасы
"Шүлгентас" қорығының жануарлар әлемі өте бай, мұнда:
* балықтардың 29 түрі;
* бауырымен жорғалаушылардың 6 түрі;
* қосмекенділердің 5 түрі;
* құстардың 204 түрі
* сүтқоректілердің 61 түрі, мекендейді.
Омыртқасыздардың 2 мыңға жуық түрі анықталды, олардың ішінде көбелектер -48, қоңыздар-542.
Жануарлардың 31 түрі Ресей Федерациясының Қызыл кітабына, 56 түрі Башқұртстанның Қызыл кітабына енгізілген. Мұнда орталық Ресейдің барлық типтік орман түрлері кездеседі.
Мұнда орман жануарларынан басқа, Еуропа, Жерорта теңізі және Қытай фаунасының өкілдері мекен етеді. Көндіктірілген жануарларға америка қара күзені мен ондатр жатады. 1970-1990 жылдары жабайы шошқа мен құндызды көндіктірді.
"Шүлгентас" қорығының ең танымал жәндіктері - Бурзян арасы. Сүтқоректілер арасында бұлан, түлкі, аю, сусар, ақ қоян кең таралған. Сонымен қатар қасқыр, аққалақ, сілеусін, тиіндер кездеседі. Құстардан құр, шұбарқұр, меңіреу құр мекен етеді.
## Флорасы
Қорықтың өсімдік жамылғысы әр түрлі, өйткені таулы рельеф тіршілік ету ортасының кең ауқымын қалыптастырады. Өсімдіктер дамуының жетекші факторлары климат, рельеф және өзендер желісі болып табылады.
Қорықтың өсімдіктер әлеміне келесі өкілдер кіреді:
* балдырлар - 61 түр;
* мүктер - 110 түр;
* қыналар - 176 түр;
* саңырауқұлақтар - 24 түр;
* тамырлы өсімдіктер - 780-ден астам түрі.
Мұнда көптеген мойыл, қарақат, итмұрын жидектері бар. Өзен алқаптарындағы шексіз жерлерді аю балдырғаны алып жатыр. Аю балдырғаны -шөпті бал өсімдіктерінің ішіндегі ең маңыздысы және қоңыр аюдың қосалқы тағамы болып табылады. Өзен алқабының ылғалды жерлерін дәнді-шөпті шалғындар алып жатыр.
Өзендердің төменгі жағында ылғалды аралас ормандар өскен, онда қайың, көктерек және қарағай басым. Кужа және Нөгеш өзендерінің жағасындағы тік беткейлердің төменгі бөліктерінде шырша ормандары кездеседі. Аласа тауларда қайың және көктерек өседі. Қорықтың солтүстік бөлігінде беткейлердің ортаңғы және жоғарғы бөліктері қарағайлармен жабылған. Беткейлерде жөке ағашы, үйеңкі, шегіршін, емен ағаштары бар қарағайлы ормандар бар. Орман шалғындарында тегеурінгүл, сібір балдырғаны, Орал қатпаржемісі, сары шоқсары, түймебас, маралқурай, биік уқорғасындар өседі. Биік шөптердің арасында шалғынды-орманды шөптер өседі: шебершөп, айрауық, жатаған бидайық, кәдімгі тарғақшөп, бетеге, түлкіқұйрық т.б. Төмен таулар мен тау аралық ойпаттарды қайың қоспасы бар, қарағай мен емен ормандары алып жатыр.
## Капова үңгірі
Қорықтың ең әйгілі ескерткіші мен көрікті жері - жергілікті тұрғындар Шүлгентас деп атаған Капова үңгірі (ғылыми атауы). Бұл атау «ғибадатхана» сөзінен шыққан, бұл қасиетті орынды білдіреді. Археологтар, геологтар мен тарихшылар үңгірден біздің дәуірімізге дейінгі 12-10 мың жылдары жасалған тастан қашалған суреттерді тапты. Ғалымдар үңгірді алғашқы адамдар үшін ежелгі ғибадатхана деп санады. Суреттер 1959 жылы табылған. Үңгірде үлкен залдар, жерасты көлдері және галереялары бар үш деңгей бар, олар арқылы Шүлген өзені ағып өтеді, ол осы үңгірді мыңдаған жылдар бұрын құрған. Үңгірдің жанында көлі бар үлкен 30 метрлік арка орналасқан. Оның диаметрі 3 м, тереңдігі 35 м. Суды ішуге болмайды, өйткені оның құрамында әртүрлі қоспалар көп. Ғасырлар бойы көлдегі су емдік ванналарды қабылдау үшін қолданылады. Үңгір - карст, ұзындығы үш шақырым.
## Дереккөздер |
Елім-ай — Софы Қалыбекұлы Сматаев жазған роман-трилогия.
Трилогияның бірінші кітабы алдымен «Жұлдыз» журналында жариялана бастады. 1976 жылы «Жазушы» баспасынан жеке кітап болып шығады, екінші кітабы 1980 жылы жарияланады. Ал үшінші кітабы 2003 жылы «Қазығұрт» баспасынан басылып шығарылды.
Романның көркемдік құрылымында хандар мен сұлтандардың, билер мен батырлардың қалың қатары көрініс береді, халық, бұқара тіршілігі де кең орын алады. Тарихи дәуір, тарихи тұлғалар болмысы, халық өміріндегі трагедиялық әрі қаһармандық кезеңнің шындық оқиғалары пайымдалады. Трилогияда ел ұландарының Отан үшін жүргізген ерлік ұрыстарының, халық қаһармандығының үлкен суреті жасалған. Жеке батырлардың тұлғалары да тарихи шындыққа сай дараланады.
Жазушы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атанып кеткен ауыр тарихи кезеңді суреттей отырып, жоңғарларға қарсы күрестің бүкілхалықтық сипатын ашады, сол күрестің қозғаушы күштерін шебер сипаттайды.
Романда кейіпкерлер саны өте көп. Сонда да автордың айрықша бейнелегісі келген адамдарына тоқталып өтуге болады. Олар: Жәңгір сұлтан, Ошаған би, Қазыбек би, Бөгенбай, Райымбек, Олжабай, Атығай Дәулетбек бай (Даңқой), Атығай Бақтыбай би Дәулетбекұлы секілді тарихи тұлғалар, Қуат пен Жомарт батырлардың отбасы, олардың арманы мен бейнеті шым-шытырық тартысты оқиғалардың ортасында көзге шалынып отырады. Осылардың басындағы жағдайлар арқылы жазушы тарихи кезең шындығынан елес береді.
«Елім-ай» Софы Сматаевтың тұңғыш романы болды. Жазушы өзі романның жазылуына ой салған осы «Елім-ай» әні болғанын әңгімелейді. Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастары жиналып, елді еске алғанда, айтатын әндерінің бірі «Елім-ай» болыпты.
## Пікірлер
Қалмұқан Исабаев: «Ақтабан шұбырынды оқиғасын тұңғыш рет қағазға түсіріп жария етуші осы Софы болатын. Қалайда ол өз шығармаларымен халқымызды өзіне-өзін танытып, еңсесін көтерді ғой.»
Тұманбай Молдағалиев: «Үлкен дастанды біздің алдымызға жайып салған Софы ақынның айтары терең, байтағы кең, биігі заңғар.»
Дінмұхамед Қонаев: «Мұхаңның «Абай жолынан» кейін сондай кесек туындылар жазылмай кетті деп аузымызды құр шөппен сүртіп келдік қой… "Халқым! Елім!" дейтін жүрегіңді таныдым, таптым, ұлым. "Ұлым" дегенімді дұрыс ұқ, Софы-жан.»
Дулат Исабеков: «Софының бұл еңбегі қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпқа жазылған алғашқылардың бірі әрі сүбелі туынды болуымен құнды.»
Расул Ғамзатов: «С.Сматаев в своем романе не только сумел подлинно воспроизвести картину жизни казахов в 17-18 в.в., но и показал лучшие проявления национальнего характера народа: героизм, мужество, стойкость, свободолюбие, умение ценить дружбу и любовь.»
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Бірінші кітабы |
Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері — бұл атаумен Ресей империясының құрамына енетін қазіргі Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан жерлері, яғни, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Ферғана, Сырдария, Самарқан және Күнгей Каспий облыстары, сондай-ақ автономиясының сол немесе басқа дәрежесін сақтап қалған Бұхара әмірлігі мен Хиуа хандығын айтады. Осы шектерде Орталық Азия иеліктеріне 7 721 684 тұрғыны (1897) тұратын 3 751 510 км² (3 076 628 шаршы шақырым) кірді. Кейде Семей мен Ақмола облыстары Сібір деп саналды.
XIX ғасырда Ресейдің Орталық Азияға кеңеюі Ресейдің аймақты отарлауын оның Үндістандағы үстемдігіне қауіп төндіретін қауіп ретінде қараған ең ірі отарлық держава — Англияның қарсыласуымен (дипломатиялық және басқа да әскери емес) кездесті. Осы қарсыласу шеңберінде XIX ғасырдан бастап Ресейдің ықпал ету аймағы Ресейдің Орта Азиясы деп атала бастады.
## Алғышарты
Ресей мемлекетінің Орталық Азия мемлекеттерімен алғашқы байланыстары XVI ғасырдан басталады. 1589 жылы Бұхара ханы Мәскеумен сауда қатынастарын орнатуды қалап, достыққа ұмтылды. Патша Михаил Федоровичтің кезінен бастап орыстар Орта Азияға өз саудагерлеріне базар ашу мақсатында елшілер жібере бастады; 1620 жылы Иван Данил Хохловты Бұхараға жіберді; 1669 жылы Хиуаға — Федотов және Бұхарда — екі ағайынды Пазухиндер; 1675 жылы Бұхарада — Василий Даудов. Бұл елшіліктерде нақты саяси нәтижелер берген жоқ, бірақ «Үлкен сызба кітабына» енгізілген Орталық Азия туралы ақпараттың кеңеюіне ықпал етті.
1700 жылы Ұлы Петрге хиуалық Шаһнияз ханнан елші келіп, Ресей бодандығына қабылдауды сұрады. 1713-1714 жылдары екі экспедиция өтті: Кіші Бұхараға — Бухгольц және Хиуаға — Бекович-Черкасский. 1718 жылы I Петр Флорио Беневиниді Бұхараға жіберді, ол 1725 жылы оралып, Орта Азия туралы көптеген мәліметтер жеткізді. Ұлы Петрдің осы елде бекіну нәтижесіз аяқталды. Осыған қарамастан, егер Бекович Черкасскийдің Хиуаға жорығы мүлдем сәтсіз болса (4 мыңдық жасақтан бірнеше ондаған Жайық казактары ғана оралды, қалғандары өлтірілді немесе тұтқынға алынды), онда Бухгольц экспедицияларының нәтижесінде Ертіс және Алтай Ресейдің қол астына өтті. 1755-1758 жж. Қытай империясы Жоңғар хандығын талқандап, оның халқын толықтай жойған кезде, Ресейде Қытай экспансиясына кедергі келтірген Ертіс, Тобыл-Есіл және Коливано-Кузнецк әскери шептері болды.
Петрден кейін, XIX ғасырдың басына дейін Ресей үкіметінің қатынастары бағынышты қазақтармен ғана шектелді.
1801 жылы I Павел Наполеон Бонапарттың Үндістанға бірлескен жорығы туралы идеясын қолдауға шешімді қабылдады. Павелдің алдына қойған міндеттері нақты белгілі емес, бірақ соған қарамастан қаңтарда 20 мың адамнан тұратын казактардың жасағы атаман Платовтың басшылығымен жорыққа аттанды. Наурызға қарай жасақ Ырғыздың жоғарғы ағысына (Сарытау губерниясының атырабы) жетті. Мұнда оларға I Павелдің қайтыс болғаны және таққа отырған I Александрдың тез қайту туралы бұйрығы жетті.
1819 жылы «Түрікменстан мен Хиуаға саяхатты» (М., 1822) жазған Николай Муравьев Хиуаға жіберілді, бұл оның елшілігінің жалғыз нәтижесі болды.
1841 жылы Ауғанстанмен соғысқан ағылшындардың маңдайшептері Әмударияның сол жағалауына жақындағаннан кейін Ресейден Бұхара әмірінің шақыруымен Бұхараға Тау-кен инженерлері корпусының майоры Бутенев К.Ф. (бастық), шығыстанушы Ханыков, табиғат зерттеушісі А.Леман және басқалардан тұратын саяси-ғылыми өкілдік жіберілді. 1841 жылғы Бұхара экспедициясы деп аталған бұл өкілдік саяси тұрғыдан ешқандай нәтижеге қол жеткізбеді, бірақ оның қатысушылары Бұхара туралы көптеген құнды табиғи тарихты және географиялық еңбектерді жариялады, олардың арасында Н. Хандыковтың «Бұхар хандығының сипаттамасы» ерекше болды.
1859 жылы полковник граф Николай Игнатьев Бұхарада болды.
## Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясы
Ресей империясының Орталық Азияны жаулауы — бұл жерді Ресейге қосу мақсатында Ресей империясының Орталық Азияға экспансиясы. Бұл орыс әскерінің XIX ғасырдың екінші жартысындағы Орта Азия хандықтары мен тайпаларына қарсы бірқатар әскери жорықтары. 1840 жылдардағы Қазақстанды түпкілікті қосып алғаннан кейін және қазақ жүздері жойылған соң, «Ұлы ойын» шеңберінде, Ұлыбританиямен қарсыласу барысында аймақта үстемдік ету үшін Қоқан мен Хиуа, сонымен қатар, Бұхара әмірлігі сияқты хандықтарға қарсы бірқатар әскери жорықтардан кейін өзіне қосып алды. Қоқан хандығы жойылып, Хиуа хандығы мен Бұхара әмірлігі талқандалып, Ресей империясының боданына айналды. Сонымен қатар, Түрікменстан, Памир және басқа аймақтар қосылды, нәтижесінде Ресейдің шекаралары Ауғанстанға және Ұлыбританияның тікелей ықпал ететін жерлеріне дейін кеңейді. 1890 жылдарға қарай Орта Азияның (Түркістан) қосылуы аяқталды.
### Қазақ жүздерінің қосылуы
1581 жылы Ресей қазақ көшпенділерінің солтүстігінде жатқан, Сібірді игере бастады. 1640 жылы орыс казактары Жайық өзенінің сағасында Гурьев қаласын құрды, 1718 жылы орыс әскер басы Василий Чередов Ертісте Семейді құраса, 1720 жылы Өскемен қаласы пайда болды. Бұл қалалар қазір Қазақстан жерінде орналасқан, бірақ ол кезде Гурьев маңында ноғайлар, ал Семей мен Өскемен маңында — жоңғарлар көшіп-қонып жүрген.
Сол кезде қазақтар рулық-тайпалық тұрмыста өмір сүріп, үш жүзден тұрды: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Қазіргі Қазақстан даласының көшпелілері тек қана қазақтар болған жоқ. Батыста ноғайлар, шығыста — қазақтармен өте шиеленісті қарым-қатынаста болған жоңғарлар өмір сүрді. Маңғыстау түбегінде түрікмендер көшіп-қонып жүрді. 1718 жылы Әбілқайыр хан басқарған Кіші жүз Ресеймен дипломатиялық қатынастар орнатып, 1731 жылы «ақ патшайым» Анна Иоанновнаның қамқорлығына алынды. Бір жыл өткен соң, 1732 жылы Сәмеке хан кезінде Орта жүз де Ресей бодандығын қабылдады, бұл жоңғарлардың жойқын шабуылдарынан қорғауға кепілдік берді. Ұлы жүз Қоқан хандығының ықпалында болды.
1787 жылы Хиуаның езгісіндегі Кіші жүздегі қазақ руларының бір бөлігіне Жайықтан өтіп, Еділ бойында көшіп-қонып жүруге рұқсат етілді. 1801 жылы бұл шешімді император I Павел ресми түрде растады, ол кезде 7500 қазақ отбасыларынан Бөкей сұлтан бастаған вассал Бөкей (Ішкі) Ордасы құрылды.
1818 жылы Ұлы жүздің бірнеше рулары Ресейдің қамқорлығына кіргендігін мәлімдеді. Келесі 30 жыл ішінде, кейде қысыммен, кейде өз еркімен жүздің көптеген рулары Ресей азаматтығын қабылдағанын жариялады.
1822 жылы император I Александр М.М. Сперанский жасаған қазақ жүздерінде хан билігін жойған «Сібір қырғыздары туралы жарғыны» енгізу туралы жарлық шығарды (1845 ж. I Николайдың кезінде хандық билік жойылған Бөкей Ордасын қоспағанда). Осыған қарамастан Ресей ұзақ уақыт бойы Сыртқы істер алқасы арқылы қазақ жүздерін басқарды, ал Ресейге келген қазақ жүздерінің өкілдері ресми құжаттарда елшілер деп аталды. 1799 жылы Кіші жүз қазақтарын басқару үшін құрылған Орынбор шекара комиссиясы екі жерге — Сыртқы істер министрлігінің Азия департаменті мен Орынбор әскери губернаторлығына бағынышты болды.
Ресейдің қазақ жерінде қатынасын қамтамасыз ету үшін: Көкшетау (1824), Ақмола (1830), Новопетровское бекінісі (қазіргі Форт-Шевченко — 1846), Орал (қазіргі Ырғыз — 1846), Орынбор (қазіргі Торғай — 1846) бекіністер, Райым (1847) және Қапал (1848) бекіністері тұрғызылды. 1854 жылы Верное бекінісі (қазіргі Алматы қаласы) құрылды.
1867-1868 жылдары Қоқан хандығын талқандағаннан кейін ғана II Александр «Жетісу мен Сырдария облыстарын басқару туралы ережеге» және «Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы ережеге» қол қойды. Бөкей Ордасы Астрахан губерниясының құрамына енді. Қоқаннан жаулап алынған Жетісу жерінде Сібірден көшірілген казактардан Жетісу казактарының әскері ұйымдастырылды. Патша үкіметі жаулап алынған жерлердегі казактардың қоныстануын аймақтың сақталуына кепілдік беретін құрал ретінде қарастырды.
1882 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторлығының орнына Ақмола, Семей және Жетісу облыстарынан Дала генерал-губернаторлығы құрылды.
### Қоқан хандығының қосылуы
1850 жылы Іле өзенінен Қоқан ханына бекініс болған Таушыбек бекінісін жою мақсатында экспедиция жасалды, бірақ олар оны 1851 жылы ғана басып алды, ал 1854 жылы Алматы өзенінде (бүгінгіде Кіші Алматы) Верное бекінісі құрылып, бүкіл Іле өлкесі Ресейдің құрамына кірді. Шекараны одан әрі нығайту үшін Орынбор әскери губернаторы Обручев 1847 жылы Сырдарияның сағасына жақын жерде Райым бекінісін (кейін Арал) салып, Ақмешітті басып алуды ұсынды. 1852 жылы Орынбордың жаңа губернаторы Перовскийдің бастамасымен полковник Бларамерг 500 адамнан тұратын жасақпен қоқанның Қамысқорған және Шымқорған екі бекіністерін қиратып, коменданты кейінде Қашғарияның атақты билеушісі Жақыпбек болған Ақмешітке шабуыл жасалды, бірақ оған тойтарыс берілді.
1853 жылы Перовский жеке өзі 12 зеңбірек бар 2767 адамнан тұратын жасақпен бірге Ақмешітке ат басын бұрды, онда 3 зеңбірек бар 300 қоқандық болды, 27 шілдеде оны шабуылдап, басып алды; көп ұзамай Ақмешіттің аты Форт-Перовский болып өзгертілді. Сол 1853 жылы қоқандықтар екі рет Ақмешітті қайтарып алуға тырысты, бірақ 24 тамызда әскери старшина Бородин 3 зеңбіректен тұрған 275 адаммен бірге 7000 қоқандықты Құмсуат түбінде шашыратып жіберді, ал 14 желтоқсанда майор Шкуп, Сырдарияның сол жағалауына 4 зеңбірек ұстаған 550 адам 17 мыс зеңбірегі бар 13000 қоқандықтарды ойсырата жеңді. Осыдан кейін Сырдарияның төменгі ағысы бойында бірқатар бекіністер тұрғызылды (Сырдария шебі: Қазалы, Қармақшы, 1861 жылдан бастап Жөлек).
1860 жылы Батыс Сібір билігі полковник Циммерманның басшылығымен Пішпек пен Тоқмақ Қоқан бекіністерін қиратқан шағын жасақ жабдықтады. Қоқан хандығы қасиетті соғыс (ғазауат) жариялады және 1860 жылы қазанда 20000 адамнан тұратын әскері полковник Колпаковскийден (3 рота, 4 жүздік мен 4 зеңбірек) жеңіліске ұшыраған Ұзынағаш бекінісіне (Верныйдан 56 шақырым жерде) шоғырланды; сонымен бірге, Тоқмақ пен Қастектің кішігірім бекіністері де басып алынды.
Батыс Сібірден Алатау бойымен және Сырдарияның төменгі ағысы бойымен Орынбор жағынан бекіністер тізбегін орналастыру арқылы Ресей шекарасы біртіндеп тұйықталды, бірақ сол кезде шамамен 650 шақырым кеңістік иесіз қалып, қазақ даласына шабуыл жасауға арналған қақпа ретінде қызмет етті.
1864 жылы біреуі Орынбордан, екіншісі Батыс Сібірден шыққан екі жасақ, орынборлық Сырдария бойымен жоғары Түркістан қаласына, ал Батыс Сібірлік Александровский жотасы бойымен бір-біріне қарай бағыт алады деп шешілді. 2500 адамнан тұратын полковник Черняев бастаған Батыс Сібір жасағы Верныйдан шығып, 1864 жылы 5 маусымда Әулиеата қамалын шабуылмен басып алды, ал 1200 адамнан тұратын полковник Веревкин бастаған Орынбор жасағы, Форт-Перовскийден шығып 12 маусымда ор қазу жұмыстары арқылы басып алынған Түркістан қаласына беттеді.
Түркістанды басып алғаннан кейінгі ұрыс қимылдарының бірі Иқан ісі деп аталады. 1864 жылы 4 желтоқсанда Түркістан коменданты полковник Жемчужников барлауға есауыл Серовтың басқаруымен 1 зеңбірекпен күшейтілген жүз Орал казактарын жіберді. Иқан қыстауының маңында жүз адам күтпеген жерден Қоқан хандығының регенті, Түркістанды алуға бет алған молда Әлімқұл бастаған Қоқан әскерінің негізгі күштеріне тап болды. Казактар екі күн бойы (4 және 5 желтоқсан) қоршауға алынып, тамақсыз, сусыз өлген жылқылардың денелерінің артына жасырынып, айнала қорғаныс өткізді. 2 күннің аяғында есауыл Серов жүздікке өздігінен бұзу туралы бұйрық берді, казактар кареге тізіліп, Қоқан әскері арқылы Түркістаннан жіберілген жасақпен кездесіп, бекініске оралды.
Әулиеатада гарнизон қалдырып, Черняев 1298 адамның басында, Орынбор жасағын тартып, Шымкентке беттеді оны 20 шілдеде шабуылмен басып алды. Осыдан кейін Ташкентке шабуыл жасауды (Шымкенттен 114 шақырым жерде) ұйғарды, бірақ ол тойтарылды.
Черняевтің әрекеттері өте қатал болды. Сонымен, 1864 жылы әскери жорыққа қатысқан әйгілі саяхатшылар Н.А. Северцов пен Ш. Уәлиханов генералға батыл наразылықтарын білдірді. Генерал Черняевпен болған бірнеше қызу даулардан кейін Шоқан Шыңғысұлы қызметтен кетіп, Жетісуға оралады.
1865 жылы жаңадан басып алынған жерден бұрынғы Сырдария шебінің аумағын қосумен Түркістан облысы құрылды, оның әскери губернаторы лауазымына Черняев сайланды.
Ташкентті басып алу
Бұхара әмірі Ташкентті басып алмақшы деген сыбыстар Черняевті 29 сәуірде Ташкенттің суында үстемдік еткен кіші Ниязбек Қоқан бекінісін басып алуға мәжбүр еткізді, содан кейін 12 зеңбірегі бар 1851 адамнан тұратын жасақпен, Әлімқұл бастаған 50 зеңбірек болған 30000 қоқандықтар шоғырланған Ташкенттен 8 шақырым жерде тұрды. 9 мамырда Әлімқұл қарсы шабуыл жасап, барысында ауыр жарақат алды. Оның өлімі Ташкентті қорғауға кері әсерін тигізді, қалада әртүрлі топтардың күресі күшейіп, бекініс қабырғаларын қорғаудағы күш әлсіреді. Черняев осыны пайдалануды шешті және үш күндік шабуылдан кейін (15-17 маусым) Ташкентті алды, оның жасағында 25 адам қаза тауып, 117 жарақат алса, қорғаушылардың шығыны едәуір жоғары болды.
1866 жылы 8 мамырда Сырдарияның сол жағалауында Шыназ бен Хожант арасында жатқан мекен — Ыржар түбінде Ыржар шайқасы деп аталған орыстар мен бұхаралықтар арасындағы алғашқы ірі қақтығыс өтті. Бұл шайқаста орыс әскерлері жеңіске жетті; жеңіс орыс әскеріне Хожант пен Жызаққа жол ашты. Хожант мамыр айында, ал Жызақ сол жылдың қазан айында алынды.
Бұхарадан қол үзген, Құдаяр хан 1868 жылы оған генерал адъютант фон Кауфман ұсынған сауда келісімін қабылдады, соның арқасында Қоқан хандығындағы орыстар мен орыс иеліктеріндегі қоқандықтар еркін мекендеуге және өтуге, керуен-сарайлар және сауда агенттіктерін (керуенбашы) ұстауға, тауарлар құнының 2,5%-дан аспайтын мөлшерде баж салығын салуға құқық алды.
Қоқан хандығын жою
1875 жылы Құдаяр ханға наразы болғандардың басында Қоқанның Ресейдің қол астына өтуінің кезекті қарсыласы Құдаяр өлім жазасына кескен Мұсылманкүлдің ұлы қыпшақ Әбдірахман аутобашыға (аутобашы - хандық иерархиясындағы сарай лауазымы) орыстардың барлық қарсыластары мен дінбасылар қосылды.
Көтеріліс қазіргі Қырғызстан аумағында басталды. Ханның үлкен ұлы Насыриддин хан көтерілісшілерге қосылып, көтерілісшілер басшыларының бірі молда Иса Әулие орыстарға қарсы газауатқа шақырды. Шілде айында көтерілісшілер Қоқанды басып алды, онда оларға Құдаяр ханның екінші ұлы Мұхаммед Әлімбек қосылды. Құдаярдың өзі Хожантқа қашып кетті.
Насыриддин хан болып жарияланды. Көтерілісшілер хандықты бір жағынан Ақмешіттен, екінші жағынан Пішпекке дейінгі ескі шекараны қалпына келтіру мақсатын жариялады. Қасиетті соғыс жарияланып, қыпшақтардың көптеген жасақтары Ресейдің жаңа жерлеріне басып кіріп, Зерафшанның жоғарғы ағысы мен Хожант маңын басып алды. Орыс әскерлерінің шағын гарнизондары, пошта бекеттері жойылып, орыс шенеуніктері өлтірілді. 1875 жылы 8 тамызда Хожант қоршауы басталды.
Хожантта полковник Савримовичтің басқаруымен батальон мен екі жаяу әскер ротасы, жүз казак және артиллерия батареясы болды, олар 10 тамызға дейін Ұлытөбеден қоршауға алушыларды қала қақпасынан ығыстыруға көмектескен майор Скарятин бастаған қосымша күштер келгенге дейін шыдай алды. 12 тамызда полковник Савримович 4 рота, жүздеген казактар және артиллерия батальонды бастап, Қостақола ауылы маңында Әбдірахман аутобашының қол астында болған 16000 адамнан тұратын Қоқан әскеріне шабуыл жасады. Сол күні подполковник Гарновскийдің басқаруымен атты зеңбірек дивизиясы бар 1-атқыштар батальоны Ташкенттен Хожантқа келді. Бұдан әрі қоршаудың пайдасыздығын түсінген көтерілісшілер Хожанттан шегінді. 18 тамызға таман Кауфман бастаған орыс әскерлері Хожантта шоғырланды. Әбдірахман аутобашы 50 000 әскерімен Хожантттың жанында, Сырдарияның сол жағалауындағы Махрам бекінісінде (Хожанттан 44 шақырым жерде) тұрақтады, бірақ 1875 жылы 22 тамызда генерал Кауфман (16 рота, 8 жүздік және 20 зеңбіректен тұратын жасақпен) осы бекіністі алып, 2 мыңнан астам қаза тапқан қоқандықтарды толығымен жеңді; Ресей тарапының шығындары 5 адам қаза тауып, 8 адам жараланумен шектелді. Аутобашы Марғыланға қашып кетті.
29 тамызда Кауфманның жасағы Қоқанға оқ атпай басып алды, онда Насыриддин хан тізе бүкті, 8 қыркүйекте Марғылан басып алынды. Бірінен соң бірі одақтасынан айырылып, Әбдірахман аутобашы шегінді. Скобелевтің жасағы оны қуып жолға шықты. 10 қыркүйекте солдаттар мен казактар Ош қаласына кірді. Әбдірахман аздаған серіктерімен тауда паналады.
22 қыркүйекте Кауфман хан өзін орыс патшасының қызметшісі ретінде танып, жыл сайын 500 мың рубл алым төлеп тұруға міндеттеніп, Нарынның солтүстігіне барлық жерлерді беретіндей (Сырдарияның оң жағалауындағы Наманған бектігі) Насыриддин ханмен келісім жасасты; берілген жерлерден Наманған бөлімі құрылды. Келісім Бұхарамен және Хиуамен келісімдер түріне сәйкес жасалған. Онда ханның Ресейден басқа кез-келген державамен тікелей дипломатиялық келісімдер жасаудан бас тартуы қарастырылды.
Бірақ орыс әскерлері кете салысымен хандықта көтеріліс басталды. Өзгенге қашып кеткен Әбдірахман аутобашы Хожантқа қашып кеткен Насыриддинді орнынан алып, хан етіп қырғыз Болат бекті жариялады. Әндіжан қаласы оның әскерлерінің шоғырлану орталығына айналды. Қазан айының басында генерал-майор Троцкийдің жасақтары қырғыздарды бірнеше рет жеңді, бірақ Әндіжанды шабуылмен баса алмады. Қоқанда жаңа көтеріліс басталды, енді Насреддин Хожанттегі орыстардың қорғауына қашты. Қоқандықтар Наманғанды басып алды және цитаделде жасырынған орыс гарнизоны шабуылға әрең тойтарыс берді.
Наманган бөлімінің бастығы Михаил Скобелев Төреқорғанда Батыртөре бастаған көтерілісті басады, бірақ Наманғанның тұрғындары оның жоқтығын пайдаланып, орыс гарнизонына шабуыл жасады, ол үшін оралған Скобелев қаланы аяусыз бомбалады.
Сосын Скобелев 2800 адамнан тұратын жасақпен 8 қаңтарда шабуылдаған Әндіжанға бет бұрды, әскерлер зеңбіректерден қалаға оқ жаудырып, 20 мыңға жуық адам үйінділер астында қайтыс болды. 10 қаңтарда Әндіжан тұрғындары берілді. 1876 жылы 28 қаңтарда Әбдірахман тізе бүгіп, Екатеринославқа жер аударылды. Насыриддин өзінің астанасына оралды, бірақ ұстанымының қиындығын ескере отырып, Ресейге дұшпан топ пен фанаттық дінбасыларды өз жағына қаратуға шешім қабылдады. Нәтижесінде Скобелев Қоқанды басып алуға асығып, сол жерден 62 зеңбірек пен соғыс снарядтарының орасан зор қорларын алды (8 ақпан).
19 ақпанда Қоқан хандығының бүкіл аумағын қосу және одан Ферғана облысын құру туралы Жоғарғы бұйрық шықты. Скобелев облыстың әскери губернаторы болды. Насыриддин бұрын Орынборда қоныстанған әкесі Құдаяр сияқты империяның маңайында орналастырылды. Тұтқындалған Болат бек Марғыланда дарға асылды.
Осыған қарамастан, Ферғана аңғарын оңтүстіктен жауып тұрған Алай, яғни екі параллель жоталардан құрылған биік үстіртте қырғыздардың көтерілісі тағы жарты жылға созылды. 1876 жылдың сәуірі мен шілде-тамызында Скобелев Алайға экспедициялар жүргізіп, қырғыздардың басшысы Абдул бекті Қашқар иеліктеріне қашуға мәжбүр етті, содан кейін қырғыздар бағындырылды.
### Бұхара әмірлігін бағындыру
Қоқан-орыс соғыстарымен бір мезгілде дерлік Бұхара әмірлігімен араздық басталды. Бұған Қоқан мен Бұхара арасындағы аумақтық даулар ықпал етті. 1860 жылы отыз төрт жылдық биліктен кейін қайтыс болған әмір Насырұлла Баһадур ханның орнына оның ұлы Сейіт Мұзаффаруддин Баһадур хан келді, оның қарамағында Бұхара әмірлігі Ресейге вассалдық тәуелділікке түсіп, өзінің маңызы мен тәуелсіздігін біржола жоғалтты. Қоқанмен жауласқан әкесі сияқты Мұзаффар хан сол уақытта Құдаяр ханның тобын қолдады. Бұл жағдай Мұзаффар ханды сол кезде Түркістан қаласын, Шымкентті, Ташкентті жаулап алып, жалпы Сырдарияда, бұрын Қоқанға тиесілі жерлерде берік орныққан Ресеймен қақтығысқа алып келді.
Ресей жаулап алған жерді тазартуды талап еткен және Бұхарада тұратын орыс көпестерінің мүлкін тәркілеген Бұхара әмірінің тәкаппар мінез-құлқы, сондай-ақ Бұхарада келіссөздер жүргізуге жіберілген орыс өкілдігін қорлау ақырғы қарама-қайшылыққа алып келді.
Әскери қимылдардың басы
Тағы қараңыз: Ыржар шайқасы және Жызақты басып алу
1866 жылы 20 мамырда генерал Романовский 2 мыңдық жасақпен Сырдарияның сол жағалауындағы Ыржарға жақын жерде бұхаралықтарға алғашқы және қатты соққы бергені соншалықты, тіпті, бүкіл әмір әскері бүкіл лагерді тастап қашып, жеңімпаздың қолындағы артиллерия мен әмірдің бай шатырын қалдырып кетті. Мұзаффардің өзі Жызаққа үлкен қиындықпен қашып кете алды. Ыржар аласаты әмірге қарсы молдалар айдап салған бұхаралықтарды қатты қоздырды; көпшілігі апатты оның асығыс қашып кетуімен байланыстырды және тіпті әмірді Ресеймен жасырын келісім жасады деп айыптады. Қоғамдық пікірдің әсерінен туындаған осы жағдайды ескере отырып, әмір Бұхара хандығы тағдырын шешуді тездеткен орыстармен соғысты соңғы шегіне дейін жалғастыруға деген жалпы ұмтылысқа бой алдыруға мәжбүр болды.
1866 жылы қазан айында орыстар Ұлытөбе бекінісін алды, сосын көп ұзамай Жызақ та алынды. Осыдан кейін Түркістан генерал-губернаторы генерал Кауфман Бұхара әміріне бейбітшілік шарттарын ұсынды, бірақ соңғысы уақыт ұтқысы келіп, келіссөздерді әртүрлі сылтаулармен созып, сонымен бірге бүлікші Жұрабаймен Шаһрисабзта байланысқа түсіп, қасиетті соғыстарға (ғазауат) әскер жинады. Сонымен қатар, Бұхара жасақтары жаулап алынған жерлерге үнемі шапқыншылық жасап, тіпті Ключевойдағы (Жызақ маңында) орыс лагеріне түнгі шабуыл жасады.
Самарқанды қорғау (1868)
Бұхараға қарсы табанды жауап қайтару шаралары басталды. 1868 жылы 1 (13) мамырда Самарқанға жылжуға бұйрық берілді. Осыған байланысты Жызақта 25 жаяу әскер ротасы, 7 жүз казактар мен 16 зеңбірек, барлығы 3500 адам болған; 1 мамырда жасақ Зерафшан аңғарына беттеді. 150 мылтықпен 40-50 мың адамнан тұратын Бұхара әскері Самарқан маңындағы Шопаната биіктігінде орналасты. Зерафшанға жақындап, бұқаралықтардың көпшілігі тауда орналасқандығын көріп, сірә, өткелді қорғауға шешім қабылдаған, жасақ командирі жіберілген елші арқылы егер әмір өз әскерлерін бір сағаттың ішінде шығармаса, онда орыстар шабуылмен қыратты басып алады деп хабарлауды бұйырды.
Бұл кезде орыс әскерлерінің оң қапталында бұқаралықтар көп жиналып жатты, сондықтан генерал Кауфман оларды шашырату үшін 4 зеңбірекпен 4 жүз казак полковник Страндменді жіберуге мәжбүр болды. Қарсы биіктіктен атылған оққа қарамастан, казактар бұхаралықтарға шапшаң шабуылдап, оларды шашыратып, бірнеше шақырымға дейін қуып жіберді.
2 сағаттан астам уақыт өтті, ал әмір елшісі жауаппен оралмады және бұхарлықтардың шегінуге дайындығы көрінбеді. Керісінше, олар зеңбіректен оқ жаудырып, Зарявшан өзен өткелін жақын жерін қорғау үшін әскерлерін жинай бастады. Содан кейін генерал Кауфман әскерлерді екі бағанға бөліп: генерал-майор Головачев пен полковник Абрамов алға жылжытты. Қапталдан шабуылдау қаупі бар мылтық пен зеңбірек атуының астында екі бағана да Зарявшан өзенінің бірнеше тармағын суға кеудесіне дейін кесіп өтіп, мылтықшыларға арналған орлар қазып, жаудың позициясына батыл шабуыл жасады. Орыс әскерлері соңғы тармақтан өтіп, «ура» деген айқаймен бұхаралықтардың ұзын шебіне шанышқымен жүгіргенде, бұхарлықтар 21 зеңбірек пен көптеген қару-жарақ қалдырып қашып кетті. Орыс әскерлерінің шығындары қаза болған және жараланғандардың саны тек 40 адамды құрады.
Келесі күні Самарқан генерал Кауфманға тізе бүкті. Самарқан тұрғындары қашып бара жатқан Бұхара әскерлерін қалаға кіргізбеді. Ескендік Зұлқарнайын, аңызға сәйкес, Самарқанды алғашқы жаулап алушы болған, II Александр оны соңғы рет бағындыру тәубесіне жазылған еді.
Зарявшан алқабындағы жағдайды нығайту үшін генерал Кауфман бұхаралық тобырларды бұзу және кейбір бекінген жерлерді тартып алу үшін әр түрлі жерге жасақ жіберді. Ақыры, әскер қолбасшысының өзі 30 мамырда Самарқанда шағын жасағын қалдырып, әмірге қарсы қозғалуға мәжбүр болды. 4 жаяу әскер ротасы, бір сапер ротасы, 2 зеңбірек және 2 миномет Самарқанда қалды. майор Штемпел басқарған гарнизон генерал Кауфман өзімен бірге алып жүрмеген науқастар мен әлсіздерді қосқанда 658 сүңгі күшін құрады.
Генерал Кауфманның кетуімен Самарқан тұрғындары қараусыз қалған гарнизонның аздығын көріп, молдалардың толқуына оңай көнді. 1 маусым күні таңертең базардағы халық дүрілдеп, шатырлардан орыстарға тастар лақтырылды, ал қала қабырғаларының сыртында жаудың үлкен тобыры жиналды, кейіннен олардың саны 65 мыңға дейін жеткендігі белгілі болды.
Күштерінің елеусіздігінен қаланы қорғай алмаған майор Штемпел цитаделге шегініп, оны қорғаныс жағдайына келтіруді бұйырды. Көптеген яһудей отбасылары мен орыс көпестері (Хлудов, Трубчанинов, Иванов және басқалары) цитаделге кетті. Көпестер, сондай-ақ Орта Азияға саяхат жасаған әйгілі суретші Василий Верещагин цитаделді қорғауға белсенді қатысты.
2 маусымда бұхаралықтар ауаны жабайы айқаймен шайқап, срынай мен барабан дауыстарымен қалаға жарылып, жан-жаққа ағылды. Көп ұзамай, көп адам цитаделдің қабырғаларына жүгіріп, темір имектерімен жабысты.
Әсіресе, қарқынды шабуыл Самарқан қақпасына жасалып, дұшпан оын жылдам өртеп жіберді; бірақ прапорщик Мамиктің күші мен орыстардың батылдығы арқасында бірнеше шабуылға тойтарыс берілді. Жаудың негізгі күштері екі қап оқ дәрінің көмегімен өртенген Бұхара қақпаларына қарсы бағытталды.
Күні бойы үзілмеген шабуылдар қараңғылық басталған кезде тоқтап, түн тыныш өтті. Генерал Кауфманға түнде қоршауда қалған шарасыз жағдай туралы хабарлау үшін қайыршы болып киінген орыстарға адал жігітті жіберді.
Келесі күні кескілескен шабуылдар сағат 3: 00-ге дейін жалғасты, бірақ нәтиже бермеді. Қақпа мен қабырғадағы тесіктерді қорғау үшін науқастар мен жаралылар әкелінді. Көптеген адамдар жараларын таңып, өз еріктерімен қайтып оралды, бірнеше жарақат алған және қанға малынған көптеген адамдар жолдастарынан кеткілері келмей, қатарда қалды. Кешке, шамамен сағат 6-да шабуылдар қайта жалғасты. Комендант, майор Штемпель қажет болған жағдайда сарайға шегінуге шешім қабылдады, сондықтан ол белсенді түрде қорғаныс жағдайына қойылды. Қарсыластың қысымына қарсы тұрудың мүмкін еместігіне байланысты және осы соңғы бекіністе жалпы келісім бойынша бәрін ауаға ұшыру туралы шешім қабылданды, ол үшін 4 маусымға қараған түні барлық оқ-дәрі пен снарядтар сарайға әкелінді. 4, 5 және 6 маусымда жау жеке шабуылдар жасағанымен, оның күші әлсіреген сияқты. Осыны ескере отырып, гарнизонның өзі шабуыл жүргізіп, қала саклилерін өртей бастады.
7 маусымда генерал Кауфманнан жедел маршпен құтқаруға бара жатқандығы туралы хабар келді. Бірден бұл қуанышты жаңалық көп азап шеккен гарнизон арқылы тарады; күрілдеген «ура» айқайы бүкіл цитаделді шарлап, қорғаушылар бір-бірін қоршаудың сәтті аяқталуымен құттықтады.
8 маусымда Бұхара әскерлері асығыс тазартуды бастады, ал олардың соңғы тобына цитадель гарнизоны шабуыл жасады. Көп ұзамай озық казактар пайда болды, ал олардан кейін генерал Кауфман жасақпен қалаға кіріп, құрамының үштен бірінен астамын жоғалтқан батыл гарнизонға цитадельді ерлікпен қорғағаны үшін жылы лебізін білдірді. Тұрғындарға жаза ретінде қаланың негізгі бөлігі ретінде қалалық базарды өрттеуге бұйрық берілді.
Самарқан құлағаннан кейін
Самарқан құлағаннан кейін көп ұзамай күшті Қаттақорған бекінісі алынды, ал 1868 жылы 2 маусымда әмір Зерабұлақ биіктігінде ақырғы жеңіліске ұшырады және Ресейден бейбітшілік сұрауға мәжбүр болды. 1868 жылы 23 маусымда жасалған бітімгершілік келісімге сәйкес, Бұхара хандығы Ресейге Самарқан, Қаттақорған, Пенжакент және Ұрғыт бектіктерін беруі керек еді, олардың алғашқы екеуі Зеравшанның гүлденіп жатқан алқабындағы ең жақсы аймақ пен жерлер. Бұған қоса, Бұхара әмірі 500 мың рубль әскери өтемақы төлеуге, орыс көпестеріне хандықта сауда еркіндігін қамтамасыз етуге, олардың мүлкі мен жеке қауіпсіздігін қорғауға, барлық қалаларда сауда агенттіктерін құруға мүмкіндік беруге, әкелінетін орыс тауарларынан құнының 2½% -дан аспай баж салығын алуға және орыс көпестерінің хандық арқылы басқа жерлерге кедергісіз өтуін қамтамасыз етуге міндеттенді.
Осылайша, бұл келісім Бұхара хандығының тәуелсіздігіне соңғы және шешуші соққы берді. Осы кезден бастап Бұхара әмірі сөзсіз Ресей үкіметінің тілектерін орындады, ал ол өз кезегінде оны Ресеймен соғыс аяқталғаннан кейін Бұхара хандығында туындаған қиыншылықтар мен толқулар кезінде қолдады. Сол 1868 жылы орыс әскерлері әмірдің өтініші бойынша Мозаффар әміріне қарсы көтерілісшілердің жасақтарын Қаршы бектігінде үлкен ұлы Қататөре таққа көтеру мақсатында жеңіп, бірден әмірге қайтарылған Қаршы қаласын басып алды. 1870 жылы орыс әскерлері көтерілісшілер болған Шаар мен Китабқа шабуыл жасады, нәтижесінде бүкіл Шахрисабз бектігі Бұхараға қайта қосылды.
1868 жылы Бухара аумағынан 2047 км² (257 шаршы миль) (200 000 тұрғыны бар) алынып, Зеравшан округі құрылды (1872 жылы біржола қосылды). Бұхара хандығы Ресейге вассал болып жарияланды.
1870 жылғы Ескендіркөл экспедициясы Ресейге Матча, Фалғар, Фараб, Магиан және Кштут тау бектіктерінің аумақтарын қосты (244 000 шаршы миль, 31 500 тұрғын).
1873 жылы Хиуа жорығы кезінде орыс әскерлеріне түйелер мен азық-түліктер жеткізгені үшін сыйақы ретінде Хиуаға тиесілі Күкертілі мен Ішкіжар мекендері арасындағы жер белдеуі Бұхараға қосылды.
1876 жылы Ресейдің қолдауының арқасында Бұхара Гиссар мен Күләбтің жоғалған бектіктерін қайтарып алды, ал 1877 жылы шекараларын одан әрі оңтүстік-шығысқа қарай кеңейтіп, шамалы қарсылықтан кейін Дарваз бен Қаратегінді жаулап алды. Әмір Мұзаффар қайтыс болғаннан кейін оның орнына 1885 жылы ұлы Әмір Сейіт Абдул Ахат хан келді.
### Хиуа хандығын бағындыру
1839 жылғы Хиуа жорығының жарияланған мақсаты — хиуалықтардың Ресейге бағынышты аумақтарға шабуылдарын тоқтату, дала аймақтарында бейбітшілік пен сауданы қамтамасыз ету және қолға түскен орыс бодандарын босату болды. Экспедициялық жасақты басқару жеке Орынбор корпусының командирі генерал-адъютант В.А. Перовскийге жүктелді. Ол Илецк қорғаныс бекінісіне және одан әрі Үстірт арқылы өтетін жолды таңдады.
Жорыққа аттану 1839 жылдың қарашасына жоспарланған; алдыңғы жазда Хиуаға баратын жолда тірек бекеттер мен азық-түлік қоймалары бола алатын екі қоныс құру жоспарланған болатын: біріншісі - Ембі өзенінде (Орынбордан 500 шақырымда), екіншісі - Ақбұлақ өзені маңы (Ембіден 150 шақырымда). Экспедициялық жасақ құрамында 3 жарым жаяу әскер батальоны мен 20 зеңбірегі бар Орал және Орынбор казактарының 3 полкісінен (барлығы шамамен 4 мың адам) тұрды. Жасақ қарашаның басында төрт эшелонда жолға шықты; үлкен түйе тасымалы болғандықтан (10 мың түйеге дейін) қозғалыс баяу жүрді. Айдың аяғында әскерлер Елек өзеніне шоғырланды (Орынбордан 150 миль), 19 желтоқсанда олар бірінші қонысқа жетті. Осы уақыттағы аяз -30 °C және одан да көп градусқа жетті. Жанармайдың қатты жетіспеушілігі және жылы киімдегі үлкен кемшіліктер сезіле бастады. Ембіге жақындаған кезде қалың қар жауды; жасақ жолсыз жүруге мәжбүр болды. Адамдар мен жылқылардың денсаулығы әлі де қанағаттанарлық жағдайда болды; бірақ түйелердің 20%-ы ары қарайғы сапарға жарамсыз болып шықты.
Ембідегі қонысқа бірнеше күн демалуға тура келді. Сонымен бірге Хиуада келе жатқан жорық туралы әлдеқашан білді, экспедицияға қарсы Хиуа әскерлерінің бірнеше жасағы жіберілді. Олардың біреуі (2 мың адамға дейін) 18 желтоқсанда Ақбұлақтағы шағын орыс жасағы алып жатқан алдыңғы қонысқа шабуыл жасады, бірақ 20-ға жуық адам жарақаттанған біршама қыңыр шайқастан кейін тойтарылды. 30 желтоқсанда Ембі бекінісінен генерал Перовский әскерлерінің 1-эшелоны, ал келесі күндері қалған үшеуі аттанды. Қозғалыс қиындықтары көп ұзамай шекті деңгейге жетті; қалың қар, 20 °C аязды боран, отынның жетіспеушілігі ауру мен өлімге әкелді. Ақбұлаққа жақындаған кезде қатарда тек 1900 адам, 5200 түйе қалды, бірақ олардың тек 2500-і одан арғы сапарға жарамды болды. Осындай жағдайда Перовский экспедицияны тоқтатуға шешім қабылдады. Қайтару сапары 4 ақпанда басталды. 18-де 1800 түйе жоғалта апатты жағдайдағы жасақ Ембі бекінісіне жақындады. Ембіде мәжбүрлі үш айлық аялдама жасалды, өйткені жаңа түйелерді жинау қажет болды. 20 мамырда ғана қозғалыс Ембіден Орынборға қарай басталды, онда 2 маусымда жасақ өзімен бірге 1200 ауру адамды алып, 1000-нан астам адам қаза тапты.
Қоқан мен Бұхараны жаулап алудағы жетістіктерден кейін Ресей үкіметі жаңадан алынған жерлер маңында бақылаусыз Хиуа хандығының болуын мүмкін деп санамады.
1869 жылы Шерәлі хан өзінің қарсыластарын жеңіп, бүкіл Ауғанстанның патшасы атанды. Ресей билігі Үндістандағы Ұлыбритания билігінің ықпалымен Ресейге қарсы бағытталған Орта Азиядағы мұсылман билеушілерінің одағын құру туралы шешім қабылдады деп ойлады. Қалай болғанда да Хиуа ханы өз әскерлерін Ресеймен шекараға жіберді. Осыған байланысты 1869 жылдың соңында генерал Н.Столетовтың басшылығымен Каспий теңізінің шығыс жағалауында Красноводск бекінісі құрылды.
Келесі Хиуа жорығы 1873 жылы генерал Кауфманның басшылығымен жүргізілді. Ақпанның аяғы мен наурыз айының басында үш бағанда, жалпы саны 13000 адам, 4600 жылқы мен 20000 түйе болған Жызақтан, Қазалыдан және Каспий тезіңізі жағалаулардан 4 жасақ (Түркістан, Красноводск, Маңғыстау және Орынбор) құрылды. Жасақтардың ішінен тек Красноводск ғана Хиуаға жеткен жоқ. Жолда керемет қиындықтардан кейін, сусыз шөлдерде ыстық пен шаңнан зардап шегіп, біріккен жасақтар мамыр айының соңында Хиуаға жақындады. 1873 жылы 28 мамырда Орынбор-Маңғыстау жасағы әскерлерінің бір бөлігі, генерал Веревкиннің басшылығымен Хиуа қаласына жақындап, қала қабырғасының жанындағы үйінділер мен 3 зеңбіректің батареясын басып алды; қабырғалардан 250 сажын жерде қалаға оқ жаудырған бөлшектеу және мортир батареялары орналасты.
Қалада толқулар басталды, хан шабуылды күтпестен, қаланы беріп, Кауфманға мойынсұнушылығын білдіре өз өкілдігін жіберуге шешім қабылдады. Алайда ханның түрікмендерге, тіпті Хиуа тұрғындарына қатысты билігі әлсіз болғандықтан, қала қорғаушыларының бір бөлігі орыстарды Шахабат қақпасынан тойтарыс беруге белсенді дайындықты жалғастырды. 28-і кешке генерал Веревкинге генерал Кауфманның Хиуадан 16 шақырым жерде екендігі және жаудың онымен келіссөздерге түскені жайлы хабарлама келді. Кауфман хиуалықтар тыныштық сақтаған жағдайда атысты тоқтату, ал Веревкиннің жасағы келесі күні таңертең Түркістан жасағына қосылу үшін Сарыкөпір көпіріне беттеу туралы бұйрық берді. Веревкин 28 мамырдан кейін жасақта болған жаралылардың едәуір санын тасымалдауда қиналып, 29-да Сарыкөпір тек 2 рота, 4 жүздік және 2 зеңбірек жіберді; басқа әскерлер алдыңғы күні алған жерлерінде қалдырылды. 29-ы таңертең Веревкин Шахабат қақпасының берілуін талап етті. Хиуа басшылары Хазарасп қақпасын ашып, әр минут сайын оны қалаға кіреді деп күтіп, Кауфманмен келіссөздерді ескере отырып, Веревкиннің талабын орындаудан бас тартты. Соңғысы қақпаны күшпен басып алуға бұйрық берді. 2 зеңбірекке арналған саңылау-батарея жасалды, қабырғаға дейінгі арақашықтық қадамдармен өлшенді, қақпалар гранаталармен тесілді; 2 ракеталық білдегі бар 2 рота қақпаны және қабырғаның іргелес бөлігін басып алды.
Сонымен, Кауфман Түркістан жасағының басында және Орынбор жасағының бір бөлігінде қалаға салтанатты, кедергісіз Хазарасп қақпасы арқылы кіруге дайындалып жатқан кезде Хиуаны Орынбор жасағының әскерлері басып алды. Түрікмендердің көмегімен күресті жалғастыруды көздеген хан, Хиуадан Хазауат қаласына қашып кетті, бірақ 2 маусымда мойынсұнушылық білдіріп оралды.
Ресей үкіметінің жоспарларында бүкіл Хиуа хандығын қосып алу қарастырылмағандықтан, хан елді басқару құқығын сақтап қалды. Оның басшылығымен арнайы кеңес құрылып, оған орыс әскерлерін азық-түлікпен қамтамасыз ету және хандықта 15 мыңға дейін парсы құлдарын босату жүктелген.
### Шығыс Түркістанға жорық
Тағы қараңыз: Іле өлкесі
1871 жылы Шыңжаңдағы дүнгендер мен ұйғырлардың көтерілісі кезінде орыс әскерлері Шыңжаңда жорық жасап, Іленің жоғарғы ағысында орналасқан Іле сұлтандығын (Іле облысы) басып алды. 10 жыл бойы (1871-1881) бұл аумақты орыстар басқарды.
1881 жылы Қытаймен жасалған Петербург келісімшартына сәйкес, Ресей үкіметі Іле аймағын Қытайға қайтарды, бірақ өзінің консулдықтарын Іледе (Құлжа), Тарбағатайда (Шәуешек), Қашғарда және Өргеде ашуға мүмкіндік алды.
### Түрікменстанды қосып алу
Хиуа шұратының отырықшы халқы мойынсұнды, бірақ хан түрікмендерді бұл әрекетке мәжбүр ете алмады: түрікмендер Хиуа шұратын 20 мыңға дейін жақсы қаруланған, батыл және жауынгер ер жігіттерді жинап, басқарды. Олардың ханға бағынуы атаулы болды: олар салық төлемей, отырықшы халықты жазасыз тонады. Түрікмендердің Кауфманның талабына құлақ асып, 300 мың рубль соғыс шығынын төлегісі келмеуі оларға күш қолдануды мәжбүр еткізді. Соғыс шығынын жинау үшін Кауфман 1873 жылы 7 шілдеде түрікмен көшпенділер қоныстарының орталығына, Түркістан әскерлерінің жасағы Хазауатқа беттеді. Шандыр ауылының маңында (Хиуадан 85 шақырым жерде) 13-15 шілдеде қыңыр шайқастар өтті. Түрікмендердің қарсылығын бұзған бірқатар жеңілістер оларды әскер қолбасшысына сөзсіз бағынуға мәжбүр етті. 12 тамызда аймақты тыныштандырғаннан кейін Хиуада хандықпен бейбітшілік шарттарына қол қойылды: 1) Қазақ даласын толығымен тыныштандыру, 2) хан 2 000 000 рубль мөлшерінде соғыс шығынын төлеу, 3) құл саудасын тоқтатып, Ресей азаматтарын тұтқыннан босату, 4) өзін «императордың мойынсұнатын қызметшісі» ретінде хан деп жариялау, 5) 1874 жылы Күнгей Каспий бөлімі құрылған жаңа жер иемдену.
Түрікменстанда Ахалтеке шұратында 80000-90000 текеліктер өмір сүрді. 1879 жылы оларға қарсы алғашқы экспедиция сәтсіз аяқталды. 1880 жылы қаңтарда генерал Михаил Скобелев 1881 жылдың қаңтарындағы қанды шабуылдан кейін Көктепе бекінісін алып, Ахалтеке экспедициясын жүргізген теке халқына қарсы әскери экспедицияның командирі болып тағайындалды.
Көктепені алғаннан кейін көп ұзамай Скобелев полковник Куропаткин бастаған жасақтар жіберілді; олардың бірі Асхабадты басып алды, ал екіншісі солтүстікке қарай 100 шақырымнан астам жол жүріп, халықты қарусыздандырып, оларды шұраттарға қайтарып, аймақты тезірек тыныштандыру мақсатында үндеу жариялады. Көп ұзамай Ресей империясының Күнгей Каспий иеліктерінде бейбітшілік орнады.
Генерал Комаров бүкіл Күнгей Каспий аймағының басшысы бола отырып, Мервке «бүкіл Орта Азияның дамуына кедергі болған қарақшылық пен қиратудың ұясы» ретінде назар аударды. 1883 жылдың аяғында ол мервиттерге Ресей бодандығын қабылдау туралы ұсыныспен штабс-ротмистр Әлиханов пен текелік майор Махмұт Күлиханды жіберді. 1884 жылы 25 қаңтарда Мервтен депутация Асхабадқа келіп, Комаровқа Мервті Ресей бодандығына қабылдау туралы императордың атына өтініш жазып, ант қабылдады.
1885 жылы 18 наурызда Кушка ұрысына алып келген ауғандықтарды Мервтің оңтүстігіндегі даулы жерлерге басып кіруге итермелеген бұл жетістік ағылшындардың Ауғанстандағы ықпалының басым болуына деген қызғаныш пен қорқынышты тудырды. Бұл халықаралық оқиға еуропалық баспасөзде белсенді талқыланды және сол кезде ойлағандай Ресейді Ұлыбританиямен соғыс шегіне жеткізді.
Сол кезде Равалпиндиде лорд Дуфферинмен кездесуде болған әмір Әбдірахман бұл оқиғаны кішігірім шекара түсінбеушілігі ретінде жасыруға тырысты. Гладстонминистрлер кабинетінің ықпалды мүшесі лорд Рипон британдықтардың кез-келген жеңілдіктері Ресейдің Ауғанстанға ашық араласуын ынталандырады деп өкіректеді. Сонда да соғысты патша өкілдерінен олардың болашақта Ауғанстанның аумақтық тұтастығын құрметтеу ниеттерінің кепілдігін алған дипломаттардың күш-жігері болдырмады.
Бұл оқиғаны шешу үшін Ауғанстанның қазіргі солтүстік шекарасын анықтаған Ресей-Британ шекара комиссиясы құрылды. Оның жұмысына әмірдің өкілдері қатыспады. Ресей өкілдерінің жеңілдіктері минималды болды. Ресей кейінірек Кушка қаласы құрылған Комаров жаулап алған жер бөлігін сақтап қалды. Бұл Ресей империясының да, КСРО-ның да ең оңтүстігіндегі елді мекен болды.
### Ресейдің Памирге бақылау орнатуы
Ауғанстанның солтүстік шекарасының батыс бөлігінің шекарасын белгілеу 1887 жылы 10 (22) шілдеде Санкт-Петербургте қол қойылған орыс-британдық келісім бойынша жүргізілді. Бірақ Памирден тереңдей орналасқан Зоркөл көлінен, одан әрі солтүстік-шығысқа қарай Қытай Түркістанына қарай шекара бекітілмеді. Бұл британдықтардың Памирге, ал орыстарға — Хиндукуштың солтүстік-батыс бөлігіне және одан әрі Дардистанға (Үнді алабының жоғарғы бөлігіндегі аймақ) кіруге жол ашты. Памирге жақын орналасқан Дардистанда бірнеше шағын, іс жүзінде тәуелсіз мемлекеттік құрылымдар (Хунза, Нагар және басқалар) болды. Жоғарғы Әмудария алабында Шуғнан, Рошан және басқа Памир хандықтары біресе Бұхара мен Қоқан хандықтарының билігін мойындайды, біресе Ауғанстанға бағынады, біресе тәуелсіздікке қол жеткізуге тырысты. Бұл хандықтардың шығысында, Памир биік тауларында, Қытайға өтірік бағынышты болған қырғыздар көшіп-қонып жүрді, бірақ іс жүзінде толық тәуелсіздігін сақтап қалды.
Ресей билігі Памирдің Ұлыбритания мен Қытайға бөлінуіне жол бергісі келмей, оны басып алуға шешім қабылдады. Осы үшін 1891 жылдың жазында Марғыланда полковник Михаил Ионов басқарған 2-ші, 7-ші, 15-ші, 16-шы және 18-ші түркімен желілі батальондарының аңшыларынан (еріктілерден) және 6-Орынбор полкінің 24 казагынан тұратын арнайы жасақ құрылды.
Ионов жасағы Хиндукуштың солтүстік етегіндегі Базай күмбезіне жетті. Мұнда ол 1891 жылдың 14 мен 17 тамыз аралығында Френсис Янгхазбендтың британдық экспедициясымен кездесті. Бұған дейін Биік асуында Ионовтың жасағы Марғыланға қарауылшы жасақпен жіберілген британдық лейтенант Девинсонды тұтқындады. Янгхазбендтен Ионов Памирден кетуге және ол жерге қайта келмеуге жазбаша міндеттеме алды, егер ол бас тартса, күш қолдануға мәжбүр боламын деп қорқытты. Янгхазбенд оған бағынуға мәжбүр болды. Осыдан кейін Ионов жасағы қайтадан Ош қаласына беттеді. Осы оқиғаға байланысты Петербургтегі британдық елші наразылық білдіріп, ұзаққа созылған дипломатиялық келіссөздерді бастады.
Ионов жасағы кеткеннен кейін қытайлықтар мен ауғандықтар Ақсу мен Әлішүр өзендерінің аңғарларындағы жерлерді қайтадан бақылауға алды, бұл 1892 жылы Түркістан әкімшілігін Ионов жасағын Памирге қайтадан жіберуге мәжбүр етті. Енді оның құрамында ерікті төрт жаяу әскер ротасы, 6-Орынбор полкінен үш жүз казак, Түркістан атты тау батареясының екі зеңбіректі взвод және саперлер тобы болды.
1892 жылы 2 маусымда Ионовтың жасағы Марғыланнан шығып, 17 маусымда орыс жасақтары жақындағанда қашып кеткен қытайлық жасақ орналасқан Раңкөл көліне келді. 27 маусымда жасақ Шаджан мекеніне жақын Ақсу (Мурғаб) өзенінің Ақбайтал өзеніне қосылатын жердің жағасында дамылдайтын орын жасады. Бұл жерде Ионов Әлішүр өзенінің Жасылкөл көліне қосылатын жеріндегі ауған бекетінің орналасқан жері туралы және егер ол көлге қозғалса, оның жасағына қытайлық атты әскердің шабуыл жасауына дайын екендігі жайлы ақпарат алды. Ионов ауғандықтарға шабуыл жасауға, капитан Скерскийді қытайларға қарсы жіберуге шешім қабылдады. Скерский қытайлықтарды Оксу өзенінің жоғарғы жағындағы Ақташ бекінісінен шығарды, ал Ионов 12 шілдеде қоян-қолтық ұрыстан кейін Әлішүр өзені алқабы Жасылкөл көлінің жанындағы Суматаштағы ауған бекетін қиратты.
Осыдан кейін, 25 шілдеде Ионов Ақсуға (Мурғаб) қайтты. Мұнда, бұрынғы дамылдайған орнында, ол бекініс орнатып, елу казакпен капитан Скерскийді Памирдің шалғай аудандарын барлауға жіберді, ал онда қытайлар қайтадан пайда болды. 25 тамызда Ионов жаңа бекіністе Шаджан жасағын (160 жаяу сарбаз және 40 казак) капитан Кузнецовты қалдырып, Ферғанаға аттанды. Кузнецов қытайлықтармен достық қарым-қатынас орнатты. 1893 жылдың көктемінде оның орнын капитан Зайцев басқаратын жаңа жасақ алмастырды.
1893 жылдың көктемінде жергілікті халықтан салық жинайтын ауғандықтар Шуғнан мен Рушанда пайда бола бастады. Осыған байланысты штабс-капитан С.Ванновский екі офицер және он төменгі шенділер осы аймаққа жіберілді. 1893 жылы тамызда Емтс қыстағының маңында Ванновский жасағынан 5 есе асатын Азанханның ауған жасағымен кездесті және оны Ванш бағытымен өткізбеді. Нәтижесінде ұрыс болды. Ауғандықтар шегінді.
1894 жылы генерал-майор шені бар Ионовтың қолбасшылығымен Памирге қосымша күштер жіберілді. Оған бағынған жалпы күштер 21 офицерден, 411 төменгі шенділер және 119 казактан тұрды. 1894 жылдың мамырында Ионов Шуғнан мен Рушанда қарулы ауғандықтардың пайда болуы туралы ақпарат алды және бірден екі жасақты: подполковник Н.Юденич - Ғұнт өзенінің бойымен және капитан Скерский — Шаһдария өзенінің бойымен, екі өзен Пәнежге құятынға дейінгі жерге жіберді. Сол жаққа капитан Александровичтің казак атты әскер бөлімшесі жіберілді.
Шаһдария жасағы (12 жаяу әскер, 20 казак, 2 зеңбірек) 22 шілдеде билеушінің ұлы бастаған жергілікті халық қуана қарсы алып, жасаққа қосылған Шуғнан шекарасына келді. Алайда 28 шілдеде Рошқала бекінісіне жақындағанда, жасақты ауғандықтар атыспен қарсы алды. 31 шілдеде Скерский бекініске екі жасақ жіберді, ал ауғандықтар Рошқаланы тастап кетті. Содан кейін қосымша күш оларға жақындады, бірақ 60 жаяу әскері, 12 казак пен 32 жарықшақты-фугасты зымырандары бар қос іске қосушы білдекті капитан Эттингеннің командасы Скерский жасағына келді. Осыдан кейін, 1894 жылдың 4-8 тамызы аралығында ауғандықтар бірнеше рет орыстарға шабуыл жасауға тырысты, бірақ әр кезде олардың оқтарының астына түсіп, шегінді. 9 тамызда ауғандықтар жасырын түрде кетіп қалды.
1895 жылы 27 ақпанда (11 наурызда) Лондонда Ресей елшісі мен Ұлыбританияның сыртқы істер министрі Памирдегі ықпал ету аймақтарының бөлінуі туралы сөз алмасты. Памирдің бір бөлігі Ауғанстанға, бір бөлігі — Ресей империясына, бір бөлігі — Ресей бақылауындағы Бұхара әмірлігіне өтті. Ресей мен Ұлыбританияның әсер ету аймақтарын Ауғанстанға берілген Уахан дәлізі бөлді. Орта Азиядағы орыс экспансиясы осымен аяқталды.
Памирдің орыс бөлігін басқаруды 1893 жылдан бастап Мурғабта (Памир Бекеті), ал 1899 жылдан бастап Хороғта орналасқан Памир жасағының жетекшісі, 1894 жылдың 1 шілдесінен бастап Ауысымды Памир жасағы басқарды.
## Орта Азиядағы Ресейдің отарлау саясатының негіздемесі
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының Орталық Азиядағы иеліктерінің тез кеңеюінің негізгі себептерінің бірі Ресейдің «табиғи шекараларын» басып алу, алаңдаушылық туғызған шекара желілер мен сауда жолдарында өзара тартыстарды бітімге келтіру және қарақшылық шапқыншылықтарды тоқтату, артта қалған Азия халықтарын өркениетке ынталандыру, оларды әлемдік өркениеттің пайдасына әкелу деп аталады. Түркістан жорықтары тарихшыларының бірі генерал-майор Л.Ф. Костенко епті түрде былай деп жазды: «Ресейді Орталық Азияға қарай жылжытуда атаққұмар ниеттер мен басқа да өзімшілдік есептеулер емес, тек сол өңірді тыныштандыруға, оның өндіргіш күштеріне түрткі беріп, Түркістан туындыларын Ресейдің еуропалық бөлігіне сатудың ең қысқа жолын ашу деген ұмтылыс жігер жетелейді».
Жергілікті хандар мен ақсүйектердің билігіндегі жергілікті тұрғындардың мүшкіл жағдайы ерекше атап өтілді. Орыс әскерлерінің келуі, жақсы өмірдің келгенін білдіргендей. Бларамберг былай деп жазды: «Қуандарияның қырғыздары маған, оларды жаулардан босатқаныма және қарақшылардың ұяларын қиратқаныма ризашылықтарын білдірді», әскери тарихшы Д.Я. Федоров: «Орыс билігі Орта Азияда үлкен сүйкімділікке ие болды, өйткені ол өзін жергілікті тұрғындарға деген адамгершілікті ынтымақшыл көзқарасын көрсетті және бұқараның жанашырлығын оята, олар үшін қалаулы билік ретінде болды».
Батыс елдері Ресейдің Орталық Азиядағы экспансиясын қолдады. Құлдықтың, үздіксіз соғыстар мен анархияның жойылуы орыстар әкелген Батыс өркениетінің оң жетістігі ретінде қарастырылды. 1891 жылы Халықаралық географиялық конференцияда «Орта Азияда тәртіп орнатқан, Орта Азия халықтарын қалай тәрбиелеуді және дамытуды білетін орыс халқына» мадақ айтылды. Британдық ғалым және дипломат Генри Роулинсон «Шын мәнінде, Орталық Азияның көп бөлігіндегі қырғыздар, өзбектер мен түрікмендерге Ресейдің үстемдік етуі, адамзат үшін игі іс болды» деген пікірін білдірді. Энгельс Маркске жазған хатында Ресейдің Азияға жылжыуын былай сипаттады: «Ресей шынымен де Шығысқа қатысты ілгерінді рөл атқарады... Ресейдің үстемдігі Қара мен Каспий теңіздері және Орта Азия үшін, башқұрттар мен татарлар үшін өркениетті рөл атқарады».
Тағы бір басты себеп, және одан да нақты себеп, Ресей үкіметі мен әскери ортасына әсер еткен Британдық империяға қарсы тұру қажеттілігі туралы идея болды. Сонымен бірге Ресейдің саясаты британ озбырлығынан қорғауға бағытталған қорғаныс ретінде бейнеленеді. Қарсыласудың негізгі қисыншылдарының бірі әскери әкімші және тарихшы М.А.Терентьев болды, ол үш томдық «Орталық Азияны жаулап алу тарихы» мен Ресей мен Англияның аймақтағы саясаты туралы бірқатар мақалалар жазды. XIX ғасырда Үндістан мен Орта Азияны бағындыру үшін Ресей мен Британ империяларының қарсыласуы тарихта Ұлы ойын атауын алды. Оның белсенді қатысушыларының бірі Қытай, ал басқа мемлекеттер бұл шайқаста тек қана ұсақ фигуралар болды.
Қарсыласу 1904-1907 жж. «Үштік одаққа» қарама-қарсы (A-Entente — Германия, Аустрия-Мажарстан және Италия) Ресей, Ұлыбритания мен Францияның әскери-саяси одағы — Антанта құрылғанда, XX ғасырдың басында аяқталды.
## Басқармасы
60-жылдардың ортасына дейін Орта Азияға қатысты істер Орынбор генерал-губернаторлығының қарауында болды. Астанасы Ташкентте болған Түркістан облысының құрылуымен жағдай аздап өзгерді: аймақ әлі де Орынборға бағынышты болды. Оларды бөліп тұрған Ұлы дала болып жатқан оқиғаларға тиімді және дер кезінде әсер етуге ықпал етпеді, ал генерал-губернатор әкімшілігі мен аймақтық билік арасындағы дүрдараз қарым-қатынастың онсыз да реттелген аймақтық басқару жүйесін шиеленістірді.
1866/67 жылдың қысында Түркістан облысының мәртебесі мен жаңа аймақтардың әкімшілік құрылымы мәселесін талқылау үшін Орталық Азиядағы әскер министрі Д.А.Милютин төрағалығымен Арнайы комитет құрылып, құрамына, Орынбор генерал-губернаторы Крыжановский, Бас штабтың бастығы Гейден, Орта Азиядағы соғыс қимылдарының тікелей қатысушылары — Черняев, Романовский мен Воронцов-Дашков, сондай-ақ «Дала комиссиясы» деп аталатын мүшелері — Гирс, Гутковский, Гейнс, Проценко және т.б кірді.
Комитет мүшелері барлығы дерлік бірауыздан (Крыжановскийді қоспағанда) Түркістан облысын Орынбор генерал-губернаторлығынан бөліп, дербес әкімшілік пен жеке әскери округ құрған жөн деген қорытындыға келді. Барлық азаматтық және әскери билікті тек бір тұлғаға жұмылдырылған, тек императорға ғана жауапты - Түркістан генерал-губернаторы ұсынылды.
1876 жылы 11 сәуірде император II Александр Түркістан генерал-губернаторлығын құру жөніндегі арнайы комитеттің жобасын мақұлдады (тиісті жеке жарлық 23 шілдеде шығарылды). Жаңа империялық шет аймақтың пайда болуы Орта Азия жерлерін жаулап алудың бастапқы кезеңінің аяқталуын білдірді, өйткені империяның шекарасының кеңеюі мен жаңа аумақтардың дамуы аймақтың әкімшілік құрылымы туралы мәселені шешуді талап етті. Сонымен қатар, Түркістан генерал-губернаторлығына Ресейдің аймақта одан әрі ілгерілеуін қамтамасыз ететін плацдарм және сол уақытта — Ұлыбританияның Орталық Азияға әскери-саяси экспансиясын одан әрі орналастыруға қарсы бастион рөлі жүктелді.
Бұл мәселелерді шешу қажеттілігі Ресейдің Түркістандағы ұзақ жылдар бойы жүргізген саясатының ерекшеліктерін анықтап, оның негізгі бағыттарын айқындады. 23 сәуірде «Түркістан генерал-губернаторлығының аймақтарында басқару туралы уақытша ереже» бекітілді, оған сәйкес Түркістан генерал-губернаторлығына «жобада көрсетілген негіздерге сүйене отырып, сол аймақты ұйымдастыру үшін пайдалы деп санайтын шаралардың бәрін қабылдауға» құқық берілді.
## Этникалық құрамы
Ресей империясы кезіндегі және қазіргі Орта Азияның этникалық құрамын салыстыру кейбір шатасуларды тудыруы мүмкін, себебі ресми үкіметтік құжаттарда белгілі бір халықтардың өз атауынан өзгеше атаулар қолданылған, сонымен қатар олардың аталуына байланысты қазір Орталық Азияның титулдық халық республикаларына кіретін немесе олармен ассимиляцияланған халықтар.
Ресей империясы кезінде Орта Азия иеліктерінің этникалық құрамы келесідей болды:
* Өзбектер, 1897 жылғы мәліметтер бойынша, Самарқан облысы тұрғындарының ана тілі бойынша таралуы келесідей болды: өзбек — 507 587, тәжік — 230 384, қырғыз-қайсақ — 63 091, қашғар — 19 993, сарт — 18 073 .
Ресей елшілері мен шетелдік дипломатиялық миссия өкілдері Орталық Азиядағы өзбектер туралы кең ақпарат береді. 1820 жылдары Хорезмге барған Е.К.Мейендорф «Хиуаның тұрғындары - өзбектер, елдің жаулап алушылары мен қожалары» деп атап өтті. Мажар шығыстанушысы Вамбери 1863 жылы былай деп жазды: «Бұхара хандығында өзбектер басым халық, өйткені әмірдің өзі де маңғыт тайпасынан шыққан өзбек, сондықтан олар елдің қарулы күштерін құрайды». Вамбери Қоқан хандығының өзбектерін талқылап, былай деп атап өтті: Қоқан өзбектері «халықтың шынымен отырықшы бөлігін құрайды...».
* ҚырғыздарҚарақырғыздар немесе таулы қырғыздар (алай және алатау қырғыздары) — негізінде, қазіргі Қырғызстанның қырғыздары.Қырғыз-қайсақтар (күнгейорал қырғыздары, көшпелі қырғыздар, жазық немесе дала қырғыздары атаулары да қолданылды) қазіргі Қазақстан аумағында және оған іргелес Ресей облыстарының аумағында, сондай-ақ Өзбекстанға жартылай қосылған Қарақалпақстан, Мырзашөл мен Ташкент уезінде көшіп-қонып жүрген. XX ғасырдың 20-жылдардан бастап қазақтар деп аталды.Қырғыз-қарақалпақтар қазіргі қарақалпақтар. Кейде зерттеушілер оларды қырғыз-қайсақтардың этнографиялық тобына сілтеме жасай отырып, жеке халық ретінде бөліп көрсетпейді.
* Қарақырғыздар немесе таулы қырғыздар (алай және алатау қырғыздары) — негізінде, қазіргі Қырғызстанның қырғыздары.
* Қырғыз-қайсақтар (күнгейорал қырғыздары, көшпелі қырғыздар, жазық немесе дала қырғыздары атаулары да қолданылды) қазіргі Қазақстан аумағында және оған іргелес Ресей облыстарының аумағында, сондай-ақ Өзбекстанға жартылай қосылған Қарақалпақстан, Мырзашөл мен Ташкент уезінде көшіп-қонып жүрген. XX ғасырдың 20-жылдардан бастап қазақтар деп аталды.
* Қырғыз-қарақалпақтар қазіргі қарақалпақтар. Кейде зерттеушілер оларды қырғыз-қайсақтардың этнографиялық тобына сілтеме жасай отырып, жеке халық ретінде бөліп көрсетпейді.
* Сарттар — XIX - XX ғасырдың басындағы Ферғана мен Хорезмдегі отырықшы халықтың бір бөлігінің жалпы атауы. ҮКЭ мәліметтері бойынша, 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін отырықшы өзбектерге және ішінара жазық тәжіктерге қатысты «сарт» атауын негізінен өзбектер, қырғыздар мен қазақтардың жартылай көшпелі бөлігі қолданған. Ташкентте, Ферғана мен Хорезм шұраттарында және Оңтүстік Қазақстанда бұл отырықшы халықтың өзіндік атауы болды. Қазіргі өзбектердің құрамына енген Орта Азияның байырғы отырықшы халқы.
* Тәжіктер — парсы-тәжік континуумының әр түрлі диалектілерінде сөйлейтін және қазіргі Иранның шығысы мен солтүстік-шығысында, Ауғанстанда, Тәжікстанда, Өзбекстанда және Пәкістанда орналасқан аймақтарда мекендейтін иран халқы. Тәжіктердің дәстүрлі жерлері Ферғана аңғарын, Шашты (Шыршық өзенінің алқабындағы аймақ), Зерафшан өзенінің аңғарын, Әмударияның жоғарғы алабын (Пәнеж), Муғраб пен Кабулды, сондай-ақ Гилменд пен Аргандаб алаптарын қамтиды.
* Қыпшақтар — отырықшы сарттар және көшпелі қырғыздармен салыстырғанда, бұрынғы Қоқан хандығының басқаруда басым рөл атқаратын көшпелі халық. ХІХ ғасырдың аяғында қыпшақтардың өзі жеке халық ретінде болмады; қыпшақтар хандықты басқаруда шешуші қызметтерді атқарған өзбек, қазақ және қырғыз руларын білдірді.
* Татарлар — Еділ бойындағы татарлар орыс қалалары, қазақтар, Орта Азия мемлекеттері арасындағы сауда қатынастарында олардың мұсылмандық сенім мен ортақ тілге тиесілі болуына және сонымен бірге Ресей мемлекетіне тиесілі болуына байланысты маңызды рөл атқарды. Орыс Азияның барлық қаласында дерлік татар аудандары болды, Қазақстанның барлық қаласында дерлік алғашқы мешіттер татар көпестерінің ақшасына салынған. Татарлардың бір бөлігі казак әскерлерінде қызмет етті.
* Түрікмендер — Хиуада билік жүргізеген өзбектерден айырмашылығы Хиуа хандығы мен Ахалтеке шұратының көшпелі халқы.
* Бұхара яһудилері — Бұхара мен Қоқан хандықтары қалаларының халқы. Кейбір аңыздарға сәйкес, олар Орта Азияда тұтқындалған яһудилерді бағынышты Азия қалаларына қоныстандырған Ассирия патшалығы кезеңінде пайда болған.
* 1862-1877 жылдардағы ұйғыр-дүңген көтерілісі жеңіліске ұшырап, 1881 жылы орыс әскерлері Құлжадан шығарылғаннан кейін бірнеше ондаған мың ұйғырлар мен дүңгендер Жетісу облысына қоныс аударды.
### Ресей империясы Түркістанының ірі қалалары
## Ресейдің отаршылдық саясаты
Орта Азияның кең аумақтарын басқару өте қиын болды. Әкімшілікті ұйымдастыруға ресурстар да, дайындалған шенеуніктер де жеткіліксіз болды. Терентьев былай деп жазды: «... Түркістан уездерін үлкен орыс ауылына құрамы мен мазмұны бойынша әрең сәйкес келетін әкімшілік басқарады. Уез басшысы, аға көмекші, жергілікті тұрғындардың кішісі және, мүмкін, хатшы - міне бітті». Мемлекет бойынша орташа мәнге сәйкес бір шенеунікке — 707 адамнан келсе, Орта Азияда — 2112 еді. Жалақылары аз бола әскери адам болған шенеуніктер өздерінің мемуарларында жазылған мейірімділікпен ерекшеленбеді, исламның жергілікті дәстүрлері мен заңдарын, жергілікті тілдерді білмеді және құрметтемеді, олар өз міндеттерін ішінара, толықтай жергілікті тұрғындарынан алынған көмекшілеріне жүктеді. Шын мәнінде, ханның шенеуніктерін «тамақтандыру» дәстүрлі жүйесіндегі жағдай халыққа ауырлай түсті, өйткені енді орыс әкімшілігінің тәбетін ескеру қажет болды.
Облыстар округтарға, болыстарға, ауылдарға (қыстақтарға) бөлінді. Ауылдың құрамында 50-ден 70 түтінге дейін болды, 10-12 ауыл болыс, 10-15 болыс - белгілі бір аумағы бар округ құрды. Әкімшілік билікті сақтап қалған аға сұлтандар негізінен үкіметтің ұстанымын нығайтуға шақырылды.Болыстардың басында 12-дәрежелі шенеуніктерге теңестірілген болыс сұлтандары, ауылдардың басында ауыл ақсақалдарына теңестірілген ауыл старшиналары тұрды. Жергілікті әкімшіліктің сайлауы және «жергілікті тұрғындар» арасынан ең төменгі әкімшілік лауазымдарға тағайындау: болыс меңгерушісі, елуліктері, қыстақтық және ауылдық ақсақалдары, қала старосталары (құрбашылар) мен ру басылары, сұлтандар, жергілікті сот (қазылар мен билер), тілмаштар (аудармашылар), — аукционға айналды, өйткені параға салынған ақша кейіннен паралар және сыйлықтар жүйесімен ақталды. Оның үстіне сайлаудың өзін патша әкімшілігі кез келген уақытта алып тастай алды. 1862 жылы жерлестерінің өмірін жақсартуға ынталы Ш.Уәлиханов сұлтан болып сайланған, бірақ генерал-губернатор сайлау нәтижелерін ешқандай түсіндірусіз жойған кезі мысалдардың бірі.
Аймақты жаулап алғаннан кейін, орыс әкімшілігі жергілікті мұсылман халықтарының тұрмыс-тіршілігін бұзбауға тырысып, аздап өзгеріс енгізіп, отырықшы халықтар үшін шариғат бойынша (мұсылмандардың діни заңы) қазылар соты мен көшпелілерге арналған әдет-ғұрып бойынша билер сотын сақтап қалды. Алайда бұл соттардың жетілмегендігі көп ұзамай анық болды. Қазылар мен билер (1886 жылдан бастап халық соты) барлық жерде пара алды. Істер бірнеше айға, кейде жылдарға созылды. Соттар, әсіресе, туыстық байланыстары берік билер, тайпаластарының пайдасына орай шешімдер қабылдады. Сонымен қатар, соттар мұсылман заңнамасы, әдет-ғұрып, сондай-ақ Ресейдің сот заңнамасы туралы көп білмеді. Әсіресе билер дайын болмады. Олардың көпшілігі сауатсыз, тоғышар еді. Мұсылман қауымы халық соттарының шешімдеріне үнемі шағымданатын, бірақ кек алудан қорқып, жоғары тұрған Ресей сотына апелляция түсірмеді. Саны жағынан жеткіліксіз, әсіресе жергілікті тілдерді білетін шенеуніктері болмаған орыс әкімшілігі, халық соттарының шешімдерін тексермеді.
Ресей жұртшылығының көптеген өкілдері Түркістан халық сотымен танысып, оны жою қажеттілігі туралы жазды. Түркістанның сот ісін жүргізу жүйесін жан-жақты зерттеген аймақтық зерттеуші Н.Дингельштедт кемшіліктер массасының көптігімен халық сотының бір артықшылығы бар - бұл әкімшілікке еш шығынсыз екенін жазды. Халық сотының жұмысына ақы - бұл сыйақы сомасының 10%-ы болды.
Сонымен қатар, екі жақ бір-бірінің тілін білмеуді алдау, қорқыту немесе қарапайым алаяқтық үшін белсенді түрде қолданды. Шенеуніктердің біразы жергілікті тілдерді білді. Әдетте әкімшілер көмек сұрап аудармашыларға жүгінді, олардың қызметтерінде негізінен түркі тілдерін түсінетін татарлар болды. Көптеген әкімшілік және сот істерінің тағдыры көбінесе сауатсыз аудармашы жасаған аудармаға байланысты болды. 1905 жылы Түркістан генерал-губернаторы Д.И.Суботич: «Біз Түркістанға қырық жыл бойы иелік етіп келеміз және осы күнге дейін кем дегенде бірнеше жергілікті тілдерді білетін әкімшілік қызметкерлерін саусақпен санауға болады. Сот бөлімінде олар одан бетер аз. Істің жағдайы апатты. Басқарылғандар мен сотталғандардың сөзін түсінбей, халықты қалай басқаруға болады, дауларды қалай шешуге болады?
... Мен әкімшіліктің барлық шенеуніктеріне, соның ішінде уез басшыларына аудармашыларды бақылау үшін өз аймағының тұрғындарының тілін бір жыл бойы үйренуді ұсынуды қажет деп есептеймін, бұл біздің азиялық шетіміздегі жара. ... Әрине, орыс тілін жергілікті халық массасы арасында тарату шараларын қолдану қажет; бірақ бұл үлкен міндет, бүкіл ұрпақтың жұмысы, ал қарама-қарсы мәлімдеме тез нәтиже беруі керек».
Мұсылман дінбасыларын мемлекеттік қолдаудан айырған Ресей үкіметі бастапқыда жергілікті халықтың діни өміріне араласпады. Жаулап алғаннан кейін дін қызметкерлері жанбасылық салықтан толық босатылды, бірақ уақыптардың құқықтары шектеулі болды. Оларға бұрын босатылған жер салығы мен басқа да салықтар салынды. Уақып жерлерінің бір бөлігі мемлекеттік жер қорына тәркіленді. Жоғарғы сот — қазы-калона лауазымы жойылды. Патша үкіметі Арабстандағы індетті сылтауратып, 1900 жылға дейін жергілікті дін қызметкерлеріне үлкен табыс әкелген қажылыққа тыйым салды. Әкімшілік шаралардан қорыққан мұсылман дінбасылары бейбіт уақытта ресейліктерге қарсы ашық үгіт жүргізуден аулақ болды.
Жаңа жерлерді қосу барысында патша үкіметі казак қоныстарын ұйымдастыру арқылы жағдайын нығайтуға тырысты. Жетісу әскерін ұйымдастырудан басқа, 1875-1877 жылдары Орал казак-ескі наным-сенушілерін Әмударияға қазіргі Қарақалпақстан жеріне қоныстандыру ұйымдастырылып, екіжақты мақсатқа қол жеткізілді — Жайық ескі наным-сенушілерге діни себептермен және жаңа жаулап алынған жерді отарлауға байланысты ант беруден бас тартқанды үлгі ретінде жазалау.
XIX ғасырдың аяғында Ресей мен Украина губернияларынан шаруаларды Түркістан жерлеріне қоныстандыру басталды. «Түркістан өлкесін басқару туралы ережеге» сәйкес, «ауыл тұрғындарына жататын христиан дінінің орыс бодандарына» ғана қоныс аударуға рұқсат етілді. Көшіп-қонған шаруалар жаңа жерлерде жан басына 30 ғұшыр жер алуы тиіс еді. Бұл үдеріс аштық жылдарында және әсіресе Столыпин реформаларының басталуымен күшейе түсті. 1897 жылғы санақ бойынша Түркістанның орыс халқы жалпы халықтың (Орал облысы мен Бөкей Ордасын қоспағанда) 8 миллионының 700 мыңдай адамын құрады. Оның жартысынан көбі Жетісу мен Сырдария облыстарында өмір сүрді. 1916 жылға қарай бұл аймақтар халқының 1/4 және 1/10 бөлігі орыстарға тиесілі болды. 1906-1912 жылдар аралығында 438 мыңнан астам шаруа қожалықтары Ақмола, Торғай, Орал және Семей облыстарына қоныс аударды. Келгендердің жартысынан көбі ауыл шаруашылығында, шамамен төрттен бір бөлігі әкімшілік, сот және әскери-полиция құрылымдарында, ал әрбір оныншысы өнеркәсіпте жұмыспен қамтылды.
Көшіп-қонған шаруалар әдеттегі дақылдарын: бұрын Түркістанда елеусіз болған жаздық бидай, қарабидай, сұлы, жүгері, картоп, беде, зығыр, қырыққабат, қызанақ, қант қызылшасын әкелді. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар мал шаруашылығының шөп дайындау сияқты элементін қолдана бастады, өйткені бұған дейін үнемі қыстық өлім-жітіммен болатын отарлы қыстық өрісі болған. Жалпы алғанда, белгілі бір еңбек бөлінісі болды: жергілікті халық мал шаруашылығында, мақта мен бақша өсіруде, дәстүрлі қолөнерде жұмыс істеді, орыс қоныс аударушылары нан, көкөніс жеткізді, сүтті мал шаруашылығымен айналысты.
Алайда, 1911 жылы қаңтарда Түркістан генерал-губернаторының кеңесінде атап көрсетілгендей, «... Түркістан жер иелену жағдайында қажет қарқынды егіншілікке және жоғары мәдениетті өңдеуге көшу, тәжірибе көрсеткендей, православиелік орыс халқы өте баяу және үлкен қиындықпен орындалды, бұл жергілікті халықтың, кәдімгі мақташылар, жүзімшілер мен бағбандармен бәсекелестікте өз қожалығының табысына үлкен үміт артуға негіз бермейді». Ал Кеңестің 1911 жылғы 3 ақпандағы отырысында қоныс аударушылардың тағы бір мәселесі атап өтілді: «... орыс қоныс аударушылары ... өз хал-ахуалына қанағаттанбау салдарынан шарапқа деген ерекше бейімділіктен зардап шегеді. Бұл кемшілікпен көбінесе маскүнемдіктен әлсіреген орыс халқына жек көрушілікпен қарайтын жергілікті еңбекқор халық тұратын аймақтың табысты отарлаушылары бола алмайды» (Журнал Совета Туркестанского генерал-губернатора № 1 за 13.1.1911, ЦГА Узбекистана, ф. 717, оп. 1, д. 48, л. 86.).
К.Кауфман Түркістан өлкесін басқарған кезде, ол әсіресе Территорияның егіншілік аудандарын қоныс аударушылардан қорғап, оларға Жетісу облысының далалы аймақтарының бос жерлерін қоныстандыруға мүмкіндік берді. Ол еуропалықтардың, оның ішінде орыстардың жергілікті тұрғындардан жер сатып алуына тыйым салды. Сондықтан Түркістанның орыс басқармасының алғашқы жиырма жылында бұл аймаққа тек 2170 шаруа қоныстанушысы ресми түрде қоныстанды. Кейінгі жылдары жергілікті әкімшілік шаруалардың ағынын тежеуге тырысты, бірақ орталықтың қолдауынсыз оны тоқтата алмады. 1890-жылдардың басында Орталық Ресейдегі аштыққа байланысты өлкеге өз еркімен қоныс аударушылардың үлкен толқыны ағылды. Келген 15 мыңның ішінде Түркістан әкімшілігі жергілікті тұрғындардан тартып алынған жерлерге тек 2 мың шаруаны орналастыра алды. Қалған орыс қоныс аударушылары қайыршылық күйде болды. Генерал-губернатор А.Вревский соғыс министріне жазған хатында байырғы халықтан тартып алынған жерлеріне қатысты наразылықтары туралы хабарлап, қоныс аударушылардың жаңа легінен қорқатынын білдірді. Соғыс министрі ең көп қоныс аударушыларды берген Тамбов, Самара және Пенза губернияларының басшыларына Түркістан өлкесіне өз еркімен қоныс аударуды тоқтату бойынша шаралар қабылдау туралы нұсқаулар алды. Алайда, өлкеге өз еркімен қоныс аудару жалғаса берді және әкімшілік шаруаларды орналастыру үшін жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға мәжбүр болды. Әкімшіліктің бұл әрекеттері мұсылман халқының алаңдаушылығын туғызды және Сырдария облысының әскери губернаторы Н.Королков жазғандай, ауыр толқуларға әкелуі мүмкін еді.
С.Витте Түркістанда мақта өндірісінің қысқаруынан қорқып, Мәскеудің өндірістік фирмаларының әсерінен бұл өлкеге орыстардың қоныс аударуына қарсы болды. Соғыс министрімен бірге 1896 жылы Жетісу облысына қоныс аударуға тыйым салатын үкіметтің шешіміне қол жеткізді. Ал келесі жылы, яғни 1897 жылы Түркістан генерал-губернаторы үкіметтің шешімін күтпестен, өз бұйрығымен өлкенің қалған бөлігіне қоныс аударуға тыйым салды. Бірақ өз еркімен қоныс аудару жалғасып, Түркістан әкімшілігі мұсылман жерлерін өз еркімен басып алуға қарсы шаралар қабылдады.
Бір жағынан Еуропалық Ресейде жердің жетіспеушілігі, екінші жағынан тегін жер алу мүмкіндігі туралы ақпарат орыс шаруаларын орнынан көтеріп, Оралға, Сібірге, Түркістанға айдады. Түркістан өлкесінде қоныс аударушылардың ең көп бөлігі Ресейдегі жер құны жоғары қаражер аудандары, Воронеж, Самара және Саратов губернияларынан келді.
Орталық әкімшілік Түркістан әкімшілігі өкілдерінің көпшілігінің қарсылығына қарамастан, шаруалар отарлауын жалғастыруды жақтады. Бұл ұстанымды II Николай да қолдады. келген қоныс аударушылардың орналасуы туралы ой-пікірлер жазылған Жетісу облысы әскери губернаторының 1904 жылға арналған есебінде, патша: «біз бұл өлкені отарлауды табанды түрде жылжытуымыз керек» деп жазды. Қарар қоныс аудару саясатына күшті серпін берді. Сырдария мен Жетісу облыстары қоныс аударатын аймақ болып жарияланды. Бұл аудандардан тегін жер табу міндеті ауыл шаруашылығы және мемлекеттік мүлік министрлігіне бағынышты Қоныс аудару басқармасының лауазымды тұлғаларына жүктелді.
Ресейдің орталық аймақтарындағы ашаршылық 1905-1906 жылдары Түркістан өлкесіне бірнеше ондаған мың қоныс аударушыларды айдап әкелді, ал Қоныс аудару басқармасының шенеуніктері жергілікті тұрғындардан артық жер іздеп, ынта-жігермен кәсіпке кірісіп кетті. Шенеуніктер өздерінің іс-әрекетінде жергілікті тұрғындар қазылар мен билердің көмегімен өздеріне үлкен көлемде жер жазып алған, олар іс жүзінде өңдемеген деген пікірді басшылыққа алды. Қоныс аудару комиссияларының әрекеті жергілікті мұсылман халқы мен Түркістан әкімшілігін дүр сілкіндірді. Жетісу облысының әскери губернаторы 1907 жылы генерал-губернаторға «жиырма мыңнан астам өз еркімен қоныс аударушылар... негізінен қаңғыбастар жер бөлуді күтеді. Қоныс аудару партиясы оларға суармалы, мекендері мен егістік жерлері бар ең жақсы қырғыз жерін бермекші. Мұндай әрекеттердің нәтижесі - қырғыздардың қазіргі дүрбелең жағдайынан бүлікке көшуі болады». Ферғана облысының әскери губернаторы да көтерілістен қорықты. Сол жылы ол ресейлік отарлауға шешуші кедергілер қою қажеттілігі туралы «орыстарға қарсы онсыз да созылмалы ашыту жағдайында болған Ферғананың жергілікті тұрғындарын қоздырмау үшін...» , әрі қарай - «бұл жерде ешқандай жағдайда орыс қоныс аударушылардың болуы мүмкін емес» деп жазды.
Жергілікті әкімшіліктің Қоныс аудару басқармасының шенеуніктеріне теріс көзқарасының тағы бір себебі - генерал-губернаторға тәуелділіктен босаған, жер саясаты саласында үлкен өкілеттіктерге ие болу. Осылайша жергілікті әкімшіліктің өкілеттіктері қысқартылды, бұл оның мұсылман және орыс тұрғындары алдындағы беделін түсірді. Орыс қоныс аударушылар жергілікті тұрғындардан жерді тартып алуға әкімшіліктің көзқарасын біле отырып, жергілікті билікті елемей, басқарманың шенеуніктерімен айналысқанды жөн көрді. Бұл көзқарас әкімшіліктің ызасын келтірді.
К.Пален Түркістанға барғаннан кейін, Түркістанда отарлау үшін аз мөлшерде бос және қолайлы жердің көп мөлшерде суару жұмыстарын қажет ететінін баяндамада көрсетті. Алайда, әскери министрлер қоныс аудару мәселесі бойынша патшаның пікірін біліп, Түркістан генерал-губернаторларына белсенді қолдау көрсетпеді.
1910 жылы желтоқсанда үкімет Қоныс аудару басқармасына қоныс аудару жер теліміне көшпелілердің жерлерін тартып лау құқығын берді. Қоныс аудару шенеуніктері бұл құқықты пайдалана отырып, қазақтардан жайылымдық жерлерді ғана емес, сонымен қатар егістік жерлері бар қыстақтарды да тартып алды.
Тәркілеу қазақтарды ресми түрде отырықшы өмір салтына көшуге және осылайша өздерінің ата-бабаларының жерлерін бекітуге мәжбүр етті. Негізінде олардың көпшілігі егіншілікпен де, мал бағумен де айналысқан. Бұны мал бағу үшін жерді артық деп жариялаған Қоныс аудару басқармасының шенеуніктерінен жасыру қиын болды. Қоныс аудару әкімшілігіне жергілікті тұрғындар мен жергілікті әкімшілердің шағымдары ештеңеге әкелмеді.
Бұл жерлерге бұрын мүлде белгісіз болған дәрігерлердің, инженерлердің, қоныстандырушылардың, суарушылардың, агрономдардың, мал дәрігерлерінің және басқа да мамандық өкілдерінің келуі отаршылдықтың маңызды факторларының бірі болды. Жергілікті халықты еуропалық мәдениетпен таныстырудың бір жолы, патша үкіметінің ойынша, орыс тілін басымырақ оқытатын орыс-жергілікті тілді мектептер мен училищаларды құру болуы керек еді. 1890-жылдардан бастап барлық өтінімдер тек орыс тілінде берілуі керек болды, нәтижесінде еуропалық білімге қажеттілік күрт өсті.
Мектептен оқушылардың орыс және орыс-түзем мектептеріне кетуін азайтуға тырысқан мұсылман дінбасылары үкіметтік мектептерге қарсы үгіт жүргізді. Көптеген ата-аналар мемлекеттік мектептерде балаларына дәстүрлерді сақтауға, ислам дінін сақтауға және ата-аналарын құрметтеуге үйретпейді деп қорқып, балаларына дәстүрлі мұсылмандық білім беруді жалғастырды. Ата-аналардың салыстырмалы түрде аз бөлігі ғана балаларын мемлекеттік мектептерге беріп, осылайша балаларына орыс қызметінде мансап жасауға немесе делдалдық саудада табысқа жетуге мүмкіндік беруге тырысты. Балаларға тек діни ғана емес, жалпы білім беретін, соның ішінде орыс тілін де үйрететін жаңа әдістемелік мектептер ата-аналардың кейбіріне оңтайлы жол болды. Бұл мектептердің танымалдығы тез өсті. 1908 жылы олардың саны 35 болса, 1916 жылы Түркістан облысында 92 болды. Соған қарамастан, бұл сан 1913 жылы Түркістан облысында жұмыс істейтін 7665 мектеп пен медресемен салыстырғанда аз болды. Жаңа әдістемелік мектептер санының өсуі мұсылмандық мектептерді өзгерту идеясының жақтаушылары жәдиттер мен пантүркішілдердің позициясының күшеюіне куә болды. Бұл Түркістан әкімшілігінің қорқынышын оятты. Жаңа әдістемелік мектептердің өсуі мұсылман дінбасыларының алаңдаушылығын туғызды. Олар мектептер мен медреселердегі оқушылар санының азаюынан, оның идеологиялық әсерінің төмендеуінен қорықты.
Патша әкімшілігі Орта Азиядағы орыс жеңісінің жемісін тек православ орыс халқы пайдалануы керек деп есептеді. Сондықтан Түркістан шетелдік, яһуди және татар капиталдарына жабық болды. Осы санаттар Түркістанда, оның ішіндегі қалаларда жер алу мүмкіндігінен айырылды.
Бірақ бұл ресейлік саудагер мен өнеркәсіпшіні бәсекелестіктен құтқармады. Жергілікті жер мен тілді жақсы білетін Орта Азияның байырғы тұрғындары - жылжымайтын мүлікке ие болуға құқығы бар мұсылмандар мен бұхаралық яһудилер метрополия өнеркәсіпшілерімен тез коммерциялық байланыс орнатып, бәсекелестік күресте әкімшіліктің протекционистік қолдауын иеленген орыс саудагерлерін жеңе алды. Бұл жеңіс мақта өнеркәсібінде ерекше байқалды. Орыс саудагерлері мен өнеркәсіпшілері Түркістан шаруашылығының басқа салаларына белсенді түрде капитал салмады.
Үндістанның Англияға болғандай Түркістанның Ресейге байытудың көзіне айналмағанына түңілген патша әкімшілігі уақыт өте келе өзінің инвестиция саласындағы шектеулі саясатын мұқият қайта қарауға кірісті. Биржалық сауда мен Түркістан ауыл шаруашылығының өкілдері Орта Азияның шетелдік және «бұратана» капиталдарына ашылуын жақтаушылар болды. Шектеулерді қайта қарауға С.Витте ықпал етті, бірақ ол қызметінен кеткеннен кейін «Түркістан орыстар үшін» деген ұран қайтадан көтерілді.
Тек татар капиталының Орта Азияға енуін Министрлер кеңесінің төрағасы П. Столыпин мен Қаржы министрі П. Барк қолдады. Шетелдік және яһудилік капиталдың өкілдерінің ішінде бірнешеуі ғана Түркістаннан зауыттар салу үшін жер алуға рұқсат алды.
1880 жылдың аяғында Күнгей Каспий теміржолының құрылысына қатысты жұмыстар басталды. Бұл жол Каспий теңізін Қызыларбат (1881) пен Асхабад (1885) арқылы 1886 жылы Жаңа Бұхарамен (Қаған) байланыстырды. Ал 1888 жылға қарай жол Самарқанға дейін жетті. Желіні Әндіжанға (1898) және Ташкентке (1899) жеткізу үшін көп жылдар қажет болды. Еуропалық Ресейдегі тоқыма фабрикаларына жеткізу үшін мақта Сырдария мен Ферғана облыстарынан арбамен және түйемен Самарқанға жеткізіліп отырды. Содан кейін жүк пойызға тиелді, ол жерден Каспий теңізіне жеткізілді, сосын кемелерге тиеліп, содан кейін қайтадан пойызға тиелді. Бірнеше рет мақтаны тиеу мәселесін 1906 жылы салынған Орынбор-Ташкент теміржолы шешті, бұл Ферғанадан Мәскеуге жүк жеткізу уақытын бір жарым айдан 18-20 күнге дейін қысқартты. 1915 жылға қарай солтүстіктен Ферғана алқабын, оңтүстіктен Бұхара әмірлігін қамтитын тарамдар салынды. Орта Азия темір жолын күтуде екі мыңға жуық адам жұмыс істеді, олардың көбі орыстар болды.
Темір жолдардың құрылысы Орта Азияны Ресейдің өнеркәсіптік орталықтарымен байланыстырып, оларды бүкілресейлік экономикалық нарыққа шығарғандықтан, басталған теміржолдардың маңызы зор болды. Тауар алмасу күрт өсті. Темір жолдардың әскерлерді жеткізу және халықтық көтерілістер мен толқуларды басуда әскери-стратегиялық маңызы болды. Күнгей Каспий жолының құрылысы 1880-1881 жылдары Скобелев түрікмен шұраттарын бағындыруда шешуші фактор болды. Теміржол шеберханалары мен деполары Азияда пайда болған жұмысшы табының діңгегі болды, осылардың құрылуының негізгі көзі жерсіз шаруалар, диқандар мен қоныс аударушы-шаруалар, азып-тозған қолөнершілер мен майдагерлер болды.
XX ғасырдың басында, бүкіл Ресейдегідей, айтарлықтай экономикалық көтерілу сезіле бастады, алғашқы өнеркәсіптік кәсіпорындар дами бастады, негізінен мақта және тоқыма кәсіпорындары, сонымен қатар диірмендер, сары май өнеркәсіптері, ауылшаруашылығы шикізатын өңдейтін кәсіпорындар: тері илейтін, май қайнатушы, сабын жасайтын, шарап қайнататын, тұз өндіретін кәсіпшіліктері. Тау-кен өнеркәсібі Алтай мен Орталық Қазақстанда дамыды, онда түсті металдар мен көмірдің бай кен орындары, темір кеніштері жетілдірілді. Батыс Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында мұнай өндіру басталды.
Түркістан әкімшілігі мұсылман ауыл халқының жерсіздігінің артуына қатты алаңдады. Бұған басты себеп - несие төлей алмау салдарынан диқандардың жұтауы болды. 1912 жылы Түркістан өлкесі шаруаларының жалпы қарызы 156,7 млн рублды құрады. Өлкедегі несиелер жылдық 25-60% және одан жоғары мөлшерде берілді және жеке тұлғалар мен мақта өндіруші кәсіпорындар үшін тиімді табыс көзі болды. Мақта фирмаларының өздері банктен 8 % несие алды. Арзан банктік несие берудің арнайы шарттары оны мақта өсірушілеріне қолжетімсіз етті. Мақта шаруашылығының орталығында - Ферғанада несие берудің ауыр шарттары 1914 жылға қарай барлық шаруашылықтардың төрттен бірін жерсізденуіне әкелді.
Диқандардың күйреуі мәселесін жан-жақты зерттеген көптеген ресейлік шенеуніктер мәселенің шешімін шағын, қолжетімді, мемлекеттік несие құрудан көрді. Алайда олардың билікке өтініштері ұзақ уақыт бойы нәтижесіз қалды. Тек 1909 жылы Мемлекеттік банк мұндай несиені ұйымдастыруды қолға алды. Көп ұзамай Түркістанда жинақ пен несиелік серіктестіктер пайда бола бастады. 1914 жылы осындай серіктестіктердің 482 жалпы сомасы 9,78 миллион рубл болатын несие алды.
## Көтерілістер мен ұлттық қозғалыстар
### Қазақтардың көтерілістері
* Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1783–1797)
* Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1836–1838)
* Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (1837–1847)
* Адай көтерілісі (1870–1873)
Көтерілісті басудың нәтижесі қазақ жерінде хан билігінің жойылуы және Ресейге түпкілікті қосылуы болды.
### 1898 жылғы Әндіжан көтерілісі
### 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде жергілікті халықтың тылдағы жұмыстарға шақыруға байланысты Ресей Түркістанындағы ең ірі көтеріліс. Самарқан, Сырдария, Ферғана, Күнгей Каспий, Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай, Орал облыстарының 10 миллионнан астам көпұлтты халқын қамтыған көтерілістің себебі 1916 жылдың 4 шілдесінде Хожанд қаласында жұмылдырылғандардың тізімін жою талабына байланысты бұқаралық шерудегілерді ату болды. Ресми мәліметтер бойынша, шілдеде Самарқан облысында 25, Сырдарияда — 20 және Ферғанада — 86 бұқаралық қимыл болды. Қазақстанның барлық орталық бөлігін қамтып, ең ұйымдасқан сипатқа ие болған көтеріліс Торғай облысында Амангелді Иманов пен Әліби Жанкелдин басшылығымен кең көлемді ұрыс қимылдарына ұласты, көтерілісшілер Торғай облысының орталығын қоршауға алды. Үкіметке қарсы болумен қатар, көтеріліс орысқа қарсы айқын сипатқа ие болды, өйткені жергілікті тұрғындар өздерінің қиыншылықтарының қайнаркөзін қоныс аударушылар-отаршылардан көрді. Көтерілісшілер қыстақтарды өртеді, қоныс аударушылардың, казактардың, жұмысшылардың отбасыларын өлтірді. Бірқатар жерлерде, әсіресе Ферғана аңғарында діни түсініктер қосылды, уағыздаушылар-дәруіштер ғазауатқа шақырумен аласаттарды басқарды. Көтерілісшілердің әрекеті Верный, Ташкент және Ресейдің орталығы арасындағы телеграф байланысының үзілуіне әкелді.
Казактардан келген жауап әрекеттері де қатыгез болды. Көбінесе тұтқынға алынған көтерілісшілерді сол жерде атып тастайтын немесе алып жүру кезінде өлтіретін. Артиллерия мен пулеметтер кеңінен қолданылды, үкімет тұрақты әскерлерді жіберуге мәжбүр болды, олардың келуімен 1917 жылдың көктемінде көтерілісті жалпы түрде баса алды.
## Естелік
Әр түрлі әскери операцияларға байланысты «Хиуа жорығы үшін», «Қоқан хандығын жаулап алғаны үшін», «Көктепені басып алғаны үшін», «1853-1895 ж. Орта Азиядағы жорықтары үшін» сияқты бірнеше мадалдар берілді.
## Тағы қараңыз
* Ресейдің азиялық бөлігі
## Дереккөздер |
Қасқары Қазыбекұлы (1710 – 71) – батыр. Жоңғарларға қарсы соғыстарда көзге түскен. Шапырашты тайпасының асыл руынан шыққан. 1729 ж. он сегіз жасар Қасқары Шамал ханның сақа батыры Боралдаймен (қазіргі Алматы қаласының түбіндегі Боралдай аталатын дөңесте) жекпе-жекке шығып, оны найзамен түйреп өлтірген. Қасқарының бұл ерлігі жоңғар қалмақтарының Жетісудан біржола ығысуының бастамасы болды.
## Дереккөздер |
Абылайхан Қайратұлы Жүсіпов (10 қаңтар 1997, Абай, Абай ауданы, Қарағанды облысы) — қазақстандық боксшы, ҚР еңбек сіңірген спорт шебері, Қазақстанның екі дүркін чемпионы (2016, 2018), Азия-2017 вице-чемпионы және 2017 мен 2019 әлем чемпионаттарының екі дүркін қола жүлдегері. Нұр-Сұлтан қаласында 2019 жылғы Президент кубогының чемпионы.
## Өмірбаяны
Уақ тайпасынан шыққан. «Біз бес ағайындымыз. Анам әкеммен ақылдасып, мені Абай қаласындағы бокс мектебіне алып келген кезде мен жеті жаста едім. Ол менің көшеде уақытты босқа өткізгенімді қаламады деп ойлаймын. Ол кезде біздің қаладан Серік Сәпиев әлем біріншілігін жаңа ғана жеңіп алған болатын. Сәпиевтің жеңісі Абайдағы бокстың дамуына үлкен серпін берді, осы жерде бокс залдары көптеп ашыла бастады».
Қазіргі уақытта Қарағанды мемлекеттік университетінің студенті.
## Мансабы
Кәсіпқойлар арасындағы әлем чемпиондары Олег Маскаев пен Наталья Рагозина, Лондондағы ХХХ жазғы Олимпиада ойындарының чемпионы Серік Сәпиев спорттағы алғашқы қадамдарын жасаған әйгілі Абай бокс мектебінің тәрбиеленушісі. Абылайхан жеті жасынан бастап Абайдағы спорт мектебінде бокспен айналысып, оны ҚР ересектер құрамасына алып келген ХДСШ Бақытжан Аманбаевта бокспен айналыса бастады.
Алғаш рет өзін 15 жасында, 52 келі салмақта Якутскіде (Ресей) өткен «Азия балалары» (2012) Халықаралық ойындарының жеңімпазы атанған кезде көрсетті.
2013 жылы 16 жасында алғашқы үлкен жетістіктерге жетті. Ақпан айында 57 кг салмақта Қарағандыда жастар арасында Қазақстан чемпионы болды, сәуірде Шымкентте жасөспірімдер арасындағы Азия чемпионатында жеңіске жетті, ал қыркүйекте Киевте (Украина) жасөспірімдер арасында әлем чемпионы атағын жеңіп алды. 2013 жылы Халықаралық әуесқой бокс қауымдастығы (AIBA) Жүсіповті ең үздік жас боксшы деп таныды.
2014 жылдың қаңтарында Бангкокта (Тайланд) 60 келі салмақ дәрежесінде өткен жастар арасындағы Азия чемпионатында жеңіске жетті және чемпионаттың ең үздік боксшысы атанды. Сәуірде Софияда (Болгария) өткен жастар арасындағы әлем чемпионатында жеңіске жетті. Тамыз айында Абылайхан Қытайдың Нанкин қаласында өткен екінші жазғы жасөспірімдер Олимпиада ойындарында финалда ұпай саны бойынша былтырғы 60 кг салмақтағы жасөспірімдер арасындағы әлем чемпионы кубалық Ален Лимонте Буданы жеңіп, алтын медаль иеленді. 2014 жылдың желтоқсанында 18 жасқа толмай Аблайханға еңбек сіңірген жаттықтырушы Ғалым Жарылғаповты еске алуға арналған ХХХІ халықаралық турнирге қатысуға рұқсат алып, 64 кг салмақ дәрежесінде турнирдің жеңімпазы атанды (Жарылғаповтың өзі), сыйлыққа — автокөлік алды.
2015 жылы мамырда Минск қаласында (Беларусь) Кеңес Одағының Батыры Виктор Ливенцевті еске алуға арналған халықаралық турнирде үшінші орын алды.
2016 жылдың басында бокстан Қазақстан ұлттық құрамасының жаттықтырушысы Мырзағали Айтжанов 19 жасар Жүсіповті ересектер құрамасына шақырды және ол Мажарстандағы Иштван Бочкай мемориалын бірден Әзірбайжан атынан шыққан Бірінші Еуропа ойындары чемпионы кубалық Лоренсо Сотомайорды финалда жеңіп, жеңімпаз атанды. Сәуір айында Абылайхан Рио-де-Жанейрода Олимпиада лицензиялары ойналған Қытайдағы Азия іріктеу кезеңінде 64 келі салмақ дәрежесінде бірінші орынды иеленіп, Олимпиадаға лицензия жеңіп алды. Рио-де-Жанейродағы 2016 жылғы Олимпиадада (тамыз) Олимпиаданың ең жас боксшысы, 19 жасар Жүсіпов бірінші орта салмақта 64 келіге дейінгі салмақта белдесіп, алғашқы жекпе-жегінде Еуропаның вице-чемпионы, британдық Пэт Маккормакқа есе жіберді. 2016 жылдың қарашасында Жүсіпов 69 кг өзіне жаңа салмақ дәрежесінде Павлодарда өткен Қазақстан чемпионатында жеңіске жетті (Қазақстанның Олимпиада чемпиондары Бақтияр Артаев-2004, Бақыт Сәрсекбаев-2008, Серік Сәпиев-2012 және Данияр Елеусінов-2016 санаты).
2017 жылғы Ташкентте өткен Азия чемпионатында 69 келі жартылай орта салмақ дәрежесінде финалға дейін жетіп, чемпионат ринг иесі, 2016 жылғы Олимпиаданың күміс жүлдегері, өзбек боксшысы Шахрам Гиясовқа есе жіберді. Гамбургтегі 2017 жылғы әлем чемпионатында жартылай финалда болашақ чемпион, сол Гиясовтан жеңіліп, қола медаль жеңіп алды.
2018 жылдың наурыз айында Жүсіпов Финляндиядағы (Хельсинки) 37-халықаралық Gee Bee (Gunnar Bärlund memorial) турнирінде жеңіске жетті, бірақ маусымда Астанада Президент кубогының финалында өзінің ұлттық құрамадағы қарсыласы Асланбек Шымбергеновтен жеңіліп қалды. Тамызда Индонезияда өткен 2018 жылғы жазғы Азия ойындарына өте алмады. Бірақ қараша айында Ақтауда кек алды - финалда Шымбергеновты нокдаунға жіберіп, Қазақстан чемпионатының екінші «алтынын» жеңіп алды.
2019 жылдың ақпанында Қазақстанның бес боксшысы Болгарияда өткен «Странджа» халықаралық турнирінің финалына шықты, бірақ барлығы жеңіліске ұшырады, ал Жүсіпов жарақатына байланысты алынды. Маусымда Атырауда өткен Исатай Тайманұлы пен Махамбет Өтемісұлыны еске алуға арналған халықаралық турнирде (10 ел) жеңіске жетті. Ал шілде айында бокстан Қазақстан Президентінің кубогы үшін (13 мемлекет) VII халықаралық турнирде жеңіске жетіп, турнирдің үздік боксшысы деп танылды.
2019 жылы Екатеринбургте өткен әлем чемпионатында Абылайхан жартылай финалға өтіп, онда Ресей боксшысы Андрей Замковойге есе жіберіп, Әлем чемпионатының қола медалін жеңіп алды.
## Дереккөздер |
Елді мекендерді санитарлық қорғау – тұрғындар денсаулығын қорғауға бағытталған коммуналдық гигиена.
## Тұрмыстық қалдықтар түрлері
Тұрмыстық қалдықтар сұйық және қатты болып бөлінеді:
* сұйық қалдықтар – тамақты пісіруден қалған жуындылар, дәретханалардың шұңқырынан шығатын сұйық қалдықтар, ыдысты, еденді, кірді жуғаннан пайда болатын кір сулар мен канализация жүйесі арқылы шығатын ағынды сулар;
* қатты қалдықтар – үйден шыққан қоқыстар, көше сыпырындылары, қоғамдық тамақтану және сауда нысандарының қоқыстары.
### Қатты тұрмыстық қалдықтар
Қатты тұрмыстық қалдықтардың (ҚТҚ) компоненттік құрамы әр түрлі болады: қағаз, картон, ағаш, металл, тоқыма заттар, сүйектер, әйнектер, желім, тас, полимерлі материалдар, тамақ қалдықтары және көше сыпырындылары. Қалдықтардың морфологиялық құрамы жылдың мезгіліне және аймақтың климатына байланысты. Бірақ кез келген жағдайда қатты тұрмыстық қалдықтардың көп бөлігі қағаздар (30 %-ке дейін) және тамақ қалдықтары (45 %-ке дейін) болып келеді.
Қатты тұрмыстық қалдықтардың орташа құрамы:
* Қағаз, картон - 20-28 %
* Тамақ қалдықтары - 35-45 %
* Ағаш - 1-3 %
* Металл - 1,7-2,3 %
* Тоқыма заттар - 4-7 %
* Сүйектер - 1,2-2 %
* Шыны - 3-6 %
* Тері, желім - 1-3 %
* Тастар - 1-2 %
* Пластмасса - 1,5-2,5 %
* Көше сыпырындылары - 10-18 %, тағы басқалар - 1-2 %
Қатты тұрмыстық қалдықтардың құрамына елді мекендердің орналасу дәрежесі де (канализациялануы, жылыту жүйесінің түрі, газбен қаматамасыз етілуі), және тамақ қалдықтарын, шыны ыдыстарды және екінші шикізаттарды жинау жағдайы да әсер етеді:
* канализацияланбаған аудандардың қалдықтарының ылғалдылығы жоғары болғандықтан өте тығыз болады;
* жергілікті жылыту жүйесі бар үйлердің қалдықтарында күл көп;
* газбен қамтамасыз етілетін аудандарда қағаздар мен картондар көп.
Қатты тұрмыстық қалдықтардың жиналу нормасы есептеу бірлігі:
* көп пәтерлі үй үшін — 1 адамға;
* мейманхана үшін — 1 орынға;
* сауда алаңы үшін — 1 шаршы метрге.
Яғни, көп пәтерлі тұрғын үй үшін бір адамға қатты тұрмыстық қалдықтардың нормасы жылына 210–225 кг, жеке тұрғын үйде 300–450 кг, мейманханада бір орынға – 120 кг, бала бақшада бір орынға – 95 кг, оқу орындарында бір оқушыға – 19 кг, азық-түлік дүкенінде бір шаршы метрге – 160 кг, шипажай, демалыс үйлерінде бір орынға – 250 кг, бекетте, әуежайда – бір шаршы метрге 125 кг. Қатты тұрмыстық қалдықтардың құрамында патогенді микроорганизмдер болады және олар санитарлық-эпидемиологиялық тұрғыдан қауіпті. Олар кеміргіштер мен шыбын-шіркейлерге құнарлы орта болып табылады, ал шіріген кезде жағымсыз иістер пайда болады. Жазғы мерзімде ҚТҚ өрт шығу жағынан өте кауіпті. Сондықтан санитарлык талаптар бойынша ҚТҚ-ды пайда болу орнынан тез шығарып тастау қажет.
## Елді мекендерді тазарту жүйелері
Аумақтарды тазарту және жинау елді мекеңдерді тазартудың бас сызбасы бойынша жүргізіледі және әкімшілікпен бекітіледі.
Қатты тұрмыстық қалдықтарды жинаудың және шығарудың негізгі 2 жүйесі бар:
* Алып кететін жүйе.
* Алып кетпейтін жүйе (көліксіз).
Іс жүзінде алып кететін жүйенің маңызы зор, қазіргі кезде көліксіз жүйе тек жеке құрылыстар үшін ғана қолданылады, ал көп қабатты мекемелерде бұл жүйе мүлдем қолданылмайды. Бұл қалдықтарды канализацияға тастар алдында ұсақтау және қалдықтарды бақ учаскелерінде компостірлеумен аяқталады.
Алып кететін жүйе 2 әдіспен жүргізіледі:
* Үнемі жоспарлы аула ішілік жүйе – тұрғындар әр түрлі көлемді ыдыстарға қалдықтарды салып, алып кеткенге дейін шығарып қояды. Бұл едәуір тараған әдіске жатады.
* Жоспарлы пәтерлік – тұрғындар қалдықтарды тәуліктің белгілі бір уақытында қалдық тасығыштарға тікелей тиейді. Бұл құрылыс тығыздығы жоғары және аз қабатты мекемелерде (екі қабатқа дейін) сирек қолданылады.
Қазіргі кезде қатты тұрмыстық қалдықтарды жинау және алып кетуде елді мекен нүктелерінде негізінен үнемі алып кететін жоспарлы жүйе қолданылады. Бұл жүйенің негізгі түрлері:
* Алмастыратын жүйе (басқаша айтқанда контейнерлі).
* Алмастырылмайтын жүйе (бакқа салынып шығарылатын).
Алмастыратын жүйеде қалдықтарды контейнермен бірге алып кетеді, орнына бос контейнерлер қойылады. Алмастырылмайтын жүйе кезінде қалдықтарды машиналарға тиейді, ал босаған контейнерлерді сол орнында қалдырады. Осы екі жүйеден біреуін тандап алу келесі факторларға байланысты:
* қалдықтарды тасығыш машиналарға тиейтін жердің қашықтығы;
* санитарлық-эпидемиологиялық жағдайлар;
* қатты тұрмыстық қалдық жинағыштарды санитарлық тазарту жиілігі;
* қалдық тасығыштардың саны және т.б.
Алмастырылатын жүйені, егер шығарып тасу қашықтығы 8 км-ден аспаған кезде, қалдықтардың уақытша пайда болатын жерлерінде (жәрмеңкелер, көрмелер, саяжайда, сонымен қатар қорларда) пайдаланылады. Алмастырылмайтын жүйе өнімдірек, сондықтан қалдықтар тазартқыш машиналарды тиімді пайдалануга мүмкіндік туғызады. Кейбір кезде елді мекендерде осы екі жүйе бірдей қолданылады. Көліктің қозғалысы аздау орташа және кішігірім қалалар түрғындары қалдықтарын белгілі бір уақытта бірден автотранспортқа апарып салады (қатты түрмыстық қалдықтарды жоспарлап жинау жүйесі немесе баксыз түрі).
Санитарлық тұрғыдан қараған кезде ең маңызды мәселе — ҚТҚ-дың орташа жылдық жиналу нормасын дұрыс есептеу болып табылады. Егер норма аса көтерілген болса, онда контейнерлер толық толтырылмай тасылады, бүл үнемдік жағынан тиімсіз, егер норма төмендетілсе — контейнерлерде орын болмайды, сондықтан олардың айналасында қалдықтар үйінділері пайда болады.
Контейнерлер (5-тен көп емес) қойылатын алаң тұрғын үйден, балалар мекемелерінен, демалыс орындарынан 100 м-ден қашық емес, 20 м-ден жақын орналаспауы керек.
Алмастырылатын жүйенің тиімді жағы, қалдықтарды түсірген жерде контейнерлерді орталықтандырып жууға мүмкіндік туғызады. Алмастырылмайтын жүйе кезіңде ҚТҚ-ды жинаушыларды тазалау сол орнында жүргізіледі, ал мұндай нысандардың орналасуының көптігіне байланысты бұл үрдіске санитарлық бақылау жүргізу өте қиынға соғады.
Тұрмыстық қалдықтарды шығару арнайы автокөлікпен жүргізіледі, оларды кузовты және контейнерлі деп бөледі:
* Кузовты машиналар қалдықтарды жинаудың алмастырылмайтын жүйесінде немесе бактық жүйеде қолданылады. Бұлар қалдықтарға арналған жабық кузовтардан, қабылдағыш бункерлерден және гидравликалық итеретін плиталардан тұрады. Бұл кезде жүргізуші және екі тиегіштер жұмыс істейді, ал кейбір машиналарда (М-50, КО-404) бір ғана жүргізуші жұмыс істейді.
* Контейнерлі машиналардың барлық жұмысы толық механизацияланған, сондықтан бүл машиналарда жұмыс істеушілердің қалдықтармен байланысы мүлдем болмайды. Әдеттегі контейнер тасығыштың — "М-9" платформасына әрқайсысының көлемі 0,75 см³ 8 контейнер орналастыруға болады.
11,2 м биіктіктен жоғары қабатты ғимараттарда қалдық өткізгіштер орналастырылады. Көбінесе олардың қабылдау қондырғылары қабатаралық саты алдында орналастырылады. Ғимараттардағы осы жүйеге түрғын-эксплуатациялық мекеменің қызметкелері жауап береді. Олар осы жүйедегі толтырылатын клапандар мен бункерлерді, қалдық қабылдағыш камераны тазартады, қалдық жинағыштарды жуады, барлық жүйені залалсыздандырады. Қалдық жинағыштар қалдықтармен бірге қоқым тасығыш машиналарға тиеледі.
Қоқым тасығыш машиналарға қажеттілік мына формула бойынша анықталады:О — бір тәулікте шығарылуға тиісті қатты тұрмыстық қалдықтардың мөлшері;В — қалдықтарды тасығыш машиналардың тәуліктік өнімділігі;К — парктегі қоқым тасығыш машиналарды пайдалану коэффициенті (0,7-0,8).
Ч — тәулігіне жасалатын рейстер саны;С — машинаның пайдалы көлемі (м³).
Арнайы автопарктерде әрбір қалдық тасығыш машиналардың жұмысының маршруты мен графигі құрастырылып және бекітіліп, жүргізушінің қолына беріледі. График көшірмесі бақылау жүргізу үшін СЭС-ке жіберіледі. Маршруттар нөмірленіп, қала схемасына енгізіледі. Автопаркте машиналардың қоры болады, оларды негізгі көлік жөндеуге қойылған жағдайда қолданады (қатынасы 1:6). Қалалардың арнайы автошаруашылықтарында 20-дан кем емес, ал канализациясы жоқ елді мекендерде 50 шамасында вакуумды машиналар болуы керек.
Кейінгі жылдары қатты тұрмыстық қалдықтарды екі сатылы шығару кеңінен қолданылып жүр. Бұл қалдықтар өңдейтін жерлер тым алыста орналасқанда өте тиімді. Екі сатылы жүйе кезінде қалдықтарды аралық стансаларда жинайды, ол жерде қалдықтарды тығыздағаннан кейін үлкен жүк тасымалдайтын көліктермен залалсыздандыруға және өңдеуге алып кетеді. Кейбір кезде бүл үшін темір жол платформалары және өзен баржалары пайдаланылады. Қалдықтарды жинап қайта тиейтін стансалар өнеркәсіптік қойма аумақтарында немесе қалалардың шетінде орналасуы қажет және олардың санитарлық қорғау аймақтары тұрғын және қоғамдық ғимараттардан 100 м қашықтықта болуы керек.
Іс жүзінде барлық елді мекендерде канализацияланбаған аймақтар бар, сондықтан екі жүйені де пайдаланады (канализация және тасып шығару). Гигиеналық тұрғыдан қарағанда сүйық қалдықтарды шығарудың жалпы ағызу жүйесінің, яғни канализацияның артықшылықтары бар.
### Сұйық қалдықтарды шығарудың тасымалдау жүйесі
Бұл жүйе канализацияға қосылмаған және жартылай канализацияландырылған елді мекендерде қолданылады. Канализация болмаған кездегі дәретханалардың ең қолайлы түрі люфт-клозет (жылытылған дәретхана), ғимараттардың өзінде екінші қабатқа дейін ғана орналасады. Нәжіс түсетін шұңқырларды ғимараттардың сыртына жердің деңгейінен төмен орналастырады.
Люфт-клозетке қойылатын негізгі гигиеналык талаптар:
* нәжіс шұңқырын гидрооқшаулау, ол 3 метрден терең болмауы керек;
* жердің бетінен 35 см жоғары нәжіс шұңқырын толтырмау;
* нәжіс шұңқыры вентиляциялануы керек (жылытылатын вентиляциялық канал ғимараттың шатырында дефлектормен қосылады);
* уақытымен тазартып тұру керек (жылына 2 рет).
Люфт-клозеттен басқа аулада да нәжіс шұңқыры бар дәретхана орналастыруға болады (жәшікті дәретхана). Бұлар жылытылмайтын болғандықтан тек қана климаты жылы аудандарда ғана салынады және нәжістерді торфпен немесе топырақпен көмеді. Канализацияланбаған аудандарда осы принциппен қоғамдық дәретханалар салынады.
Сұйық қалдықтарды жинау үшін аулада жуынды төгетін шұңқыр салынады. Бұл шұңқыр су өткізбейтін жөне қатты қалдықтарды алып қалатын оның бетінде тор болуы керек. Мұндай шұңқырлар ауладағы дәретханалармен бірге болуы мүмкін. Ауладағы дәретханалар мен жуынды төгетін шұңқырлар тұрғын ғимараттарға, балалар мекемелеріне және халық демалатын алаңдарға 20 метрден жақын, 100 метрден алыс орналаспауы керек. Дәретханалардың іші күн сайын тазартылып тұруы, ал аптасына 1 рет ыстық сумен жуылуы және залалсыздандыруы керек. Бұл үшін 10 %-ті хлорлы әк, 3-5 % натрий гипохлориді, 5 % лизол, 10 % нафтолизолды, 5 % креолинді немесе 10 % натрий метасиликат ерітіндісі қолданылады. Байланысу уақыты 2 минуттан кем болмайды. Құрғақ хлорлы әкті пайдалануға тыйым салынады, ол тек қана азық-түліктік және медициналық нысандарда пайдаланады.
Шұңқырлардан сұйық қалдықтар вакуумдық машиналармен шығарылады, олардың цистерналарының көлемі және цистерналарының сыйымдылығы әр түрлі: КО-501, КО-503, КО-505, УК-19. Цистерналарының сыйымдылығы — 2,25-тен 10 м кубқа дейін жетеді, өнімділігі сағатына 40-тан 360 м куб-қа дейін. Машиналар қалдықтарды залалсыздандыратын жерге дейін тасиды.
Жартылай канализацияланған тұрғын үйде қалдықты қабылдау және канализацияға құю үшін құю стансаларын салады. Бұл кезде басты коллектордағы ағынды сулардың шығыны құю стансалардың ағынынан 5 есе көп болуы керек. Нәжістерді канализацияға құяр алдында сумен сұйылтады (1:1) және торлар мен құм ұстағыштар арқылы өткізеді.
Тасымалдау жүйесі кезінде сұйық қалдықтарды залалсыздандаруда екі негізгі жүйені қолданады:
* ассенизация алаңдары;
* жырту алаңдары.
Ассенизация алаңдарында қалдықтарды залалсыздандырады және кейбір ауыл шаруашылық дәнді дақылдарын егеді, ал жырту алаңдарында тек қана залалсыздандыру жүргізіледі. Мұндай алаңдарды орналастыру үшін құрғақ ауа мен суды жақсы өткізетін жер қыртысы таңдалынады. Ассенизация алаңдары тұрғын аудандардың ық жағына орналастырылады және ені 1000 м санитарлық қорғау аймағымен қоршалынады. Осы алаңдардың аумағында грунттық сулардың деңгейі жер бетінен 1,5 метрден төмен болмауы керек. Алаңдар екі учаскеге бөлінеді — жаздық және қыстық, оларды алдын ала жыртады. Жаздық учаскелерге сұйық қалдықтарды төгеді, құрғағаннан кейін ол жерді жыртады. Бір мерзім ішінде ол жерге 2—3 рет сұйық қалдықтарды құяды, ал көктемде бұл алаңдарға ауыл шаруашылық дәнді дақылдарды егеді. Қысқы учаскеге қыста бір-ақ рет сұйық қалдықтарды құяды (тоңазытып қатырады), ал көктемде ол жерді жыртады. 10 шаршы метр жерге 2 метр кубқа дейін сұйық қалдық құяды, бұл жерлерге көбіне мал азығы дәнді дақылдары егіледі.
Жырту алаңдарында сұйық қалдықтарды тек қана залалсыздандырады, сондықтан ол жерге төгілетін сұйық қалдықтардың мөлшері көп болады - гектарына 2000 т. Бұлар екі учаскеге бөлінеді, оларды 1 жыл аралатып пайдаланады. Ассенизация және жырту алаңдары канализациясы жоқ кішігірім елді мекеңдерде қолданылады. Топырақтық әдіспен залалсыздандыру тиімді болғанымен ірі қалалар үшін тиімсіз. Бұл әдісті ылғалды және өткізгіштігі нашар топырақта колдануға болмайды.
## Азық-түлік қалдықтарын жинау
Азық-түлік қалдықтарын жинау қалдық алып кететін құбырлары жоқ 4-5 қабатты ғимараттарда едәуір тиімді. Бұл қалдықтарды арнайы жинағыштарда ғана жинауға рұқсат беріледі. Бұл жинағыштарды күнделікті сумен жуып отырады және әлсін-әлсін екі пайызды хлорлы әкпен немесе күйдіргіш натр ерітіндісімен дезинфекциялайды. Тұрғын үйлерде осы жинағыштарды орналастыратын жерді санитарлық-эпидемиологиялық кызметінің мекемелерімен келісіледі.
Азық-түлік қалдықтарын жинауға тыйым салынатын орындар:
* тері-венерологиялық, жұқпалы және өкпе аурулары ауруханаларынан;
* әуежайлардан;
* пойыздар мен параходтардан;
* басқа қалдық жинағыштардан.
Қалдықтарды сақтау мерзімдері:
* тамақ қалдықтары – жазда — 1 тәулік, қыста — 2 тәулік.
* тұрмыстық қалдықтарды сақтау – 3 тәулік,
* құрылыс қалдықтарын сақтау – 1 айдан аспауы керек.
Сауда және қоғамдық тамақтану нысандарында тамақ қалдықтары салқындатылған бөлмелерде сақталады.
## Қала аумағын тазарту
Қаланы механикаландырған түрде жинау – елді мекендерді санитарлык тазартудың өте маңызды міндеті. Жазғы уақытта ол жолдардың және атмосфераның жер беті қабатының таза болуын, ал қыста — қар мен мұздарды тасып шығаруды қаматамасыз етеді. Жинау арнайы автошаруашылықтармен және жол-эксплуатациялық баскармаларымен жүргізіледі.
Қала аумағын бірнеше учаскелерге бөледі, схемасында маршруттар белгіленеді, ал әрбір машинаның қыстық немесе жаздық тазарту жүргізетін маршруттық картасы болады.
Қала аумағын жазғы мерзімде жинауға жататындар:
* жолдардағы сыпырынды үйінділерін шығарып тастау;
* түскен жапырақтарды жинау;
* жауын-шашындық канализацияның тұндырғыш құдықтарын тазарту;
* микроклиматты жақсарту үшін және ауадағы шаң-тозаңды азайту үшін қала көшелеріне су себу.
Жинаудың негізгі мақсаты — тротуарлар мен науаларды сыпыру, көшелердің машина жүретін бөлігін жуу. Қозғалысы өте көп көшелерді тәулік сайын түнде жуады, ал қозғалысы аз көшелерді күнара кез келген уақытта жууға болады. Атмосфералық жауын-шашын канализациясы тұндырғыштарын насостық машиналармен міндетті түрде көктемде тазартады және ары қарай әрбір мерзім сайын 2—4 рет тазартып отырады. Ыстық күндері көшелерге аралығы 1—1,5 сағаттан, сағат 11 ден 16-ға дейін су себу жүргізіледі.
Қысқы мерзімдегі жинауға жататындар:
* көшелердің машина жүретін бөлігіне түскен қарды тазарту;
* көшелерді қарлы-мұзды еңістерден тазарту;
* мұзды сырғанақтарды жою;
* қарлардың тығыздалуымен күресу.
Көрсетілген мақсаттар үшін арнайы автокөліктер қолданылады: қар тазартқыштар, қар тиегіштер, тығыздалған қарларды опырып сындыруға арналған машиналар. Сондай-ақ реагенттер де кеңінен колданылады: хлорлы калий мен кальцийдің құм тұзды қоспалары. Бұл мұзға қарсы материалдарды себу үшін арнайы шашыратқыш машиналар (КО104, КО-105) қолданылады. Ac тұзын қолдануға тыйым салынады. Мұзды сырғанақтармен күресу шаралары санэпидстансамен келісіледі.
Көшелерде, алаңдарда, бекеттерде, аялдамаларда қоқыс салғыштар орнатылып, оларды толғаннан кейін тазартып отыру керек. Машина көп жүретін магистральдарда қоқыс салғыштардың өзара қашықтығы 40 м болуы керек. Қоқыс салғыштардың тазалығына тұрғын коммуналдық шаруашылығы мекемелері немесе осы аумаққа бекітілген мекеме жауап береді.
Күзгі мезгілде түскен жапырақты уақытында жинап отыру қажет. Олар арнайы бөлінген учаскелерге немесе компостірленетін далалық жерлерге тасылып шығарылады. Қала аумағында жапырақтарды жағуға тыйым салынады. Көшелерге су себетін және жуатын машиналардың ашық суаттардан су құйып алуына санэпидстансаның келісімі болуы қажет.
## Қатты тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру және өңдеу
Қатты қалдықтардың құрамында шыбындардың личинкалары, гельминттердің жұмыртқалары, шіріген органикалық заттар және өте көп бактериялар бар, сондықтан олар халықтың денсаулығы үшін өте қауіпті. Қатты тұрмыстық қалдықтардың құрамында 80 пайызға дейін органикалық заттар кездеседі және ол көптеген инфекциялық ауруларды тарататын кеміргіш-тасымалдағыштар үшін қоректік орта болып табылады. Жазғы уақытта сасық иісті органикалық зат атмосфералық ауаны ластайды.
Негізгі гигиеналық мәселелер:
* Қалдықтарды қысқа мерзім ішінде залалсыздандыру.
* Кеміргіштер мен шыбындардың қалдықтарды пайдалануын болдырмау.
Соған қарамастан қатты тұрмыстық қалдықтардың көп бөлігі екіншілік шикізат ретінде пайдаланылады, оны өңдеу әдістері бірнеше түрге бөлінеді:
* жою (ликвидациялық), яғни санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтауға бағытталған;
* жарату (утилизациялық), яғни қайтадан пайдалану кезінде экономикалық сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді.
Қатты тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру әдістері:
* механикалық (қалдықтарды бөліп ажырату, құрылыс блоктарына престеу);
* биотермиялық (қалдықтар тастайтын орындар, компостірлеу алаңдары мен компостайтын зауыттар);
* термиялық (жағу, реакторлардағы пиролиз);
* химиялық (гидролиз-тұзды судан ажырату).
Биотермиялық әдістерде қаладағы қалдықтарды қоқыс тастайтын орындарға шығарып тастау әдісі кеңінен таралған. Барлық елдерде осы жолмен қатты қалдықтардың 80 %-ы жойылады. Ұйымдастырылмаған қоқыс тастайтын орындардың пайда болуы санитарлық-гигиеналық тұрғыда қауіпті, сондықтан заңды түрде тыйым салынады. Қазіргі уакытта көптеген елдерде халықтың және қоршаған ортаның толық санитарлық-эпидемиологиялық жағының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жетілдірілген қоқыс тастайтын орындар (полигондар) ұйымдастырылуда.
Полигондарда қалдықтарды су өткізбейтін негіздерге қабаттап орналастырады. Жұмыс қабатының биіктігі 2 м, ал әрбір жаңа қабатты бір жылдан кейін ғана орналастырады. Қабаттарды орналастыру және тығыздау бульдозерлермен жүргізіледі. Тығыздалған жұмыс қабаттарының арасына биіктігі 0,25 м оқшаулайтын топырақ қабатын немесе күл қабатын орналастырады. Қоқыстар қабаттары арасында ыдырау үрдісі жүреді. Тереңдігі 3 м-ге дейінгі жоғарғы қабатта бұл үрдіс 15—20 жылдан соң, ал өте терең қабаттарда 50—100 жылдан кейін ғана аяқталады. Шіріген кезде газдар мен сүзінділер бөлініп шығады, ол полигонды салғаннан бастап 10 жылға дейін байқалады. Оқшаулайтын қабаттарды дұрыс орналастырған кезде, газдар полигонның шекарасынан 10 м-ге дейін ғана таралады. Полигон айналасында санитарлық қорғаныс аймағының ені 500 м-ден кем болмауы керек.
Аэробты жағдайларда органикалық заттардың тотығуы биотермиялық реакция кезінде жүреді, температура 40—70°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай жағдайларда шыбындардың личинкалары, гельминттердің жұмыртқалары және патогенді бактериялардың көпшілігі өледі. Анаэробты ортада қалдықтардың температурасы 40°С-тан аспайды және олардың ыдырауы баяулайды. Биотермиялық өңдеудегі ең соңғы өнім — компост, ол гигиеналық тұрғыдан қауіпсіз және тыңайтқыш немесе биоотын ретінде қолданылады. Сондықтан ауыл шаруашылығында компостты пайдалану үшін, ашық алаңдарда компосттау кеңінен қолданылады, сондай-ақ биотермиялық камераларда қайтадан өңдейді. Әдетте далалық компосттау бос аумағы болған кезде кішігірім қалаларда да (50 000 адамға дейін) жүргізіледі. Ашық учаскелерде қалдықтарды қатар-қатар ұзындығы 10-25 м, ені 3-4 және биіктігі 1,5—2 м етіп орналастырады. Қалдықтардың массасына ауа молынан енеді, сондықтан олар тез ыдырап шіриді (полигондық жағдайдан айырмашылығы). Барлық үрдіс 6 айға созылады, ал қалдықтарды залалсыздандыру үшін олардың массасын араластырып отырады. Жетілген компост (алғашқы массасының 50-60 пайызы) тұтынушыларға жіберіледі.
Сонымен қатар, өнеркәсіптік өңдеулер және қалдықтарды өңдейтін зауыттарда залалсыздандыру қолданылады. Конструктивті ерекшеліктеріне байланыссыз мұндай зауыттар 3 негізгі технологиялық операцияларды орындайды:
* Қоқыстарды қабылдау және оларды алдын ала дайындау.
* Қоқыстарды компосттаудың аэробты үрдісі.
* Компосттарды біржола ақырғы рет қайта өндеу.
Компосттамайтын қалдықтарды кейбір кезде жағады. Зауытта қалдықтар қабылдайтын бункерге, сонан соң биобарабандарға түседі де, онда аэробты компосттау жүргізіледі. Компостты ең соңғы рет өңдеу құм-тас електерде жүргізіледі, сепараторларда фракцияларға бөледі, ол жерде қоспалардан (әйнек, металдар, желім, синтетика және т.б.) айырады. Металдар қайтадан қолданылуы үшін тығыздалады, ал компосттамайтын органикалық қоспаларды жағуға болады. Одан ары қарай компост пісіп жетілу үшін ұсатылады және қатар-қатар жиналынады, сонан соң далалық жерлерді тыңайту үшін тұтынушыларға жіберіледі.
## Елді мекендерді тазарту үшін жүргізілетін санитарлық бақылау
Санитарлық қызмет мекемелері көшелердің, бау-бақшалардың, саябақтардың және басқа пайдаланатын қоғамдық орындардың таза болуын қадағалайды. Көшелерді, аулаларды және қалдықтарды жинауды, сақтауды, шығаруды ұйымдастыратын өнеркәсіптік нысандар аумағын тазартуды, сонымен қатар шыбындардың шығу көзін анықтау — бақылаудың қажетті элементі болып саналады. Бақылауды тек қана көзбен тексеру жеткіліксіз, сондықтан аналитикалық әдістер қолданылады.
Санитарлық бақылаудың негізгі кезеңдері:
* Аудандық жоспарлау сызбасын құрастыруға сараптама жүргізу.
* Елді мекендерді санитарлық тазартудың басты сызбасын құрастыруға қатысып, санитарлық тұрғыдағы негізгі талаптарды орындау:
* елді мекендерде жоспарлы-күнделікті тазарту жүйесін жасау;
* көлік базасының жағдайы;
* қаланың жекеленген аудандарын канализациялаудың кезегі және мерзімі;
* канализацияға қосылмаған аудандарды санитарлық тазарту бойынша қолданылатын шаралар;
* қалдықтарды залалсыздандыру мен тазартуға арналған құрылымдардың сипаттамасы;
* қалдықтарды жаратуды ұйымдастыру.
Күнделікті санитарлық бақылаудың нәтижелігі - санитарлық дәрігердің тексерудің арнайы әдістерін қолдануына байланысты. Аула бойынша жалпылама тексерудің тиімділігі өте аз болатынын ескеру қажет, себебі ол арнайы көлік жұмысының сапасын ғана сипаттайды, ал санитарлық және эпидемиологиялық баға беруге мүмкіндік бермейді. Физика-химиялық, санитарлық- бактериологиялық, гельминтологиялық және энтомологиялық зерттеулермен бірге жүргізілетін динамикалық байқаулар ғана нақты баға бере алады.
## Дереккөздер |
Борис Төкенұлы Керімбаев (12 қаңтар 1948, Аққайнар, Алматы облысы, Қазақ КСР — 12 ақпан 2019, Алматы) — КСРО Қарулы Күштерінің және Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің полковнигі. Ауған соғысының қатысушысы (1979-1989). Кеңес әскерлері мен Ахмад Шаһ Масұт жасақтары арасындағы қарсыласудың негізгі қатысушысы.
## Білімі
1970 жылы В.И.Ленин атындағы Ташкент жоғарғы жалпыәскерлік қолбасшылық училищесін бітірді.
## Кеңес Әскері қатарында қызмет ету
1970 жылы училищені бітіргеннен кейін өзінің офицерлік қызметін Германиядағы Кеңес әскерлері тобында мотоатқыштар взводының командирі ретінде бастады.
1973 жылы барлау ротасының командирі болып тағайындалды.
1975 жылы Орта Азия әскери округіндегі барлау ротасының командирі қызметіне ауыстырылды.
1977 жылы штаб бастығы, кейінірек мотоатқыш батальонының командирі болып тағайындалды.
1980 жылы Эфиопияға жаяу әскерлер бригадасы командирінің кеңесшісі ретінде шетелдік миссия үшін КСРО ҚК Бас штабының 10-Бас басқармасында тіркелді.
## 177 жеке жасақ
1980 жылы қаңтарда БШ БББ бастығының армия генералы Ивашутиннің бұйрығымен жаңадан құрылған 177-ші жеке арнайы мақсаттағы жасақтың командирі болып тағайындалды.
177-ші жасақ Қазақ КСР Алматы облысы, Қапшағай қаласындағы ОАӘО 22-ші жеке арнайы мақсаттағы бригадасының базасында құрылды.
## Ауғанстандағы соғыс
1981 жылы 29 қазанда Керімбаев басқарған 177-ші жасақ Ауғанстанға кіріп, Фариаб провинциясындағы Маймана қаласының маңына шоғырланды. Кіре салысымен жасақ моджаһедтердің құрамаларына қарсы әскери қимылдарды бастады.
Маймана маңында ауған моджахедтерінің ірі құрамаларын талқандау шайқастарының нәтижесінде Мовледи-Кара деген дала командирі басқарған 177-ші жасақтың жеке құрамы өздерінің қолбасшысына қара жүзі мен қарсыласы екеуінің есімдері ұқсас болғандықтан «Қара майор» деген лақап ат берді. Керімбаевтың әскери атағы сол кезде майор болған.
1982 жылы 15 қаңтарда 177-ші жасақ әскери операцияға қатысу үшін Дарзоб е.м. түбіне жеткізілді.
1982 жылы 12 маусымда Керімбаев басқарған 177-ші жасақ 500 шақырымдық маршпен кезекті Панжшир операциясы енді ғана аяқталған Панжшир шатқалындағы Рух е.м. ауыстырылды.
40-армияның басшылығы Керімбаевқа Панжшир шатқалына ішінара бақылау жүргізу және ауған моджаһедтерінің түзілімдерін белгісіз мерзімге бұғаттау әскери тапсырмасын берді.
177-ші жасақтың Рух елді мекендегі орныққан орындарын нығайту үшін 108-мотоатқыш дивизиясынан келесі бөлімшелер бекітілді:
* Д-30 гаубица артиллериялық батареясы;
* РСЗО БМ-21 реактивті артиллериялық батареясы;
* радиоэлектрондық күрес взводы;
* танк взводы.
Панжшир шатқалында орналасқан ауған моджаһедтерінің құрамаларына, ең алдымен Ахмад Шаһ Масұт тобына белсенді қарсылық ұйымдастырды. 8 ай бойы басым жауымен тұрақты атыс байланыстарынан, жүйелі түрде тұтқиылдан жасалған операциялар мен рейдтерден кейін Ахмад Шаһ Масұт 40-армияның қолбасшылығымен уақытша бітімге келуге мәжбүр болды.
— 15 бригада СПЕЦНАЗ:Адамдар мен тағдырлар. Ауғанстан куәгерлердің көзімен
Ахмад Шаһ Масұтпен келіссөздерге 40-армия штабының өкілдерінен басқа Б.Т.Керимбаев та қатысты. Бітімнің нәтижесі Ахмад Шаһ Масұт тобы Кеңес әскерлеріне қарсы ұрыс қимылдарын тоқтатты. Бұған жауап ретінде Ахмад Шаһ Масұт 177-ші жасақты өзіне бекітілген барлық бөлімшелерімен бірге Панжшир шатқалынан шығаруды талап етті.
1983 жылы 8 наурызда Керімбаев шатқалдағы барлық бөлімдерін шығарды, ал 177-ші жасақ Парван провинциясының Гүлбахор елді мекеніне қайта орналастырылды.
## Одан арғы қызметі
1983 жылы 10 қазанда Керімбаев 177-ші жасақ командирі қызметін Владимир Квачковқа тапсырды және одан әрі Орта Азия әскери округіне қызмет етуге кетті.
1983 жылдың қазанынан 1985 жылдың наурызына дейін батальон командирі, одан кейін Қазақ КСР Алматы облысы, Қапшағай қаласындағы 22-ші арнайы мақсаттағы бригадада бригада командирінің орынбасары қызметін атқарды.
Бригада бұрын орналасқан әскери қалашыққа 22-ші арнайы мақсаттағы бригада Ауғанстанға кіргеннен кейін, құраманың қалған бөлімшелерінен 546-шы арнайы мақсаттағы оқу полкі құрылды. Борис Керімбаев полк командирі болып тағайындалып, бұл қызметті 1980 жылдардың соңында бөлім толығымен таратылғанға дейін атқарды.
1990 жылы Қазақ КСР Азаматтық қорғаныс штабына қызметіне ауыстырылды.
1992 жылы денсаулығына байланысты Қарулы Күштерден полковник шенімен зейнетке шықты.
2019 жылдың 12 ақпанында Алматы қаласында ұзақ сырқаттан кейін қайтыс болды.
## Әдебиет
* Беков С. М., Старов Ю. Т., Овчаров А. А., Кривопалов О. В. Қапшағай батальоны // 15 бригада СПЕЦНАЗ: адамдар мен тағдырлар — М.: Русская панорама, 2009. — Б. 187—198. — 556 б. — 1800 таралым. — ISBN 978-5-93165-239-9.
## Дереккөздер |
Ерен Бахытұлы Сахипов (1942, Зеленов ауданы, Батыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР) — биология ғылымдарының кандидаты.
## Өмірбаяны
Сахипов Ерен Бахытұлы 1942 жылы Батыс Қазақстан облысы Зеленов ауданында өмірге келген.
Орта мектепті аяқтағаннан кейін 1959-64 жылдары Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының жаратылыстану факультетін бітірген.
1965-1968 жылдары ботаника мамандығы бойынша Қазақстан Ғылым Академиясының аспирантурасын бітіріп, сол жылы биология ғылымымдарының кандидаттық диссертациясын сәтті қорғаған соң, осы жоғары оқу орнында ғылыми қызметкер еңбек етеді.
1970-1976 жылдары Гурьев педагогика институтының ғылыми істер, оқу ісі жөніндегі проректор қызметін атқарады.
1976-1983 жылдары Атырау педагогикалық институтының ректоры қызметтерін атқарды.. Атырау педагогикалық институтын басқарған кезде еліміздің қоғамдық жұмысына белсене араласты. Облыстың «Білім» қоғамын басқарды.
1983 жылы Алматыдағы Қазақстан Ғылым Академиясында аға қызметкер, Қазақстан Министрлер Кеңесінде бөлім басшысы ретінде «Болашақ» талантты жастарды шет елде оқытуға барлық күш-жігерін салды. 30-дан астам ғылыми-зеттеулер мен мақалалардың авторы. Бірнеше төсбелгілермен, гармоталармен марапатталған.
## Дереккөздер |
1853 жылы Ақмешітті басып алу — Қоқан-Ресей соғысының бөлімі, жорықтың алғашқы кезеңіндегі үлкен қақтығыс, осы кезде орыс әскерінің жасағы генерал Перовскийдің басшылығымен Сырдария өзенінің бойындағы Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) қаласына бақылау орнатты.
## Алғышарты
XIX ғасырдың бірінші жартысында әскери экспансия нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік аудандары Қоқан хандығының құрамына кірді. Қоқандықтар жаулап алған аймақтарды біріктіру үшін XIX ғасырдың басында бекіністердің солтүстік тармағының құрылысы басталды, оған Ақмешіт, Әулиеата, Меркі, Түркістан, Созақ, Шалдыбар, Шіштөбе, Тоқмақ, Пішпек және басқалар кіреді.
Ақмешіт бекінісін Сырдарияның сол жағалауында Қоқан хандығының билеушісі Омар хан 1817 жылдар шамасында қазақ даласындағы алдыңғы бекініс және тірек бекеті ретінде шапқыншылық жасау үшін салды, ал бір жылдан кейін оң жағалауға жылжытылды. Керуен жолдарының қиылысында орналасқан — Ташкент, Бұхара және Хиуадан Атбасар арқылы Батыс Сібірге, Торғай арқылы Троицк пен Орынборға дейін — бұл Арал теңізі арқылы Орта Азияға баратын барлық жолдарды жауып тастайтын үлкен стратегиялық маңызы болды және Орта Азия халықтар оны берік деп есептеді.
1847 жылы Сырдарияның төменгі ағысында орыстар Райым бекінісін салып, оңтүстікке қарай жылжи бастады. Оларды әрі қарай ілгерілетуге және өзеннің жоғарғы ағысын игеруде Ақмешіт басты кедергі болды.
## Себептері мен алдыңғы жағдайлары
1851 жылы наурызда Орынбор әскери губернаторы В.А.Обручев қоқандық Ақмешіт бекінісін басып алу қажеттілігін және болашақта Хиуаға қарсы жаңа жорық жасауға қатысты императордың атына хат жазды. Сібір шебін Орынбормен жауып, осы жерлердегі қоқандықтардың ықпалына тоқтау салу үшін Ақмешітті иемдену туралы шешім қабылданды, өйткені 1850 жылдары қоқандықтар шабуылдап және мал ұрлап және жергілікті қазақ руларына ауыр алым-салым мен міндеттемелер жүктей империя аумағын бұза бастады.
Алайда, дәл сол 1851 жылы Обручев өз қызметінен кетіп, Орынбор өлкесін басқару қайтадан В.Л.Перовскийдің қолына өтті. Соңғысы Ақмешітті басып алу идеясын қолдап, әсіресе жағдай қолайлы болғандықтан үлкен жорыққа күш жинай бастады. Сонымен қатар, Перовский император I Николайға жолдаған хабарламасында Сырдарияның екі жағасындағы барлық Қоқан және Хиуа бекіністерін қиратуды өкіректеді.
Қоқан хандығында үнемі қайнап жатқан қыпшақ көшпелілері мен отырықшы сарттар арасындағы күрес 1852 жылы нағыз соғысқа ұласты. 1852 жылы қазанда Былқыллам мекенінде «қыпшақ партиясының» көсемі Мүсілімқұл мен Маллабек ханның үлкен ағасы арасындағы шайқас болды. Шайқас өте шым-шытырық болды, бірінші қақтығыстан кейін екі жақ та шегінді, бірақ соңында үкімет әскерлері жеңіске жетті. Қоқанның өзінде сарттар қыпшақтарды қорқынышты қырғынға ұшыратты. Мұндай қатыгездіктер, әрине, қоқандықтардың бірігуіне ықпал еткен жоқ және мемлекеттің сыртқы жағдайын әлсіретті.
Ал ұлы державалар арасындағы шиеленіскен қатынастар оларды асығуға мәжбүр етті. Сонымен қатар, Перовскиймен келіссөздер кезінде Орынборда болған Хиуа елшісі хан Сырдариядағы иеліктерін түрік сұлтанына немесе ағылшындарға беруі мүмкін деп қорқытты. Сонымен бірге, елші бұл мәселені талқылауға 1851 жылы Хиуаның бір мәртебелі адамын «Сұлтан атынан көрнекті түрік» болған Тегеранға жібергендігі жайлы айтып қалды. Сонымен бірге, Хиуа Қоқанға ешқандай көмек көрсеткісі келмеді және жалпы онымен онша жақсы қарым-қатынаста болмады.
## Бірінші шабуыл
1852 жылы көктемде сол кездегі Ақмешіттің коменданты Жақыпбектің басшылығымен 1500 адамнан тұратын әскер орыс иеліктеріне басып кірді, бірақ уақытында байқалып, орыс жасақтарынан қашып, қазақтардан тоналған малды тастап кетті. Осыдан кейін тек қорғаныс әрекеттері жеткіліксіз болатыны белгілі болды және мәселе қоқандық Ақмешітін иемдену арқылы түбегейлі шешілуі керек. Осы мақсатта бөлек Орынбор корпусының командирі генерал-адъютант Перовский корпустың бас квартмейстері Бларамбергке Аралға барып, сол жерде жасақ құрып, күтпеген жерден Ақмешіттің маңында пайда болып, оны алып, жойып жіберуді бұйырды. 470 адамнан тұратын жасақ бекіністің сыртқы қоршауын алып үлгерді, бірақ цитаделді ала алмады - олардың шабуыл баспалдақтары тым қысқа болып шықты. 20 адам қаза тауып, 52 адам жараланып, жасақ шегінді. Қайтар жолда қоқандықтар тастап кеткен 3 бекініс жойылды: Қамысқорған, Шымқорған және Қосқорған.
## Күштердің орналасуы
### Ақмешіт бекінісі
Ақмешіт бекінісі барлық жағынан қамыс пен бұталы қопастармен қоршалған үлкен ойпатта орналасқан. Бұл ойпат Бекалықоға деп аталды және су тасқыны кезінде Қараөзек арқылы Сырдария суларымен толтырылды.
Ақмешіт бекінісі, ортағасырлық қалаларда жиі кездесетіндей, екі шепті құрады: сыртқы және нақты бекініс, оны суы бар ормен қоршалған және бұрыштарында мұнаралары және ортасында әрқайсысы 50 сажыннан (100 м) асатын қасбеті бар қабырғалары саз балшықтан істелген, биіктігі шамамен 9 метр болатын бекіністен тұрды. Ішкі қабырғалар сыртқы қабырғаларға қарағанда әлдеқайда биік тұрғызылып, фортификациялық талаптармен функционалды шартталған көп деңгейлі композиция құрылды. Бекіністер салу үшін серпімділігі жақсы Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігінде кең тараған сарғыш топырақты балшықтар пайдаланылды. 15 жылдан кейін Түркістан жорықтарына қатысқан А.Н.Куропаткиннің естеліктері бойынша «сол кездегі артиллериялық дайындық қалың азиялық қабырғаларында үлкен тесік жасай алмады». Сырдария тармақтары да қаланың қосымша қорғаныс қызметін атқарды. Бекіністің ішінде тұщы суы бар үш құдық, екі мешіт, медресе және саз балшықтан салынған 50-ге жуық үй болған.
Гарнизон 3 зеңбірек және 300 сарбаздан тұрды.
### Перовскийдің жасағы
Жасақ құрамына: 4-Орынбор шептік батальонының үш ротасы, 5 жарым жүз Орал, 2 жүз Орынбор казактары және 5 жүз башқұрт-мешерәк әскерлері, 36 зеңбірек қызметшілері (жолдағы бекіністерден алынған), команда және сапер командасынан тұрды. Теңіз бөлімінен: капитан-лейтенант Алексей Иванович Бутаковтың басқаруымен 40 күш «Перовский» темір пароходы.
Бүкіл жасақ құрамына 2168 әскери қызметкер, олардың 89-ы офицерлер мен шенеуніктер (3 генерал, 12 штаб офицер, 50 обер-офицер, 10 қарапайым офицер, әр түрлі ведомстволардан келген 14 шенеунік) кірді, соның ішінде 12 зеңбірек пен 5 мортира, сонымен қатар, барлаушы және тауарларды тасымалдаумен айналысқан 500 қазақ - еріктілер болды. Басқа мәліметтер бойынша, жасақтың саны 2350 сарбаз бен офицерге және 500 қазаққа жетті.
## Екінші шабуыл
Келесі 1853 жылы, Бларамерг шабуылын үлкен көлемде қайталау туралы шешім қабылданды. Экспедицияны Орынбор корпусының командирі генерал-адъютант Перовский басқарды, ал қоршау жұмысын басқару генерал-майор С.А.Хрулевке жүктелді. 1853 жылы 6 мамырда Перовскийдің басшылығымен жасақтың бірінші бағанасы Орынбордан аттанды.
18 күнде 16 өткелден 410 км жүріп өтіп, Перовский жасағының басты эшелоны жау бекінісіне 1853 жылдың 3 шілдесінде келді (ескі стиль). Соңғы эшелондар екі күннен кейін жетті. 8 шілдеге қараған түні қоршаудағылар бес батарея орнатып үлгерді. Қоршау жұмысы аяқталғаннан кейін орыстар мен бекініс арасында атыс болып, қоқандықтар қабырғадан қолдан жасалған гранаталарды лақтырды. Жасақ зеңбіректер мен мортирлерден шамамен 160 снаряд пен 40 зымыранды атқан. Бірақ артиллериялық атыс нәтижесіз болды: ресейлік снарядтар бекіністің 8 м-ден асатын саз балшықтан істелген қабырғаларын тесе алмады, тек олардан оқтын-оқтын құлатты, ал қорғаушылар мылтықтардан айтарлықтай дәлдікпен атып жауап береді. 11 шілдеде қоршаудағылар артиллериялық атыспен шығыс мұнараны қирата алды. Осы сәттен кейін барлық 12 зеңбірек бекініс қабырғаларында үлкен тесік жасап, осы жерге шоғырланды. Қол жеткізілген табысты пайдалану мүмкін болмады - шабуыл бірден басталған жоқ, ал 13 шілдеге қараған түні қоқандықтар тесікті бекітіп тастады.
28 шілдеге (10 тамызда, жаңа стильде) қараған түні, қоршау басталғаннан кейін 25 күн өткен соң, жалпы шабуыл басталды. Бұл кезде штаб-капитан Николай Осипович Орловскийдің басшылығымен Лейб-гвардиялары сапер батальонының саперлық тобы (23 адам) ерекшеленді. Жұмыс қиын болды, өйткені қазу жұмыстары жер суару каналдардың бедерлі бөлігінде жүргізілді, сондықтан бекіністің шұңқырына жету үшін 21 күн қажет болды. Гарнизон қоршауды қиындатуға барлық жолдармен тырысты, бірақ күндіз-түні тынымсыз жұмыс істеген саперлер арық арқылы жабық өтпесін қазып, миналы камера салып, қабырғаны жарып жіберді (40 пұт жарылғыш заттек салынды). Ені 40 сажын болатын тесікке, жүзім ату батареяларымен дереу бағытталды, дегенмен, жарылыс болғанға дейін әскерлерді қабырғадан 500 метр қашықтықта шығарылды, бұл қорғаушыларға алғашқы қорқынышты сәттен кейін қалпына келуге мүмкіндік берді алшақтықтың шабуылын екі рет тойтарып, тек үшінші шабуылдан кейін шабуылшылар бекіністің ішкі бөлігіне оқ жаудырған көшкін мен қабырғаларды басып алды. Сағ. 4:30 бекініс алынды. Ақмешіт басқарушысы Мұхаммет Уәли шайқаста қаза тапты.
## Құмсуаттағы ұрыс
Жаңа Ташкент беклербегі Шодманқожа құлшыныс танытуға бел буып, 1853 жылдың тамыз айының ортасында Ақмешітті орыстардан қайтарып алу мақсатында жорық жасады. Оның әскер саны 7000 адамға жетті.
Ақмешіттен қоқандықтармен кездесуге құрамына 150 Орал казактары, 120 жаяу әскер, 3 миномет кірген әскери старшина Бородиннің жасағы шықты. 24 тамызда Сырдария жағасында шайқас болды. Бір күн бойы қоқандықтар саны жағынан өздерінен бірнеше есе кем болған орыстардың жасағына шабуылдады, бірақ әр жолы дәл мылтық пен картечтік ату оларды шегінуге мәжбүр етті. Келесі күні Шодманқожа әскерін алып кетті.
## Қоқандықтардың қарсы шабуылы
1853 жылы 14 желтоқсанда 17 мыс қаруы бар 13000 адамнан тұратын тобыр гарнизонда 14 зеңбірек пен 5 мортир бар 1055 адамнан тұрған фортқа жақындады. Бекініс әлі аяқталған жоқ еді және қоршауға төтеп бере алмады. Сондықтан форт коменданты подполковник М.В.Огарев қарсы шабуыл жасауды шешті. 18 күні таңертең 4 зеңбірек пен 2 зымыран атқышы бар 550 адам капитан Шкупяның басшылығымен форттан жолға шықты.
Қоқандықтар жасақтың аздығын байқап, олардың сан жағынан артықшылығын пайдалануды шешіп, жасақты форттан толықтай айыру үшін қапталдарды қоршап, тылға шыға бастады. Қоқандықтардың едәуір бөлігі орыстардың тылынан соққы беруге тырысты, сондықтан орталықта, зеңбірек және лагерде жиналғандар айтарлықтай сиреп кетті. Шкуп мұны бірден пайдаланды: позицияда тек 3 жаяу взводты (110 адам) және жүз казакты қалдырып, қалған 6 взводты (230 адамға дейін) және жүзбен алға ұмтылып, жау атқыштарын тұрғысынан тайдырып, барлық 17 зеңбіректі және бүкіл лагерді басып алды. Сонымен қатар, сол уақытта қалған взводтарға көмектесу үшін артта тұрған қоқандықтардың тылына соққы берген 1 зеңбірекпен әрқайсысы 80 адамнан тұратын екі шағын жасақ келді. Қоқандықтарда 2000-ға дейін қаза тауып және жараланған, 7 жалаудан, 17 зеңбіректен және 130 пұт жарылғыш заттектен айырылды. Орыстарда 18 адам қаза тауып, 49 адам жараланды. Осы жетістігі үшін подполковник Огарев генерал-майор атағын алып, 4 дәрежелі Георгий орденімен марапатталды.
## Нәтижелері мен салдары
Қоқан бекіністерін алғаны үшін атты әскер генералы Перовскийге ризашылық білдіріп, Ақмешіт бекінісін Перовский фортына ауыстыру туралы шешімі бар империялық репракт берілді. Ақмешіттің алынуы Перовскийге еуропалық даңқ әкелді, ал Ресей үшін бұл ішкі Азиядағы өз әскерлері қабылдаған алғашқы қала болды.
Жаңа шептер Ресей империясының Орталық Азиядағы әскери-қорғаныс бекіністерінің біртұтас жүйесін қалыптастыруды аяқтады. Сырдария шебі Арал теңізінен Жайықтың төменгі ағысына дейінгі бекіністер кордоны қосылған Орынбор шебінің тікелей жалғасы болды. Жаңа Қоқан батыс және шығыс әскери қашықтықтар тізбегін жауып тастады. 1853 жылы қазанда Ресей Қырым соғысына қатысты және біраз уақыт Орта Азиядағы шабуыл қозғалысы тоқтады, бірақ 1867 жылы Орта Азияда патша әскерлері жаулап алған жерлердің негізінде Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды.
Әскери салада орыс қолбасшылығының жауға деген жеңіл, бейтарап және жеккөрінішті көзқарасын жеңуі сөзсіз жетістік болды. Ақмешітті немесе Пішпекті қоршау соғыс өнерінің барлық ережелеріне сәйкес, инженерлік құрылымдар (апроштар, мантелдер, үймелер және т.б.) және көптеген артиллерия қолданылып жүргізілді. Далалық шайқастарда орыс сарбаздарының үлкен тәртібі мен дайындығы, әсіресе атыс күшіндегі басымдығы шебер қолданылды.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорғаныс университеті — Қазақстан Қарулы Күштерінің аға офицерлерін даярлауға арналған жоғары әскери оқу орны. Қазіргі уақытта университетті қазақстандық артиллерия әскерлерінің бұрынғы басшысы майор-генерал Лут Әлшекенов басқарады.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысы негізінде, КСРО Қорғаныс Министрінің 1970 жылы 19 желтоқсандағы бұйрығымен Алматы жалпы әскери училищесі болып құрылды. 1973 жылдың 19 шілдесінде училищеге КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен "Кеңес Одағының маршалы И.С.Конев атындағы Алматы жоғары жалпы әскерлік командалык училищесі" атауы берілді. Бұрынғы атауы — Қазақстан Республикасы қарулы күштерінің әскери академиясы (ҚР ҚК ӘА).
1997 жылдың 11 ақпанында білікті офицер кадрларын дайындау жүйесін жетілдіру мен әскери ғьшымды дамытуға жағдай жасау мақсатында ҚР Президентінің Жарлығымен Кеңес Одағының маршалы И.С.Конев атындағы Алматы жәғары әскери училищесі ҚР Білім және мәдениет министрлігінің 1997 жылғы 28 тамыздағы "ҚР Қарулы Күштері әскери академиясының адъюнктурасын ашу туралы" шешіміне сәйкес "Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріиің әскери академиясы" болып өзгертілді. 2000 жылдың соңында Қазақстан Республикасы қарулы күштерінің әскери академиясы 6696 офицер дайындап шығарды.
## Дереккөздер |
Мұрат Кәрібайұлы Бектанов (18 қыркүйек 1965, Соколовка ауылы, Соколов ауданы, Солтүстік Қазақстан облысы, Қазақ КСР) — Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері жоғарғы қолбасшылығының өкілі, генерал-лейтенант (2020). Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары - 2020 жылғы 5 сәуірден бастап Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Бас штабының бастығы. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы (2016-2019). 2021 жыл 31 тамыздан бастап 2022 жылы 19 қаңтар дейін Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің міндетін атқарды.
## Өмірбаяны
1965 жылы 18 қыркүйекте Солтүстік Қазақстан облысы, Соколовский ауданы, Сколовка ауылында дүниеге келген.
1988 жылы Киевтік жоғарғы жалпыәскерлік қолбасшылық училищесін бітірді.
1989-1990 - мотоатқыштар взводының командирі, десанттық-шабуылдау взводының командирі.
1990-1993 жылдары десанттық-шабуылдау батальонының барлау бастығы болды.
1993-1997 жылдары — взвод командирі, Алматы жоғарғы әскери академиясының курсанттар ротасының командирі.
1997-1998 жылдары - штаб бастығы-РҚҚ командирі орынбасары, Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі жауынгерлік даярлық бөлімінің офицері болды.
1998 жылдан 2000 жылға дейін - академия тыңдаушысы.
2000 жылы Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әскери академиясын бітірген
2000-2001 жылдары - топ бастығы, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Бас штабының жедел жоспарлау бөлімінің аға офицері.
2001-2005 жылдары - бөлім бастығы, жедел бөлім бастығы, Республикалық ұлан әскерлерінің жауынгерлік қызмет және дайындық бөлімінің бастығы.
2005-2007 - Бас штаб әскери академиясының тыңдаушысы.
2007 жылы Ресей Федерациясы Қарулы Күштері Бас штабының Әскери академиясын бітірді.
2007-2010 жылдары - Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі штаб бастықтары комитетінің жедел жоспарлау басқармасы бастығының орынбасары.
2010-2013 жылдары - Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі штаб бастықтары комитетінің жедел жоспарлау бөлімінің бастығы.
2013-2016 жылдары - Қазақстан Республикасы «Шығыс» өңірлік қолбасшылығы әскерлерінің қолбасшысы.
2016 жылғы 28 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Құрлықтағы күштерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды.
2020 жылы 6 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен оған генерал-лейтенант әскери атағы берілді.
2021 жыл 31 тамыздан бастап 2022 жылы 19 қаңтарға дейін Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрдің лауазымында болған.
2022 жылғы 19 қаңтарда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығысымен Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрі қызметінен босатылды.
2022 жылдың 20 ақпанында Бектанов Қазақстанда 2022 жылдың қаңтарындағы жаппай наразылықтарға байланысты енгізілген төтенше жағдай режимі кезінде қызметтік әрекетсіздік жасады деген күдікпен тергеу мүддесі үшін ұсталып, қамауға алынды.
## Ұсталуы
20 ақпанда Мұрат Бектанов қызметінде әрекет етпеді деген күдікпен ұсталды. 2022 жылдың 22 ақпанында астаналық сот күдікті Бектановқа қатысты екі ай мерзімге қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасына санкция берді.
2023 жылы 24 ақпанда қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық әскери сотының үкімімен Мұрат Бектанов 12 жылға бас бостандығынан айырылды.
## Сілтеме
* Мұрат Бектанов Құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы болды
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Бәрімбек Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы — жоғары оқу орны болып табылады, онда күндізгі және сырттай оқыту факультеттерінде жедел-іздестіру қызметі және тергеу-криминалистикалық маманданулар бойынша «құқық қорғау қызметі» мамандығының жоғары заңгерлік білімі бар мамандарын даярлау жүзеге асырылады.Карагандинский Юридический Институт
Институтта оқуға үміткерлер денсаулығы бойынша әскери қызметке және оқуға жарамды, ішкі істер органдарының қызметкерлеріне қойылатын талаптарға сәйкес келетін, жалпы орта, бастапқы кәсіптік, орта кәсіптік, жоғары кәсіптік білімі бар 25 жасқа дейінгі Қазақстан Республикасының азаматтары қатарынан іріктеледі.Инситуттағы барлық оқу кезеңі (4 жыл) шұғыл әскери қызметті өтуге теңеледі және ішкі істер органдарындағы қызмет өтілі ретінде есептеледі. 3- курстан кейін тыңдаушыларға «В» категориялы автокөлікті жүргізу құқығына куәлік беріледі.Оқу процесінде тыңдаушылар казармалық жағдайда болады, үш мезгіл ыстық тамақпен және формалы киім-кешекпен қамтамасыз етіледі, шәкіртақы алады. Осының барлығы ІІМ қаражаты есебінен жүргізіледі, яғни ақысыз негізде.Ішкі істер органдарындағы қызмет – бұл мемелекеттік қызметтің ерекше түрі. Институт түлектеріне «полиция лейтенанты» арнаулы атағы беріледі, олар міндетті түрде ІІО-ның аумақтық бөліністерінде жұмыспен қамтамасыз етіледі және сол бөлінген жұмыс орындарында 5 жыл үздіксіз қызмет өткеруі тиіс.
Қазіргі уақытта ЖОО-ның құрамында үш факультет (күндізгі, сырттай және біліктілікті арттыру және мамандарды қайта даярлау факультеттері), он төрт кафедра, он екі бөлім (оның ішінде магистратура және адъюнктура бөлімдері), оқу орталығы, ғылыми-зерттеу лабораториясы, баспахана және басқа да құрылымдық бөліністер бар.Институттың ғылыми әлеуетін тоғыз ғылым докторы және сексен екі ғылым кандидаты құрайды. Демек, біздің ЖОО Қазақстан Республикасының ең үздік жоғары заң оқу орны болып табылады, барлық халықаралық стандарттарға сәйкес келеді, сабақтарды жоғары білікті мамандар оқытудың жаңаша әдістері мен нысандарын пайдалана отырып, сапалы деңгейде өткізеді.2000 жылдан бастап институтта 12.00.08 – қылмыстық құқық, криминология және қылмыстық-атқару құқығы және 12.00.09 – қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы; жедел-іздестіру қызметі мамандықтары бойынша заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияларды қорғау бойынша диссертациялық кеңес жұмыс істеп келеді. 2008 жылғы қаңтардан бастап аталған кеңес докторлық кеңес болып қайта құрылды. Оның құрамына Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының танымал ғалым-заңгерлері енген.Институттың ғалымдары Қазақстан мен Ресейдегі жоғары оқу орындарының заң факультеттерімен, Мәскеу, Омбы, Алматы ІІМ Академияларымен, Қазақстан Республикасының Қаржы полициясы академиясымен және басқа да жоғары оқу орындарымен ғылыми байланыста. Оқытушылар мен тыңдаушылардың оқу және ғылыми жұмысын 300 мың кітаптан тұратын қоры бар жалпы және арнайы кітапханалар қамтамасыз етеді.
Институтың материалдық-техникалық базасы үнемі нығайып отырады. Қазіргі уақытта 6 дәріс залы, 30 оқу аудиториясы, 36 оқу-әдістемелік кабинеті, педагогикалық шеберлік кабинеті бар 2 оқу корпусы, жедел-криминалистикалық полигоны, 2 жақсы жабдықталған жатақханасы, 600 орынға арналған асханасы бар. 9 қабатты әкімшілік ғимараты мен институттың магистранттары мен адъюнкттеріне арналған жатақхана кешенінің құрылысы аяқталды.ЖОО-ның аумағында 2 өзін-өзі қорғау залы, ауыр атлетика залы, 25 метрлік жүзу бассейні, стадионы және тирі бар қазіргі заманғы спорт кешені орналасқан. Институттың Қарағандыдан 40 шақырым қашықтықта орналасқан Долинка кентіндегі оқу оталығы бар. Мұнда ату тирі, криминалистикалық полигон, психологиялық кедергілер жолағы, спорт құрылыстары, жазғы қалашық, екі қабатты 2 казарма, клуб, асхана орналасқан. Оқу орталығында 1-курстың лагерлік жиындары, 3 және 4 курс тыңдаушыларының кешенді жедел-тактикалық жаттығулары, ойындар және жаттығулар жүргізіледі.
Институт мақтанышы – оның түлектері. 39 жыл ішінде 15000-нан астам жоғары білікті мамандар даярланды, олардың көпшілігі ірі басшылар, атақты ғалымдар, қоғам қайраткерлері, оның ішінде 20-дан астам адам ғылым докторы, 120-дан астамы ғылым кандидаты болды, 20-дан астамы жоғары генерал атағына ие болды.Институттың түлектері Қазақстан Республикасының, Ресей Федерациясының, Қырғыз Республикасының және ТМД-ның басқа да елдерінің ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдарында, соттарда, прокуратурада, адвокатурада қызметтерін абыроймен өткеріп келеді. |
Шахмет Құсайынов атындағы Ақмола облысының қазақ музыкалық-драмалық театры – Көкшетау қаласындағы мәдени ұйымдардың бірі.
## Театр тарихы
Театр 1996 жылы 6 наурыз күні Ғабит Мүсіреповтың «Ақан сері - Ақтоқты» спектаклімен шымылдығын ашқан болатын (Қоюшы режиссері – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жақып Омаров). Театрды ашуға Алматыдағы Т.Жүргенов атындағы өнер академиясының бір топ жас түлектерін бастап әкеліп, ұжымға алғашқы басшы болған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Мұратбек Үкібайұлы Оспановтың еңбегін айта кеткен орынды. Ақмола облысының қазақ музыкалық-драмалық театры Солтүстік Қазақстан облысының тумасы, драматург Шахмет Құсайынұлы Құсайыновтың есімімен аталған болатын.
## Жетістіктері мен жаңалықтары
* 2001 жылы қыркүйек айында Мысырда өткен («Конвейер» реж. Г.Мерғалиева) әлемдік театр фестивалінен 5 жүлденің біреуін иеленіп, абыроймен оралған труппа өз шеберліктерін шыңдап аяғына нық тұрды.
* 2004 жылы театрға облыстық бюджет есебінен жаңа ғимарат салынды. Осы жылы әйгілі қаламгер Сәкен сері Жүнісовтің мерейтойына орай Аймақтық театр фестивалі ұйымдастырылып, жоғары дәрежеде өтті. Театр ұжымы 2 жүлделі орынға ие болды. «Ең үздік сценография үшін» номинациясын театрдың бас суретшісі ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Мұрат Мақсұт иеленсе, «Ең үздік режиссура» номинациясын ҚР еңбек сіңірген қайраткері Мұратбек Оспанов иеленді.
* 2006 жылдың наурыз айының 6-шы жұлдызында театрдың 10 жылдығы аталып өтті. Осыған орай театрдың алдыңғы лек актерлері Ж.Қалдаров, Т.Қонбай, Ж.Құсайынова, Қ.Қалқатаев, А.Жүнісова, Қ.Мырзаболатовтарға Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері белгісі берілді. Театрда Қазақстанның Халық әртісі Бағысова Жібек Есекеқызы бастаған 34 актер қызмет етуде.
* 2007 жылы мамыр айының 14-18-ші жұлдыздары аралығында Шахмет Құсайыновтың 100 жылдығына орай Көкшетау қаласында Аймақтық фестиваль ұйымдастырылып, оған республиканың солтүстігі мен орталық аймақтарынан 8 театр қатысты.
* Бүгінде театр репертуарында 106 қойылым бар. Олардың ішіндегі классикалық қойылымдардан У.Шекспир «Король Лир», Ш.Айтматов «Ғасырдан да ұзақ күн», С.Жүнісов «Абылай», А.Камю «Калигула», драмалық қойылымдардан Ә.Оразбеков «Бір түп алма ағашы», О.Бөкей «Атау кере», комедиялық қойылымдардан О.Бодықов «Үйленгім келмейді», С.Ахмад «Келіндер көтерілісі», Б.Әлімжанов «Құдалық» спектакльдерін атап өтуге болады.
* 2007 жылы театр ұжымы гастрольдік сапармен Қытай Халық Республикасында болып, Іле қазақ автономиялық облысының 4 ауданы мен Құлжа қаласында өнер көрсетті.
* 2011 жылы Мәскеудегі Театр Одақтарының Халықаралық Конфедерациясының (МКТС) «ТМД және Балтық елдері жас театр қайраткерлерінің байқауы» аясында Қазақстан театрлары жас режиссерларының жұмыстары ішінен 2 қойылым таңдап алынып, соның бірі театр репертуарындағы С.Раевтың «О, Қыздар!» драмасы (реж.Ф.Қанафин) мамыр айында Көкшетау қаласында Мәскеу қаласынан келген белді сахна мамандарынан құралған эксперттік комиссияға көрсетілді.
* 2011 жылы Украина елінің Қырым автономиялық республикасында өткен Антикалық өнердің ХІІІ «Боспорские агоны» Халықаралық театр фестиваліне А.Камюдің «Калигула» тарихи трагедиясымен (реж.Қ.Қасымов) қатысып, «Классиканы жоғары дәрежеде сахналағаны үшін» номинациясын және «Ника Боспорская» статуэткасын жеңіп алды. Мәскеулік және Украинаның беделді сахна шеберлері мен сыншылары тарапынан жоғары бағаға ие болған Шахмет Құсайынов атындағы Ақмола облыстық қазақ музыкалық-драма театры Тәуелсіздік алғалы бері қазақ елі атынан, Азия, мұсылман елдері арасынан тұңғыш қатысқан театр болды.
* Бұл маусымның тағы бір жаңалығы мамыр айында облысқа белгілі тәжірибелі басқарушы, өнер жанашыры Марал Қажыкенқызы Джакупова ханымның театр басшысы болып тағайындалуы.
* Театр 2012 жылы қазан айында Қостанай қаласында өткен І.Омаровтың 100 жылдығына арналған Республикалық театрлар фестиваліне А.Камюдің «Калигула» қойылымымен қатысып, Гран-При жүлдесіне ие болды.
* Театр актеры Елтай Мұстанов 2012 жылдың қараша айында Қарағанды қаласында өткен Оперетта орындаушыларының І Халықаралық Досstar конкурсына қатысып, жүлделі бірінші орынды жеңіп алды.
* 2013 жылы театр ұжымы Ресейдің Татарстан елі Қазан қаласында өткен «Ремесло+» жас режиссерлардың халықаралық театр фестиваліне И.Лаузундтың «Офис» қойлымымен (режиссері Ф.Қанафин) қатысып, дипломант атағына ие болды.
* 2014 жылдың қыркүйек айының 19 жұлдызында театр ұжымы СҚО мен Ақмола облысының өңірлік өзара алмасу гастроліне сай балаларға арналған Э.Стэнтонның «Ойыншықтар оқиғасы» ертегісімен Петропавл қаласында болып қайтты.
* 2015 жылдың 19-24 қараша аралығында Шахмет Құсайынов атындағы облыстық қазақ музыкалық драма театры Беларусь елінің Минск қаласында өткен ТМД, Балтық және Грузия мемлекеттерінің Жас театр қайраткерлерінің II Халықаралық театр форумына режиссер Болат Абдрахманов сахналаған Т.Уильямстің «Құштарлық» трамвайы» қойылымымен қатысып қайтты.
* 2016 жылдың мамыр айында театр ұжымы Ақтөбе қаласында Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Айтқыштар Ақтөбеде» VII Республикалық әзіл-ысқақ фестиваліне қатысып, актерлер Төлеубек Көңбай және Бағлан Иманғазинов 2 орынға ие болды. Сонымен қатар актер Төлеубек Көңбай «Үздік актер» номинациясында жеңімпаз атанды. Бұл жылдың басты жаңалығы Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Мұратбек Үкібайұлы Оспанов театр басшысы болып қайта тағайындалды.
* 2017 жылдың сәуір айында театр ұжымы Ақтөбеде өткізілген «ЭКСПО-2017» Халықаралық мамандандырылған көрмесі аясында өткен Қазақстан драма театрларының II – Республикалық «Балауса» эскперименталды қойылымдар фестиваліне қатысып эксперименталды ізденісі үшін Дипломмен марапатталды.
* 2018 жылы театрымыздың жас режиссерлары жылдан жылға өз біліктіліктерін арттыру мақсатында келесі аталған халықаралық және аймақтық театрланған фестиваль және көптеген конкурстарда қатысуда.
Мәселен: 28 мамыр -1 маусым күндер аралығында театр режиссері Б.Абдрахманов Татарстан Қазан қаласында өткен V Халықаралық түркі тілдес мемлекеттерінің «Науруз» театр форум-фестиваліне қатысты.
15 - 20 маусым күндер аралығында театр режиссері Ф.Қанафин Ресейдің Новосибирск қаласына С.Н. Афанасьев жетекшілігімен режиссерлік лобараторияға тәжірибе алмасуға барды.
29 қыркүйек – 1 қазан күндер аралығында театр режиссерлері Ф.Қанафин, Б.Абдрахманов ҚР Мәдениет және спорт министрлігі ұйымдастырған шетел шеберлерінің қатысуымен өтетін театр өнері қайраткерлерінің Республикалық Практикумына қатысып, сертификат иегерлері болып оралды. Сонымен қатар осы жылдың маңызды оқиғасы - Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні қарсаңында театр өнерін дамытуға және насихаттауға қосқан зор үлесі үшін жоғары санаттағы драма әртісі Қалқатаев Құмарбек Өкенұлының «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағын алуы болды. Сондай-ақ, талантты жас драматург, театрдың әдебиет бөлімінің меңгерушісі Хыдырбай Манарбек IX Республикалық "Тәуелсіздік толғауы" байқауында "Тұман" пьесасының авторы ретінде Үздік пьеса номинациясы бойынша дипломға ие болды.
* 2019 жылы қаңтар айында Жалпы коллегия барысында театрымыздың талантты актрисасы Маржан Бөкешқызы ҚР "Мəдениет саласының үздігі" төс белгісімен және музыка бөлім меңгерушісі Медет Мұхамедин Мəдениет министрлігінің "Құрмет граматасымен" марапатталды.
* 2020-2021 жылдардағы пандемия жағдайында да театр өз жұмысын жалғастыра алды. Көптеген қойылымдар театрдың YouTube каналына жүктеліп, сайттағы сілтемелер арқылы көрермендер қойылымдарды тамашалай алды.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
## Сыртқы сілтеме
* http://kazdramteatr.kz/index.php/c_main/material_view/id_material/14
## Дереккөздер |
Петер Ауфшнайтер (нем. Peter Aufschnaiter; 2 қараша 1899(18991102), Кицбюэль, Тироль, Аустрия-Мажарстан — 12 қазан 1973, Инсбрук қаласы, Тироль, Аустрия — неміс альпинисті, картографы және ғалымы.
## Өмірбаяны
### Жастық шағы
Аурах, Аустрияда дүниеге келген, Куфштайндағы орта мектепте оқыған. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде, 1917 жылы мектепте оқыған кезде әскер қатарына шақырылды. 1919 жылы қорытынды емтихандарды бітіргеннен кейін Мюнхенге ауыл шаруашылығын зерттеуге аттанды.
### Альпинизм
Жас кезінен бері Кайзер тауларында құзға шығумен айналысқан; уақыт өте келе, Мюнхенде Ауфшнайтер бірнеше неміс альпинистерімен танысты. Ол Сиккимдегі Канченджанга экспедицияларына (1929 бен 1931 арасы) ат салысқан. Сол жерде 7700 метр биіктігіне көтерілді. Осы экспедицияларда тибеттіктермен бірінші рет танысып, олардың тілін үйренді.
### Нацисттік партия
1933 жылдың 30-шы қаңтарында нацисттік партияға қосылды. 1936 жылдан бастап Ауфшнайтер Германдық Гималайдық қордың (Deutsche Himalaja-Stiftung) іс басқарушысы болды. Қорды басқарған және оның іргетасын қалаған — Пауль Бауэр. 1939 жылы Үшінші рейхтің Нангапарбатқа жасалған экспедициясына басшылық етті.
### Тибеттегі өмірі
1939 жылы, 3-ші қыркүйекте, Ұлыбритания Германияға соғыс жариялағанда Петерді экспедицияның басқа қатысушыларымен бірге тұтқынға алынып, Дехрадундағы лагерьге жіберілді. 1944 жылдың 4-ші сәуірінде Ауфшнайтер, Генрих Харрер және басқа тұтқындалғандармен бірге лагерьден қашты. Қашқындар бірнеше топқа бөлініп, әртүрлі бағытта кетті. Ауфшнайтер мен Харрер бір жарым жылдан аса Тибеттің алуан түрлі аудандарынан өтіп, 1946 жылдың 15 қаңтарында Лхасаға келді. Сол жерде олар Тибеттің әкімшілігінде жұмыс істеді. Петер Лхасада гидроэлектростанция мен канализацияның салу жоспарларын салды, ағаш отырғызды, өзендер деңгейін реттеді және Генрихпен бірге Тибет астанасының топографиялық кескінін түсірді. Сонымен қоса археологиялық қазба жұмыстарын өткізді.
Қытай әскері Тибетке басып кіргендіктен, Ауфшнайтер мен Харрерге 1950 жылдың 20 желтоқсанында Далай-ламаның керуенімен бірге Лхасадан кетуге тура келді. Харрер тікелей Үндістанға жол бұрды, ал Ауфшнайтер шамамен бір жылға оңтүстік Тибеттің, Гьяндзе қаласында қалды. 1952-1956 арасында Нью Делиде үнді армиясының картографы ретінде, ал 1956 жылдан бастап ФАО-да ауыл шаруашылғы эксперті болып жұмыс істеді. Катмандуда өмір сүріп, Непалдың азаматтығын алды. Шетелдіктерге жол жоқ Непалдың аудандарына бара алды. Осы сапарлардың бірінде ерте буддизм кезеңінің қымбат фрескаларын тапты. 1971 жылы Тибетке құпия түрде барып қайтты.
### Мәдениет саласында
1997 жылы Генрих Харрердің өмірбаяндық романы бойынша Жан-Жак Анно фильм түсірді. Петер Ауфшнайтердің рөлін сомдаған Дэвид Тьюлис.
## Шығармашылығы
* "Восемь лет в Тибете. Дневники Петера Ауфшнайтера", Деком, 2019, ISBN: 978-5-89533-435-5.
* Peter Aufschnaiter. Sein Leben in Tibet. Innsbruck, Steiger Verlag, 1988.
* Lands and Places of Milarepa. In: East and West. N.S. 26, 1976, S. 175—189.
* Prehistoric Sites discovered in inhabited Regions of Tibet. In: East and West 7. 1956, S. 74-88.
* Bruno J. Richtsfeld (Bearb., Hrsg.): Peter Aufschnaiters nachgelassene Aufzeichnungen über seine Reise durch Nordwestnepal nach Khochar in Tibet im Jahre 1971. Ergänzt durch Giuseppe Tuccis Schilderung seines Besuches in Khochar 1935 und Swami Pranavânandas Beschreibung des Klosters von Khochar 1939. In: Münchner Beiträge zur Völkerkunde. Jahrbuch des Staatlichen Museums für Völkerkunde München 10/2006, Verlag des Staatlichen Museums für Völkerkunde München, München 2006. S. 183—232
## Дереккөздер |
Қазақстан үкімет басшыларының тізіміне Қазақстанда қазіргі заманғы ұлттық мемлекеттілікті дамытуда премьер-министр немесе үкімет басшысы немесе осыған ұқсас атқарушы органдардың лауазымында болған тұлғалар, соның ішінде Алаш Орда және Қырғыз өлкесі, Қырғыз, кейінірек Қазақ автономиялық республикалары, одақтас республика және тәуелсіз мемлекет ұлттық-әкімшілік басшылары кіреді.
Қазіргі уақытта ел үкіметінің басшысы - Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі.
Кестелердің бірінші бағанында қолданылатын нөмірлеу шартты болып табылады; бірінші бағандарда түрлі-түсті толтыруды қолдану да шартты болып табылады, бұл әртүрлі саяси күштерге жататын адамдардың партиялық тиесілігін көрсететін бағанға сілтеме жасамай қабылдауды жеңілдетуге қызмет етеді. Тұлғаны лауазымға тағайындаудың дәйекті кезеңдері бөлінбейді, алайда атқаратын лауазымның атауы (конституциялық мәртебесі) өзгереді. «Сайлау» бағанында тәуелсіздік кезеңінде үкіметті қолдаған парламенттің құрамын құрайтын сайлау рәсімдері көрсетілген.
## Премьер-министрдің конституциялық қызметі
Қолданыстағы конституция 1995 жылы 30 тамызда референдумда қабылданды және кейіннен бірнеше рет өзгертілді (соңғы рет 2017 жылы), бұл сонымен қатар V бөлімнің ел үкіметінің жұмысына арналған негізгі ережелеріне әсер етті.
Конституция премьер-министрдің лауазымын атқарушы биліктің (үкіметтің) басшысы, атқарушы органдар жүйесіне жауап беретін, республика Президентіне және Конституциямен белгіленген бірқатар жағдайларда парламент мәжілісі мен Қазақстан парламентіне жалпы есеп беретін айқындайды. Премьер-министр:
* үкіметтің қызметін ұйымдастырады және басқарады және оның жұмысына жеке жауап береді;
* үкіметтің қаулыларына қол қояды;
* үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық негізгі шешімдері туралы президентке есеп береді;
* үкіметтің қызметін ұйымдастыруға және басқаруға байланысты басқа функцияларды орындайды;
* республика аумағында міндетті болып табылатын бұйрықтар шығарады.
Сонымен бірге үкімет мүшелері өз құзыреті шегінде шешім қабылдауда дербестікке ие және Премьер-Министрдің алдында өздеріне бағынатын мемлекеттік органдардың жұмысы үшін тек жауапты болады. Үкімет өз өкілеттігін жаңадан сайланған Қазақстан Республикасының Президентіне тапсырады. Премьер-министр жаңадан сайланған Парламент Мәжілісі алдында үкіметке деген сенім мәселесін көтереді; егер мәжіліс сенім білдірсе, үкімет өз міндеттерін орындауды жалғастырады, егер сенім білдірілмесе, үкімет өзінің қызметінен кететіндігін республика президентіне хабарлайды. Парламент өз бастамасымен үкіметке сенімсіздік жариялауы мүмкін, ал үкімет президентке өзінің отставкасын жариялауға міндетті. Екі жағдайда да отставканы қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені президент он күн ішінде қарайды. Республика Президенті өз бастамасымен үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметінен босатуға құқылы. Премьер-министрді қызметінен босату дегеніміз бүкіл үкіметтің өкілеттігінің тоқтатылуын білдіреді.
## Ресей құрамындағы Алаш Орда (1917-1920)
Алаш автономиясы — Азамат соғысы кезінде өмір сүрген өзін-өзі жариялаған Қазақ мемлекет құрылымы, «Алаш Орда» деп аталатын Уақытша Халықтық Кеңестің (үкіметтің) бақылауында және құрамында 25 адам болды, олардың 10-ы орыстар мен аймақтың басқа халық өкілдеріне берілді. Автономия 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен Екінші бүкілқазақтық съезде құрылды және 1920 жылы 5 наурызда Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі большевиктер революциялық комитетімен таратылды, бірақ іс жүзінде 1919 жылдың жазында өмір сүруін тоқтатты. Автономияның астанасы Алаш-қала атауын алған Семей қаласы болды. Ол өзін Уақытша үкіметтің бақылауындағы Ресей Республикасының, 1918 жылдан бастап - Уақытша бүкілресейлік үкіметтің бақылауындағы Ресей мемлекетінің, кейінірек - Ресейдің Жоғарғы билеушісінің автономиясы деп санады.
## РКФСР құрамындағы Қырғыз өлкесі (1919-1920)
1919 жылы 10 шілдеде РКФСР халық комиссарлары кеңесінің жарлығымен РКФСР аумағында орталығы Орынбор қаласында орналасқан әкімшілік бірлік Қырғыз өлкесі құрылды. Өлкені басқару үшін әскери және үкіметтік функцияларды орындайтын Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет тағайындалды, оның төрағасы поляк Станислав Пестковский болды. Қазіргі солтүстік Қазақстанның қырғыз-қайсақтары мекендеген аумағы (орыстар қазақтарды осылай атайтын) Революциялық Комитеттің қарауына өтті. 1920 жылы 26 тамызда осы жерде Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің жарлығымен Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы Қырғыз өлкесі жерінен құрылды.
Революциялық комитет төрағасын уақытша алмастыратын адамның өкілеттіктерінің басталуы мен аяқталу күндері курсивпен және сұр түспен көрсетілген.
## РКФСР құрамындағы Қырғыз АСКР (1920-1925)
1920 жылы 26 тамызда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен РКФСР халық комиссарлар кеңесінің бірлескен жарлығымен Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы құрылды. Бастапқыда, республикалық органдар құрылғанға дейін олардың функцияларын Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет атқара берді. 1920 жылы 12 қазанда Қырғыз АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы құрылып, оның төрағасы Виктор Радус-Зенькович болды. 1924-1925 жылдары ұлттық-аумақтық межелеп бөлу барысында автономияның жері негізінен қазақтар мекендеген оңтүстік облыстардың қосылуына байланысты едәуір кеңейе түсті. 1925 жылы 15 маусымда Қырғыз АСКР Қазақ Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы болып өзгертілді.
## РКФСР құрамындағы Қазақ АСКР (1925—1936)
1925 жылы 15 маусымда Қырғыз АСКР Қазақ Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы болып өзгертілді. 1936 жылы ақпанда автономияның атауын орыс тілінде Қазақ Автономиялық Социалистік Кеңестік Республикасы деп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1925 жылы автономия атауын өзгерткен кезде оның астанасы Орынбордан Қызылорда қаласына, ал 1927 жылы — Алматы қаласына ауыстырылды. 1925 жылы шілдеде Орынбор губерниясы автономиядан шығарылып, тікелей РКФСР-ге бағынды.
1936 жылы 5 желтоқсанда Қазақ АСКР Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді.
## КСРО құрамындағы Қазақ КСР (1936—1991)
1936 жылы 5 желтоқсанда Қазақ АКСР Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді. Түрлендіруге байланысты республикалық үкімет Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесі деп аталды. 1946 жылы 15 наурызда үкімет Қазақ КСР Министрлер Кеңесі болып өзгерді. 1990 жылы 20 қарашада Қазақ КСР үкімет басшысы лауазымы премьер-министр болып өзгертілді. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі республиканың мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылдады. 1991 жылы 10 желтоқсанда мемлекеттің атауы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді. Алайда 1993 жылы 28 қаңтарда жаңа конституция қабылданғанға дейін елдің бұрынғы атауы 1978 жылғы қолданыстағы кеңестік конституцияда қолданылған.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан одақтас республикалардың ішінде соңғы болып өзінің тәуелсіздігін жариялады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев КСРО-ны тарату туралы Беловеж келісіміне хаттамаға қол қойды. 1991 жылы 23 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі бұл құжаттарды бекітті.
## Тәуелсіздік кезеңі (1991 жылдан бастап)
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан одақтас республикалардың ішінде соңғы болып өзінің тәуелсіздігін жариялады. 1991 жылы 21 желтоқсанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев КСРО-ны тарату туралы Беловеж келісіміне хаттамаға қол қойды. 1991 жылы 23 желтоқсанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі бұл құжаттарды бекітті. 1994 жылы 6 шілдеде астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің қаулысы қабылданды. 1997 жылы 10 желтоқсанда Президент астананы көшіру туралы шешімді қолдады. 1998 жылы 6 мамырда қаланың атауы Астанаға өзгертілгеннен кейін оның астаналық мәртебеде халықаралық презентациясы 1998 жылы 10 маусымда өтті. Н.Назарбаев президенттік қызметтен кеткеннен кейін көп ұзамай, 2019 жылдың 23 наурызында астана елдің алғашқы президентінің құрметіне «Нұр-Сұлтан» болып өзгертілді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Базарқорған ауданы (қыр. Базар-коргон району) — Қырғызстанның Жалалабат облысындағы аудан.
Әкімшілік орталығы — Базарқорған ауылы.
## Географиясы
Аудан облыс орталығы Жалалабаттан солтүстік-батысқа қарай, теңіз деңгейінен 1200 м биіктікте, Ферғана жазығының солтүстік шетінде орналасқан. Өзбекстанның Әндіжан облысымен шектесіп жатыр.
## Халқы
2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 142 951 аудан тұрғындарының ішінен қырғыздар 79 442 адамды құрайды (немесе 55,6 %), өзбектер — 61 777 адам немесе 43,2 %, ұйғырлар — 713 адам немесе 0,5 %, түріктер — 344 адам немесе 0,2 %, орыстар — 402 адам немесе 0,2 %.
* Әкімшілік бөлінуі
Базар-Қорған ауданы құрамына 9 айылдық (ауылдық) округ кіреді:
* Ақман айылдық округі — Жаны-Ақман а.
* Базар-Қорған айылдық округі — Базар-Қорған
* Бешік-Жон айылдық округі — Бешік-Жон
* Арыстанбап айылдық округі — Арыстанбап а.
* Қызыл-Үнкүр айылдық округі — Қызыл-Үнкүр а.
* Моғол айылдық округі — Ооғон-Талаа
* Сайдықұм айылдық округі — Сайдықұм а.
* Талды-Бұлақ айылдық округі — Қаба а.
* Кенеш айылдық округі — Кенеш а.
## Дереккөздер |
Марат Мәдетұлы Оралғазин — қазақстандық тележүргізуші, шоумен, сценарист, режиссёр және продюсер.
Танымал қазақстандық телехикаялардың сценарий авторы («$әке», «Бәсеке», «Патруль», «Вузеры»), «Пәленшеевтер» хикаясының бірінші маусымының режиссёры, радио («Бәрекелді») мен теледидардағы («Мәссаған», «Қызық Times», «Қызық LIVE») бағдарламалардың авторы және жүргізушісі. «Намыс дода», «Әзіл-студио», «Большая разница. Казахстан» телешоуларының сценарисі. «Маска» музыкалық шоуының қазылар алқасының мүшесі.
## Өмірбаяны
Марат Оралғазин 1984 жылдың 27 тамызында Алматы қаласында, заңгер Мәдет Оралғазин мен мұғалім Ұлбала Бөрібайқызы Ниязованың отбасында дүниеге келген.
2001—2005 жылдары Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің шығыстану факультетінде оқыды, 2005—2007 жылы оқуын халықаралық қарым-қатынастар факультетіндегі магистратурада жалғастырды. «СКЛ-КазГУград» командасының құрамында КТА (КВН) ойындарына белсенді түрде қатысты, 2009—2010 жылдары — ҚазҰУ жастар ұйымдары Комитетінің төрағасы.
2003—2005 жылдары «Радио NS»-тағы «Бәрекелді» әзіл-оспақ шоуының авторы және жүргізушісі. 2006 жылдан бастап телевизияда жұмыс істейді. «Qazaqstan» арнасындағы «Тойбастар» және «Намыс дода», 31 арнадағы «Әзіл-студио» бағдарламаларының авторы. 2008—2010 КТК арнасындағы «Мәссаған» бағдарламасының сценарисі және жүргізушісі. 2010 жылы ресейлік Бірінші арнадағы «Большая разница. Казахстан» жобасының сценарийлерін жазды.
2011—2015 жылдары НТК арнасындағы «Вузеры» телехикаясының сценарийін жазып, сондағы рөлдердің бірін сомдады. 2016—2019 жылдары танымал «Патруль» телехикаясының идея авторы және сценарисі. 2014 жылы «Хабар» арнасындағы «Пәленшеевтер» телехикаясының бірінші маусымының қоюшы режиссёры болып, сценарийін жазды. Бұлардан бөлек бірқатар қазақстандық танымал телехикаялар идеяларының авторы және сценарисі («Бәсеке», «$әке» және т. б.).
2014—2020 жылдары «Хабар» арнасындағы «Қызық Times» ойын-сауық шоуының сценарисі және жүргізушісі. 2020 жылдан бастап бұл бағдарлама «Қызық LIVE» деген атаумен «Еуразия» арнасы мен YouTube желісінде шығады (өндіруші: BAS Production, екінші жүргізуші: Еркебұлан Мырзабек). Қазіргі таңда Марат Оралғазиннің YouTube-тағы арнасындағы жазылушылар саны 1,2 млн адамнан асқан.
2021 жылы Марат Оралғазин «Хабар» арнасындағы «Маска» музыкалық шоуының (халықаралық Masked Singer франшизасының қазақстандық нұсқасы) бірінші маусымының қазылар алқасына енді.
## Фильмография
* «$әке» веб-хикаясы (2020) — идея авторы (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Қыз қиялы» телехикаясы (2020) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Көкжал» шағын телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Жалғыз жауқазын» телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаров және Леся Волщинамен бірге)
* «Патруль» телехикаясы (2016—2019) — идея авторы, сценарист
* «Бөрі» шағын телехикаясы (2018) — сценарист
* «Бақытсыздар бағы» телехикаясы (2018) — сценарист
* «Бәсеке» телехикаясы (2017) — сценарист
* «Пәленшеевтер» телехикаясы (2014—2018) — режиссёр (бірінші маусым), сценарист
* «Вузеры» телехикаясы (2011—2015) — сценарист, актёр
## Отбасы
Әйелі — Зита Байғазина. Үш баланың әкесі: ұлдары Асхат пен Алмас, қызы Әмина.
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Тұрсын Қ. Қазақ телевизиясы. Энциклопедия — Қазақпарат, 2009. — Б. 337. — ISBN 9786010300705.
## Сілтемелер
* Марат Оралғазинның Тимур Балымбетовпен сұхбаты YouTube сайтында
* Марат Оралғазинның Фима Ивановпен сұхбаты, The Эфир YouTube сайтында (орыс.) |
«САЗАНҚҰРАҚ» ЖШС — 1997 жылы 20 мамырда кұрылды. Бас кеңсесі Пекиндегі Синопек компаниясы серіктестіктің құрылтайшысы және серіктесі болып табылады. Исатай ауданында мұнай өндіруші тұңғыш шетелдік компания. Жылына 70 мың тонна мұнай мен 750 мың текше метрден астам газ өндіреді. Лицензиялық-келісімшарттық жағдайларға сәйкес, компания «Сазанқұрақ» кенішінде барлау және өндіру бойынша мұнай операцияларын жүзеге асырады, өндірілген мұнайды дайындауды, сақтауды, тасымалдауды, маркетинг және іске асырылуын қамтамасыз етеді. Мұнай өндірісі облыс орталығы Атырау қаласынан 150 шақырымдағы Исатай ауданында орналасқан «Сазанқұрақ» кенішінде жүзеге асырылады. «Сазанқұрақ» кенішінде сынақты пайдалану 1998 жылы, мұнайды өнеркәсіптік өндіруді 2000 жылы бастады, қазіргі уақытта кеніш өңдеудің төртінші сатысында. Өндіруші ұңғымалардың қоры - 73 бірлік.
Бүгінгі таңда мұнайды жинақты өндіру 2588,9 мың тоннадан аса құрайды. Мұнайды шығарудың ағымдағы коэффициенті 37% құрайды. Кеніштің орташа сулануы 92%. «Сазанқұрақ» кенішінің жобалық МТТТК-н (мұнайды шығару коэффициенті) шамасы 2004 жылы 26, 2%-дан 2014 жылы 43,7% жетгі. Кеніштің сулануы 10 жыл ұзақтығында 87-92% деңгейінде тұр. Кеніште жыл сайын ГТШ геологиялық-техникалық іс-шаралар, сонымен бірге қойнауқаттың мұнай беруін көтеру, ұңғымаларды сазды қышқылды өңдеу, гидромеханикалық тесу перфорациясы, ұңғымаларды термогаз қышқылды өңдеу және т.б. сияқты жаңа технологиялар жүргізіледі. Геологиялық жоспарда кеніш ұзындығы 5 км-ге дейін және ені 100—500 метр созылған шөгіндіні білдіреді, кеніш тектоникалық жарықтармен бірнеше блоктарға бөлінген, бор және юраның өнімді беткейлері орнының тереңдігі 400-450 метр, мұнай жоғары тұтқырлы және ауыр ретінде сипатталады.
«Сазанқұрақ» ЖШС - бұрын тұрғын үй, қажетті инфрақұрылымы болмаған далада мұнай кенішін игеруді «нөлден» бастаған кәсіпорындардың бірі. «Сазанқұрақ» кенішін игеруге компания құрылтайшысымен бағытталған инвестициялардың үлкен көлемі қысқы мерзімде кәсіпшілікті абаттандыруға және өнеркәсіптік өндіруді бастауға мүмкіндік берді. Қысқа мерзімде кәсіпшілік абаттандырылды, топтық өлшем қондырғысы және мұнай коллекторы, мұнай дайындау тораптары, мұнай құю терминалы және мұнайды іске асыру үшін ұзындығы 4,4 км теміржол тармағы, қазандық паркі, қызметкерлер үшін вахталық қалашық салынды. Кенішті абаттандыру кезінде мұнайды өндіру, дайындау және тасымалдауда заманауи технологиялар ғана қолданылды.«Парыз-2014» бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі бойынша конкурстың қоры- тындысымен «Сазанқұрақ» ЖШС «Еңбекті қорғау саласындағы үздік кәсіпорын» номинациясындағы «Орта және шағын кәсіпкерлік субъектісі» санатында алтын иегері атанды. «Парыз-2016» респ. конкурсының «Экологияға қосқан үлесі үшін» номинациясында күміс жүлдегері ретінде танылды.
## Дереккөздер |
Октябрь кен орны — Каспий маңы ойысының оңтүстік батыс ернеуі маңы өңіріндегі мұнай кен орны. Атырау қаласынан оңтүстік батыста 180 шақырым, Аққыстау ауылынан батыс бағытта 110 шақырым жерде орналасқан. 1968 жылыашылған кен орны тұз-күмбезді құрылымнан орын алады. Жоғарғы юра шөгінділері бір блокта мұнайды, екінші блокта газды өнім түрлері бар. Кен орны 1993 жылдан Светланд-ойл ЖШС-нің иелігінде мұнай өнімдерін өндіріп келеді. Серіктестікте еңбек ететін мұнайшылардың басым бөлігі Исатай ауданының тұрғындары.
## Дереккөздер |
Сумен қамтамасыз ету гигиенасы — сумен қамтамасыз ету жөніндегі шаралар мен техникалық қондырғылар жиынтығы жататын коммуналдық гигиена бағыты.
## Суды тұтыну
Су тұтыну – тұрғындардың, ауыл шаруашылығының, өндірістің, көліктің қажеттілігін қанағаттандыру үшін су нысандарын пайдалану. Су тұтыну: жалпы су тұтыну, яғни қондырғылар мен техникалық құрылымдарды пайдаланбай қолдану және арнайы қондырғыларды қолданып су тұтыну деп бөлінеді.
Су тұтынудың екі санаты бар:
* бірінші санатына су нысандарын шаруашылық ауыз сумен қамтамасыз ететін су көзі ретінде және тамақ өнеркәсіптерін сумен жабдықтау үшін пайдалану жатады;
* екінші санатына — су нысандарын тұрғындардың мәдени-тұрмыстық мақсатында, дем алуға, спортта және рекреация мақсатында пайдалану жатады.
Суды тұтыну түрлері:
* Қайтарылатын, яғни пайдаланылған су жер бетіндегі немесе жер астындағы ағыспен су торабтарына қайтарылады.
* Қайтарылмайтын, ауыл шаруашылығының кажеттілігіне пайдаланатын, негізінен егістікті суғаруға шамамен судың 80 % қайтарылмай жұмсалады (булану нәтижесінде).
Соңғы жылдары өндірістік сумен қамтамасыз етуде қайтарылымды жүйе кең қолданылуда.
Елді мекендерде суды пайдалану мақсаттары:
* Тұрғын үйлердегі тұрғындардың ауыз суына, шаруашылық және тұрмыстық қажеттілігіне.
* Қоғамдық, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени-ағарту, балалар мен емдеу-профилактикалық мекемелерінің, тамақ өнеркәсібінің, қоғамдық тамақтандыру орны мен сауда орындарының кажеттілігі үшін.
* Көшелерді жуу мен көк-жасыл желектерді суғару үшін.
* Өнеркәсіптердегі жұмысшылардың ауыз су және шаруашылық-тұрмыстық қажеттілігі үшін.
* Өрт сөндіру үшін.
Уақыт аралығында немесе өнімнің өлшем бірлігіне берілетін су көлемін меншікті су тұтыну деп атайды.
Сыртқы тораптар мен ғимараттар құжаты бойынша тұрғын үй құрылыс аудандарында бір адамға шаруашылық-ауыз суын тұтынудың бекітілген нормасы:
* Ішкі су тарату құбырлары және канализациясы бар, бірақ ваннасы жоқ үйлерде бір адамға шаққанда тәулігіне 125-160 л.
* Ваннасы және жергілікті су қыздыратын қондырғысы бар үйлерде бір адамға шаққанда тәулігіне 160-230 л.
* Орталықтандырылған ыстық сумен қамтамасыз етілген үйлерде бір адамға шаққанда тәулігіне 230-350 л.
* Сыртқы су тарату колонкаларынан су алатын үйлер үшін бір адамға шаққанда тәулігіне 30-50 л.
Бұл нормалардың демалыс үйлеріне, санаториялық-туристік кешендерге, балалар лагерьлеріне қатысы жоқ. Нормада көрсетілген аралықтардағы су тұтыну деңгейін тандау үйлердің қабаттылығына, орналасу дәрежесіне, климатқа және жергілікті жағдайларға байланысты. Халқы 1 миллионнан асатын қалаларға Мемлекеттік бақылау мекемелерінің келісімімен су тұтыну деңгейін арттыруға болады. Су тұтынудың біркелкі еместігі халықты сумен қамтамасыз етуде үзілістер болдырмау үшін, сумен қамтамасыз етуді жобалау кезінде ескерілуі қажет.
Өндіріс нысандарында судың шаруашылық-ауыз су қажеттілігі мен душты пайдаланудағы шығыны сәйкес құжаттардың талаптарымен анықталады:
* 1м³/сағатта 20 ккал-дан артық жылу шығаратын цехтар үшін бір адамға шаққанда жұмыс кезіндегі су тұтыну нормасы — 45 л, біркелкілік емес коэффициенті - 2,5.
* Басқа цехтар үшін — 25 л, біркелкілік емес коэффициенті — 3.
* Душтың бір торына арналған су шығыны - сағатына 500 л. Душты пайдалану уақыты жұмыс кезегі біткеннен кейін 45 минутқа созылады.
Елді мекендерді және өнеркәсіптерді суландыруға кететін су шығыны, сол аймақтағы жер бетінің жабынды түріне және суландыру әдісіне, климат жағдайына, көк-жасыл желектердің түрлеріне байланысты. Суландыру тәулігіне 2 рет жүргізіледі, су шығыны 1 шаршы метрге 0,3-15 л келеді. Қажетті мәліметтер жоқ кезінде 1 адамға есептегенде жер суландыруға кететін орташа тәуліктік шығын 50—90 л-ге дейін жетеді.
Елді мекендерде өртке қарсы пайдаланылатын су құбырлары қарастырылуы қажет, олар заңды түрде шаруашылық-ауыз сумен не өндірістік орындардың су құбырларымен бірге болады.
## Сумен қамтамасыз етудің түрлері мен жүйелері
Суды тарату әдісіне байланысты сумен қамтамасыз етуді 2 түрге бөледі:
* Жергілікті (орталықтандырылмаған) — суды тарату құбырларының жүйесінсіз, тікелей су көздерінен (құдықтан, суаттардан) алынады.
* Орталықтандырылған — су көздерінен суды механикалық жолмен алып, қүбыр тораптары арқылы тұтыну орындарына (су құбырына) жеткізеді.
Су құбыры деп — су тұтынушыларды белгілі сападағы сумен қамтамасыз ету үшін су алу орнын, су құбыры насостық стансаны, су тазарту немесе су дайындайтын стансасын, су тасымалдау торабы мен резервуарларды қамтитын құрылымдар кешенін айтады. Бірнеше елді мекендерге су беретін су құбырын топтық су құбыры деп атайды.
Шаруашылық–ауыз су және мәдени-тұрмыстық мақсаттан басқа суды ауыл шаруашылығының және өндіріс орындарының мұқтаждығына, сондай-ақ басқа да мақсатта пайдаланады:
* Ауыз суға – бактериологиялық, органолептикалық және улы химиялық заттардың көрсеткіштері ауыз суымен қамтамасыз ету мақсатындағы деңгейге сәйкес келетін сулар жатады.
* Техникалық суға – ауыз судан, минералды және өндірістік сулардан басқа, халық шаруашылығына пайдалануға жарамды сулар жатады.
* Жылу энергетикалық суға – термальді су, халық шаруашылғының кез келген саласында қолданылатын жылу энергетикалық ресурстар жатады.
* Өндірістік суға – компоненттік құрамы мен ресурстарын өндірістік масштабта сол компоненттерді бөліп алуға жеткілікті су жатады.
* Минералды суға – компоненттік құрамы жағынан емдеу мақсатының талабына сай келетін су жатады.
Негізгі су тұтынушылардың су пайдалану деңгейіне байланысты сумен қамтамасыз ету жүйелері:
* Біріккен жүйе – барлық тұтынушыларды сапасы жағынан ішуге жарайтын сумен қамтамасыз етеді. Бұл жүйе өндіріске тек ішер су керек болған кезде не аздаған су мөлшері керек болған жағдайларда ғана тиімді. Бұл жүйе қарапайым, қаржы шығыны аз кетеді.
* Толық жекеленбеген жүйе – егер өндіріске сапасы жағынан ішуге жарайтын су керек болмаса, онда суды тазартуға кететін шығын ақталмайды.
* Жекеленген жүйе – ауыз суы үшін, өндіріс үшін, жерді суландыру үшін, өртке қарсы мақсаттарда жеке-жеке сумен қамтамасыз ету жүйелері болады. Бұл жүйе сирек кездеседі.
Жүйе түрлерін тандау көрсеткіштері:
* меншікті су тұтыну деңгейі;
* пайдалануға қажетті судың сапасы;
* су көзіндегі судың сапасы;
* су көзіндегі судың көлемі.
### Су құбырының тарату жүйесі
Сақтық және күнделікті санитарлық бақылау кезінде су құбырының тарату жүйесіне айрықша көңіл аударған жөн. Тарату торабына түскен суды ұйымдастырылған түрде тазартуға және залалсыздандыруға мүмкіншілік болмайды. Тарату торабы орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету жүйесіндегі судың екінші рет ластанатын ең осал жері болып табылады.
* Су құбырының тарату жүйесіне:
* Елді мекен аймағындағы жер астындағы құбырлар торабы.
* Су қысымды резервуарлар.
* Су алу қондырғылары (сыртқы және үй ішіндегі) жатады.
* Тарату жүйесін жобалау және салу кезінде қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар:
* Суды халық тұтынатын нүктелеріне үзіліссіз беріп отыру.
* Судың барлық жүретін жолдарында ластануын болдырмау.
* Су құбырын тарату торабының түрлері:
* Айналмалы тораптар.
* Тұйықталған тораптар.
Гигиеналық тұрғыдан алғанда айналмалы жүйенің артықшылығы бар. Бұл жүйе сумен үзіліссіз қамтамасыз етеді, іс жүзінде жекелеген апаттарға сезімтал емес. Тұйықталған тораптағы апат кезінде тұтынушылардың едәуір бөлігіне су берілуі тоқталады. Айналмалы торапта құбырлар судың үзіліссіз ағынымен жуылып отырады, ал тұйықталған торапта су тоқтап қалып микробтардың көбеюіне ықпал жасайды. Сондықтан да қалаларда тұйықталған тораптарды қолданбайды.
Тұйықталған тораптың рұқсат етілу жағдайлары:
* өндірістік қажеттілік үшін апат жағдайында сумен қамтамасыз етуде үзіліс қажет болатын кездерде;
* құбыр диаметрі 100 мм-ден кіші болмаса шаруашылық-ауыз судың қажеттілігіне;
* өрт сөндіру үшін торап ұзындығы 200 м-ден аспаған кезде.
Жаңа су тасымалдау құбырлары айналмалы торапқа қосылуы, ал ескі тұйық тораптарды айналмалы торапқа айналдыру қажет.
* Суды тарату жүйесіне: су жүргізетін құбырлардан су тұтынатын аудандарға дейін су жеткізетін тораптар; су тұтыну аудандарындағы су бөлетін құбырлар торабы кіреді.
Су бөлетін құбырлар торабы:
* транзиттік немесе магистральды тораптар (тораптың жеке учаскелерінде судың негізгі жүретін торабы).
* тарату тораптарынан суды ең жақын учаскелерге бөлу үшін қажетті торап.
Су алатын колонкалардың ең шеткі су алу қондырғысына дейінгі радиусы 100 м-ден аспауы қажет.
Су тарату торабына қойылатын негізгі гигиеналық талаптар:
* оның ұзына бойына, құбыр ішіне сыртқы бөгде заттардың түспеуі қажет;
* су тартатын құбырлардың беріктігі;
* саңлаусыз болуы;
* ішкі бетінің тегістігі;
* топырақ пен судың агрессивтік қасиеттеріне қарсылығы жоғары болуы қажет.
Шаруашылық-ауыз суды тарату үшін әр түрлі материалдардан жасалған құбырлар қолданылады: шойын, болат, темір-бетон, кейбір жағдайларда ағаш, пластмасса, шыны. Құбыр материалдарын таңдау түсірілетін қысымның мөлшеріне, топырақтың сипатына, құбырларды орнату әдістеріне байланысты. Көп елдерде көбіне шойыннан жасалған құбырлар қолданылады. Бұл құбырлар 10 атм-ға дейінгі қысымға шыдайды.
100 атм-ға дейінгі қысымға шыдайтын су құбырларын қолдану орындары:
* су құбырларын темір жол, автомобиль жолдарының астынан және су бөгеттерінен (тосқауылдарынан), аңғарларынан өткізу үшін;
* су құбырларын жол кемерінің, қала көпірлерінің, тоннельдердің бойымен салу кезінде;
* су құбырлары мен канализация тораптарының қиылысқан жерлерінде.
Су тарату құбырларын орналастыру тереңдігі жердің тоң басатын қабатынан 0,5 м төмен жатуы қажет. Болат құбырларды пайдаланған кезде оны коррозиядан сақтау шарасы қарастырылады. Ол үшін Денсаулық сақтау Министрлігінің талабына сай келетін коррозияға қарсы құбыр жабындылары қолданылады. Соңғы жылдары бетон, темір-бетон, асбест-цемент құбырлар кеңінен қолданылып жүр, олар коррозияға төзімді, әрі пайдалану мерізімі ұзақ, бірақ өте нәзік.
Қысымды су тарату құбырлары және тораптары үшін металл емес құбырларды қолданған жөн. Шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету үшін пластмассалық құбырларды пайдалануға р9қсат етілген, бірақ көптеген пластмассалар майды ерітетін заттарға сезімтал келеді. Судың органолептикалық қасиеттеріне әсер етеді. Өзара бір-бірімен жалғау әдісі бойынша құбырлар раструбтік және фланцтілік болып бөлінеді. Ең жақсы герметикалық қасиетке раструбтік құбырлар ие, ал фланцтілік құбырлар тек елді мекен ішінде немесе тоннельдерде қолданылады. Ауыз суды тарататын құбырлар канализация тораптарын кесіп өтетін жағдайларда, оларды канализация тораптарынан жоғары (0,4 м-ден кем емес) орналастырады.
### Ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесі
* Ыстық сумен қамтамасыз етудің екі жүйесі бар: жабық және ашық.
Жабық жүйесі шаруашылық-ауыз су құбырларымен келетін суды ысыту арқылы жүргізіледі. Оны ысыту жылу электр стансасы немесе бу қазандарынан келетін жылу тасушы сумен, арнайы коммуналдық ысытқыш-бойлерлерде жүргізіледі. Әдетте бойлерлерді елді мекендердің өздерінде не жылыту орындарында орналастырады. Ыстық сумен қамтамасыз етудің ашық жүйесі орталықтандырылған жылыту жүйесімен бірге жүргізіледі. Бұл жағдайда жылу тасушы су жылу электр стансасынан немесе бу қазандарынан жылыту торабына және ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесіне бір уақытта түседі. Ысытуға су шаруашылық-ауыз суы құбырларынан беріледі немесе алдын-ала өңдеуден өткізген су көздерінің суынан беріледі.
Ыстық сумен жабдықтаудың жабық және ашық жүйелеріндегі судың сапасы ауыз су талаптарына сәйкес болуы қажет. Бірақ ашық жүйеде су химиялық және бактериялық құрамы жағынан тез нашарлап отырады. Жылыту жүйесіндегі су бақылауға жатпайды, оның суының ластануы жөндеу жүмыстары кезінде өте жоғары. Бұған жылытуды жыл мезгіліне байланысты қосу да ықпал етеді. Сондықтан, ашық жүйелер өте сирек, мәжбүр жағдайда санитарлық–эпидемиологиялық қызметтің мекемелерімен келіскеннен кейін ғана рұқсат етілуі қажет. Ауыз су жеткіліксіз кезінде ыстық суды ішуге пайдаланған жағдайлар белгілі. Бірақ оның коррозиялық белсенділігіне байланысты сапасы едәуір нашар.
Жылу көздерінің сапасы ауыз су талаптарына сай болуы қажет. Бұл талаптарды қамтамасыз ету үшін ыстық су арнайы өңдеу — су дайындаудан өтеді, негізгі үрдістері:
* Қайнаудан пайда болатын қабыршақты болдырмау. Бұл мақсатта химиялық (реагентгік) және физикалық (реагентсіз) әдістерді қолданады: химиялық әдіс әк, сода-әк қосудан, қышқылдаудан, катиондаудан тұрады.
* Коррозияға қарсы өңдеу судың коррозиялық қасиеттерін төмендету үшін қажет. Ол үшін термиялық деаэрациялы газдарды жою {0², С0²) керек. Бұл кез-келген технологиялық негізделген температурада, судың бактериялық ластануы кезінде 102°С және одан да жоғары температурада жүргізіледі: силикаттық өңдеу — суға сұйық натрий жіберу арқылы; суды мырыш комплексантымен өңдеу.
* Суды темірсіздендіру — құрамыңда екі валентті темірі бар 0,5 мл/л-ден артық жер асты суларын пайдаланған кезде жүргізіледі.
Ыстық судың сапасына тежірибелік-өндірістік бақылау жүргізу барысы мен мерзімі:
* судың бастапқы берілетін орнында;
* су ысытқыштардан кейін;
* ашық су жүйелерінде қосымша су дайындағаннан кейін;
* су тарату торабының нүктелерінде.
Талдау үшін су сынамасының саны ыстық сумен қамтамасыз ету жүйесінің қызмет көрсететін халық санына байланысты:
* 10 000 адамға дейін – 2;
* 20 000 адамға дейін – 10;
* 50 000 адамға дейін – 30;
* 100 000 адамға дейін – 100;
* 100 000 адамнан артық болса – 200 рет алынады;
Талдау бойынша анықтайтын жағдайлар:
* Температурасы барлық жүйелердегі су алатын жерде 60°С-ден төмен емес және 75°С-ден жоғары болмауы қажет.
* Түстілігін.
* Лайлылығын.
* Иісін.
* рН реакцияларын.
* Темірді.
* Су дайындауда қолданылатын реагенттерді.
* Ыстық сумен қамтамасыз ететін құбырлардың материалынан шайылып шығуы мүмкін заттарды.
* Коли-индексін.
* 1 мл³ судағы микроорганизмдер санын есептейді.
## Ауыз судың гигиеналық маңызы және қойылатын гигиеналық талаптар
Нормалар мен регламенттерді бекіту - гигиенаның негізгі тапсырмаларының бірі, оның мақсаты — адам денсаулығын сақтау. Ғылыми мәліметтердің жиналуына қарай нормалар қайта қаралып, көбінесе көрсеткіштері төмендетіліп отырады. Ауыз суы эпидемиялық және радиациялық тұрғыда қауіпсіз, химиялық құрамы бойынша зиянсыз, органолептикалық қасиеті бойынша қолайлы болуы керек.
Гигиеналық талаптар:
* судың эпидемиялық көрсеткіштері;
* судың токсикологиялық көрсеткіштері;
* судың органолептикалық көрсеткіштері.
### Судың эпидемиялық көрсеткіштері
Таза суда патогенді микроорганизмдер мен нәжіспен ластанудың индикаторлары — бактериялар болмауы керек. Бірақ бұл мәселені бүгінгі күні шешу мүмкін болмағандықтан, судың сапасына белгілі нормативтер бекітілген. Осы тұрғыдаа эпидемиялық бақылау көрсеткіштерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Әдетте, оң нәтиже сирек алынатындықтан, анықтау тәсілі күрделі болғандықтан және инкубациялық кезеңінің ұзақтығына байланысты судағы патогенді микроорганизмдерді тікелей анықтау тәсілі қолданылмайды. Бұл бағыттың сенімсіздігін су арқылы тараған эпидемия кезіңде жүргізілген талдаулардың көп жағдайда теріс нәтиже беретіндігінен байқалады. Ең сенімді және оңай әдістің бірі - ауыз судың эпидемиялық қауіпсіздігінің жанама көрсеткіштерін анықтау.
* Оған жататыңдар:
* Микроорганизмдердің жалпы саны.
* Ішек таяқшасы тобындағы микробтардың саны (колиформды бактериялар).
* Колифагтар.
Ауыз судың эпидемиялық қауіпсіздігі төмендегідей көрсеткіштермен анықталады::
* 100 мл суда термотолерантты колиформды бактериялар болмауы керек(сынама 3 рет алынады).
* Жалпы колиформды бактериялар - 100 мл суда болмауы керек.
* Жалпы микроб саны — 1 мл суда 50-ден аспауы қажет.
* Колифагтар - 100 мл суда түйін түзетін бірліктер болмауы керек.
* Сульфид редуцирлеуші клостридий споралары — 20 мл суда болмауы керек.
* Лямблия цисталары — 50 мл суда болмауы керек.
Бірақ бұлардың барлығы — жанама көрсеткіштер.
### Судың токсикологиялық көрсеткіштері
Су химиялық құрамы жағынан зиянсыз болуы үшін табиғи судың құрамында кездесетін заттарға, суға өңдеу үрдісінде қосылатын реагенттерге, адамның іс-әрекетінің нәтижесінде суда кездесетін заттарға арнайы нормативтер бекітілген.
Ғылыми тұрғыдан алғанда тірі ағзада бүгінгі күнгі белгілі химиялық элементтердің барлығы кездеседі деуге болады. Олардың көпшілігі өте аз мөлшерде болса, ал кейбіреулерінің биологиялық рөлдері анықталмаған. Дегенмен де бірқатар элементтер және олардың қосылыстары белгілі бір дәрежеде организмге түскенде оған қолайсыз эсер ететіндігі көп жылғы байқаулар мен ғылыми зерттеулерде дәлелденген. Осындай жағдай олардың қоршаған орта нысандарында, оның ішінде ауыз суында да қатаң регламенттелуінің себебі болып отыр.
Нормаланған элементтердің бірі — алюминий. Бұл ауыз су құрамында өте көп тараған, оның концентрациясы жер асты суларында 0,001—242,2 мг/л-ге дейін ауытқуы мүмкін. Сонымен қатар, алюминий қосылыстары суды тазартуда коагулянттар ретінде қолданылады (алюминий сульфаты). Коагулянттың көп мөлшерін қолданған жағдайда немесе алюминий сульфатының жартылай гидролизденуінде (төменгі температура жағдайында 0-5° С) бұл металдың ауыз суында концентрациясы жоғары болуы мүмкін. Табиғи жағдайда аллюминий суға топырақтан өтеді. Ауаның күкірт және азотпен қарқынды ластануы қышқыл жауындардың пайда болуына әкеп соғады, ал ол топырақ құрамындағы алюминийдің еруін күшейтіп, оның суға өтуін арттырады. Судағы алюминий концентрациясының артуына өндірістерден шыққан құрамында аллюминий бар сулар да ықпалын тигізеді. Ауыз суындағы алюминийдің шекті рұқсат етілген концентрациясы — 0,5 мг/л.
Алюминийдің улы әсерінің негізгі механизмі — көптеген ферменттердің құрамынан бірқатар биоэлементтерді (магний, кальций, натрий, фосфор, темір) ығыстырып шығарады. Соның нәтижесінде ферменттердің белсенділігі төмендеп, көптеген зат алмасу жүйелерінің және орталық жүйке жүйесінің қызметі өзгереді, гемоглобиннің синтезделуі және тіндердің жетілуі баяулайды. Соңғы жылдардағы жүргізілген зерттеулер алюминийдің ағзаға ауыз сумен тіпті аз мөлшерде түсуінің өзі нейротоксикалық және мутагендік әсер беретінін көрсетіп отыр. Бұл мәліметтердің бәрі жануарларға жүргізілген тәжірибе негізінде алынған.
Көптеген химиялық қосылыстардың ағзаға әсері негізінен өндірістік токсикологияда, яғни жоғары концентрацияда түскендегі әсері зерттелгенін айтуға болады. Ондай элементтердің қатарына, табиғатта бериллий минералы түрінде кеңінен таралған бериллий де жатады. Мұңдай қорлары бар жер асты суларында бериллийдің концентрациясы жоғары болады. Жер беті суларына металл негізінен ағынды сулармен түседі. Тәжірибиелерде бериллий сүйек кемігіндегі эритропоэзді нашарлатады, шартты рефлекске әсерін тигізеді. Бериллийдің бластомогендік әсері туралы да мәліметтер бар. Ауыз судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы — 0,0002 мг/л.
Молибден. Табиғи суда миллиграмның жүзден, мыңнан бір бөлігіндей ғана мөлшерде кездеседі. Жер беті суларына ол осы металлды өндіретін өнеркәсіптерден шыққан ағынды сулармен түседі. Ондай өңірдің малдарында жүндерінің зақымданғаны және ас қорытуларының бұзылуы байқалады. Молибденнің тәжірбие жүзіндегі зиянсыз концентрациясы — 0,5мг/л. Ауыз судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы — 0,25 мг/л.
Күшән. Ауыз судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы — 0,05 мг/л. Күшәннің кені бар жерлерде вулкандардың атылуы және топырақтың эрозияға ұшырауы — оның табиғи көзі болып табылады. Жер беті су көздерінде әдетте 0,01 мг/л деңгейінде, яғни шекті рұқсат етілген концентрациясынан - 5 есе кем. Күшәннің ауыз судағы концентрациясы 2,2 мг/л жетсе, өлімге әкелетін улану болуы мүмкін. Су көздері күшәнмен өндірістің қатты калдықтары арқылы ластануы мүмкін, мысалы: түсті металлургия зауыттарының қалдықтары арқылы. Күшәннің едәуір мөлшері өндірістен шыққан ағынды суларда және суаттардың түбіндегі шөгіндіде болады.
Нитраттар. Соңғы он жылда ауыз суда азот қосылыстарының болуына ерекше көңіл бөлінуде. Табиғатта атмосфера құрамындағы азот пен жер бетіндегі азоттың өзара араласуы жүріп жатады. Гигиеналық тұрғыдан нитраттарға, нитриттерге және N - нитрозо-қосылыстарына көп көңіл бөлінеді.
Негізгі үрдістері:
* Азоттану — атмосфера құрамындағы азоттың тірі организмге өтуі. Бактериялдардың қатысуымен атмосферадағы азотты өсімдіктер сіңіріп, аммиак түзеді (биологиялық азоттану).
* Нитриттену (биологиялық тотығу). Жер беті суларында және топырақта аммиактан нитриттер мен нитраттардың түзілуі. Нитриттерден тотығу нәтижесінде нитраттар пайда болады, ал нитраттар тотығу нәтижесінде нитриттерге қайта айналады.
Судағы және топырақтағы органикалық заттар бактериялардың әсерінен ыдырайды. Органика белоктары амин қышқылына дейін ыдырайды, амин қышқылдарынан аммиак түзіледі, ал аммиак - нитриттерге және нитраттарға айналады.
Судың нитраттармен ластануы табиғи (топырақтың химиялық құрамы, органиканың ыдырауы) және антропогенді (жасанды тыңайтқыштар, өндірістік және тұрмыстық қалдықтар) болып бөлінеді. 1 өгіз жылына қиымен бірге 40 кг-нан астам азот, ал 3200 бастан тұратын табын 1400 тоннадан астам азот шығарады екен, яғни ол 25 000 халқы бар қаладан шығатын азоттың мөлшерімен тең.
Жоғарыда айтылған факторларға байланысты жер асты және жер беті суларының құрамындағы нитраттардың мөлшерінің ауытқу интервалы үлкен болуы мүмкін. Әдетте жер беті суларында оның концентрациясы 45 мг/л-ден (шекті рұксат етілген тастама (ШРЕТ)) аспайды. Терең жер асты суларында жер жынысының геохимиялық ерекшеліктеріне байланысты, ол көбірек мөлшерде болуы мүмкін.
Қорғасын. Қорғасын және олардың қосылыстары улылық әсері жоғары химиялык заттарға жатады, сонда да болса өндірістің әр түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Адамзат бүл металды 7 мың жылдам астам уақыт пайдаланып келді, сонша уақыттан бері қорғасыннан уланудың да тарихы белгілі. Ежелгі Римде қорғасыннан жасалған су құбырының суын пайдаланғанда улану байқалған. Соған қарамастан бұл металды әр түрлі мақсатпен пайдалану бара-бара өсіп келеді. Қазіргі кезде осы сұраққа жүздеген ғылыми жұмыстар арналса да маңыздылығы жойылған жоқ. Кейбір елдерде осы күнге дейін қорғасыннан жасалған су құбырларын пайдаланады. Бұл жағдайда сутегі иондарының концентрациясы төмен сулардың, су құбыры жүйесінен қорғасынды жуып әкету қабілеті жоғары болады. Біздің елімізде шаруашылық-ауыз суымен қамтамасыз ету үшін қорғасыннан жасалған құбырларды пайдалануға заңды түрде тыйым салынған. Сондай-ақ ауыз судың қорғасынмен ластануына өңдірістен, әсіресе түсті металлургия өндірісінен шыққан ағынды сулар және қалдықтар, этилденген бензинмен жұмыс істейтін автомобильдердің газдары т.б. ықпал етеді.
Қорғасын және оның қосылыстары политропты улар, негізінен орталық жүйке жүйесіне, жүрек қан-тамыр жүйесіне, сондай-ақ ферментативтік реакциялардың, дәрумендердің алмасуында өзгерістер туғызады және ағзаның иммунобиологиялық реактивтілігін төмендетеді. Қорғасынмен улану механизмінің басты мәні порфирин мен гемнің биосинтезінің бұзылуы болып табылады. Бұдан "қорғасын" анемиясы пайда болады. Эритроциттердің өмір сүру қабілетінің төмендеуі эритропоэздің активтілігін жоғарылатып, яғни базофильді түйіршікті эритроциттердің және ретикулоциттердің саны көбейеді. Көптеген ғылыми әдебиеттерге жүргізілген талдау бойынша күніне адам организміне ауамен 4—5 мкг қорғасын, ал су және тағаммен шамамен 400 мкг қорғасын түседі. Америка геохимиктері, қазіргі кездегіадам ағзасыңда бұрынғы кезбен салыстырғанда қорғасынның концентрациясы шамамен 100 есе артық екендігін айтады. Қорғасынның ағзаға жүйелі түрде түсіп отыруы ағзаның жұқпалы ауруға қарсы қабілетін төмендетеді.
Қорғасынның биологиялық ортадағы (қан, несеп) мөлшері үнемі төмендетіліп, қайта қаралып отырады. Осы бағытта ауыз судағы нормативі де өзгеріп отырады.
Селен. Биологиялық белсенділігі жоғары. Селен суға вулкан текті топырақтардан, полиметалл рудасынан, сондай-ақ түсті металлургия және химиялық өндірістен шыққан ағынды сулармен түседі. Әдетте суаттар суында селеннің мөлшері 0,1—0,2 мкг/л. Бірақ топырақ құрамында селен көп болса, судағы оның мөлшері 6 мг/л дейін болуы мүмкін. Кейбір өсімдіктер судан, топырақтан селенді көп сіңіреді, оның нәтижесінде малдардың селеннен улануы мүмкін. Селенді бақша өсімдіктері де бойына көп жинайды. Осы көрсеткіш бойынша шекті концентрациясы 0,01 мг/л-ге тең. Селеннің тағамдық азықтармен және сумен организмге түсуінен тыныс алудың бұзылуы, жүрек соғуының жиіленуі, әлсіздіктің пайда болуы уланудың әсерінен байқалады. Селеннің улылық әсері сульфгидрил тобындағы ферменттер мен амин қышқылдарын тежеуімен түсіндіріледі. Элемент ұзақ уақыт әсер етсе жүдеуге, бауыр циррозына, шаштың түсуіне, жүйке жүйесінің зақымдануына, анемияға әкеп соғады.
Стронций. Қоршаған ортада кеңінен таралған. Өзен суындағы орташа мөлшері 0,1 мг/л, бірақ бұл мөлшерден едәуір ауытқуы мүмкін. Су көздері өндірістен шыққан ағынды сулармен және табиғи ауытқулары әсерінен ластанады. Стронций организмде сүйектің синтезделуіне қатысады және суға ащы дәм, өзіне тән иіс беріп, оның органолептикалық қасиеттерін өзгертеді. Органолептикалық шектеуі — 12 мг/л. (шекті концентрациясы - 7,0 мг/л).
Фтор. Өзіне тән иісі бар — газ. Химиялық белсенділігі өте жоғары — барлық элементтермен қосылысқа түседі. Сондықтан да фтор табиғатта бос түрінде кездеспейді, көпшілігінде фторидтер түрінде кездеседі. Қазіргі кезде құрамындағы фтордың мөлшері әр түрлі арақатынастағы 100-ден аса минералдар белгілі. Әлемдегі мұхиттарда фтордың мөлшері 780 000 мың тонна. Фтор фосформен және калиймен бірге судың түбіне шөгіп апатит қабатын құрайды. Жалпы фтор жер бетінде мырыштан 10 есе, қорғасыннан 30 есе көп.
Ауыз суында фтор мөлшері көп елдерге Молдова, Эстония, Тәжікстан жатады. Қазақстанда ауыз су құрамында фтордың мөлшері 0-ден 20 мг/л-ге дейін. Армения, Түрікменстан, Өзбекстан және Қиыр Шығыс суда фторы аз аймақтарға жатады.
Судың құрамыңдағы фтор мөлшеріне байланысты қозатын 2 ауруды айтуға болады: кариес — фтордың жеткіліксіздігі, флюороз — фтордың көптігі. Тістің барлық зақымдану түрлері судағы фтордың мөлшерімен салыстырылды. Судағы фтордың мөлшері 1,0 мг/л-ден 0,1 мг/л-ге дейін темендегенде кариес ауруының жиілігі артатыны байқалады.
Фтордың нормативі климаттық аудандарда әр түрлі:
* I – II климаттық аудандарда – 1,5 мг/л-ден аспау керек;
* III климаттық аудандарда – 1,2 мг/л-ден аспау керек.
* Қазақстанда IV климаттық аудан бар, сондықтан норма ретінде 0,7 мг/л-ге сүйену керек.
### Судың органолептикалық көрсеткіштері
Қазіргі кезде судың органолептикалық қасиеттері химиялық заттардың концентрациясын сезім мүшелерінің қабылдау қарқындылығы бойынша нормалайды.
Судың органолептикалық қасиетіне әсер ететін химиялық заттардың концентрациясының нормативтері:
* сутекті көрсеткіш рН – 6,0–9,0;
* темір (мг/л) – 0,3;
* жалпы кермектілігі – 7,0 (мг/л) экв;
* марганец (мг/л есебімен) – 0,1;
* мыс (мг/л есебімен) – 1,0;
* полифосфаттар (мг/л) – 3,5;
* сульфаттар (мг/л) – 500;
* хлоридтер (мг/л) – 350;
* құрғақ қалдық (мг/л) – 1000 мг/л;
* мырыш (мг/л) – 5,0.
Сутекті көрсеткіш – қоршаған ортаның қышқылдық ластанулары судағы ауыр металдардың айналымын арттырады. Олар топырақ пен судан өсімдіктерге өтеді, одан шөппен малдың ағзасына, содан тамақ тізбегінің соңында адам ағзасына өтеді. Егер қышқыл жауын жауған жердің топырағында және суында сілтілік заттар көп болса, бұл үрдіс бейтараптану нәтижесінде көп зиян келтірмейді, ал силикатты жынысы басым болған аудандарда ауыз судың қышқылдығы бірден артады. Ауыз суы үшін рН нормасы 6-9.
Темір – табиғи су көздерінің бәрінде де кездеседі. Егер су көздері өндірістік ағынды сулармен ластанса, онда судағы темірдің концентрациясы едәуір болуы мүмкін. Адам ағзасына темірдің тәуліктік қажетті мөлшері 1,5 мг, бірақ организм тағам арқылы күніне 100 мг темір қабылдайды. Ауыз судағы темірдің физиологиялық маңызы төмен, өйткені ондағы темірдің үлкен мөлшері улануға әкелмейді. Сонда да болса ауыз суда темір эстетикалык және тұрмыстық мақсатпен нормаланады. Ол судың мөлдірлігін төмендетіп, сарғыш қоңыр түс, металл дәмін береді, кір жуғанда киімдерде темірдің шіріген дақтары қалады. Құрамында темір мөлшері көп су оның бактерияларының көбеюіне ықпал жасайды, бактериялар тіршілік қабілетін жойғаннан кейін су құбырларының көзін тарылтатын шөгінді түрінде тұнады. Судың мөлдірлігі мен түстілігінің өзгеруі темір гидроксидінің пайда болуына байланысты. Бүл жағдайда судың ащылау — темір дәмі болады және темір бактериясы қарқынды түрде дамиды. Темірдің нормативі — 0,3 мг/л.
Судың кермектілігі – кальций және магний тұздарының мөлшерімен анықталады.
Кермектілігі жоғары судың кемшіліктері:1. Мұндай суда ет және көкөніс нашар піседі.2. Сабын кірді нашар кетіреді, өйткені сабын құрамындағы натрийді судағы кальций мен магний ауыстырып магний сабынын түзеді.3. Шәйдың дәмі мен сапасын төмендетеді.4. Мұндай су жуынғанда теріні құрғатып, тітіркендіреді.5. Суды қыздыратын құрал-жабдықтарда және ыстық сумен қамтамасыз ететін жүйелерде ерімейтін тұнбалар түзіледі. Бірқатар зерттеулер, кермектілігі 10 мг/л экв-тен артық суды қабылдаса склероз, гипертония және несеп жолдарында тас ауруының пайда болуына ықпал тигізеді деп есептеуге мүмкіндік береді. Судың жалпы керемектілігі 7 экв/л-ден артық болмауы керек.
Марганец – табиғатта өте кеңінен таралған элемент. Ағзада тотығу-тотықсыздану үрдістеріне қатысады, ферменттердің құрамына кіреді. Сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде судың дәмі мен иісін кетіру үшін, сүзгілердің көзін тұтып қалатын су өсімдіктерін жою үшін қолданылады. Металлургия кәсіпорындарының қалдьқтарының, кейбірпестицидтердің, минералды тыңайтқыштардың құрамына кіреді. Адам үшін тәуліктік қажеттілігі — 10 мг, бұл тамақ рационымен толық қанағаттандырылады. Марганецтің суға үлкен мөлшерде түсуінен улану туралы мөліметтер жоқ, сондықтан ауыз суда оны организмге зияндылығынан емес, оның органолептикалық қасиетіне байланысты регламенттейді. Екі валентті марганец судың дәмін кіргізсе, жеті валентті марганец оның түсін өзгертеді (межелігі 0,1 мг/л). Марганецтің судағы шекті көрсеткіші 1,0 мг/л.
Мыс – табиғи жер асты суларында болмашы концентрацияда кездеседі, ауыз суға мыстан жасалған құбырлардың тотығуы кезінде түседі. Жер беті сулары өндірістік ағынды сулармен ластануы мүмкін. Биологиялық белсенді элемент, оның организмге тәуліктік қажеттілігі 2-3 мг, тамақ рационымен қамтамасыз етіледі. Кумулятивтік қасиеті жоқ, ағзадан тез бөлініп шығады. Ауыз судағы концентрациясының артуы ас қорыту органдарының шырышты қабықшаларын тітіркендіреді, улылығы аз. Судағы мысты регламенттеу оның органолептикалық қасиетіне тигізетін әсеріне байланысты. Мыстың жоғары концентрациясы суға ащылау дәм береді. Шекті көрсеткіші - 1,0 мг/л.
Қалдық полифосфаттар – натрийдін гексаметафосфаттары мен триполифосфаттары сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде, әсіресе шет елдерде металдан жасалынған су құбырларын коррозиядан қорғауда, кермектігі жоғары суды жұмсарту және құрамында темірі бар судың түсін және лайлылығын болдырмау үшін қолданылады, әдетте оны суға 7-10мг/л мөлшерінде қосады. Қалдық концентрациясы 0,2—0,3 мг/л-ден кем болмауы керек. Полифосфаттардың судағы концентрациясы 75 мг/л асқанда суға тәттілеу дәм береді, ал 20 мг/л болғанда иіс пайда болады. Құрамында 5 мг/л артық полифосфаты бар суды қыздырғанда бұлынғыр түс пайда болады. Улылығы айқын емес. Нормативі - 3,5 мг/л.
Сульфаттар – табиғатта көптеген сулфаттар минералдар түрінде өзен суларында және тұзды көлдердің шөгінділерінде тұрақты түрде кездеседі. Табиғаттағы суларда концентрациясы тұрақты болмайды — бірнеше мг/л-ден қаныққан ерітіндіге дейін (магний және натрий сулфаттары). Жауын суындағы мөлшері 1,0-ден 10,0 мг/л дейін жетеді. Ауыз судың сульфаттармен ластануы, табиғи көздерін есептемегенде, негізінен бірқатар кәсіпорындардан шыққан өндірістік ағынды сулардан болады. Бұлар көбінесе натрий, кальций, аммоний сулфаттары, олардың концентрациялары оңдаған мың мг/л-ге жетуі мүмкін. Құрамында сульфат мөлшері жоғары судың іш өткізетін әсері бар. Сулфаттардың судағы концентрациясы 500 мг/л-ден асқанда суда ащы тұзды дәм пайда болады. Қайнатқанда дәмінің сезілуі біршама төмендейді. Судың осындай дәмі құрамында сулфаттары көп жаңа қазылған скважина суын су құбырына қосқанда тұрғындарда пайда болатын жаппай іш өтудің себебін анықтауға мүмкіндік береді.
Халықаралық стандарт бойынша ауыз судағы сулфаттардың мөлшері 250 мг/л, ал санитарлық қадағалау нормасы бойынша — 500 мг/л-ден аспауы керек. Сонымен қатар, әр түрлі техникалық қажеттілікке пайдаланатын сулар үшін төмен концентрациясы ұсынылған: сыра дайындайтын өндірісте - 100 мт/л; сүт өнімдеріне — 60 мг/л; қант және консерві өндірісіне — 20 мг/л.
Құрғақ қалдық – судың тұзды құрамының жиынтығы оның "құрғақ қалдығы" деп аталады. Ауыз судың барлық әлемдік стандарты бойынша судың құрғақ қалдығының мөлшері 1000 мг/л-ден аспауы керек. Формальды түрде тазартылған су сапасы ауыз суға арналған стандартқа сай келеді, бірақ оны органолептикалық қасиеті қанағаттандырмайтын болғандықтан ішуге болмайды. Зерттеулер бойынша ауыз судағы тұздың төменгі оптимальді шегі 200 мг/л деңгейінде анықталады.
Хлоридтер – ауыз суда хлоридтер органолептикалық қасиеттеріне байланысты бағаланады. Көп елдердегі кеңінен жүргізілген зерттеулер нәтижесінде хлоридтердің судың дәміне әсер ету межелігі анықталды. Мысалы: хлор-ионының концентрациясы 250 мг/л мөлшерінде тұздылау дәмі байқалмайды, ал 500 мг/л мөлшерінде әлсіз тұздылығы сезіледі. Осыған байланысты біздің елімізде ауыз судағы хлоридтердің стандарты - 350 мг/л. Хлоридтердің 2,5 мг/л концентрациясы гипертония ауруының пайда болуына әсер ететінін тәжірибелік және клиникалық бақылаулар көрсетті. Бұл жағдайда хлорлы натрийдің қан мен жасуша сыртындағы сұйықтарда бөлінуіне байланысты, ағзаның зәр шығару функциясына ауыртпалық түседі.
Мырыш – табиғатга кеңінен таралған, көп минералдардың құрамына кіреді. Мырыштың топырақтан суға өтуі, оның химиялық қосылыстарына, топырақ ерітіндісінің реакциясына және су тәртібінің сипатына байланысты. Мырыштың кен көздерімен байланысы жоқ суларда, оның концентрациясы болмашы ғана болады (микрограмм/л). Ауыз суға мырыштан жасалған құбырлардың коррозияға ұшырауы нәтижесінде түсуі мүмкін. Мырышпен су көздері көбінесе өндірістік ағынды сулар арқылы ластанады. Мырыш өте маңызды элемент, бірақ үлкен концентрациясы организмнің жеке органдары мен жүйелерінің қызметін бүзуы мүмкін. Ағзаға төуліктік қажеттілігі - 16 мг/л, әдетте тамақпен камтамасыз етіледі. Мырыштан улану, тек өндіріс жағдайында ғана кездеседі. Құрамында 50 мг/л мөлшеріндегі мырышы бар суды қабылдағанда оның организмге зиянды әсері байқалмайды. Сондықтан да ауыз суда мырыш негізінен органолептикалық тұрғыда қалады:
* Мырыштың концентрациясы 30 мг/л мөлшерінде болса судың түсі сүт төріздес болып өзгереді;
* Мырыштың судағы концентарциясы 10 мл/г мөлшерінде болса су бұлынғыр болады;
* Құрамында мырышы бар судағы металдың дәмі оның концентрациясы 5 мг/л мөлшерінде болса жойылады.
Цинк. Цинктің нормативі — 5 мг/л. Ауыз су құрамында бұл қалыпты сақтаудың су көздерін тандауда айтарлықтай қиындығы болмайды. Қиыншылық қоршаған ортаның қарқынды антропогенді ластанған және табиғи биогеохимиялық аймақтарында кездеседі. Сыртқы ортада кобальт мөлшері аз биогеохимиялық аумақтарда оның жетіспеушілігі В12 дәруменінің синтезделуін нашарлатады. Акобальтоз малдың арықтауын үдетіп, өлімге де жеткізуі мүмкін. Бұл ауруға көбінесе қойлар мен ірі қара мал шалдығады.
Су сапасының органолептикалық көрсеткішінің шамасы - адамның сезу қарқындылығымен байланысты, яғни тіпті химиялық құрамы жағынан зиянсыз болғанның өзінде, судың жағымсыз иісі, дәмі, түстілігі, лайлылығы болмауы тиіс.
## Ауыз сумен қамтамасыз ететін су көздерін гигиеналық бақылау және таңдау
Сумен орталықтандырылған жүйе арқылы қамтамасыз ету саласындағы сақтық санитарлық бақылау - сумен қамтамасыз ету жобасына сараптама жүргізумен түсіндіріледі. Санитарлық дәрігер сумен қамтамасыз ету жобасына сараптама жүргізгенде тұтынушыларға берілетін судың сапасы санитарлық қадағалау талаптарына сәйкес келіп, мөлшері бойынша жеткіліктілігі туралы сұраққа жауап беруі қажет. Сараптама гигиеналық аспектіде сумен қамтамасыз ету жүйесінің үміттілік деңгейін айқыңдайтын негізгі сұрақтарға бағытталуы қажет. Оның мақсаты – адам денсаулығына қауіпсіз және зиянсыз сумен қамтамасыз ету.
Сараптаманың негізгі мезеттері:
* Жоба материалдарының толықтылығы мен айқындылығын тексеру.
* Түсініктеме қағаздағы мәліметтердің есептеулер мен схемаларға сөйкестілігі.
Сумен қамтамасыз ету жобасына сараптама жүргізгенде санитарлық дәрігердің жауапты міндеті:
* Тұрғын халықтың ауыз суға қажеттілігін есептеудің дұрыстығы.
* Су көзін таңдаудың дұрыстығы.
* Суды өңдеу сызбасын таңдаудың дұрыстығы.
* Тазарту қондырғыларының орналасқан орнының дұрыстығы.
* Санитарлық күзету аймағына бекітудің дұрыстығы.
Қазіргі кездегі техникалар тіпті өте лас суларды да санитарлық қадағалау құжатының талабына сай етіп жеткізе алады. Бірақ бұл орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету үшін кез келген су көзін пайдалануға болады деген сөз емес. Сұрақты ойдағыдай шешу үшін гигиеналық нормативтерге сәйкес келетін су көздерін пайдалану керек. Бірақ мұндай жағдайлар іс жүзінде өте сирек кездеседі, сондықтан азды-көпті ластанған су көздерін пайдалануға тура келеді.
### Су көздерінің жіктелуі
Су көздеріне қарай су – жер беті және жер асты суларына бөлінеді. Гигиеналық тұрғыда, жер асты су көздеріне жоғары баға беріледі. Сондықтан да XX ғасырда елді мекенді шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету үшін, өндіріс пен ауыл шаруашылығының қажеті үшін де жер асты суларын пайдалану қарқыны тез өсіп отыр.
Орналасу жағдайларына байланысты жер асты сулары 2 түрге болінеді:
* грунт суы және жердің қатты қабаттарының арасындағы су.
Грунт суы – су жиналатын табақшасы болады және су тірелетін төбесінің жоқтығымен сипатталады. Грунт суы жоғарыдан топырақ жабыны арқылы өтетін, суды төменгі қабаттарға өткізбейтін беткейде орналасады. Су өткізбейтін қабаттары әдетте граниттерден, лайдан, тығыз құмды қабаттан, әкті тастардан тұрады. Грунт суы — жауын, еріген қар суының немесе жер бетіндегі су нысандарының сүзіндісі.
Грунт суының орналасу тереңдігі бірнеше ондаған метрге дейін жетуі мүмкін. Олардың сапасы гигиеналық тұрғыдан қарағанда, жоғары жатқан беттің санитарлық жағдайына байланысты. Осыған байланысты грунт суының тазалығы жабынды топырақ қабатының ластану дәрежесіне және орналасу тереңдігіне байланысты.
Грунт суларының эпидемиялық, химиялық, органолептикалық сипаттамасы олардың қоректену аймағының санитарлық жағдайына байланысты. Грунт сулары әдетте өзі сүзіліп өтетін жыныстардың химиялық құрамын көрсетеді. Дегенмен де грунт сулары неғұрлым терең жатса, соғұрлым олардың санитарлық сапасы жоғары болады. Егер олар жоғары орналасқан болса, сүзілу қабатының қалыңдығы аз болады да, суға тек органикалық ластағыш заттар ғана емес, сонымен қатар ауыл шаруашылығында пайдаланатын химиялық заттардың да өтуі мүмкін. Барлық жер асты суларының ішінде ластануының қарқындылығына және ыстық климат жағдайында минералдануы жоғары болуына байланысты қалқыма сулар сумен қамтамасыз ету мақсатында өте аз пайдаланылады.
Жердің қатты қабатының арасындағы сулар – су тірелетін табақшасының және су тірелетін жабындының болуымен сипатталады. Егер су тірелетін табақшасы мен жабынды арасындағы кеңістік сумен жартылай ғана толса, қатты қабаттарының арасындағы су қысымсыз деп аталады, ал кеңістік суға толы болса қысымды су немесе артезиан (мұндай суды XII ғасырда Францияда Артуа провинциясында пайдаланған, соның аты бойынша артезиан деп атаған) суы деп аталады. Егер пласт аралық қысымды сулар жер бетіне шығатын болса олар бұлақ деп аталады. Пласт аралық суларының қоректену аймағы, қысым аймағы және жеңілдену аймағы болады. Қоректену аймағы әдетте көтеріңкі және сулы қабаттың грунт сулары сияқты бос беткейі болады. Қысым аймағы — сулы қабаттың жабындыдан биік орналасқан бөлігі. Жеңілдену аймағы — жер бетіне шығатын бөлігі (ұңғымалар, бұлақтар).
Гидрогеологиялық жағдайларға байланысты жер асты суларының қозғалу жылдамдығы әр түрлі немесе тіпті жылжымайтын жер асты бассейні түрінде болады. Бұл жағдайдың олардың санитарлық үміттілігі жөнінде және санитарлық күзету аймағының мөлшерлерін анықтау тұрғысында гигиеналық маңызы зор.
Жер асты суларының жеңілдеу бөлігі қоректенетін бөлігінен неғұрлым алшақ болса, соғұрлым су ластанудан жақсы қорғалған болады. Әдетте артезиан суларында микробтар жоқ деуге болады, олар жақсы органолептикалық қасиеттерге ие. Гигиеналық тұрғыда жердің қатты қабаттарының арасындағы су тұтынуға ең қолайлы су болып саналады және оларды тұтынушыларға беру алдында ешқандай дайындықты талап етпейді. Дегенмен де олардың да ластануы мүмкін. Бұл, негізінен, су өткізбейтін жабынды қабаттың бүтіндігі бұзылуынан (гидрогеологиялық терезелер) болады. Мысалы, өр түрлі мақсаттағы бұрғылау кезінде де болуы мүмкін. Сонымен қатар, кейде бұл сулардың минералдануы өте жоғары концентрацияға жетіп, ішу мақсатында пайдалануға жарамсыз болып қалады.
Жер бетіндегі сулар – санитарлық тұрғыда сапасы төмендеу суға жатады. Суды тұтынудың өсуі тек жер асты суларын пайдаланумен шектелуге мүмкіндік бермейді, кейбір жерлерде жер асты суларын пайдалану экономикалық жағынан тиімсіз (қорларының аздығы, терең орналасуы). Жер бетіндегі суларға әр түрлі ағысы бар сулар (өзендер, каналдар), көлдер және су қоймалары жатады. Өзен сулары әдетте минералдылығы төмен болады, өйткені жақсы топырақтармен және тау жыныстарымен тікелей шектесіп жатады. Құрамында өлшенді заттары көп және мөлдірлігі нашар болады. Әдетте олар органикалық заттарының және бактериалды ластануының жоғары болуымен сипатталады, рН мағынасы стандарттық шамасында (6,5-8,5), оттегі жеткілікті мөлшерде кездеседі. Санитарлық тұрғыда жер беті суларының су өтетін қабаты арқылы, көбінде аллювиальды тұнба арқылы сүзілу нәтижесінде пайда болатын арна астындағы және инфильтрациялық сулардың үміттілігі көбірек.
Бірақ ретке келтірілмеген ағыны бар суларды пайдалану барлық уақытта су тұтыну мәселелерін шеше бермейді. Сондықтан көп елдерде бұл мәселе су қоймаларын жасау арқылы іске асады. Жер шарында қазіргі кезде 30 мыңнан астам су қоймаларын пайдаланады. Су қоймаларындағы судың бастапқы химиялық құрамы оны жасайтын ағысы бар судың құрамымен бірдей болады, бірақ су қоймасындағы судың булануы нәтижесінде минералды тұздардың концентрациясы біртіндеп өсе бастайды. Бұл үрдіс неғұрлым су қоймасының ауданы үлкен және терендігі аз болса соғұрлым қарқыңды түрде жүреді.
Өзен суларымен су қоймасына азот, фосфор сияқты көп биогенді элементтер түседі. Бұл судың "түстенуіне", яғни жаппай су өсімдіктерінің өсуіне ықпал жасайды, осыған байланысты бұл су ауыз суы үшін пайдалануға жарамсыз болады. Суда жағымсыз иіс, дәм пайда болады, ал балдырлар суды пайдалануға кедергі жасайды. Мұндай оңтүстік аймақтарға тән құбылысты эвтрофикация деп атайды және бірқатар жағдайларда су қоймаларының жарамсыздығына, яғни толық шөп басуына алып келеді. Бұл өндірістік және беткейлік ағынды сулармен ластанған көлдер мен тоғандарда өте жиі байқалады.
Ауыз сумен қамтамасыз ететін су көздері ретінде суы терең өзендерді немесе антропогенді ластануға ұшырамайтын (биік таулы) су көздерін пайдаланылады. Ретке келтірілген су қоймаларының санитарлық жағдайын анықтайтын басты фактор оларды дұрыс пайдалану төртібі болып табылады. Бұл бірінші кезекте – су қоймаларының маңында өндірістік кәсіпорындарды және елді мекендерді орналастыруды шектеу.
Орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланатын су көздерін, сондай-ақ тұзды және тұздылау су көздерін қолданудың гигиеналық, техникалық талаптары бойынша таңдаудың негізгі мәліметтері:
* Су көзі, оның санитарлық жағдайы арнайы талаптарға сәйкес келетінін ескере отырып таңдалады.
* Судың пайда болу жағдайын және жер асты суларының орналасу тереңдігін, сондай-ақ жер беті су көздерін, олардың айналасындағы аумақты санитарлық тұрғыда бағалау жүргізіледі.
* Сумен қаматамасыз ететін су көзіндегі судың сапасы мен мөлшері бағаланады.
* Су алатын жердің орналасуы бағаланады.
* Су көзінің санитарлық жағдайына болжау жасалады.
* Сынама алатын жерді таңдау, сынаманы алу және оны талдауды санитарлық қызмет жүзеге асырады.
* Су көзінің жарамдылығы жөніндегі қортындыны тек СЭС береді.
Тұщы су көздеріндегі судың құрамына қойылатын талаптар: құрғақ қалдық – 1000 мг/дм3 (СЭС-тің келісімімен 1500 мг/дм3 дейін); хлоридтер – 350 мг/дм3-ден артық емес; сульфаттар – 500 мг/дм3-тен артық емес; жалпы кермектілігі – 7 мг/ экв/дм3 артық емес (СЭС-тің келісімімен – 10 мг экв/дм3 дейін). Химиялық заттардың концентрациясы шаруашылық-ауыз суы мен мәдени-тұрмыстық мақсатта пайдаланатын суларға арналып бекітілген шекті көрсеткіштен аспауы қажет. Мұндай талаптар міндетті түрде судың одан әрі өңделуіне байланыссыз қойылады. Суды өңдеудің қажетті дәрежесіне байланысты су нысандары 3 класқа бөлінеді. Бұл жағдайда сумен қамтамасыз ету үшін тазартпай және залалсыздандырмай тек 1-класқа жататын жер асты суларын ғана пайдалануға болады, себебі ол ауыз су сапасына қойылатын талаптарға сай келеді. 2-ші, 3-ші класқа жататын жер асты сулары және жер беті суларының барлық үш класы да өңдеуді талап етеді.
Орталықтандырылған шаруашылық-ауыз су мақсатына пайдаланатын су көздерінің санитарлық мүмкіндігі бойынша орналасу реті:
* жердің қатты қабаттарының арасындағы қысымды сулар;
* жердің қатты қабаттарының арасындағы қысымсыз сулар;
* грунт сулары;
* жасанды түрде толтырылатын жер асты сулары;
* арнаның астындағы сулар;
* жер беті сулары.
Су құбырының қуаттылығы, қайтарылмайтын шығынды қоса есептегенде су көзінен алынатын судың шегінен аспауы қажет. Су көздерінің дебиті (французша дебит — шығын) — бұл су көздерінің уакыт бірлігінде беретін суының мөлшері. Сек, минут, сағат, тәулігіне л/м3-пен өлшенеді.
Жер астындағы сулардың қоры жеткіліксіз болған күнде де оларды пайдалану мүмкіндігі қарастырылады. Бұл жағдайларда оларды жасанды түрде толтырып отыру тәсілдері қолданылады. Оның мәні — жер беті суларын табиғи инфильтрация (ашық жүйе) жолымен немесе грунтқа айдау (жабық жүйе) жолымен жер астына аудару.
Бұл:
* жер асты суларының өнімділігін арттырады;
* жер беті суларының өте жоғары ластануы кезінде сапасы жоғары су алуға мүмкіншілік береді;
* температурасы төмендеу (12–13° С) су алуға мүмкіншілік береді;
* жер асты суларын жер беті суларымен (кермектілігі төмендеу) араластыру арқылы кермектілігін төмендетуге мүмкіндік береді.
Жер асты суларын жасанды түрде толықтырудың барлық үрдістері негізгі 2 сатыдан тұрады:
* Қажет болған жағдайда суды тазарту.
* Бассейндер немесе траншея арқылы инфильтрациялау. Траншеяның ұзындығы бірнеше км, бассейндер - 200-300 м болуы мүмкін. Бассейндердің күрделі, жеңілдетілген және осы екеуінің аралығындағы түрлері болады. Олардың түбіне бір қабат құм төселеді.
Су көздерін тандаудың негізгі көрсеткіші — оның санитарлық тұрғыда сенімділігі. Осы мақсатта барлық су көздерінің ішінен санитарлық күзету аймағын ұйымдастыруға болатынын ғана таңдап алады.
Су алатын жердегі судың сапасын бағалау үшін, кемінде соңғы үш жылдық талдаудың мәліметтері қажет. Бұл жер астындағы судың құрамының тұрақтылығын бағалауға және жер беті суларының ластану динамикасын жорамалдауға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда санитарлық зандылықтар бір жылдағы 4 мезгілдік талдау мәліметімен шектелуге мүмкіндік береді. Жер асты суларын зерттеу бағдарламасына химиялық зиянсыздығы мен эпидемиялық қауіпсіздігінің көрсеткіштері кіреді.
* Химиялық құрамы бойынша: перманганаттық тотыққыштығы, күкіртсутегі, бос көмір қышқыл газы кіреді.
* Эпидемиялық көрсеткіштері бойынша (микробтар саны мен коли-индекстен басқа): ішек инфекциясының қоздырғыштары (салмонеллалар, шигеллалар, энтеровирустар); жаңадан нәжіспен ластануының көрсеткіштері; вирустармен ластану.
Бұл зерттеулер коли-индекс 3-тен асқан кезде жүргізіледі. Жер асты суларының 1 л мөлшерінде ішек жүқпалы аурулары қоздырғыштары (салмонеллалар, шигеллалар, энтеровирустар) болмауы керек.
* Судың 1 л мөлшерінде колифагтардың 100 түйін түзуші бірлігінің болуы судың вирустық ластануын көрсетеді. Бұл жағдайда энтеровирустарға тікелей тексеру жүргізіледі.
* Судың 1 л мөлшерінде эшерихий коли мен энтерококтар 10-нан артық болса нәжіспен жаңадан ластанғанын көрсетеді. Қосымша көрсеткіштерді анықтау жер беті суларын зерттеу бағдарламасына енгізілген.
* 1 л суда салмонеллалар, шигеллалар, энтеровирустар болмауы қажет (тек 3-ші класты су көздерінің сынамаларының 10 пайызы).
* 1 литр суда эшерихий коли 1000-нан артық болса және энтерококктар 500-ден артық болса нәжіспен жаңадан ластанғанын көрсетеді.
* 1 л судағы колифагтар саны 1000-ға жетсе вирустармен ластанғандығын көрсетеді.
### Орталықтандырылған жүйе бойынша жер асты су көздерінен қамтамасыз ету
Жер асты суларының басты артықшылығы, эпидемиялық тұрғыда қауіпсіздігі және сырттан ластанудан қорғалғандығы. Жер асты су көздерінен сумен қамтамасыз етудің кемшілігі кейбір жекелеген қондырғылардың (ұңғы) дебитінің аздығы. Бұл жағдай міндетті түрде бірнеше қондырғыны орналастыруды талап етеді, яғни ол тұтыну мен санитарлық бақылауды қиындатады.
* Орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету үшін жер астынан су алуды екі түрге бөледі:
* Тігінен.
* Көлденеңінен.
Су алу түрін таңдау сулы қабаттың тереңдігіне және оның қуаттылығына байланысты.
Жер асты су көзінен тартылатын су құбыры – бірінші насостық станса, таза су резервуары, екіншілік насостық станса, су тарату торабы құрылымдарынан тұрады. Су көзінің дебиті және суды тұтыну аз болғанда су қысымды мұнаралар пайдаланылады. Егер су көзі қысымды болса бірінші насостық стансаның қажеті болмайды. Су алу орны барынша тұтынушыға жақын болуы және мүмкіндігінше судың мөлшері көп жерінде орналасуы қажет.
Тігінен су алу кезінде бір-біріне орнатылған құбырлар — ұңғылар кемінде 10 м тереңдікте жатқан қысымды және қысымсыз суларды алу үшін қолданылады. Көбіне ұңғылар 200, 300,1000 м және терең жатқан қуаты мол су қабатын aшy үшін пайдаланылады. Санитарлық тұрғыдан алғанда ұңғылар сенімді құрылымдарға жатады.
* Ұңғыларды бұрғылау негізінен екі әдіспен жүргізіледі:
* Механикалық соғу (бағаналық) әдісімен.
* Механикалық айналдыру (роторлы) әдісімен.
Роторлық әдіс қазіргі кездегі жетілген әдіс болып есептеледі, мұнда бұрғылаумен қатар қүдықтың түбін жуу да жүргізіледі. Ұңғыны бұрғылау барысында бір-біріне отырғызылатын болат құбырлар түсіреді. Соғу әдісімен қазған кезде отырғызылатын құбырдың бірінші бағанасына диаметрі кіші екінші құбырды орналастырады және т.с.с. Құбырлы құдық телескоп тәрізді болып келеді.
* Ластанудан қорғау шаралары:
* Бір-біріне отырғызылатын құбыр арасындағы кеңістікті цементтеу.
* Бағаналар жапсарындағы кеңістікті цементтеу.
* Қолданылатын балшық пен судың тазалығын сақтау.
* Бұрғылау біткеннен кейін ұңғыдағы суды айдап шығару (кейде 1 айдан ұзақ жүргізіледі).
* Ұңғылардың ауыздығын ластаушы заттарды өткізбейтін қондырғымен қорғау.
* Ұңғыдан суды көтеретін қондырғы тазартылған және хлорлы әк ерітіндісімен жуылған болуы қажет.
* Ұңғыға және насостық қондырғыға жөндеу жүмыстары жүргізілгеннен кейін ұңғыға хлорлау және судың қолайлы сынамалары алынғанға дейін суды сыртқа айдау жүмыстары жүргізіледі.
* Барлық бақылау ұңғылары сынау жүмыстары біткеннен кейін тығындалуы қажет, сондай-ақ жөндеуге келмейтін бір-біріне отырғызылатын құбырлар ұңғылары да тығындалады.
### Жер беті су көздерінен сумен қамтамасыз ету
Жер беті су көздерінен су алатын орынды таңдау екі көрсеткішке байланысты жүргізіледі:
* Сапалық көрсеткіш — судың тазалығын қамтамасыз ету мүмкіншілігі.
* Сандық көрсеткіш — тұтынушыларды жеткілікті мөлшерде сумен қамтамасыз ету.
Сондықтан су алатын орын ластану аймағынан алыс жерде және тереңдігі тұрақты, суы жеткілікті болуы қажет.
* Су қабылдағыштардың түрлері:
Жағалық. Жағаға жақын жерлердің тереңдігі (2,5 м) жеткілікті болса жасалады. Су алатын құрылым жағада орналастырылады, суды тікелей суаттан алады.
Арналық. Жағаға жақын жерлердің тереңдігі жеткіліксіз болған кезде жасалады. Су алатын орын өзеннің арнасына орналастырылады да, ол жерден су жағалық қүдыққа жиналады. Кейбір жағдайларда өзен суы деңгейі едәуір аутқитын кезде қалқыма су алу құрылымдары пайдаланылады. Жағалық су қабылдағыш құбырмен иілгіш шлангі арқылы байланыстырылады.
Ожау тәрізді су қабылдағыш. Өзеннен су алу қондырғыларын пайдалануды жеңілдету үшін - жасанды жолмен құрастырылған бұғаздар, яғни өзен арнасындағы ожаулар қолданылады. Өлшенді заттарды азайтады және су алатын құрылымдарды қорғайды.
Су алу қондырғыларының кез-келген түрі суды ластанудан қорғайды: жағалық су қабылдағыштардың су келетін орны үлкен және кіші торлармен жабдықталған, ал су қабылдағыштың өзі екі бөлімнен (қабылдау және соратын) тұрады, бөлімдер арасындағы қабырғалардың су ағызатын орны болады, су қабылдағыштардың терезелері суаттардың түбінен 0,5 м-ден төмен болмауы керек.
### Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету
Ауыл тұрғындарының көпшілігі суды орталықтандырылмаған су жүйесінен алады. Бұған инфильтрациялық, шахталық және құбырлы құдықтар, бұлақ қапталдары, ал бірқатар ауандарда жер беті су көздері жатады.
Инфильтрациялық құдық ашық су көздерінің жағасы су өткізгіш жыныстардан (ірі түйіршікті құм, галечник) тұратын жағдайда жасалады. Ол платинадан төмен және жағадан суатқа дейінгі қашықтығы 3-5 м жерден қазылады. Су жағадағы құм арқылы сүзіліп, өлшенді заттардан, органолептикалық сапасы бойынша тазартылып құдыққа құйылады. Бірақ көпшілік жағдайда залалсыздандыруды талап етеді.
Шахталық құдықтар 30-40 м, сирек жағдайда 50 м тереңдікте жатқан жер асты суларын алу үшін пайдаланады. Ертеректе шахталық құдықтарды 10-15 м тереңдіктен қазатын болған. Механикаландырылған, яғни құдық қазатын машиналарды пайдалану, оны үлкен тереңдіктен қазуға мүмкіндік тудырды. Саяз құдықтардың шахтасы ағаш қималарымен, тереңіректері бетон шеңберлерімен бекітіледі. Су алатын құрылымдардың жетілген түріне құбырлы құдықтар жатады. Бұл қүдықтың артықшылығы: жер беті лас сулармен және жер бетіне жақын орналасқан сулармен ластанбайды; суының сапасы жақсы, терең жатқан сулы қабатты пайдалануға мүмкіндік береді; суды тек насос арқылы көтереді, ол судың тазалығын сақтайды.
Орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету кезінде санитарлық–техникалық талаптарды сақтау өте маңызды. Құдықтар үшін су өткізбейтін жабынды қабаты бар су қабаттары пайдаланылады. Өте сирек жағдайларда ғана грунт сулары қолданылады. Бастау қапталдары үшін ластанудан қорғалған су қабаттары алынады. Құдықтар және бастау қапталдарының орны ластаушы көздерден - дәретханалардан, мал қораларынан, мал өліктерін көметін жерден, канализация тораптарынан, пайдаланылмайтын құдықтардан жоғары 50 м қашықтықта орналасуы қажет. Құдықтарды батпақты жерлерде, төмен (ойпат) жерлерде, базар алаңдарында және көшенің машина жүретін жағына орналастыруға болмайды. Құдықты пайдалану радиусы 100 м-ден аспауы керек.
Құдықтарды қазу кезіндегі талаптар:
* құдықтардың қабырғалары бетонды шеңберлермен, керамикамен, таспен, ағашпен қапталуы тиіс;
* ағаш қабырғалар қалыңдығы 15 см бөренеден жасалуы керек, мүмкіндігінше бал қарағай, қандағаш, шегіршін қолданылады. Сондай-ақ, қарағай мен еменді қолдануға рұқсат етілген, бірақ олар суға дәм мен иіс береді.
* құдықтың жоғарғы жағы жер бетінен кем дегенде 0,8 м биік болуы қажет;
* айналасы қоршалған және тереңдігі 2,0 м ені 1 м сазды құлып, сондай-ақ тастан, кірпіштен, асфальттанған, бетондалған көпірше салынады. Құдық қақпақпен жабылуы қажет.
* құдық түбіне қалыңдығы 20-30 см ірі құм, гравий немесе щебень төселеді. Құдықтан суды көтеру үшін механикалық насостар қолданылады. Егер ол мүмкін болмаса мықты бекітілген үлкен ыдысты арнайы көтергіш орналастырылады.
Бастау қапталдарын орналастыру талаптары:
* су толтырылатын қапталдардың түбі мен қабырғалары су өткізбейтін, қақпағы жабылатын және жер асты қондырғыларымен (павильон, будка) жабдықталған болуы қажет;
* қапталдардың мойындығы жер бетінен кем дегенде 0,8 м жоғарыға көтеріліп тұруы қажет;
* қаптал камерасының айналасы 2 м радиуста қоршалуы тиіс;
* қапталға құмның түсуін болдырмас үшін түбіне гравий төселеді немесе камераны екі бөлімге бөледі, ол суды тұндыру және суды алу үшін қажет. Су алатын бөлімінде шелекті ілуге арналған кранды немесе ілмекті құбыр болуы тиіс. Құбыр қапталдан 1-2 м жоғары орналасады және судың артық мөлшерін ағызу үшін астаулар қойылады.
Құдықтар мен қапталдардың айналасы таза, құрғақ болуы қажет. 20 м радиуста кір жууға, басқа да заттарды жууға және малдарды суғаруға тыйым салынады; тұтынушылар өздерімен алып келген шелекпен су алуға тыйым салынады; құдықтардың насостары қатып қалмас үшін жылытушы материал ретінде қиды пайдалануға рұқсат берілмейді, ондай мақсатта сабанды, шөпті, оның қалдықтарын пайдалануға болады; құдықтар мен қапталдар жылына кемінде 1 рет және СЭС-тің талап етуі бойынша тазартылуы қажет, тазарту және жөндеу жүмыстары жүргізілгеннен кейін залалсыздандыру жүмысы жүргізілуі тиіс; 1 л судағы ішек таяқшаларының саны 10-нан, исі мен дәмі 3 балдан аспауы тиіс. Су сапасы нашарлаған жағдайда профилактикалық залалсыздандыру жүргізіледі. Құдық суы қорғалмаған сулы қабаттан алынған болса су үнемі хлорлы реагенттермен залалсыздандырылады.
Бұл мақсатта керамикалық мөлшерленген патрондар қолданылады. Патрон хлор қосылыстарымен толтырылып, желім немесе керамикадан жасалынған қақпақпен жабылады да, су деңгейінен 0,5 м төменгі жерге ілінеді. Препарат патронның қабырғаларындағы тесіктен суға түседі. Патрондар көлемі 250, 500 және 1000 м3 болып келеді. 500 г хлорлы әк толтырылған бір патрон сағатына 40 мг белсенді хлор бөледі. Суды мөлшерленген патрондармен залалсыздандыру көптеген себептерге: су сапасына, су алмасуының қарқындылығына, патронның тесіктерінің санына, препарат мөлшеріне байланысты. Хлорлауды қалыпты беру үшін арнайы есептеулер жүргізіледі. Құдық суы шаруашылық-ауыз суы мақсатында, суғаруға және өртке қарсы пайдаланылмаса таза грунтпен тығыздалып жабылады. Құдықтарды тазартып және залалсыздандырғаннан кейін су сапасы жақсармаса оны ішу мақсатында пайдалануға тыйым салынып, ол туралы кесте ілінеді. Құдықты қарамағына алатын шаруашылық мекемелері құдықтың талаптарға сәйкес келуін, одан жүйелі түрде су сынамасын алатын және оны талдау үшін СЭС-қа жеткізу үшін жауапты адамды бөледі. Олар санитарлық ережелерді, сынама алу әдістерін және суды жеткізу ережелерін білуі қажет.
Төтенше жағдайларда, яғни әр түрлі апаттар кезінде халықты ауыз сумен қамтамасыз ету жағдайы бұзылады. Мұндай жағдайларда халық денсаулығына қауіп төнеді. Осы қауіпті төмендету үшін үш жағдайды орындау қажет: салыстырмалы су тұтынуды төмендету, ауыз суды тазарту және залалсыздандыру.
Адам ауыз суды ең аз мөлшерде тұтынғанның өзінде, ол оның физиологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз етуі қажет. Тәуліктік тағамдық үлесте 750 мл су болады. Бұдан басқа, тағамның құрамындағы сутегі тотығып шамамен 320 мл "тотығу суын" түзеді. Ауыз суды ең аз мөлшерде тұтынғанның өзінде тағы да тәулігіне 630 мл су қажет. Судың мұндай мөлшері (1700 мл) климаты қалыпты жерде тыныштық жағдайында ағзадағы негізгі үрдістерді қамтамасыз етуге қажетті. Бірақ шынайы жағдайда судың тәуліктік биологиялық қажеттілігі — 2,5 л. Жылу реттеу үрдістері және организмге физикалық жүктеме белгілі бір деңгейдегі дегидратацияны (сусыздану) туғызып, оның су-электролиттік құрамын өзгертеді. 2 %-ға дейінгі дегидратация жоғарғы деңгейдегі шөлдеуге әкеледі, 5-6 %-да адам өзін нашар сезінеді, 6 %-дан жоғары болса комаға түседі, 8-12 % аралығыңда өлімге алып келеді. Сондықтан қауіпті жағдайларда суды гигиеналық мақсатта пайдалануды шектеу қажет.
### Сумен қамтамасыз ету көздерінің санитарлық күзету аймағы
Жер асты және жер беті суларын ластанудан сақтайтын негізгі шаралардың бірі — сумен қамтамасыз ету көздеріне санитарлық күзету аймағын ұйымдастыру. Санитарлық күзету аймағы (СКА) - бұл халыққа берілетін судың сапасының нашарлауын болдырмау мақсатында, сумен қамтамасыз ететін су көздерінің және су құбыры құрылымдарының айналасында арнайы тәртіп орнатылған аумақ. Ережелерге сәйкес санитарлық күзету аймағы ведомостволық тәуелділігіне қарамастан шаруашылық-ауыз суы мақсатында қолданылатын жер беті және де жер асты су көздерінде, сонымен бірге жасанды түрде толықтырып отыратын жер асты су көздерінде ұйымдастырылады.
Санитарлық күзету аймағы ІІІ белдеуден тұрады:
* І белдеу (қатаң тәртіптегі белдеу) – барлық су құбыры қондырғылары мен су жүретін канал орналасқан аумақты қамтиды.
* ІІ және ІІІ белдеулер (шектеу белдеулері) су көздерін ластанудан қорғауға арналған аумақты қамтиды.
Су құбырын санитарлык қорғау - санитарлық қорғау алқабын орнатумен қамтамасыз етіледі. Барлық су көздерінің санитарлық күзету аймағының I белдеуі су алатын орында және су құбыры қоңдырғылары орналасқан жерде судың кездейсоқ не болмаса әдейілеп ластануын болдырмау үшін ұйымдастырылады. ІІ, ІІІ белдеулерінің мақсаты сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланатын су көздерінің ластануының алдын алу. Бұлардың шекарасы жер асты су көздері үшін есептеу жолымен анықталады.
Жер асты су көздерінен су алу орны өндірістік кәсіпорындардың және елді мекен аумағынан тыс жерде болуы қажет.
* І-ші белдеудің радиусы қорғалған су үшін 30 м-ден, ал аз қорғалған су көздері үшін 50 м-ден кем болмауы керек. Егер топтық жер асты су құбырларын пайдаланатын болса, онда көрсетілген шекара ең шеткі ұңғыдан бастап есептелінеді.
* Жасанды түрде толтырылатын жер асты су көздері үшін I-ші белдеудің шекарасы 50 м-ден кем болмауы және де инфильтрациялық құрылымдардан (бассейндерден, каналдардан) 100 м -ден кем болмауы керек.
* Арна астындағы су көздерінің санитарлық күзету аймағының шекарасы жер беті су көздері шекарасы сияқты анықталады.
* Санитарлық күзету аймағының ІІ-ші белдеуінің шекарасы, егер осы шекарадан тыс жерде сулы қабатқа кей уақытта микробты ластанулар түсетін болса, олардың су алатын жерге дейін жетпейтін жағдайын ескере отырып есептелінеді. Ластаушылардың II-ші белдеу шекарасынан су алу орнына дейінгі жылжу уақыты патогенді микроорганизмдердің өмір суру қабілеті мен вируленттілігін жоюға кететін уақытқа негізделген болуы қажет. ІІІ-IV климаттық аудандар үшін ол 400 немесе 200 тәулік, ал I-II аудандар үшін – 400 немесе 100 тәулік болуы керек. Демек, санитарлық күзету аймағының ІІ-ші белдеуі су алатын жерде суды микробтармен ластанудан қорғауға арналған.
* Санитарлық күзету аймағының III-ші белдеуі жер асты суларын тұрақты химиялық ластанудан қорғауға арналған. Бұл белдеудің шекарасы, белгіленген белдеу аумағынан тыс жерде сулы қабатқа тұрақты химиялық ластаушылар түсетін болса, олар су алатын жерге дейін жетпейтін жағдайды ескере отырып есептелінеді, ал егер жететін болса есептелген уақыттан кейін жетуі қажет. Ластаушылардың санитарлық күзету аймағының III-ші белдеуінен су алу орнына дейінгі жылжу уақыты су алу қондырғысының орташа эксплуатациялық уақытынан артық болуы қажет, яғни 25 жылдан кем болмауы тиіс.
Сулы қабат тұрақты көзден ластанатын болса, тек санитарлық күзету аймағын ұйымдастыру жеткілікті, бірақ аумақтың қарқынды антропогенді ластануы кезінде тек санитарлық күзету аймағын ұйымдастыру жеткіліксіз, сондықтан қосымша шаралар қарастырылады. Солардың бірі суды қорғау аймақтарын ұйымдастыру. Суды қорғау аймағы деп — сулы горизонттың қоректену аймағын қамтитын аумақты айтады. Санитарлық күзету аймағынан айырмашылығы белгілі-бір су алу орны ғана емес, сулы қабат толығымен қорғалады.
Жер беті су көздерінен су алу. Санитарлық күзет аймағының бірінші белдеуінің аралықтары:
* Ағысы бар сулар үшін (өзендер, каналдар):
* ағыстан жоғары қарай — су алу орнынан 200 м-ден кем болмауы керек;
* ағыстан төмен қарай — су алу орнынан 100 м кем болмауы керек;
* су алатын орынға жақын жатқан жағадан — жаздық-күздік судың тартылуы кезінде судың жер бетімен қиылысқан жерінен кем дегенде 100 м;
* қарсы жатқан жағаға дейінгі: ені 100 м-ден аз болса — барлық су акваториясын және қарсы жатқан жағаның 50 м жерін қамтиды; ағысы бар судың ені 100 м-ден артық болса — ені 100 м-ден кем емес акваторияның алқабын қамтиды.
* Ағысы жоқ сулар үшін (су қоймалары, көлдер):
* су алатын жерден айдынның (акваторияның) барлық бағытында 100 м-ден кем болмауы керек;
* су алатын жерге жақын жатқан жағадағы шекара, судың шетінен алғанда 100 м-ден кем болмауы керек.
Санитарлық күзет аймағының екінші белдеуінің шекарасы ағысы бар сулар үшін судың бактериялардан өздігімен тазаруын қамтамасыз ететін шартпен орнатылады. Бұл жағдайда судың ағу жылдамдығы және де жергілікті климаты да ескеріледі. Жаз мезгілінде судағы ішек таяқшасының 2 тәулік ішінде 96 пайызы жойылады. Қыста бактериялардан өздігінен тазару уақыты жаз мерзімімен салыстырғанда 2—3 есе баяулайды. зару уақыты жаз мерзімімен салыстырғанда 2—3 есе баяулайды.Сондықтан I А,Б,В,Г және II А климаттық аудандар үшін санитарлық күзет аймағының I белдеуінің өзен ағысынан жоғары жағындағы шекарасынан аққан судың су алатын жерге дейінгі жету уақыты 5 тәуліктен кем болмауы, ал басқа климаттық аудандар үшін 3 тәуліктен кем болмауы қажет. Орташа және үлкен өзендер үшін бұл қашықтық шамамен — 30—60 км. Санитарлық күзет аймағының екінші белдеуінің өзен ағысынан төменгі жағындағы шекарасы су алатын жерден 250 м-ден кем болмауы керек. Ол әсіресе ағу жылдамығы аз кезде, желмен кері ағудың әсерін болдырмау үшін орнатылады.
II-ші белдеудің бүйір жақтарының шекарасы — жердің рельефі тегіс болса — судың шетінен есептегенде 500 м-ден кем болмауы тиіс, таулы рельефте — бірінші қыраттың төбесіне дейін, жайпақ еңістер болса 750 м-ден, тік еңістер болса 1000 м-ден артық болмауы керек. Ағысы жоқ суаттарда, желдің су алатын жерге қарай тұру саны 10 пайызға дейін болса, санитарлық күзет аймағының бірінші белдеуінің шекарасы су алатын жерден барлық бағытта 3 км қашықтықта, ал желдің су алатын жерге қарай тұру саны 10 пайыздан жоғары болса — 5 км қашықтықта болуы қажет.
Су кұбыры қондырғылары. Санитарлық күзет аймағының бірінші белдеуінің шекаралары:
* резервуарлардың қабырғасынан, сүзгілерден, контактылы түссіздендіргіштерден, насосты стансалардан — 30 м-ден;
* басқа құрылымдардың қабырғаларынан және суды қысыммен ағызатын мұнаралардан 25 м-ден;
* суды қысыммен ағызатын мұнаралардан 10 м-ден кем болмауы қажет.
Жеке тұрған суды қысыммен ағызатын мұнаралар үшін СЭС-тің келісімі бойынша санитарлық күзет аймағының бірінші белдеуі ұйымдастырылмауы да мүмкін.
Су тасымалдайтын құбырлар. Су тасымалдайтын жолдарды күзету — санитарлық күзету аймағын құрумен қамтамасыз етіледі. Оның ені ең шеткі сызықтардан: құрғақ топырақта — құбырдың диаметрі 1000 мм болғанда 10 м-ден кем емес, диаметрі үлкен болса 20 м-ден кем емес, ал ылғалды топырақта диаметріне байланыссыз 50 м-ден кем болмауы қажет.
### Санитарлық күзет аймағындағы суды қорғау шаралары
Бірінші белдеуде:
* су көздеріне қатысы жоқ құрылыстардың барлық түрлерін жүргізуге тыйым салынады;
* тұрғын және тұрмыстық-шаруашылық ғимараттарды орналастыруға, адамдардың тұруына, сонымен бірге қызмет жасайтын адамдардың тұруына тыйым салынады;
* улы химикаттарды және тыңайтқыштарды пайдалануға тыйым салынады;
* ғимараттар канализациялануы қажет, оның ағынды суларын жақын орналасқан канализация жүйесіне қосу керек не болмаса белдеуден тыс жердегі жергілікті тазарту құрылыстарына ағызылуы қажет;
* жер асты су көздерін пайдаланғанда ұңғылардың құрылымына қойылатын талаптарды қатаң орындаған жөн;
* жер беті су көздерін пайдаланғанда белдеу аумағына кез келген ағынды суларды жіберуге, шомылуға, кір жууға, мал суғаруға және судың ластануының барлық түрлеріне тыйым салынады. Акватория қоршалуы қажет, ал кеме жүретін суаттар жарығы бар бакендермен (зәкірлі қалқыма) қоршалуы қажет;
* белдеудің аумағы беткейлік ағынды суларды ағызу үшін қолайлы етіп жоспарлануы, көгалдандырылуы, қоршалған және күзетпен қамтамасыз етілуі қажет.
Жер асты су көздерінің II және III белдеуінде:
* су қабатын ластайтын қаупі бар ескі, іске аспай тұрған, кемістігі бар ұңғылардың барлығы анықталады, бітеледі не болмаса жөнделеді;
* жаңа ұңғыларды қазу және жаңа құрылыстардың кез келген түрлерін жүргізу міндетті түрде жергілікті СЭС-пен келісіліп реттеледі;
* ағынды суларды жер асты қабатына айдауға, қатты қалдықтарды жердің астында жинауға және де жер асты суларын ластайтын болса жер қойнауында даярлау жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады.
Сондай-ақ:
* Жанар май материалдарының, улы химикаттардың, минералды тыңайтқыштардың қоймаларын, өндірістік ағынды суларды жинайтын орынды, қалдықтарды сақтайтын жерді орналастыруға тыйым салынады. Дегенмен жергілікті СЭС-тің келісімі бойынша, жер асты сулары қорғалған жағдайда, арнайы шаралар жүргізілетін болса санитарлық күзет аймағының үшінші белдеуінде көрсетілген нысандарды орналастыруға болады.
* II-ші белдеу шекарасында бейіттерді, мал көметін жерлерді, ассенизация және сүзу алаңдарын, суғару алаңдарын, көң сақтағыштарды, силос орларын, мал және құс шаруашылық нысандарын орналастыруға тыйым салынады.
Жер беті су көздерінің II және III белдеулерінде жүргізілетін қажетті шаралар:
* Елді мекендер, сауықтыру мекемелері, өндірістік және ауыл шаруашылық нысандары үшін жер бөлуді шектеу және реттеу;
* Суаттарды ластайтын нысандарды анықтау және қорғау шараларының жоспарын құру.
* Санитарлық қадағалау талабына сай келмейтін ағынды суларды сумен қамтамасыз ететін су көздеріне құюға тыйым салу.
* Жер асты су көздерінің санитарлық күзету аймағының II белдеуіне орналастыруға болмайтын нысандарды орналастыруға тыйым салу.
* Кеме жүретін болса су қорғау шараларының жоспарын дайындау.
* Екінші белдеу аумағындағы су көздеріне суға түсуге, балық аулауға, туризм үшін пайдалануға тек қана белгіленген жерлерде СЭС мекемелерінің келісімі бойынша рұқсат етіледі.
Су жүретін құбырлардың санитарлық күзету аймағы:
* Аймақ аумағында жер қыртысын және грунт суларын ластайтын көздер (дәріхана, жуынды төгетін шұңқырлар, көң сақтайтын орындар, қалдық жинайтын жерлер т.б.) болмауы қажет.
* Су жүретін құбырларды қоқыс төгілетін аумақ, ассенизациялық алаңдар, фильтрация алаңы, суғару алаңдары, бейіттер аумағы арқылы тартута тыйым салынады.
* Сондай-ақ өндіріс және ауыл шаруашылық кәсіпорындарының аумағымен магистральды су құбырларын тартута тыйым салынады. Су жүргізетін құбырлар ластану көздерімен шектелген учаскелер арқылы тартылатын болса, пластмассадан не болмаса болаттан жасалған құбырларды пайдаланған жөн.
Санитарлық күзет аймағының белдеулерінің шекарасы қажетті деңгейде негізделмесе, онда судың сапасы біртіндеп нашарлайды да, соңында су көзі шаруашылық-ауыз су мақсатында пайдалануға жарамсыз болады.
* Санитарлық күзет аймағының жобасының құрамына:
* Мәтіндік бөлімі.
* Картографиялық материал.
* Жергілікті атқару мекемелерінің шешім жобасы кіреді.
Мәтіндік бөлім сумен қамтамасыз ету көзінің санитарлық жағдайы; су сапасының мерзімдік сараптамасы; жер беті су көздері болса — гидрологиялық мәліметтер, жер асты су көздері болса — гидрогеологиялық мәліметтер, су көзі айналасындағы құрылыстың келешегі туралы мәліметтер, санитарлық күзет аймағының I, II , III белдеулерінің шекараларын негіздеу, белгіленген ластану көздерін жою туралы шаралардың тізімі және оларды орындау мерзімін қарастырады.
Картографиялық материалдарға: сумен қамтамасыз ету көздерінің және оны қоректендіретін бассейндердің (жер беті сулары болса) ағып келетін суларының санитарлық күзет аймағының II , III белдеулерінің шекаралары көрсетілген жағдайлық жоспар; қоректену аймағының гидрогеологиялық кескіні (жер асты су көзі болса), санитарлық күзет аймағының I, II , III белдеулерінің жоспары енеді.
* Санитарлық шараларды орындаушылар:
* Санитарлық күзет аймағының бірінші белдеуінде коммуналды шаруашылық мекемелері орындайды.
* Санитарлық күзет аймағының екінші және үшінші белдеулерінде су көздерінің сапасын төмендететін нысандардың иелері орындайды.
* Санитарлық күзет аймағының I, II , III белдеулеріндегі суды қорғау шараларының орындалуына жергілікті СЭС мекемелері мемлекеттік санитарлық бақылау жүргізеді.
## Ауыз суды дайындау әдістерін гигиеналық бақылау
### Тазарту әдістерінің жалпы сипаттамасы
Сыртқы ластанудан қорғалған сулар әдетте тазартуды және залалсыздандыруды қажет етпейтіндігі белгілі. Ол - жердің қатты қабаттарының арасындағы қысымды сулар. Бірақ жер бетіндегі сулардың басым көпшілігі және кейбір грунт сулары гигиеналық жағынан сапалық бақылау талаптарына сәйкес келмейді. Судың көрсетілген нормативтен ауытқуы оны тазарту мен технологиясының қажетті дәрежесін анықтайды.
* Суды тазартау мақсаттағы сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде ең көп тараған әдістер:
* Судың органолептикалық қасиетін жақсарту бойынша – түссіздендіру, тұщыландыру, дезодорация (иісін кетіру).
* Эпидемиологияық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша – залалсыздандыру.
* Химиялық құрамын қалыпқа келтіру бойынша – фторсыздандыру, темірсіздендіру, газсыздандыру (дегазация), т.б.
Суды тазарту – құрамындағы заттарды ажырату арқылы оның сапасын жақсарту, бұл жағдайда суды дайындаудың технологиялық схемасының бөлінетін негізгі белгілері:
* Реагенттерді қолдану жағдайына байланысты олар реагентті және реагентсіз болуы;
* Мөлдірлендіру тиімділігі бойынша – толық және толық емес мөлдірлендіруі;
* Технологиялық үрдістердің саны бойынша – бір, екі және көп сатылы болуы;
* Судың қозғалу сипаты бойынша – өз бетімен ағатын және қысымды болуы.
Мөлдірлендіру деп суды майда қалқып жүрген заттардан тазартуды айтады. Суды мөлдірлендірудің негізгі әдісінің бірі – тұндыру, тазарту қондырғысы – тұндырғыштардан су өте аз жылдамдықпен өтеді. Бұл жағдайда судағы қалқып жүрген заттардың шөгуі олардың мөлшеріне және меншікті салмағына байланысты. Судағы бөлшектердің диаметрі және меншікті салмағы неғұрлым аз болса, соғұрлым тұну жылдамдығы баяу болады. Мысалы: ірі құм 1 м тереңдікке 10 секундта тұнады, майда құм 2 минутта, тұнба лай (ил) – 2 сағатта, саз – 7 күнде, майда саз – 2 жылда, ал коллоидты бөлшектер – 200 жылда тұнады. Бұдан судағы өте майда өлшенді заттарды тұндыруды уақытпен алғанда іс жүзіне асырудың мүмкін еместігін көруге болады. Сондықтан жай ғана тұндыру меншікті салмағы жоғары, ірі дисперсиялық бөлшектер үшін ғана тиімді. Негізінен көп жағдайда суда, әсіресе жер бетіндегі суда коллоидты, майда ұсақталған бөлшектер бар. Суды санитарлық тазарту тәжірибесінде олардың тұнуын тездету үшін коагулянттарды, яғни реагенттерді қолданады.
### Қоспаларды коагуляциялау
Коагуляция процесі – молекулалық тартылыс күшінің әсерінен молекулалардың өзара жабысуы нәтижесінде өлшенді бөлшектердің іріленуі.
* Коагуляцияның екі түрі болады:
* Судың бос көлеміндегі коагуляция;
* Өлшенді тұнбалар немесе түйіршікті жүктеме массасында жанаспалы коагуляция (өлшенді тұнбалар мен мөлдірлендіргіштер, жанаспалы мөлдірлендіргіштер).
Қалыпты жағдайда (рН - 6,5-7,5) табиғи судағы қоспалардың бөлшектері теріс зарядталған және олар бір-бірін тебеді. Олардың бір-бірімен жабысу мүмкіндігін тудыру үшін суға коагулянттар қосады. Коагулянттардың бөлшектері болмашы зарядқа ие, бір-бірімен және суды ластайтын бөлшектермен де жабысуға бейімді. Коагуляция нәтижесінде қалқып жүрген бөлшектер бір-біріне жабысып, шөгіндіге айналатын, ірі, көзге көрінетін үлпектер пайда болады.
* Коагуляция процессі орындалу сатылары:
* Коагулянттардың бөлшектері алдымен қоспалармен жабысады, содан кейін қоспалар бір-бірімен жабысады.
* Коагулянттың гидрототық үлпектері түзіліп, оған қоспалар жиналады. Жанасу нөтижесінде үлпектер бір-бірімен қосылып, іріленеді және тұнбаға түседі.
Коагулянттар суда коллоидты жағдайда болады, бірақ ол үшін онда бикарбонаттар болуы қажет. Егер судың карбонатты сілтілігі төмен болатын болса, онда коллоидты ерітінді түзілмейді, сондықтан коагуляция да жүрмейді. Судағы бөлшектердің арасында электр зарядының ықпалымен тартылу және тебілу күші әсер етеді. Егер заряд күші аз болса, тебіліс күші төмендеп, бөлшектер тұрақсыз болып бір-біріне жеңіл жабысады. Бөлшектердің тұрақсыз дәрежесі судағы тұз құрамы мен сутек иондарының (рН) концентрациясына байланысты.
Коагулянттар тұздар болып саналады, судағы қалқыған бөлшектердің тебіліс күшін әлсіретуге ықпал жасайды. Егер табиғи судың сілтілігі төмен болса, коагуляцияның алдында оған әк қосу арқылы сілтілейді. Сілтілік - бұл жойылатын карбонаттық кермектілік, 1оС 10 мг/л карбонатқа (СаО) сәйкес келеді. Коагуляция судың сілтілігі жоғары болғанда ғана жүреді. Сілтілік 40 мг/л күкірт қышқылы мен алюминийдің реакцияға түсуіне мүмкіндік береді. Коагуляция реакциясының жақсы жүруі үшін 2оС-та қажетті сілтілік мөлшері қажет, яғни бұның табиғи өзен суларында орны ерекше. Бірақ мұзды өзендердің сілтілік қоры жоқ және бұл жағдайда коагуляция ойдағыдай жүру үшін оған қайнатылған әк Са(ОН2) немесе сода, яғни натрий карбонатын (Na2C03) қосады. Сонымен бірге судың сілтілігі өзендерге жауын-шашын суы көп мөлшерде түскенде, өзендердің тасуы кезінде төмендейді.
Көбіне, коагулянт ретінде алюминий сульфатын — AІ2(S04)3 қолданады. Суық суды алюминий сульфатынмен (AІ2(S04)3) коагуляциялаудың тиімділігі төмен. Сонымен бірге, алюминий хлоридін де қолданады. Оның едәуір артықшылығы бар, тұнбасы тұрақтылау, гигроскопиялық қасиеті аздау, сақтау кезінде нығыздалып қатып қалмайды.
Іс жүзінде коагулят ретінде көбіне су температурасы әсер етпейтін темір препараттарын (темір купоросы — FeS04, темір хлориді – FeCL3) қолданады. Бірақ темір препараттарымен жүретін коагуляция үрдісі рН-8-ден жоғары болған кезде ғана жүруі мүмкін. Темір хлоридін, көмір қышқылды алюминийді және әкті бірге қосу нәтижесі едәуір жоғары көрсеткіштер береді. Одан басқа, темір препаратын қолдану кезінде нормативпен бекітілгендей, пайдаланылатын суда темірдің концентрациясы 0,3 мг/л-ден аспауы қажет.
Кейбір темір тұздарының коагуляциялаушы қасиеттері:
* темір купоросы (FeS04). Үлпектердің тұну жылдамдығы 1,5 есе жылдам, бірақ судың рН-ы 8-ден жоғары болу қажет. Ол суды әкпен немесе содамен сілтілеуді қажет етеді, сондықтан оны коагуляция ретінде қолдануға шектеу салып отыр;
* темір хлориді (FeCL3). Суда жақсы ериді, ірі тез шөгетін үлпек түзеді. Сонымен бірге алюминий сульфатын және әкті қолданғанда жоғары нәтиже береді;
* темір сульфаты (Fe2(S04)3). Бұның құрамында темірі бар коагулянттардың концентрациясы 0,3 мг/л-ден кем болғанда ғана тиімділігі жоғары болады.
Құрамы әр түрлі сулар үшін коагуляция мөлшері де бірдей емес, сондықтан зертханада сынақтық коагуляция жүргізуді қажет етеді.
Құрамындағы қалқып жүрген заттардың мөлшеріне байланысты су 4 топқа бөлінеді:
* лайлылығы төмен – 50 мг/л-ге дейін;
* лайлылығы орташа – 50-250 мг/л-ге дейін;
* лайлы – 250-1500 мг/л-ге дейін;
* лайлылығы жоғары – 1500 мг/л-ден жоғары.
Суға түстілік беретін құрамындағы гуминдік заттардың мөлшеріне қарай, судың түрлері:
* түстілігі төмен – 35°-қа дейін;
* түстілігі орташа – 35°-120°;
* түстілігі жоғары – 120°.
### Суды тұндыру
Тұндырғыштар суды мөлдірлендірудің бірінші сатысы болып табылады. Олар сүзгілердің жұмысын жеңілдетеді және заттарды 10-20 мг/л-ге дейін азайтады. Тұндырғыштың жұмыс тиімділігі оның сыйымдылығына тура пропорционал.
Судың қозғалу бағытына байланысты тұндырғыштар үш түрге бөлінеді: көлденең, тік, радиальды.
Көлденең тұндырғыштар: тік бұрышты, ұзындығы 40-100 м болатын резервуары бар, онда судың баяу жылжуы нәтижесінде өлшенділер тұнбаға түседі.
Тұнбаның шөгуі үшін қолайлы жағдай қажет: тұндырғыштың ұзындығы үлкен және биіктігі төмен болуы керек. Тұндырғыштың ұзындығының тереңдігіне қатынасы 10-нан кем болмауы кажет. Шөгінділердің лай жиналатын науаға және шұңқырға сырғып түсуі үшін, тұндырғыштың түбі көлденең және бойлай еңістеу болады. Тұндырғыштағы судың қозғалу жылдамдығы 2-4 мм/сек. Көбіне тұндырғыш қатар жүмыс істейтін бірнеше коридорларға бөлінеді. Сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде екі қабатты және көп қабатты көлденең тұндырғыштарды пайдалану да орын алуда.
Тік тұндырғыштар: түбі конус тәрізді дөңгелек резервуардан тұрады. Түбінде тұнбаның жиналатын және тығыздалатын аймағы бар.
Конустың еңкіш қабырғаларының арасындағы бұрыш 70-80°. Тұндырғыштың ортасында цилиндрлік құбыр (үлпек түзу камерасы) орналасқан, оның жоғарғы жағынан су қүйылып, өте баяу жылдамдықпен жоғарыдан төмен қарай жылжиды, содан соң тұндырғыштың өзінде төменнен жоғары қарай жылжып, қозғалады. Судағы қалқып жүрген өлшенді заттар шөгеді, ал мөлдірленген су тұндырғыштың шегінен асып, су жиналатын дөңгелек науаға құйылады. Бұл жағдайда мөлдірленген судың жоғары көтерілуі, калқып жүрген өлшенді бөлшектердің шөгу жылдамдығынан төмен болуы керек. Егер есептелінген мәлімет жоқ болса онда арнаулы параметрлерді пайдаланады.
Радиальды тұндырғыштар: тұндырудың екі сатылы жүйесінде бірінші сатысы ретінде қолданылады. Оның ерекшелігі — тұнбаны механикалық жолмен тазарту. Лайлылығы өте жоғары суды мөлдірлеу үшін пайдаланады, яғни салыстырмалы түрде аз қолданады. Тұндырғыштардың көрсетілген түрінен басқа суды өлшенді заттардан тазарту үшін өлшенді тұнбалармен мөлдірлегіштер қолданады. Коагулянтпен араластырылған суды төменнен жоғары қарай бұрын түзілген тұнба қабаты арқылы өткізеді. Бұл жағдайда бөлшектердің тұну жылдамдығы 2-3 есе артады, ал ең бастысы мөлдірлендіру және түссіздендіру (лайлылығы — 8 мг/л-ге дейін, түстілігі 20°-қа дейін) тиімділігі едәуір артады. Өлшенді тұнбалармен мөлдірлендіргіштер өзінің құрылымы жағынан біршама тік тұндырғыштарға ұқсайды. Өлшенді тұнбалар қабатының биіктігі 2-2,5 метр аралығында, ағынның жоғары көтерілу жылдамдығы 2 мм/сек болуы қажет. Егер лайлылығы аз суда майда дисперсті органикалык өлшенді заттар болса, оны тұндырғышта және мөлдірлегіште өндеудің тиімділігі аз. Бұл жағдайда тұндырғыштардың орнына флотациялық қондырғылар қолданады, оған су үлпек пайда болатын камералардан барады. Қондырғыға қысыммен ерітілген ауа қосылған су жіберіледі. Ауаның ұсақ дисперсті көпіршіктері қалқып жүрген өлшенді бөлшектерді судың бетіне көтереді де, флотациялық көбік жасайды, оны мезгіл-мезгіл пайдаланғаннан шыққан судың ағынына түсіріп ағызып отырады. Флотацияның маңызды сапалық қасиетіне суда тұнбаға түспейтін май мен мұнай өнімдерін тазартатын қабілетін айтуға болады.
Көлдер мен су қоймалары суларында заңды түрде планктондар болады (зоопланктон және фитопланктон). Суды олардан тазарту коагулянттың үлкен дозасын қолдануды және ұзақ уақыт тұндыруды қажет етеді. Бұл жағдай үшін микросүзгілер қолданылады. Ол үздіксіз айналып тұратын барабанды торлардан тұрады, онда пайда болған қабықша судың екпінді ағынымен жуылып отырады.
### Суды сүзу
Суды тазартудың бірінші сатысы араластырғыштан, үлпек түзу камерасынан, тұндырғыштардан немесе мөлдірлегіштен тұрады. Екінші сатысының құрылымына сүзгілер енеді. Көбіне сүзгіш материалдар ретінде құмдақтарының мөлшері 0,5-1,0 мм болатын кварц құмын және керамзитті (жеңіл балқитын сазды өртеу кезінде алынатын материал, құм және гравий түрінде қолданылады), вулкандық шлактарды, металл шлактарын, активтелінген көмірді (маркалары АУ-3, АУ-5, АУ-7) қолданады.
Кәдімгі құмды сүзгі – сүзгіш құм қабатынан; ұстап тұратын гравий қабатынан; сүзілген су жиналатын тесікті құбырлардан тұрады.
Материалдарға белгілі бір талаптар қойылады, оның негізгілері – механикалық мықтылығы және химиялық жағынан тұрақтылығы.
Сүзгіш материалдардың кеуектілігі төмен, барлығы 40-60 %. Демек олардың 60-тан 40 %-ға дейінгі көлемі сүзуге қатыспайды деген сөз. Қазіргі кезде синтетикалык полимерлерді сынаудан өткізіп, қолдануда. Мысалы: пенополиуретанның кеуектілігі 98 %-ға дейін жетеді.
Сүзгілердің жұмыс тиімділігін анықтайтын негізгі параметрі – м/сағатпен көрсетілетін сузу жылдамдығы. Сондықтан сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде әр түрлі құрылымдағы сүзгілер пайдаланылады. Сүзу жылдамдығы бойынша оларды баяу (0,1-0,2 м/сағат), жылдам (6-8 м/сағат) және өте жылдам (100 м/сағатқа дейін) деп белуге болады. Су құбырын жобалау кезінде сүзгілер жүйесін тандау, негізінен елді мекеннің су тұтыну мөлшері мен тазартылатын судың сапасы есебінен анықталады.
Баяу сүзгілер коагуляция жүргізілмеген суды сүзу үшін қолданылады. Бетоннан немесе кірпіштен жасалған резервуар, оның төменгі бөлігінде тазартылған суды ағызу үшін дренаждық қондырғы орналасқан. Дренаждық қондырғының үстінде гравийден немесе щебеннен ұстап тұратын қабаты, содан соң сүзгіш материалдар (көбіне құм) қабаты орналасады. Су жоғарыдан төмен қарай 0,1-0,2 м/сағат жылдамдықпен сүзіледі. Сүзгіш қабаттың бетінде сүзілудің жақсы жүруін қамтамасыз ететін өлшенді заттардан тұратын қабықша пайда болады. Сүзгілердің жұмыс тиімділігі өте жоғары. Әдетте сүзгілерде қалқыған өлшенді бөлшектер 0,3 мг/л-ден аспайды, судың түстілігі 50 %-ға, ішек таяқшасы тобындағы бактериялар тобының саны 99,7 %-ға дейін төмендейді. обындағы бактериялар тобының саны 99,7 %-ға дейін төмендейді. Баяу сүзгілердің кемшілігі – олардың тым үлкендігі (ұзындығы 60 м-ге дейін) және экономикалық жағынан жетілдірілмегендігі. 1-2 ай үздіксіз жүмыс істегеннен кейін сүзгілерге радикальды регенерация қажет (қайта қалпына келтіру), бұл кезде қалындығы 1-2 см құмның беткі қабаты ауыстырылады. Сонымен қатар сүзілетін судың мөлшері көп емес. Сонда да болса кішігірім елді мекендерде баяу сүзгілердің қолдануы мүмкін, өйткені олар біраз жағдайларда коагуляция және тұндыру үрдісінсіз-ақ суды тазартуға мүмкіндік береді, реагенттерді пайдалануды қажет етпейді.
Ауыз суды тазарту тәжірибесінде жедел сүзгілер кеңінен таралған, оны коагуляция және тұндыру үрдісінен кейін қолданады. Су жоғарыдан төмен қарай оның сүзгіш (құм) және гравийлі ұстап тұратын қабатынан өтеді. Судың сүзілу жылдамдығы 6-8 м/сағ. Бұл сүзгі суды толық тазарту үшін пайдаланады. Үздіксіз 8 сағат жүмыс істегеннен кейін, суды қажетті қысыммен төменнен жоғары карай кері ағызу арқылы сүзгілерді тазарту жүргізіледі. Шайынды су жуылған ластағыштармен бірге жинайтын шұңқырға құйылып, содан соң су жинайтын жерге ағызып жіберіледі.
Сүзгі материалдары ретінде құмнан басқа майдаланған антрацитті, керамзитті, майдаланған мраморды және т.б. пайдаланады. Сүзгілерді әдеттегі жуумен қатар, оны ластанған қалдықтардан тазарту үшін мезгіл-мезгіл күйдіргіш натриймен, хлормен өңдеп отырады. Жедел сүзгілерде суды тазарту тиімділігі баяу сүзгілерге қарағанда төмендеу. Ластағыштардан тазарту және сүзу жылдамдығын арттыру үшін (10 м/сағ-қа дейін) екі қабат сүзгілерді пайдаланады. Су мұнда жоғарыдан төмен қарай әуелі ірі антрацит түйіршіктерінен өтеді де, содан сон майда құмнан өтеді. Екі кабат сүзгіні пайдаланғанда сүзгі циклының уақыты (әрбір жуатын уақыт аралығы) 48 сағат-қа дейін ұзарады. Жедел сүзгілердің кемшіліктері: суды тазартуға оның тек жоғарғы майда түйіршікті қабаты ғана қатысады, төменгі қабаттағы сыйымдылығы пайдаланылмайды.
Коммуналдық шаруашылық академиясының сүзгілері. Мұндай екі ағынды сүзгілер де дренаж сүзуші қабатта орналасады. Осыған байланысты сүзу әдеттегі сүзгілер сияқты тек қана жоғарыдан төмен қарай емес, соңдай-ақ төменнен жоғары қарай дренаждың астында орналасқан төменгі қабаты арқылы да жүреді. Коммуналдық шаруашылық академиясының сүзгісіндегі сүзу үрдісінің сапасы жедел сүзгімен бірдей, бірақ өнімділігі екі есе артық. Лайлылығы және түстілігі аз суды (солтүстік өзендер) тазарту кезінде жанаспалы мөлдірлегіш көмегімен мөлдірлендірудің бір сатылы схемасы қолданылады. Олардың жұмыс принциптері кеуекті ортада қарқынды түрде жүретін жанаспалы коагуляцияға негізделген.
Жанаспалы мөлдірлегіш жедел сүзгінің бір түрі, мұнда су төменнен жоғары қарай, яғни сүзгіш материал ретінде ірі түйіршікті заттардан, майда түйіршікті заттарға қарай ағады. Су мөлдірлегішке түсер алдыңда коагулянтпен араласады, онда ішінде ластағыш заттарды ұстап қалуды қамтамасыз ететін гравийлі және құм қабатынан өту арқылы жанаспалы коагуляция жүреді. Бұл үшін судың лайлылығы 150 мг/л-ден, түстілігі 150°-тан аспауы қажет. Судың лайлылығы 20-30 мг/л, түстілігі 80-100° кезінде жанаспалы мөлдірлендіру тиімділігі едәуір жоғары. Жанаспалы мөлдірлегіштерді қолдану бір сатылы схемамен суды тазартуға, пайдаланатын қондырғылар көлемін қысқартуға (коагуляция үрдісін, тұндыруды, сүзуді жүргізетін қондырғы) және коагулянт шығынын азайтуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ жанаспалы мөлдірлегіште суды тазарту тиімділігі тазарту стансасындағы суды тазарту тиімділігінен кем түспейді.
Көлемі аз, лайлылығы төмен суларды тазарту үшін қысымды жедел сүзгілер қолданады. Олар – су қысымымен түсетін герметитикалық резервуарлар. Бұл қысым судың тек қана сүзілуін қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен қатар су тарату торабына түсуін де қамтамасыз етеді, яғни екіншілік насостық көтеру қондырғысының орнын алмастырады.
Судың сапасын жақсарту әдістерімен қатар, ауыз суды кондиционирлеудің (стандарт талабына келтіру) арнайы өңдеу әдістері де бар. Бұл әдістер де сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
* Оларды негізінен екі топқа бөледі:
* Судағы артық тұздар мен газдарды жою (жұмсарту, тұзсыздандыру, тұщыландыру, фторсыздандыру, темірсіздендіру, дегазация, дезактивация және т.б.).
* Суға сол суда және жергілікті тағамдық азықтарда жетіспейтін тұздарды қосу.
Суды дегазациялау
Бұл үрдіс суды күкірт сутегі және басқа да жағымсыз иісті газдардан тазарту үшін жүргізіледі. Ол үшін суды жиі аэрациялау, яғни ауаны оттегімен байыту қолданылады.
Жүзеге асырылу барысы:
* жаңбырлату арқылы су тамшысы неғүрлым кішірек болса, соғүрлым дегазация толығырақ жүреді;
* фонтандау арқылы;
* ағаш торлы қабаттары бар шашыратқыштан және мұнарадан тұратын градирня (тұзын алу үшін тұзды суды құрғататын орын);
* барботаждау — су қабатынан компрессор арқылы ауа үрлеп өткізу.
Егер суды күкірт сутегінен толық тазартуға аэрация жеткіліксіз болса, одан оның қалдықтарын хлормен бейтараптайды және содан кейін сүзгіден өткізеді. Мысалы: артезиан суының құрамындағы күкірт сутегі 40 мг/л-ден астам, градирняда аэрациялағаннан кейін оның концентрациясы 10 мг/л-ге дейін азаяды, бірақ суда жасылдау түс пайда болады. Хлорлау, коагуляциялау, тұндыру және сүзуден кейін су түссіз, мөлдір және күкірт сутегі де жоқтың қасында болады.Хлорлаудың ролі: хлордың аз мөлшері күкірт сутегінен күкіртті ығыстырып шығарады.
Суды жұмсарту
Суды жұмсарту оны кальций және магний элементтерінен толық немесе жартылай тазарту үшін қолданылады. Реагентті, ионды алмасу, термиялық немесе осы барлық әдістер комбинацияланып қолданылады. Реагентті әдісте су белгілі бір заттармен өңделіп, тұнбаға түсетін кальций, магний иондары арқылы ерімейтін қосылыстар түзеді. Реагент ретінде сөндірілген әк (жойылатын кермектілік) немесе сөндірілген әк пен соданың қосындысы (тұрақты кермектілік) қолданылады. Әдетте реагенттер араластырғышқа коагулянтпен бірге қосылады, содан кейін суды тұндырады және сүзгіден өткізеді.
Суды тұщыландыру
Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан және Орта Азияның басқа елдерінде, Таяу Шығыста, Африкада ішуге жарамды тұщы су жеткіліксіздігі анықталып отыр. Сондықтан да әлемнің көп аймақтарында тұзды және тұздылау суларды тұщыландырудың әр түрлі әдістері қарастырылуда. Судың минералдылығы 1000 мг/л-ге дейін болса тұщы, 1-10 г/л-ге дейін тұздылау, 10-50 г/л-ге дейін болса тұзды және одан жоғары болатын болса өте тұзды болып есептеледі.
Суды тұщыландыру – оны жартылай тұзсыздандыру арқылы ауыз суы сапасын қалыпты мөлшерге дейін жеткізу. Суды тұздардан толық тазарту органикалық және физикалық тұрғыдан алғанда тиімсіз. Тұщы судың жеткіліксіздігіне қарамастан, оны тұщыландырудың қымбатқа түсуіне байланысты кеңінен қолдану шектеліп отыр.
Қазіргі кездегі тұщыландырудың әдістері: дистилдеу, электродиализ, ионды алмасу, қатыру (мұздату), кристалгидраттық, гиперсүзу және т.б.
* Дистилдеу – суды буға айналдыру арқылы конденсациялау процесі. Бұл ең ежелгі және өте кеңінен таралған әдіс, сонымен қатар барлық әдістердің ішіндегі ең арзаны. Су жағасына жақын орналасқан елді-мекенді және теңіз кемелерін сумен қамтамасыз ету үшін, тұзды теңіз суларын тұщыландыру үшін жиі қолданылады.
* Қатыру (муздату). Мұздың тұздылығы бастапқы тұзды судың 30-40 %-ын ғана құрайды. Егер мұздың ери бастағандағы суын алып тастаса, тұздың концентрациясын 30 есеге дейін кемітуге болады. Суды мұзға табиғи суық арқылы немесе жасанды мұздату арқылы айналдыруға, жылдың қай мезгілінде болсын жүргізуге болады. Судағы тұздардың коцентрациясы 0,5-1,5 г/л-ге дейін төмендейді. Бірақ бұл әдістің жұмысы көп болғандықтан, сирек пайдаланады.
* Электродиализ. Егер тұщыландыратын су арқылы тұрақты ток өткізетін болса, онда тұз иондары өзінің зарядына байланысты анодқа немесе катодқа қарай ығысады. Егер осы жағдайда тұщыландырғыштың орталық бөлігін кеуекті қалқанмен бөлетін болса, онда олардың арасындағы су біраз уакыттан кейін тұщыланады. Электродиализ әдісі осыған негізделген. Электродиализ кезінде судағы тұздардың концентрациясы 90-95 %-ға кемиді, бірақ судың тұздылығы өте жоғары болса, тұщыландырудың құны өте қымбаттап кетеді. Сондықтан тұздылығы 10 г/д-ге дейінгі суларды тұщыландыру тиімді болып табылады. Еліміздегі шығарылып жатқан электродиализдік тұщыландырғыштың өнімділігі сағатына – 25-125 м3. Тұщыландырылған судағы тұздың мөлшері 300-305 мг/л аралығында болады.
* Иондық алмасу әдістері – суды иониттер, яғни түйіршікті материалдар арқылы өткізіп сүзуге негізделген, өзінің құрамындағы иондарды сүзілген судың иондарына алмастыратын қасиеті бар. Сүзілетін су алдын ала барынша мөлдірленуі қажет. Ион алмасу шайырының қызмет көрсету уақыты бірнеше жылға жетеді. Көрсетілген әдісті тек суды тұщыландыруға ғана қолданып қоймайды, сонымен қатар суды жұмсарту, фторсыздандыру, дезактивациялау үшін де қолданады. Суды иондық алмасу арқылы тұщыландыру тек судың тұздылығы төмен болғанда (Зг/л-ге дейін) ғана тиімді.
Сумен қамтамасыз етуде қолданатын ион алмастыру шайырлары бірқатар гигиеналық талаптарға сай келуі қажет:
* Суға бояуы шықпауы, бөтен иістің болмауы және дәмділігі 2 балдан аспауы, судың рН-ын 6,0 - 9,0-дан артық өзгертпеуі және суда микроорганизмдерді көбейтпеу.
* Суға концентрациясы шекті көрсеткіштен асатын зиянды заттарды шығармау.
* Суға ағзаға зиянды, теріс әсер ететін қасиеттің берілмеуі.
* Гиперсузу электродиализ сияқты суды тұщыландырудың мембраналық әдісіне жатады. Суды жартылай өткізгіш мембранадан қысыммен өткізу арқылы тұздардан айыруға негізделген. Тұзсыздандыру тиімділігі негізінен ацетилцеллюлоздық мембрананың болу қасиетіне және бастапқы алынған судың иондық құрамына байланысты. Мембраналық қондырғылар тұздылығы 10 г/л-ге дейінгі суды тұщыландыру үшін ұсынылады.
* Темірсіздендіру. Табиғи суларда, әсіресе артезиан суларында темірдің концентрациясы стандартта белгіленген деңгейден (0,3 мг/л) едәуір артық кездеседі.
Мұндай суларды темірсіздендіру үшін қолданылатын әдістер:
Аэрация (тотығу). Негізінен кезекті тұндыру мен сүзуді қажет етеді.
Аэрация қондырғысының құрылымдары:
* градирнялар немесе су шашырататын бассейн;
* тұндырғыштар немесе жанаспалы резервуарлар;
* темір гидрооксидін ұстап қалатын сүзгілер.
Аэрация негізінен жер асты суларын темірсіздендіру үшін қажет.
Коагуляция. Жер беті суларын темірсіздендіру кезінде, кейде хлорлаумен және аэрациялаумен бірге қолданылады. Темір коагулянттары тиімді нәтиже береді.
Әктендіру. Тұндырғыштар мен сүзгілерде темір гидроксиді тұнбасын жою үшін қолданады. Бұл жағдайда темірсіздендірумен қатар суды жұмсарту процесі де жүреді. Әктендіру, аэрация қажетті тиімділік нәтижесін бермеген жағдайда қолданылады. Суды темірсіздендіру сенімді, бірақ қымбат әдіс болып табылады.
Сүзгіден өткізу (сузу). Бұл әдісте су араластырғышта оттегімен байытылып, сүзгіге түседі, оның түйіршіктерінде темірдің катализдік тотығуы жүріп, оны судан бөліп ажыратады. Аэрация жүргізуге арналған қондырғылардың болмауы, тазарту құрылымының құнын арзанға түсіріп, оларды пайдалануға ыңғайлы етеді.
Суды фторсыздандыру
Суды фторсыздандыру үшін екі түрлі әдіс қолданылады: реагентті және реагентсіз.
* Реагентті әдісте:
* Алюминий тұздары – алюминий гидроксиді немесе алюминий сульфаты.
* Магний гидроксиді.
* Кальций және магний фосфаттары қолданылады.
* Реагентсіз әдістер. Негізінен ион алмасу шайыры немесе жартылай өткізгіш мембранадан сүзілу арқылы жүреді. Активтелген көмір фторды өзіне тартпайды.
Бұлардан басқа, флюороз эндемиясының ошақтарында санитарлық қызмет орындары ұсынатын шаралар:
* Фтордың концентрациясы жоғары суларға фторы аз суларды араластыру.
* Сумен қамтамасыз ету көздерін басқа гигиеналық талаптарға сай келетін су көздерімен ауыстыру.
* Ауылдық елді мекендер үшін суы жарамды су көздерінде топтық су құбыры қондырғыларын орналастыру.
Суды дезодорациялау
Бұл – суға органикалық емес қосылыстардың енуіне байланысты пайда болатын исі мен дәмділігін жойып, оның минералдық құрамын жақсарту үрдісі. Сонымен қатар, негізінен табиғи жер беті суларында органикалык заттардың (балдырлардың, бактериялардың және де басқа су организмдерінің ыдырауынан) болуына байланысты биогенді исі мен дәмділігі болуы мүмкін. Суды тазарту және хлорлау судың бұл қасиеттерін едәуір мөлшерде жояды, бірақ түбегейлі емес, сондықтан бұл жағдайда көбіне арнайы өңдеу әдістерін қажет етеді:
* Суды калий перманганатымен немесе сутегінің асқын тотығымен өңдеу. Реагенттерді суға тұндырғыштардың немесе сүзгілердің алдында қосады, ал мөлшерін тәжірибе арқылы анықтайды.
* Суды активтелген көмірмен өңдеу (көмірлеу). Бұл кеңінен қоладанатын әдіс болып табылады. Ол жеке немесе хлорлау әдісімен бірге қолданылады. Көмір шаңы суға суспензия түрінде тұндырғыштың алдында қосылады. Көмірлеу үшін көмірдің ең жоғарғы маркасі ОУ және А – сілтілік түрлері едәуір жарамды.
* Аэрация.
Суды дезактивациялау
Дезактивация – суды радиактивті изотоптардан тазарту үрдісі. Атом энергиясын кеңінен пайдалану жағдайында өте маңызды болып табылады. Ең тиімді шара –радиоактивті заттармен ластанған су көздерін басқалармен ауыстыру. Егер бұған мүмкіндік болмаса (таза су көзі болмаған жагдайда) дезактивация жүргізіледі. Бұл әдіс үшін қолданылатын үрдістер: коагуляция, тұндыру, химиялық жолмен тұнбаға түсіру, сүзу, дистилдеу, сорбция (сорып алу), ионды алмастыру, электродиализ және сонымен бірге бірнеше үрдістерді бірге пайдалану. Технологиясын таңдау нақтылы жағдайларға байланысты. Көрсетілген әдістердің бәрі де суды тек жартылай ғана дезактивациялайды. Толық дезактивациялау үшін арнайы қондырғылар қажет. Радиоактивті қалдықтарды (тұнбалар мен жуынды сулар) көму қажет.
Суды денитрификациялау
Ауыз судағы нитраттарды азайтуға бағытталған шаралар техникалық, ауыл шаруашылық және заңдылық шаралар деп бөлінеді:
* Нитраттар суда жақсы ериді, суды әдеттегі әдістермен тазарту тиімсіз, өйткені оны тұндыруға да, сүзгіден өткізуге де болмайды.
* Суды нитраттардан тазартудың ең қарапайым әдісіне нитраты көп суды нитраты аз сумен араластыру жатады. Бірақ араластыратын таза суда темірдің концентрациясы көп болуына байланысты, оны қосымша темірсіздендіру қажет.
* Нитраттардан тазартатын күрделі әдістерге: ион алмастыру, кері осмос, электродиализ, микробиологиялық әдістер жатады. Ион алмастыру әдістері нитраттардың судағы еріген тұздарын басқа улылығы аз тұздармен алмастыру болып табылады. Бірақ ион алмастыру шайырлары үлкен шығынмен жүретін регенерацияны талап етеді. Kepi осмос әдістерінде су қысыммен мембрана арқылы өтеді де, нитраттар және басқа тұздардан тазартады. Мұндағы қиын мәселеге қалдық суларды алып тастау жатады. Суды нитраттардан тазарту микробиологиялық әдістің соңыңда көп көлемді суды тазарту жұмысын жүргізуді қажет етеді. Бұл әдіс экономикалық жағынан тиімсіз.
* Суды нитраттардан тазартудың екі сатылы әдістерін пайдалану: нитраттардан ион алмасу шайыры арқылы тазарту; микрологиялық жолмен нитраттардан тазарту арқылы ион алмастыру шайырларын регенерациядан бастапқы қалпына келтіру.
* Суды нитраттардан тазарту қымбат болғандықтан суды қорғау үшін ауыл шаруашылық шараларын, яғни органикалық және минералды тыңайтқыштарды катаң есепке алып пайдалану. Ауыл шаруашылық өсімдіктерін есепке алу: көкөністерде нитраттардың нормативтерін орнату; суды қорғау аймақтарында минералды тыңайтқыштарды қолдануға шектеу салу немесе толық тыйым салу; мал қиларын сақтайтын қоймалар салу. Зерттеушілердің көпшілігі ауыл шаруашылығын қатаң бақылауға алу көп өңірлерде нитрат мәселесін шешудегі тек тиімді ғана емес, сондай-ақ арзан әдіс деп есептейді.
Суды фторлау
Суды фторлау кезіндегі негізгі кезең фтордың қажетті мөлшерін тандау болып табылады. Судың құрамындағы фтордың шекті көрсеткіші 0,7-1,5 мг/л.Суды фторлау үшін келесі реагенттер қолданылады:
* Фторлы натрий. Судың кермектігі 4 мг-экв/ластаған жағдайда 1-2 пайызды ертіндісі түрінде қолданылады.
* Кремний фторлы натрий – супер фосфаты өндірісіндегі жанама өнім. Ең оңай өндірілетін, арзан, реагент құрамындағы фторы 60%-ға дейін жетеді.
* Фторид — аммоний бифториді. Ерігіштігі жоғары 6 пайызды ерітінді түрінде кездеседі.
* Кремнефторлы қышқылы. Реагентті ауыз суды дайындайтын су кұбырының таза су жинайтын резервуарына қосады немесе сүзгіден өткізу алдында қосады. Егер реагентті коагулянтпен бірге қосса, онда фтор шығын болуы мумкін. Жер асты суынан су тасымалдау жүйесінде реагентті таза су резервуарынан түсер алдында қосады. Құрамында аммоний бар фтор реагенттері хлордың залалсыздандыратын әсерін төмендететінін ескерген жөн.
* Суды фторлаудағы санитарлык бақылау:
* Жерлікті жағдайға байланысты фтордың оптимальді мөлшерін білу.
* Реагенттің түрін және оны қосатын жерін келісу.
* Мөлшердің дәлдігін бақылау.
* Реагентпен жұмыс істейтін адамдардың еңбегін қорғауды бақылау.
Суды фторлаудың тиімділігін білу үшін 2–3 сынып оқушыларының кариеспен зақымдануын тексереді. Егер тиімділігі аз болса, бірақ флюороз жоқ болса, судағы фтордың деңгейін көтеруге болады.
## Суды залалсыздандыру әдістері
Сумен қамтамасыз ету тәжірибесінде пайдаланатын суды тазарту әдістері (мөлдірлендіру, түссіздендіру т.б.) оның бактериялық ластануын едәуір төмендетеді, бірақ эпидемиялық қауіпсіздігін толық қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан ішек инфекциясының берілуін болдырмау үшін су залалсыздандырылуы қажет. Қазіргі уақытта суды залалсыздандырудың көп әдістері бар, солардың ішінде көбірек белгілі болғандары: хлорлау, озондау, суды ауыр металдардың иондарымен өндеу, гамма сәулесімен әсер ету, улътракүлгін сәулелерімен және ультрадыбыспен әсер ету және т.б.. Дегенмен де сумен қамтамасыз етуде залалсыздандырудың үш әдісі жиірек қолданылады: хлорлау, озондау, ультракүлгін сәулесімен сәулелендіру.
Су құбырын дезинфекциялау – бұл процесс су эпидемиясында, су құбыры торабының ластануына күмән келтірген жағдайда; су торабында апаттық-жөндеу жұмыстарынан кейін; жаңа су құбырын немесе оның учаскелерін пайдалануға беру алдында.
Суды озондау – озонның ішек таяқшасы мен вирустарға әсері хлорға қарағанда күштірек. Залалсыздандыру кезінде озон алдымен жансыз органикалық заттарды тотықтырады, содан кейін вирустарға әсер етеді. Суды өңдеу үрдісінде бактерицидік әсер етумен қатар судың сапасын да жақсартады. Судың түсін өзгертетін молекулаларды түсі жоқ молекулаға айналдырады. Органикалық және органикалық емес қосылыстарды тотықтыра отырып, судың иісі мен дәмін жояды. Озонның өзі тіпті көп артық болса да суға иіс бермейді, себебі тұрақсыз болғандықтан судың органолептикалық қасиеттерін жақсарта отырып оттегіне айналады. Озондау мұнай өнімдерімен ластанған суды дезодорациялауда тиімді әдіс болып табылады. Судағы мұнай өнімінің концентрациясы 1 мг/л болған кезде және басқа әдістермен тазарта алмаған жағдайда мөлшері 3 мг/л озонмен өңдеу арқылы оны толық иіссіздендіруге болады.
Суды ультракүлгін сәулемен сәулелендіру – физикалық реагентсіз залалсыздандыру әдістерінің бірі.
* Олардың реагентті залалсыздандыру әдістеріне қарағанда артықшылығы:
* Бұл кезде судың құрамы мен құрылысы өзгермейді.
* Реагенттерді тасымалдауды және сақтауды қажет етпейді.
* Улы әсер беретін қауіптілігі жоқ.
* Залалсыздандыру жылдам жүреді.
Ультракүлгін сәулеленудің биологиялық әсері (УФ-А, УФ-В, УФ-С) деңгейінің әр түрлілігіне байланысты оптикалық спектр аймақтарына бөлінеді. Бактерияларға УФ-С аймағы күшті әсер етеді. Олардың негізгі нысанасы – бактерия жасушасының ДНК-сы.
Суды ультрадыбыспен залалсыздандыру. Ультрадыбыспен 1 минут әсер етсе ішек таяқшасының 90 пайызын, ал 2 минутта 97 пайызын жояды. Әсер ету тиімділігі өңделетін қабаттың қалындығына байланысты. Қалыңдығы 1 см болса 1 минут ішінде ішек таяқшасының 80 пайызы, ал 8 см болса 20 пайызы ғана жойылады. Залалсыздандыру тиімділігін арттыруға сондай-ақ әсер ету қуатын арттыру да ықпал етеді. Бұл жағдайда залалсыздандыру дәрежесі судың лайлылығы мен түстілігіне және микророрганизмдердің пішініне байланысты болмайды.
Гамма сәулелерімен залалсыздандыру. 70-жылдардың басында суды гамма сәулелерімен өңдеу әдісі қолданыла бастады. Бұл да реагентсіз әдіс, судың табиғи сапасын өзгертпейді. Суды сәулелендіру кезінде микробтар тез өледі де су ішу мақсатында пайдалануға дайын болады. Гамма сәулесі суға аз сіңеді, сондықтан олар судың көп мөлшерін залалсыздандыруға жарамды. Бұл әдіс суды 100 % залалсыздандыруды қамтамасыз етеді, тиімділігі гамма сәулелерінің мөлшерінің қуатына байланысты. Ішек таяқшалары басқа микроорганизмдермен салыстырғанда гамма сәулелеріне төзімді келеді. Әдіс гигиеналық тұрғыда дұрыс болғанымен де, қазіргі кезде кеңінен қолданылмайды.
Суды йодпен залалсыздандыру – бұл әдісте дайындайтын суды кристалл иондары бар бағана арқылы өткізеді. Судың йодпен қанығуы оның температурасына байланысты: 200 мг/л 10оС кезінде, 400 мг/л 30оС кезінде. Иод мөлшерін таңдау күрделі қондырғыларды талап етпейді. Бұл әдіс кішігірім сумен қамтамасыз ету стансаларында қолданылады. Йодтың қалдық концентрациясын шамамен судың түсі бойынша анықтауға болады.
Суды ауыр металдардың ионымен залалсыздандыру. Бұл жағдайда күмістің электролиттік ерітіндісін қолдану тиімді болып табылады. Бірақ металл препараттарының қымбаттылығына байланысты әдіс шектеліп қолданылады. Басқа ауыр металдардың иондарына биологиялық белсенділігіне байланысты микроорганизмдердің сезімталдығы төмен.
## Дереккөздер |
Оңтүстік-Шығыс Қамысты — Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан мұнай кен орны. Атырау қаласынан оңтүстік батысқа 40 км, Аққыстау ауылынан 35 шақырым жерде орналасқан. 1982 жылы ашылған. Кенорын үш қанатты тұзкүмбезді құрылымнан орын алған.
## Дереккөздер |
Даңқ мемориалы — Шымкент қаласындағы ҰОС мемориалы.
Майдан мен тылдың бірігуін бейнелейтін 35 метрлік обелиск және астындағы «мәңгілік алау» 1979 жылы салынды.
Ескерткіш және оған апаратын аллея 2010 жылы күрделі жөндеуден өтті.
Аллея бойымен екі жағынан 200 метрге созылған қара тақтайшаларға осы өңірден шыққан 140 мыңға жуық жауынгердің есімдері қашалып жазылған. Даңқ аллеясының ортасына «Жұлдыз» ескерткіші қойылған, онда қызыл гранитте облыстан шыққан Кеңес Одағының 51 батыры мен Даңқ орденінің 8 толық иегерінің есімі жазылған.
Аллеяда Ауған соғысында опат болған жауынгерлердің құрметіне арналған әскери техниканың ашық аспан астындағы мұражайы орналасқан.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Жеңіс саябағы (Шымкент) |
Оңтүстік-Батыс Қамысты — Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан мұнай кен орны. Атырау қаласынан батысқа 80 шақырым, Аққыстау ауылынан оңтүстікте 30 шақырым жерде орналасқан. 1962 жылы ашылған. Техникалық тұрғыда кенорын үш қанатты тұзкүмбездік құрылымнан орын алған.
## Дереккөздер |
Бақберген Қасымұлы Қарабаев (10.05.1957 ж., Жанбай а., Исатай ауданы, Атырау облысы) — жергілікті басшы, ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері, Исатай ауданының құрметті азаматы.
## Өмірбаяны
Бақберген Қасымұлы Қарабаев 10 - мамыр 1957 жылы Атырау облысы, Исатай ауданы Жанбай ауылында дүниеге келген.
## Білімі, мамандығы
* Гурьев педагогикалық институты
* Тарих және қоғамтану пәнінің мұғалімі
* Қазақ мемлекеттік заң институты
* Заңгер
## Еңбек жолдары
* «Жайықмұнай» мұнай өндіру басқармасының операторы (1977);
* Аққыстау орта мектебінің мұғалімі (1979);
* Новобогат аудандық атқару комитетінің спорт бөлімінің төрағасы (1985-1988);
* Исатай аудандық әкімшілігінің аға көмекшісі, аудандық әдіскер (1988-1992);
* Аққыстау орта мектебінің директоры (1993-1996);
* Исатай аудандық білім бөлімінің меңгерушісі (1996-2007);
* Қалалық білім бөлімінің бастығы. Атырау (2007);
* Атырау облысы бойынша балалардың құқықтарын қорғау департаментінің директоры (2007-2009);
* Атырау облысы Исатай ауданының әкімі (03.2010-06.2012);
* Атырау облысының білім беру саласындағы бақылау департаментінің директоры (2012-2016);
* «Нұр Отан» партиясы Атырау филиалы төрағасының орынбасары (2016 жылдан)
## Марапаттары
* «Құрмет ордені»,
* «Ерен еңбегі үшін» медалі,
* ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Ы.Алтынсарин» төсбелгісі
* Исатай ауданының құрметті азаматы,
* «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісі
## Дереккөздер |
Ерсайын Валитханұлы Ихсанов (28.02.1950 ж., Котяевка а., Құрманғазы ауданы, Атырау облысы) — Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының ректоры, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық Инженерлік Академиясының, ҚР Ұлттық Жаратылыстану Ғылымдары Академиясының және Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Атырау облысының Құрметті азаматы.
## Өмірбаяны
Е.В.Ихсанов Атырау облысы Құрманғазы ауданы Котяевка ауылында дүниеге келген. 1971 жылы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының математика факультетін, 1976-1979 ж.ж. «Дифференциалдық және интегралдық теңдеулер» мамандығы бойынша осы институттың аспирантурасын бітірген.
## Еңбек жолдары
* 1971-1991 ж. Гурьев педагогикалық институтында оқытушы, аға оқытушы, доцент;
* 1991 жылдан 1997 жылға дейін – Атырау мұнай және газ институтының Жоғары математика кафедрасының меңгерушісі;
* 1997-2001 жылдары - «УНАТ» институтының Атырау филиалының директоры;
* 2001 жылдан - қазіргі уақытқа дейін Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының ректоры.
## Марапаттары
* «Құрмет ордені»;
* «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» медалі;
* Оксфорд университетінің Сократ атындағы төс белгісі;
* «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы;
* «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгісі;
* Қазақстан Республикасы Президентінің алғыс хаты;
* Қазақстан Республикасы Сенаты Төрағасының құрмет грамоталары;
* «Атырау облысының Құрметті азаматы» атағы (2020).
## Еңбектері
М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің, Мәскеу авиация институтының және КСРО Ғылым академиясының Теориялық астрономия институтының ғылыми мектептерінде «Динамикалық симметриал спутниктің конустық прецессиясынан туындайтын периодты қозғалыстары» тақырыбында кандидаттық диссертацияға байланысты жүргізілген ғылыми зерттеулері. Бұл зерттеулер КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Е.А.Гребениковтың және белгілі ғалым, профессор А.Г.Сокольскийдің ғылыми жетекшілігі арқылы жүргізілді.
«Аспан механикасының жаңа модельдеріндегі Ляпунов бойынша орнықтылық мәселелері» атты докторлық диссертациясы. Бұл еңбекте ол бұрын қарастырылмаған «резонанстық» және «резонанстық емес» жағдайлар үшін Ляпунов бойынша орнықтылық теоремалары құрастырылып, толық дәлелденді.
Ғалымның көпжылдық шығармашылық қызметінің нәтижесі 82 ғылыми жұмыста, оның ішінде 3 монографияда көрсетілген.
Е.В.Ихсанов Америка, Германия, Греция, Белоруссия, Англия, Жапония және т. б. Халықаралық ғылыми конференцияларда, конгрестер мен симпозиумдарда ғылыми баяндамалар жасады.
## Қоғамдық жұмыстары
* 4-шақырылымдағы Атырау қалалық, 5-ші және 6-шы шақырылымдағы Атырау облыстық маслихаттардың депутаты;
* Атырау облысының Құрметті азаматы;
Е.В. Ихсановтың қызметі республиканың батыс өңірі халқының ғылым мен білім саласындағы, тұтастай алғанда қоғам мен әрбір жеке тұлғаның мүдделерін қозғайтын қазіргі және болашақтағы үміттерін қанағаттандыруға бағытталған
## Дереккөздер |
Ақай — көне қоныс орны. Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан. Аудан орталығы - Аққыстау ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 70 шақырым жерде. XIX ғасырдың басында Каспий теңізі жағасында он шақты үй балықшы отбасы отырған. Ақай сол ауылдың ақылгөй ақсақалы болыпты. Содан бері бұл жер Ақай атанып кеткен.Ақайға өзек бойымен кемелер келген, орыс көпестерінің балық батағаларында жергілікті адамдар жұмыс істеген. Кейін тұрғындарға жайлы қоныс болған. Қазір Зинеден ауылдық округі аумағына кіреді.
## Дереккөздер |
БК(б)П ОК Орта Азия бюросы — Орта Азиядағы БК(б)П ОК жоғарғы органы. Бюро 1922 жылдың 19 мамырынан 1934 жылдың 2 қазанына дейін жұмыс істеді. Бюроның негізгі міндеті — Түркістан КФР, Бұхара және Хорезм халық кеңес республикаларында компартияларды құру және басшылық ету, ал 1924 жылы Өзбек КСР, Түрікмен КСР, Тәжік КСР және Қазақ КСР құрылғаннан кейін - осы республикалардағы партиялық және мемлекеттік құрылыс болды.
## Тарихы
Бюро Түркістан бюросының РК(б)П ОК қайта құрылуы нәтижесінде құрылды. Бюроның басшылығымен Орта Азиядағы басмашылықты жою жүзеге асырылып, Орта Азиядағы кеңестік республикалардың ұлттық-мемлекеттік шекаралары белгіленді. Бюро, сонымен қатар, Орта Азиядағы жерді және су көздерін мемлекет меншігіне алуға, сонымен бірге, аймақты кеңестендірудің барлық басқа көріністеріне - ұжымдастыруға, дінге қарсы күреске, мәдени революцияға (әйелдердің құқықтары, халықтың сауаттылығы) басшылық етті.
## Баспа қызметі
* «Правда Востока» газеті (1924—1934)
* «За партию» журналы (1927—1930)
* «Партработник» журналы (1929—1934)
## Орта Азия бюросының хатшылары
* 1922 — 1924 — Я. Э. Рудзутак
* 1924 — 1931 — И. А. Зеленский
* 1931 — 1934 — К. Я. Бауман
## Белгілі бюро мүшелері
## Сілтеме
* Андерсон М. Ф. Орта Азиядағы партиялық құрылыс тарихынан Душанбе 1966
* Назаров С. А. Орта Азиядағы партия құрылысының РКП(б) ОК басшылығы Ташкент 1972
* Хасанов К. БКП(б) ОК Орта Азияда социализм құру жолындағы күресте. (1924—1937 жж.) Ташкент 1968
* Турсунов Х. Түркістандағы Коммунистік партияның ұлттық саясаты. (1917—1924 жж.) Ташкент 1971
* Росляков А. А. БКП (б) ОК Орта Азия бюросы. (Стратегия мен тактика сұрақтары) Ашхабад 1975
* Shoshana Keller To Moscow, not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941 Greenwood Publishing Group, 2001 ISBN 0275972380 (ағыл.)
## Дереккөздер |
Бабан — көне қоныс орны. Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан. Нарын құмының бір бөлігі. 1920 жылдардың аяғына қарай болыстық кеңестің орталығы болды. Алғашқы мектептердің бірі осы Бабанда салынған. Қазір Тұщықұдық ауылдық округіндегі жеке шаруа қожалықтарының жайылымы.
## Дереккөздер |
Кетешағыл — ежелгі қоныс. Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан. Нарын құмының қойнауындағы Әлім-Кете руының қонысы болған. Осы жерде 1930 жылы Кетешағыл ауылдық кеңесі ұйымдастырылған. Кеңес қарауындағы «Жасқайрат», «Кетешағыл» ұжымшарлары Ұлы Отан соғысы және одан кейінгі бейбіт кезеңде де жоғары еңбек жетістіктеріне қол жеткізді.
## Дереккөздер |
Манаш — елді мекен. Атырау облысы, Исатай ауданында орналасқан. 19 ғ-дың ортасында Каспий теңізінің атырабында орыс көпестерінің балық кәсіпшіліктерінің орталығы ретінде пайда болған. Қазан төңкерісінен кейін артельдер, серістестіктерін құру, ұжымдастыру ісі өрбіді. “Қызыл балық” ұжымшарының орталығы болды. Мектеп және т.б. әлеуметтік нысандар салынды. Манаштан қоғам қайраткерлері, көрнекті ғалымдар шыққан. 1957 ж. Новобогат ауданының балық ұжымшарлары Жайық бойына көшірілген кезде Манаш тұрғындары ауыл шаруашылығымен айналысты.
## Дереккөздер |
Құм сарайы — бұл ғимаратқа ұқсас құм мүсінінің бір түрі, көбінесе сарай. Құмды жағажайда екі негізгі құрылыс ингредиенттері, құм мен су көп, сондықтан құм ойындарының көпшілігі сол жерде немесе құмсалғышта болады. Толқындардың әсеріне ұшыраған жағажайларда құм түйірлерінің пішініне байланысты биіктігі мен құрылымын шектейтін құм бар. Жақсы құм мүсіндері сәл лас, балшық пен саздың қоспаларымен алынады, олар тұрақты емес құм түйірлерін байланыстыруға көмектеседі. Құм қамалының нұсқасы-бұл құмды сумен араластырып, жоғарыдан көтерілген жұдырықтан тамшылау арқылы жасалған тамшы құлып. Құм мен су қоспасы бұрыннан бар құм құрылымдарына түскенде, Антони Гауди-и Корнеттің стилі алынады. Құм құлыптарын әдетте балалар көңілді көтеру үшін жасайды, сонымен қатар үлкен, күрделі конструкцияларға қатысты ересектерге арналған құм мүсіндерінің конкурстары бар. Күрделі құмды өнердің мысалы-буддисттік мандала"
## Жарыстар
1989 жылдан бастап Harrison Hot Springs қаласында (Канада, Британдық Колумбия) «Harrisand» деген атпен танымал құм мүсіндерінің әлемдік чемпионаты өтіледі. Жарысқа жеке, қос және командалық санаттар кіреді. Әлемдегі ең биік құм сарайы 2007 жылы Sun Fun Festival-да Оңтүстік Каролинадағы Myrtle Beach салынды. Ғимараттың биіктігі 15,1 М болды, ғимарат құрастырылуы 10 күнге созылды және 300 құм жүк көлігі пайдаланылды.
## Құрылыс
Құм түйіршіктері құм құрғақ болған кезде бір- біріне жабыспайды. Қоспада құм мен су дұрыс пропорцияда таңдалса, құм бір-біріне жабысады. BBC — дегі Coast бағдарламасына сәйкес, құрғақ құмның сегіз бөлігі судың бір бөлігіне пайдалану мінсіз қатынас болып табылады. Құм құрғаған немесе ылғалданған кезде құрылымның пішіні өзгеруі мүмкін; жер көшкіні де сол табиғатқа байланысты пайда болады. Сонымен қатар, жақсы құм түйірлерін (көбінесе өткір) және дөрекі ірі құм түйірлерін араластыру құм құрылысының жақсы нәтижелеріне қол жеткізу үшін өте маңызды.Өткір құм түйірлерін теңіздер мен өзендердің табиғи әсерінен тегістеуге болады. Келеңсіз әсерінен жекелеген құм түйіршіктері байланыстырылады. Оңтайлы дизайнға қол жеткізу үшін ең қолайлы құмды іздеу қажет.Күректер негізгі құрылыс құралы болып табылады, дегенмен кейбір адамдар тек қолдарын пайдаланады. Теңіз суы құрылыс алаңына шелекте немесе басқа контейнерде жеткізілуі мүмкін. Кейде құрылымды нығайту үшін ағаш кесектері сияқты басқа материалдар қосылады.Құм мүсіндерін өнер нысаны ретінде мүсіндеу соңғы жылдары, әсіресе жағалаудағы жағажайларда танымал болды. Жыл сайынғы жүздеген жарыстар бүкіл әлемде өткізіледі. Әдістер өте күрделі болуы мүмкін және рекордтардың жетістіктері Гиннестің рекордтар кітабына жазылады. Кейде жарыстар жарнамалық немесе жарнамалық іс-шаралар ретінде ұйымдастырылады.Құм сарайларының кейбір мүсіншілері туристер, олар жасанды материалдарды, қалыптарды, пішіндерді, тондауды, байланыстыруды немесе ауыр механизмдерді пайдаланбайды. Осындай туристердің бірі G. Augustine Lynas, ол 50 жыл бойы көпшілікке құм құлыптарын салып келеді. Алайда, құм мүсіндерінің жарыстарында ережелер көбінесе аяқталған құрылымды тұрақтандырғыш жабынмен шашыратуды талап етеді, бұл құрылымдарды сақтайды және жұмысты дұрыс бағалауға жәнекөрермендердің көңілінен шығуға мүмкіндік береді. Бекітілген мүсіндер бірнеше айға дейін тұра алады. Ресейде бұл мақсаттар үшін кейде PVA желімінің сумен қоспасы қолданылады
## Құм мүсіншілерінің кәсіби компаниялары
Соңғы жылдары көптеген шеберлер құм мүсіндерін жасауға бағытталған компаниялар құрды. Бұл компаниялар бизнесті немесе өнімді жылжытуды іздейтін немесе арнайы іс-шараларда өз клиенттерін таңдандыру үшін корпоративті және жеке клиенттермен нарық орнын тапты. Мұндай кәсіпкерлердің көпшілігі үшін бұл кәсіп негізгі емес, ал кейбіреулері " Fitzy Snowman Sculpting "және" Sand Scapes " сияқты мамандандырылған.
## Басқа құм ойындары
Құмды жағажайдағы, әсіресе балалар үшін басты ойын — сауықтардың бірі-бұл қарапайым құмсалғышқа қарағанда көбірек мүмкіндіктер беретін құм ойындары. Сіз шұңқырлар (сазды немесе жер асты суларын кездестіру), каналдар, туннельдер, көпірлер, мүсіндер жасай аласыз (адамдар, жануарлар және т. б. мүсіндер сияқты немесе ғимараттардың масштабты модельдері) және т. б.
Суды ұстап тұру үшін құм бөгеттерін салуға болады. Әсіресе балалар арасында бұл әрекет көктемде қар ери бастаған кезде танымал. Еріген су ағындары құммен жабылады, су жиналады, қайықтар резервуарға жіберіледі. Бөгет енді су көлемін ұстап тұра алмаса, жағалау ашылып, су ағыны қайықтарды одан әрі тез көтереді.
Біреуді мойынға дейін құмға салу немесе өзін- өзі жерлеу -- бұл танымал жағажай ойын-сауығы
## Сыртқы сілтемелер
* Игры на пляже Мұрағатталған 25 мамырдың 2010 жылы. — статьи сайта Игрокопилка
* Самые необычные скульптуры из песка Мұрағатталған 2 қарашаның 2012 жылы.
* Межрегиональный фестиваль песчаной фигуры г. Братск 2012
* Искусство создания песчаной скульптуры в России |
Суыр күні (ағылш. Groundhog Day) — қияли элементі бар америкалық кинокомедия.
Бас қаһарманы уақыт шеңберінде қалып қойған жағдайды суреттейтін фильм сол жылдың ең табысты кинотуындылары қатарына енді. Үлкен философиялық пен мәдени әсер жасаған бұл фильм көптеген еліктеулердің пайда болуына әкелді. Ал «суыр күні» деген тіркес көп тілдерге еніп, қайталана беретін, біркелкі кезеңді білдіре бастады.
2006 жылы бұл фильм АҚШ Конгресс кітапханасының Ұлттық фильмдер регистріне енгізілді.
## Сюжет
Фил Коннорс есімді инабатсыз тележүргізуші ауа райы жаңалықтарын жеткізіп жүреді, бірақ өз жұмысын онша ұнатпайды. 1 ақпан күні ол және бірге істейтін продюсер Рита Хансон мен оператор Ларри Пенсильваниядағы Панксатони қаласына келіп, дәстүрлі «Суыр күні» мерекесінен репортаж жасауға дайындалады. 2 ақпан күні олар репортаж жасап, қаладан кетпекші болады, бірақ боранның кесірінен қалып қояды. Келесі күні 3 ақпан емес, тағы 2 ақпан келіп қайталанады, бірақ Филден басқалары бұны сезбей жүреді.
## Рөлдерде
## Сценарий
Бастапқы сценарийді Дэнни Рубин 1988—1989 жылдары жазған. Ол бітпес ғұмыры бар кейіпкер туралы кино түсірілсе, оны әртүрлі кезеңдерде көрсету техникалық жағынан қиындау болады деп, оны бір өзгермейтін аймаққа кірістіру жағын ойластыра бастайды. Сонда өзінің бұрынғы уақыт шеңберінде қалып қойған кейіпкер туралы идеясын еске түсіреді. Ең қолайлысы — қайталана беретін жалғыз күнді көрсетсе дұрыс, деп шешеді.
Кинохикаяларда әдетте өзгеріс суреттеледі, сондықтан шексіз уақыт аралығында бұл кейіпкердің қалай өзгеруін анықтау үшін, мен оны өзгеруге еш ниеті жоқ тұлға ретінде көрсетуден бастауым керек еді, сірә, дамуында кідіріс болған және дұрыс есее алмаған азаматтардың бірі ретінде де. Мүмкін, сондай азаматтарда көбірек уақыт болғанда, олар ақыры жетілер еді. Мүмкін, оларға жалғыз өмір аз болып көрінеді.
Movie stories are by nature about change, and if I were going to test the change of this character against an infinity of time, I'd want him to begin as somebody who seemed unable to change, perhaps one of those arrested development-type guys who just couldn't quite grow up. Maybe if guys like that had more time they would eventually mature. Maybe one lifetime is not enough.
Сюжет негізін құрастырып біткенде, ол қайталана беретін күнді таңдай бастайды, бұл кейіпкердің туған күні немесе 29 ақпан сияқты ерекше күн болуы керек еді. Сонда қолына күнтізбені алғанда, көзі ақпандағы «суыр күніне» түседі. Бұл көпшілікке онша танылмаған мереке күнін сценарий үшін жарамды деп табады. Сөйтіп, мерекенің бас қаһарманы болып табылатын суыр Филдің есімі киноның бас кейіпкеріне де берілді. Бұл кейіпкер жалғыз күнде бірнеше даму кезеңінен өтеді: түсінбестік, ойын-сауық, депрессия, өзін құдай деп санау, игілікке бастар жол.
1990 жылдың сәуірінде Дэнни Рубин сценарийді бірнеше компанияға жібереді. Көптің ішінен продюсер Тревор Альберт бұл сценарийге қатты қызығушылық танытып, оны режиссёр Гарольд Рамиске ұсынады, бірақ бастапқыда ол бұны ұнатпай қалады. Ал Дэнни Рубин бұл жобаға комедиялық режиссёрдің таңдалуына байланысты өз күмәнін білдіреді. Бірақ 1991 жылдың басында Columbia Pictures студиясымен келісім жасалып, Гарольд Рамис режиссёр болып тағайындалады.
Гарольд Рамис фильм жасауға өз досын Билл Мюррейді шақырады. Рубин, Рамис, Мюррей үшеуі сценарийді жетілдіруге кіріседі. Сөйтіп, бастапқыда драмалық деп ойластырылған фильм романтикалық комедия сипаттарын сіңіреді.
## Дереккөздер |
Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты – ғылыми-зерттеу мекемесі. Орталық Қазақстандағы металлургия мен химия өнеркәсібі дамуына ғылыми негіз беру мақсатында 1958 жылы құрылған. Құрамында 13 ғылыми-зерттеу лабораториясы бар. Институтты әр жылдары Қазақстан ғылым академиясының академиктері И.Н.Әзірбаев, Е.А.Бөкетов, Ж.Әбішев және В.П.Малышев, Б.С.Фиалков, Б.П.Хасен басқарған.
Институт жұмысының негізгі бағыттары:
* металлургия процестерінің термодинамикасы мен кинетикасы;
* бейорганикалық қосылыстардың физикалық химиясы мен термохимиясы;
* байытудың физика-химиялық негіздерін жасау;
* металлургияның қалдық өнімдерін қайта өңдеу мен одан жаңа материалдар алу жолдары, тағы басқа.
## Тағы қараңыз
* Химия
* Химиялық физика
* Химиялық технология
* Химия ғылымдары институты
## Дереккөздер |
## Ақмола облысы
* Ақмола қаласы → Целиноград қаласы (1961) → Ақмола қаласы (1992) → Астана қаласы (1998) → Нұр-Сұлтан қаласы (2019) → Астана қаласы (2022)
* Целиноград облысы → Ақмола облысы (1992)
* Ақмола ауданы → Целиноград ауданы (1961)
* Вишнёв ауданы → Аршалы ауданы (1997)
* Баранкөл ауданы → Державин ауданы (1963) → Жарқайың ауданы (1997)
* Еңбекшілдер ауданы → Біржан сал ауданы (2017)
* Еркіншілік ауданы → Ерментау ауданы (1964) → Ерейментау ауданы (1997)
* Краснознамен ауданы → Егіндікөл ауданы (1997)
* Қима ауданы → Жақсы ауданы (1964)
* Макин ауданы → Бұланды ауданы (1997)
* Молотов ауданы → Балкашин ауданы (1957) → Сандықтау ауданы (1997)
* Новочеркасск ауданы → Астрахан ауданы (1964)
* Сталин ауданы → Ленин ауданы (1961) → Алексеев ауданы (1963) → Ақкөл ауданы (1997)
* Щучье ауданы → Бурабай ауданы (2009)
### Ақкөл ауданы
* Алексеевка қаласы → Ақкөл қаласы (1997)
### Аршалы ауданы
* Борисовка кенті → Вишнёвка кенті (1927) → Аршалы кенті (1998)
### Бұланды ауданы
* Макинка кенті → Макинск қаласы (1945)
### Егіндікөл ауданы
* Краснознаменский селосы → Егіндікөл селосы (1999)
### Целиноград ауданы
* Малиновка селосы → Ақмол селосы (2007)
* Антоновка ауылы → Опан ауылы (2018)
* Ильинка ауылы → Қараөткел ауылы (2006)
* Красноярка ауылы → Жарлыкөл ауылы (2018)
* Красный Флаг ауылы → Оразақ ауылы (1998)
* Луговой ауылы → Тасты ауылы (2010)
* Максимовка ауылы → Арайлы ауылы (2018)
* Малотимофеевка ауылы → Аққайың ауылы (2018)
* Миновка ауылы → Жабай ауылы (2018)
* Новоишимка ауылы → Жаңаесіл ауылы (2018)
* Новостройка ауылы → Жаңа Жайнақ ауылы (2007)
* Павлоградка ауылы → Сарыкөл (2006)
* Покровка ауылы → Ақмешіт ауылы (1999)
* Приозёрный ауылы → Родина ауылы (2010)
* Родионовка ауылы → Өтеміс ауылы (1998)
* Рождественка ауылы → Қабанбай батыр ауылы (2001)
* Романовка ауылы → Рақымжан Қошқарбаев ауылы (2006)
* Семёновка ауылы → Қарамеңді батыр ауылы (2018)
* Фарфоровый ауылы → Ынтымақ ауылы (2018)
## Ақтөбе облысы
* Ключевой ауданы → Алға ауданы (1963)
* Комсомол ауданы → Бөгеткөл ауданы (1993) → Әйтеке би ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Қарғалы ауданы (1997)
* Новороссийск ауданы → Хромтау ауданы (1993)
* Табын ауданы → Байғанин ауданы (1940)
* Темір ауданы → Октябрь ауданы (1967) → Мұғалжар ауданы (1997)
### Ақтөбе қалалық әкімдігі
* Красносельское ауылы → Бекқұл баба ауылы (2010)
* Новостепановка ауылы → Кеңес Нокин ауылы (2007)
* Новое ауылы → Жаңақоныс ауылы (2009)
* Птицеводческое ауылы → Ясное ауылы
* Россовхоз ауылы → Өрлеу ауылы (2014)
### Алға ауданы
* Бессараб а/о → Сарықобда а/о
* Гагарин а/о → Черноводск а/о→ Қарақұдық а/о (2010)
* Ильин а/о → Ақай а/о (2010)
* Ключевой а/о → Үшқұдық а/о (2007)
* Максим Горький а/о → Бесқоспа а/о
* Берёзовка ауылы → Қайыңдысай ауылы (2007)
* Бессарабка ауылы → Сарықобда ауылы (1993)
* Богословка ауылы → Үшқұдық ауылы (2010)
* Голубиновка ауылы → Көктоғай ауылы (2009)
* Ивановка ауылы → Тікқайың ауылы (2009)
* Ильинка ауылы → Ақай ауылы (2010)
* Лохвицкое ауылы → Бұлақсай ауылы (2010)
* Луговое ауылы → Жерұйық ауылы (2009)
* Новосергеевка ауылы → Құмсай ауылы (2009)
* Новоукраинка ауылы → Талдысай ауылы
* Октябрьское ауылы → Қайнар ауылы (1993)
* Павловка ауылы → Есет батыр Көкіұлы ауылы (2008)
* Петровка ауылы → Ақсазды ауылы (2008)
* Прогресс ауылы → Маржанбұлақ ауылы (2008)
* Черноводск ауылы → Қарақұдық ауылы (2009)
* Шибаевка ауылы → Нұрбұлақ ауылы (2009)
### Әйтеке би ауданы
* Басқұдық а/о → Тұмабұлақ а/о (2020)
* Восточный а/о → Сұлукөл а/о (1993)
* Комсомол а/о → Темірбек Жүргенов а/о (2018)
* Псков а/о → Әйке а/о (1993)
* Урожайный а/о → Ақтасты а/о (1993)
* Амангелді ауылы → Толыбай ауылы
* Восточное ауылы → Сұлукөл ауылы
* Комсомольское ауылы → Темірбек Жүргенов ауылы (2018)
* Псковское ауылы → Әйке ауылы
* Северное ауылы → Тереңсай ауылы
* Союзное ауылы → Үшқатты ауылы
* Урожайное ауылы → Ақтасты ауылы
* Чапай ауылы → Байжанкөл ауылы
### Байғанин ауданы
* Байғанин ауылы → Қарауылкелді ауылы (2006)
* Жданово ауылы → Қораши ауылы
* Қопа ауылы → Алтай батыр ауылы
* Қызыләскер ауылы → Жыңғылдытоғай ауылы
### Қарғалы ауданы
* Ленин а/о → Қосестек а/о (1997)
* Петропавл а/о → Желтау а/о
* Херсон а/о → Велихов а/о
* Александровка ауылы → Шәмші Қалдаяқов ауылы (2007)
* Анастасьевка ауылы → Бозтөбе ауылы (2009)
* Бородиновка ауылы → Қайрақты ауылы (2007)
* Григорьевка ауылы → Ащылысай ауылы (2009)
* Ленинское ауылы → Қосестек ауылы (1997)
* Нововведенка ауылы → Шаңдыаша ауылы (2009)
* Приозёрное ауылы → Ақкөл ауылы (2009)
* Херсон ауылы → Ақжайық ауылы (2009)
* Эрзерум ауылы → Сарыбұлақ ауылы (2007)
### Қобда ауданы
* Алексеев а/о → Жарсай а/о
* Астраханов а/о → Жаңаталап а/о
* Бегәлі а/о → Исламғали Құрманов а/о
* Белогор а/о → Бестау а/о (2007)
* Бесқопа а/о → Сарыбұлақ а/о (1999)
* Вознесенов а/о → Иманғали Білтабанов а/о
* Калинов а/о → Бегәлі а/о (1999)
* Краснояр а/о → Қызылжар а/о
* Михайлов а/о → Құрсай а/о (1998)
* Новоалександров а/о → Өтек а/о (1998)
* Новоалексеев а/о → Қобда а/о
* Новонадеждин а/о → Исатай а/о
* Успенов а/о → Терісаққан а/о
* Новоалексеевка ауылы → Қобда ауылы (1997)
* Алексеевка ауылы → Жарсай ауылы (1997)
* Алпайсай ауылы → Әлия ауылы (2005)
* Астрахановка ауылы → Жаңаталап ауылы (1997)
* Благовещенка ауылы → Ақсай ауылы (1997)
* Брусиловка ауылы → Қаракемер ауылы (1998)
* Зелёный дол ауылы → Көк үй ауылы (1998)
* Калиновка ауылы → Бесқұдық ауылы (2020)
* Краснояр ауылы → Қызылжар ауылы (1998)
* Қызылту ауылы → Егіндібұлақ ауылы (2007)
* Михайловка ауылы → Құрсай ауылы (1998)
* Новоалександровка ауылы → Өтек ауылы (1998)
* Новонадеждинка ауылы → Жарсай ауылы
* Пятигорка ауылы → Бестау ауылы (2007)
* Ропповка ауылы → Байтақ ауылы (2009)
* Успеновка ауылы → Терісаққан ауылы (1997)
* Хабаловка ауылы → Иманғали Білтабанов ауылы (1997)
### Мәртөк ауданы
* Андреев а/о → Қызылжар а/о
* Берёзов а/о → Қазірет а/о
* Нагорный а/о → Тәңірберген а/о (2006)
* Новомихайлов а/о → Байнассай а/о
* Первомай а/о → Аққұдық а/о
* Степанов а/о → Құрмансай а/о
* Хлебодар а/о → Сарыжар а/о (2014)
* Андреевка ауылы → Қызылжар ауылы (2009)
* Берёзовка ауылы → Жездібай ауылы (2011)
* Веренка ауылы → Достық ауылы (2016)
* Ефремовка ауылы → Қарағансай ауылы (2011)
* Казанка ауылы → Қазан ауылы (2007)
* Калиновка ауылы → Ақбұлақ ауылы (2011)
* Коминтерн ауылы → Аққайың ауылы (2009)
* Линовицкое ауылы → Қиялы ауылы (2011)
* Нагорное ауылы → Саржансай ауылы (2006)
* Новомихайловка ауылы → Байнассай ауылы (2007)
* Новофёдоровка ауылы → Ақмоласай ауылы
* Рыбаковка ауылы → Жаңажол ауылы (2009)
* Степановка ауылы → Құрмансай ауылы
* Степь ауылы → Қарабұлақ ауылы (2011)
* Студенческое ауылы → Бөрте ауылы (2009)
* Новодонцы ауылы → Егізата ауылы (2011)
* Хлебодаровка ауылы → Сарыжар ауылы (2014)
* Хозаул ауылы → Қозы ауылы (2011)
* Целинное ауылы → Көкпекті ауылы (2009)
* Чайда ауылы → Шаңды ауылы (2009)
* Черёмушки ауылы → Торайғыр ауылы (2011)
### Мұғалжар ауданы
* Бақтыөзен а/о → Батпақкөл а/о
* Бронштейн а/о → Талдысай а/о
* Грачёв а/о → Еңбек а/о
* Еңбекші а/о → Құмсай а/о
* Орқаш а/о → Құдайберген Жұбанов а/о
* Шилі а/о → Ащысай а/о
* Восток ауылы → Көктөбе ауылы (2000)
* Қандыағаш кенті → Октябрьск қаласы (1967) → Қандыағаш қаласы (1997)
* Дмитриевское ауылы → Көбелей ауылы (2008)
* Ембі-5 қаласы → Жем қаласы (1999)
* Знаменское ауылы → Басшилі ауылы
* Золотонош ауылы → Елек ауылы (2000)
* Кузнецовское ауылы → Көлденең Темір ауылы (2008)
* Қазақ КСР-інің 30 жылдығы ауылы → Шеңгелши ауылы
* Михайловка ауылы → Қаракөл ауылы
* Новая База ауылы → Бірлік ауылы
* Новая Жизнь ауылы → Құмсай ауылы
* Новогоднее ауылы → Қайыңды ауылы
* Покровка ауылы → Сағашилі ауылы (2007)
* Родники ауылы → Бұлақты ауылы (2008)
* Сергеевка ауылы → Тепсен Қарабұлақ ауылы
* Шевченко ауылы → Миялыкөл ауылы
* Шевченко ауылы → Көтібар ауылы (2000)
* Юбилейный ауылы → Алтынды ауылы (2007)
### Ойыл ауданы
* Амангелді а/о → Көптоғай а/о
* Берсиев а/о → Қаратал а/о → Шығанақ Берсиев а/о (2009)
* Жекенді а/о → Сарыбие а/о
* Жетікөл а/о → Қараой а/о
* Саға а/о → Қайыңды а/о
* Қайыңды ауылы → Ақжар ауылы
### Темір ауданы
* Бородинов а/о → Шығырлы а/о
* Перелюбов а/о → Ақсай а/о
* Кеңқияқ а/о → Сарыкөл а/о
* Благовещенское ауылы → Ащысай ауылы
* Бородиновка ауылы → Шығырлы ауылы (1999)
* Еділсай ауылы → Сарытоғай ауылы
* Ленинское ауылы → Жамбыл ауылы (2010)
* Перелюбовка ауылы → Ақсай ауылы
* Рождественское ауылы → Бірлік ауылы (2010)
### Хромтау ауданы
* Кредиков а/о → Аққұдық а/о (1999)
* Мағаджан а/о → Табантал а/о
* Новороссийск а/о → Ақжар а/о (1999)
* Новотроицк а/о → Тассай а/о (1999)
* Черкасск а/о → Абай а/о
* Донское ауылы → Дөң ауылы
* Кредиковка ауылы → Аққұдық ауылы (1999)
* Матвеевка ауылы → Жарбұтақ ауылы (1999)
* Молодёжное ауылы → Тамды ауылы (2006)
* Новороссийское ауылы → Ақжар ауылы (1999)
* Просторное ауылы → Жазық ауылы
* Степное ауылы → Көкпекті ауылы (2007)
* Сусановка ауылы → Оңғар ауылы
* Сухиновка ауылы → Абай ауылы
* Троицкое ауылы → Тассай ауылы (1999)
### Шалқар ауданы
* Амангелді а/о → Біршоғыр а/о → Бершүгір а/о (2019)
* Біршоғыр а/о → Мөңке би а/о
* Сарыбұлақ а/о → Есет Көтібарұлы а/о
* Солёный а/о → Қауылжыр а/о (1997)
* Астауши ауылы → Есетата ауылы
* Компрессорное ауылы → Қауылжыр ауылы
* Қайыр ауылы → Мөңке би ауылы
### Ырғыз ауданы
* Калинин а/о → Қызылжар а/о
* Коминтерн а/о → Аманкөл а/о
* Жаңақұрылыс ауылы → Жаныс би ауылы (2006)
* Коминтерн ауылы → Құтикөл ауылы (2006)
* Қызылпартизан ауылы → Ақши ауылы (2006)
* Тельман ауылы → Аманкөл ауылы
## Алматы облысы
* Заилийский бекінісі → Верный бекінісі → Алматы бекінісі (1867) → Верный қаласы (1867) → Алматы қаласы (1921)
* Қыстақ ауданы → Жамбыл ауданы (1939)
* Ленин ауданы → Калинин ауданы (1928) → Қаскелең ауданы (1935) → Қарасай ауданы (1998)
* Нарынқол ауданы → Райымбек ауданы (1993)
* Сөгеті ауданы → Еңбекшіқазақ ауданы (1929)
* Любавинский станицасы → Қаскелең станицасы (1902) → Троицкий ауылы (1918) → Қаскелең ауылы (1929) → Қаскелең қаласы (1963)
## Атырау облысы
* Гурьев облысы → Атырау облысы (1992)
* Есбол ауданы → Индер ауданы (1965)
* Бақсай ауданы → Махамбет ауданы (1963)
* Жылыой (Жилая Коса) ауданы → Ембі ауданы (1963) → Жылыой ауданы (1993)
* Новобогат ауданы → Исатай ауданы (1990)
* Теңіз ауданы → Құрманғазы ауданы (1993)
### Атырау қалалық әкімдігі
* Гурьев қаласы → Атырау қаласы (1992)
* Ленинград а/о → Ақсай а/о
* Плотовин а/о → Еркінқала а/о
* Придорожный а/о → Геолог а/о
* Дальний ауылы → Ақжар ауылы (1993)
* Курилкино ауылы → Көкарна ауылы
* Қызыл балық ауылы → Атырау ауылы → Қызыл балық ауылы (2022)
* Ленинградское ауылы → Ақсай ауылы (1993)
* Память Ильича ауылы → Береке ауылы (2000)
* Новостройка ауылы → Придорожное ауылы → Бірлік ауылы
* Ширина (Холодильник) ауылы → Ақжайық ауылы
### Жылыой ауданы
* Амангелді а/о → Ақкиізтоғай а/о
* Калинин а/о → Жем а/о (2000)
### Индер ауданы
* Горы а/о → Елтай а/о (2007)
* Зелёный а/о → Көктоғай а/о
* Индер а/о → Бөдене а/о
* Кулагин а/о → Есбол а/о (2007)
* Индерборстрой кенті → Индербор кенті
* №2 ауыл → Жарсуат ауылы
* №3 ауыл → Бөдене ауылы
* №4 ауыл → Қызылжар ауылы
* №5 ауыл → Құрылыс ауылы
* Горы ауылы → Аққала ауылы (1993)
* Гребенщик ауылы → Ынтымақ ауылы (2007)
* Зелёное ауылы → Көктоғай ауылы (2007)
* Кулагино ауылы → Есбол ауылы (2007)
### Исатай ауданы
* Забурын а/о → Зинеден а/о (2019)
* Новобогат а/о → Қамысқала а/о (2008)
* №13 разъезд → Нарын ауылы
* Гран ауылы → Өркен ауылы (2008)
* Забурын ауылы → Зинеден ауылы (2008)
* Новобогат ауылы → Хамит Ерғалиев ауылы (1998)
* Чапаево ауылы → Тұщықұдық ауылы (2008)
### Құрманғазы ауданы
* Байда а/о → Бөкейхан а/о (2022)
* Ганюшкин а/о → Құрманғазы а/о (2018)
* Калинин а/о → Орлы а/о (2007)
* Киров а/о → Жаңаталап а/о (2018)
* Морской а/о → Мақаш а/о (2001)
* Приморье а/о → Теңіз а/о (2007)
* Ганюшкино ауылы → Құрманғазы ауылы (2018)
* №3 разъезд → Дина Нұрпейісова разъезі
* Богатое ауылы → Амангелді ауылы (2007)
* Дәшін ауылы → Хиуаз ауылы (2018)
* Еңбекші ауылы → Жұмекен ауылы (1996)
* Каспаркино ауылы → Құмарғали ауылы (2006)
* Кобяково ауылы → Дәулеткерей ауылы (2006)
* Ковалёво ауылы → Дәулет ауылы (2006)
* Котяевка ауылы → Бөкейхан ауылы (2022)
* Қызылоба ауылы → Ғизат Әліпов ауылы (2010)
* Мартышкино ауылы → Шайхы ауылы (2006)
* ММС ауылы → Арна ауылы (2007)
* Приморье ауылы → Теңіз ауылы (2022)
* Рембаза ауылы → Балықшы ауылы (2007)
* Утеры ауылы → Бірлік ауылы (2007)
### Қызылқоға ауданы
* Бесқала ауылы → Мәдениет ауылы
### Мақат ауданы
### Махамбет ауданы
* Чкалов а/о → Бейбарыс а/о (2007)
* Жаманқала ауылы → Махамбет ауылы (1963)
* №8 ауыл → Ақжайық ауылы
* №11 ауыл → Октябрьское ауылы → Есбол ауылы
* №13 ауыл → Ортақшыл ауылы
* №15 ауыл → Еңбекшіл ауылы
* №17 ауыл → Алға ауылы
* Канал ауылы → Бала Ораз ауылы (2006)
* Карманово ауылы → Кеңөріс ауылы (2006)
* Опытное ауылы → Сарайшық ауылы (1993)
* Редут ауылы → Талдыкөл ауылы (2006)
* Сарайшық ауылы → Ескі Сарайшық ауылы (1993)
* Сорочинко ауылы → Аққайың ауылы (2006)
* Топайлы ауылы → Өтешқали Атамбаев ауылы (2006)
* Чкалово ауылы → Бейбарыс ауылы (2006)
## Батыс Қазақстан облысы
* Орал облысы → Батыс Қазақстан облысы (1992)
* Зелёнов ауданы → Бәйтерек ауданы (2019)
* Жымпиты ауданы → Сырым ауданы (1992)
* Каменка ауданы → Тасқала ауданы (1993)
* Орда ауданы → Бөкей ордасы ауданы (2000)
* Талов ауданы → Казталов ауданы (1934)
* Сламихин ауданы → Фурманов ауданы (1936) → Жалпақтал ауданы (1993)
* Ілбішін ауданы → Чапаев ауданы (1939) → Ақжайық ауданы (1997)
### Ақжайық ауданы
* Ақтөбе а/о → Базаршолан а/о
* Батурин а/о → Ақсуат а/о
* Заурал а/о → Сарытоғай а/о
* Калмыков а/о → Тайпақ а/о
* Киров а/о → Алғабас а/о
* Кожехаров а/о → Жаңабұлақ а/о
* Лбішін а/о → Ақжол а/о
* Первомай а/о → Қабыршақты а/о
* Ілбішін ауылы → Чапаев ауылы (1939)
* Антоново ауылы → Атамекен ауылы (1994)
* Барановка ауылы → Самал ауылы (1994)
* Батурино ауылы → Ақсуат ауылы (1994)
* Бахирево ауылы → Үшқұдық ауылы (1993)
* Верхневологино ауылы → Алғабас ауылы (1993)
* Горбуново ауылы → Жаңажол ауылы (1993)
* Горячкино ауылы → Мойылды ауылы (2007)
* Калёное ауылы → Ақбұлақ ауылы (2006)
* Калмыково ауылы → Тайпақ ауылы (1993)
* Киров су торабы ауылы → Тоған ауылы
* Кожехарово ауылы → Жаңабұлақ ауылы (2002)
* Кордон ауылы → Битілеу ауылы (1993)
* Котельниково ауылы → Алмалы ауылы (1993)
* Краснояры ауылы → Томпақ ауылы (1993)
* Қурайлысай ауылы → Жұбан Молдағалиев ауылы (2000)
* Локтево ауылы → Қосшығыр ауылы (1993)
* Первомайское ауылы → Қабыршақты ауылы (2018)
* Тельново ауылы → Тегісжол ауылы (1993)
* Феофаново ауылы → Жайық ауылы
* Харькино ауылы → Шабдаржап ауылы (1993)
* «Ілбішін» кеңшарының 1-бөлімшесі → Қабыл ауылы
* «Ілбішін» кеңшарының 2-бөлімшесі → Тінәлі ауылы
* Юлаево ауылы → Жолап ауылы (1993)
### Бәйтерек ауданы
* Жданов а/о → Махамбет а/о
* Железнов а/о → Атамекен а/о (2022)
* Краснов а/о → Бейбітшілік а/о (2022)
* Первосовет а/о → Шалғай а/о (2010)
* Ростоши а/о → Белес а/о
* Топорков а/о → Егіндібұлақ а/о
* Фурманов а/о → Достық а/о
* Чеботарёв а/о → Құрманғазы а/о (2022)
* Чесноков а/о → Сұлу көл а/о (2010)
* Балаган ауылы → Жаңатаң ауылы (2010)
* Бокаушино ауылы → Ақжол ауылы (2004)
* Владимировка ауылы → Ақсу ауылы (2020)
* Железново ауылы → Атамекен ауылы (2022)
* Карпово ауылы → Тыңдала ауылы (2022)
* Котельниково ауылы → Сырым батыр ауылы (2022)
* Красный Свет ауылы → Ақбидай ауылы (2020)
* Набережный ауылы → Асан ауылы (2010)
* Новенький ауылы → Қайнар ауылы (2022)
* Первосоветское ауылы → Шалғай ауылы (2010)
* Погодаево ауылы → Бейбітшілік ауылы (2022)
* Ростоши ауылы → Белес ауылы (2004)
* Степной ауылы → Өркен ауылы (2010)
* Факел ауылы → Жалын ауылы (2020)
* Фурманово ауылы → Достық ауылы (2004)
* Хамино ауылы → Аманат ауылы (2022)
* Цыганово ауылы → Егіндібұлақ ауылы (2004)
* Чапово ауылы → Махамбет ауылы (2004)
* Чеботарёво ауылы → Құрманғазы ауылы (2022)
* Черноярово ауылы → Қаражар ауылы (2010)
* Чесноково ауылы → Алмалы ауылы (2020)
* Чесноково ауылы → Сұлу көл ауылы (2010)
### Бөкей ордасы ауданы
* Искра а/о → Ұялы а/о (2005)
* Көктөбе а/о → Темір Масин а/о (2007)
* Большевик ауылы → Жиекқұм ауылы (1994)
* Большевик ауылы → Мәмбет ауылы (1994)
* Витебск ауылы → Бескөл ауылы (1994)
* Ворошилово ауылы → Қарасу ауылы (1994)
* Жамбыл ауылы → Жетібай ауылы (2018)
* Искра ауылы → Ұялы ауылы (2005)
* Ленин ауылы → Жәрмеңке ауылы
### Бөрлі ауданы
* Александров а/о → Достық а/о (2020)
* Киров а/о → Қарағанды а/о (2007)
* Миргород а/о → Ақбұлақ а/о
* Тихонов а/о → Қарақұдық а/о (2007)
* Қазақстан кенті → Ақсай қаласы (1967)
* Григорьевка ауылы → Кеңтүбек ауылы (2002)
* Александровка ауылы → Достық ауылы (2020)
* Ким ауылы → Бақтыарал ауылы (2002)
* Кирово ауылы → Қарағанды ауылы (2020)
* Тихоновка ауылы → Қарақұдық ауылы (2020)
### Жаңақала ауданы
* Айдархан а/о → Жаңажол а/о
* Жаңақала а/о → Жаңақазан а/о
* Красногор а/о → Қызылоба а/о
* Қисыққамыс а/о → Жаңақала а/о
* Қисыққамыс ауылы → Жаңақала ауылы (1972)
* Кармановка ауылы → Қырқопа ауылы (1999)
* Красногорское ауылы → Қызылоба ауылы (1992)
* Ленинское ауылы → Мәстексай ауылы
* Мокринское ауылы → Жаңажол ауылы (1993)
* Мортық ауылы → Бірлік ауылы (1992)
* Мухорский ауылы → Мұқыр ауылы
* Новая Казанка ауылы → Жаңақазан ауылы
* Факеево ауылы → Сарыкөл ауылы (1993)
### Жәнібек ауданы
* Қайрат а/о → Тау а/о
* Свердлов а/о → Жақсыбай а/о
* Августовка ауылы → Майтүбек ауылы (2007)
* Ақшкол ауылы → Еңбекші ауылы
* Большевик ауылы → Жігер ауылы (2007)
* Ворошилово ауылы → Қолтабан ауылы
* Зерновая ауылы → Аманат ауылы (2007)
* Калинино ауылы → И.Жұмаев ауылы
* Күйгенкөл ауылы → Жасқайрат ауылы
* Қайрат ауылы → Тау ауылы (1992)
* Молочное ауылы → Ақадыр ауылы (2007)
* Свердлово ауылы → Жақсыбай ауылы
### Казталов ауданы
* Красный партизан а/о → Ақпәтер а/о
* Мирон а/о → Болашақ а/о (2005)
* Фурманов а/о → Жалпақтал а/о
* Берёзино ауылы → Қайыңды ауылы (2000)
* Богатырёво ауылы → Болашақ ауылы (2005)
* Кирово ауылы → Саралжын ауылы
* Мирон ауылы → Жаңатаң ауылы (2006)
* Никонор ауылы → Қособа ауылы (2007)
* Порт-Артур ауылы → Ақпәтер ауылы (1993)
* Русская Таловка ауылы → Ащысай ауылы (2000)
* Сламихино ауылы → Фурманово ауылы (1936) → Жалпақтал ауылы (1993)
* Шильная Балка ауылы → Аққурай ауылы (2006)
### Қаратөбе ауданы
* Батпақкөл ауылы → Үшана ауылы
* Ворошилово ауылы → Үшағаш ауылы
* Дайынөткел ауылы → Шалғын ауылы
* Қалдығайты ауылы → Сулыкөл ауылы
### Сырым ауданы
* Маркс а/о → Жосалы а/о
* Бірінші Май ауылы → Саралжын ауылы (2010)
* Жданово ауылы → Тамды ауылы
* Кирово ауылы → Қособа ауылы
* Коминтерн ауылы → Шағырлой ауылы (2007)
* Чапаево ауылы → Көздіқара ауылы
### Тасқала ауданы
* Каменка а/о → Тасқала а/о
* Подтяжки а/о → Мереке а/о
* Семиглавый мар а/о → Достық а/о
* Совхоз а/о → Қазақстан а/о
* Ульянов а/о → Мерей а/о
* Каменка ауылы → Тасқала ауылы (2004)
* Астраханкино ауылы → Аққайнар ауылы (2010)
* Беленькое ауылы → Ақкүтір ауылы (2018)
* Белугино ауылы → Өркен ауылы (2010)
* Вавилино ауылы → Бастау ауылы (2010)
* Ермольчево ауылы → Еменжар ауылы (2018)
* Жемшін ауылы → Тоғайлы ауылы (2010)
* Красненький ауылы → Жігер ауылы (2010)
* Крутая ауылы → Ынтымақ ауылы (2010)
* Крушино-Канава ауылы → Жаңаауыл ауылы (1993)
* Кузнецово ауылы → Бірлік ауылы (2010)
* Логашкино ауылы → Мерей ауылы
* Мартыново ауылы → Оян ауылы (1993)
* Подтяжки ауылы → Мереке ауылы (2000)
* Родники ауылы → Айнабұлақ ауылы (2010)
* Семиглавый Мар ауылы → Достық ауылы
* Совхозное ауылы → Атамекен ауылы (2002)
* Чебаково ауылы → Кеңжайлау ауылы (2010)
* Чёрная Падина ауылы → Қараой ауылы (2018)
* Ширяево ауылы → Кирово ауылы → Алмалы ауылы (2010)
### Теректі ауданы
* Восход а/о → Ақсоғым а/о
* Октябрь а/о → Шалқар а/о
* Фёдоров а/о → Теректі а/о (2022)
* Фурманов а/о → Көнеккеткен а/о
* Восход ауылы → Ақсоғым ауылы
* Донецк ауылы → Тақсай ауылы (2020)
* Калинин ауылы → Табынбай ауылы (2010)
* Подхоз ауылы → Ыждағат ауылы (2020)
* Новая Жизнь ауылы → Жаңаөмір ауылы (2020)
* Октябрь ауылы → Дуана ауылы
* Социализм ауылы → Кемер ауылы (2020)
* Фёдоровка ауылы → Теректі ауылы (2022)
### Шыңғырлау ауданы
* Белогор а/о → Ақтау а/о (2018)
* Лубен а/о → Ақшат а/о (2018)
* Полтав а/о → Ардақ а/о (2018)
* Белогорка ауылы → Ақтау ауылы (2018)
* Константиновка ауылы → Аққұдық ауылы (2007)
* Лебедевка ауылы → Сегізсай ауылы (2007)
* Лубенка ауылы → Ақшат ауылы (2018)
* Марксизм ауылы → Торыатбас ауылы (2007)
* Новопетровка ауылы → Қараағаш ауылы (2007)
* Полтавка ауылы → Ардақ ауылы (2018)
* Правда ауылы → Ұрысай ауылы (2010)
* Тасмола ауылы → Ақбұлақ ауылы (2018)
## Жамбыл облысы
* Әулиеата ауданы → Мирзоян ауданы (1936) → Жамбыл ауданы (1938)
* Әулиеата қаласы → Мирзоян қаласы (1936) → Жамбыл қаласы (1938) → Тараз қаласы (1997)
* Луговой ауданы → Тұрар Рысқұлов ауданы (1999)
* Свердлов ауданы → Байзақ ауданы (1996)
### Жуалы ауданы
* Бурное селосы → Бауыржан Момышұлы селосы (1992)
### Қордай ауданы
* Георгиевка селосы → Қордай селосы (1995)
### Мойынқұм ауданы
* Гуляевка ауылы → Фурмановка ауылы (1937) → Мойынқұм ауылы (1997)
### Тұрар Рысқұлов ауданы
* Луговое селосы → Құлан селосы (1992)
### Байзақ ауданы
* Михайловка селосы → Сарыкемер селосы (1992)
### Шу ауданы
* Новотроицкое селосы → Төле би селосы селосы (1992)
## Жетісу облысы
* Андреев ауданы → Үйгентас ауданы (1993)
* Биен-Ақсу ауданы → Ақсу ауданы (1930)
* Жаркент ауданы → Панфилов ауданы (1942)
* Киров ауданы → Көксу ауданы (1993)
* Талдықорған ауданы → Ескелді ауданы (2000)
* Жаркент қаласы → Панфилов қаласы (1942) → Жаркент қаласы (1991)
## Қарағанды облысы
* Асанқайғы ауданы → Жаңаарқа ауданы (1929)
* Ворошилов ауданы → Ульянов ауданы (1961) → Бұқар жырау ауданы (1997)
* Қу ауданы → Егіндібұлақ ауданы (1964) → Қазыбек би ауданы (1993)
* Қарсақбай ауданы → Жезқазған ауданы (1940) → Ұлытау ауданы (1974)
* Мичурин ауданы → Абай ауданы (1997)
* Приозёрный ауданы → Тоқырауын ауданы (1993)
* Никольский қаласы → Сәтбаев қаласы (1990)
* Прибалхашстрой кенті → Балқаш қаласы (1937)
* Самарқанд кенті → Теміртау қаласы (1945)
* Атасу кенті → Жаңаарқа кенті (2020)
* Ульяновский кенті → Ботақара кенті (1997)
* Шерубай-Нұра кенті → Абай қаласы (1961)
## Қостанай облысы
* Аманқарағай ауданы → Семиозёрный ауданы (1932) → Әулиекөл ауданы (1997)
* Батпаққара ауданы → Амангелді ауданы (1936)
* Камышный ауданы → Қамысты ауданы (1997)
* Қарабалық ауданы → Комсомол ауданы (1963) → Қарабалық ауданы (1997)
* Меңдіқара ауданы → Боровской ауданы (1963) → Меңдіқара ауданы (1993)
* Обаған ауданы → Алтынсарин ауданы (1991)
* Орджоникидзе ауданы → Денисов ауданы (1963) → Орджоникидзе ауданы (1966) → Денисов ауданы (1997)
* Таран ауданы → Тобыл ауданы (1963) → Таран ауданы (1966) → Бейімбет Майлин ауданы (2019)
* Торғай ауданы → Жангелді ауданы (1956)
* Урицкий ауданы → Сарыкөл ауданы (1997)
* Ұзынкөл ауданы → Демьянов ауданы (1963) → Ленин ауданы (1966) → Ұзынкөл ауданы (1997)
* Николаевск қаласы → Қостанай қаласы (1895)
* Демьяновка селосы → Ленинский селосы → Ұзынкөл селосы (1997)
* Всесвятский ауылы → Урицкий кенті (1923) → Сарыкөл кенті (1997)
* Докучаевка селосы → Қарамеңді селосы (1999)
* Затобол кенті → Тобыл қаласы (2020)
* Камышный селосы → Қамысты селосы (1997)
* Комсомолец кенті → Қарабалық кенті (1997)
* Орджоникидзе селосы → Денисовка селосы (1997)
* Таран селосы → Əйет селосы (2018)
## Қызылорда облысы
* Ақмешіт бекінісі → Перовск бекінісі (1862) → Перовск қаласы (1867) → Ақмешіт қаласы (1922) → Қызылорда қаласы (1925)
* Заря кенті → Ленинский кенті (1958) → Ленинск қаласы (1969) → Байқоңыр қаласы (1995)
* Тереңөзек ауданы → Сырдария ауданы (1997)
### Арал ауданы
* Аралсульфат кенті → Жақсықылыш кенті
* Канал ауылы → Тастақ ауылы
### Жалағаш ауданы
* Айнакөл ауылы → Шәменов ауылы
* Актив ауылы → Далдабай ауылы
* Ақарық ауылы → Аламесек ауылы → Ақарық ауылы → Есет батыр ауылы (2017)
* Ақсай ауылы → Бұқарбай батыр ауылы
* Аққошқар ауылы → Еңбек ауылы
* Көкшоқы ауылы → Аққыр ауылы
* Қазақстанның 20 жылдығы ауылы → Мырзабай ахун ауылы
* Мақпалкөл ауылы → Т. Жүргенов ауылы (2016)
### Жаңақорған ауданы
* 1 Май ауылы → Жаңаарық ауылы
* Бірлестік ауылы → Кейден ауылы
* Коммунизм ауылы → Қожамберді ауылы
* Красная Звезда ауылы → Тақыркөл ауылы
* Қандықұдық ауылы → Билібай ауылы
* Қаратөбе ауылы → Баспақкөл ауылы
* Қараша ауылы → Өзгент ауылы
* Қыркеңсе ауылы → Әбдіғаппар ауылы
* Ленино ауылы → Құттықожа ауылы
* Миялы ауылы → Қожакент ауылы
* Өзгент ауылы → Ақсуат ауылы
* Политотдел ауылы → Ақжол ауылы
* Талап ауылы → Бесарық ауылы
* Талап ауылы → Манап ауылы
* Түркістан ауылы → Қандөз ауылы
### Қазалы ауданы
* Жаңақазалы кенті → Әйтеке би кенті (1996)
* Авангард ауылы → Абай ауылы
* Бозкөл ауылы → Түктібаев ауылы
* Водокачка ауылы → Шитүбек ауылы (2020)
* Жаңаталап ауылы → Майдакөл ауылы
* Жданово ауылы → Аранды ауылы
* Жиделі ауылы → Жанқожа батыр ауылы
* Коммунизм ауылы → Бозкөл ауылы
* Көларық ауылы → Ақтан батыр ауылы
* Қазақстанның 30 жылдығы ауылы → Мұратбаев ауылы
* Құмжиек ауылы → Пірімов ауылы
* Қызылту ауылы → Жалаңтөс батыр ауылы
* Октябрь ауылы → Бекарыстан би ауылы
* Отгон ауылы → Тасөткел ауылы (2018)
* Өркендеу ауылы → Жанкент ауылы (2018)
### Қармақшы ауданы
* Жаңақала ауылы → Көмекбаев ауылы
* Карл Маркс ауылы → Алдашбай ахун ауылы
* Қызылжұлдыз ауылы → Жосалы ауылы → Төребай би ауылы
* Ленино ауылы → Ізтілеуов ауылы
* Октябрь ауылы → Иіркөл ауылы
* Утренняя Заря ауылы → Таңшапағы ауылы
* Чапаево ауылы → Ақтөбе ауылы
* Шалғасқат ауылы → Қуаңдария ауылы
* Энгельс ауылы → Жаңажол ауылы → Дүр Оңғар ауылы (2010)
### Сырдария ауданы
* Амангелді ауылы → Қалжан ахун ауылы (1997)
* Ильич ауылы → Ақжарма ауылы (1997)
* Қазақ КСР 50 жылдығы ауылы → Ілиясов ауылы (1997)
* Қызылдиқан ауылы → Мәлібаев ауылы (1997)
* Қызылту ауылы → Тоқмағамбетов ауылы (1997)
* Ленино ауылы → Амангелді ауылы (1997)
* Октябрь ауылы → Қоғалыкөл ауылы (1997)
### Шиелі ауданы
* Авангард ауылы → Ақмая ауылы
* Ақтоған ауылы → Досбол би ауылы
* Бірлестік ауылы → Жаназар батыр ауылы (2018)
* Гигант ауылы → Бидайкөл ауылы
* Жаңатұрмыс ауылы → Байсын ауылы
* Жиделі ауылы → Жиделіарық ауылы
* Коммунизм ауылы → Бекежанов ауылы
* Қоғалы ауылы → Ботабай ауылы → Тұрсынбай датқа ауылы (2018)
* Қызылту ауылы → Жақаев ауылы
* Ленино ауылы → Бестам ауылы
* Лесхоз ауылы → Тоғайлы ауылы (2020)
* Первомайское ауылы → 1 Мамыр ауылы
* Плодоягодное ауылы → Алмалы ауылы
* Полуказарма ауылы → Қосарық ауылы (2020)
* Райспецхоз ауылы → Жансейіт ауылы
* Талаптан ауылы → Бала би ауылы
* Телікөл ауылы → Тәжібаев ауылы
* Төңкеріс ауылы → Қодаманов ауылы
### Қызылорда қаласы
* Ақжарма ауылы → Баймұрат батыр ауылы (2017)
* Геологическое ауылы → Талсуат ауылы
* Казрис ауылы → Досан ауылы
* Кирово ауылы → Махамбетов ауылы
* Комсомольское ауылы → Қызылжарма ауылы
* Опытное ауылы → Айнакөл ауылы
## Маңғыстау облысы
* Ералиев ауданы → Қарақия ауданы (1993)
### Ақтау қалалық әкімдігі
* Ақтау кенті → Ақтау қаласы (1963) → Шевченко қаласы (1964) → Ақтау қаласы (1991)
### Жаңаөзен қалалық әкімдігі
* Өзен ауылы → Қызылсай ауылы
### Бейнеу ауданы
* Жангелдин а/о → Сарға а/о
* Камен а/о → Төлеп а/о
* Жангелдин ауылы → Сарға ауылы (1999)
* Каменное ауылы → Төлеп ауылы (1991)
* Қоркөл ауылы → Есет ауылы (1998)
* Қызыләскер ауылы → Сам ауылы (2007)
* Опорный ауылы → Боранқұл ауылы (1999)
### Қарақия ауданы
* Октябрь а/о → Бостан а/о
* Ералиев ауылы → Құрық ауылы (1993)
* Октябрьское ауылы → Бостан ауылы (1993)
### Маңғыстау ауданы
* Калинин а/о → Жармыш а/о
* Куйбышев а/о → Жыңғылды а/о
* Куйбышево ауылы → Жыңғылды ауылы (1992)
### Мұнайлы ауданы
* Маңғышлақ ауылы → Маңғыстау ауылы
### Түпқараған ауданы
* Форт-Александровский қаласы → Форт-Урицкий қаласы (1924) → Форт-Шевченко қаласы (1939)
* Тельман ауылы → Сайын Шапағатов ауылы (2004)
## Павлодар облысы
* Куйбышев ауданы → Краснокутск ауданы (1963) → Ақтоғай ауданы (1993)
* Қашыр ауданы → Тереңкөл ауданы (2018)
* Лебяжі ауданы → Аққулы ауданы (2018)
* Глинка кенті → Ермак кенті (1913)→ Ермак қаласы (1961) → Ақсу қаласы (1993)
* Белогорье селосы → Көктөбе селосы (1992)
* Краснокутск селосы → Ақтоғай селосы (1993)
* Қашыр селосы → Тереңкөл селосы (2008)
* Лебяжі селосы → Аққу селосы (1996) → Аққулы селосы (2018)
## Солтүстік Қазақстан облысы
* Айыртау ауданы → Володар ауданы (1963) → Айыртау ауданы (1993)
* Бейнетқор ауданы → Совет ауданы (1940) → Аққайың ауданы (1999)
* Бескөл ауданы → Қызылжар ауданы (1997)
* Булаев ауданы → Мағжан Жұмабаев ауданы (2000)
* Красноармейск ауданы → Тайынша ауданы (1997)
* Куйбышев ауданы → Целинный ауданы (1997) → Ғабит Мүсірепов ауданы (2002)
* Ленин ауданы → Ақжар ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Есіл ауданы (1997)
* Қызылту ауданы → Уәлиханов ауданы (1997)
* Төңкерей ауданы → Октябрь ауданы (1940) → Сергеев ауданы (1963) → Шал ақын ауданы (1999)
* Кривоозёрный ауылы → Володар селосы (1922) → Саумалкөл селосы (1997)
* Қызылту кенті → Кішкенекөл селосы (1997)
* Тайынша кенті → Красноармейск қаласы (1962) → Тайынша қаласы (1997)
## Түркістан облысы
* Оңтүстік Қазақстан облысы → Шымкент облысы (1962) → Оңтүстік Қазақстан облысы (1992) → Түркістан облысы (2018)
* Алғабас ауданы → Бәйдібек ауданы (1996)
* Леңгір ауданы → Төле би ауданы (1991)
* Бөген ауданы → Ордабасы ауданы (1993)
* Қызылқұм ауданы → Отырар ауданы (1991)
* Ленин ауданы → Қазығұрт ауданы (1993)
* Абай-базар селосы → Абай селосы (1961)
* Белые Воды селосы → Ақсукент селосы (1990)
* Ванновка селосы → Тұрар Рысқұлов селосы (1993)
* Ленинский селосы → Қазығұрт селосы (1993)
* Славянка кенті → Мырзакент кенті (1995)
## Шығыс Қазақстан облысы
* Зырян ауданы → Алтай ауданы (2019)
* Шыңғыстау ауданы → Голощёкин ауданы (1930) → Абаев ауданы (1940) → Абай ауданы (1953)
* Зырян қаласы → Алтай қаласы (2019)
* Большенарым селосы → Үлкен Нарын ауылы (2009)
* Георгиевка селосы → Қалбатау ауылы (2007)
* Кумашкин селосы → Күршім ауылы (1959)
* Молодёжный кенті → Қасым Қайсенов кенті (2011)
* Үлкен Владимировка селосы → Бесқарағай ауылы (2007)
* Алексеев ауылы → Катонқарағай ауылы (1917)
## Алматы қаласы
* Сталин ауданы → Совет ауданы (1957) → Алмалы ауданы (1995)
* Калинин ауданы → Бостандық ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Жетісу ауданы (1995)
* Фрунзе ауданы → Медеу ауданы (1995)
* Каганович ауданы → Октябрь ауданы (1957) → Түрксіб ауданы (1995)
## Қарағанды қаласы
* Совет ауданы → Қазыбек би ауданы (2001)
* Сталин ауданы → Октябрь ауданы (1961) → Әлихан Бөкейхан ауданы (2021)
## Шымкент қаласы
* Дзержинский ауданы → Әл-Фараби ауданы (1993)
## Дереккөздер
## Ақмола облысы
* Ақмола қаласы → Целиноград қаласы (1961) → Ақмола қаласы (1992) → Астана қаласы (1998) → Нұр-Сұлтан қаласы (2019) → Астана қаласы (2022)
* Целиноград облысы → Ақмола облысы (1992)
* Ақмола ауданы → Целиноград ауданы (1961)
* Вишнёв ауданы → Аршалы ауданы (1997)
* Баранкөл ауданы → Державин ауданы (1963) → Жарқайың ауданы (1997)
* Еңбекшілдер ауданы → Біржан сал ауданы (2017)
* Еркіншілік ауданы → Ерментау ауданы (1964) → Ерейментау ауданы (1997)
* Краснознамен ауданы → Егіндікөл ауданы (1997)
* Қима ауданы → Жақсы ауданы (1964)
* Макин ауданы → Бұланды ауданы (1997)
* Молотов ауданы → Балкашин ауданы (1957) → Сандықтау ауданы (1997)
* Новочеркасск ауданы → Астрахан ауданы (1964)
* Сталин ауданы → Ленин ауданы (1961) → Алексеев ауданы (1963) → Ақкөл ауданы (1997)
* Щучье ауданы → Бурабай ауданы (2009)
### Ақкөл ауданы
* Алексеевка қаласы → Ақкөл қаласы (1997)
### Аршалы ауданы
* Борисовка кенті → Вишнёвка кенті (1927) → Аршалы кенті (1998)
### Бұланды ауданы
* Макинка кенті → Макинск қаласы (1945)
### Егіндікөл ауданы
* Краснознаменский селосы → Егіндікөл селосы (1999)
### Целиноград ауданы
* Малиновка селосы → Ақмол селосы (2007)
* Антоновка ауылы → Опан ауылы (2018)
* Ильинка ауылы → Қараөткел ауылы (2006)
* Красноярка ауылы → Жарлыкөл ауылы (2018)
* Красный Флаг ауылы → Оразақ ауылы (1998)
* Луговой ауылы → Тасты ауылы (2010)
* Максимовка ауылы → Арайлы ауылы (2018)
* Малотимофеевка ауылы → Аққайың ауылы (2018)
* Миновка ауылы → Жабай ауылы (2018)
* Новоишимка ауылы → Жаңаесіл ауылы (2018)
* Новостройка ауылы → Жаңа Жайнақ ауылы (2007)
* Павлоградка ауылы → Сарыкөл (2006)
* Покровка ауылы → Ақмешіт ауылы (1999)
* Приозёрный ауылы → Родина ауылы (2010)
* Родионовка ауылы → Өтеміс ауылы (1998)
* Рождественка ауылы → Қабанбай батыр ауылы (2001)
* Романовка ауылы → Рақымжан Қошқарбаев ауылы (2006)
* Семёновка ауылы → Қарамеңді батыр ауылы (2018)
* Фарфоровый ауылы → Ынтымақ ауылы (2018)
## Ақтөбе облысы
* Ключевой ауданы → Алға ауданы (1963)
* Комсомол ауданы → Бөгеткөл ауданы (1993) → Әйтеке би ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Қарғалы ауданы (1997)
* Новороссийск ауданы → Хромтау ауданы (1993)
* Табын ауданы → Байғанин ауданы (1940)
* Темір ауданы → Октябрь ауданы (1967) → Мұғалжар ауданы (1997)
### Ақтөбе қалалық әкімдігі
* Красносельское ауылы → Бекқұл баба ауылы (2010)
* Новостепановка ауылы → Кеңес Нокин ауылы (2007)
* Новое ауылы → Жаңақоныс ауылы (2009)
* Птицеводческое ауылы → Ясное ауылы
* Россовхоз ауылы → Өрлеу ауылы (2014)
### Алға ауданы
* Бессараб а/о → Сарықобда а/о
* Гагарин а/о → Черноводск а/о→ Қарақұдық а/о (2010)
* Ильин а/о → Ақай а/о (2010)
* Ключевой а/о → Үшқұдық а/о (2007)
* Максим Горький а/о → Бесқоспа а/о
* Берёзовка ауылы → Қайыңдысай ауылы (2007)
* Бессарабка ауылы → Сарықобда ауылы (1993)
* Богословка ауылы → Үшқұдық ауылы (2010)
* Голубиновка ауылы → Көктоғай ауылы (2009)
* Ивановка ауылы → Тікқайың ауылы (2009)
* Ильинка ауылы → Ақай ауылы (2010)
* Лохвицкое ауылы → Бұлақсай ауылы (2010)
* Луговое ауылы → Жерұйық ауылы (2009)
* Новосергеевка ауылы → Құмсай ауылы (2009)
* Новоукраинка ауылы → Талдысай ауылы
* Октябрьское ауылы → Қайнар ауылы (1993)
* Павловка ауылы → Есет батыр Көкіұлы ауылы (2008)
* Петровка ауылы → Ақсазды ауылы (2008)
* Прогресс ауылы → Маржанбұлақ ауылы (2008)
* Черноводск ауылы → Қарақұдық ауылы (2009)
* Шибаевка ауылы → Нұрбұлақ ауылы (2009)
### Әйтеке би ауданы
* Басқұдық а/о → Тұмабұлақ а/о (2020)
* Восточный а/о → Сұлукөл а/о (1993)
* Комсомол а/о → Темірбек Жүргенов а/о (2018)
* Псков а/о → Әйке а/о (1993)
* Урожайный а/о → Ақтасты а/о (1993)
* Амангелді ауылы → Толыбай ауылы
* Восточное ауылы → Сұлукөл ауылы
* Комсомольское ауылы → Темірбек Жүргенов ауылы (2018)
* Псковское ауылы → Әйке ауылы
* Северное ауылы → Тереңсай ауылы
* Союзное ауылы → Үшқатты ауылы
* Урожайное ауылы → Ақтасты ауылы
* Чапай ауылы → Байжанкөл ауылы
### Байғанин ауданы
* Байғанин ауылы → Қарауылкелді ауылы (2006)
* Жданово ауылы → Қораши ауылы
* Қопа ауылы → Алтай батыр ауылы
* Қызыләскер ауылы → Жыңғылдытоғай ауылы
### Қарғалы ауданы
* Ленин а/о → Қосестек а/о (1997)
* Петропавл а/о → Желтау а/о
* Херсон а/о → Велихов а/о
* Александровка ауылы → Шәмші Қалдаяқов ауылы (2007)
* Анастасьевка ауылы → Бозтөбе ауылы (2009)
* Бородиновка ауылы → Қайрақты ауылы (2007)
* Григорьевка ауылы → Ащылысай ауылы (2009)
* Ленинское ауылы → Қосестек ауылы (1997)
* Нововведенка ауылы → Шаңдыаша ауылы (2009)
* Приозёрное ауылы → Ақкөл ауылы (2009)
* Херсон ауылы → Ақжайық ауылы (2009)
* Эрзерум ауылы → Сарыбұлақ ауылы (2007)
### Қобда ауданы
* Алексеев а/о → Жарсай а/о
* Астраханов а/о → Жаңаталап а/о
* Бегәлі а/о → Исламғали Құрманов а/о
* Белогор а/о → Бестау а/о (2007)
* Бесқопа а/о → Сарыбұлақ а/о (1999)
* Вознесенов а/о → Иманғали Білтабанов а/о
* Калинов а/о → Бегәлі а/о (1999)
* Краснояр а/о → Қызылжар а/о
* Михайлов а/о → Құрсай а/о (1998)
* Новоалександров а/о → Өтек а/о (1998)
* Новоалексеев а/о → Қобда а/о
* Новонадеждин а/о → Исатай а/о
* Успенов а/о → Терісаққан а/о
* Новоалексеевка ауылы → Қобда ауылы (1997)
* Алексеевка ауылы → Жарсай ауылы (1997)
* Алпайсай ауылы → Әлия ауылы (2005)
* Астрахановка ауылы → Жаңаталап ауылы (1997)
* Благовещенка ауылы → Ақсай ауылы (1997)
* Брусиловка ауылы → Қаракемер ауылы (1998)
* Зелёный дол ауылы → Көк үй ауылы (1998)
* Калиновка ауылы → Бесқұдық ауылы (2020)
* Краснояр ауылы → Қызылжар ауылы (1998)
* Қызылту ауылы → Егіндібұлақ ауылы (2007)
* Михайловка ауылы → Құрсай ауылы (1998)
* Новоалександровка ауылы → Өтек ауылы (1998)
* Новонадеждинка ауылы → Жарсай ауылы
* Пятигорка ауылы → Бестау ауылы (2007)
* Ропповка ауылы → Байтақ ауылы (2009)
* Успеновка ауылы → Терісаққан ауылы (1997)
* Хабаловка ауылы → Иманғали Білтабанов ауылы (1997)
### Мәртөк ауданы
* Андреев а/о → Қызылжар а/о
* Берёзов а/о → Қазірет а/о
* Нагорный а/о → Тәңірберген а/о (2006)
* Новомихайлов а/о → Байнассай а/о
* Первомай а/о → Аққұдық а/о
* Степанов а/о → Құрмансай а/о
* Хлебодар а/о → Сарыжар а/о (2014)
* Андреевка ауылы → Қызылжар ауылы (2009)
* Берёзовка ауылы → Жездібай ауылы (2011)
* Веренка ауылы → Достық ауылы (2016)
* Ефремовка ауылы → Қарағансай ауылы (2011)
* Казанка ауылы → Қазан ауылы (2007)
* Калиновка ауылы → Ақбұлақ ауылы (2011)
* Коминтерн ауылы → Аққайың ауылы (2009)
* Линовицкое ауылы → Қиялы ауылы (2011)
* Нагорное ауылы → Саржансай ауылы (2006)
* Новомихайловка ауылы → Байнассай ауылы (2007)
* Новофёдоровка ауылы → Ақмоласай ауылы
* Рыбаковка ауылы → Жаңажол ауылы (2009)
* Степановка ауылы → Құрмансай ауылы
* Степь ауылы → Қарабұлақ ауылы (2011)
* Студенческое ауылы → Бөрте ауылы (2009)
* Новодонцы ауылы → Егізата ауылы (2011)
* Хлебодаровка ауылы → Сарыжар ауылы (2014)
* Хозаул ауылы → Қозы ауылы (2011)
* Целинное ауылы → Көкпекті ауылы (2009)
* Чайда ауылы → Шаңды ауылы (2009)
* Черёмушки ауылы → Торайғыр ауылы (2011)
### Мұғалжар ауданы
* Бақтыөзен а/о → Батпақкөл а/о
* Бронштейн а/о → Талдысай а/о
* Грачёв а/о → Еңбек а/о
* Еңбекші а/о → Құмсай а/о
* Орқаш а/о → Құдайберген Жұбанов а/о
* Шилі а/о → Ащысай а/о
* Восток ауылы → Көктөбе ауылы (2000)
* Қандыағаш кенті → Октябрьск қаласы (1967) → Қандыағаш қаласы (1997)
* Дмитриевское ауылы → Көбелей ауылы (2008)
* Ембі-5 қаласы → Жем қаласы (1999)
* Знаменское ауылы → Басшилі ауылы
* Золотонош ауылы → Елек ауылы (2000)
* Кузнецовское ауылы → Көлденең Темір ауылы (2008)
* Қазақ КСР-інің 30 жылдығы ауылы → Шеңгелши ауылы
* Михайловка ауылы → Қаракөл ауылы
* Новая База ауылы → Бірлік ауылы
* Новая Жизнь ауылы → Құмсай ауылы
* Новогоднее ауылы → Қайыңды ауылы
* Покровка ауылы → Сағашилі ауылы (2007)
* Родники ауылы → Бұлақты ауылы (2008)
* Сергеевка ауылы → Тепсен Қарабұлақ ауылы
* Шевченко ауылы → Миялыкөл ауылы
* Шевченко ауылы → Көтібар ауылы (2000)
* Юбилейный ауылы → Алтынды ауылы (2007)
### Ойыл ауданы
* Амангелді а/о → Көптоғай а/о
* Берсиев а/о → Қаратал а/о → Шығанақ Берсиев а/о (2009)
* Жекенді а/о → Сарыбие а/о
* Жетікөл а/о → Қараой а/о
* Саға а/о → Қайыңды а/о
* Қайыңды ауылы → Ақжар ауылы
### Темір ауданы
* Бородинов а/о → Шығырлы а/о
* Перелюбов а/о → Ақсай а/о
* Кеңқияқ а/о → Сарыкөл а/о
* Благовещенское ауылы → Ащысай ауылы
* Бородиновка ауылы → Шығырлы ауылы (1999)
* Еділсай ауылы → Сарытоғай ауылы
* Ленинское ауылы → Жамбыл ауылы (2010)
* Перелюбовка ауылы → Ақсай ауылы
* Рождественское ауылы → Бірлік ауылы (2010)
### Хромтау ауданы
* Кредиков а/о → Аққұдық а/о (1999)
* Мағаджан а/о → Табантал а/о
* Новороссийск а/о → Ақжар а/о (1999)
* Новотроицк а/о → Тассай а/о (1999)
* Черкасск а/о → Абай а/о
* Донское ауылы → Дөң ауылы
* Кредиковка ауылы → Аққұдық ауылы (1999)
* Матвеевка ауылы → Жарбұтақ ауылы (1999)
* Молодёжное ауылы → Тамды ауылы (2006)
* Новороссийское ауылы → Ақжар ауылы (1999)
* Просторное ауылы → Жазық ауылы
* Степное ауылы → Көкпекті ауылы (2007)
* Сусановка ауылы → Оңғар ауылы
* Сухиновка ауылы → Абай ауылы
* Троицкое ауылы → Тассай ауылы (1999)
### Шалқар ауданы
* Амангелді а/о → Біршоғыр а/о → Бершүгір а/о (2019)
* Біршоғыр а/о → Мөңке би а/о
* Сарыбұлақ а/о → Есет Көтібарұлы а/о
* Солёный а/о → Қауылжыр а/о (1997)
* Астауши ауылы → Есетата ауылы
* Компрессорное ауылы → Қауылжыр ауылы
* Қайыр ауылы → Мөңке би ауылы
### Ырғыз ауданы
* Калинин а/о → Қызылжар а/о
* Коминтерн а/о → Аманкөл а/о
* Жаңақұрылыс ауылы → Жаныс би ауылы (2006)
* Коминтерн ауылы → Құтикөл ауылы (2006)
* Қызылпартизан ауылы → Ақши ауылы (2006)
* Тельман ауылы → Аманкөл ауылы
## Алматы облысы
* Заилийский бекінісі → Верный бекінісі → Алматы бекінісі (1867) → Верный қаласы (1867) → Алматы қаласы (1921)
* Қыстақ ауданы → Жамбыл ауданы (1939)
* Ленин ауданы → Калинин ауданы (1928) → Қаскелең ауданы (1935) → Қарасай ауданы (1998)
* Нарынқол ауданы → Райымбек ауданы (1993)
* Сөгеті ауданы → Еңбекшіқазақ ауданы (1929)
* Любавинский станицасы → Қаскелең станицасы (1902) → Троицкий ауылы (1918) → Қаскелең ауылы (1929) → Қаскелең қаласы (1963)
## Атырау облысы
* Гурьев облысы → Атырау облысы (1992)
* Есбол ауданы → Индер ауданы (1965)
* Бақсай ауданы → Махамбет ауданы (1963)
* Жылыой (Жилая Коса) ауданы → Ембі ауданы (1963) → Жылыой ауданы (1993)
* Новобогат ауданы → Исатай ауданы (1990)
* Теңіз ауданы → Құрманғазы ауданы (1993)
### Атырау қалалық әкімдігі
* Гурьев қаласы → Атырау қаласы (1992)
* Ленинград а/о → Ақсай а/о
* Плотовин а/о → Еркінқала а/о
* Придорожный а/о → Геолог а/о
* Дальний ауылы → Ақжар ауылы (1993)
* Курилкино ауылы → Көкарна ауылы
* Қызыл балық ауылы → Атырау ауылы → Қызыл балық ауылы (2022)
* Ленинградское ауылы → Ақсай ауылы (1993)
* Память Ильича ауылы → Береке ауылы (2000)
* Новостройка ауылы → Придорожное ауылы → Бірлік ауылы
* Ширина (Холодильник) ауылы → Ақжайық ауылы
### Жылыой ауданы
* Амангелді а/о → Ақкиізтоғай а/о
* Калинин а/о → Жем а/о (2000)
### Индер ауданы
* Горы а/о → Елтай а/о (2007)
* Зелёный а/о → Көктоғай а/о
* Индер а/о → Бөдене а/о
* Кулагин а/о → Есбол а/о (2007)
* Индерборстрой кенті → Индербор кенті
* №2 ауыл → Жарсуат ауылы
* №3 ауыл → Бөдене ауылы
* №4 ауыл → Қызылжар ауылы
* №5 ауыл → Құрылыс ауылы
* Горы ауылы → Аққала ауылы (1993)
* Гребенщик ауылы → Ынтымақ ауылы (2007)
* Зелёное ауылы → Көктоғай ауылы (2007)
* Кулагино ауылы → Есбол ауылы (2007)
### Исатай ауданы
* Забурын а/о → Зинеден а/о (2019)
* Новобогат а/о → Қамысқала а/о (2008)
* №13 разъезд → Нарын ауылы
* Гран ауылы → Өркен ауылы (2008)
* Забурын ауылы → Зинеден ауылы (2008)
* Новобогат ауылы → Хамит Ерғалиев ауылы (1998)
* Чапаево ауылы → Тұщықұдық ауылы (2008)
### Құрманғазы ауданы
* Байда а/о → Бөкейхан а/о (2022)
* Ганюшкин а/о → Құрманғазы а/о (2018)
* Калинин а/о → Орлы а/о (2007)
* Киров а/о → Жаңаталап а/о (2018)
* Морской а/о → Мақаш а/о (2001)
* Приморье а/о → Теңіз а/о (2007)
* Ганюшкино ауылы → Құрманғазы ауылы (2018)
* №3 разъезд → Дина Нұрпейісова разъезі
* Богатое ауылы → Амангелді ауылы (2007)
* Дәшін ауылы → Хиуаз ауылы (2018)
* Еңбекші ауылы → Жұмекен ауылы (1996)
* Каспаркино ауылы → Құмарғали ауылы (2006)
* Кобяково ауылы → Дәулеткерей ауылы (2006)
* Ковалёво ауылы → Дәулет ауылы (2006)
* Котяевка ауылы → Бөкейхан ауылы (2022)
* Қызылоба ауылы → Ғизат Әліпов ауылы (2010)
* Мартышкино ауылы → Шайхы ауылы (2006)
* ММС ауылы → Арна ауылы (2007)
* Приморье ауылы → Теңіз ауылы (2022)
* Рембаза ауылы → Балықшы ауылы (2007)
* Утеры ауылы → Бірлік ауылы (2007)
### Қызылқоға ауданы
* Бесқала ауылы → Мәдениет ауылы
### Мақат ауданы
### Махамбет ауданы
* Чкалов а/о → Бейбарыс а/о (2007)
* Жаманқала ауылы → Махамбет ауылы (1963)
* №8 ауыл → Ақжайық ауылы
* №11 ауыл → Октябрьское ауылы → Есбол ауылы
* №13 ауыл → Ортақшыл ауылы
* №15 ауыл → Еңбекшіл ауылы
* №17 ауыл → Алға ауылы
* Канал ауылы → Бала Ораз ауылы (2006)
* Карманово ауылы → Кеңөріс ауылы (2006)
* Опытное ауылы → Сарайшық ауылы (1993)
* Редут ауылы → Талдыкөл ауылы (2006)
* Сарайшық ауылы → Ескі Сарайшық ауылы (1993)
* Сорочинко ауылы → Аққайың ауылы (2006)
* Топайлы ауылы → Өтешқали Атамбаев ауылы (2006)
* Чкалово ауылы → Бейбарыс ауылы (2006)
## Батыс Қазақстан облысы
* Орал облысы → Батыс Қазақстан облысы (1992)
* Зелёнов ауданы → Бәйтерек ауданы (2019)
* Жымпиты ауданы → Сырым ауданы (1992)
* Каменка ауданы → Тасқала ауданы (1993)
* Орда ауданы → Бөкей ордасы ауданы (2000)
* Талов ауданы → Казталов ауданы (1934)
* Сламихин ауданы → Фурманов ауданы (1936) → Жалпақтал ауданы (1993)
* Ілбішін ауданы → Чапаев ауданы (1939) → Ақжайық ауданы (1997)
### Ақжайық ауданы
* Ақтөбе а/о → Базаршолан а/о
* Батурин а/о → Ақсуат а/о
* Заурал а/о → Сарытоғай а/о
* Калмыков а/о → Тайпақ а/о
* Киров а/о → Алғабас а/о
* Кожехаров а/о → Жаңабұлақ а/о
* Лбішін а/о → Ақжол а/о
* Первомай а/о → Қабыршақты а/о
* Ілбішін ауылы → Чапаев ауылы (1939)
* Антоново ауылы → Атамекен ауылы (1994)
* Барановка ауылы → Самал ауылы (1994)
* Батурино ауылы → Ақсуат ауылы (1994)
* Бахирево ауылы → Үшқұдық ауылы (1993)
* Верхневологино ауылы → Алғабас ауылы (1993)
* Горбуново ауылы → Жаңажол ауылы (1993)
* Горячкино ауылы → Мойылды ауылы (2007)
* Калёное ауылы → Ақбұлақ ауылы (2006)
* Калмыково ауылы → Тайпақ ауылы (1993)
* Киров су торабы ауылы → Тоған ауылы
* Кожехарово ауылы → Жаңабұлақ ауылы (2002)
* Кордон ауылы → Битілеу ауылы (1993)
* Котельниково ауылы → Алмалы ауылы (1993)
* Краснояры ауылы → Томпақ ауылы (1993)
* Қурайлысай ауылы → Жұбан Молдағалиев ауылы (2000)
* Локтево ауылы → Қосшығыр ауылы (1993)
* Первомайское ауылы → Қабыршақты ауылы (2018)
* Тельново ауылы → Тегісжол ауылы (1993)
* Феофаново ауылы → Жайық ауылы
* Харькино ауылы → Шабдаржап ауылы (1993)
* «Ілбішін» кеңшарының 1-бөлімшесі → Қабыл ауылы
* «Ілбішін» кеңшарының 2-бөлімшесі → Тінәлі ауылы
* Юлаево ауылы → Жолап ауылы (1993)
### Бәйтерек ауданы
* Жданов а/о → Махамбет а/о
* Железнов а/о → Атамекен а/о (2022)
* Краснов а/о → Бейбітшілік а/о (2022)
* Первосовет а/о → Шалғай а/о (2010)
* Ростоши а/о → Белес а/о
* Топорков а/о → Егіндібұлақ а/о
* Фурманов а/о → Достық а/о
* Чеботарёв а/о → Құрманғазы а/о (2022)
* Чесноков а/о → Сұлу көл а/о (2010)
* Балаган ауылы → Жаңатаң ауылы (2010)
* Бокаушино ауылы → Ақжол ауылы (2004)
* Владимировка ауылы → Ақсу ауылы (2020)
* Железново ауылы → Атамекен ауылы (2022)
* Карпово ауылы → Тыңдала ауылы (2022)
* Котельниково ауылы → Сырым батыр ауылы (2022)
* Красный Свет ауылы → Ақбидай ауылы (2020)
* Набережный ауылы → Асан ауылы (2010)
* Новенький ауылы → Қайнар ауылы (2022)
* Первосоветское ауылы → Шалғай ауылы (2010)
* Погодаево ауылы → Бейбітшілік ауылы (2022)
* Ростоши ауылы → Белес ауылы (2004)
* Степной ауылы → Өркен ауылы (2010)
* Факел ауылы → Жалын ауылы (2020)
* Фурманово ауылы → Достық ауылы (2004)
* Хамино ауылы → Аманат ауылы (2022)
* Цыганово ауылы → Егіндібұлақ ауылы (2004)
* Чапово ауылы → Махамбет ауылы (2004)
* Чеботарёво ауылы → Құрманғазы ауылы (2022)
* Черноярово ауылы → Қаражар ауылы (2010)
* Чесноково ауылы → Алмалы ауылы (2020)
* Чесноково ауылы → Сұлу көл ауылы (2010)
### Бөкей ордасы ауданы
* Искра а/о → Ұялы а/о (2005)
* Көктөбе а/о → Темір Масин а/о (2007)
* Большевик ауылы → Жиекқұм ауылы (1994)
* Большевик ауылы → Мәмбет ауылы (1994)
* Витебск ауылы → Бескөл ауылы (1994)
* Ворошилово ауылы → Қарасу ауылы (1994)
* Жамбыл ауылы → Жетібай ауылы (2018)
* Искра ауылы → Ұялы ауылы (2005)
* Ленин ауылы → Жәрмеңке ауылы
### Бөрлі ауданы
* Александров а/о → Достық а/о (2020)
* Киров а/о → Қарағанды а/о (2007)
* Миргород а/о → Ақбұлақ а/о
* Тихонов а/о → Қарақұдық а/о (2007)
* Қазақстан кенті → Ақсай қаласы (1967)
* Григорьевка ауылы → Кеңтүбек ауылы (2002)
* Александровка ауылы → Достық ауылы (2020)
* Ким ауылы → Бақтыарал ауылы (2002)
* Кирово ауылы → Қарағанды ауылы (2020)
* Тихоновка ауылы → Қарақұдық ауылы (2020)
### Жаңақала ауданы
* Айдархан а/о → Жаңажол а/о
* Жаңақала а/о → Жаңақазан а/о
* Красногор а/о → Қызылоба а/о
* Қисыққамыс а/о → Жаңақала а/о
* Қисыққамыс ауылы → Жаңақала ауылы (1972)
* Кармановка ауылы → Қырқопа ауылы (1999)
* Красногорское ауылы → Қызылоба ауылы (1992)
* Ленинское ауылы → Мәстексай ауылы
* Мокринское ауылы → Жаңажол ауылы (1993)
* Мортық ауылы → Бірлік ауылы (1992)
* Мухорский ауылы → Мұқыр ауылы
* Новая Казанка ауылы → Жаңақазан ауылы
* Факеево ауылы → Сарыкөл ауылы (1993)
### Жәнібек ауданы
* Қайрат а/о → Тау а/о
* Свердлов а/о → Жақсыбай а/о
* Августовка ауылы → Майтүбек ауылы (2007)
* Ақшкол ауылы → Еңбекші ауылы
* Большевик ауылы → Жігер ауылы (2007)
* Ворошилово ауылы → Қолтабан ауылы
* Зерновая ауылы → Аманат ауылы (2007)
* Калинино ауылы → И.Жұмаев ауылы
* Күйгенкөл ауылы → Жасқайрат ауылы
* Қайрат ауылы → Тау ауылы (1992)
* Молочное ауылы → Ақадыр ауылы (2007)
* Свердлово ауылы → Жақсыбай ауылы
### Казталов ауданы
* Красный партизан а/о → Ақпәтер а/о
* Мирон а/о → Болашақ а/о (2005)
* Фурманов а/о → Жалпақтал а/о
* Берёзино ауылы → Қайыңды ауылы (2000)
* Богатырёво ауылы → Болашақ ауылы (2005)
* Кирово ауылы → Саралжын ауылы
* Мирон ауылы → Жаңатаң ауылы (2006)
* Никонор ауылы → Қособа ауылы (2007)
* Порт-Артур ауылы → Ақпәтер ауылы (1993)
* Русская Таловка ауылы → Ащысай ауылы (2000)
* Сламихино ауылы → Фурманово ауылы (1936) → Жалпақтал ауылы (1993)
* Шильная Балка ауылы → Аққурай ауылы (2006)
### Қаратөбе ауданы
* Батпақкөл ауылы → Үшана ауылы
* Ворошилово ауылы → Үшағаш ауылы
* Дайынөткел ауылы → Шалғын ауылы
* Қалдығайты ауылы → Сулыкөл ауылы
### Сырым ауданы
* Маркс а/о → Жосалы а/о
* Бірінші Май ауылы → Саралжын ауылы (2010)
* Жданово ауылы → Тамды ауылы
* Кирово ауылы → Қособа ауылы
* Коминтерн ауылы → Шағырлой ауылы (2007)
* Чапаево ауылы → Көздіқара ауылы
### Тасқала ауданы
* Каменка а/о → Тасқала а/о
* Подтяжки а/о → Мереке а/о
* Семиглавый мар а/о → Достық а/о
* Совхоз а/о → Қазақстан а/о
* Ульянов а/о → Мерей а/о
* Каменка ауылы → Тасқала ауылы (2004)
* Астраханкино ауылы → Аққайнар ауылы (2010)
* Беленькое ауылы → Ақкүтір ауылы (2018)
* Белугино ауылы → Өркен ауылы (2010)
* Вавилино ауылы → Бастау ауылы (2010)
* Ермольчево ауылы → Еменжар ауылы (2018)
* Жемшін ауылы → Тоғайлы ауылы (2010)
* Красненький ауылы → Жігер ауылы (2010)
* Крутая ауылы → Ынтымақ ауылы (2010)
* Крушино-Канава ауылы → Жаңаауыл ауылы (1993)
* Кузнецово ауылы → Бірлік ауылы (2010)
* Логашкино ауылы → Мерей ауылы
* Мартыново ауылы → Оян ауылы (1993)
* Подтяжки ауылы → Мереке ауылы (2000)
* Родники ауылы → Айнабұлақ ауылы (2010)
* Семиглавый Мар ауылы → Достық ауылы
* Совхозное ауылы → Атамекен ауылы (2002)
* Чебаково ауылы → Кеңжайлау ауылы (2010)
* Чёрная Падина ауылы → Қараой ауылы (2018)
* Ширяево ауылы → Кирово ауылы → Алмалы ауылы (2010)
### Теректі ауданы
* Восход а/о → Ақсоғым а/о
* Октябрь а/о → Шалқар а/о
* Фёдоров а/о → Теректі а/о (2022)
* Фурманов а/о → Көнеккеткен а/о
* Восход ауылы → Ақсоғым ауылы
* Донецк ауылы → Тақсай ауылы (2020)
* Калинин ауылы → Табынбай ауылы (2010)
* Подхоз ауылы → Ыждағат ауылы (2020)
* Новая Жизнь ауылы → Жаңаөмір ауылы (2020)
* Октябрь ауылы → Дуана ауылы
* Социализм ауылы → Кемер ауылы (2020)
* Фёдоровка ауылы → Теректі ауылы (2022)
### Шыңғырлау ауданы
* Белогор а/о → Ақтау а/о (2018)
* Лубен а/о → Ақшат а/о (2018)
* Полтав а/о → Ардақ а/о (2018)
* Белогорка ауылы → Ақтау ауылы (2018)
* Константиновка ауылы → Аққұдық ауылы (2007)
* Лебедевка ауылы → Сегізсай ауылы (2007)
* Лубенка ауылы → Ақшат ауылы (2018)
* Марксизм ауылы → Торыатбас ауылы (2007)
* Новопетровка ауылы → Қараағаш ауылы (2007)
* Полтавка ауылы → Ардақ ауылы (2018)
* Правда ауылы → Ұрысай ауылы (2010)
* Тасмола ауылы → Ақбұлақ ауылы (2018)
## Жамбыл облысы
* Әулиеата ауданы → Мирзоян ауданы (1936) → Жамбыл ауданы (1938)
* Әулиеата қаласы → Мирзоян қаласы (1936) → Жамбыл қаласы (1938) → Тараз қаласы (1997)
* Луговой ауданы → Тұрар Рысқұлов ауданы (1999)
* Свердлов ауданы → Байзақ ауданы (1996)
### Жуалы ауданы
* Бурное селосы → Бауыржан Момышұлы селосы (1992)
### Қордай ауданы
* Георгиевка селосы → Қордай селосы (1995)
### Мойынқұм ауданы
* Гуляевка ауылы → Фурмановка ауылы (1937) → Мойынқұм ауылы (1997)
### Тұрар Рысқұлов ауданы
* Луговое селосы → Құлан селосы (1992)
### Байзақ ауданы
* Михайловка селосы → Сарыкемер селосы (1992)
### Шу ауданы
* Новотроицкое селосы → Төле би селосы селосы (1992)
## Жетісу облысы
* Андреев ауданы → Үйгентас ауданы (1993)
* Биен-Ақсу ауданы → Ақсу ауданы (1930)
* Жаркент ауданы → Панфилов ауданы (1942)
* Киров ауданы → Көксу ауданы (1993)
* Талдықорған ауданы → Ескелді ауданы (2000)
* Жаркент қаласы → Панфилов қаласы (1942) → Жаркент қаласы (1991)
## Қарағанды облысы
* Асанқайғы ауданы → Жаңаарқа ауданы (1929)
* Ворошилов ауданы → Ульянов ауданы (1961) → Бұқар жырау ауданы (1997)
* Қу ауданы → Егіндібұлақ ауданы (1964) → Қазыбек би ауданы (1993)
* Қарсақбай ауданы → Жезқазған ауданы (1940) → Ұлытау ауданы (1974)
* Мичурин ауданы → Абай ауданы (1997)
* Приозёрный ауданы → Тоқырауын ауданы (1993)
* Никольский қаласы → Сәтбаев қаласы (1990)
* Прибалхашстрой кенті → Балқаш қаласы (1937)
* Самарқанд кенті → Теміртау қаласы (1945)
* Атасу кенті → Жаңаарқа кенті (2020)
* Ульяновский кенті → Ботақара кенті (1997)
* Шерубай-Нұра кенті → Абай қаласы (1961)
## Қостанай облысы
* Аманқарағай ауданы → Семиозёрный ауданы (1932) → Әулиекөл ауданы (1997)
* Батпаққара ауданы → Амангелді ауданы (1936)
* Камышный ауданы → Қамысты ауданы (1997)
* Қарабалық ауданы → Комсомол ауданы (1963) → Қарабалық ауданы (1997)
* Меңдіқара ауданы → Боровской ауданы (1963) → Меңдіқара ауданы (1993)
* Обаған ауданы → Алтынсарин ауданы (1991)
* Орджоникидзе ауданы → Денисов ауданы (1963) → Орджоникидзе ауданы (1966) → Денисов ауданы (1997)
* Таран ауданы → Тобыл ауданы (1963) → Таран ауданы (1966) → Бейімбет Майлин ауданы (2019)
* Торғай ауданы → Жангелді ауданы (1956)
* Урицкий ауданы → Сарыкөл ауданы (1997)
* Ұзынкөл ауданы → Демьянов ауданы (1963) → Ленин ауданы (1966) → Ұзынкөл ауданы (1997)
* Николаевск қаласы → Қостанай қаласы (1895)
* Демьяновка селосы → Ленинский селосы → Ұзынкөл селосы (1997)
* Всесвятский ауылы → Урицкий кенті (1923) → Сарыкөл кенті (1997)
* Докучаевка селосы → Қарамеңді селосы (1999)
* Затобол кенті → Тобыл қаласы (2020)
* Камышный селосы → Қамысты селосы (1997)
* Комсомолец кенті → Қарабалық кенті (1997)
* Орджоникидзе селосы → Денисовка селосы (1997)
* Таран селосы → Əйет селосы (2018)
## Қызылорда облысы
* Ақмешіт бекінісі → Перовск бекінісі (1862) → Перовск қаласы (1867) → Ақмешіт қаласы (1922) → Қызылорда қаласы (1925)
* Заря кенті → Ленинский кенті (1958) → Ленинск қаласы (1969) → Байқоңыр қаласы (1995)
* Тереңөзек ауданы → Сырдария ауданы (1997)
### Арал ауданы
* Аралсульфат кенті → Жақсықылыш кенті
* Канал ауылы → Тастақ ауылы
### Жалағаш ауданы
* Айнакөл ауылы → Шәменов ауылы
* Актив ауылы → Далдабай ауылы
* Ақарық ауылы → Аламесек ауылы → Ақарық ауылы → Есет батыр ауылы (2017)
* Ақсай ауылы → Бұқарбай батыр ауылы
* Аққошқар ауылы → Еңбек ауылы
* Көкшоқы ауылы → Аққыр ауылы
* Қазақстанның 20 жылдығы ауылы → Мырзабай ахун ауылы
* Мақпалкөл ауылы → Т. Жүргенов ауылы (2016)
### Жаңақорған ауданы
* 1 Май ауылы → Жаңаарық ауылы
* Бірлестік ауылы → Кейден ауылы
* Коммунизм ауылы → Қожамберді ауылы
* Красная Звезда ауылы → Тақыркөл ауылы
* Қандықұдық ауылы → Билібай ауылы
* Қаратөбе ауылы → Баспақкөл ауылы
* Қараша ауылы → Өзгент ауылы
* Қыркеңсе ауылы → Әбдіғаппар ауылы
* Ленино ауылы → Құттықожа ауылы
* Миялы ауылы → Қожакент ауылы
* Өзгент ауылы → Ақсуат ауылы
* Политотдел ауылы → Ақжол ауылы
* Талап ауылы → Бесарық ауылы
* Талап ауылы → Манап ауылы
* Түркістан ауылы → Қандөз ауылы
### Қазалы ауданы
* Жаңақазалы кенті → Әйтеке би кенті (1996)
* Авангард ауылы → Абай ауылы
* Бозкөл ауылы → Түктібаев ауылы
* Водокачка ауылы → Шитүбек ауылы (2020)
* Жаңаталап ауылы → Майдакөл ауылы
* Жданово ауылы → Аранды ауылы
* Жиделі ауылы → Жанқожа батыр ауылы
* Коммунизм ауылы → Бозкөл ауылы
* Көларық ауылы → Ақтан батыр ауылы
* Қазақстанның 30 жылдығы ауылы → Мұратбаев ауылы
* Құмжиек ауылы → Пірімов ауылы
* Қызылту ауылы → Жалаңтөс батыр ауылы
* Октябрь ауылы → Бекарыстан би ауылы
* Отгон ауылы → Тасөткел ауылы (2018)
* Өркендеу ауылы → Жанкент ауылы (2018)
### Қармақшы ауданы
* Жаңақала ауылы → Көмекбаев ауылы
* Карл Маркс ауылы → Алдашбай ахун ауылы
* Қызылжұлдыз ауылы → Жосалы ауылы → Төребай би ауылы
* Ленино ауылы → Ізтілеуов ауылы
* Октябрь ауылы → Иіркөл ауылы
* Утренняя Заря ауылы → Таңшапағы ауылы
* Чапаево ауылы → Ақтөбе ауылы
* Шалғасқат ауылы → Қуаңдария ауылы
* Энгельс ауылы → Жаңажол ауылы → Дүр Оңғар ауылы (2010)
### Сырдария ауданы
* Амангелді ауылы → Қалжан ахун ауылы (1997)
* Ильич ауылы → Ақжарма ауылы (1997)
* Қазақ КСР 50 жылдығы ауылы → Ілиясов ауылы (1997)
* Қызылдиқан ауылы → Мәлібаев ауылы (1997)
* Қызылту ауылы → Тоқмағамбетов ауылы (1997)
* Ленино ауылы → Амангелді ауылы (1997)
* Октябрь ауылы → Қоғалыкөл ауылы (1997)
### Шиелі ауданы
* Авангард ауылы → Ақмая ауылы
* Ақтоған ауылы → Досбол би ауылы
* Бірлестік ауылы → Жаназар батыр ауылы (2018)
* Гигант ауылы → Бидайкөл ауылы
* Жаңатұрмыс ауылы → Байсын ауылы
* Жиделі ауылы → Жиделіарық ауылы
* Коммунизм ауылы → Бекежанов ауылы
* Қоғалы ауылы → Ботабай ауылы → Тұрсынбай датқа ауылы (2018)
* Қызылту ауылы → Жақаев ауылы
* Ленино ауылы → Бестам ауылы
* Лесхоз ауылы → Тоғайлы ауылы (2020)
* Первомайское ауылы → 1 Мамыр ауылы
* Плодоягодное ауылы → Алмалы ауылы
* Полуказарма ауылы → Қосарық ауылы (2020)
* Райспецхоз ауылы → Жансейіт ауылы
* Талаптан ауылы → Бала би ауылы
* Телікөл ауылы → Тәжібаев ауылы
* Төңкеріс ауылы → Қодаманов ауылы
### Қызылорда қаласы
* Ақжарма ауылы → Баймұрат батыр ауылы (2017)
* Геологическое ауылы → Талсуат ауылы
* Казрис ауылы → Досан ауылы
* Кирово ауылы → Махамбетов ауылы
* Комсомольское ауылы → Қызылжарма ауылы
* Опытное ауылы → Айнакөл ауылы
## Маңғыстау облысы
* Ералиев ауданы → Қарақия ауданы (1993)
### Ақтау қалалық әкімдігі
* Ақтау кенті → Ақтау қаласы (1963) → Шевченко қаласы (1964) → Ақтау қаласы (1991)
### Жаңаөзен қалалық әкімдігі
* Өзен ауылы → Қызылсай ауылы
### Бейнеу ауданы
* Жангелдин а/о → Сарға а/о
* Камен а/о → Төлеп а/о
* Жангелдин ауылы → Сарға ауылы (1999)
* Каменное ауылы → Төлеп ауылы (1991)
* Қоркөл ауылы → Есет ауылы (1998)
* Қызыләскер ауылы → Сам ауылы (2007)
* Опорный ауылы → Боранқұл ауылы (1999)
### Қарақия ауданы
* Октябрь а/о → Бостан а/о
* Ералиев ауылы → Құрық ауылы (1993)
* Октябрьское ауылы → Бостан ауылы (1993)
### Маңғыстау ауданы
* Калинин а/о → Жармыш а/о
* Куйбышев а/о → Жыңғылды а/о
* Куйбышево ауылы → Жыңғылды ауылы (1992)
### Мұнайлы ауданы
* Маңғышлақ ауылы → Маңғыстау ауылы
### Түпқараған ауданы
* Форт-Александровский қаласы → Форт-Урицкий қаласы (1924) → Форт-Шевченко қаласы (1939)
* Тельман ауылы → Сайын Шапағатов ауылы (2004)
## Павлодар облысы
* Куйбышев ауданы → Краснокутск ауданы (1963) → Ақтоғай ауданы (1993)
* Қашыр ауданы → Тереңкөл ауданы (2018)
* Лебяжі ауданы → Аққулы ауданы (2018)
* Глинка кенті → Ермак кенті (1913)→ Ермак қаласы (1961) → Ақсу қаласы (1993)
* Белогорье селосы → Көктөбе селосы (1992)
* Краснокутск селосы → Ақтоғай селосы (1993)
* Қашыр селосы → Тереңкөл селосы (2008)
* Лебяжі селосы → Аққу селосы (1996) → Аққулы селосы (2018)
## Солтүстік Қазақстан облысы
* Айыртау ауданы → Володар ауданы (1963) → Айыртау ауданы (1993)
* Бейнетқор ауданы → Совет ауданы (1940) → Аққайың ауданы (1999)
* Бескөл ауданы → Қызылжар ауданы (1997)
* Булаев ауданы → Мағжан Жұмабаев ауданы (2000)
* Красноармейск ауданы → Тайынша ауданы (1997)
* Куйбышев ауданы → Целинный ауданы (1997) → Ғабит Мүсірепов ауданы (2002)
* Ленин ауданы → Ақжар ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Есіл ауданы (1997)
* Қызылту ауданы → Уәлиханов ауданы (1997)
* Төңкерей ауданы → Октябрь ауданы (1940) → Сергеев ауданы (1963) → Шал ақын ауданы (1999)
* Кривоозёрный ауылы → Володар селосы (1922) → Саумалкөл селосы (1997)
* Қызылту кенті → Кішкенекөл селосы (1997)
* Тайынша кенті → Красноармейск қаласы (1962) → Тайынша қаласы (1997)
## Түркістан облысы
* Оңтүстік Қазақстан облысы → Шымкент облысы (1962) → Оңтүстік Қазақстан облысы (1992) → Түркістан облысы (2018)
* Алғабас ауданы → Бәйдібек ауданы (1996)
* Леңгір ауданы → Төле би ауданы (1991)
* Бөген ауданы → Ордабасы ауданы (1993)
* Қызылқұм ауданы → Отырар ауданы (1991)
* Ленин ауданы → Қазығұрт ауданы (1993)
* Абай-базар селосы → Абай селосы (1961)
* Белые Воды селосы → Ақсукент селосы (1990)
* Ванновка селосы → Тұрар Рысқұлов селосы (1993)
* Ленинский селосы → Қазығұрт селосы (1993)
* Славянка кенті → Мырзакент кенті (1995)
## Шығыс Қазақстан облысы
* Зырян ауданы → Алтай ауданы (2019)
* Шыңғыстау ауданы → Голощёкин ауданы (1930) → Абаев ауданы (1940) → Абай ауданы (1953)
* Зырян қаласы → Алтай қаласы (2019)
* Большенарым селосы → Үлкен Нарын ауылы (2009)
* Георгиевка селосы → Қалбатау ауылы (2007)
* Кумашкин селосы → Күршім ауылы (1959)
* Молодёжный кенті → Қасым Қайсенов кенті (2011)
* Үлкен Владимировка селосы → Бесқарағай ауылы (2007)
* Алексеев ауылы → Катонқарағай ауылы (1917)
## Алматы қаласы
* Сталин ауданы → Совет ауданы (1957) → Алмалы ауданы (1995)
* Калинин ауданы → Бостандық ауданы (1997)
* Ленин ауданы → Жетісу ауданы (1995)
* Фрунзе ауданы → Медеу ауданы (1995)
* Каганович ауданы → Октябрь ауданы (1957) → Түрксіб ауданы (1995)
## Қарағанды қаласы
* Совет ауданы → Қазыбек би ауданы (2001)
* Сталин ауданы → Октябрь ауданы (1961) → Әлихан Бөкейхан ауданы (2021)
## Шымкент қаласы
* Дзержинский ауданы → Әл-Фараби ауданы (1993)
## Дереккөздер |
Халық комиссалар кеңесі (орыс. Совет народных комиссаров, совнарком, СНК) — 1917 жылдың 27 қазанынан 1946 жылға дейін қолданылған Кеңестік Ресейдегі, КСРО мен КСР Одағы республикаларындағы үкіметтің атауы.
## Тарихы
Алғашқы Халық комиссарлар кеңесі 2-Бүкілресейлік Кеңестер Съезі мен БОАК 1917 жылғы 27 қазандағы жарлығымен «мемлекет өмірінің жекелеген салаларын басқару» сеніп тапсырылған комиссиялар төрағаларының алқасы ретінде құрылды. Осындай халық комиссарлары кеңестері Кеңес үкіметі орнаған кезде басқа республикаларда да құрылды.
— Яков Свердлов БОАК 1918 жылы 1 сәуірде
КСРО құрылғаннан жарты жыл өткен соң, 1923 жылы 6 шілдеде КСРО халық комиссарлар кеңесі - КСРО үкіметі құрылды. КСР Одағының барлық одақтық және автономиялық республикаларында республикалық халық комиссарлары кеңестері жұмыс істеді.
1946 жылы барлық деңгейдегі халық комиссарлары кеңесі аттас министрлер кеңесіне айналды.
## Халық комиссарлары кеңестері
## Дереккөздер |
Шығыс ғылыми-зерттеу тау-кен-металлургия түсті металдар институты («ШҒЗТКМтүсмети») – зерттеулер, тәжірибелік-өнеркәсіптік және өнеркәсіптік сынақтар жүргізетін көп атқарымдық ғылыми ұйым, ұйым жобалау жұмыстарын орындайды және тау-кен ісі, кен байыту, ауыр түсті металдар металлургиясы, сирек металдар, қолданбалы және талдау химиясы, өнеркәсіптік экология, стандарттау және метрология, экономика салаларындағы жабдықтар мен әзірленген технологияны енгізу барысында ғылыми-техникалық көмек көрсетеді. Қазақстан Республикасының Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығының құрамына кіреді.
## Тарихы
КСРО Министрлер Кеңесінің шешімімен 1950 жылы Кенді Алтай орталығы - Өскемен қаласында Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу кен-металлургия түсті металдар институтының негізі құрылды (ШҒЗТКМтүсмети).
ШҒЗтүсметИдің негізгі міндеттері КСРО түсті металлургия министрлігінің қорғасын-мырыштың ішкі саласын дамыту болып келді.
1992 жылы Институт Шығыс ғылыми-зерттеу кен-металлургия түсті металдар институты болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Министрлер кабинеті қаулысымен 1993 жылы институт Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығының құрамына енгізілді, 1998 жылы – еншілес кәсіпорын ретінде, 2012 жылы – филиал ретінде.
Институттың қалыптасуы мен дамуына қарай оның ұжымы әрекеттегі отандық және шет ел кәсіпорындарындағы ғылыми зерттеулер, өнеркәсіптік сынақтар жүргізуде, жаңа техника мен технологияны игеруде мол тәжірибелері бар инженерлік-техникалық қызметшілердің аса білікті кадрларынан тұрады.
Институтта 3 академик, 9 доктор және 106 техника ғылымының кандидаттары даярланды, 21 маман Ленин және КСРО мемлекеттік сыйлығының, КСРО Министрлер Кеңесінің және Е. Букетов сыйлығының лауреаттары атанды, 1 қызметкер «Құрмет» орденімен марапатталды, 2 қызметкер «Жер қойнауын барлаудағы сіңірген еңбегі үшін» медалімен марапатталды, 9 қызметкерге Қазақстан Республикасының «Еңбек сіңірген металлургі» және «Еңбек сіңірген өнертапқышы» құрметті атағы берілді, институттың 410 әзірлемелері КСРО Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің алтын, күміс және қола медальдарын иеленді. 10 қызметкер «Жер қойнауын барлау үздігі», «ҚР жер қойнауының Құрметті Барлаушысы», «Еңбек даңқы» (екі қызметкер – осы белгінің толық кавалерлері), «Кенші даңқы», «Қазақстан мұнайына 100 жыл» төс белгісін иеленді. ВНИИцветмет, Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған, Қазақ КСР Алтын Құрмет Кітабына енгізілген, Ленин мерейтойлық құрмет грамотасына лайық деп табылды.
Қазақстанның тау-кен, металлургия кешендеріндегі көптеген кәсіпорындарында және ТМД-ның әртүрлі елдерінде осы институтта әзірленген технологиялар мен жабдықтары өндіріске енгізілген, соның ішінде ең ірілері: Жәйрем, Николаевск пен Шемонайха кеніштері; Тишинка, Орловск пен Малеевка кеніштері; Лениногорск (қазір Риддер), Николаевск пен Жезкент кен байыту фабрикалары; ӨҚ ҚМК (қазір «Қазмырыш» ЖШС) сирек металды цех және шаң ұстау цехі; Жезқазған электрлік қорыту сұлбасы бойынша мыс балқыту зауыты; Лениногроск (қазір Риддер) және Алмалы мырыш зауыты; Лениногрск (қазір Риддер) мырыш зауытында отандық және әлемдік практикада қождарды суықтай өңдеуге арналған ең ірі вельцкешені; Балқаш мырыш зауыты, Шымкент мырыш зауытында сирек металл цехі мен шаң ұстау цехі; Лениногрск (қазір Риддер) мырыш зауытында аккумулятор сынықтарын өңдеу цехі және басқа да көптеген нысандар.
Институтта сульфидтік мыс-мырышты концентраттарын және қорғасыны бар әртүрлі материалдарды өңдеу әдісі – КИВЦЭТ-үрдіс әзірленді. Мыс-мырышты концентраттарын өңдеу бойынша алғашқы өнеркәсіптік құрылғы, Қазақстанда Ертіс мыс балқыту зауытында салынды, екінші құрылғы қорғасын-күміс концентраттарын өңдеуге арналған – «Клекнер Гумбльдт Ведаг АГ» герман фирмасымен институттың лицензиясы бойынша Боливияда «Энаф Комибол» корпорациясы үшін салынды. 1986 жылы өнеркәсіптік КИВЦЭТтік кешен Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының («Қазмырыш» ЖШС) қорғасын зауытында тұрғызылды, ол 12 жыл жұмыс істеді. 1987 жылы Италияда курорттық аймақта Сардиния аралында «Самим» компаниясының, қазір «Портовезме С.р.л» КИВЦЭТтік технология бойынша қорғасын зауыты салынды және де осы күнге дейін жұмыс істейді. 1997 жылы қорғасын мен мырыш өндіруші ең ірі әлемдік компания «Тек Коминко Металс ЛТД» (Канада), құрамында 75% тотыққан шикізаты бар қиын құрамды шикіқұрамды өңдеуге арналған қорғасын өндіру бойынша әлемдегі ең заманауи КИВЦЭТтік зауытты салды. Канада мен Италияда зауыттар, ШҒЗтүсметИдың лицензиясы бойынша «Снампрожетти С.р.л.» итальян компаниясымен жобаланған.
Қытайдың ірі компанияларымен КИВЦЭТтік технологияға жасалған лицензиялық шарттар шеңберінде КИВЦЭТтік технологиялар бойынша қорғасын зауыттары салынып, пайдалануға берілді: - 2012 жылы «Jiangxi Gopper Gorporation» компаниясы жұмыс өнімділігі жылына 100 мың тонна қорғасын;- 2013 жылы «Zhuzhou Smelter Group Co» компаниясы жұмыс өнімділігі жылына 120 мың тонна қорғасын.
КИВЦЭТ кешендерінің барлық жобалық көрсеткіштеріне қол жеткізілді, ал кейбірлері асып түсті.
## Негізгі ғылыми бағыты
Қызметінің негізгі ғылыми бағыты түсті және асыл металдарды өндірудің ғылыми-техникалық деңгейін көтеретін технологиялар мен жабдықтарды құру, жетілдіру және оларды іске асыру негізінде Қазақстан Республикасының тау-кен, металлургия кешенінің тұрақты жұмысын ғылыми-техникалық қамсыздандыру болып табылады, ол мына мәселелерді шешуді қарастырады:- шикізат базасын дамыту және нығайту;- минералды ресурстарды кешенді пайдалану, материалдық және отын-энергетикалық ресурстарды үнемдеу; - тауарлық өнімдер ассортиментін кеңейту және сапасын арттыру- қоршаған ортаны қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік лицензияларына сәйкес ШҒЗтүсметИ тау-кен өндіру, байыту және металлургия өнеркәсіптері үшін өндірістік нысандарды технологиялық жобалауды, жабдықтарды жобалау, өнімнің сапасын бақылауға арналған стандарттық үлгілерді өндіру, сонымен қатар, табиғатты қорғау мониторингін жүргізу, жобалау және нормалау мәселелерімен айналысады.ШҒЗтүсметИ мына қызметтерді атқарады:
* Стандарттау бойынша мемлекет аралық техникалық комитеті – МТК 504 «Мырыш, қорғасын», мемлекет аралық және мемлекеттік стандарттар, ұйым стандарттары, техникалық шарттар, өлшеулерді орындау әдістерін әзірлеумен айналысады;
* ҚР заттары мен материалдарының құрамы мен қасиеттерінің стандарттық үлгілері Мемлекеттік қызметінің мамандандырылған ұйымы мемлекеттік және мемлекет аралық стандарттарды (ТМД), өңірлік (КООМЕТ) стандарттық үлгілерді, кәсіпорындардың стандарттық үлгілерді әзірлеу мен дайындауды жүзеге асырады;
* Сынақ орталығы, минералды шикізаттар, түсті металлургия өнімдері мен қоршаған орта нысандарының төрелік, сертификаттық, бақылау, аттестациялық талдауларын орындайды;
* Заттар мен материалдардың физикалық тұрақтылығы мен қасиеттері туралы стандарттық анықтамалық мәліметтер Мемлекеттік қызметінің мамандандырылған Орталығы, мырыштың, кремнийдің, темірдің химиялық таза оксидтердің ұнтақтарының үлесті электрлік кедергісінің мәнісі бойынша стандарттық мәліметтер, сонымен қатар қышқылдарды бейтараптандыруға реагенттердің шығыны бойынша ұсынатын анықтамалық мәліметтерді әзірлеумен айналысады және т.б.
Әртүрлі бағыттар бойынша барлық зерттеулер кешені заманауи эксперименттік, химиялық талдау, компьтерлік жабдықтар мен бағдарламаларды қолдана отырып жүргізіледі.Институт әлемдегі ең алдыңғы қатарлысы және технологиясы экологиялық таза болып келетін, мыс және қорғасын (әртүрлі), соның ішінде құрамында төмен сұрыпты қорғасыны бар шикізатты өңдеудің автогендік технологиясы * КИВЦЭТ-үрдісін жасады. ШҒЗтүсметИдің лицензиясы бойынша «Портовезме» - Италия, «Тек Коминко» - Канада, «Комибол» - Боливия, компанияларының зауыттарында ірі КИВЦЭТтік кешендер салынды және де жұмыс істеп тұр. Қазақстанда КИВЦЭТ-құрылғы алдымен Шығыс Қазақстан облысының Глубокое қала үлгісіндегі ауылында мысты шикізатқа арналып, кейін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында, қазір «Қазмырыш» қорғасынды шикізатқа арналып салынды.КИВЦЭТтік технологияға Қытайдың ірі компанияларымен жасаған лицензиялық шарттар шеңберінде КИВЦЭТтік технология бойынша жұмыс істейтін қорғасын зауыттары салынып, өнеркәсіптік пайдалануға берілді, мынадай технологиялық шешімдерді қолданады:
* 2012 жылы «Jiangxi Copper Corporation» компаниясы, жұмыс өнімділігі – жылына 100 мың тонна қорғасын;
* «Zhuzhou Smelter Group Co.» компаниясы, жұмыс өнімділігі – жылына 120 мың тонна қорғасын.
Іс жүзінде біршамасы асырылып, КИВЦЭТ кешендерінің барлық жобалық көрсеткіштеріне қол жеткізілді.
Институт әзірлемелері бойынша Қазақстан мен Ресейдің 500 астам патенттері, алыс шетелдердің 140 патенттері алынды. Қазақстан және алыс шетелдердің кәсіпорындары мен ұйымдарымен 40 лицензиялық келісімдер жасалды.Институттың кітапханасында институтта орындалған барлық жұмыстардың есептері бар. Бұл есептерде соңғы 65 жылдардағы ғылыми-техникалық жетістіктері жинақталған, бұл институттың ғалымдарына кен-металлургия кешеніндегі күрделі мәселелерде хабардар болуға жағдай туғызады. Сонымен қатар институт жыл сайынғы Ғылыми жұмыстардың жинағын басып шығарады. Аталмыш жинақтың мақалалары институт мамандарының, сондай-ақ басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың ең пайдалы ғылыми жетістіктерін іріктеп таңдап алуға мүмкіндік береді.Институт жыл сайын ШҒЗтүсметИдің ғылыми еңбектерінің жинағын шығарады, жинақтар Қазақстанның барлық ірі кітапханаларына таратылады. Тау-кен ісі, металлургия және көмір өнеркәсібі бойынша «Min Teсh-2011» халықаралық мамандандырылған көрмесі аясында институт 2004 жылдан бастап халықаралық конференциясын ұйымдастырады. Конференция баяндамалары Баяндамалар жинағында басылып шығарылады.ВНИИцветметте әзірленген технологиялар мен жабдықтар Қазақстанның тау-кен, металлургиялық кешендерінің объектілерінде және ТМД мен алыс шетелдердің көптеген елдерінде өндіріске енгізілген.
## Тапсырыс
Қазақстан Республикасы бойынша институттың негізгі тапсырыс берушілері «Қазмырыш» ЖШС, «Корпорация Қазақмыс» ЖШС, «Бақыршық тау-кен өндіру кәсіпорны» ЖШС, «Қаржылық инвестициялық корпорация «Алел», «NOVA-Цинк» ЖШС, «Шалкия Цинк Лтд.» ЖШС, «Ертіс сирек жер компаниясы» ЖШС, «Сары Қазына» ЖШС және көптеген басқалар.
Таяу және алыс шетел мемлекеттерінің ірі тапсырыс берушілері: «Уралмехонобр» ААҚ, «Орал тау-кен металлургия компаниясы» Холдингі, «Алроса» ЖАҚ, «Электроцинк» ААҚ, «Бурятзолото» ААҚ (Ресей), «Алтынкен» фирмасы (Қырғыз), «Сагамар» ЖАҚ (Армения), «СП «Анзоб» ТӘЖШҚ (Тәжікстан), LTD «Caucasian Mining Group» (Грузия), «Jiangxi Copper Corp.» және «Zhuzhou Smelter Co.» (ҚХР), «Портовезме С.р.л.» (Италия), «AHG Metals Group LLC» (Моңғолия) және басқалар.
ШҒЗтүсметИдің ғылыми-техникалық әзірлемелерін өндірісте іске асыру, Қазақстан мен Ресейдің жетекші ғылыми-зерттеу және жобалау ұйымдарымен шығармашылық ынтмақтастықта жүзеге асырылады.
ШҒЗтүсметИдің ғылыми-зерттеу қызметі инновация, шығармашылық үлгілерінің жоғары және үздік сапасы үшін 1998 жылдан бастап жыл сайын беделді халықаралық мадақтамалармен марапатталады.
## Марапаты
2015 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президентінің № 125 Жарлығымен ШҒЗТКМтүсметидің үш қызметкеріне «Еліміздің инновациялық дамуына айтарлықтай үлесін қосқан және технологиялардың әлемдік нарығында Қазақстанның беделін көтерген, қорғасын және алтын металлургиясы саласындағы әзірлемелерді өнеркәсіптік іске асыру» жұмыстарының топтамасы үшін Қазақстан Республикасының әл-Фараби атындағы ғылым және техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығы берілді. ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауареттары Игорь Владимирович Старцев, «ҚР МШКҰЖ ҰО» РМК «ШҒЗТКМтүсмети» филиалының директоры, Николай Николаевич Ушаков, бас ғылыми қызметкер, т.ғ.к., МРХА академигі, Виктор Александрович Шумский, директордың орынбасары, т.ғ.к.
## Ғылыми бөлімшелер
* Қоршаған ортаны қорғау бөлімі:Экологиялық зерттеулер және қоршаған ортаны дамыту зертханасыАтмосфералық ауаны қорғау зертханасыСу ортасын қорғау зертханасыӨнеркәсіптік қауіпсіздік қамтамасыз ету бөлімі
* Экологиялық зерттеулер және қоршаған ортаны дамыту зертханасы
* Атмосфералық ауаны қорғау зертханасы
* Су ортасын қорғау зертханасы
* Өнеркәсіптік қауіпсіздік қамтамасыз ету бөлімі
* Тау-кен өндірісі және байытуГеотехнологиялық үдерістер зертханасыАсыл металдар мен флотореагенттер зертханасыПайдалы қазбаларды байыту зертханасы
* Геотехнологиялық үдерістер зертханасы
* Асыл металдар мен флотореагенттер зертханасы
* Пайдалы қазбаларды байыту зертханасы
* МеталлургияГидрометаллургия зертханасыМинералды шикізатты технологиялық сынау зертханасыМеталлургиялық үдерістерді физика-химиялық зерттеу зертханасыСтандарттау және метрология зертханасы
* Гидрометаллургия зертханасы
* Минералды шикізатты технологиялық сынау зертханасы
* Металлургиялық үдерістерді физика-химиялық зерттеу зертханасы
* Стандарттау және метрология зертханасы
* Институттың аналитикалық қызметі (Химия-аналитикалық зертхана және спектрлік анализ зертханасы)
* Жобалау-құрылмалық қызмет
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығы
* Мемлекеттік өнеркәсіптік экология ғылыми-өндірістік бірлестігі филиалы «Қазмеханобр»
* Д. А. Қонаев атындағы тау-кен ісі институты
* Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты
## Сілтеме
* Ресми сайты Мұрағатталған 12 сәуірдің 2021 жылы. |
Зелёнов ауылдық округі – Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Зелёное ауылы кіреді. Орталығы – Зелёное ауылы. Округ құрамында болған Асерчево ауылы 2011 жылы таратылған.
## Халқы
2021 жылғы санақ қорытындысы бойынша 1381 адамды (704 ер адам және 677 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Д. А. Қонаев атындағы тау-кен ісі институты — Қазақстанның ғылыми мекемесі, пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу саласындағы іргелі және қолданбалы зерттеулермен айналысады. Ол Қазақстан Республикасының минералдық шикізатын кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығының құрамына кіреді.
## Тарихы
Қазақ КСР халық комиссалар кеңесінің 1944 жылғы 6 желтоқсандағы №689 қаулысына сәйкес КСРО ҚазҒАФ Геология ғылымдары институтының «Тау-кен секторы» КСРО ҚазҒАФ Тау-кен институты болып өзгертілді. 1945 жылы 25 сәуірде бұйрық бойынша КСРО ҚазҒАФ мәліметі бойынша институттың алғашқы директоры техника ғылымдарының кандидаты, Кривой Рог тау-кен институтының түлегі И.З.Лысенко болды. 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Тау-кен институты болып өзгертілді.
Қазақстандағы кендерді пайдалану мен жобалаудағы көпжылдық тәжірибенің ашық кен қазу теориясы мен тәжірибенің маңызды мәселелеріне, ашық карьерлерде руданы бұзудың тиімді әдістерін зерттеу және енгізуге арналған іргелі еңбектерімен танымал Д.А. Қонаев институтты ұйымдастыруға және дамытуға ерекше үлес қосты.
Д.Қонаевтың зерттеулері республиканың тау-кен өнеркәсібінде өндіріс тиімділігінің едәуір артуына ықпал етті.
Тау-кен ғылымының дамуына институт ғалымдары: Ө.А. Байқоңыров, А.Н.Жақыпбаев, Ж.М.Қанлыбаева және басқалар айтарлықтай үлес қосты.
## Басшылары
* техника ғылымдарының докторы И.З. Лысенко
* Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ә.Ш. Мусин
* профессор, техника ғылымдарының докторы А.М. Сиразутдинов
* техника ғылымдарының докторы И.З. Лысенко
* техника ғылымдарының кандидаты В.Г. Береза
* ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі Ш. Болғожин
* ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі Е.И. Рогов
* техника ғылымдарының докторы, профессор М.Ж. Бітімбаев
* техника ғылымдарының докторы, профессор С.Ж. Ғалиев (2001 жылдан бастап)
## Негізгі ғылыми бағыттар
* табиғи және техногендік пайдалы қазбалар кен орындарын игерудің тиімді және экологиялық таза және қауіпсіз технологияларын әзірлеу;
* кенді жер астынан өндіруде геомеханикалық үдерістерді болжау және бақылау;
* карьерлердегі технологиялық үдерістерді басқарудың автоматтандырылған жүйесін құру, тау-кен жұмыстарын жоспарлау және жобалау;
* табиғи және техногендік ресурстарды игеру кезінде жерасты және ашық тау-кен жұмыстарын механикаландыру, автоматтандыру және роботтандыру;
* жер қойнауын және қайталама ресурстарды кешенді игеру;
* жаңа жарылғыш заттарды, жеткізу машиналарын және пайдалану орнында жарылғыш заттарды дайындау тәсілдерін әзірлеу және құру;
* кеншілер үшін қауіпсіз және жайлы еңбек жағдайларын жасау;
* жобалық-конструкторлық жұмыстар;
* тау-кен құқығы, тау-кен экономикасы, геоэкология және геотехнология, бұрғылау-жару жұмыстары және т.б. саласындағы ақыл-кеңес беру қызметтері;
* тау-кен ісі саласындағы жоғары білікті мамандарды даярлау.
## Ғылыми бөлімшелер
* «Кенорнын дамыту технологиялары» бөлімі«Кен орындарын жерасты қазу технологиялары» зертханасы
* «Кен орындарын жерасты қазу технологиялары» зертханасы
* «Минералды шикізатты кешенді игерудің физикалық-техникалық мәселелері» бөлімі«Кен орнын игерудің физикалық және техникалық мәселелері» зертханасы«Жер қойнауын игерудің арнайы әдістері» зертханасы«Жер қойнауын кешенді игеру» зертханасы
* «Кен орнын игерудің физикалық және техникалық мәселелері» зертханасы
* «Жер қойнауын игерудің арнайы әдістері» зертханасы
* «Жер қойнауын кешенді игеру» зертханасы
* «Геомеханика» бөлімі«Тау қысымы» зертханасы«Геомеханикалық үдерістерді басқару» зертханасы«Тау жыныстарын жылжыту және кен қазбаларын қорғау» зертханасы
* «Тау қысымы» зертханасы
* «Геомеханикалық үдерістерді басқару» зертханасы
* «Тау жыныстарын жылжыту және кен қазбаларын қорғау» зертханасы
* «Геотехника» бөлімі«Жерасты тау-кен жұмыстарын механикаландыру және роботтандыру» зертханасы«Тау жыныстарын жою және жеткізу» зертханасы«Жарылыс жұмыстары» зертханасы
* «Жерасты тау-кен жұмыстарын механикаландыру және роботтандыру» зертханасы
* «Тау жыныстарын жою және жеткізу» зертханасы
* «Жарылыс жұмыстары» зертханасы
* «Экология және тау-кен жұмыстарының қауіпсіздігі» бөлімі«Минералды шикізатты өңдеудің физикалық-химиялық әдістері» зертханасы«Кеніштік аэрология» зертханасы«Экология және жер қойнауын ұтымды игеру» зертханасы
* «Минералды шикізатты өңдеудің физикалық-химиялық әдістері» зертханасы
* «Кеніштік аэрология» зертханасы
* «Экология және жер қойнауын ұтымды игеру» зертханасы
* «Тау-кен жүйелеу» бөлімі«Жоспарлау мен басқарудың экономикалық талдауы» зертханасы«Автоматтандырылған жобалау» зертханасы«Пайдалы қазбаларды өндіру технологиясы теориясының негіздері» зертханасы
* «Жоспарлау мен басқарудың экономикалық талдауы» зертханасы
* «Автоматтандырылған жобалау» зертханасы
* «Пайдалы қазбаларды өндіру технологиясы теориясының негіздері» зертханасы
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығы
* Мемлекеттік өнеркәсіптік экология ғылыми-өндірістік бірлестігі филиалы «Қазмеханобр»
* Шығыс ғылыми-зерттеу тау-кен-металлургия түсті металдар институты
* Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты |
Ұзын күй (башқ. оҙон көй, тат. озын көй, борынгы көй) — башқұрт және татар халық музыкасының жанры, әуенді стиль (ұзаққа созылған ән).
## Тарихы
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығы («ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК) — тау-кен металлургия кешенінде, экологияда, байланысты химия-технологиялық кәсіпорындарда зерттеулер жүргізетін және үйлестіретін республикалық мемлекеттік кәсіпорын.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің «Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» РМК 1993 жылы 22 шілдедегі № 642 Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің қаулысымен және 1993 жылғы 21 қаңтардағы № 1090 Президент үкіміне сәйкес ғылымды ұйымдастыру және республиканың ғылыми-техникалық әлеуетін дамыту мақсатында құрылған. Осы орайда келесі мәселелер құруға негіз болды:
* ғылымның алға дамуын іске асыруды қамтамасыз ету,
* елдің ғылыми-техникалық әлеуетінің күшеюіне мүмкіндік туғызу,
* Қазақстанның технологиялық алға шығуын қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызу.
## Құрылысы және кадрлық әлеуеті
«Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталығы» РМК құрамына осы мекемеге қарайтын жетекші зерттеу институттары мен тау-кен және металлургия саласының кәсіпорындары кіреді:
* Геология және минералдық шикізаттың экономикасы институты (Алматы);
* Д. А. Қонаев атындағы тау-кен ісі институты (Алматы);
* Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты (Қарағанды);
* Шығыс ғылыми-зерттеу тау-кен-металлургия түсті металдар институты (Өскемен);
* «Қазмеханобр» мемлекеттік өндірістік экология ғылыми-өндірістік бірлестігі (Алматы);
* Металлургия орталығы;
* «Қазқараметалавтоматика» АҚ (Қарағанды);
* Нұр-Сұлтан қаласында филиал.
«ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК орталық аппарат құрылымында келесілер қызмет атқарады:
* 6 ғылыми-зерттеу лабораториясы,
* тәжірибе-сынақ кешені,
* конструкторлық–жобалау бөлімі.
Ұлттық орталықтың кадрлық құрамы шамамен 900 адамды құрайды, оның ішінде 36 ғылым докторы, 66 ғылым кандидаты, 40 академиктер (Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының - 4 адам, Халықаралық минералдық ресурстар Академиясының - 2 адам, Қазақстан Республикасының Минералдық ресурстар академиясының - 4 адам, Халықаралық Ақпараттандыру академиясының - 8 адам, Халықаралық «Экология» академиясының - 3 адам, Ұлттық жаратылыстану академиясының - 7 адам, Ұлттық инженерлік академиясының - 4 адам, Халықаралық термоэлектро академиясының - 1 адам, Халықаралық инженерлік академиясының - 1 адам), 9 корреспондент-мүшелер, 61 сыйлық иегерлері (Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлықтың - 17 адам, академик Қ.И. Сәтбаев, Е.А. Бөкетов, Ш.Е. Есенов, Ө. Жолдасбеков және Д.А. Қонаев атындағы сыйлықтардың – 38 адам).
Орталықты ҚР ҰҒА академигі, техника ғылымының докторы, білім, техника және ғылым саласындағы ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Жәрменов Әбдірәсіл Алдашұлы басқарады.
Орталықтың қызметкерлері табыстары мен жетістіктері үшін түрлі марапаттарға ие болды: ҚР Мемлекеттік сыйлығы, «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағына, академик Қ.И.Сәтбаев, Е.А.Бөкетов, Ш,Е.Есенов, Ө.Жолдасбеков және Д.А.Қонаев атындағы сыйлықтарға, «Құрмет» ордені мен «Астананың 10 жылдығы», «Ерен еңбегі үшін» медалдарына, Қазақстан Республикасының мақтау грамотасы мен ҚР БҒМ «Қазақстан Республикасы ғылымының дамуына сіңірген еңбегі үшін», «Қазақстан Республикасы білім саласының құрметті қызметкері» және ҚР ИСМ «Кенші даңқы» І,ІІ,ІІІ дәрежелі, «Еңбек даңқы» ІІІ дәрежелі кеуде белгілеріне, «European Quality» Халықаралық марапаттарға ие.
Тау-кен-металлургия кешендеріне ғылыми-техникалық қызмет көрсету нарығында, соның ішінде инновациялық өндіріс құруда, алдыңғы қатарлы технологияларды жасау мен ендіруде «ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК-ның ойдағыдай қызмет етуі жұмыс құрылымын епті әрі дәл құра білу мен мамандардың кәсіптік деңгейінің жоғарылығында.
## Қызметі
«ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК қызметінің негізгі бағыттары кен-металлургиялық циклінің барлық кезеңдеріндегі: кенді қазу, байыту, өңдеуден бастап тауарлы өнім алғанға дейінгі мәселелерді жүйелік шешуге бағытталған. Негігзгі бағыттарға келесілер кіреді
* Ғылыми-зерттелу жұмыстарының орындалуы: іргелі және қолданбалы зерттеулер; жаңа технологиялар, құралдар мен қондырғылар жасау.
* Конструкторлық-тәжірибе жұмыстарын орындау: жаңа технологиялар, құралдар мен қондырғыларды тәжірибелік, өндірістік-тәжірибелік, өндірістік сынақтан өткізу; конструкторлық жұмыстар, тәжірибелік үлгілерді дайындау және сынақтан өткізу; жаңа өндірістердің жобалық-сметалық құжаттары мен техника-экономикалық негіздемелерін жасау, инновациялық жобаларды әзірлеу, технологиялық жобаларды жасау.
* Экологиялық жобаларды; нормативті-әдістемелік құжаттарды жасау (мемлекеттік және мемлекетаралық стандарттар, ұйым стандарттары, техникалық жағдайы, өлшеу жұмыстарының әдістері).
* Металлургия мен тау-кенөндіру кәсіпорындарының өнім сапасын бақылауға арналған стандарттық үлгілерді әзірлеу мен жасау (мемлекеттік, мемлекетаралық, аймақтық, кәсіпорындық).
* Қоршаған орта нысандарындағы металөнімдері мен техногенді және минералды шикізаттарға аттестациялық, бақылау, сертефикаттау және арбитраждау талдауларын жүргізу.
### Енгізу
Ұлттық орталықта жасалған ғылыми-техникалық әзірлемелер мынадай отандық өндірістік кәсіпорындарда ендірілген: «Бақыршық тау-кенөндіру кәсіпорны» ЖШС, «Қазхром» ТҰК АҚ, «Қазмырыш» ЖШС, «Қазақмыс» Корпорациясы ЖШС, «Алел» ФИК АҚ, «Сары Қазына» ЖШС, «Қостанай минералдары» АҚ, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ, «Васильковск КБК» АҚ, «Өркен» ЖШС, «Тау-кен компаниясы» ЖШС, «ССТКБӨБ» АҚ, «АрселоМитталТеміртау» АҚ, «NOVA-ЦИНК» СП ЖШС, ENRC және т.б.
«Химпром» Жамбыл фосфор зауыты мен Теміртау химия-металлургия зауыты марганец балқымасын шығаратын өндіріс болып қайта мамандандырылды.
Екібастұз қаласында кешенді жаңа ферросиликоалюминии балқымасын алатын шағын өндіріс құрылды.
Қарағанды қаласында күйдірілмейтін энергетикалық көмірден – арнаулы кокстің – көміртегін қалпына келтіретін жаңа түрін өндіретін кәсіпорын ұйымдастырылды.
Өзінің құрылымы мен жартылайфункционалды қасиеттеріне байланысты Қазақстан импорттайтын бірқатар химиялық өнімдерді алмастыра алатын, күріш қыпығын өңдеуден алынатын кремнийкөміртегі мен органикалық өнімдер өндіретін кәсіпорындар құрылуда.
«Бақыршық кен өндіру кәсіпорны» ЖШС-де күйдіріп-цианиттеу жүйесі бойынша «Бақыршық» кенорындарының көмірлі-мырышты алтынқұрамды кендерін өңдеу жөніндегі технологияны жүзеге асыру қолға алынды.
Қарағанды облысындағы Саран қаласы мен Жаңаарқа кентінде көмірді термототықтырып кокстеу технологиясын жүзеге асыруға орай завод құрлысын салу қолға алынды.
«ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК қызметі Казақстанмен ғана шектеліп қоймайды. Ұлттық орталық алыс, жақын шетел әріптестерімен де тығыз байланыста. Ұлттық орталықтың технологиялары бойынша Италия, Канада, Боливияда қорғасын зауыттары, Өзбекстан мен Қазақстанда мырыш зауыттары салынды, Ресейде мырыш зауыты, Қытай, Ресей, Қырғызтан, Өзбекстанда алтын өндіретін фабрикалар салынуда. Қытайдағы жұмыс істеп тұрған қорғасын зауытын жаңарту мен жаңа құрылыс салуда КИВЦЭТ қондырғысы мен КИВЦЭТ-үрдістерін пайдалануға лицензиялық келісім-шарт жасалынды. Қырғызстанда ферросиликоалюминий зауыты құрылысының жобалық қужаттамасы дайындалуда және Канада мен Исландияда ұқсас зауыттардың құрылысы бойынша келіссөз жүргізілуде.
### Жазылу
«Промышленность Казахстана» атты журналы жарияланып тұрады. 2000 жылдың маусым айынан бастап шығарылады. Мерзімділігі: жылына 4 нөмір. Журналда талдаулар, шолулар, «Мұнай», «Энергетика», «Индустрия», «Сараптама», «Технологиялар», «Стандарттау», «Экология», «Заңнамалар» айдарларында мамандардың пікірлері, сонымен қатар «Технологиялар тендері» бөлімінде ғылыми нәтижелер жарияланады.
## Басымдықтар мен негізгі қызмет түрлері
«ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК Қазақстандағы өнеркәсіптік өндірістің технологиялық деңгейі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін инновациялық технологияларды құру, дамыту және енгізу арқылы жоғары технологиялы өнімдер өндірісі үшін қолданыстағы өндірістерді жаңғырту және ұйымдастыру мақсатында геологиялық барлау, минералды және техногендік шикізатты өндіру және қайта өңдеу саласындағы мәселелерді жүйелі шешуді қамтамасыз етеді.
### «Қазкерн» геология және минералдық шикізаттың экономикасы институты
Қазақстан Республикасының жер қойнауын, минералды ресурстарды кешенді жүйелі түрде зерттеу және геология мен барлау технологияларын дамыту үшін оларды экономикалық бағалауды қамтамасыз ету үшін құрылған.
### Д.А. Қонаев атындағы ТКІИ
Тау-кен өндірісін ғылыми-техникалық қамтамасыз етуді жүзеге асырады:
* пайдалы қазбалардың табиғи және техногендік кен орындарын игерудің тиімді, экологиялық таза және қауіпсіз технологияларын әзірлеу;
* кенді жер астында өндіру кезінде геомеханикалық үдерістерді болжау және басқару;
* тау-кен жұмыстарын жоспарлау және жобалау карьерлерінде технологиялық үдерістерді басқарудың автоматтандырылған жүйелерін әзірлеу;
* жер асты және ашық тау-кен жұмыстарын механикаландыру;
* жобалау-конструкторлық жұмыстар;
* тау-кен саласындағы мамандарды даярлау.
### ШҒЗТКМтүсмети
Қорғасын, мырыш және ілеспе металдар өндірісінің ғылыми-техникалық деңгейін жоғарылататын технологиялар мен жабдықтарды жасауға және іске асыруға маманданған, бұл келесі мәселелерді шешуді қамтамасыз етеді: шикізат базасын дамыту және нығайту, минералды ресурстарды кешенді пайдалану, материалдық және отын-энергетикалық ресурстарды үнемдеу, тауарлық өнімдердің сапасын жақсарту және ассортиментін кеңейту, қоршаған ортаны қорғау, еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік шеңберлерін кеңейту. Институт ғылыми зерттеулер жүргізеді:
* тау-кен ісі;
* кенді байыту;
* түсті және қара металдар металлургиясы;
* қолданбалы және аналитикалық химия;
* өнеркәсіптік экология;
* стандарттау және метрология;
* экономика;
* өндірістік қауіпсіздік, тау-кен металлургия кешені объектілері мен қызмет көрсету салаларын жобалау.
### «Қазмеханобр»
Ағызынды мен ауыз суларды тазарту, табиғатты тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау, полиметал мен алтын құрамды кендерді байыту саласында жасалған тиімділігі жоғары технологияларды жүзеге асыру, соның ішінде:Түсті, қара, сирек және асыл металдар кендерін және кенсіз шикізатты кешенді өңдеу саласында:
* кендерді байытуға зерттеу жүргізу, әртүрлі кен орындары мен техногенді шикізат кендерін қайта өңдеудің жаңа технологияларын әзірлеу, жетілдіру және енгізу;
* әртүрлі отандық және шетелдік компаниялар әзірлеген ғылыми-зерттеу және жобалау-конструкторлық құжаттама бойынша сараптама материалдарын дайындау;
* ҚМК-ға қорларды бекіту мен есептеу үшін әр түрлі схемалар мен режимдерді пайдаланып байытылуға, кендердің барлық түрлерін жартылай өнеркәсіптік зерттеулер;
* тапсырыс беруші ұсынған схема және режим бойынша жартылай өнеркәсіптік жағдайларда концентраттардың немесе өнеркәсіптік өнімнің (гравитациялық-флотациялық және т.б.) ірілендірілген партиясын іске қосу.
Техникалық жобалау саласында:
* жобалардың арнайы тарауларын әзірлеу;
* тау-кен және металлургия өнеркәсібі кәсіпорындарын, қоршаған ортаны қорғау объектілерін жобалау;
* құрылысты ұйымдастыру жобаларын әзірлеу;
* әулеттік нысандардың құрылысы және оларды қайта құру үшін қала құрылысы және жобалық құжаттарды кешенді әзірлеу;
* инжинирингтік қызметтер.
Қоршаған ортаны қорғау саласында:
* бағдарламалық құжаттарды әзірлеу;
* нормативтік құжаттаманы әзірлеу және табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмін жетілдіру, ғылыми-зерттеу және жобалық-конструкторлық құжаттама бойынша сараптау материалдарын дайындау;
* кәсіпорындардың қоршаған ортаға әсерін бағалау, нысандардың экологиялық жай-күйін зерттеу, болжамдарды әзірлеу және табиғи экожүйелердің экологиялық жай-күйін жақсарту жөнінде ұсыныстар беру;
* қалдықтарды орналастыру және қоймалау, өндіріс қалдықтарын басқару жүйесін жетілдіру, қалдықтардың қауіптілік сыныбын анықтауға және олардың жіктелуіне өндірістік мониторинг.
### Ж. Әбішев атындағы ХМИ
Металлургияның қара және түсті металдар саласы бойынша ғылыми-техникалық зерттеулер жүргізуге мамандардырылған, әрі металлургия өндірісінің барлық саласы бойынша ғылыми-техникалық қызметтердің барлық түрін атқара алады: шикізатты дайындаудан бастап дайын өнімге дейін, төмендегі басым бағыттар бойынша:
* химия, қара және түсті металдар кендерін байыту, қара және түсті металлургия, металл өнімдерін өндіру саласындағы ғылыми-зерттеу, жобалау алдындағы және технологиялық жұмыстар;
* қалдықтарды жою, өндірістік қалдықтарды қайта өңдеу жөніндегі шараларды ғылыми-технологиялық қамтамасыз ету;
республиканың тау-кен металлургия кешенін дамытудың басым бағыттары және мақсатты ғылыми-техникалық бағдарламалар бойынша үкіметтің шешімдері бойынша ұсыныстар әзірлеу;
* тау-кен металлургия кешені мен химия өнеркәсібінің өнімдеріне, отын-шикізат материалдарына және жинақтаушы бұйымдарына стандарттар жобаларын әзірлеу және техникалық шарттар мен келісімдерді бекіту;
* ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін өнеркәсіпке енгізу және авторлық және технологиялық қадағалауды жүзеге асыру, минералды шикізаттың металлургиялық құндылығы туралы сараптама жүргізу және қорытынды беру;
* тау-кен металлургия кешеніндегі экологиялық және техникалық қауіпсіздік, жер қойнауын ұтымды пайдалану жөніндегі нормативтік-құқықтық құжаттарды әзірлеу;
тау-кен металлургия кешені өнімдерін стандарттау және сертификаттау бойынша жұмыстар жүргізу.
### Металлургия орталығы
Тау-кен металлургия саласының технологияларын жетілдіруді, өндірістік және жартылай өнеркәсіптік ауқымда ғылыми-техникалық әзірлемелерді өндірістік-тәжірибе сынақтан өткізуді, өңдеуді және коммерцияландыруды, өнімді сертификаттауды қамтамасыз етуге арналған.
### Нұр-Сұлтан филиалы
«ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК-ның заң шығарушы және атқарушы билік органдарымен, министрліктер мен мекемелермен, даму институттарымен өзара әрекеттесуі;ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, атап айтқанда жаңа буын отқа төзімді және ілеспе материалдарды жасау саласында жүзеге асырады.
## Сілтеме
* Ресми сайты |
Астана ауданы — Ақтөбе қаласының әкімшілік-аумақтық бірлігі. Халқы — 313 830 адам (2023). Уақыт белдеуі — UTC+5.
2018 жылдың 30 наурызында Ақтөбе қаласының мәслихатының сессиясында Ақтөбе әкімінің ұсынысы бойынша екі ауданды құру жайында шешім қабылданды және Ақтөбе қалалық әкімдігі аумағында екі әкімшілік ауданды құруға дайындық жұмысы басталды.
Тұрғындар Сазды ауданы атауын ұсынды.
## Шекарасы
Астана ауданы Ақтөбе қаласының батыс бөлігінде орналасқан. Ауданның шығыс бөлігі Алматы ауданымен шекаралас. Солтүстік бөлігі Ақтөбе облысының Мәртөк ауданымен шекаралас. Оңтүстік-батыс, батыс және солтүстік-батыс аумағы Ақтөбе облысының Алға ауданымен шектеседі.
Аудан шекарасы Ақтөбе қаласының солтүстік-батыс бөлігінен басталып, теміржолмен, жоғары аймақты өтіп, 5500 метрді қамтитын ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлермен өтіп, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің солтүстік-батыс бөлігінің жиегімен, батыс бағытында 12800 метр арақашықта бұрылып, 6000 метрге дейін оңтүстік-батысқа бағытталып, Құрашасай ауылына жетеді. Құрашасай ауылының қасындағы Алға ауданының шекарасы жиегімен "Самара-Шымкент" республикалық маңызы бар автомобиль жолы мен "Жіңішке" көлін қиып өтіп, Ақтөбе қаласының батыс бөлігімен ұштасады. Алға ауданы шекарасымен байланыса отырып, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер арқылы 9200 метр қашықтыққа жоғарғы аймаққа жүріп, 8000 метр арақашықтықтан оңтүстік-батыс бағытқа бұрылып, орман шаруашылығы жерлерінің бойымен "Ақтөбе-Богословка" облыстық маңызы бар автомобиль жолына дейін жетеді. "Ақтөбе-Богословка" облыстық маңызы бар автомобиль жолынан батыс бағытқа бұрылып, 5500 метр арақашықтықтан Алға ауданы шекарасына дейін, Сазды ауылы бойымен оңтүстік-батысқа бұрылып, Сазды өзені арқылы өтіп, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің бойымен 12100 метр арақашықтықтан оңтүстікке бұрылып, жоғары вольтті желілер арқылы Алға ауданы шекарасынан теміржолға жетіп, осы жерден бастапқы санау нүктесіне келеді.
## Әкімдері
* Бағжан Тілегенов 2018-2019
* Дариға Исмағамбетова 2019-2021
* Мамырғали Аққағазов 2021-2022
* Айбек Көпенов 2022-2023
* Алмас Жақсылықов 2023-
## Дереккөздер |
Медеу ауданы — Алматы қаласының ең ірі әкімшілік, өндірістік және мәдени орталығы. Қаланың ең таңдаулы аудандарының бірі болып есептеледі. Ескі аты — Фрунзе ауданы. 1995 жылдан Медеу ауданы болып аталады.
## Аудан шекаралары
Аудан шекарасы: Әл-Фараби даңғылынан солтүстікке қарай Фурманов көшесінің шығыс жағын бойлай Райымбек даңғылына дейін; Райымбек даңғылының оңтүстік жағын бойлай шығысқа қарай Кіші Алматы өзеніне дейін; Кіші Алматы өзенінің шығыс жағын бойлай солтүстікке қарай қала шекарасына дейін; қала шекарасын бойлай Көктөбе санаторийіне қарай апаратын жолмен қиылысына дейін әл-Фараби даңғылына дейін; әл-Фараби даңғылын бойлай солтүстік-шығысқа қарай Фурманов көшесіне дейін, Атырау, Думан, Көктөбе, Көктөбе-2, Жаңа Көктөбе, Бутаковка, Тау-Самал ықшамаудандарын, Алатау кентін, Медеу, Шымбұлақ шатқалдарын қоса алғанда.
## Әкімдері
* Тұрарбек Асанов (1991-1997)
* Владимир Васильев (1997-2005)
* Василий Крылов (2005-2007)
* Махамбет Бейдәлі (2007-2010)
* Сұлтанбек Мәкежанов (2010-2016)
* Ержан Жылқыбаев (2016-2019)
* Сұлтанбек Мәкежанов (2019-2020)
* Әсет Масабаев (2020-2022)
* Еркебұлан Оразалин (2022 жылдан бастап)
## Дереккөздер |
КСРО ХКК қарамағындағы Біріккен мемлекеттік саяси басқарма (КСРО ХКК қарамағындағы БМСБ) (орыс. Объединённое государственное политическое управление при СНК СССР (ОГПУ при СНК СССР)) — КСРО мемлекеттік қауіпсіздігінің арнайы органы. Бұл құрылым РКФСР ІІХК қарамағындағы МСБ негізінде КСРО ОАК Президиумының 1923 жылы 15 қарашада 1922 жылы КСРО құрылғаннан кейін төрт кеңестік республикалар одағының жарлығымен құрылды. 1934 жылы БМСБ Мемлекеттік қауіпсіздік бас басқармасы (МҚББ) ретінде КСРО ІІХК (РКФСР ІІХК-нан құрылған) құрамына енді. 1926 жылдың 20 шілдесіне дейін БМСБ төрағасы (және одан бұрын РКФСР ІІХК қарамағындағы МСБ төрағасы) Ф.Э. Дзержинский болды, содан 1934 жылға дейін БМСБ-ді Вячеслав Менжинский басқарды.
## БМСБ міндеттері
Негізгі саяси арнайы қызметтің негізгі міндеті 1924 жылы 31 қаңтарда қабылданған КСРО Конституциясында тұжырымдалды.
— Конституция СССР от 21.01.1924 года, ст. 61, гл. 9
РКФСР ІІХК қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және бандитизм мен басқа да құқық бұзушылықтардың жолын кесу міндеттері сақталды, ал КСРО одақтас ІІХК құрылмады.
Өз кезегінде, КСРО БМСБ контрреволюцияға, тыңшылыққа қарсы күрес, мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Кеңес үкіметіне жат элементтермен күресу жөніндегі жұмысты шоғырландырды.
## БМСБ өкілеттіктері
Біріккен мемлекеттік саяси басқарма одақтас республикаларда одақтас республикалардың басқармалары арқылы, ал РКФСР-да облыстық басқармалар арқылы жұмыс істейтін орталық басқарма болды.
Біріккен мемлекеттік саяси басқарма ОАК автономиялық республикалар мен облыстардың қарамағындағы саяси бөлімдерін бақылауды жүзеге асырды.
1923 жылдың 15 наурызынан 1928 жылдың 20 сәуіріне дейін БМСБ пайда табу мақсатын көздемеген қоғамдар мен одақтардың (бірлестіктердің) жарғыларын қарау және бекіту жөніндегі комиссияларға қатысты. (КСРО ҚТОММ мәліметтері бойынша, ф. 393, оп. 39, д. 25б, лл. 39—43 об.).
1923-1924 жылдары БМСБ іс жүзінде милиция қызметкерлерін бір реттік аттестаттау жөніндегі Орталық аттестациялық комиссиясын басқарды (КСРО ҚТОММ мәліметтері бойынша, ф. 393, оп. 39, д. 27, л. 247.).
1924 жылғы КСРО Конституциясына сәйкес, БМСБ өкілі соттың жалпы отырысы кезінде КСРО Жоғарғы Сотының міндетті мүшесі болды, Басқарма тікелей КСРО Жоғарғы Сотына жүгінуге құқылы болды. Бұл органның қызметін қадағалауды КСРО Жоғарғы Сотының прокуроры жүзеге асырды.
БМСБ контрреволюциялық көтерілістер мен бандитизмді басуға қажетті әскерлердің арнайы бөлімшелері бағынды.
— 2. бап, I. бөлім, КСР Одағының ОАК, КСРО ХКК бекіткен «Міндетті әскери қызмет туралы» КСРО Заңы, 1930 ж. 13 тамыз, №42/253б
1930 жылы 15 желтоқсанда КСРО ОАК мен ХКК «БМСБ органдарының милиция мен қылмыстық іздестіру бөлімінің қызметіне басшылығы туралы» құпия қаулы қабылдады, оның негізінде БМСБ және оның жергілікті органдары милиция мен қылмыстық іздестіру органдарының қызметкерлерін тағайындауға, ауыстыруға және босатуға ғана емес, сонымен қатар, өз мақсаттары үшін, олардың дауысты құрамы мен айтылмаған агенттер желісіне де құқықты алды.
## БМСБ туралы көркем фильмдер
* «Трест» операциясы (1967)
* Күйреу (1968)
* Транссібірлік экспресс (1977)
* Синдикат-2 (1981)
* ГОЭЛРО-ға қастандық әрекет (1986)
* Зұлымдықтың сүйкімділігі (2006)
* Зүлейха көзін ашқанда (телехикая) (2020)
## Тағы қараңыз
* Контрреволюцияға және іріткіге қарсы күрес жөніндегі Бүкілресейлік төтенше комиссия (БТК)
* КСРО 20-жылдардағы саяси қуғын-сүргін
## Дереккөздер |
Солтүстік-Батыс территориялары (ағылш. Northwest Territories [ˌnɔrθˌwɛstˈtɛrɨtɔəriːz]) — Канаданың солтүстігінде орналасқан территория. Территорияның жер аумағы 1,346,106 км² құрайды, оның 1,183,085 км² құрлық, ал 163,021 км² су беті болып табылады. Жер аумағы жағынан Канаданың 13 әкімшілік бірліктерінің ішінен 3-ші орынды.
## Демография
### Халық саны
### Ұлты
### Діні
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Government of the Northwest Territories
* Northwest Territories Tourism
* Prince of Wales Northern Heritage Centre
* Aurora College
* NWT Archives
* NWT Literacy Council
* Language Commissioner of the Northwest Territories
* Lessons From the Land: interactive journeys of NWT traditional Aboriginal trails
* CBC Digital Archives – Northwest Territories: Voting in Canada's North
* Northwest Territories Act |
Балпық би — Жетісу облысы Көксу ауданындағы ауыл, аудан және Балпық ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Талдықорған қаласынан оңтүстік-батысқа карай 17 км-дей жерде, Көксу (Тентек) өзенінің сол жағалауында орналасқан. Жетісу (Жоңғар) Алатауының батысындағы қоңыржай агро-климатгық белдемде жатыр. Жері қоңыр топырақты, шалтын, боз, селеу, бетеге, т.б. шөптер өседі.
## Халқы
## Тарихы
Негізі 1831 жылы Орта Азия мен Сібірді байланыстыратын сауда жолындағы ежелгі Дүнгене және Меті елді мекендері орнында каланған. 1942 жылға дейін Дүнгене ауылы, 1993 жылға дейін Кировск кенті аталып келген.
## Инфрақұрылымы
Қант зауыты, құрылыс және келік ұйымдары мен мекемелері, 4 орта, 1 орталау мектеп, мәдениет үйі, 2 кітапхана, аудандық аурухана, емхана, т.б. денсаулық сақтау және мәдени мекемелер бар. Ауыл арқылы мемлекеттік маңызы бар Алматы-Өскемен автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Алтайша Уикипедия (алт. -Алтай Википедия-) — Уикипедияның алтай тілідегі бөлімі. Алғашқы мақаласы тек 2021 жылы жазылды.
## Санақ
2024 жылдың қазанның 4 күніне сәйкес Алтай Уикипедияда 1096 мақала бар. 3319 қатысушы тіркелген, олардың 13 соңғы 30 күнде әлдебір іс-әрекет жасаған, ал 2 қатысушы админ дәрежесіне ие. Жалпы өңдеу саны - 46 966. Тереңдігі — 172.
## Тарих
* 23 ақпан 2021 Алтайша Уикипедия бөлімі ашылған.
* 5 маусым 2021 жыл — 500 мақала.
* 4 қазан 2021 жыл — 1 000 мақала.
## Сілтемелер
Пресс-релиз |
Алматы ауданы — Ақтөбе қаласының әкімшілік-аумақтық бірлігі. Халқы — 246 135 адам (2023). Уақыт белдеуі — UTC+5.
2018 жылдың 30 наурызында Ақтөбе қаласының мәслихатының сессиясында Ақтөбе әкімінің ұсынысы бойынша екі ауданды құру жайында шешім қабылданды және Ақтөбе қалалық әкімдігі аумағында екі әкімшілік ауданды құруға дайындық жұмысы басталды.
Тұрғындар Елек ауданы атауын ұсынды.
## Шекарасы
Алматы ауданы Ақтөбе қаласының шығыс бөлігінде орналасқан. Ауданның батыс бөлігі Астана ауданымен шекаралас. Солтүстік бөлігі Ақтөбе облысының Мәртөк ауданымен шектеседі. Солтүстік-шығыс бөлігі Ақтөбе облысының Қарғалы ауданымен, шығыс және оңтүстік-шығыс аумағы Ақтөбе облысының Хромтау ауданымен шектеседі. Оңтүстік жағы Ақтөбе облысының Алға ауданымен іргелес.
Ауданның шекарасы Ақтөбе қаласының солтүстік бөлігінен басталып, теміржолдан облыстық маңызы бар "Ақтөбе-Мәртөк" автомобиль жолын кесіп, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерден өтіп, солтүстік-шығыс бағытында бұрылып, бағытында орман шаруашылығы жерлерінің бойымен "Елек" өзенін өтіп,9700 метр арақашықтықта Мәртөк ауданымен шекаралас ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерге жетіп, оңтүстік-батыстағы ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің шетімен жоғарғы аймақты өтіп, шығыс бағытқа жүріп, 14300 метр арақашықтықтан оңтүстік-шығыс бағытта солтүстікке қарай бұрыла жүріп, 16100 метр арақашықтықтан "Бұтақ" өзенінің бойымен Мәртөк ауданының шекарасына дейін барады. Мәртөк ауданы шекарасының жиегімен "Ақтөбе-Родниковка" автомобиль жолымен қиылысып, Ақтөбе қаласының солтүстік-шығыс бөлігіне дейін жетеді. 6800 метр арақашықтыққа дейін оңтүстік-шығыс бағытына бұрылып, 17700 метр арақашықтыққа дейін ауданның шығыс бағытына бұрылып, "Қарғалы" өзенін және Хромтау ауданының шекарасы бойындағы Шиелісай ауылының қасындағы "Ақтөбе-Орск" облыстық маңызы бар автожолын қиып өтіп, солтүстік-шығыс бөлігінде Қарғалы ауданының шекарасына дейін барады. Хромтау ауданы шекарасының жиегімен ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлері арқылы өтіп, солтүстік-шығыс, шығыс, оңтүстік-шығыс бөліктегі жоғарғы аймаққа қарай сай арқылы беталып, жоғары вольтты желілер мен "Қазтрансойл" акционерлік қоғамдастығының желілерінен өтіп, 16300 метр арақашықтықтан "Жаман-Қарғалы" өзенін қиып, Өлке ауылының қасындағы "Ақтөбе-Хромтау" автомобиль жолына дейін барады. Автомобиль жолынан Хромтау ауданының шекарасын бойлай өтіп, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлер мен сай арқылы оңтүстік-шығыс бағытпен жүріп, 8900 метрге дейін жетіп, Табантал ауылының автомобиль жолына жетеді. Әрі қарай оңтүстік-шығысқа қарай жалғасып, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлері арқылы 15000 метр арақашықтықтан кейін Алға ауданының шекарасына барып тіреледі. Алға ауданының шекарасынан оңтүстік бағытта 10100 метр арақашықтықтан Астана ауданының шеткі шекарасына тіреліп, оңтүстік-батысқа қарай беталып, "Қазтрансойл" акционерлік қоғамдастығы желілерімен өтіп, Ақтөбе суқоймасына дейін барады. Ақтөбе суқоймасынан 2000 метрден кейін "Ақтөбе-Астрахань" автомобиль жолына дейін, "Ақтөбе-Астрахань" автомобиль жолынан теміржолға жетіп, осы жерден теміржол бойымен бастапқы санау нүктесіне келеді.
## Әкімдері
* Алмаз Әлімбаев 2018-2019
* Әділкерей Әуелбаев 2019-2020
* Әміржан Оразғалиев 2020-2022
* Абат Көбенов 2022
* Медет Ысқақов 2022-2023
* Аслан Шуиншалиев 2023-
## Дереккөздер |
Паратетис мегакөлі (ағылш. Paratethys megalake, кейде Паратетис мұхиты, кейде Паратетис теңізі, немесе жай Паратетис) — жер қыртысындағы тектоникалық кесектер жылжуына негізделіп, түрлі Геологиялық кезеңдердегі қазындыларға жүргізген анализге сүйеніп болжанған, шамамен 34 млн жыл бұрын қалыптасқан, алғашында Альпі тауының солтүстігіндегі Орталық Еуропадан Арал теңізіне дейінгі аймақты қамтыған мұхит болып, ол ауқымды кезінде "Алтайдан Парижге дейін" жайылып жатқан. Яғни Алтай тауларын бұл мұхиттың батыс жағалауы шайып жатса, келесі бір шеті қиырдағы Париж ойпатын жайлап, Атлант мұхитына сұғынып жатқан делінеді. Ал, 12 млн жыл бұрын бұл мұхит тарылып, Қазақстаның батыс бөлігін, негізінен Арал теңізінің, Каспий теңізінің және Қара теңіздің айналасын қамтыған, сонау Аустрияға дейін созылып жатқан әлемдегі ең үлкен таяз көлге айналған.
Паратетистің тегі қандай мұхит - мегакөл болғанын әркім әртүрлі елестетеді, оны нобайлап сызған карталар да әртүрлі. Дегенмен ортақтығы оның аталған аймаққа жайласқаны.
Бұл мұхит алғашында Кейінгі Юра кезеңінің Оксфордтық сатысында Орталық Атлант мұхитының кеңеюі ретінде қалыптасып, шамамен 34 млн жыл бұрын Олигоцен кезеңінде Атлант мұхитынан бөлініп, дербес мұхитқа айналған.
Паратетис мұхиты оңтүстігіндегі Тетис мұхитымен Альпі таулары, Карпат таулары, Динарид, Тавр таулары және Эльбурс таулары арқылы бөлектенген. Паратетис өз тарихында бұл мұхит Тетис мұхитының кейінгі мұрагерлерімен, Жерорта теңізімен, және Үнді мұхитымен қайта байланыса бастайды.
Миоцен кезеңінің кейінгі мезгілі басталғанда, (12 млн жыл бұрын) тектоникалық тұзаққа түскен аталған мұхит шығыс Альпіден қазіргі Қазақстанға дейін жылжып, алып мегакөлге айналады.
Плиоцен кезеңінен бастап (5 млн жыл бұрын) Паратетис біртіндеп таяздай бастайды. Бүгінгі Қара теңіз, Каспий теңізі, Арал теңізі, Урмия көлі, Намак көлі және басқалары сол Паратетис мегакөлінің қалдықтары.
Қоңыржай белдеудегі Таяз теңіз-көл болғандықтан бұл өңірде су өсімдіктері жайқалып өсіп, түрлі хайуанаттар, әсіресе ірі балықтар қаптаған көрінеді. Қазір де осы өңірлердегі таулардан түрлі балықтардың, көл жануарларының қалдықтары табылды, әсіресе осы аумақтардан табылған көне дельфиндердің, теңіз тасбақаларының және тіпті сармат китінің қалдықтары да ғалымдарды бұл жорамалдың растығына толық сендіріп отыр.
Аталған өңірлердегі аса бай көмірсутектер қоры осы көлмен тіке байланысты екені анық.
## Аталуы және зерттелуі
Паратетис атауын алғаш 1924 жылы Владимир Д.Ласкарев қолданған. Ласкаревтің анықтамасына Неоген кезеңіндегі теңіздердің қалдықтары мен шөгінді қабаттары ғана кірді. Кейінірек бұл анықтамаға олигоцен кезеңі қосылды. Бұл кезеңдерде бөлінген су айдынының болуы тұжырымын қазба (фоссил) фаунасы арқылы келтіріп шығарылды (ең бастысы жұмсақденелілер, балықтар мен Бақалшақты шаянтәрізділер). Паратетис өмір сүрген кезеңдерде, немесе оның бөліктері бір-бірінен, немесе өзге мұхиттардан бөлінген кезеңдерде шөгінді қалдықтарда кездесетін өзгеше фауна дамыығаны байқалады. Осылайша паратетистің палеогеографиялық дамуын зерттеуге жол ашылды.
Паратетис шөгінді қабаттарын басқа мұхиттармен, немесе теңіздермен байланыстыру қиын, өйткені кейде Паратетис олардан мүлде бөлек ерекшелікке ие. Паратетис стратиграфтарының өзіндік стратиграфиялық кезеңдері бар, олар әлі күнге дейін ICS ресми геологиялық уақыт шкаласына балама ретінде қолданылады.
## Тағы да қараңыз
* Каспий маңы ойпаты
* Пиемонт-Лигурия мұхиты
* Занклин су тасқыны
* Палео-Тетис мұхиты
* Тетис мұхиты
## Дереккөздер |
Ай, бұлбұлым (башқ. Ай, былбылым, тат. Ай, былбылым) — татар және башқұрт халық әні. Бұл өзеннің жағасында таңертең табиғаттың оянуы аясында бұлбұлмен адамның ішкі диалогы туралы айтады. Ән татар халықтарының ең танымал және аңызға айналған әндерінің бірі.
## Тарихы
XX ғасырдың басында бүкіл Ресей бойынша алғашқы эстрадалық қойылым (1909–17, 1925–29 жылдары) татар әншісі Кәміл Мутигидің концерттерінде болды.
1913 жылы алғаш рет фонографқа Үфі губерниясы Стерлітамақ ауданының тумасы башқұрт Сұлтанғалиевтен (аты белгісіз) Қазан университетінің этнографиялық экспедициясы нәтижесінде жазылды. Татарлар мен башқұрттардың басқа халық әндерінің құрамында 1913 жылғы фонографиялық жазбалар негізінде 1923 жылы М.И. Берг «Сегіз татар-башқұрт әнінде» жарық көрді.
Қазіргі заманғы орындауда оны кеңестік және ресейлік эстрада әншісі Ренат Ибраһимов кеңінен танымал етті.
Әр түрлі уақытта барлық танымал татар орындаушыларының репертуарына кірді және кіруде, башқұрт орындаушылары арасында бұл аз кездеседі. Ресейлік опера әншісі Елдар Абдразаков оны 2018 жылдың 24 сәуірінде Үфіде І Елдар Абдразаков атындағы Халықаралық музыкалық фестивалінің ашылуында шырқады.
Посткеңестік кеңістіктегі бірқатар славяндық орындаушыларда, атап айтқанда, Ресейдің «Премьер-министр» эстрадалық тобында және беларус әншісі Алена Ланскаядан Гродно қаласында өткен ХІ Республикалық ұлттық мәдениеттер фестивалінің гала-концертінде кездеседі.
Ән Татарстан АКСР, соның ішінде КОКП Татар обкомның және Татарстан Республикасының пленумдарын қоса алғанда, барлық мемлекеттік ресми концерттерінде орындалды.
Дина Гарипованың орындауында ән «Зүлейха көзін ашқанда» телехикаяда саундтрек ретінде қолданылған. 2020 жылдың 13 сәуірінде Ресей-1 телеарнасында телехикаяның премьерасынан кейін ән посткеңестік кеңістікте жаңа танымалдылыққа ие болды.
2021 жылы мамырда Гарик Сукачевтің орындауындағы әннің нұсқасы шықты.
## Ән мәтіні
### Башқұртша
### Татарша
### Қазақша
## Сілтеме
* Дина Гарипованың «Ай, бұлбұлым» әні жайлы сұхбаты
## Әдебиет
* Атанова Л.П. Собиратели и исследователи башкирского музыкального фольклора, под редакцией А.М. Идельбаева, Издание республиканской молодёжной газеты «Иэшлек», Уфа, 1992 год.
* Берг М.И. Восемь татаро-башкирских песен. (под редакцией проф. В.А.Богородицкого), Казань, 1923 год.
* З.Н. Сайдашева «Татарская эстрадно-бытовая песня: история и развитие»
* Каркина С.В. Значение работы М.И.Берг «Восемь татарско-башкирских песен (под редакцией проф. В. А. Богородицкого)» в истории лингвистической и музыкальной этнографии Республики Татарстан // В.А.Богородицкий и современные проблемы исследования и преподавания языков: Материалы Всероссийской н.-пр. конф. - Казань: РИЦ «Школа», 2007. – С. 161–165.
## Дереккөздер |
«ҚР МШКҚӨҰО» РМК Мемлекеттік өнеркәсіптік экология ғылыми-өндірістік бірлестігі филиалы ҚАЗМЕХАНОБР — Қазақстанның ғылыми-зерттеу институты, пайдалы қазбаларды өңдеу саласындағы іргелі және қолданбалы зерттеулермен айналысады. Қазақстан Республикасының минералдық шикізатын кешенді қайта өңдеу ұлттық орталығының құрамына кіреді.
## Тарихы
1958 ж. – «Механобр» бүкілодақтық ғылыми-зерттеу және пайдалы қазындыларды механикалық қайта өңдеу жобалау институтының Филиалы.
1966 ж. – «Казмеханобр» мемлекеттік ғылыми-зерттеу және түсті металдар кендерін байыту жобалау институты.
1992 ж. – Институт экология бойынша бас ұйым ретінде ҚР табиғи ресурстары және экология министрлігінің ведомствосына ауыстырылды.
1998 ж. – Бірлестік ҚР ғылым академиясы – ғылым министрлігінің ведомствосына ауыстырылды.
1999 ж. – ҚР жоғары білім және ғылым министрлігі «ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК құрамына кірді.
2000 ж. – «ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК мемлекеттік еншілес кәсіпорыны.
2012 ж. – «ҚР МШКҚӨ ҰО» РМК «Казмеханобр» МӨЭҒӨБ филиалы.
Кәсіпорынды ұйымдастыру 1958 жылдың 30 қарашасынан басталды, Алма-Ата қаласында КСРО Министрлер Кеңесінің Мемлекеттік жоспарлау Комитетінің №585 бұйрығына сәйкес «Қазмеханобр» бүкілодақтық ғылыми-зерттеу және пайдалы қазындыларды механикалық қайта өңдеу жобалау институтының Филиалы ретінде құрылды.
Қазақ ССР Тау-кен металлургиясы өнеркәсібінің дамуына және қара, түсті, сирек кездесетін металдардың кендерін байыту облысында ғылыми-зерттеу, жобалау және құрастырымдық жұмыстарын үлкен көлемде өткізу қажеттілігіне байланысты 1966 жылдың 16 қырқұйегінде КСРО түсті металлургия Министрлігінің №565 бұйрығымен «Механобр» институтының Қазақ филиалы Мемлекеттік ғылыми-зерттеу және түсті металдар кендерін байыту жобалау институты - «Казмеханобр» болып қайта құрылып оған келесі міндеттер жүктелді:
Қазақстан және Орта Азия кен көздерінің түсті металдар кендерін байыту облысында зерттеулер жүргізу;Түсті металлургия кәсіпорындарының өнеркәсіптік сарқынды суларын тазарту құралдары мен әдістерін әзірлеу;Байыту фабрикаларының тізбекті шаруашылықтары және тазарту құрылыстары жұмыстарының тиімділігін жоғарылату әдістерін әзірлеу;Түсті металлургия байыту фабрикаларының байыту үдерістерін автоматтандыру және кешенді механизациялау жүйелерін, әдістері мен құралдарын әзірлеу;Қазақстан және Орта Азияда түсті металдар кендерін байыту облысында техникалық-экономикалық зерттеулер өткізу;Қазақстан және Орта Азияда байыту фабрикаларын жобалау;Түсті металлургия кәсіпорындарында тізбекті шаруашылықтар мен сарқынды суларды тазарту құрылыстарын жобалау.Кәсіпорынның әр түрлі салада айналымды сумен жабдықтау, сарқынды сулармен ауыз суды тазалау, табиғатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау, құрамында алтын бар және полиметалл кендерінің аса тиімді байыту технологияларын жобалап әзірлеуде көп жылдық тәжірибесі бар. «Казмеханобр» Ресей, Қырғызстан, Өзбекістан, Қытай, Монғолия, Италия, Финляндия, Австралия, АҚШ сияқты алыстағы және жақындағы шетел тапсырыс берушілері, серіктестерімен тығыз іскерлік байланыста. Бүгінгі күнде «Казмеханобр» – құрамында ғылыми және жобалау бөлімдері, жабдықтар мен құралдарды құрастыратын арнайы конструкторлық бюросы, қазіргі заманға сай жабдықталған тәжірибелік зауыты, жоғары кәсіптік кадрлары бар аса ірі ғылыми-өндірістік кәсіпорын. Бұл қысқа мерзімде әлемдік стандарттарға сай жобалар мен әзірленімдер жасауға мүмкіндік береді.
## Басшылары
«Қазмеханобрдің» қалыптасуы мен дамуына оған әр кезде басшылық еткен адамдардың үлесі зор. Әр жылдарда «Қазмеханобрдің» директорлары болғандар:
* Ревазашвили Борис Иванович, т.ғ.д. – 1958-1967 жж.
* Шелестов Михаил Сергеевич, т.ғ.к. – 1967-1969 жж.
* Свядощ Юрий Николаевич, т.ғ.к. – 1969-1985 жж.
* Попов Геннадий Семенович, т.ғ.к. – 1985-1992 жж.
* Клец Александр Николаевич, т.ғ.д. академик МАМР – 1992-2013 жж.
* Шалғымбаев Серікбол Тілеулесұлы х.ғ.к., доцент — 2013 жылдан бастап
## Зерттеулер және технологиялық жобалаудың негізгі бағыттары
* Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және Қазақстан Республикасында отын-энергетикалық кешенін, тау-кен-металлургиялық қалдықтар және техногендік шикізаттың, кендердің әр түрін қайта өңдеу және байытудың аса тиімді жаңа технологиясын құру.
* Қатты тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату, химиялық және тау кендерін өңдейтін кәсіпорындарда жобалау.
* Гидротехникалық құрылғыларын жобалау (қалдықтар қоймасы, сорғы стансалары, буландырғыш- тоғандар).
* Мониторинг, қоршаған ортаның жағдайын бағалау және болжау, табиғатты қорғау жобасы, нормативтік құжаттарды әзірлеу.
* Химия өнеркәсібі және түрлі-түсті металлургия кәсіпорындарының өндірістік сарқынды суларын тазалау және рециклингілеу.
## Бөлімдері
* Ғылыми бөлімшесіМинералды шикізатты байыту және жартылай өндірістік сынақ бөліміҚоршаған ортаны қорғау және жер қойнауын басқару бөліміАсыл металдар зертханасыГ.П.Штреккер атындағы Химия-аналитикалық зертханасыҚоршаған ортаға әсерді бағалау және қалдықтарды дұрыс пайдалану нормативтері зертханасы
* Минералды шикізатты байыту және жартылай өндірістік сынақ бөлімі
* Қоршаған ортаны қорғау және жер қойнауын басқару бөлімі
* Асыл металдар зертханасы
* Г.П.Штреккер атындағы Химия-аналитикалық зертханасы
* Қоршаған ортаға әсерді бағалау және қалдықтарды дұрыс пайдалану нормативтері зертханасы
* Жобалау бөлімшесіЖобалау бөлімшесіЖобалардың бас инженерлері бюросыҚұрылыс бөліміСантехникалық бөліміТехнологиялық бөліміЭлектротехникалық бөліміСметалық бөліміГидротехникалық құрылғылар бөліміАқпараттық технологиялар және сервистік қызмет көрсету бөліміЖобалық жұмыстарын механизациялау бөлімі
* Жобалау бөлімшесі
* Жобалардың бас инженерлері бюросы
* Құрылыс бөлімі
* Сантехникалық бөлімі
* Технологиялық бөлімі
* Электротехникалық бөлімі
* Сметалық бөлімі
* Гидротехникалық құрылғылар бөлімі
* Ақпараттық технологиялар және сервистік қызмет көрсету бөлімі
* Жобалық жұмыстарын механизациялау бөлімі
* Тәжірибелі-эксперименталдық цех
* Жартылай өнеркәсіптік сынақтар фабрикасы
## Қызмет көрсету аясы
### Технологиялық
Шикізатты дайындау, байыту және металлургия бойынша:
* Ірілігі 300-340 мм 5-10 мм –ден 0,04-0,04 мм дейін кенді, құрылыстық және басқа материалдарды уату, ұсату, топтастыру;
* Полиметалдық, барит-полиметалдық, қорғасын-мырыштық, мыс – мырыштық, мыс-құрамында алтыны бар, моно алтын, моно баритті, марганецті, мыс-молибдендік, титан-цирконийдік және басқа құрамды шикізаттарды қайта өңдеудің технологиялық сызбасы мен тәртібін әзірлеу;
* Толық су айналымы жағдайында технологиялық сызбасы мен тәртібінін әзірлеу;
* Қолданыстағы байыту фабрикасы мен тәжірибелі құрылғыларды жаңарту және жаңадан салу бойынша технологиялық тәртіптемені әзірлеу;
* Сульфидті және сульфидті емес шикізаттарды қайта өңдеу кезіндегі технологияларды жетілдіру;
* Кедей кен шикізат және техногендік қалдықтардан алтынды үйілмелі сілтілеп айыру технологиясын жүзеге асыру;
* Алтынды тікелей және сорбциялық цианидтеу, десорбциялау, сорбенттер және электролиз қалпына келтіру үдерістерін қоса ала отырып, алтын құрамды кендер мен байыту өнімдерін қайта өңдеудің гидрометаллургиялық технологиясын жүзеге асыру;
* Күрделі қиын байытылатын өнімдерді қайта өңдеу үшін жаңа әдістер мен аппараттарды әзірлеу;
* Асыл металдар құрамдас шикізаттарды, байыту өнімдері мен техногендік шикізатты технологиялық сертификаттау;
* Мыс, алтын, күміс, никель, кобальт, қалайы және басқа құнды құрамдастарды алу үшін электрохимиялық және электромембрандық үдерістерді пайдаланумен полиметалды кендерін, концентраттар мен байыту өндіріс өнімдерін қайта өңдеудің гидрометаллургиялық технологиясын жүзеге асыру;
* Ерітінділерден ағызынды суды залалсыздандырып металды электрохимиялық әдісімен алу технологиясын әзірлеу;
* Таза тауарлы өнімдерді: әлемдік стандарттарға сәйкес мыс, мырыш, никель, алтын алуымен қиын алынатын техногендік шикізатты қайта өңдеудің жаңа тиімді электрохимиялық технологиясын әзірлеу және жүзеге асыру;
* Тапсырыс берушінің талабы бойынша жартылай өндірістік сынақтарды жүргізу үшін технологиялық сызбаны таңдау;
* Тапсырыс берушінің сызбасы және меншікті әзірлемелер бойынша жабдықтар мен құрылғыларды, бақылау құралдарын дайындау.
### Экологиялық
* Жер қыртысы мен топырақтың сынамасын іріктеп алу;
* Қоршаған ортаның реңкілі жай-күйін зерделеумен экологиялық және өндірістік мониторингтеуді жүзеге асыру;
* Жоспарлы жобалау және жобалау құжаттама құрамындағы «Қоршаған ортаның жай-күйін шолу», «Қоршаған ортаға әсерін бағалау», «Қоршаған ортаны қорғау» бөлімдерін әзірлеу;
* Суды пайдалану жүйелерін нормалау және өндірістің әр түрлі салалары үшін өнім бірлігіне суды тұтыну және су бұру нормаларын әзірлеу.
* Шығару көзін түгендеу және атмосфераға ластаушы заттарды шығару (ШРШ) жобаларын әзірлеу;
* Ағызынды сумен су объектілеріне, жердің бедеріне, сүзгілеу алаңшасына, жинақтауыштарға ластаушы заттарды тастау (ШРТ) жобаларын әзірлеу;
* Қоршаған ортаны қорғау саласындағы аумақтық және мемлекеттік бағдарламаларды, баяндамаларды әзірлеу;
* Өндіріс және тұтыну қалдықтары бойынша паспорттарды әзірлеу (қауіптілік класын анықтауымен);
* Нормативтік, әдістемелік, құжаттарды, нұсқаулықтар, әдістемелерді әзірлеу;
* Жобалардың техникалы- экономикалық негіздемесін әзірлеу;
* Экологиялық сараптау объектілерінің және арнайы мәселелерді пысықтау материалдары бойынша ескертулер мен ұсыныстарды әзірлеуге байланысты жұмыстарды орындау;
* Қолданыстағы қалдықтар жинақтауыштар топырақтануын және топырақ құнарлығын қалпына келтірудің алдын алу әдістерін жүзеге асыру;
* Әр түрлі ортада ластаушы заттарды бақылау құрылғылары мен құралдарды шығару;
* Ауыз су, техникалық ағызынды су және өндірістік ерітінділерді тазарту үшін сүзгілеу бұйымдары мен қондырғыларды шығару;
* Өнеркәсіптік кәсіпорындарына қатысты жерлер, аумақтарды экологиялық- агрохимиялық бағалау жұмыстарын жүргізу;
* Топырақ құнарлығын басқарудың әзірленген әдістеріне экологиялық баға жүргізу;
* Азықтану негізгі элементтерімен қамсыздандыру бойынша ауыл шаруашылық бағыттағы жерлерге агрохимиялық бағалау жұмыстарын жүргізу;
* Ауыл шаруашылық пайдалану жерлердің агрохимиялық топырақ картограммасын құрастыру;
* «Құнарлығы» әзірленген бағдарламалы кешені негізінде тыңайтқыштарды пайдалану және тыңайтқыштардың жалпы қажеттілігін анықтау бойынша нұсқаулықтарды құрастыру;
* Нақты шаруашылық үшін ауыл шаруашылық пайдалану жерінің құнарлығын басқару бойынша нұсқаулықтарды әзірлеу;
* Техногендік жүктемесіне байланысты топырақ жамылғысы мен өсімдіктердің өзгерістерін бағалау және болжау;
* Топырақ жамылғысына дозиметриялық бақылау жүргізу.
### Жобалау
* Алаңшаның геологолитологиялық құрылымын және гидрологиялық жағдайын зерделеу мақсатында инженерлік-барлау ізденіс жұмыстарын жүргізу: ұңғыманы бұрғылау, топырақтың құрамын және жер асты суларының орналасу тереңдігін анықтау, геотехникалық зертханалық жұмыстары;
* Құрылыс барысында келесі геотехникалық бақылау жүзеге асырылады: тау кенді қосымша өндіру, топырақтардың нығыздалу дәрежесін анықтау (ең жоғарғы тығыздық және негіз астындағы топырақтың оңтайлы ылғалдылығы);
* Инженерлік-геодезиялық түрлері: жоспарлы-биік геодезиялық желілердің құрылуы, «AutoCad» бағдарламасында өңделген мәліметтерді бере отырып, заманауи электрондық құралдарда топографиялық түсірілімнің жасалуы;
* Индустрияның барлық салаларына арналған түрлі түсті, қара металлургия нысандарын, химиялық мұнай мен мұнайды өңдейтін өнеркәсіпті, құрылыс материалдарын, күкірт қышқылының зауыттарын, тазалау құрылғыларын, қалдықтар мен қалған заттарды сақтайтын орындарды, сонымен қатар бағалы құрамдас бөліктерді жоюға арналған қоқысты қайта өңдеу кешендерін, мелиоративті құрылымдарды жобалау;
* Құрылысты ұйымдастыру жобаларын жасау;
* Архитектуралық нысандардың құрылысы мен қайта салынуға арналған қала құрылысы мен жобалау құжатын кешенді түрде әзірлеу, жобалық құжаттың сараптамасы, авторлық қадағалау;
* Жобалау жұмыстарын орындау кезіндегі инжинирингтік қызметтерді орындау.
## Технологиялар
Жасалынған жұмыстар арасында ғылыми-техникалық және инновациялық мәні бойынша өңдіріске енгізілген келесі әзірленген технологияларды атап өтуге болады:
* кедей алтынқұрамды және техногендік шикізаттан үйінді шаймалау әдісімен алтынды алу технологиясы. Ион алмастырғыш шайырлар мен белсендірілген көмірлерді қолдана отырып ерітінділерден алтын алу технологиясы (Жанан, Мұқыр, Суздаль, Миялы, Мизек, Балажал, Комаровский, Бестөбе, Ұзбой);
* бір аппаратта жүзеге асырылатын аса тиімді ион алмастырғыш шайырларын регенерациялау және алтынды десорбциялау технологиясы («Алтын-Төбе» АШК ЖАҚ МРК, Доре зауыты «Андас-Алтын» ЖШС МРК, «Семгео» АҚ Балажал кеніші, Васильковский ТКБК, Аси зауыты (Қытай), Доре зауыты ЖШС СП Сага Крик Голд Компани», Жалтырбұлақ кеніші);
* қымбат платина анодтарының орнына арзан анодтарды қолданумен тиомочевина қышқыл ерітіндісінде алтынның электролизі (Аси зауыты (Қытай), «Алтын-Төбе» АШК ЖАҚ МРК, Доре зауыты «Андас-Алтын» ЖШС МРК, «Семгео» АҚ, Васильковский ТКБК, Доре зауыты ЖШС СП Сага Крик Голд Компани», Жалтырбұлақ кеніші, Макмал АШФ (Қырғызстан);
* Кентөбе кенішінде темір кендерін қайта өңдеу технологиясы («Өркен» ЖШС, «Испат-Кармет» АҚ);
* Рубцовское кенішінде мыс-қорғасын-мырыш-алтынқұрамды колчедан кендерін қайта өңдеу технологиясы («Ресей кен компаниясы» АҚ, Ресей);
* Шевченко кенішінде тотықтырылған никель-кобальт кендерін қайта өңдеу технологиясы пирометаллургиялық әдіспен ферроникельді және гидрометаллургиялық әдіспен никельді алу әдістемелері;
* Дрожиловский, Смирновский кеніштері және Шорский кен басқармасындағы мыс-молибден кендерін қайта өңдеу технологиясы;
* Қазақстанда бірінші және әлемдегі екінші рет салынып өнеркәсіпке пайдалануға берілген «Суздальский» учаскесіндегі көміртекті-күшәнді сульфидті кендерінің ағымдағы қатты қалдықтарынан алтынды алу бойынша ыстық цианирлеу өндірістік цехы. Негізіне HiTeCC инновациялық технологиясы алынған;
* Южный және Северный Райгородок кеніштерінің әр түрлі учаскелерінде жүргізілген кендерді зерттеу жұмыстары негізінде Тапсырыс беруші алтын өндіретін фабриканың жобасын және құрылысын жасау үшін әзірленген технологияның техникалық-экономикалық бағалауын өткізді;
* әзірленген технологиялық регламент және зерттеулер қорытындысы бойынша Қарағанды облысындағы Жалтырбұлақ кенішінде өнімділігі жылына 500 мың тоннаға дейін кен өндіретін үйінді шаймалау учаскесі өнеркәсіптік пайдалануға берілді;
* әзірленген технологиялық регламент негізінде инновациялық технология бойынша Жалтырбұлақ кенішінде үйінді шаймалау учаскесінде алтынқұрамды шайырды қайта өңдеу технологиясы бойынша цех пайдалануға берілді;
* Шығыс-Қазақстан облысында Васильевское кенішінде әзірленген технология бойынша ион алмастырғыш шайырын пайдаланумен өнімділігі жылына 500 мың тоннаға дейін кен өндіретін үйінді шаймалау учаскесі салынды;
* алтынды сорбциялау және шаймалау үрдісіне кері ықпалын төмендету мақсатында цианидті алтынқұрамды ерітінділерден мысты алу бойынша инновациялық технология. Қазіргі кезде бұл технология аса сұраныста және алтын-мысты кендерді өңдеу үшін мақсатында сынақтан өтуде;
* Суздаль зауытында қайта өңделетін шикізат қорын толықтыруға мүмкіндік беретін Шығыс-Қазақстан облысындағы Жерек кенішінің қиын байытылатын көміртекті-мышьякты сульфидті кендерін флотациялық байыту технологиялық сұлбасы;
* Шығыс-Қазақстан облысында Васильевское кенішінің қиын байытылатын көміртекті-күшәнді сульфидті кендерін флотациялық байыту технологиялық сұлбасы;
* кеніштің жаңа учаскелерінде кендерді өңдеу үшін флотациялық байыту операциялары енгізілінді және фабриканың өнімділігі 2,5 млн. тоннаға дейін артуына байланысты Қарағанды облысы Ақтоғай ауданындағы Пустынное кенішінде кендерді қайта өңдеу бойынша алтын өндіретін фабрикасын жобалауға технологиялық регламенттің түзетуі орындалды. «АК Алтыналмас» АҚ жаңа технологиялық үдерістерді сәтті іске қосты;
* CIP технологиясы бойынша өнімділігі жылына 2,5 млн. тоннаға дейін кен өндіретін Қарағанды облысы Ақтоғай ауданындағы Долинное кенішінің кендерін қайта өңдеу технологиялық регламенті әзірленді. «АК Алтыналмас» АҚ «Долинное» алтын шығаратын фабрикасын пайдалануға берді, алғашқы алтын құймасы шығарылды;
* полиметалды кендердің флотациясы барысында десорбент ретінде және алтынқұрамды кендерді үйінді шаймалау үшін қазақстандық сорбент ретінде шұбаркөлдің белсендірілген көмірін пайдалану мүмкіндіктері бойынша зерттеулер өткізілді;
* жоғары деңгейде өткізілген зерттеулердің арқасында Қарағанды облысындағы Ақтас 2 және Ақтас-1 кеніштерінде 15 тонна алтын қоры және Шығыс-Қазақстан облысындағы Васильевское кенішінде кенді ашық өндіру жағдайы үшін 3,5 тонна көлемінде тотықтырылған кен қорлары бекітілді. Васильевское кенішіндегі бекітілген қорларында жылына 500 мың тоннаға дейін кен өндіретін үйінді шаймалау учаскесі пайдалануға берілді;
* технологиялық регламент әзірлеумен қайта өңдеу құрамдастырылған флотациялық-гидрометаллургиялық сұлба бойынша Хаджиконган кенішінде құрамы күрделі тотықтырылған мыс кендерін қайта өңдеу инновациялық технологиясының жартылай өнеркәсіптік сынақтары өткізілді;
* орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша «Тау-кен экономикалық консалтинг» ЖШС ҚР МЗК бекітіп Мемлекеттік балансқа 100 мың тонна мыс кендерінің қоры қойылды;
* Қазмеханобрдің тәжірибелік байыту фабрикасында жартылай өнеркәсіптік жағдайында Шалқия кенішінің қиын байытылатын полиметалды кендерінен алдағы металлургиялық зерттеулер үшін флотациялық ұжымдық концентрат алынды;
* қорғасын-мырыш кендерінде тәжірибелік байыту фабрикасының Ақжал кенішінде күріш кебегі пиролизы негізінде алынған жаңа әмбебап реагентінің жартылай өнеркәсіптік сынақтары өткізілді;
* зерттеулер жиынтығы орындалып және минус 40+10 мм класты марганецқұрамды өнеркәсіптік өнімді қайта өңдеу гравитациялық технологиясына технологиялық регламент берілді;
* өткізілген байыту зерттеулерінің қорытындысы бойынша Ақжар Сарытумское кенішінің марганец кендерін қайта өңдеуге экологиялық таза гравитациялық технологиясы әзірленді. ҚР МЗК бекітіліп және Мемлекеттік балансқа 12 млн. тонна көлемінде марганец кендерінің қоры қойылды;
* өткізілген зерттеулердің қорытындысы бойынша ҚР МЗК бекітіліп және Мемлекеттік балансқа Атығай кенішінің алтынқұрамды кендерінің қоры, Шоқпар және Гагаринское кеніштерінің алтын-полиметалды кендерінің қоры қойылды;
* Қазмеханобрдің тәжірибелік байыту фабрикасында алғашқы рет Дүбірсай және Дон ТКБК («Ғылыми-зерттеу инжиниринг орталығы ERG» ЖШС) ескі қалдықтарына пилоттық сынақтар және флюорит-фенакит-бертрандит кендерінен берилл концентратын алу бойынша жартылай өнеркәсіптік сынақтары өткізілді («Үлбі металлургиялық зауыты» АҚ).
Әртүрлі кәсіпорындардың объектілері бойынша жұмыс жобалары мен техникалық қолдаулары әзірленді:
* «МДМ», «DRА International» (ОАР);
* «Кожема» (Франция);
* «Золото Китая» корпорациясы (Қытай);
* Имабе-Иберика (Испания);
* «Desmet Ballestra s.p.a.» (Италия);
* «Баран Инжиниринг» (Израиль);
* «Алтын-ТЕТ» ЖШС, «Oriel Recourses (Ұлыбритания);
* «Метчел», «Союз» (Ресей);
* «Гео Резерв» ТК ЖАҚ, «Қырғызалтын» АҚ (Қырғызстан);
* «Тау-Кен Алтын» ЖШС, «ФИК Алел» АҚ, «СКЗ-U» ЖШС, «Комаровское горное предприятие» ЖШС, «Казмарганец» КБ «ҰАК «Казхром» АҚ Филиалы, «Варваринское» АҚ, «Восход Хром» ЖШС, «Атығай Голд Майнинг» ЖШС (Қазақстан Республикасы).
## Халықаралық ынтымақтастық
* ҚХР СУАР «Аси» кеніші. Тазарту құрылыстары мен алтын шығаратын фабрика.
* МХР «Хор-Айраг» кәсіпорыны. Байыту фабрикасының тізбекті шаруашылығы.
* «Оутокумпу» (Финляндия), Лениногорск және Николаевск байыту фабрикалары бойынша.
* «Килборн» (Канада) және «Казголд» (Австралия), Лениногорск байыту фабрикасының жатып қалған тізбектерін қайта өңдеу үшін алтын шығаратынфабрика бойынша .
* МДМ "Ferroman", Оңтүстік-Африка республикасы, мыс және алтын шығаратын фабрика бойынша (Қазақстан РеспубликасыныңВарваринское кеніші).
* "Минтек", "Bateman", Оңтүстік-Африка республикасы, никель-кобальтты зауыты бойынша (Қазақстан Республикасының Шевченковское кеніші).
* Бестөбе кенішінде алтын шығару бойынша жобаны іске асыру үшін (ҚХР) алтын бойынша Всекитайская корпорациясына қарасты Чаньчун институты әзірлеген сызбалармен танысу жұмыстары.
* «DRA INTERNATIONAL» (ЮАР), хром алу бойынша «Восход-Хром» ЖШС үшін байыту фабрикасын жобалау.
* «Имабе-Иберика» испан компаниясы, Астана және Алматы қалаларында қоқысты сұрыптау кешенін жобалау және оның жабдықтарын таңдау.
* «Якутзолото» (РФ), алтынды кендерді қайта өңдеу бойынша фабрикасын жобалау және технологиясын әзірлеу.
* Қырғыз Республикасы (ҚР), Талдыбұлақ (ҚР) және Аллах-Юньский (Ресей Федерациясы) фабрикаларын жобалау және алтынды шығару технологиясын әзірлеу.
## Тағы қараңыз
* Шығыс ғылыми-зерттеу тау-кен-металлургия түсті металдар институты
* Қазақстан Республикасының минералдық шикізаттын кешенді қайта өңдеу жөніндегі Ұлттық орталығы
* Д. А. Қонаев атындағы тау-кен ісі институты
* Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты
## Сілтеме
* Ресми сайты |
* Алматы ауданы — Ақтөбе қаласының әкімшілік бірлігі
* Алматы ауданы — Алматы облысының 1939-1957 жылдары болған әкімшілік бірлігі
* Алматы ауданы — Астана қаласының әкімшілік бірлігі |
Қалалық шу – қала тұрғындарының организміне қолайсыз әсерін тигізетін физикалық фактор, яғни гигиеналық шараларды талап ететін коммуналдық гигиена бағыттарының бірі.
## Шу және оның нормалары
Серпімді орта (ауа, сұйық, қатты зат) бөлшектерінің белгілі бір күштің әсерінен туған толқынды тербелісті дыбыс деп атайды.
Серпімді ортаның тербеліс қозғалысы белгілі бір жиіліктегі дыбыс толқындарын тудырады және герцпен (Гц) белгіленеді. Гц 1 секунд ішіндегі дыбыстың бір тербелісіне тең. Жиілігі 16-20000 Гц-қа дейінгі аралықта болатын дыбыстарды ғана адам ести алады. Бірақ төменгі жиілікті (400 Гц-тан төмен) жоғары жиілікке қарағанда адам нашар естиді. Адам жасы ұлғайған сайын жоғарғы жиілікті дыбыстарды да (20000-нан 12000 Гц-ке дейін) нашар ести бастайды. 800-6000 Гц аралығындағы дыбыстарды адамның есту жүйесі өте жақсы естиді. Жиілігі 16 Гц-тан төмен дыбыстар инфра дыбыс деп аталады, 20000 Гц-тан жоғарғы дыбыс ультра дыбыс деп аталады. Адамның есту мүшесі бұл дыбыстарды қабылдамайды.
Адам организміне қолайсыз әсерін тигізетін, оның жұмысы мен демалысына кедергі жасайтын дыбыстардың жиынтығы немесе әр түрлі жағымсыз дыбыстар шу деп аталады.
Шудың диапазоны 16-400 Гц аралығыңда болғанда – төменгі жиілікті, ал 400-1000 Гц аралығында – орташа жиілікті, 1000 Гц-тан жоғары – жоғары жиілікті деп аталады. Ауада таралатын дыбыс толқындары ауалық дыбыс деп аталады. Бұл кезде дыбыстың шығу көзімен жанасқан ауа тербеліс үрдісіне қатысады да, оның бөлшектері араласып, атмосфералық қысымды өзгертеді. Атмосфералық қысымға қосымша дыбыстың әсерінен пайда болатын қысым дыбыстық қысым деп аталады. Ол Ньютонның 1 шаршы м-ге қатынасымен өлшенеді (Н/м2).
Дыбыстың жылдамдығы оның таралатын ортасының тығыздығына байланысты. Орта тығыз болған сайын, дыбыстың жылдамдығы да жоғарылайды. Ауада ол 334 м/сек-қа тең, ағашта – 400 м/сек, суда – 1430 /сек, кірпіште – 3000 м/сек тең және т.с.с. Дыбыс толқынының нақтылы энергиясы бар және ол дыбыстың күшін анықтайды. Дыбыс күші 1 секунд ішінде 1 шаршы метр ортадан өтетін дыбыс энергиясының саны. Дыбыстың қуаттылығы немесе қарқындылығы В/м2-пен өлшенеді. Дыбыстың қаттылығы деп дыбыстың есту мүшелерімен қабылданатын шамасын айтады. Дыбыстың физикалық шамасы, яғни оның қарқыңдылығынан айырмашылығы – қаттылық субъективті шама және ол әр адамның өзіндік естуіне байланысты. Дыбыс параметрлерінің шамасы өте кең ауқымда өзгеріп отырады және оларды абсолюттік бірлікте (Н/м2 және Вт/м2) өлшесек, 10-13 белгісі бар сандар шығады. Сондықтан шуды ыңғайлы бағалау үшін дыбыстың қысымы мен қарқындылығының абсолюттік шамасын емес, олардың логарифмді бірліктеріндегі салыстырмалы деңгейін қолданады. Бұл үшін Бела шкаласын пайдаланады, оның әрбір сатысы бел деп аталады және алдындағымен салыстырғанда дыбыстың 10 есе күшеюіне сәйкес келеді. Практикалық мақсатта децибелді (10 еседен аз шама) қолданады.
Децибел шкаласы есту дәрежесінен басталады және пайда болған шудың осы дәрежеден қанша есе жоғары екенін көрсетеді. Мұны қолдану өте ыңғайлы, себебі дыбыс қарқындылығының есту шегінен ауыру сезімінің шегіне дейінгі барлық диапазоны 140 дБ сыйып орналасады. Мұндай жағдайда дыбыс қысымының шекті шамасын стандарт ретінде пайдаланады. Кейде шу қарқындылығы фонмен көрсетіледі. Фон – бұл дыбыс қысымының деңгейі 1 дб-ге сәйкес 1000 Гц жиіліктегі дыбыс.
Шудың шығу көздері тудыратын дыбыстық қысымның деңгейлері:
* қалта сағаты (1 м қашықтықта) – 20 дБ;
* сыбыр (0,3 м қашықтықта) – 40 дБ;
* сыбыр (1 м қашықтықта) – 20-30 дБ;
* орташа дауыста сөйлеу (1 м қашықтықта] – 60 дБ;
* Жапырақтардың сыбдыры – 30-40 дБ;
* автомобиль сигналы – 60-100 дБ;
* токорь станогы – 80-90 дБ;
* тоқу станогы – 100-105 дБ;
* жүк таситын автомобиль (7 метрде) – 90-100 дБ;
* дизельді автомобиль (1 метрде) – 110-115 дБ;
* поршеньді ұшақ (2-3 метрде) – 120-130 дБ;
* реактивті ұшақ (2-3 метрде) – 140-170 дБ.
140 дБ-дегі дыбыстық қысым адамның есту мүшесінде ауыру сезімінің пайда болуына әкеліп соғады, ал қысым одан әрі жоғарыласа, есту анализаторына зақым келеді.
Кез-келген шудың шығу көзінің дыбыстық энергиясы жиілік спектрін құрайтын жиілік бойынша белгіленеді. Тәжірибе жүзінде шуды өлшеу үшін және акустикалық есептеу жүргізу үшін барлық спектрді нақтылы ені бар орташа геометриялық жиіліктерге бөледі. 1:2 тең шекті жиіліктердің қатынасы октава деп аталады. Шудың барлық диапазоны 9 октаваға бөлінеді: 63; 125; 250; 500; 1000; 2000; 4000; 8000 Гц. Шу спектрінің октавалық жолақтарға бөлінуі әр түрлі шығу көздерін салыстырып бағалауға мүмкіндік береді, атап айтқанда, машиналардың, сондай-ақ дыбыстық қысым деңгейін нормалауға мүмкіндік береді. Кез-келген шудың құрамында дыбыстардың барлық жиілігі болады, бірақ жекелеген октаваларға уақыт бойынша өзгеретін дыбыс қысымының әр түрлі деңгейі сәйкес келеді. Сондықтан барлық шулар спектр бойынша ғана емес, уақыт белгілері бойынша да бөлінеді.
* Іс жүзінде шудың негізгі екі параметрінің маңызы зор:
* Жиіліктің октавалық жолақтарындағы дыбыс қысымының деңгейі дБ-мен өлшенеді және толық акустикалық сипаттама береді.
* Дыбыс деңгейі дБА-мен өлшенеді. Дыбыс деңгейі дегеніміз октава бойынша бөлінбеген қосындылы дыбыс қысымының деңгейі. Ол есту мүшелерімен шуды қабылдаудың жақын жиілік сипаттамасын береді және шуды бір сандық белгімен бағалайды. Бұл параметрлер шудың сипатына байланысты пайдаланылады.
## Шудың жіктелуі
Шудың жіктелуі октавалық жиіліктер бойынша дыбыс қысымы деңгейінің бөлінуіне және олардың уақыт бойынша өзгеруіне негізделген. Шу негізгі екі белгілері бойынша бөлінеді: спектрлік және уақыт бойынша.
* Спектрлік белгілері бойынша:
* Кең жолақты шу – ені бір октавадан көп үздіксіз спектрлі шу.
* Тональді шу – бір спектрде басқа октаваларға қарағанда 10 дБ-дан жоғары дискретті (таза) дыбыстары болатын шу.
* Уақыт параметрлері бойынша:
* Тұрақты шу – дыбыс деңгейі уақыт бойынша 5 дБ-дан көпке өзгермейтін шу.
* Тұрақсыз шу – дыбыс деңгейі уақыт бойынша 5 дБ-дан көпке өзгеретін шу. Тұрақсыз шу үш түрге бөлінеді: тербелісті, үздікті және импульсті.
Тұрақты шуға тұрақты жұмыс істейтін электр қондырғыларының (насосты, вентиляциялық, компрессорлық) шулары жатады. Тұрақсыз шулардың көздері өте көп, сонымен қатар олар ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған түрінде болады. Бұларға транспорттың барлық түрі (жердегі, ауадағы, судағы), барлық циклді өнеркәсіп қондырғылары және барлық кездейсоқ шулар жатады.
## Шудың гигиеналық параметрлері
Шуды бағалаудың анықталған әдістері:
* Тұрақты шуды нормалайтын параметрлер ретінде, жиіліктердің октавалық жолақтарындағы (дыбыс қысымының октавалық деңгейлері – L) дыбыс қысымының (дБ) деңгейлері алынады. Болжамды бағалау үшін дыбыс деңгейін L (дБА) пайдалануға болады.
* Тұрақсыз шуды нормалайтын параметрлер (энергия бойынша) дыбыстың эквивалентті деңгейі (LАэ|П 1 дБА) және дыбыстың максималды деңгейі (L А макс.дБА) болып табылады.
Белгілі бір тұрақсыз шудың эквиваленттік (энергия бойынша) дыбыс деңгейі, дыбыс қысымы осындай тұрақты кең жолақты шудың дыбыс деңгейіне сәйкес келеді. Максималды деңгей өлшеудің 1 пайыз уақыты ішіндегі дыбыс өлшегіштің (шумомер) максималды көрсеткішіне сәйкес келеді. Рұқсат етілген деңгейлері бойынша тұрақсыз шуды бағалау міндетті түрде бір уақытта екі параметр бойынша жүргізіледі: эквивалентті және максималды. Бұл кезде дыбыстың максималды деңгейінің нормативтері эквивалентті нормативтерден 15 дБА жоғары болады.
Адамдар күндіз-түні болатын бөлмелерде дыбыс деңгейі күндізгі және түнгі уақыт үшін жеке-жеке нормаланады. Олардың айырмашылығы 10 дБА болады. Санитарлық нормада шудың сипаттамасына және нысанның орналасқан жеріне байланысты рұқсат етілген деңгейлерге түзетулер енгізіледі. Мысалы, тональді және импульсті шулар үшін демалыс орындарында нормативтер 5 дБА-ға төмендетіледі, яғни рұқсат етілген деңгейі қатаңдатылады, ал салынып біткен құрылыс аудандары үшін 5 дБА-ға жоғарылатылады. Шудың нормативті деңгейлерін барлық министрліктер мен мекемелер міндетті түрде орындаулары тиіс.
## Қалалық шудың шығу көздері
Қалалық шуды 4 негізгі түрге бөлуге болады: транспорттық, кварталдық, өндірістік, пәтерлік. Алғашқы 3 түрі сыртқы шуға (ғимараттың сыртында), ал пәтерлік — ішкі шуға (ғимараттың ішінде) жатады.
Транспорттық – қазіргі уақытта қала жағдайындағы ең көп тараған түрі. Шығу көздері — автомобильдер, трамвайлар, троллейбустар және темір жол мен әуе транспорттары. Олар жалпы шудың 80 пайызын құрайды. Автотранспорт қалалық шудың шығу көзі болып саналады және ол үш факторға байланысты: қозғалыс қарқындылығы, қозғалыс жылдамдығы және транспорт ағынының құрамы. Қозғалу жылдамдығы жоғары болған сайын шу деңгейлерінің шамалары да жоғары болады. Транспорт жылдамдығы жоғары жолдарда бұл көрсеткіш – 87 дБА, магистралды жолдарда – 85 дБА, аудандық жолдарда 81 дБА-ға жетеді. Қазіргі ірі қалаларда машиналар қозғалысының қарқындылығы сағатына 5-10 мың бірлікке дейін және одан да жоғары болуы мүмкін. Бұл кезде өндірістік орталықтарда және құрылысы жаңадан жүріп жатқан қалаларда транспорт ағынының 90 пайызына жуығы ауыр жүк транспортына келеді. Шу транспорт жүретін жолдардан тек магистралдардың жанына орналасқан аумақтарға ғана емес, тұрғын құрылыстың түкпіріне дейін енеді. Қалалық транспорттардың барлық түрлерінің ішінде трамвай ең шулы болып саналады. Оның қозғалысынан туатын шудың деңгейі автомобильден шығатын шуға қарағанда 10 дБА-ға жоғары. Бірақ транспорттың осы түрінен бірқатар артықшылықтарына (атмосфераны ластамайды, шығыны өте аз) байланысты бас тартпайды. Сондықтан қазіргі уақытта бірқатар елдерде трамвай жолдары салынып және бұрынғылыры кеңейтілуде.
Қалалық транспорттық шудың құрамына теміржол транспорты да кіреді. Жүріп бара жатқан жолаушылар таситын пойыздан 7,5 м қашықтықта дыбыс деңгейі 91 дБА-ға, жүк таситын пойыздан – 92 дБА-ға, электропойыздан – 93 дБА-ға жетеді. Бұл кезде дыбыс деңгейі қозғалу жылдамығына тура пропорционалды, тұрғын құрылыстардың шекарасындағы шу 62-72 дБА болады, сондықтан тұрғын ел көбінесе шағым жасайды. Темір жолдан 300 м қашықтықта да дыбыс деңгейі фондық деңгейден жоғары болады. Ірі қалалардағы шу тәртібіне метрополитеннің ашық жолдары да әсерін тигізеді. Осы учаскелердің қасында шу деңгейі 85 дБА-ға дейін жетеді.
Соңғы жылдары бірқатар елдерде авиациялық шудың да мәселесі сөз болып жүр. Кейбір кезде әуежайлар тұрғын аудандарға өте жақын орналасады, ал әуе жолдары көптеген елді мекендердің үстімен өтеді. Авиация арқылы жүк тасудың көбеюі және әуежайдың күні-түні жұмыс істеуі көптеген мәселелер туғызуда. Олардың айналасында дыбыстың эквиваленттік деңгейі түнгі уақытта 78 дБА-ға жетеді, максималды деңгейі – 108 дБА болады. Кейбір қалаларда авиациялык шу қалалық жалпы шудың басты шығу көзі болып табылады.
Қалалық транспорттан пайда болатын шудың төменгі және орташа жиіліктегі параметрлері болады және өте қашық жерлерге дейін таралады. Дыбыстық қысымның максималды деңгейі 400-800 Гц аралығында болады. Көптеген акустикалық зерттеулер транспорт қозғалысының сипаттамалары мен тұрғын аудандардағы шу деңгейлерінің өзара байланысты екенін анықтады.
Кварталдық қалалық шу төменгі жиіліктен өте жоғары жиіліктікке дейінгі диапазонда болады. Шығу көздерінен 1 метр қашықтықтағы дыбыстың деңгейі:
* Қоқыстар жинағыш машиналардың – 71 дБА;
* Тауарларды түсіру – 70 дБА;
* Балардың ойыны – 74 дБА;
* Спорт ойындарды – 60-75 дБА;
Өндірістік. Кәсіпорын мекемелерінің тұрғын аудандарға жақын орналасуы акустикалық талаптың бұзылуына әкеп соқтыратын елеулі фактор болып табылады. Нысандардағы шудың шығу көздері өте әр түрлі болады. Спектрлік белгілері бойынша бұлар көбінесе кең жолақты шу болып келеді, ал уақыт бойынша – тұрақты болады.
Сыртқы шудың ең жоғары деңгейі 500-1000 Гц диапазонда байқалады және олардың шамалары өте үлкен деңгейде болулары мүмкін:
* Тойтарғыш-басу цехтар – 110 дБА;
* Металлургиялық кәсіпорындар – 100 дБА;
* Тұрғын үй құрылысы кәсіпорындары – 90 дБА;
* Полиграфия, тігін, тоқыма кәсіпорындары – 80 дБА;
* Компрессорлық стансалар – 85 дБА;
* Трансформаторлық подстанциялар
* (қуаттылығына байланысты) – 62-92 дБА.
Пәтерлік шу екіге бөлінеді: тұрмыстық (адамдардың тіршілігіне байланысты) және механикалық (инженерлік және санитарлы-техникалық) қондырғылар арқылы пайда болады. Қазіргі кездегі ғимараттардағы, әсіресе бірінші қабатында сауда және коммуналды-тұрмыстық нысандар орналасқан кезде, шу шығаратын қондырғылардың 30 түрі болады: қоқыс өткізгіштер, вентиляция, кондиционерлер және т.б.Тұрмыстық ауа шуларына қатты сөйлеу, балалардың жылауы, музыкалық аспаптарда ойнау, ән айту, радио қабылдағыштардың, магнитофондардың, теледидарлардың, шаң сорғыштардың, кір жуатын машиналардың және т.б. жұмысы жатады. Ауалық шудан басқа пәтерлерде құрылымдық шу да болады, олар ғимараттардың құрылымдары арқылы беріледі. Олар жүрген кезде, билеген кезде, балалардың жүгірген, жиһаздарды қозғаған кезде, сондай-ақ механикалық қондырғышар жұмыс істеген кезде пайда болады. Құрылымдық шудың ауалық шудан айырмашылығы – ол ғимараттардың құрылымдары арқылы өте алыс орналасқан бөлмелерге де жетуі.
Барлық көрсетілген шығу көздері пәтерлерде шудың деңгейін өте жоғары көтереді:
* лифт есіктерінің тарсыл дыбыстары – 44-52 дБА;
* қоқыс өткізгіштердің кақпағының тарсылы – 42-58 дБА;
* крандардан су ағызу – 44-50 дБА;
* ваннаны суға толтыру – 36-58 дБА;
* дәретханалардың кішкентай бактарының суға толуы – 36-67 дБА;
* мұздатқыштардың жұмысы – 42 дБА;
* электраспаптардың жұмысы – 60 дБА;
* шаң сорғыштардың жұмысы – 75 дБА;
* кір жуғыш машиналардың жұмысы – 68 дБА;
* қабылдағыштар мен теледидарлардың жұмысы – 85 дБА;
* баланың жылауы – 78 дБА;
* телефонмен қатты сөйлесу – 70 дБА;
* пианинада ойнау – 80 дБА.
## Шудың таралу заңдылықтары
Қалалық шудың шығу көздері нүктелі, сызықты және үздікті болып үш түрге бөлінеді:
* Нүктелі шу көздері – бірен-саран транспорт түрлері, трансформаторлық подстанциялар, спорт және балалар алаңдары, желдеткіш және компрессорлық қондырғылар. Бұлар сфера тәрізді дыбыс толқындарын тудырады және олар барлық бағытта бірдей таралады.
* Сызықты шу көздері – теміржол құрамы және автокөліктің тығыз ағынды қозғалысы жатады. Бұлар цилиндр тәрізді дыбыс толқындарын тударады және түзу сызық түрінде таралады.
* Үздікті шу көздері – автомобильдердің үздік-үздік ағынды қозғалысы жатады. Бұл шудың жекеленген шығу көздерінің жүйесі нүктелі және сызықты түрлерінің аралығында орналасады.
Дыбыс толқындары шудың шығу көздерінен қоршаған ортаға энергиясын жоғалта отырып, шашырап және сіңіріліп таралады. Бұл үрдістің дәрежесі арақашықтыққа, атмосфера жағдайына, оның ішінде метеорологиялық жағдайларға және дыбыс ағыны жолындағы кедергілердің болуына байланысты. Бұл бөгеттер сіңіретін және шағылысатын экрандар ролін атқарады. Ылғалды атмосферада дыбыстарды су молекулалары сіңіреді, ал құрғақ ауада шуды сіңіру байқалмайды. Дыбыс толқындарының түзу сызықпен таралуына, егер әр түрлі бағытта соқса, жел де кедергі жасайды.
Дыбыс толқындарының азаюына жасыл көшеттер де әсерін тигізеді. Бірақ бұл факторлардың арнайы шудан қорғайтын жасыл көшеттер жолағын отырғызғанда ғана маңызы бар. Бұл кезде ағаш бастарының және тік сызық бойынша жер бетіне дейін алшақ үзілген жері болмау керек. Кәдімгі жасыл жолақтар шу деңгейін өте аз төмендетеді. Бірақ қандай жағдай да бұл фактордың тек жылдың жаз мезгілінде ғана маңызы бар.
Шудың таралуына дыбыс толқындары жолына әсер ететін әр түрлі кедергілер: ғимараттар, қабырғалар, төмпешіктер, үйінділер, шұңқырлардың құламасы. Мұндай экрандардан дыбыс шағылысады және олардың артында акустикалық кідірту пайда болады. Бірақ дыбыс толқыны толық шағылыспайды, себебі оның бір бөлігі бөгетті айналып өтеді. Бұл құбылыс дифракция деп аталады.
Экрандау – шуға қарсы қолданатын шараның ең нәтижелі түрі. Жасыл көшеттердің шуды төмендетуі 10 дБА-дан аспайды, ал экран арқылы дыбыстың төмендеуі 20 дБА және одан да жоғары болады. Әсіресе экранның артында 50 м қашықтықка дейінгі жерде жоғары болады. Тіп-тік қабырғадан гөрі, жантайған қабырғалар тиімдірек болады. Бірінші жағдайда екі рет шағылысуы мүмкін, ал екінші жағдайда дыбыс толқыны шағылысқаннан кейін қайтып келмейді, тіпті биікғимараттардың маңайынан да алшақ кетеді. Дыбыс толқындарының осындай бірнеше рет шағылысуы дыбыстың шығу көзі жабық бөлмеде болғанда, тұйықталған ауа кеңістігінде байқалады. Мұндай жағдайда дыбыс энергиясының тығыздығы үлкейеді және дыбыстың өшу уақыты (реверберация) ұзарады. Бір қондырғыдан пайда болатын дыбыс қысымы ашық ауаға қарағанда жабық бөлмеде 15 дБА-дан жоғары болады.
* Сонымен қатар ғимараттарда шудың қосымша өту жолдары: қоршаулар мен қалқалар арқылы; аралық шу тығыздалмаған саңылаулар, тесіктер, каналдар арқылы; дыбыстық вибрацияның (құрылымдық шу) қоршау құрастырмалар мен қондырғылардың табаны арқылы; қоршау құрастырмаларының дыбыс вибрацияларын ауа шуының үдетуі.
## Шудың организмге әсері
Адам денсаулығына шудың зиянды әсерін айтудан бұрын, дыбыстың мүлдем болмауының өзі де қолайсыздық туғызатынын да есте ұстаған жөн. Адам өмірі дыбыс әлемінде өтетіні белгілі, сондықтан мүлдем тыныштық оның рухын сөндіреді.
Шудың организмге теріс әсер етуі кезінде өзгерістер арнайы және арнайы емес түрінде көрінеді.
Арнайы әсерлер – есту мүшелеріне, ал арнайы емес түрінде – басқа мүшелер мен жүйелерге әсер етеді. Шудың қолайсыз факторларының біріне сөйлеу байланысын бөгеу жатады. Мекемелерде, мектептерде, тұрғын ғимараттарда сөйлеуге кедергі жасау адамдарда ширығудың пайда болуына себепші болады. Мысалы, жай әңгімелескен кезде, егер шудың деңгейі 45 дБА болса, сонда ғана сөздерді 100 пайыз түсінуге болады; ал шу деңгейі 65 дБА болған кезде дауыс желбезегіне күш салу керек, 72 дБА болғанда дауысты жоғарылату керек. Егер шу деңгейі сөйлеу деңгейінен 10 дБА-ға жоғары болса, онда сөзді түсіну 95 пайызға кемиді. Есту шегі – 140 дБА деңгейінде болғанда құлықтың дабыл жарғағы тінінің (ткань) созылуына алып келеді, сонымен қатар ауырсыну сезімдері төменгі шектер (110-130 дБА) кезінде де пайда болады. Есту мүшелерінде дімкәстік болса, құлақта ауыру сезімі 80-90 дБА пайда болады.
Әр түрлі елдер ғалымдарының көрсетуі бойынша, кейінгі 10 жыл ішінде қалалық шу жылына 0,5-1,0 дБА-ға өсіп отыр. Мұндай жағдайларда есту анализаторына үнемі күш түсіп, есту шегінің біртіндеп 10-25 дБА-ға көбеюіне алып келуде. 65 дБА деңгейіндегі шу әсер еткенде есту шегі 10 дБА-ға жоғарылайды, ал 80 дБА деңгейіндегі шу есту қабілетін 15-25 дБА-ға төмендетеді.
Шу арқылы пайда болатын арнайы емес өзгерістер:
* Орталық жүйке жүйесінің өзгерістері (тез шаршау, зерделіктің төмендеуі, ұмытшақтық, күйгелектік). Жүргізілген зерттеулер бойынша, түнгі шу 40 дБА деңгейінде болған кезде ұйқы бұзылады, ал 50 дБА болған кезде 1 сағатқа дейін адам ұйықтай алмайды, ал ұйқының тереңдігі 60 пайызға дейін қысқарады. Егер шу деңгейі 30 дБА-дан аспаса ұйқы бұзылмайды.
* Жүрек және қан тамыр жүйелерінің бұзылуы (тамыр соғуының өзгеруі, перифериялық тамырлар мен капиллярлардың тарылуы, артериялық қысымның жоғарылауы).
* Тыныс алу жүйелерінің бұзылыстары (тыныс алу тереңдігі мен жиілігінің бұзылуы).
* Сезім және көру мүшелері жүйесінің бұзылуы (анық көру тұрақтылығының төмендеуі, қараңғы түскен кезде көрудің нашарлауы).
* Вестибулярлы аппараттың бұзылуы (бас айналу, тең салмақтылықтың бұзылуы).
* Ас қорыту жүйесінің бұзылуы (асқазан сөлі секрециясының бұзылуы, асқазан мен ішек перистальтикасының төмендеуі).
* Ішкі секреция бездерінің, зат алмасуының, қан жүйесінің және т.б. бұзылуы.
Балалар шудың әсеріне өте сезімтал келеді және қауіптілік тобына жатады. Егер сыныпта шудың деңгейі 45 дБА-дан жоғары болса, онда оқушыларда есту сезімі төмендейді, қажу және бас ауыруы пайда болады. Оқушылардың ой еңбегі, қабілеті және үлгерімі де бірден нашарлайды. Шудың балаларды ояту деңгейі – 50 дБА-ға, ал үлкен адамдар үшін – 30 дБА, ал кәрі кісілер үшін одан да төмен.
Ауру адамдар жүйке және жүрек-қан тамыр жүйелерінің қызметі бұзылғандықтан, олар шудың әсеріне өте сезімтал келеді. Аурулардың сауығуы ұзаққа созылады, ауруханада жату мерзімі де ұзарады. Осыларды ескере отырып, бірқатар гигиенистер емдеу мекемелері палаталарындағы дыбыс деңгейін 35 дБА-дан 30 дБА-ға дейін азайтуды (күндізгі уақытта) ұсынған.
Дыбыс қысымының деңгейі 90 дБА жиілігі 200 Гц болса, 70 дБа жиілігі 1000 Гц болса және 5 дБА жиілігі 4000 Гц болса адам олардың бәрін бір деңгейде естиді. Қысым деңгейі 80 дБА жиілігі 1000 Гц дыбыс есту мүшесін шаршатпайды, осы құбылыс 2000-4000 Гц жиілікте де байқалады.
## Шудан қорғау
Шудан қорғау үш негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:
* Шудың шығу көзіне қатысты қолданылатын шаралар – олар инженер-техникалық және ұйымдастыру-әкімшілік әдістері болып бөлінеді.
* Шудың шығу көзінен бастап, қорғайтын нысанға дейінгі таралу жолында колданылатын шаралар – бұлар көбінесе қала салу және құрылыс-акустикалық әдістер.
* Нысанда шудан қорғауға жургізілетін шаралар – бұған коршаған дыбысты оқшаулауды жоғарылату және жоспарлау эдістері жатады.
Кейінгі жылдары қалаларда шет елдерде шығарылатын автомашиналардың саны көбеюде. Әдетте, олар шудың деңгейі өте төмен болуымен сипатталады. Қуаттылығы 200 ат күшіне дейінгі жүк таситын машиналардың шуының деңгейі 86 дБА-дан аспайды. Бірақ пайдалану мерзімі ұзаққа созылған сайын барлық транспорттар шуының қарқындылығы жоғарылайтындығын ескерген жөн. Сондықтан Ішкі Істер Министрлігіне шудың шығу көзі болатын автокөліктердің техникалық жағдайына бақылау жүргізу жүктелген.
Елді мекеңдерді транспорттық шудан қорғау үшін қарастырлған құрылыс-акустикалық шаралар :
* Жылдамдығы қарқынды трассалар мен жүк таситын машиналар жүретін жолдар селитебті аумақты кесіп өтпеуі керек. Олар темір жолдар бойымен, өндірістік және тұрғын аудандардың аралығымен өтуі керек. Бұл елді мекен аумағын функционалды аймақтарға бөлумен жүзеге асырылады: селитебті, өндірістік, сыртқы транспорт және басқалар.
* Тұрғын құрылысты аймақтарда жылдамдығы жоғары тас жолдарды тоннельдерде немесе шуды азайтатын бедерлі жерлерге (шұңқырлы, ойлы жер) орналастыру керек.
* Егер магистралды көшелер эстакадалар және тас табанды (насып) жерлерде болса, олар шудан қорғайтын қалқалармен қоршалуы керек немесе олардың орнына адамдар тұрмайтын ғимараттарды пайдалануға болады. Қалқаларға жақын орналасқан тұрғын ғимараттар аз қабатты болулары керек.
* Магистралдық аумақтарды мүмкіндігінше кеңейтіп, көше қиылыстарының санын да мейлінше азайту керек.
Темір жол транспортының шуын шектеу жолдары:
* Рельстер мен шпалдар арасында серпімді аралықтары бар түйіспейтін жолдарды салу.
* Темір жолдарды қоршау және сөйлегенде дауыс қатты шығатын байланыс түрлерін байланыстың басқа түрлерімен алмастыру.
* Қалаға кірмейтін транзитті жүк таситын құрам үшін айналмалы темір жолдардың болуы.
* Техникалық стансаларды селитебті аумақтардан тыс жерлерде, ал сорттайтын стансаларды елді мекендердің сыртында орналастыру.
* Жүк тасымалына арналған жолдар мен жаңа трассаларды тұрғын аудандардан оқшаулау.
Көлік шуымен күресуде сәулет-жоспарлау шешімдерінің, яғни құрылыстың ұтымды әдістерін және арақашықтығын сақтаудың маңызы зор. Егер аумақ ауданы шектеулі болса, шудан қорғайтын қалқалар қосылады. Оған табиғи және жасанды (жер бетіндегі шұңқырлар, қабырғалар, сайлар) қалқалар жатады. Бұл кезде негізгі заңдылықты ескерген жөн – қалқаның тиімділігі оның биіктігі мен еніне тура пропорционал және шудың шығу көзінің қашықтығы мен оның жер бетінен биіктігіне кері пропорционал. Қалқаларды шудың шығу көзіне мүмкіндігінше жақынырақ орналастыру керек. Себебі қалқа жақын орналасқан сайын оның тиімділігі биіктігіне қарамастан жоғары болады.
Қала құрылысы тәжірибесінде тұрғын үйлердің транспорт магистралдары бойына орналасқанын жиі кездестіруге болады. Мұндай жағдайларда олардың сыртқы қабырғасының дыбысты оқшаулау сапасы жоғары болуы керек және ұйықтайтын бөлмелері қарама-қарсы жаққа бағытталуы керек. Дыбыстың изоляциясы көбінесе терезе жақтамаларының изоляциясына байланысты болады.
Кейінгі жылдары барлық елдерде авиациялық шулардың мөселесі артып отыр. Олардың әсер ететін аумағының ауданы үнемі ұлғайып отырады. Шу деңгейінің жоғарылауы әуежайдың маңыңда ғана емес, сондай-ақ 30 км қашықтықта да байқалады.
* Авиациялық шудың алдын алу шараларының тиімділері:
1. Үш акустикалық аймақтарды бөліп шығару;
* Бірінші аймақ – шудың деңгейі өте жоғары, әуежайға жанасқан жер. Бұл аймаққа тек өндірістік және коммуналдық мекемелерді ғана орналастыруға болады.
* Екінші аймақ – бұл аймақ өнеркәсіп нысандарын және әкімшілік қоғамдық ғимараттарды орналастыруға арналған, тек ерекше жағдайларда ғана дыбыс изоляциясы жоғары тұрғын үйлерді орналастыруға болады.
* Үшінші аймақ – тұрғын аудандарды шексіз орналастыра беруге болады, бірақ оның шекарасында емдеу, балалар және сауықтыру мекемелерін орналастыруға болмайды.
2. Құрылысы бұрыннан салынған жерлерде техникалық және ұйымдастыру шаралары қолданылады, бірақ бұлар барлық уақытта тиімді бола бермейді. Егер бұл шаралармен шудың деңгейін нормативті деңгейге дейін төмендетуге мүмкіндік болмаса, онда әуежайды қаланың сыртына көшіру туралы мәселе көтеріледі.
3. Тұрғын ауылдар авиациялық шудан акустикалық экрандар арқылы қорғалады.
4. Ұшақтардың тұратын жерлерін тұрғын аудандардан барынша қашық орналастыру керек, экрандарды, паналарды, ангарларды пайдалану керек, ал перронда ұшақтарды міндетті түрде буксирге алу керек.
5. Әуежайдың айналасында жасыл желектер мен бұталардан тығыз жолақтар орналастыру қажет.
6. Түнгі рейстердің санын азайту керек және реактивті ұшақтарды қабылдауды да шектеу керек.
Шудан қорғау кезінде ғимараттарда дыбысты изоляциялау және дыбысты сіңіру кеңінен қолданылады.
* Дыбысты изоляциялау – бұл қоршаулар мен қалқалардың ауалық және соғылудан (жүргенде, жиһаздарды қозғаған кезде және т.б) пайда болатын шудың дыбыс энергиясын әлсірету қасиеті. Бір қабатты қоршаулардың (қабырға, есік, терезе) дыбысты изоляциялауы олардың массасына тура пропорционалды. Сондай массадағы көп қабатты қоршаулар (екі қабатты есіктер, терезелер) едәуір тиімді болады. Терезелер мен есіктер қорапшасына нықтап орналастырылулары қажет. Жабындылардың дыбысты изоляциялауы едендерді серпімді негіздерге немесе себілген заттарға орналастырған кезде нәтижелі болады. Еденнің өзі қабырғалардан ені 2 см-дей дыбысты изоляциялайтын материалдар арқылы бөлінеді, ал плинтустар еденге бекітіледі, қабырғаға бекітуге болмайды.
* Дыбысты сіңіру шағылысқан дыбыс толқындарының энергиясын әлсірету үшін қолданылады. Дыбысты сіңіретін бетке (беткейлік жабын материалы, экран) түскен шу одан аздау энергиямен шағылысады. Беткейлік жабын материалдары ретінде минералды мақталардан, гипстен, армираланған әйнек талшықтарынан, поропластардан, құрылыс бетондарынан және т.б. жасалған тақталар қолданады. Оларды ұзын коридоры бар оқу, спорттық, ойын-сауық ғимараттарында, ауруханаларда, мейманханаларда, вокзалдардың, аэропорттардың күту залдарында және т.б. жерлерде пайдаланады. Мұндай материалдармен жабу акустикалық өңдеу деп аталады.
Санитарлық-техникалық шаралармен шуды азайту жағдайлары:
* Желдеткіштерді виброизоляциялау және желдеткіштер мен ауа өткізгіштердің арасына солқылдақ заттарды (брезентті) орналастыру.
* Су құбыры жүйесінде су ағынының жылдамдығын төмендету. Құбырдың диаметрі кішкене болған сайын, шу деңгейі де жоғары болады.
* Су құйылатын багі төмен орналасқан унитаздарды пайдалану.
* Қабырғалардың арасынан құбырларды жүргізгенде дыбысты серпімді материалдармен азайту.
## Қалалық шуды санитарлық бағалау әдістері
Шуды санитарлық бағалау шуылөлшер аспаптарымен және есептеу әдістерімен жүргізіледі. Әдістер бойынша дыбыс қысымының деңгейін, дыбыс деңгейін, эквивалентті және максималды деңгейін анықтау қажет.
* Санитарлық дәрігердің бұл бағыттағы жұмысы:
* Шудың фактылы деңгейінің олардың рұқсат етілген деңгейіне сәйкестігін бақылау.
* Шудың деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін шараларды зерттеп дайындау.
* Қорғау шараларының тиімділігін бағалау.
* Халықтың шағымы бойынша жүргізілетін зерттеулер.
Өлшеу алдында шудың тұрақты немесе тұрақсыз екенін анықтап алу керек. Кейбір кезде оны есту қабілеті арқылы анықтауға болады, бірақ өлшеулер едәуір шынайы мәліметтер береді. Егер шуылөлшер тілінің тербелісі 3 минут ішінде 5 дБА-дан аспаса бұл тұрақты шу, егер асып кетсе тұрақсыз шу болып есептеледі. Тұрақты шулар үшін жиіліктің октавалық жолақтарындағы (Дб) дыбыс қысымының деңгейі (дБА) өлшенеді. Ал тұрақсыз шу үшін эквивалентті және максималды дыбыс деңгейлері өлшенеді.
Шуды өлшеу барысында сақталатын ережелер:
* Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың бөлмелерінде өлшеуді бөлме ауданы бойынша бірдей бөлінген және ішкі қабырғалардан 1 м қашықтықта 3 нүктеде жүргізеді. Өлшеуді еденнің деңгейінен 1,2-1,5 м биіктікте жүргізеді. Мәліметтерді өңдегеннен кейін, 3 нүкте бойынша мөліметтердің орташа көрсеткіштері алынады.
* Егер шудың көзі ғимараттың сыртында орналасса, желдеткіш терезелер мен фрамугалар ашық, ғимараттың ішінде болса – жабық болулары керек.
* Егер ғимаратта кейіннен салынған қоғамдық нысандар немесе дүкендер болса, өлшеуді солардың үстінде орналасқан пәтерлерде жүргізеді. Егер инженерлік немесе санитарлық-техникалық қондырғылар әсер ететін болса, онда өлшеуді соларға жақын орналасқан тұрғын бөлмелерде жүргізеді. Егер шудың шығу көзі (лифт, қоқыс өткізгіш) пәтердің тура астында орналасса, өлшеуді есіктері жабық ең жақын орналасқан тұрғын бөлмелерде жүргізеді.
* Егер бөлмелерде транспорттық магистралдардың шуы байқалса, өлшеуді ғимараттың ортасында орналасқан және магистралға бағытталған пәтерлерде жүргізеді. Егер ғимарат 5 қабатты немесе соған дейін болса, онда барлық қабатта тексеру жүргізеді, ал көп қабатты болса, тексеруді бірінші қабатта, ортада орналасқан және ең жоғарғы қабатта жүргізеді. Өлшеу бір уақытта жүргізілгені дұрыс.
* Тұрғын бөлмелерде шуды өлшеген кезде радио, телеаппаратуралар өшірілуі тиіс және өлшеу барысына қатысы жоқ адамдардың барлығы бөлмеден шығарылуы керек.
* Шудың шығу көзінің мезгілмен әсер етуіне байланысты өлшеулерді күндізгі және түнгі уакытта жүргізеді. Егер қондырғы тәулік бойына жұмыс істесе, өлшеуді жүргізу уақытының маңызы жоқ.
* Жақын орналасқан аумақтарда (ықшам аудан, аурухана, шипажайлар) шуды өлшеу ең аз дегенде 3 нүктеде, жер бетінен 1,2-1,5 м биіктікте, үйдің сыртқы қабырғасынан 2 м қашықтықта жүргізіледі.
* Шуды өлшеген кезде, фондық шу өлшеніп жатқан шудан 10 дБА-ға төмен болуы керек. Егер бұл айырмашылық 9-дан 3 дБАға дейін болса, онда өлшеулердің нәтижелеріне түзетулер енгізіледі; егер айырмашылық 3 дбА-дан да төмен болса, онда өлшеуді түнгі уақытта жүргізеді. Деңгейлердің айырмашылығы 9-дан 6 дбА болса, өлшенген шудың деңгейінен 1 дБА-ны алып тастайды, айырмасы 4-тен 5 дБА дейін болса, 2 дБА-ны алып тастайды, егер айырмашылық 3 дБА болса, 3 дБА алынады.
* Жақын орналасқан аумақта атмосфералық жауын-шашынды күндері және желдің жылдамдығы 5 м/с жоғары болған кезде шуды өлшеуді жүргізуге болмайды. Егер желдің жылдамдығы 1 м/с-тан көп болған жағдайда микрофон үшін желден қорғау қондырғысын пайдаланады.
* Транспорттық шудың және квартал ішіндегі шудың таралуын зерттеген кезде, ең бірінші нүкте транспорт қозғалысының ең бірінші жолағынан 7,5 м қашықтықта және бала-бақшаларынан, спорт алаңдарынан, қоймалардан және т.б. 1 м қашықтықта орналасады. Келесі нүктелер екі есе көп қашықтықта орналасады. Транспорт жүретін жолдың деңгейінен 1,2 м биіктікте өлшеу жүргізіледі.
* Тұрақты шуды әрбір нүктеде 3-5 минут ішінде ең аз дегенде 3 рет өлшейді. Әрбір нүкте бойынша нәтижелердің өзара айырмашылығы 3 дБА-дан жоғары болса, өлшеуді қайталап жүргізеді. Тұрақсыз шуды өлшеу уакыты 30 минуттан кем болмауы керек.
* Тұрақсыз шуды өлшеуді өте қарқынды қозғалыс мезгілінде жүргізеді. Мысалы, лифттің шуын үй тұрғындары жұмысқа шығар және жұмыстан оралған кезде өлшейді. Транспорттық шуды "үдеме қарбалас сағаты" (час пик) кезінде өлшейді (сағат 8-ден 10-ға дейін және сағат 16-дан 18-ге дейін).
* Өлшеу кезінде микрофон шудың шығу көзі жағына қарай бағытталуы керек және өлшеу жүргізетін адамнан 0,5 м қашықтықта болуы керек. Егер шудың негізгі шығу көзін анықтау қиын болса, онда микрофонды тік жоғары ұстайды.
* Шуды өлшеген кезде хаттама жазылуы керек, оған қосымша өлшеу жүргізілген нүктелер белгіленген сызба құрастырылады. Алынған нөтижелер нормативтермен салыстырылады.
* Әуежайларға жақын орналасқан аумақты жоспарлау және оның құрылысы туралы сұрақтарды шешу сатысында, ұшақтардың ұшу кезіндегі шуына баға беріледі. Ол әрбір ұшақ ұшқан кездегі, қонғандағы, ұшып жүрген кездегі дыбыстың максималды деңгейі бойынша (және тәуліктің күндізгі-түнгі (сағат 7-ден 23-ке дейін және 23-тен 2-ге дейін) уақытындағы дыбыстың эквиваленттілік деңгейі бойынша жүргізіледі.
* Авиациялық шуды өлшеу әуе қозғалысының өте қарқынды мезгілінде (жазғы мезгілде) жүргізіледі. Өлшеу нүктелері ұшу жолағына перпендикулярлы әуежайлардың қасында, тұрғын құрылымдарының ішінде және ұшақтардың ұшу кезіндегі трассасының астында 10-12 м-ге дейінгі қашықтықта орналасады.
* Микрофонды нысан мен ұшақтың арасында кедергі болмауы үшін объектілер қабырғаларынан 1,5-2 м биктікте орналастырады.
* Алынған мәліметтер санитарлық-қорғаныс аймақтарының көлемін анықтау үшін, жер учаскелерін бөліп беру үшін және қорғау шараларын белгілеу үшін қолданылады.
Шу деңгейін төмендету бойынша жоспарланған шаралардың тиімді болуы үшін және шу жағдайын санитарлық болжау үшін есептеу әдістері кеңінен пайдаланылады.
Акустикалық есептеулер сатылары:
* Шудың шығу көзін табу және төлқұжаттық мәліметтер бойынша немесе есептеу әдісі бойынша оның шулық сипаттамасын анықтау.
* Шудың шығу көзіне жанаса орналасқан аумақта есептеу нүктелерін таңдап алу.
* Есептеу нүктелері үшін дыбыстың рұқсат етілген деңгейлерін анықтау.
* Шудың шығу көзінен есептеу нүктелеріне дейінгі шудың таралу жолын анықтау.
* Есептеу нүктелеріндегі дыбыстың болжамды деңгейлерін анықтау.
* Есептеу нүктелеріндегі дыбыстың қажетті төмендетілетін деңгейін анықтау.
* Шудың қажетті деңгейіне жеткізетін шараларды таңдап алу.
* Таңдап алынған шаралардың тиімділігін есептеу арқылы тексеру.
Есептеу нүктелері нысандар мен аумақтар үшін нормаланатын шу деңгейімен таңдап алынады. Транспорттық ағындардың шулық сипаттамасы кесте бойынша шамамен анықталады.
Аумақтың есептеу нүктесіндегі дыбыстың күтілетін (болжамды) деңгейі дегеніміз – шу көзінен (көлік ағыны) шығатын дыбыстың есептік эквиваленттік деңгейі, ол деңгейден үш факторға: арақашықтығына, жасыл көшеттерге, экрандаушы нысандарға байланысты төмендетілетін шу деңгейі шегеріледі.
Осы аумақта орналасқан бөлмелердегі дыбыстың күтілетін деңгейі аумақтағы дыбыстың есептік эквиаленттік деңгейінен (жасыл көшеттерді ескермегенде) дыбыстың терезелердің конструкциясымен төмендетілетін шамасын алып тастағандағы көрсеткішке тең. Арақашықтықпен және көк-жасыл желектермен төмендетілетін шу деңгейі график және кестелер бойынша табылады. Көрсетілген есептеулердің ең күрделі бөлігі, шудың экрандар арқылы төмендеуін анықтау болып табылады.
Есептеу әдістемесі:
* Еркін масштаб бойынша шудың шығу көзінің, экранның орналасуының және есептеу нүктесінің тік кесіндесінің (экранның биіктігі және оның шудың шығу көзінен қашықтығы) сызба сызылады.
* Есептеу нүктесі мен шудың шығу көзін түзу сызықпен қосады және олардан экранның жоғарғы ұшына дейін сызық жүргізіледі.
* Дыбыс толқынының өту жолы (экрансыз және экранмен) ұзындықтарының айырмашылығын есептейді.
* Экранның арғы жағындағы, оның ұзындығын есепке алмағанда, дыбыс деңгейінің максималды төмендеуін кесте бойынша анықтайды.
* Жоспарда экран мен есептеу нүктесінің схемасы сызылады. Есептеу нүктесінен экранға перпендикуляр түсіріледі және экранның төменгі ұштарын есептеу нүктесімен қосады.
* Жүргізілген сызықтар мен перпендикуляр арасындағы бұрыштарды анықтайды.
* Шудың максималды төмендеуі бойынша және бұрыштардың шамасы бойынша кестеден берілген экранмен дыбыс деңгейінің іс жүзінде төмендеуін табады.
Қалада шудың таралуы туралы толық мәліметті қаланың көше-жол торабының шу жөніндегі картасы береді және кейбір кезде оның жұмысына санитарлық қызмет орындары қатысады. Картаға көліктік магистралдардан басқа, сондай-ақ негізгі шу көздері де сызылады. Шуды сипаттайтын карталар акустикалық жағынан қауіпті қала учаскелерін анықтауға және шуға қарсы шараларды негіздеуге мүмкіндік береді.
Оның жасалуы үш негізгі сатыдан тұрады:
* Тікелей зерттеу жолымен қаладағы транспорттың қозғалуы туралы мәліметтерді жинау. Көшенің әрбір учаскесінде тәулік сағаты бойынша абсолюттік бірлікте мәліметтер жиналады. Көлік ағындарының тек саны ғана емес, сапалық құрамы да ескеріледі. Картаны құрастыру үшін "үдеме қарбалас сағаты" кезіндегі және бір аптаның қозғалыс ең қарқынды болатын күндеріндегі (сейсенбі, жұма) мәліметтер алынады.
* Көшеге жанаса орналасқан аумақта көлік транспорттық шуының деңгейін анықтау (ең бірінші қозғалыс жолағынан 7,5 м қашықтықта және тұрғын ауданның ішінде). Бұл мәліметтерді көбінесе өлшеулер жолымен емес, есептеу әдістері бойынша алады. Қорытынды кесте құрастырылады.
* Белгілі бір масштабта шудың деңгейін жоспарда белгілеу. Шудың деңгейі бойынша айырмашылығы бар зоналар әр түрлі түске боялады. Картаға көлік магистралдарынан басқа шудың негізгі шығу көздері де енгізіледі. Шу карталары негізінде қаланың акустикалық жағынан қауіпті учаскесін бөліп көрсетуге және шуға қарсы шараларды негіздеп бекітуге болады.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет тұрғын аудан аумағының, сонымен қатар тұрғын және қоғамдық ғимараттардың да шулық тәртібін нашарлататын шудың шығу көздерін табу бойынша жүйеге бақылау жүргізіп отырады. Шудың рұқсат етілген деңгейінің санитарлық нормасы белгіленген барлық учаскелеріне бақылау жүргізеді. Сақтық санитарлық бақылау сатысында нормативтерді бұзбай орындау жобаларда бақыланады. Нысанның өзінде және оған жанасқан аумақта шудың күтілетін акустикалық есептеулеріне тексеру жүргізіледі. Бақылаудың мақсаты – санитарлық-техникалық қондырғыларды монтаждау кезінде (сәулетті-құрылыстық бақылаумен бірге) дыбысты оқшаулау және дыбысты сіңіру бойынша жобалау шешімдерін өзгертуге тыйым салу. Ғимаратты пайдалануға қабылдау кезінде санитарлық қызмет тексеру мүшелерінің және мемлекеттік комиссияның құрамында болып шудың деңгейіне ішінара өлшеулер жүргізеді. Егер шу деңгейі нормадан асатын жағдайда бұл ғимарат шудың пайда болу себебін жойғанша пайдалануға қабылданбайды.
Ғимаратты қабылдаған кезде санитарлық дәрігерлерге ұсынылатын құжаттардың құрамы:
* Жасырын жұмыстарға арналған актілер.
* Бақылау өлшеулерінің нәтижелері.
* Жобадан ауытқулардың тізімі және осы ауытқулардың жобалаушылармен келісілген құжаттары.
* Анықталған кемшіліктер мен аяқталмаған жұмыстардың тізімі және оларды жою мерзімдері.
Санитарлық бақылаудың барлық сатысында дәрігер жобалау мекемелерінен санитарлық нормалардың және талаптарының бұзбай сақталуын талап етеді. Қалалардың бас жоспарының, ауылдарды жоспарлау жобасының, аудандардың егжей-тегжейлі жоспарлау жобаларының құрамында акустикалық тарау болуы қажет. Бұл көрсетілгендерден басқа санитарлық дәрігердің міндетіне кіретін жұмыстар:
* Халықтың шудың әсеріне шағымын қарау, оған нақтылы баға беру және оларды жоюға талаптар қою.
* Шумен күресу жөніндегі комиссиялардың жұмысына қатынасу.
* Транспорттық шу деңгейіне жүйелі түрде бақылау жүргізу және транспорт қозғалысын жақсарту туралы мәселелерді күн тәртібіне қою.
* Әкімшіліктің шуды төмендету жөніндегі жобаларының шешімін дайындауға қатысу.
## Дереккөздер |
Зүлейха көзін ашқанда (орыс. Зулейха открывает глаза) — Гүзәл Яхинаның аттас романына негізделген 8 сериялды ресейлік телехикая. Тұсаукесері «Россия-1» телеарнасында 2020 жылы 13 сәуірде өтті
## Желісі
1930 жылы қыста Зүлейханың кулак-күйеуі Мұртаза Қызыл Әскер жауынгерлерінің жасағына балтамен жүгіргені үшін өлтірілді, ал әйелін басқа кулактанғандармен бірге каторгалық Сібірге жібереді. Қиын жағдайларда оған шынайы сүйіспеншілік пен кешірімді білетін әйел болып қалу үшін көптеген сынақтардан өтуге тура келеді.
## Актерлер мен кейіпкерлер
### Басты рөлдерде
### Рөлдерде
## Өндірісі
Алғаш рет «Ясная поляна» мен «Үлкен кітап» сыйлықтарына ие болған Гүзәл Яхинаның «Зулейха көзін ашқанда» романының желісі бойынша телехикаяның түсірілімі 2016 жылдың наурызында жарияланды. Кітап авторы басты рөлде Ресейдің халық әртісі Шолпан Хаматованы көруді армандайтынын мәлімдеді.
Телехикаяның түсірілім жұмыстары 2018 жылдың 11 қыркүйегінде басталып, 2019 жылдың 26 ақпанында аяқталды. Барлық сериалдың 80% Татарстанда түсірілді. Түсіру Оралда, Мәскеу облысында, Ярославль облысында, Қазан, Лаеш ауданы, Көкмара ауданының Маскара ауылы, Жасыл Өзен ауданы, Қазан университеті, Қазан кіремлі, Пермь, Пермь оқ-дәрі зауыты мен Осиновода (Архангельск облысы) өтті.
Лаеш қаласындағы Шолман жағасында 3 ай ішінде 17 ғимараттан, оның ішінде: комендант үйі, барақтар, асхана, клуб және жеркепеден тұратын тарихи Семұрық ауылы салынды. Нысанды туристік ету жоспарланған.
Түсірілімнің бір бөлігі қазіргі таңда туристер үшін қол жетімді Татарстанның Жасыл Өзен ауданы Исаково ауылында орналасқан «Татар авылы» этнографиялық кешенінде өтті.
Британдық қар өнерінің шебері Симон Бек 7 сағат ішінде қардың астында Самұрық атты алып құстың суретін жасады. Оның қанатының ұзындығы 100 метр. Суретті бірінші серияның алғашқы кино суретіндегі түсіндірме сөздерде және Зүлейха қыздарымен бірге болған эпизодтарда көруге болады.
Тұсаукесер үшін читалық Николай Черняев телехикаяға бейресми саундтрек жазды, оны роман авторы Гүзәл Яхина жоғары бағалады, бірақ ән сол беті телехикаяға енбеді.
## Саундтрек
## Тұсаукесерлік көрсетілімдер
## Дереккөздер |
Елді мекендерді жоспарлау гигиенасы – жоспарлау барысында аймақтың экологиялық, микроклимат жағдайлары, сумен қамтамасыз етілуі, санитарлық-эпидемиялогиялық қауіпсіздігі қарастырылатын коммуналдық гигиена бағыттарының бірі.
## Қаланы жоспарлау мен көркейтудің гигиеналық негіздері
### Елді мекен орындарын топтау, жобалық құжаттар
Қазақстан Республикасы ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжатына сәйкес қалалардың бөліну топтары:
* Өте ірі (халқы 1 млн адамнан көп);
* Ірі (250 мың адамнан 1 млн-ға дейін);
* Үлкен (100-ден 250 мыңға дейін);
* Орташа (50–100 мың);
* Кіші (50 мыңға дейін).
Ауылды елді мекен орындарының топтары:
* Ірі (халқы 3 мыңнан көп);
* Үлкен (1 мыңнан 3 мыңға дейін);
* Орташа (200-ден 1 мыңға дейін);
* Кіші (200 адамнан аз).
Сақтық санитарлық бақылау елді мекендерді жобалау және құрылысын жүргізудің барлық сатыларында жүргізіледі.
Қаланы жобалау негізгі үш сатыдан тұрады:
* Аудандық жоспарлау сызбасы мен жобасы негізінде қаланың бас жоспары жасалады.
* Қаланың бас жоспары негізінде егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы дайындалады.
* Егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы негізінде құрылыс жобасы дайындалады.
Қаланың жоспарлануы мен құрылысын анықтайтын негізгі құжатқа бас жоспар жатады. Халқының саны 500 мыңнан асатын қалалар үшін жобалау екі сатыда жүргізіледі:
* Қаланың бас жоспарын техникалық-экономикалық негіздеу (ТЭН).
* Қаланың бас жоспары.
Кішігірім қалалар үшін бас жоспар бір сатыда қарастырылады, ал техникалық-экономикалық негіздеме (ТЭН) жоспарда бір тарау ретіңде қарастырылады. Өте кіші елді мекендер (халқының саны 50 мың адамға дейін) үшін бас жоспар егжей-тегжейлі жоспарлау жобасымен бірге қарастырылады.
Бас жоспарлардың техникалық-экономикалық негіздеме (ТЭН) сатысы ұтымды тәсілді таңдап алу үшін экономикалық, демографиялық, табиғи, жоспарлау және инженерлік жағдайларды талдау негізінде қарастырылады.
* Бас жоспарлар ТЭН сатысына негізделіп құрастырылады, оның құрамына кіретін материалдар:
* Бас жоспардың алғашқы үлгісі (эскизы). Мұнда сақталынатын және жобаланатын аумақтар (селитебтік, өнеркәсіптік, транспорттық), барлық магистральдық тораптар, жасыл-желектер, инженерлік жабдықталу қондырғылары сипатталады.
* Тіректік жоспар, мұнда ТЭН құрастырылған кездегі аумақты функционалды аймаққа бөлу және қазіргі кездегі пайдалану көрсетіледі.
* Жоспарлы ұйымдастыру жоспарлары (пайдалы кендердің, сайлардың орналасу тереңдігінің шекаралары, санитарлық қорғау аймақтары, су құбырларының күзет аймақтары және т.б.). Бұл кезде үш аумаққа бөлінеді: қала маңындағы, қала маңының шектелген жерінде және қаланың маңына жатпайтын аумақ.
* Транспорттық магистральдардың сызбалары.
* Инженерлік қондырғылардың сызбалары (су алу орындары, тазарту қондырғылары, жылу электр стансалары, өткізгіш құбырлар).
* ТЭН-нің түсініктеме қағазы, мұнда қала құрайтын базаларға, тұрғындардың санының өсуіне, функционалды аймаққа бөлуге және т.б. сипаттама беріледі.
Бас жоспарды толық жасап болғаннан кейін, қалаларды жоспарлау мен салу кезінде дайындалатын жобалау құжаттары:
* Егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы (ЕЖЖ), қаланың жеке бір бөліктері үшін дайындалып қарастырылады. ЕЖЖ-да бас жоспарда көрсетілген жобалар анықталып айқындалады. ЕЖЖ бас жоспар негізінде тұрғын аудандар, демалыс аймақтары, арнайы ғылыми, оқу, медициналық спорттық және басқа да кешендер үшін дайындалады. ЕЖЖ-на қала жүйесіндегі аудандар сызбалары, қызыл сызық және құрылыс салу үлгілерінің жоспарлары, инженерлік тораптарды ұйымдастыру схемалары, транспорт және жаяу жүргіншілер қозғалысын ұйымдастыру және т.б. кіреді. Келесі жобалау сатысы – құрылыс салу жобасы үшін ЕЖЖ-сы қажет.
* Құрылыс салу жобасы – ықшам аудандар, кварталдар, тұрғын және қоғамдық ғимараттар топтарының учаскелері, қала құрылыстарының кешендері үшін егжей-тегжейлі жоспарлау жобаларына негізделіп қөрастырылады. Кейбір жағдайда егжей-тегжейлі жоспарлау жобасынсыз, қаланың бас жоспарына негізделіп құрылыс салу жобасын жүргізуге рұқсат етіледі.
Құрылыс салу жобасының құрамына кіретіндер:
* жағдайлық жоспар;
* құрылыс салудың бас жоспары;
* тік (вертикалды) жоспарлаудың сызбалары;
* аумақты көркейту мен көгалдандырудың сызбалары;
* сумен қамтамасыз ету, канализация, нөсерлі жауын канализациясы, жылу тораптарының сызбалары;
* сметалық құжаттар;
* түсініктеме қағаз.
Құрылыс салу жобаларын қарастырған кезде (жоба және жұмысшы құжаттары) типтік жобалар, ал кейде тұрғын және қоғамдық ғимараттардың және қондырғылардың қайтадан пайдаланатын жеке жобалар қолданылады.
* Қажет болған жағдайда қаланың өндірістік аймағын жоспарлау жобасы дайындалады, яғни бас жоспарға қарағанда едәуір ірі масштабта ұсынылады: өндірістік аймақтың шекаралары, сәулет-жоспарлау шешімдері, селитебті аумақпен байланысы және т.б.
### Бас жоспарды жасау кезіндегі санитарлық бақылау
Барлық жобалық құжаттардың ішінде тұрғын мекеннің жоспарлануын және салынуын анықтайтын негізгі жобалық құжатқа бас жоспар жатады.
* Бас жоспарды жасау сатылары (СЭС-ның қатысуымен жүреді):
1. Жобалау үшін тапсырманы құрастыру. Жобалау мекемесімен бірге тапсырыс беруші жүргізеді. Бұл құжатта келтірілетін мәліметтер:
* жобаны қарастыруға арналған негізгі дәлелдер;
* халық саны;
* аумақтың көлемі;
* бастапқы мәліметтердің берілу тәртібі мен мерзімі;
* жобалау құжаттарына келісім беру және бекіту тәртібі.
Санитарлық бақылау органдары жобалау тапсырмасын жасау кезінде және дайындық сатысы кезінде де қатысады. Жалпы тапсырманың құрамына енгізу үшін СЭС санитарлық тапсырма жасайды. Онда көрсетілетін санитарлық қызметтің пікірлері:
* табиғи-климаттық жағдайлар мен қоршаған ортаның санитарлық жағдайын есепке ала отырып, қаланың бағыты мен аумақтык өсу шекараларын ескеру;
* қоршаған ортаны қорғау және сауықтыруға арналған шаралар (өте зиянды нысандарды қаланың сыртына шығару, олардың кәсібін, технологиясын өзгерту, тазарту қондырғыларына және т.б. санитарлық қорғау аймағын ұйымдастыру);
* тұрғын, азаматтық және өнеркөсіптік құрылыстар үшін жер учаскесін таңдап алу;
* сумен қамтамасыз етуді жақсартудың келешегі;
* аумақты канализациялау және қатты қалдықтардан тазарту келешегі;
* емдеу-профилактикалық, мәдени-тұрмыстық және жалпыспорттық мекемелер тораптарының даму келешегі;
2. Жобалаудың екінші сатысына бас жобалау ұйымымен және жұмысқа қатысушылармен бірге жасалынатын жұмыс бағдарламасын жасау жатады. СЭС бұл сатыда қаланың санитарлық жағдайын сипаттау бөлімінде қатысады. Санитарлық бақылау мекемелерінің жұмыс бағдарламасының құрамына кіретін шаралар:
* қала аумағын санитарлық тексеру;
* санитарлық-эпидемиологиялық қызмет мекемелерінде болатын, алдыңғы жылдардағы материалдарды жинау, біріктіру және талдау;
* қоршаған орта жағдайына арнайы зерттеулер жүргізу;
* санитарлық көрсеткіштерді сипаттау және сауықтыру шараларын негіздеу;
* жұмыс көлемі өте үлкен болғандықтан, жобалаушы мекеме СЭСпен және ғылыми-зерттеу институттарымен келісім шарт жүргізеді, бұл кезде барлық мүмкін болатын шығындар ескеріледі;
* "Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру" бөлімі бойынша жұмыс бағдарламасын жасауға қатысу.
3. Жобалаудың үшінші сатысы – қаланың бас жоспарының өзін өңдеп шығару немесе қарастыру. Бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес санитарлық қызмет бұл сатыда қаланың санитарлық сипаттамасын жасайды. Қаланы терең кешенді тексеруге санитарлық дәрігер және әр түрлі кәсіптегі мамандар да қатысады. Нысандарды төлқұжаттаудың біріншілік материалдары, сонымен қатар атмосфераның, судың, жер қыртысының жағдайларына жүргізілген көпжылдық байқаулардың нәтижелері, тұрғындардың аурушаңдығы жөніндегі мөліметтері, тұрғын ғимараттардың, қызмет көрсету мекемелерінің, жалпы демалыс орындарының жағдайы туралы мәліметтері қолданылады.
Санитарлық сипаттама бөлімдері:
* табиғи-климаттық жағдайларды және олардың қала ортасының санитарлық жағдайына әсерін бағалау;
* аумақты функционалды аймақтарға бөлуді бағалау;
* қала бойынша және жекеленген аудандар бойынша атмосфералық ауаның, судың және жер қыртысының санитарлық жағдайларының сипаттамасы;
* сумен қамтамасыз етудің санитарлық жағдайы;
* қаланы санитарлық тазартудың және ағынды суларды тазартудың сипаттамасы;
* тұрғын аудандардың шу тәртібін бағалау;
* тұрғындарға қызмет көрсетуді бағалау (медициналық, мәдени-тұрмыстық және жалпыспорттық).
Бас жоспарлар және егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары, әдетте, өзінің ықшам климаты бар, бұрыннан келе жатқан қалаларға арнап жасалады. Сондықтан тек жергілікті жердің климаттық фонына ғана емес, сонымен қатар климатқа әсер ететін қаланың жер бедерінің, құрылыс жүйелерінің, көгалдануының және басқа факторлардың әсеріне де баға беру қажет. Қаланың аумағында қолайлылық дәрежесі және ықшам климаты бар әр түрлі учаскелерді бөліп көрсету керек.
Құрылыс салу үшін атмосфералық жауын-шашынның ағуы үшін жері сәл ылди және жер бедері қолайлы болып келетін аумақ қолайлы саналады. Аумақтың ылдилығы 0,5 пайыздан кем болса, тігінен жоспарлау жұмысы жүргізілуі қажет. Тұрғын аудандар үшін жергілікті жердің ылдилығы 1-5 пайыз аралығында болуы керек, ал қысқа учаскелерде 10 пайызға дейін рұқсат беріледі. Ылдилық 10-20 пайызға дейін болған ретте бұл аумақтың тұрғын-азаматтық құрылыстар үшін жарамдылығы шектеледі, ал 30 пайыздан жоғары болған кезде мүлдем жарамсыз деп есептеледі. Бірақ ҚР ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжаты бойынша, мұндай үлкен ылдилы аумақты учаскелерді пайдалануға шек қоймайды, себебі аумақты техникалық және инженерлік әзірлеу тиімділігі өте жоғары келеді. Бұл құрылыс үшін қордағы учаске болмаған кезде өте маңызды.
Ылдилығы 12 пайыздан жоғары аумақты жасыл-желектерді отырғызу үшін пайдаланады. Сайлы, өте төмен орналасқан жерлерді, әсіресе саябақтардың аумағында орналасқан жерлерді жасанды суаттарды орналастыру үшін пайдаланады. Бұл кезде грунттардың су өткізгіштігін және грунтты сулардың ластану мүмкіндігін ескерген жөн. Мұндай суаттардың тереңдігі 1,5 метрден аз болмауы, яғни масалардың көбейіп кетуіне жол бермеу керек. Дернәсілдерді шайып кетуі үшін судың ағу жылдамдығы 0,3-0,4 м/сек болуы керек, ал су 3-4 рет алмасуына 100 тәулік қажет.
Жер бедерін инсоляцияны жақсарту үшін қолдануға болады. Мысалы, орталық ендіктерде көлденең жер бетіне қарағанда, ылдилық оңтүстікке қарай 4 пайыз болса, онда қыс мезгіліндегі инсоляция 32 пайыздан жоғары болады, ал 8 пайыз болған кезде 73 пайызға көп болады. Жер бедері желдің тәртібіне, сонымен қатар атмосфералық ауада ластаушылардың таралу жағдайына да әсерін тигізеді.
"Атмосфералық ауаның, суаттардың және жер қыртысының санитарлық жағдайы" бөлімі негізгі бөлімдердің бірі болып табылады, сондықтан ерекше ұқыптылықпен дайындалуы қажет. Бұл бөлімнің қорытындылары сауықтыру шараларын дәлелді түрде негіздеулері кажет. Орта нысандары жағдайының санитарлық сипаттамасы "Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру" деген тарауға кіруі қажет, ал оны бас жобалау ұйым мекемесі дайындайды.
Қала аумақты электромагниттік алаңдар мен шу төртібін бағалау бойынша бөлім де санитарлық сипаттамаға кіреді. Ол келесі материалдарға негізделіп жүргізіледі:
* Магистралдар, темір жол, әуежай, өнеркәсіптік нысандар маңындағы шу деңгейі туралы СЭС мәліметтері.
* Жергілікті тұрғындардың шуға қатысты шағымы.
* Шу тәртібін есептеу және шу деңгейін болжау. Жобалау мекемесі қаланы немесе бұл тұрғыда оның едәуір қауіпті жекелеген учаскелерін шу картасымен қамтамасыз етуі қажет.
Қаланы санитарлық бағалау үшін сумен қамтамасыз ету, канализация және ағынды суларды тазарту жағдайларының да маңызы өте зор. Бұл бөлімде суды тұтыну, судың сапасы мен шығу көздері, тораптары, оларды тазарту тиімділігі туралы мәліметтер көрсетіледі, сондай-ақ сумен қамтамасыз етудің дамуын болжау туралы мәліметтер де беріледі.
Қаланы қатты тұрмыстық қалдықтардан санитарлық тазарту (жинау, шығарып тастау және залалсыздандыру жүйелері, қалдықтарды тастайтын жерлердің, полигоңдардың, көметін далалық жерлердің және т.б. сипаттамасы) туралы мәселелер жеке бөлімде қарастырылады. Сонымен қатар аумақты санитарлық тазартудың даму келешегі де бағаланады. Қызмет көрсету тораптарының жағдайы мекемелердің саны мен олардың сыйымдылығы туралы, қалада немесе жеке аудандарда олардың біркелкі орналасуы мен жағдайлары туралы мөліметтерге негізделіп бағаланады.
Санитарлық сипаттамаға қала тұрғындарының аурушаңдығының толық және жеке бас топтары бойынша талдау туралы бөлімі да кіруі қажет. Бұл мәселелер туралы мәліметтер денсаулық сақтау мекемелерінің статистикалық бөлімдерінен, ғылыми-зерттеу институттарының және жоғары оқу орындарының салалық кафедраларынан алынады. Мүмкіндігінше, тұрғындардың аурушаңдығының қоршаған ортаның қолайсыз факторларына байланыстылығы туралы мәліметтер де болуы керек.
Қаланың санитарлық сипаттамасының соңында осы қүжатта берілген барлық мөліметтерге негізделіп, СЭС ұсынған сауықтыру шараларының тізімі беріледі.
### Қаланың бас жоспарын қарастыру кезіндегі санитарлық бақылау
1. Бас жобалаушы мекеме қалалық СЭС-ке жобаның түсініктеме қағазы мен графикалық материалдарын міндетті түрде әкеліп берулері керек, олардың тізімі:
* жер алаңын тандап алу тәсілдері мен жақын орналасқан ауданның сызбасы;
* тіректік жоспар;
* жоспарлаушы шектеулердің жоспар-сызбасы;
* бас жоспар (негізгі сызба);
* сумен қамтамасыз ету және канализация сызбасы;
* бірінші кезектегі тұрғын құрылыстардың сызбасы;
* қала маңындағы аумақтардың жобасы;
* табиғи жағдайлардың карталары;
* инженерлік қондырғылардың жоспарлары.
Егер материалдар толық болмаса, онда жобаны қарастыруға қабылдамайды. Жобаны қарастыруды СЭС-тың коммуналдық бөлімінің дәрігері жүргізеді, сонымен қатар міндетті түрде басқа бөлімдердің мамандары және инженерлер қатысады.
2. Қаланың бас жоспарын қарастырудың негізі ретінде санитарлық тапсырма және қалалық СЭС алдын-ала дайындаған шаралар тізімі көрсетілген санитарлық сипаттама, сондай-ақ аудандық жоспарлау сызбасының жобаға сәйкестігі және таралып орналасу сызбасы (аумақ мөлшері, кәсіпорын тізімі, қала маңындағы аймақ) алынады.
3. Бас жоспарды қарастыруды "Қаланың экономикалық қоры", "Қаланың қала құрушы қоры", "Өндірістік" бөлімдерінен бастайды. Түсініктеме қағаздың құрамына еңбектік балансқа негізделіп құрастырылған, жобаланған қаланың тұрғындар саны туралы мәліметтер кіреді. Осыларға сәйкес барлық тұрғындар шартты түрде 3 негізгі топқа бөлінеді:
* Тұрғындардың қала құрушы тобы (қала құрушы мәні бар мекемелер мен кәсіпорындарда жұмыс істейтін адамдар). Құрылыстың алғашқы кезегінде бұл топтың үлес салмағы 33-38 % болады, ал болашақта – 25-35 %-ға дейін жетеді. Едәуір жоғарғы көрсеткіштер кіші қалаларға сәйкес, төмен көрсеткіштер үлкен және ірі қалаларға сәйкес келеді.
* Тұрғындардың қызмет көрсету тобы (коммуналдық шаруашылық, сауда, қоғамдық тамақтану, білім беру, денсаулық сақтау, мәдени-тұрмыстық мекемелерде жұмыс істейтін адамдар). Оның меншікті салмағы: ірі қалалар үшін – 23-26 %, орташа және кіші қалалар үшін – 19-22 %.
* Тұрғындардың жұмыс істемейтін тобы (балалар, қарт адамдар, мүгедектер). Бұл топтың үлес салмағы – 46-48 %.
Қаланы құруға және оның өсуіне тікелей әсер ететін негізгі факторлар – қала құрушы факторлар деп аталады. Бұларға қаланың пайда болуына себеп болған кәсіпорындар, жергілікті маңызы бар әкімшілік және ғылыми мекемелер, республикалық маңызы бар шипажайлар, демалыс орындары және т.б. жатады.Мекемелердің тораптарын жоспарлау үшін (балалар, ағарту, денсаулық сақтау) тұрғындар жасының құрылымын білу қажет. Оны анықтау мәліметтері: 3 жасқа дейінгі тұрғындардың барлық санының 5 %; 61 және одан үлкен – 17 %.
4. Көрсетілген тарауларды қарастырған кезде көңіл аударатын мәселелер:
* қала дамуының бағыты және қоры;
* бас жоспар деңгейінде қаланың дамуын реттеу;
* өнеркәсіптік нысандарды сақтап қалу немесе қала сыртына шығарудың мақсатқа сәйкестігі;
* тұрғын қорына мұқтаждылықты дұрыс есептеу.
5. "Табиғи-климаттық жағдай" бөлімінде санитарлық дәрігер қаланың санитарлық сипаттамасы туралы материалдардың толық пайдаланғандығын тексереді, сонымен қатар құрылыс салу мен көркейтудің әсерінен микроклиматтың болжамды өзгеруін тексереді. Бұл бөлімде міндетті түрде грунттық сулардың деңгейі туралы гидрогеологиялық мәліметтер, ашық суаттардың сипаттамасы, ағынды сулардың қуаттылығы және т.б. мәліметтер болуға тиіс.6. Санитарлық дәрігер бас жоспарда ұсынылған қаланың аумағын функционалды аймаққа бөлудің дұрыстығын бағалауы қажет. ҚР ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжатына сәйкес қала аумағының топтары: селитебтік, өндірістік және ландшафты-рекреациялық. Мұндай болу функционалды пайдалану артықшылығына байланысты, сонымен қатар селитебтік аумақта өнеркәсіптік нысандардың да орналасуы мүмкін. Бұл аумақ аралықтарында бірнеше функционалды аймақтар орналасады: тұрғын құрылыстар, қоғамдық орталықтар, өнеркәсіптік, ғылыми, коммуналдық-қоймалық, сыртқы көлік, жалпы демалыс аймақтары.
Селитебті аумақ – бұл жерде тұрғын қоры, қоғамдық ғимараттар мен құрылымдар, ғылыми-зерттеу институттары мен олардың кешендері, көшелер, алаңдар, саябақтар, бульварлар, бақшалар орналасады. Бұл аумақта санитарлық-қорғау аймағын қажет етпейтін өнеркәсіптік және коммуналдық нысандарды орналастыруға рұқсат беріледі.
1000 адамға шаққанда селитебтік аумақтың алдын-ала қажеттілік шамасы:
* тұрғын құрылыстардың салынуы 3 қабатқа дейін болатын кезде – 10 га, ал жер учаскесімен бірге – 20 га;
* 4-тен 8 қабатқа дейін – 8 га;
* 9 қабат және одан да жоғары болғанда – 7 га.
Тұрғын құрылыс аймақтарында қазіргі кезде екі негізгі элементті бөледі: ықшам аудан және тұрғын аудан.
Ықшам аудан – жер көлемі 10-нан 60 га-ға дейін, бірақ 80 га-дан аспайтын, магистралды көшелер бөліп өтпейтін тұрғын қүрылыстың элементі болып табылады. Күнделікті тұтынатын сауда-тұрмыстық нысандардың қызмет көрсету радиусы 500 м-ден аспайды, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің радиусы – 300 м, мектептерге дейінгі қашықтық 750 м (бастауыш мектептерге дейінгі қашықтық – 500 м). Ықшам аудандардың шекарасы магистралды және тұрғын көшелер болып табылады.
Тұрғын аудан – жер көлемі 80-нен 250 га-ға дейін құрылымды элемент, қызмет көрсету нысандарының радиусы 1500 м-ден аспаулары керек. Кіші қалаларда барлық селитебті аумақ, әдетте, тұрғын аудан болып саналады. Үлкен қалаларда бірнеше ықшам аудандар тұрғын ауданды құрайды. Бір ықшам аудан аралығында тұрғындар мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудің барлық түрімен қамтамасыз етілулері қажет.
Жоспарлаудың негізгі гигиеналық көрсеткіштері:
* Брутто бойынша тұрғын қордың тығыздығы – 1 га аумаққа келетін тұрғын жер алаңының шаршы метрінің саны. Ықшам аудандарда бұл көрсеткіштер тұрғын аудандарға қарғанда жоғары болады, бірақ ол көбінесе ғимараттардың қабатына және жергілікті жердің ендігіне байланысты. Осы факторларға байланысты 1 га аумаққа тұрғын қордың максималды тығыздығы – 2400 ден 7600 шаршы м аралығында.
* Брутто бойынша тұрғындардың тығыздығы, бұл – 1 га аумаққа келетін тұрғындардың саны. Жалпы қала бойынша бұл көрсеткіш 1 га аумақта 220 адамнан, ықшам аудандарда – 450, ал сейсмикалық аудандарда 300 адамнан аспауы керек. Бірақ санитарлық ережеде бұл көрсеткіштер тұрғын үймен қамтамасыз ету есебі бойынша 1 адамға шаққанда 18 шаршы метрден келетіндігі келтірілген. Басқа аймақтық нормативтерде тұрғын үймен қамтамасыз етуде тиісінше тұрғындардың тығыздық көрсеткіштері де сәйкес өзгереді.
Өндірістік аумақ – өнерәсіптік кәсіпорындарды және олармен байланысы бар нысандарды, яғни тәжірибелі өндіріс орны мен ғылыми мекеме, коммуналдық-қоймалық нысандарды және басқа да нысандарды орналастыруға арналған. Осыған сәйкес функционалдық аймақтар: өнеркәсіптік, ғылыми, ғылыми-өндірістік және коммуналдық-қоймалық нысандар және т.б.Өнеркәсіптік аймақ тұрғын аудандармен тиімді байланыста болуы қажет. Тағам өнеркәсібі кәсіпорындарын коммуналдық-қоймалық аймақта орналастыру керек. Мұнда темір жол бекеттерін де орналастырған жөн. Тұрғын құрылыс аудандары темір жолдардан ені 100 м болатын санитарлық-қорғаныс аймағымен бөлінуі қажет, ал егер темір жол сайлы жерде орналасса 50 м жеткілікті болып табылады. Бұл аймақта автомобиль жолдарын, гараждарды, қоймаларды орналастыруға рұқсат етіледі. Санитарлық-қорғаныс аймағы алаңының 50 пайызы көгалдандырылған болуы қажет.
Ландшафты-рекреациялық аумақ – аумақ құрамына қалалық ормандар, орман парктер, орман-қорғау аймақтары, суаттар, ауыл шаруашылық және басқа да дақылдарды өсіру үшін пайдаланатын жерлер және т.б. кіреді. Қаланың аумағын көгалдандырудың үлес салмағы 40 пайыздан, ал тұрғын аудандардың шекараларында 25 пайыздан кем болмаулары керек.
Бұл тарауларды қарастырған кезде санитарлық дәрігер қаладағы тұрғын, өнеркәсіптік және коммуналдық-қоймалық аймақтардың өзара дұрыс орналасуына, сонымен қатар сол аумақтардың өсу мүмкіндігіне, санитарлық-қорғаныс аймақтарының болуына, тағам өнеркәсібі кәсіпорындарында және шаруашылық қоймаларының орналасуына (улы және жағымсыз иісті заттардың шығу көздерінен алыс орналасуы) баға беруі қажет. Қажетті санитарлық-қорғаныс аймағын ұйымдастыру мүмкін болмайтын кәсіпорындар үшін олардың қаланың сыртына шығарылатын нысандардың тізімінде бар немесе жоқтығын тексеру керек.
7. "Мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету" тарауында тексерілуге қажетті жағдайлар:
* бірқатар нысандарды сақтап қалудың дұрыстығын;
* олардың тұрғындардың демографиялық құрамына сәйкестігін және сыйымдылығын;
* қызмет көрсету радиусын;
* жер алаңының жеткіліктілігін және т.б.
Қызмет көрсету жүйесінің құрамына халық ағарту, денсаулық сақтау, дене шынықтыру, мәдениет, көркем-өнер, сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, байланыс, коммуналдық шаруашылық және т.б. мекемелер кіреді. Сақталу нормативтері:
* балалардың мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілуі 85 пайыздан кем болмауы қажет; ал демографиялық мәліметтер болмаған кезде – 1000 адамға 180 орыннан келеді.
* балалардың 100 пайызы толық емес орта біліммен (І-ІХ сыныптар) қамтамасыз етілулері керек, орта біліммен (Х-ХІ сыныптар) – 75 %, ал демографиялық мәліметтер болмаған кезде – 1000 адамға 180 орын.
* спорт залдары 1000 адамға шаққанда 60-80 шаршы м, жабық және ашық бассейндер 20-25 шаршы м; клубтарда 6 шаршы м, кинотеатрларда – 25-35 орын, театрларда – 5-8 орын болулары қажет.
* дүкендердің сауда алаңдары 1000 адамға шаққанда 280 шаршы м-дан кем болмаулары керек, оның ішінде шаруашылық дүкендерінде – 180 шаршы м, қоғамдық тамақтану кәсіпорындарында – 40 орын, моншаларда 5 орын болу қажет.
8. Жобаға сараптама жүргізген кезде құрылыс салу жүйесіне де көңіл аудару керек. Құрылыс жүйелерінің бөлінуі:
* периметрлік құрылыс – төрт бұрыштың төрт жағы бойынша (тұйықталып жабылған тік бұрыш) бойлай ғимараттардың орналасуы. Олар тұтас немесе үзілісті болуы мүмкін. Бұл жүйенің кемшілігіне кварталдың нашар желдетілуі және бағытталуының (инсоляция) нашарлығы (дұрыс бағытталмауы) жатады.
* тізбекті құрылыс – ғимараттар бір-біріне параллель орналасады. Ғимараттың осьтік бағытталуы өзіндік болып табылады, яғни инсоляция және желдетілу жағдайына байланысты.
* топтық құрылыс – ықшам аудан немесе квартал аумағында бірнеше үйлер тобының бірігуі.
* еркін құрылыс – ғимараттар сәулеттілік жағынан айқындылық, сондай-ақ инсоляция, аэрация, шудан қорғау интервалында еркін орналасады.
* біріктірілген құрылыс – әр түрлі жүйелер элементтерінің бірігуі.
9. Бас жоспардың маңызды бөлімінің біріне қала ішіндегі және қала сыртындағы транспортты ұйымдастыру жатады. Тұрғын аумақты атмосфералық ауаның ластануынан және шудан қорғауды қамтамасыз ету үшін қарастырылған шаралардың қандай деңгейде екендігін анықтау қажет. Транспорттық торап қала тұрғындарының қажеттілігіне сәйкес болуы тиіс. Қала аумағының көгалдаңдырылуына едәуір көңіл бөлу қажет, яғни ол ықшам климатты жақсартады, атмосфераның ластануын және шу деңгейін төмендетеді.
Қалада көк-жасыл желектердің тобы:
* жалпы мақсатта пайдаланатын топ – мәдениет және демалыс саябақтары мен бақтары, қалалық саябақтар, орман саябақтары, скверлер және бульварлар;
* шектеп пайдаланатын топ – мектепке дейінгі балалар мекемелері, мектептер, жоғары оқу орындары, клубтар, ғылыми-зерттеу институттары, емдеу профилактикалық мекемелері және тұрғын үйлер айналасындағы көк-жасыл желектер;
* арнайы мақсатта пайдаланатын топ – санитарлық-қорғаныс және су қорғау аймақтарында, автомобиль және темір жол тораптары бойында отырғызылған көк-жасыл желектер.
Жалпы мақсатта пайдаланатын көгалдандырылған аумақтың ауданы үлкен қалаларда 1 адамға шаққанда 10 м2-дан, орташа қалаларда 7 м2-дан, кіші қалаларда – 8 м2-дан кем болмауы қажет. Ағаштар бағанасы мен трамвай жолынан ағаш бағанасына дейінгі қашықтық 5 м-ден, ал бұталарға дейінгі қашықтық 1,5 м-ден кем болмау қажет. Егер ағаш басының диаметрі 5 м-ден жоғары болатын болса, арақашықтық та ұлғаюы қажет.
Учаске аумақтарының көгалдандыру аудандарының көрсеткіштері:
* қалалық саяжайлар үшін – 15 га;
* жоспарланған саяжайлардың аудандары үшін – 10 га;
* тұрғын аудандардың бақтары үшін – 3 га;
* скверлер үшін – 0,5 га.
Көгалдандырылған учаскелердің жалпы аумақтық балансы 70 пайыздан кем болмауға тиіс.
10. "Қаланы сумен қамтамасыз ету" бөлімін қарастырған кезде, міндетті түрде тексерілуі қажет жағдайлар:
* ҚР ҚНжЕ 4.01-02-2001 "Сумен жабдықтау. Сыртқы тораптар мен ғимараттар" құжатын пайдалана отырып, тұрғындардың жобалық санын есепке алғанда ауыз су, өнеркәсіптік және шаруашылықтық қажеттілік үшін қажетті су мөлшерін есептелуі;
* бұрыннан бар су көздеріне гидрогеологиялық және санитарлық сипаттама және жаңадан су көздерін таңдауды негіздеу;
* сумен қамтамасыз ету көздеріне және су құбыры қондырғыларына санитарлық қорғау аймығын ұйымдастыру жағдайы.
11. "Қаланың канализациясы" бөлімінде міндетті түрде тексерілуі қажет жағдайлар:
* селитебтік аумақтың, өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындардың барлық нысандарының бір жүйеге қосылуы;
* тораптардың және тазарту қондырғыларының даму сатылары бойынша;
* санитарлық бақылау орындарымен алдын-ала келісілген, тазартылған ағынды сулардың суаттарға құю орындары;
* ағынды суларды суаттарға құюда санитарлық ережелерге сәйкестігі;
* тазарту қондырғыларының санитарлық-қорғаныс аймақтарын;
* қаланың канализацияланбаған аудандарынан шығатын сұйық қалдықтарды алып кету жүйесі, арнайы автокөліктердің болуын, құю стансаларының орналасуын.
12. "Қаланы санитарлық тазарту" бөлімінде міндетті түрде дұрыстығын тексеру:
* қалдықтардың мөлшерін есептеу;
* қалдықтарды жинау, сақтау және алып кету жүйелері;
* қалдықтарды залалсыздандыру және пайдаланудағы таңдалған әдістер.
13. Санитарлық дәрігер түсініктеме қағаз бен схема материалдарын қарастырғаннан кейін, "Қаланың бас жоспарының негізгі жағдайлары" бөлімінде танысады. Онда қала тұрғындарының тұрмыстық және демалуда қолайлы жағдайларды қалыптастыру жөніндегі барлық бірінші кезекті шаралар көрсетіледі.
14. Қарастырылған шешімдер "Санитарлық сипаттама" бөліміндегі ұсыныстарға сәйкес келетін болса да, жобаға шартты түрде келісім беруге рұқсат етілмейді, мәселелер санитарлық-техникалық кеңес мәжілісінде талқылануы тиіс.
15. Жобаға терең түрде гигиеналық баға берілгеннен кейін санитарлық дәрігер "Құрылыс жобасы бойынша қорытынды" жасайды, оған қаланың, облыстың, ауданның бас санитарлық дөрігерлері қол қояды. Бұл тұста коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер басқа мамандықтағы гигиена қызметкерлерін жұмысқа қосуы мүмкін.
Жобаны қарау және қорытынды жазу уақыты 14 күннен аспауға тиіс:
* қорытындыда жобаның қысқаша мазмұны, сондай-ақ оның оң және теріс жақтары көрсетіледі;
* ұсынылған барлық материалдар толық беріледі, жобаны қабылдау мерзімі және қорытынды беру уақыты көрсетіледі;
* СЭС-тің оң қорытындысы бас жобалық ұйымға беріледі;
* мемлекеттік санитарлық бақылау мекемелерімен келісілгеннен кейін жобаны қалалық, облыстық әкімшілік және Үкімет бекітеді;
* бекітілген тәртіпті бұзған жағдайда және жобаға келісім беруден бас тартқан ретте жобаны қараған СЭС жоғары санитарлық бақылау өкілдігіне мәлімдеме жасауы қажет.
### Елді мекендер орындарын жоспарлау жобасын іске асыруға санитарлық бақылау
1. Бас жоспардың бекітілген жобасы қаланың негізгі құрылыс құжаты болып табылады, оны барлық ұйымдар мен ведомстволар басшылыққа алуға тиіс. Оның негізінде егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы, әрі қарай құрылыс салу жобасы жасалады.
2. Сақтық санитарлық бақылау жүргізіледі, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет бас жоспардың жүзеге асырылуының барлық сатыларында қатаң түрде орындалуын талап ету қажет:
* бірінші кезектегі құрылыстарды орналастыру;
* тұрғын және өнеркәсіптік аймақтардың егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары;
* ықшам аудандар және тұрғын аудандарды салу жобалары;
* көгалдандыру және сыртқы жайластыру схемалары және т.б.
Көрсетілген барлық жобалық материалдар санитарлық бақылау мекемелерімен міндетті түрде келісілуі қажет. Кез-келген аталған құжаттың түсініктеме қағазында бас жоспармен сәйкестігі көрсетілуі қажет, яғни санитарлық дәрігер бұған бірінші кезекте көңіл бөлуі тиіс.
3. Бас жоспарды іске асыруға бақылау кезінде ғимараттың құрылысын бастамастан бұрын ерекше көңіл бөлетін мәселелер:
* аумақтың уақытқа сәйкес инженерлік дайындығы;
* су құбыры және канализациялық тораптардың құрылысы;
* елді мекен орындарының көшелік тораптары;
* тазарту қондырғыларының сәйкестігі.
4. Мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету нысандарының құрылысы тұрғын ғимараттарды пайдалануға беруден бұрын аяқталуы қажет.
5. Бас жоспардың жүзеге асырылуын тексеруді санитарлық-эпидемиологиялық қызмет кемінде жылына 1 рет жүргізеді. Бас жоспардан едәуір ауытқу болғандығын анықтаған кезде мәселе әкімшілікке талқылануға жіберіледі. Талқыланған мәселенің көшірмесі санитарлық бақылаудың жоғарғы тұрған мекемелеріне жіберіледі.
6. Бас жоспардан ауытқу негізделген болуға тиіс (көлемі, мерзімі, аумақ шекаралары) және СЭС-ке қарау үшін ұсынылуы қажет. Егер олар санитарлық жағдайды нашарлататын болса, алдын-алу шаралары жасалып, қаралуға тиіс.
7. "Мемлекетттік санитарлық бақылау туралы қаулыға" сәйкес, бас жоспардың және гигиеналық талаптар бұзылған нысандардың қүрылысы санитарлық бақылау мекемелерінің келісімімен тоқтатылып, жауапқа тартылуы мүмкін.
8. Бас жоспарда көзделген кез-келген мақсатқа пайдалануға жер учаскесін таңдау кезінде СЭС жобалаушы ұйымнан мұндай шешімді негіздеуді және санитарлық қауіпсіздігіне жауап беруін талап етуге тиіс.
## Ауылдық елді мекендерді жоспарлау гигиенасы
Ауылдық елді мекендерге тұрғындары тікелей ауыл шаруашылығымен айналысатын елді мекендер жатады. Халықтың жобадағы санына байланысты ауылдық елді мекендер топтарының бөлінуі:
* кіші (200 адамға дейін);
* орташа (200-ден 1000 адамға дейін);
* үлкен (1000-нан 3000 адамға дейін);
* ірі (3000-нан 5000 адамға дейін).
Ауылдық елді мекендер аумағында аудандық орталық және жекелеген өндірістік учаскелер болады. Соңғы жалдары ауыл шаруашылығының өндірістік негізге көшуіне байланысты ірі мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және аграрлық-өндірістік кешендері бар ауылдық елді мекендер дамуда.
Ауылдық елді мекендерді жоспарлауда оларға тән ерекшеліктерді ескере отырып, қала құрылысын жүргізудегі принциптер мен санитарлық талаптар сақталады. Ауылдық елді мекендерді жоспарлау және оны көркейту оның түріне емес, өндірістік базаның ерекшелігіне, атап айтқанда, өндірістік аймақтың сипатына байланысты. Пайдалану мақсатына байланысты қондырғылар топтары өндірістік кешендерге біріктіріледі. Мысалы, мал шаруашылығы, құс шаруашылығы, дәнді, мал азығы, жөндеу-механикалық, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жөніндегі, сондай-ақ құрылыс және қойма кешендері және т.б.
Бірқатар жағдайларда ауылдық елді мекендерде арнайы ғимараттары мен құрылымдары бар өндірістік аймақтар болады. Олардың кейбіреулері гигиеналық талаптарға сәйкес ауылдың сыртында орналастырылуы мүмкін. Елді мекеннің өндірістік аймақтарының жекелеген учаскелеріне санитарлық-қорғаныс аймағының мөлшері 300 м-ден аспайтын кесіпорындар орналастырылады. Ал өңдірістік аймақтың өзі темір және автомобиль жолдарымен оқшауланған учаскелерге бөлінбеуі керек. Коммуникациямен қамтамасыз ету үшін электрлік жолмен берілетін байланыс тораптары және жергілікті мақсаттағы тораптар ауыл шараушылығы егістіктерінің, жолдар бойымен, орман жолақтарының және трассалар бойымен жүргізілуі тиіс.
Өндірістік аймаққа қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар, тек аумақта ғана емес, сондай-ақ оның сыртында да қолайлы жағдайдың болуын көздейді. Сондықтан ауыл шаруашылығы нысандары мен басқа да ғимараттар мен құрылымдардың ара қашықтығы жоспарлауға қойылатын талаптар мен нормалар бойынша шекті рұқсат етілген деңгейде болуы керек. Сондай-ақ, өндірістік және селитебті аймақтар арасындағы арақашықтықты белгілеу, аумақты көркейту, қатты қалдықтар мен ағынды суларды жинау, залалсыздандыру және алып кетуді қамтамасыз ету көзделінеді.
Аумақта өндірістік кешендерді орналастырғанда олар қоршаған табиғи орта жағдайына және халық өмірі жағдайына қолайсыз әсерін тигізбеуі қажет. Ол үшін ауыл шаруашылығы өндірістік нысандарының егжей-тегжейлі гигиеналық сипаттамасы болуы тиіс. Атмосфералық ауаның, судың, топырақтың ластануы туралы талдаулардың нәтижелері қолданылады, сол аймақта тұратын халық арасында сауалнама жүргізіледі. Ауылды елді мекендердің қоршаған ортасының ластануына ірі мал шаруашылығы кешендерінің қалдықтары үлкен әсер етеді. Олар атмосфералық ауаның, табиғи сулардың, жер қыртысы және өсімдік жабынының ластануының басты көзі болып табылады. Осы уақытқа дейін бұл нысандардың тастамаларын тазартудың тиімді әдістері және иісінің таралуымен күресу шаралары болған жоқ. Бұл жағдайда қоршаған ортаның биологиялық ластануының елеулі мәні бар.
Өндірістік мал шаруашылығы кешендері. Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы кешендерінің саны мен қуатының артуы шектелген аумақтарда патогенді микроорганизмдермен инфицирленген қидың көп мөлшерде жиналуына алып келеді. Жалпы алып қарағанда, қазіргі уақытта өндірістік мал шаруашылығы қалдықтарының көлемі коммуналды қалдықтарға қарағаңда едәуір жоғары. Қоршаған ортаның бактериалды ластану қарқындылығы адам денсаулығына тигізетін қауіптілігі жағынан зияндылығы ең жоғары қауіптілік класына жататын кәсіпорынмен тепе-тең. Бірқатар жағдайларда оларға өте жоғары талаптар қойылады. Осы кешендер төңірегіндегі жер қыртысы 100 пайыз жағдайда 25 см тереңдікте өте ластанған болып кездеседі, ағынды суларымен суғарылатын алаңдарда салмонеллалар 50 см тереңдікке дейін енеді және өзінің тіршілік қабілетін 2 жыл бойына сақтайды. Жер беті суларында салмонеллалар тіршілік қабілетін 4 айға дейін сақтайды.
Адам үшін инфекцияның негізгі көзі ауылшаруашылық малдары: ірі қара, шошқа, қой. Соңғы жылдары бұл үрдіске үй құстары, әсіресе тауықтар қосылды.
10 мың басқа арналған шошқа өсіретін кешен атмосфераға 1 сағатта 80 млрд-тан көп микроб шығарады. Ірі шошқа бағатын орындардан 400 м қашықтықта ауаның 1 м3 көлемінде патогенді аралас микроорганизмдер жалпы 4000, ал мал шаруашылығы кешенінен 1 км қашықтықта 1000-нан аса микроорганизмдер болады. Жер беті және жер асты сулары үшін ірі кешендердің қалдықтары өте қауіпті. Шошқа кешендерінің сұйық қалдықтары, қуатты тазарту қондырғыларына қарамастан суаттарды 30 км қашықтықта ластап қана қоймай, ондағы табиғи өзін-өзі тазарту үрдістерінің бұзылуына алып келеді. Суда еріген оттегінің мөлшері төмендейді, түсі қоңыр тартып, шіріген иіс шығады, оттегіні биохимиялық тұтыну көрсеткіші артады. Уақыт өте келе суат ағынды су шұңқырына айналады. Мал шаруашылығы кешендері көптеп іске қосылуына байланысты нысандар ортасында микроорганизмдер жинала береді, себебі табиғаттың қалдықтардан өзін-өзі тазарту мүмкіншілігі шектеулі.
Бүгінгі күні қоршаған ортаны мал шаруашылығы қалдықтарынан қорғау маңызды мәселелердің бірі. Бұл қиды сумен шаю әдісімен шығарудың әсерінен асқынып отыр, себебі бұл жағдайда ағындардың бастапқы көлемі 3 есе ұлғаяды. Егер қатты фракцияларды қи сақтағыштарда ұзақ уақыт (12 ай) сақтауға болса, ал сұйық қи үшін ол тиімсіз. Біріншіден, бұл кезде толық залалсыздандыру болмайды, екіншіден, қи сақтағыштан сұйық ағып өтіп қоршаған ортаны ластайды. Сұйық қиды толық биологиялық тазартудан өткізу үшін аэротенктер мен екінші рет тұндырғыштар ұсынылады. Тәжірибе жүзінде, әдетте, осы сияқты екі-үш сатыны тазарту қолданылады. Бірақ, екі сатылы тазартудан кейін де ағындарда көп мөлшерде патогенді микроорганизмдер қалатындығын зерттеулер көрсетіп отыр. Органика мөлшерінің көп болуына байланысты бұл жағдайда хлорлау тиімсіз. Тіпті биологиялық тоғандарда қайталап тазартатын үш сатылы тазартудан кейін де патогенді микроорганизмдердің мөлшері көптеп кездеседі. Сұйық қиды залалсыздандыру үшін, сондай-ақ термиялық әдіс те қолданылады. Бірақ 80оС және 100оС темпратурада да бактериялардың споралық формалары сақталады. Ағындарды екі ағынды қондырғыда 130оС температурада 10 мин көлемінде өңдеу жақсы нәтиже береді.
Ағындарды залалсыздандыруда көптеген басқа да әдістер, соның ішінде көбінесе физикалық: ультра күлгіндік сәулелендіру, иондаушы әсер, ультра дыбысты және жалынмен өңдеу және т.б. қолданылады.
Улы химикаттар және минералды тыңайтқыштар қоймалары, жылыжайлық-көшетханалық комбинаттар, ауыл шаруашылық техникаларына арналған гараждар, механикалык шеберханалар, сондай-ақ жанғыш-майлаушы материалдар гараждары қоршаған ортаның, соның ішінде көбінесе атмосфераның ластаушы көзі болып табылады. Сондықтан ауылдық елді мекендерді жоспарлауда өндірістік аймақ пен оның жекелеген кешендерін орналастыруға арналған учаскені таңдауға айрықша көңіл бөлінеді. Бұл нысандар тұрғын құрылыс аймағына қарағанда ық жағына орналастырылуы керек. Одан басқа селитебті аймақты және су нысандарын ластамас үшін өндірістік аймақтың аумағының рельефі өндірістік сулардың ағуына ыңғайлы болуы қажет. Осы себептен су ағысымен өндірістік аймақ тұрғын аймақтан жоғары орналасуы керек.
Санитарлық норма бойынша бекітілген ауыл шаруашылығы өндірістерінің санитарлық-қорғаныс аймақтарының мөлшері:
I класс – 1000 м-ден кем емес:
* Шошқа шаруашылығы кешендері.
* Құс фабрикалары.
* Ірі қара кешендері. Егер тазарту қондырғыларының тиімділігі төмен болса және толық герметизациялау мүмкін болмаса, санитарлық-қорғаныс аймағы есептеу жолымен анықталады, бірақ 5000 м-ден кем болмауы қажет.
* Жыртқыш аңдар фермалары (құндыздар, түлкілер және т.б.).
* 500 тоннадан жоғары улы химикаттарды сақтайтын қоймалар.
* Тұқымдық дақылдарды өңдеу өндірістері.
* Сұйытылған аммиак және аммиак суын сақтайтын қоймалар.
II класс – 500 м-ден кем емес:
* Ірі қара, қой және жылқы шаруашылығы фермалары.
* Құс шаруашылығы фермалары.
* 50-ден 300 тоннаға дейінгі улы химикаттарды сақтау қоймалары.
III класс – 300 м-ден кем емес:
* Қоян өсіретін фермалар.
* Ветеринарлық емдеу орындары.
* Жылыжай мен көшетханалар.
* Минералды тыңайтқыштарды сақтайтын қоймалар.
* 50 тоннаға дейінгі минералды тыңайтқыштарды және улы химикаттарды сақтайтын қоймалар.
* Мал азықтарын дайындау цехтары (тағам қалдықтарын пайдалануды қоса алғанда).
* Жөндеу жұмыстарына, технологиялық қызмет көрсетуге, автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасын (машиналар саны 200 бірліктен жоғары болғанда) сақтауға арналған гараждар мен парктер.
* Өндірістік кәсіпорындардың көмекші шаруашылықтары (шошқа, сиыр, құс ұстайтын орындар). 10-нан 100 басқа дейінгі жыртқыш аңдар фермалары.
ІҮ класс – 100 м-ден кем емес:
* Жөндеу жұмыстарына, технологиялық қызмет көрсетуге, автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасын (машиналар саны 50-ден 200 бірлікке дейін болғанда) сақтауға арналған гараждар мен парктер.
* Сүтті, жеміс-жидектерді, алғашқы өңдеуге және қайта өңдеуге арналған кәсіпорындар мен цехтар.
* Жеміс-жидектерді картопты, астық сақтайтын қоймалар.
* Материалдарды, жанғыш-майлаушы материалдарды сақтау қоймалары.
* Пәтерлік құрылыс жүйесінде жеке үй басы пайдаланатын жануарлар мен құстарға арналған құрылыстар.
* Құрғақ минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттарды сақтайтын қоймалар.
Санитарлық-қорғаныс аймағының мөлшерінің ауқымын ұлғайтуды талап ететін барлық нысандар тек жел тармақтарын ғана ескеріп емес, сонымен қатар тұрғын құрылыс аймағынан алшақ жерде орналастырылады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникасы үшін ауылды айналып өтетін жолдардың болуы көзделуге тиіс және транзитті көлік селитебті аумақтың сыртына шығарылуы керек. Ауылдық елді мекенді жоспарлауда шаруашылық ерекшелігін ескере отырып, селитебті және өндірістік аумақ бөліп көрсетілуі керек.
Ауылдық елді мекеннің селитебті аумағын жоспарлау – оның ауқымына, халықтың демографиялық құрамына, сондай-ақ экологиялық және табиғи факторларға байланысты. Әдетте, ауылдық елді мекендер қалаларға қарағанда құрылымдық деңгейлерге бөлінбей біртұтас кешен ретінде жоспарланады. Ауылдық елді мекендердің селитебті аумағын магистральды автомобиль жолдары, сондай-ақ мал айдап өтетін жолдар және ауыл шаруашылығы машиналары жолдары кесіп өтпеуі керек.
Ауылдық елді мекендерде жанында бау-бақшаға, қора-қопсыға арналған учаскесі бар бір және екі пәтерлі тұрғын үйлер құрылысы қарастырылуға тиіс. Көп пәтерлі, блоктарға біріктірілген 4 қабатқа дейінгі үйлер салуға да рұқсат беріледі. Пәтер жанындағы жер учаскесінің ауқымы жергілікті жағдайды, халықтың демографиялық құрылымын ескере отырып және заңдылықты құжаттарға сәйкес анықталады. Үй жануарларына және құстарға арналған сарайлар тұрғын бөлмелердің терезесінен 15 м-ден 100 м-ге дейінгі ара-қашықтықта орналасады. Секциялы үйлердің тұрғындарына үй жануарларын ұстауға арналған құрылыс үшін учаске селитебті аумақтан тыс жерде бөлінеді, бірақ ауыл шараушылығы өнімдерін сақтау үшін бір отбасына 4-5 м2 есебімен жер асты қоймаларын салуға рұқсат беріледі. Блоктарға біріктірілген сарайларға бөлінген құрылыс аумағының ауданы 800 м2 аспауы қажет.
Ауылдық елді мекендерде көгалдандыру аумағы көзделінуте тиіс, аумағындағы олардың құрылыс меншікті салмағы 40 пайыздан кем болмауы қажет. Селитебті аумақтағы жалпылай пайдаланылатын көгалдандыру аумағының (саябақтар, скверлер, гүлзарлар) ауданы бір адамға шаққанда 12 м2 болуы тиіс. Жалпылай пайдаланылатын көгалдандыру аумағы жайластырылған және жабдықталған болуы қажет. Ауылдық елді мекендердің бойымен желден, шаңнан, қарлы борандардан қорғау үшін орман жолақтарын отырғызу ұйымдастыру қарастырылған.
Ауылдық елді мекендерді жоспарлау жобасында оның инженерлік жабдықталуы, сумен қамтамасыз ету жүйесі, канализациясы және санитарлық тазартылуы көрсетілуі керек. Халықты орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жүйеде де санитарлық нормаға сәйкес келетін ауыз суымен қамтамасыз ету ең басты міндет болып табылады. Бұл мәселе елді мекеннің үлкендігіне және сумен қамтамасыз ету көзін таңдау мүмкіндігіне байланысты шешіледі. Канализация жүйесі, тазарту әдістері және ағынды суларды ағызу жағдайы жергілікті жағдайларға байланысты таңдалынады. Ауылдық елді мекендерде ағынды суларды және тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандырудың табиғи қондырғылары (суғару, сүзу, жырту, компостірлеу және т.б. алаңдары) кеңінен қолданылады. Бұл тиісінше грунттың және жер учаскесі жеткілікті болуымен анықталады.
## Дереккөздер |
Этьен Капу (фр. Étienne Capoue; 11 шілде 1988 жыл, Ньор, Франция) — франциялық футболшы, "Вильярреал" клубының жартылай қорғаушысы.
## Жетістіктері
### Командалық
«Вильярреал»
* Еуропа лигасы: 2020/21
### Жеке
* Еуропа лигасы финалының үздік ойыншысы: 2021
## Дереккөздер |
Ғазыр немесе Һазыр (арабшада «дайын») — Кавказ халықтары арасында - өлшенген оқ-дәрі зарядынан немесе қағаз патроннан және оқтан тұратын мылтық заряды. Ғазырлар ғазыр сүмкесінде немесе көбінесе оқшантай рөлін ойнаған екі қатарда (бүйірлерінде) тігілген төс қалтасына киілетін. Кейін олар кавказ халықтарының ұлттық киімнің ажырамас бөлігі болып табылатын сәндік элементке айналды (ХІХ - ХХ ғасырдың басы). Ғазырлар көбінесе сүйектен, ал салтанатты рәсімдер кезінде - күмістен жасалды.
Оларды орыс әскерінің казак бөлімдері сашхо, жамыш, папак және басқа да әскери мәдениеттің бөлшектерімен бірге Кавказ халықтарынан осы жерлерді жаулап алу кезінде алған. Кеудеге арналған ғазырлар кез-келген ауа-райында таудағы ұрыс жағдайына жақсы бейімделіп, оқ атушы тұрған, жатып немесе ат үстінде тұрған кезде оқ-дәрінің ылғалдануын болдырмады.
## Қызықты фактілер
* 1918 жылдың қыркүйегінен бастап Ақ қозғалыстың соңғы басшысы барон Врангель күнделікті қара киімі - ғазыры бар қара казак шепкені үшін — «Қара барон» деген лақап атқа ие болды. Азамат соғысы кезінде ол басқа әскери формалардан гөрі шепкенді артық көрді.
* Ақ генерал Григорий Лукьянович Чарнота, Михаил Булгаковтың пьесасындағы және оның негізінде түсірілген «Жүгіру» фильміндегі кейіпкер Константинопольдегі тарақандар жарысына ұтыс тіккені үшін өзінің шепкеніндегі күміс ғазырларын сатқаны оның құлдырауының соңғы дәрежесі деп бағалады.
* «Кавказдық тұтқын» комедиялық фильмінде күлкілі сәттердің бірі псевдо-жігіт Топастың автомобилдік тұтатқышы тәрізді оттықты ғазырында ұстайтындығына негізделген.
## Тағы қараңыз
* Берендейка
* Оқшантай
## Сілтеме
* Оқ-дәрімен атылатын қару |
Өрлік халық театры — 1966 жылы құрылды. Орта мектептің мұғалімі А.Ибрашевтің жетекшілігімен Өрлік ауылдық клубында жұмыс жасайтын драма үйірмесі мүшелері сол жылы облыстық байқауда драматург А.Шамкеновтың “Адасқан қаз” атты 3 актілы пьесасын қойып “Халық театры” атағын жеңіп алды.
Театрдың алғашқы режиссері С.Қостанаев болса, суретші қызметін Б.Қабышев атқарды, кейін ол режиссер болды. Құрылғаннан бері театр 74 спектакль қойды. Олардың арасында белгілі драматург-жазушылар Қ.Байсейітовтың, Қ.Шаңғытбаевтың, Қ.Мұқанбетжановтың, Т.Ахтановтың, Ш.Құсайыновтың т.б. шығармалары бар.
Театрдың белсенді 8 актері республикалық, 12-сі облыстық байқаулардың лауреаттары атанған. Театр 1965, 1975, 1990, 1995 ж. театр байқауларына қатысып, жүлделі орындарды жеңіп алды.
## Дереккөздер |
Қамысауыл — Индербор кентінің шетінде бір кезде осы өңірдің халқы қоныстанған мекен. Қырдан келіп, кәсіпшілікпен айналысқан халық үйлерін қамыстан салғандықтан Қамысауыл деп атанған. Бұл күнде Қамысауыл жойылған, тек елдің ұғымында ғана сақталған.
## Дереккөздер |
Аққала халық театры — селолық клуб меңгерушісі Әния Рахметова 1970 ж. ұйымдастырған драма үйірмесі негізінде қалыптасқан. Үйірме жұмысына мәдениет қызметкерлері, мектеп мұғалімдері, механизаторлар қатысқан. Шығармашылық ұжым 1981 ж. драматург-жазушы Қ.Кемеңгеровтың “Алтын сақина” пьесасын сахналап, “Халық театры” атағын жеңіп алған. Спектакльді дайындауға режиссерлік қызмет атқарған жазушы, драматург, аудан түлегі Е.Домбаев, клуб меңгерушілері Ә.Рахметова, Е.Масатов еңбек сіңірген. Театр ұжымы Қ.Мұхамеджановтың “Құдағи келіпті”, Т.Ахтановтың “Күшік күйеу” пьесаларымен 1990, 1995 жылдары байқауларға қатысып, халықтық атағын сақтап қалған.
Халық театрына әр жылдары Н.Құлбаев, А.Кенжәлиев, А.Каримова, О.Мырзағалиева, М.Қосжанов режиссер, С.Мұхамеджанов, Б.Дүйсенғалиева суретші болды. Қойылымдарда -Қ.Қидашева, К.Ибрашева, Е.Есқайыров, М.Абилова, Қ.Кәрімова, А.Ізімова, М.Әділова, Ә.Халенова, А.Жанаева, А.Мұстафин, Ж.Құспанов, Б.Қамиев, Ғ.Сұлтанов, К.Құлжанова, Н.Естұрғанова, Қ.Жоңқарбаева әр түрлі рольдерді орындаған.
## Дереккөздер |
Еркебұлан Ролланұлы Мырзабек — қазақстандық актер, сценарийші, тележүргізуші, продюсер және шоумен. Көптеген қазақстандық телехикаялардың сценарий авторы («Бәсеке», «Өз үйім», «Абысындар» и др.), Көңілді тапқырлар алаңының (КТА) белсенді қатысушысы («Спарта» командасының құрамында КТА Жоғары лигасының жеңімпазы), «Вузеры» комедиялық телехикаясындағы рөлімен танымал. Қазақстандық телевизиядағы бірқатар танымал бағдарламалардың («Мәссаған», «Ду қол Шоколад!») жүргізушісі болды, қазіргі таңда Марат Оралғазинмен бірге «Қызық LIVE» бағдарламасын жүргізеді (бұрынғы «Қызық Times»).
## Өмірбаяны
Еркебұлан Мырзабек 1986 жылдың 21 қыркүйегінде Қазақ КСР-ның Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан қаласында дүниеге келді. 2004—2008 жылдары Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтында (ҚМЭБИ) оқыды. 2008—2010 жылдары оқуын Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде жалғастырды.
### КТА
Жоғары оқу орнында оқып жүрген кездері және одан кейінгі жылдары КТА-ның белсенді қатысушысы болды. 2008 жылы өзі капитан болған «Жарайсыңдар жігіттер» командасының құрамында «Жайдарман» Жоғары лигасының жеңімпазы атанды. 2009 жылы ҚМЭБИ құрама командасының құрамында КТА Еуразиялық лигасында жеңді, 2010 жылы КТА Ашық лигасының жеңімпазы атанды, 2011 жылы КТА Жоғары Қазақстандық лигасында бірінші орынды иеленді. 2015 жылы «Спарта» командасының құрамында «Голосящий КиВиН» фестивалінде «Ақшыл Үлкен КиВиН»-нің иегері атанды, 2017 жылы сол команданың құрамында «Алтын жалатылған Үлкен КиВиН»-ді алды. Сол жылы Еркебұлан Мырзабек «Спарта»-ның құрамында КТА Халықаралық одағы Жоғары лигасының жеңімпазы атанды.
### Кинематограф
Еркебұлан Мырзабек Марат Оралғазинмен бірге НТК телеарнасында көрсетілген «Вузеры» телехикаясының сценарийін жазып, сондағы рөлдердің бірін сомдады. Оралғазинмен бірге «Бәсеке» телехикаясының сценарийін жазды. «Ауылдастар» (2—4 маусымы), «Абысындар», «Кенже», «Өз үйім» (1—2 маусымы) и «Диназаур» (1—2 маусымы) телехикаяларының түсірілімі кезінде авторлық группаларды басқарумен айналысты. 2021 жылы режиссер Ален Ниязбековтың «Без крыши» филмінде түсті.
### Телевизия
Еркебұлан Мырзабектің телевизиядағы мансабы 2009 жылы басталды. Сол жылы ол Әділет Жұмабек және Марат Оралғазинмен бірге КТК арнасындағы «Мәссаған» бағдарламасының сценарийін жазып, жүргізушісі атанды. 2012—2013 жылдары «Еуразия» арнасындағы «Ду қол Шоколад!» бағдарламасын жүргізіп, сценарийін жазды. 2014—2019 жылдары «Хабар» телеарнасындағы «Қызық Times» ойын-сауық бағдарламасының сценарийін жазып, жіргізушісі болды. 2019 жылдан бері Еркебұлан Мырзабек Марат Оралғазинмен бірге жүргізетін бұл шоу «Еуразия» арнасында және YouTube желісінде шығады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Еркебұлан Мырзабектің Тимур Балымбетовқа интервьюі YouTube сайтында |
Еркебұлан Ролланұлы Мырзабек — қазақстандық актер, сценарийші, тележүргізуші, продюсер және шоумен. Көптеген қазақстандық телехикаялардың сценарий авторы («Бәсеке», «Өз үйім», «Абысындар» и др.), Көңілді тапқырлар алаңының (КТА) белсенді қатысушысы («Спарта» командасының құрамында КТА Жоғары лигасының жеңімпазы), «Вузеры» комедиялық телехикаясындағы рөлімен танымал. Қазақстандық телевизиядағы бірқатар танымал бағдарламалардың («Мәссаған», «Ду қол Шоколад!») жүргізушісі болды, қазіргі таңда Марат Оралғазинмен бірге «Қызық LIVE» бағдарламасын жүргізеді (бұрынғы «Қызық Times»).
## Өмірбаяны
Еркебұлан Мырзабек 1986 жылдың 21 қыркүйегінде Қазақ КСР-ның Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркістан қаласында дүниеге келді. 2004—2008 жылдары Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институтында (ҚМЭБИ) оқыды. 2008—2010 жылдары оқуын Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде жалғастырды.
### КТА
Жоғары оқу орнында оқып жүрген кездері және одан кейінгі жылдары КТА-ның белсенді қатысушысы болды. 2008 жылы өзі капитан болған «Жарайсыңдар жігіттер» командасының құрамында «Жайдарман» Жоғары лигасының жеңімпазы атанды. 2009 жылы ҚМЭБИ құрама командасының құрамында КТА Еуразиялық лигасында жеңді, 2010 жылы КТА Ашық лигасының жеңімпазы атанды, 2011 жылы КТА Жоғары Қазақстандық лигасында бірінші орынды иеленді. 2015 жылы «Спарта» командасының құрамында «Голосящий КиВиН» фестивалінде «Ақшыл Үлкен КиВиН»-нің иегері атанды, 2017 жылы сол команданың құрамында «Алтын жалатылған Үлкен КиВиН»-ді алды. Сол жылы Еркебұлан Мырзабек «Спарта»-ның құрамында КТА Халықаралық одағы Жоғары лигасының жеңімпазы атанды.
### Кинематограф
Еркебұлан Мырзабек Марат Оралғазинмен бірге НТК телеарнасында көрсетілген «Вузеры» телехикаясының сценарийін жазып, сондағы рөлдердің бірін сомдады. Оралғазинмен бірге «Бәсеке» телехикаясының сценарийін жазды. «Ауылдастар» (2—4 маусымы), «Абысындар», «Кенже», «Өз үйім» (1—2 маусымы) и «Диназаур» (1—2 маусымы) телехикаяларының түсірілімі кезінде авторлық группаларды басқарумен айналысты. 2021 жылы режиссер Ален Ниязбековтың «Без крыши» филмінде түсті.
### Телевизия
Еркебұлан Мырзабектің телевизиядағы мансабы 2009 жылы басталды. Сол жылы ол Әділет Жұмабек және Марат Оралғазинмен бірге КТК арнасындағы «Мәссаған» бағдарламасының сценарийін жазып, жүргізушісі атанды. 2012—2013 жылдары «Еуразия» арнасындағы «Ду қол Шоколад!» бағдарламасын жүргізіп, сценарийін жазды. 2014—2019 жылдары «Хабар» телеарнасындағы «Қызық Times» ойын-сауық бағдарламасының сценарийін жазып, жіргізушісі болды. 2019 жылдан бері Еркебұлан Мырзабек Марат Оралғазинмен бірге жүргізетін бұл шоу «Еуразия» арнасында және YouTube желісінде шығады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Еркебұлан Мырзабектің Тимур Балымбетовқа интервьюі YouTube сайтында |
Эрик Бертран Байи (фр. Eric Bertrand Bailly; 12 сәуір 1994 жыл, Бинжервиль) — ивуарлық футболшы, Кот-д'Ивуар Ұлттық футбол құрамасы мен "Манчестер Юнайтед" клубының қорғаушысы.
## Жетістіктері
### Командалық
Манчестер Юнайтед
* Лига кубогы: 2017
* Англия суперкубогы: 2016
* УЕФА Еуропа лигасы: 2017
Кот-д’Ивуар
* Африка чемпионы: 2015
### Жеке
* Африка жыл командасы: 2016, 2017
## Дереккөздер |
Даниэль Раба Антолин (ис. Daniel Raba Antolín; 29 қыркүйек 1995 жыл, Сантандер, Испания) — испаниялық футболшы, шабуылшы.
## Жетістіктері
### Командалық
«Вильярреал»
* Еуропа лигасы: 2020/21
## Дереккөздер |
Мұқанов Қайролла Мұқанұлы (26 қыркүйек 1932(1930), Солтүстік Қазақстан облысы, Ынтымақ ауылы – 5 шілде 2020) — өлкетанушы, тарихшы, ардагер ұстаз.
## Өмірбаяны
Қайролла Мұқанов Ашамайлы Керейден бастау алатын әулетке жатады. Оның әкесі Мұқан, атасы Сыздық. Анасы Марғыш ол 3-4 жас болғанда қайтыс болған.
Қ.Мұқановтың құжаттарында туған күні 1932ж. 26-шы қыркүйек деп белгіленген, алайда әжесінің айтуынша, ол 1930 жылы дүниеге келген.
1949ж. Дмитриевка жеті жылдық мектебін бітірді.
1952ж. Октябрь ауданындағы орта мектебін күміс медальмен бітірді.
Алматыдағы қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің философия бөлімінде 3 курс оқып, 3-курста тарих факультетіне ауыстырылды.
### Қызметі
1958-1959 оқу жылы Хрущев совхозының орта мектебінде оқу ісінің меңгерушісі болып істеді.
1959ж. Городецкий сегіз жылдық мектебіне директор етіп тағайындалды. Осы қызметте 12 жыл бойы істеді.
1971ж. Солтүстік Қазақстан облыстық оқу бөлімі меңгерушісінің орынбасары болып тағайындалды. Осы қызметте 23 жыл істеді.
1995-2001жж. Облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтында әдіскер әрі аға оқытушы болып істеді.
2001ж. бастап Облыстық өлкетану мұражайының жанында ғылыми, әдеби, тарихи "Асыл мұра" орталығында ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді.
Қоғам жұмысы
1972-1995жж. үздіксіз Халық ағарту және ғылыми мекемелері жөніндегі Солтүстік Қазақстан профсоюз комитетінің Президиумының мүшесі, облыстық табиғатты қорғау қоғамы Президиумының мүшесі болды.
1992 жылдан бастап облыстық ардагерлер Кеңесінің мүшесі.
1990-2005жж. облыстық "Қазақ тілі" қоғамы төрағасының орынбасары болды.
1995 жылдан бастап облыстық Сәбит Мұқанов атындағы әмбебап кітапханадағы өлкетанушылар клубының мүшесі.
## Еңбектері
Қ.Мұқановтың "Ақын ізі", "Ынтымақ ауылы" еңбектері бар. Ол "Арманды ақын", "Көркем сөздің шебері", "Ұстаз ұлағаты", т.б. кітаптарды шығаруға қатысқан. Сондай-ақ оның газеттерде, журналдарда жарияланған мақалалары бірнеше жүзден асады.
## Марапаттары
* "Құрмет белгісі" ордені,
* "КСРО халық ағарту ісінің отличнигі", "Қазақ ССР халық ағарту ісінің отличнигі" белгілері,
* "Ыбырай Алтынсарин" медалі,
* ҚР Жоғарғы Кеңесінің, Қазақ ССР халық ағарту Министрлігінің, Солтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің Құрмет грамоталары,
* "1941-1945жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 60 жыл" мерекелік медалі.
## Дереккөздер |
Марат Мәдетұлы Оралғазин — қазақстандық тележүргізуші, шоумен, сценарист, режиссёр және продюсер.
Танымал қазақстандық телехикаялардың сценарий авторы («$әке», «Бәсеке», «Патруль», «Вузеры»), «Пәленшеевтер» хикаясының бірінші маусымының режиссёры, радио («Бәрекелді») мен теледидардағы («Мәссаған», «Қызық Times», «Қызық LIVE») бағдарламалардың авторы және жүргізушісі. «Намыс дода», «Әзіл-студио», «Большая разница. Казахстан» телешоуларының сценарисі. «Маска» музыкалық шоуының қазылар алқасының мүшесі.
## Өмірбаяны
Марат Оралғазин 1984 жылдың 27 тамызында Алматы қаласында, заңгер Мәдет Оралғазин мен мұғалім Ұлбала Бөрібайқызы Ниязованың отбасында дүниеге келген.
2001—2005 жылдары Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің шығыстану факультетінде оқыды, 2005—2007 жылы оқуын халықаралық қарым-қатынастар факультетіндегі магистратурада жалғастырды. «СКЛ-КазГУград» командасының құрамында КТА (КВН) ойындарына белсенді түрде қатысты, 2009—2010 жылдары — ҚазҰУ жастар ұйымдары Комитетінің төрағасы.
2003—2005 жылдары «Радио NS»-тағы «Бәрекелді» әзіл-оспақ шоуының авторы және жүргізушісі. 2006 жылдан бастап телевизияда жұмыс істейді. «Qazaqstan» арнасындағы «Тойбастар» және «Намыс дода», 31 арнадағы «Әзіл-студио» бағдарламаларының авторы. 2008—2010 КТК арнасындағы «Мәссаған» бағдарламасының сценарисі және жүргізушісі. 2010 жылы ресейлік Бірінші арнадағы «Большая разница. Казахстан» жобасының сценарийлерін жазды.
2011—2015 жылдары НТК арнасындағы «Вузеры» телехикаясының сценарийін жазып, сондағы рөлдердің бірін сомдады. 2016—2019 жылдары танымал «Патруль» телехикаясының идея авторы және сценарисі. 2014 жылы «Хабар» арнасындағы «Пәленшеевтер» телехикаясының бірінші маусымының қоюшы режиссёры болып, сценарийін жазды. Бұлардан бөлек бірқатар қазақстандық танымал телехикаялар идеяларының авторы және сценарисі («Бәсеке», «$әке» және т. б.).
2014—2020 жылдары «Хабар» арнасындағы «Қызық Times» ойын-сауық шоуының сценарисі және жүргізушісі. 2020 жылдан бастап бұл бағдарлама «Қызық LIVE» деген атаумен «Еуразия» арнасы мен YouTube желісінде шығады (өндіруші: BAS Production, екінші жүргізуші: Еркебұлан Мырзабек). Қазіргі таңда Марат Оралғазиннің YouTube-тағы арнасындағы жазылушылар саны 1,2 млн адамнан асқан.
2021 жылы Марат Оралғазин «Хабар» арнасындағы «Маска» музыкалық шоуының (халықаралық Masked Singer франшизасының қазақстандық нұсқасы) бірінші маусымының қазылар алқасына енді.
## Фильмография
* «$әке» веб-хикаясы (2020) — идея авторы (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Қыз қиялы» телехикаясы (2020) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Көкжал» шағын телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)
* «Жалғыз жауқазын» телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаров және Леся Волщинамен бірге)
* «Патруль» телехикаясы (2016—2019) — идея авторы, сценарист
* «Бөрі» шағын телехикаясы (2018) — сценарист
* «Бақытсыздар бағы» телехикаясы (2018) — сценарист
* «Бәсеке» телехикаясы (2017) — сценарист
* «Пәленшеевтер» телехикаясы (2014—2018) — режиссёр (бірінші маусым), сценарист
* «Вузеры» телехикаясы (2011—2015) — сценарист, актёр
## Отбасы
Әйелі — Зита Байғазина. Үш баланың әкесі: ұлдары Асхат пен Алмас, қызы Әмина.
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Тұрсын Қ. Қазақ телевизиясы. Энциклопедия — Қазақпарат, 2009. — Б. 337. — ISBN 9786010300705.
## Сілтемелер
* Марат Оралғазинның Тимур Балымбетовпен сұхбаты YouTube сайтында
* Марат Оралғазинның Фима Ивановпен сұхбаты, The Эфир YouTube сайтында (орыс.) |
Эзджан Алиоски (мак. Езѓан Алиоски; 12 ақпан 1992 жыл, Прилеп, Македония) — македониялық футболшы, Солтүстік Македония Ұлттық футбол құрамасы мен "Әл Ахли" клубының жартылай қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
Карьерасын 2010 жылы Швейцарияның "Янг Бойз" клубында бастады. Бірақ негізгі құрамда ойнай алмай, фарм-клубта өнер көрсетті. Үш маусымда 57 кездесуде алаңға шықты.
2013 жылы "Шаффхаузен" клубына ауысты.
2016 жылы "Луганода" азырақ уақыт арендада ойнады, сол жылы жазда "Луганоға" түпкілікті ауыстын.
2017 жылы "Лидс Юнайтед" футболшысы атанды. Төрт маусым ойнап, Англия чемпионатында 154 кездесуге қатысты.
2021 жылы "Әл-Ахли" сапына қосылды.
### Ұлттық құрама
2013 жылдан бері Солтүстік Македония құрамасының ойыншысы. 2020 жылғы Еуропа чемпионатына қатысты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназия — Махамбет ауданының орталығында орналасқан мектеп-гимназия.
## Тарихы
Д.Төленов атындағы мектеп-гимназия үйінің құрылысын 1938-1940 жылдары Яковлев (архитекторы) басқарған адамдар тұрғызды. Оның жұмысына сол кездегі Жаманқала селосының тұрғындары Сұлтанов Меңдіғали, Өтепбергенов Аупақ, Сапиев Ізбасар сияқты көптеген адамдар қатысты.
Мектеп ол кезде Жаманқала пансионаты деп аталды. Мектеп директоры қызметін Ақтаев Қазеш атқарды. Мектеп 1940-1941 жылы алғашқы түлектерін шығарды. 1940-1949 жылдары Жаманқала балалар үйі болып, онда Нигметдинов, Г.Есетов, Абишев, Ж.Мұқанов т.б. басшылық еткен. 1950 жылдан 1960 жылға дейін пансионат болған. Оқушылар түгелдей мектеп жанындағы жатақханада жатып, аса мұқтаж оқушылар мемлекет қамқорлығымен қамтамасыз етілген.
1960-1961 оқу жылынан бастап Махамбет мектеп-интернаты болып құрылып, директор қызметіне Бисенғалиев Жаролла тағайындылған. Бисенғалиев Жаролла 1916 жылы туған Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздік қызметкері, КСРО білім беру ісінің үздігі.
1962 жылдан 1972 жылға дейін Төленов Дүйсенғали директор болды. Дүйсенғали Төленов - Қазақ КСР-іне еңбегі сіңген мұғалім, КСРО халыққа білім беру ісінің үздігі, Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздігі, КСРО Журналистер одағының мүшесі. Бүкілодақтық мұғалімдер съезінің, екі дүркін республика мұғалімдер съезінің делегаты. Махамбет ауданы бөлімі меңгерушісі қызметін абыроймен атқарды. Отан алдындағы еңбегі үшін Еңбек Қызыл Ту, І дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталды.
Дүйсенғали Төленов аудандық білім бөлімінің бастығы болып ауысуына байланысты 1972-1973 жылдары Аманғалиев Матжан директор қызметін атқарды. Аманғалиев Матжан «Қазақ ССР-нің халық ағарту ісінің үздігі», «Еңбектегі ерлігі үшін» медальдің иегері.
1973-1976 жылдары Салыхов Қабижан директор болды. Салыхов Қабижан КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының Жарлығымен 1970 ж. «Лениннің туғанына 100 жыл», 1985 ж. «Ұлы Отан соғысы Жеңісіне 40 жыл», 1995 ж. «Ұлы Отан соғысы Жеңісіне 50 жыл» мерекелік медальдармен марапатталды.
1976-1979 жылдары Ағелеуов Сүйеу директор болды. Ағелеуов Сүйеу Қазақ КСР халық ағарту ісінің озық қызметкері, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері.
1979-1986 жылдары Дыңғазиев Дүзелбай директор болды. Дыңғазиев Дүзелбай «Қазақ КСР халық ағарту ісінің озық қызметкері», «В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толу мерейтойлық медалімен» марапатталған.
1986-1990 жылдары Салыхов Қабижан директор болды.
1960-1961 жылдары Махамбет орта мектеп-интернаты болған кезде Гурьев қаласынан және Индер, Исатай, Махамбет аудандарының алыс қыстақтарындағы малшы балалары қабылданып, оқу-тәрбие жұмысы жақсы жолға қойылған білім мекемесі болды. Интернатта балаларды өнерге, еңбекке баулу мақсатында түрлі үйірмелер, атап айтқанда, «Домбырашылар» оркестрі, «Үрмелі аспаптар» оркестрі, «Тігіншілер» үйірмесі, «Хор» үйірмесі жұмыс жасады.
Еңбекке баулу мақсатында мектеп жанында алма ағашы, картоп егетін егістік учаскелерінде оқушылар көмегімен мол өнім алынып, тәрбиеленушілер тамағына пайдаланылып жүрді. Сол уақыттарда тәжірибелі, білімді мұғалімдер көп болды. Атап айтқанда тамаша химик Имашев Кенжалы, әдебиетші Досанова Қалығыз, тарихшы Сүйінішқалиева Лида, бастауыш сынып мұғалімі Ғарифуллин Нығымет, физик Тажмағамбетов Хамидолла, математик Молдашев Әміржандар шәкірттеріне терең білім нәрін құя білген Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздіктері және аға мұғалімдер болған.
Оның дәлелі сол жылдарда мектеп бітірген Бағытов Ізтелеу – инженер, ғалым, Маев Ерсайын – дәрігер, невропотолог, Иманғазиева Бақыт – Ғалым, Ғылым академиясында, Кенжеғұлов Бекет – ғылым кандидаты, Жаңбыров Жұматай Ғинаятұлы – техника ғылымынының кандидаты, доцент, Жұмашев Мұстахим – ядролық физика саласының кандидаты. Бұлардан басқа бірнеше дәрігерлер, мұғалімдер жетерлік.
Интернат жылдарында бірнеше оқушы «Алтын белгімен» бітірді:
Иманғожин АмангелдіКарешева БағилаБегалиева ЖанарҒарифуллина ОрынгүлҚұрмашева Сұлушаш
1990-1992 жылдары малшы, алыс ауыл балалары жатып оқитын мектеп-интернат жабылып, заман талабына сол кездегі аудан әкімі Қ.Сирановтың шешімімен бағдарлы білім беретін мектеп болып ашылып, заман сұранысына сай жұмыс жасады. Кешікпей 1993 жылы мектеп-гимназия статусын алды да білімді шәкірттер ордасына айнала бастады. 1990-2015 жылдары «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің үздігі», «Ы.Алтынсарин атындағы төсбелгі» иегері Есенғалиев Мұсташ Мұхтарұлы мектеп-гимназия директоры қызметін атқарды.
Мектеп-гимназияға 2000 жылдың 29 қаңтарында аталмыш оқу орнына бірнеше жыл директор болған Дүйсенғали Төленов есімі берілді. Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназиясында бүгінгі таңда 434 оқушы білім алуда.
Дүйсенғали Төленов атындағы еңселі білім ордасын 2015-2016 оқу жылынан бастап білікті ұстаз, тәжірибелі басшы, «Жыл мұғалімі-2005» облыстық сайысының жүлдегері Идркенова Талшын Габитовна басқарып келеді.
## Дереккөздер |
Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (ЕН АСКР, нем. Autonome Sozialistische Sowjetrepublik der Wolgadeutschen) — 1923 жылдың 19 желтоқсанынан 1941 жылдың 28 тамызына дейін РКФСР құрамында болған Еділ немістерінің ұлттық автономиясы.
1918 жылдың 19 қазанынан бері өмір сүріп келе жатқан Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы негізінде құрылды.
## Немістердің Ресейге қоныс аударуы
1762 және 1763 жылдары императрица II Екатерина өзінің үндеухаттарымен Еуропа елдерінің тұрғындарын Ресейге қоныс аударуға және Еділ өзенінің жағасында қоныстануға шақырды. Шақыруға неміс мемлекеттерінен (Гессен, Баден, Саксония, Голштейн, Майнц және басқа), Габсбургтер иеліктерінен, Швейцария, Нидерланд, Франция, Дания, Швеция және басқа да Еуропа елдерінен мыңдаған тұрғындар жауап берді.
1764-1768 жылдар аралығында Еділ бойында қазіргі Сарытау және Волгоград облыстарының аумағында 25600 адам өмір сүрген 106 қоныс аудару отарлары құрылды. XX ғасырдың басына қарай Еділ бойында 407,5 мың адам тұратын, негізінен XIX ғасырдың аяғынан бастап ресми түрде «Еділ немістері» (нем. die Wolgadeutschen) деп аталатын немістер болған 190 отар болды.
## Қысқаша тарихы және әкімшілік құрылымы
1918 жылы 19 қазанда РКФСР ХКК жарлығымен Сарытау және Самара губерниялары аумақтарының бір бөлігінен РКФСР-да алғашқы автономиялы облыс - әкімшілік орталығы Сарытау қаласында (1918 ж. 19 қазаннан бастап - 1919 ж. мамырына дейін) болатын Еділ немістерінің автономиялық облысы («Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы» атауы да қолданылды) құрылды, содан кейін Марксштадт қаласы әкімшілік орталық атанды (1919 жылдың мамырынан 4 маусымға дейін Екатериненштадт деп аталды). 1922 жылы 24 шілдеде автономияның әкімшілік орталығы 22 маусымда автономияға қосылған Покровск қаласына ауыстырылды (нем. Kosakenstadt, 1931 жылы Энгелс қаласы болып өзгертілді, нем. Engels).
Еділ немістерінің АО құрамына 3 уез (орталығы Голый Карамыш ауылы болатын Голокарамышский, орталығы Екатериненштадт қаласында болатын Екатериненштадтский және орталығы Ровное ауылында болатын Ровное), 1922 жылы 22 маусымда орталығы кейіннен автономиялық облыстың әкімшілік орталығы атанған Покровск қаласы болған Покровский уезі кірді.
1923 жылы 19 желтоқсанда аумағы 28 200 км² және 576 мың тұрғыны болған Еділ немістерінің АО Еділ немістерінің Автономиялық КСР-іне айналды (1933).
1928-1934 жылдары ЕН АСКР Төменгі Еділ облысы мен РКФСР Төменгі Еділ өлкесінің құрамында болды.
1932 жылы 1 сәуірде БОАК «қолданыстағы шекаралар шегінде Ягодно-Полянский ауданын Төменгі Еділ аумағындағы Еділ немістерінің АСКР беру туралы» шешім қабылдады.
1934 жылдан 1936 жылға дейін — РКФСР Сарытау өлкесінің бөлігі.
1936 жылы 5 желтоқсанда қабылданған КСРО Конституциясына (Негізгі заңына) сәйкес Еділ немістерінің АСКР Сарытау облысына айналдырылған Саратов өлкесінен шығарылды.
1939 жылы АСКР халқының шамамен 60%-ы Еділ немістері болды (сонымен қатар, Еділ немістерінің едәуір бөлігі, әсіресе жоғары білімді және өндірістік мамандықтары бар адамдар Сарытау қаласында тұрды және жұмыс істеді, онда олар жоғары және орта оқу орындарының профессорлық-оқытушылық құрамы мен өндірістік кәсіпорындар жұмысшыларының едәуір үлесін құрады).
1941 жылдың 1 қаңтарына қарай Еділ немістерінің АСКР құрамына Энгелс қаласы мен 22 кантон: Балцер, Гмелинский, Гнаденфлюр, Добринский, Зелман, Золотовский, Иловат, Каменский, Красноярский, Краснокутский, Куккус, Лизандергей, Мариентал, Марксштадт, Палласовский, Старо-Полтавский, Терновский, Унтервалден, Федоров, Франк, Экхейм және Эрленбах кірді.
## Тұрғындары
1924 жылы 12 маусымда неміс тілі іс жүргізудің екінші тілі және мектептерде оқыту тілі ретінде бекітілді. Сол кезде Еділ немістерінің арасында халық ағарту ісінің құрылысы және Еділ немістері АСКР-нің мемлекеттік баспасын құру жылдам қарқынмен басталды.
Еділ немістерінің АСКР КСРО-да толық сауаттылық танытқан алғашқы автономиялық республикалардың бірі болды: ЕН АСКР 171 ұлттық орта мектеп, 11 техникум, 3 жұмысшы факультеті, 5 жоғары оқу орны болды. Сонымен қатар, 172 ұжымшар клубтары, мәдениет үйлері, неміс ұлттық театры және балалар театры болды. Неміс тілінде 21 газет басылып шығарылды.
## Саяси құрылымы
ЕН АСКР мемлекеттік билігінің ең жоғарғы органы - Еділ немістері АСКР Кеңестерінің Орталық атқару комитеті (1937 жылдан бастап - Еділ немістері АСКР Жоғарғы Кеңесі), 1937 жылдан бастап жалпы сайлаудың негізінде құрылған заң шығарушы (өкілді) орган болды. ЕН АСКР ОАК Төралқасы (1937жылдан бастап - ЕН АСКР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) тұрақты жұмыс істеді, ОАК-ның қалған мүшелері (1937 бастап - Жоғарғы Кеңестің депутаттары) жылына 10-12 рет сессиясында жиналды.
Атқарушы билікті сегіз халық комиссариаты: ішкі істер, әділет, денсаулық сақтау, ағарту, қаржы, ауыл шаруашылығы, еңбек, әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен қатар, жұмысшы-шаруалар инспекциясы және Халық шаруашылығы кеңесінен тұратын ЕН АСКР Халық комиссарлары кеңесі (ХКК) басқарды.
### Конституциясы
1926 жылы 31 қаңтарда ЕН АСКР Кеңестерінің үшінші съезі Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасының Конституциясының (Негізгі заңының) жобасын қабылдады, онда БОАК Еділ немістерінің Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру жөніндегі қаулының ережелері қайталанды. Ол ЕН АСКР РКФСР-ге кіру еріктілігін қамтамасыз етті. ЕН АСКР «РСФСР-дің бүкілресейлік орталық үкіметімен қарым-қатынас нысанын анықтауда еркін болды», бұл ретте РКФСР Конституциясына (Негізгі заңына) сәйкес «оның автономия құқығына негізделді». Кеңестердің БОАК ЕН АСКР құру туралы жарлығындағыдай, конституцияда теңдік, халықтың құрамына сәйкес неміс, орыс және украин тілдері туралы шешім қабылданды.
1936 жылғы КСР Одағы Конституциясына (Негізгі Заңына) және 1937 жылғы РКФСР Конституциясына (Негізгі Заңына) сәйкес ЕН АСКР Сарытау облысы болып өзгертілген Сарытау өлкесінен шығарылды.
1937 жылы 29 сәуірде ЕН АСКР кезектен тыс 10-съезінің екінші кезеңінде Еділ немістерінің Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) қабылданды, ол 1940 жылы 2 маусымда РКФСР Заңымен бекітілді.
### Мәдени құрылысы
1925 жылы 9 шілдеде автономияның астанасы Покровск қаласында Еділ немістерінің АКСР Орталық мұражайы ашылды (1941 жылы тамызда таратылды).
1918 жылдан бастап алдымен Сарытауда, содан кейін Покровскіде РК(б)П облыстық комитетінің, кеңестердің облыстық комитетінің органы (1923 бастап - Еділ немістері АКСР ОАК, 1938 бастап - РК(б)П қалалық комитетінің және қалалық кеңес атқару комитетінің Еділ немістері АКСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) және Покровский (1931 бастап - Энгелс) жұмысшылар депутаттарының қалалық Кеңестің атқарушы комитеті - «Nachrichten» («Большевик» газетінің неміс тіліндегі нұсқасы) газет шығарылды.
Еділ немістердің ішінде көрнекті өнер адамдары болды. Олардың арасында суретші Яков Яковлевич Вебер де бар.
## Жоғары билік органдары басшылары
### Жоғары атқарушы органның басшылары
Неміс істері жөніндегі Еділ комиссариатының төрағасы
* 1918 — Ернст Рейтер (Ernst Reuter)
ӘРК АО төрағасы
* 1919—1920 — Гуго Шауфлер (Hugo Schaufler)
АО кеңестердің Атқарушы комитетінің төрағалары
* 1920 — Александр Дотц (Alexander Dotz)
* 1920—1921 — Василий Пакун
* 1921—1922 — Александр Моор (Alexander Moor)
* 1922—1924 — Вильгельм Курц (Wilhelm Kurz)
АССР кеңестері Орталық Атқару Комитетінің төрағалары
* 1924—1930 — Иоганнес Шваб (Johannes Schwab)
* 1930—1934 — Александр Глайм (Alexander Gleim)
* 1934—1935 — Генрих Фукс (Heinrich Fuchs)
* 1935—1936 — Адам Вельш (Adam Welsch)
* 1936—1937 — Генрих Люфт (Heinrich Luft)
* 1937—1938 — Давид Розенбергер (David Rosenberger)
АКСР Жоғарғы кеңесі президиумының төрағалары
* 1938—1941 — Конрад Гофман (Konrad Hoffmann)
### Үкімет басшылары
АКСР Халық комиссарлары кеңесінің төрағалары
* 1924—1929 — Вилгелм Курц
* 1929—1930 — Александр Гляйм
* 1930—1935 — Генрих Фукс
* 1935—1936 — Адам Вельш
* 1936—1937 — Генрих Люфт
* 1937—1938 — Владимир Далингер (Wladimir Dalinger)
* 1938—1941 — Александр Гекман (Alexander Gekman)
### ІІХК басқармасының басшылары (ішкі істер халық комиссариаты)
* 1934—1935 — Александр Бубеннов
* 1935—1937 — Самуил Деноткин
* 1937 — Владимир Далингер (Wladimir Dalinger)
* 1937—1938 — Илья Рессин
* 1938 — Иван Шустер
* 1938—25.02.1941 — Александр Астахов
* 26.02.1941—31.07.1941 — Николай Великанов
* 31.07.1941—28.08.1941 — Владимир Губин
## Таратылуы
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін бірден АСКР немістеріне қарсы ешқандай санкциялар қолданылмады, өйткені кеңес басшылығы Вермахтты тез жеңуге үміттенді. Майданның шығысқа қарай қарқынды түрде жылжып келе жатқаны белгілі болған кезде, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 28 тамыздағы Жарлығымен Еділдің барлық немістері Қазақ КСР, Алтай мен Сібірге көшірілді.
Жер аудару тәртібі нақты, бұрыннан жасалған процедура болды (финдерді, поляктарды, литвалықтарды, латыштарды, эстондарды, кәрістерді және т.б. көшіру). Сот шешімі жасалып, әр отбасын көшіруге тіркеу картасы толтырылып, отағасына депортациядан жалтарғаны үшін жауапкершілік ескертілді. Жеке мүлікті, ұсақ мүкәммалдар және азық-түлікті өзімен бірге алып жүруге рұқсат етілді, бірақ бір отбасына барлығы 1 тоннадан аспауы керек еді. Жалпы барлығы облыстан 438,7 мың адам, оның ішінде 365,8 мыңы ЕН АСКР-дан, 46,7 мыңы — Сарытау облысынан және 26,2 мыңы — Сталинград облысынан көшірілді. 1941 жылдың күзінде Еділ немістері, олардың көпшілігі көрші Қазақстанға жер аударылды.
Еділ немістерінің АСКР аумағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 7 қыркүйектегі Жарлығымен Сарытау (15 кантон) және Сталинград (7 кантон) облыстары арасында бөлінді.
## ЕН АСКР қалпына келтірудің алғашқы әрекеті
1960 жылдары Кеңес немістерінің арасында өздерінің қоныс аудару орындарынан шығуға шектелген және Еділ бойына қайта оралмайтындықтарына наразылық пайда болды. Соғыс аяқталғаннан кейін 20 жыл өткен соң, 1965 жылы, Мәскеу қаласына ЕН АССР қалпына келтіру туралы талаппен делегация жіберілген кезде, нақты түрге ие болды. Бірақ 1972 жылдың 3 қарашасында ғана немістерге тұрғылықты жерді таңдаудағы барлық шектеулерді алып тастайтын КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығы шықты. Тек 1978 жылы билік неміс автономиясы мәселесіне қайта оралуға жеткілікті дәрежеде жетілді. Арнайы құрылған үкіметтік комиссия Еділ бойында неміс АКСР құру жөнсіз деп шешті, өйткені «неміс халқы бұл жерде нақты өмір сүрмейді және бұл аймақта тарихи түп тамыры жоқ». Өз кезегінде МҚК басшысы Юрий Андропов КСРО немістерінің жартысынан астамы, миллионға жуық адам тұратын Қазақстанда автономиялық республика құру туралы ұсыныс жасады. 1979 жылы маусымда Бас хатшы Леонид Брежнев қолдаған бұл бастама Мәскеудегі КОКП ОК Саяси бюросының мәжілісінде күшіне енді. Неміс автономиясының ауданы 46 мың шаршы км, ал халқы - 202 мың адамды құрауы керек еді. Целиноградтан солтүстік-шығысқа қарай 150 шақырым жерде орналасқан Ерейментау қаласын оның астанасы етуді көздеді
Қазақстанда неміс автономиясын құру идеясы немістердің өтініштерімен емес, КСРО-дағы неміс тұрғындарының Германияға жаппай кетуімен байланысты болды. Бір ғана міндет болды: немістерді елде ұстау. Сонымен бірге билік немістердің автономия орны туралы немістердің тілектерін де, титулдық ұлт - қазақтардың да Қазақстанның орталығында неміс республикасын құру туралы пікірін ескермеді. Неміс автономиясын жақтаушылардың жетекшісі, сол кезде Целиноград облысы Краснознаменск аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, билік басшы етіп болжамды тағайындаған Андрей Браун былайша еске алады: «Ылғи жасалғандай жасалды: жасырын, епсіз, тарихи факторларды ескермей, жергілікті халықтың пікірімен санаспай. Дәл осы жерлерде жоңғарларға қарсы күрестің жетекшілерінің бірі болған халық батыры Бөгенбай өмір сүріп, қайтыс болды». 1979 жылы 16 және 19 маусымда Целиноградтағы Ленин алаңында басқа ұлт өкілдері қолдаған жергілікті қазақтардың наразылық демонстрациясы өтті. Билік кенеттен жүрексініп, халықты мұнда ешкім Неміс Республикасын құруды жоспарламайтындығына сендіре бастады. Тәртіпсіздікті болдырмау үшін жоспардан тез бас тартылды.
## ЕН АСКР қалпына келтіру әрекеті: «Жандану» КНБҚ
1980-ші жылдардың аяғында кеңестік немістердің ұлттық қозғалысының өсуімен бірге Еділ немістерінің АКСР қалпына келтірудің жаңа әрекеті болды. 1989 жылы 28-31 наурызда Мәскеуде құрылтай мәслихатында 1989 жылдан 1993 жылға дейін өмір сүрген кеңестік немістердің бүкілодақтық қоғамдық-саяси ұйым - «Жандану» кеңес немістерінің бүкілодақтық қоғамы ресми түрде құрылды. Оны құрудың негізі Кеңес немістерінің Кремлдегі 3, 4 және 5 делегациялары болды (сәйкесінше, 1988 жылдың сәуір, шілде және қазан). 1991 жылы «Жандану» КНБҚ өз қатарына 100 мыңнан астам адамды біріктірді және ұйым басшылығы сол кезде КОКП кейінгі ең бұқаралық ұйым деп айтуға толық негіз болды. Егер діни ұйымдарды, атап айтқанда, Евангелиялық христиандар-баптисттердің Бүкілодақтық шіркеулер кеңесін ескермесе.
## Тағы қараңыз
* Кристоф Бергнер
* «Жандану» кеңес немістерінің бүкілодақтық қоғамы
* Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін немістерді жер аудару
* Қазақстан немістері
* Қазақстандағы неміс автономиясы
## Әдебиет
* Герман А. А. Еділ немістері республикасының тарихи құбылысы (1918—1941 жж.) // Ресей тарихы. — 2012. — № 4. — Б. 27—46.
* Гессен Е. Е. «Кеңес үкіметінің КСРО этникалық немістердің ұлттық қозғалысына қатысты мемлекеттік саясаты» / Украина Президенті қарамағындағы Ұлттық мемлекеттік басқару академиясының «Мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару» ғылыми басылымы, шығ. № 4 (23) 2014 жыл"
* Гросс Э. Еділ немістері АСКР: тарихи және саяси-экономикалық очерк. — Покровск: Тип. Немгосиздата, 1926. — 125 б.
## Дереккөздер |
Ұлы Отан соғысы жауынгерлеріне ескерткіш — Астана қаласындағы монументалды кешен.
Ұлы Отан соғысына қатысқан ақмолалық жауынгерлердің бейнесін сомдайтын мүсіндік композиция авторлары — мүсінші Валерий Пирожков, сәулетші Василий Тоскин.
Қоладан жасалған мүсіндердің артындағы гранит қабырғада жан-жағынан «Айбынды жауынгер жерлестеріміздің ерлігіне арналады 1941 1945 Мужеству и доблести воинов-земляков посвящается», ал ортада «Майданға аттанған 9783 әскерилердің 7414-і Отан үшін жан қиды» жазулары жазылған.
Соғыс кезінде бұл өңірде 310-шы, 387-шы және 29-шы (кейіннен 72-шы гвардиялық) атқыш дивизиялары құрылған болатын.
Жергілікті тарихи-мәдени маңызы бар ескерткіш Жеңіс даңғылы бойында, Қазақ ұлттық өнер университеті жанында орналасқан.
## Дереккөздер |
Асан Төлегенұлы Базаев (22 ақпан, 1981 жыл) — қазақ велоспортшысы, «Астана» кәсіпқой клубының мүшесі.
## Нәтижелері
* 2008 жылғы шосседегі топтық жарыста Қазақстан чемпионы
* 2006 жылы «Алмания туры» көпкүндік бәйгесінің бірінші кезеңдік жарысында мәре сызығын бірінші болып қиып, жеңіске жетті;
* 2004 - Азия уақыттық (time trial) біріншілігі;
* 2004 - Хеллас туры;
* 2003 - GP Tell, 1 кезең
## Дереккөздер |
Сылдырмақ — сілкімелі аспаптардың қатарына жататын қазақ халқының көне музыкалық аспабы. Шулы-сілкемелі сылдырмақ аспабы тұтасымен қола, мыс, жез секілді металлдар мен шырша, емен, үйеңкі сияқты ағаштардан жасалады. Үн-үйлесіміне байланысты «күлдіреуікті», «сәлпеншекті» деген түрлері бар. Сыртқы келбеті ұстауға ыңғайлы әрі жеңіл болады. Cылдырмақ ауылдың алты ауызы айтылған кезде, әуен ырғағын ұстап тұрып, бірте-бірте музыкалық аспаптардың қатарынан орын алды. Шеберлер аспаптың сыртқы жағын алтын я күміспен қаптаған. |
Сылдырмақ сөзінің бірнеше мағынасы бар:
* Сылдырмақ — қазақтың музыкалы аспабы.
* Сылдырмақ — өсімдік. |
Сақпан сөзінің бірнеше мағынасы бар:
* Сақпан — қазақтың музыкалы аспабы
* Сақпан — тас атуға арналған ежелгі замандағы қол қаруы |
Әлібек Бекбайұлы Қасым (27 мамыр 1998, Іле ауданы, Алматы облысы, Қазақстан) — қазақ футболшысы, Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы мен "Ақтөбе" клубының қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
"Қайрат" клубының түлегі. 2017 жылы кәсіпқой карьерасын бастады.
2019 жылдың басында "Қыран" сапында ойнады.
2019 жылы жазда "Қызылжарға" ауысты. Маусым соңында бірінші лига жеңімпазы атанды.
### Ұлттық
Қазақстанның бірнеше жастағы құрамаларында ойнады.
2021 жылы 4 маусымда сырт алаңда Солтүстік Македонияға қарсы ойында тұңғыш рет Ұлттық құрама сапында алаңға шықты.
## Жүлделері
«Қызыл-Жар»
* Бірінші лига жеңімпазы: 2019
«Ақтөбе»
* Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері: 2022
* Қазақстан чемпионатының қола жүлдегер: 2023
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.