text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Ғазиза Әбдінәбиева (1948 жылы 3 қаңтарда Қызылорда облысы, Сырдария ауданы, Торғатай ауылы — 18 сәуір, 2021 жылы Алматы) — актриса. Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген әртісі (1991). Құрмет орденінің (2006) және Парасат орденінің (2018) иегері.
## Биография
* 1948 жылы Қызылорда облысы, Сырдария ауданында туылған. Қазақ Ұлттық консерваториясының (бұрынғы Алматы консерваториясы) "актерлік шеберлік" факультетін бітірген (1970).
* Консерваторияның 4 курсында оқып жүріп, 1969 жылы Ғ.Мүсіріепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрына қабылданады.
* 1969-1993жж осы театрда аянбай еңбек етеді.
* 1993 жылы М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына актерлік бөліміне ауысады.
## Білімі
Қазақ Ұлттық консерваториясынның (бұрынғы Алматы консерваториясы) "актерлік шеберлік" факультетін бітірген (1970).
## Еңбек жолы
* 1969 - 1993 жыладры Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында актриса
* 1993 жылдан Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында актриса
* 1994 ж. бастап Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясында "актерлік шеберлік" мамандығынан дәріс оқиды.
## Фильмдері
* 1977 - «Нан» – Жамал (реж. А. Тәжібаев)
* 1982 - «Қауын» – бас кейіпкердің зайыбы (реж. В. Пұсырманов),
* 1990 - «Қыз жылаған» – Әсия (реж. С. Нарымбетов),
* «Жел адам» – ауыл тұрғыны,
* 2009 - "Сіз кімсіз, К мырза?" – жолсерік (реж. Қ. Ахметов),
* 2009 - «Біржан сал» – Бүрме әже (реж. Д. Жолжақсынов),
* 2011 - «Айналайын» – Сәлима (реж. А. Сатаев);
* 1996-2000 - Тоғысқан тағдырлар (Роза)
* 2001-2003 - Саранша (Марго)
* 2002 - Ләйләнің зары
* 2007 - Однажды в багажнике - Женщина на вокзале
* 2008 - Откройте дверь, я счастье
* 2012-2013 - «25 км» Қарлығаш (реж. И.Пискунов)
* 2012-2013 - «Домашние войны» Әже (реж. А.Кирюшенко)
* 2014 - Кемпір» Күлпәш (реж. Е.Тұрсынов)
* 2015 - Зауал» Әже (реж. Ж.Айбасов)
* 2015 - «Побег из аула» Тетя героя (реж. Н.Адамбаев)
## Марапаттары
* Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясының иегері
* 2016 - Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл медалі
* 2006 - Құрмет ордені
* 1992- Қазақстанның еңбек сіңірген артисі |
Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде (Қола дәуірі) Еділ мен Алтай арасында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін Андроново ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға 1927 жылы С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Андронов ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылып отыр. Андроново мәдени-тарихи қауымының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Батыстық андроноволықтар қима мәдениетінің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларға тікелей ықпал жасап отырды. Археологиялық деректер Андроноволықтардың басым көпшілігі отырықшылық өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.
Жалпы, Қазақстанда Андроново мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің басты ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Андроново мәдениетінің ескерткіштері Қазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андроново мәдениеті арқылы қарастырады.
Андроново мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен аумақта табылуына және оның ұзақ кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір Андроново тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады. Андроноволықтарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялық белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнекті балшық қыш ыдыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады. Андроново тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде, әсіресе Орал өңірінде бұлардың орнына обалар үйілді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол-аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалған «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді. Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Бұдан ертерек уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді. Сәндік заттардың Андроново тайпалары мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды. Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.
## Этимологиясы
Ескерткіштердің тұңғыш рет 1914 ж. Ачинск қаласының маңындағы Андроново ауылы маңынан табылуына байланысты осылай аталған. Бұл мәдениет Орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар арасына кең тараған. Ол таралған аймағына және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте кезеңі – б.з.б. XVIII-XVI ғасырлардағы Петров мәдениеті; орта кезеңі – б.з.б. XVI–XII ғасырлардағы Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. XII–VIII ғасырлардағы Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері.
## Ескерткіштері және оның зерттеушілері
Андроново мәдениеті шартты түрде үш кезеңге бөлінеді. Ерте қола — б.з.д. XVIII-XVI ғғ, орта қола б.з.д. XV-XII ғғ., кейінгі қола б.з.д. XII-VIII ғғ. Андроново мәдениеті 8-9 ғасырға созылады (б.з.д. 17-9 ғасырлар). Андроново мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан көп археологиялық материал жиналды. Бұл мәдениеттің ескерткіштерін кезеңдерге бөліп, топтастыруды бастаған С.А. Теплоухов болды. Әсіресе М.П. Грязновтың сіңірген еңбегі зор. Ол 30-жылдарда-ақ Андроново мәдениетінің тарихи құбылыс ретіндегі суреттемесін жасап берді және далалық қола дәуірінің хронологиялық үш кезеңін: алдыңғы, ортаңғы және соңғы кезендерін саралап берді. Кейін К.В. Сальников Орал сыртының Андроново мәдениетіне хронологиялық топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға шартты түрде мынадай аттар берді: Федоров кезеңі - б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, Алакөл кезеңі — б. з. б. XV — XII ғасырлар, Замараев кезеңі — б. з. б. XII — VIII ғасырлар. Андроново мәдениетін К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі тарих ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды. Қазақстанның Андроново мәдениетін кезеңдерге бөлу мәселесін Ә. X. Марғұлан, К.А. Ақышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, A.M. Оразбаевтар айналысты. Қазіргі кезде К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі қайта қаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Зданович пен басқа да зерттеушілердің еңбектерінде нақтылана түсті. Зерттеушілердің көпшілігі Андроново мәдениеті неолит пен энеолит дәуірлеріндегі Қазақстан даласының солтүстік аймағының және Орал сырты мен Батыс Сібірдің іргелес аудандарының мәдениет жағынан, әрі, шыққан тегі жағынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде кұрылған деп есептейді. Сол кездің өзінде-ақ мал өсіру, қарапайым егіншілік және кен кәсібінің бастамасы мәлім болатын. Үй жанында мал бағу мен жайылмада кетпенмен егін салудың одан әрі дамуы отырықшылықтың ұлғаюына, үй кәсіпшіліктерінің шығуына, металлургияның дамуына жеткізді. Ұлан-ғайыр далалық аймақта осы материалдық игіліктерді шығаратын негізгі өндірістер прогресінің шамамен бір деңгейлес болуы Андроново мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерінің қалыптасуына, қоғамның әлеуметтік жағдайына жақын түрлеріне жеткізді.
### Орталық Қазақстан
Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер табылды. Орталық Қазақстанның Андроново мәдениетіне тән сипаты - оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі.
* Ертедегі Нұра кезеңі — жерлеу салтында крематация (мәйітті өртеу) басым болған. Мәйітті табытқа салып қою рәсімімен де жерлеу кездеседі. Керамика ыдыстардың жоғарғы жағы ғана әсемделеді. Қабір ішінде мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де табылған.
* Келесі — Атасу кезеңінде жерді игеру, оның ішінде шөлейт аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыстарының көлемі күрт өседі. Мәйіттерді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады.
* Кейінгі кезеңі — Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Оның ерекшелігі — мәйіттерді шалқасынан жатқызып қою. Мысалы: Ақсу-Аюлы −2 қабыры. Жер бетіне тастан қалап қабырғалы тұрғын үйлер салу рәсімі кең жайылады. Сондай-ақ ағаш та қолданылған.
### Солтүстік және Батыс Қазақстан
Солтүстік Қазақстан жеріндегі қола ғасырын, соның ішінде Андроново мәдениетінің ескерткіштерін зерттеген ғалымдар - К. А. Ақышев, Ә. М. Оразбаев, Г. Б. Зданович, С. Я. Зданович және т. б. Солтүстік Қазақстанның қола ғасырының кезеңдерге бөлуді, Андроново мәдениетінің сатыларын, олардың хронологиялық мерзімдерін Геннадий Борисович Зданович көпжылдарға созылған Жабай-Покровка, Боголюбово, Куропаткино және тағы да басқа ескерткіштерде жүргізілген қазба жұмыстарының негізінде анықтады. Алексеев қонысы мен Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек және тікбұрышты қоршаулары бар қорымдар көп кездеседі. Челябинск және Қостанай облыстарының шекарасына жақын Арқайым қонысы ежелгі қалалардың мысалы бола алады. Қазіргі Қостанай облысында Садчиков қонысы, Ақмола облысындағы, Зеренді ауданындағы Павловка (Шағалалы) қоныстары - Андроново тарихи-мәдени қауымдастығының айшықты ескерткіштері.
### Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
Ескерткіштері — Таңбалы, Қаратау сияқты тастағы суреттер, Таутары қорымы. Сырдарияның төменгі жағынан Арал алқабынан - Тегіскен кесенесі ашылды.
## Шаруашылығы
Андроново қоныстары дала өзендері мен оның жағаларына егін, бау-бақша салып қоныстанған. Тары ботқасы күйген құмыралар табылды. Қоныстардың бәрінен табылған ортақ олжалар: дәнүккіштер, келсаптар, орақтар мен тас кетпендер.
Мал өсіру маңызды рөл атқарған. Негізгі тамағы сүт болды, сүзбе, ірімшік жасаған. Ет өте аз болған, оны мейрамдарда ғана, құдай жолына құрбандық жасағанда ғана пайдаланған. Негізгі мал қой, сиыр, жылқы. Жылқының үш тұқымы болды: 1). биіктігі 128-136 см., басы үлкен, қалың жалды жатаған жылқы. Қазіргі моңғол жылқысына ұқсас. 2). Шоқтығы орташа не биік 136-152 см-ге дейін салмағы 350 килоға дейін жететін жылқылар. 3). Асыл тұқымды биіктігі 152-160 см., аяқтары жіңішке, сымбатты, қой мойынды жылқылар. Олар соғыс арбасына жегілетін болған. Андроноволықтар мал бағудың қыр-сырын жетік меңгергендер болды. Олар дүние жүзінде алғаш рет малды қолда ұстауды енгізді. Қыста төлді жылы жерде ұстаған, ол үшін үйдің бір жағын қоршап бөліп тастаған. Тұрғын үйлерге жалғаса мал қора салды. Андроноволықтар қос өркешті бактриан түйелерін өсірді.
Ерте және орта қола кезеңдерінде, яғни б.з.д. 1 мыңжылдықтың басында андроноволықтар отырықшы болды. Аралас шаруашылықпен айналысқан. Малды үй іргесіне бағу нәтижесінде жайылым тез тозған. Сондықтан жайлаулық тәсілді ойлап табады. Бұл көктем, жаз айларында жастар мен ер адамдар алыс жайылымға малды айдап әкетсе, отбасылары егін өсірумен айналысты.
## Ежелгі кеншілер
Кен өндіру б.з.-дан үш мың жыл бұрын пайда болды. Мысалы, Жезқазғанда осы кезде-ақ кен өндіріле бастады. Олар кенді тотықтандыру, қайлалау, отпен өндіру әдістерін меңгерді. Сондай-ақ әрбір отбасы өз ыдыс-аяқтарын өздері жасады. Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы отқа, кейде таспен қоршалған шұңқырға алаулатып күйдірген. Ыдыстар әртүрлі сызықтармен, геометриялық ою-өрнектермен әсемделген. Андроноволықтар үй тіршілігіне қажетті нәрсені өздері жасады. Жіп иіру, тоқу, теріні өңдеу, киімді түрлі-түсті жіппен әдіптеп бәрін игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен игерген. Тоқыма станогы, ұршық болды. Олар өкшесіз аяқ киім киген, жүннен тоқыған, теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер көбіне ұзын жеңді етегі жер сызған жүн көйлек киіп жүрді. Әшекейлік бұйымдар сырға, салпыншақтар, моншақтар таққан. Ерлері қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды.
## Халық, қоғам, әдет-ғұрып
Олар үлкен үйде отбасылық қауым болып өмір сүрді. Ағайын-туыстар шаруаны бірге атқарды. Обалар, қабірлер қазу ісінде өзгешеліктері болған. Бұл Андроново қоғамының біртекті болмағандығын көрсетеді. Байлар, текті адамдар өлгенде олар ерекше құлпытас орнатылған мазарларға жерленді. Жауынгерлер, патшалар, абыздар тәрізді әлеуметтік жік болған.
## Діни көзқарастары
Қола дәуірі тұрғындарының діни көзқарастары қарапайым болды. Олар өлген адамдарын белгілі бір рәсімдермен жерледі. Мүрдені "Жер-ананың" қойнына анасының құрсағында жатқан қалыпта қоюға тырысқан. Андрондықтардың түсінігінше, өлген соң да "о дүниеде" тіршілік жалғасады. Сондықтан олар өлікпен бірге киім-кешегін , қару-жарағын, ыдыс-аяғын, тамағын қоса көмген. Андрондықтар күнге, отқа мінәжат еткен. Сонымен қатар олардың өмірінде бұрыннан келе жатқан тотемизм (шығу тегін жануармен байланыстыру), фетишизм (жансыз дүниеге сеніп, соның қасиетіне табыну), анимизм (жанға, рухқа сену) сияқты ғұрыптар да орын алды. Діни наным-сенімдері бойынша күнге, отқа, қасиетті жануарларға табынған. Олардың бейнелері көзенің сыртындағы өрнектерде, тастағы суреттерде, сынтастарда, әшекей бұйымдарда көптеп кездеседі. Бұл мәдениет кезіндегі тайпалардың тұрмыс-салты, кәсібі, қолөнері қазақ халқының тіршілігінде көп сақталған.
### Өнері
Өліктер қабірде бастары батысқа немесе оңтүстік-батысқа қаратылып қойылды. Бұл о дүниемен байланыс жасайтын құдайға қарату деген мағынаны білдірді. Мәйіт бүктей жатқызылды. Сондай-ақ мәйітті өртеп жіберу де болды. Ол отқа табынудан шықса керек. Үй құрылысы да құрбандық шалудан басталған. Оған сүт толы ыдыстар, бұқа не бағлан шалынған. Тіпті балаларды да құрбандыққа шалған, оны үй едені астына көмген. Үйдің ошағы отбасының ең қасиетті жері болды. Сонымен қатар олардың өнері де жақсы дамыған, қыш-құмыраларды жасап қана қоймай олардың бетіне геометриялық фигураларды салған, құмыра сыртына әр түрлі бұйымдар жабыстырып әшекейлеген. Аң аулаудың құпияларын түсіне отыра, қару-жарақтың әрі ыңғайлы, әрі қолайлы түрлерін жасаған (қалайы пышақ, найза ұштары, жебенің бастары бәрі қалайыдан болған).
### Тастағы суреттер
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл суреттер — жануарлар, күн бейнелі адамдар, соғыс арбалары, шайқас көріністері туралы тасқа салынған суреттер олардың дүние-танымын көрсетеді. Жартастағы суреттер-петроглифтер Қазақстанда Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау мен Маймақ, Тарбағатай мен Бөкентауда табылды.
## Дереккөздер |
Тайпақ ауданы — 1928-1963, 1964-1997 жылдары болған Қазақ КСР-інің (1936 ж. дейін — Қазақ АКСР, 1991 ж. бастап — Қазақстан Республикасы) Орал округі мен Батыс Қазақстан облысының (1962-1992 жж. — Орал) әкімшілік бөлінісі. Орталығы - Тайпақ ауылы.
## Тарихы
Тайпақ округі 1928 жылы 17 қаңтарда Қазақ АКСР Орал округінің құрамында құрылды. Оның құрамына Орал губерниясы Жымпиты уезінің Тайпақ болысы мен Байғұтты, Дуана және Индер болыстарының бөліктері кірді. Базаршолан ауылы бастапқыда аудан орталығы болып белгіленді, бірақ 1928 жылы 28 шілдеде Базартөбе мекеніне көшірілді.
1930 жылы Орал округі жойылып, Тайпақ ауданы Қазақ АКСР тікелей бағынышты болды. Сонымен бірге, оған бүкіл Ілбішін ауданы және жойылған Жаңақала мен Қаратөбе аудандарының бөліктері қосылды. Тайпақ ауданының орталығы Калмыков ауылына көшірілді. 1931 жылы Ілбішін ауданы қайтадан Тайпақ ауданынан бөлініп шықты.
1932 жылы 20 ақпанда Тайпақ ауданы Батыс Қазақстан облысына бекітілді. 1932 жылы 19 қарашада Тайпақ ауданы аумағының бір бөлігі Орал-Ембі ауданына берілді. 1933 жылы 25 ақпанда Тайпақ ауданы аумағының бір бөлігі Калмыков ауданына берілді.
1940 жылы 30 қарашада Қызылқоға ауылдық кеңесі Тайпақ ауданынан Гурьев облысының Мақат ауданына және Антонов ауылдық кеңесі Чапаев ауданынан Тайпақ ауданына берілді.
1944 жылы 11 мамырда №12, 13, 14, 15 ауылдық кеңестері жаңадан құрылған Гурьев облысындағы Қызылқоға ауданына берілді.
1951 жылғы мәліметтер бойынша округке 14 ауылдық кеңес кірді: Ақтөбе, Антонов, Базартөбе, Есенсай, Калмыков, Кеңсуат, Қызылжар, Краснояр, Қырыққұдық, Қурайлысай, Сайқұдық, Сарытоғай, Тайпақ және Теңдік.
1952 жылы 31 желтоқсанда Теңдік ауылдық кеңесі таратылды.
1954 жылы 11 тамызда Сарытоғай ауылдық кеңесі Краснояр ауылдық кеңесіне, Қызылжар — Базартөбеге, Кеңсуат — Есенсайға қосылды.
1957 жылы 30 тамызда Тайпақ ауылдық кеңесі Базартөбе ауылдық кеңесіне қосылды. Антонов ауылдық кеңесінің орталығы Антоново ауылынан Котельниковоға, Базартөбе ауылдық кеңесінің орталығы Базартөбе ауылынан Қарауылтөбеге көшірілді.
1959 жылғы ауданда 9 ауылдық кеңес болды: Ақтөбе, Антонов, Базартөбе, Есенсай, Калмыков, Краснояр, Қырыққұдық, Қурайлысай, Сайқұдық.
1963 жылы 2 қаңтарда Тайпақ ауданы Чапаев ауданымен біріктіріліп, 1964 жылы 31 желтоқсанда қайта бөлініп шықты.
1986 жылғы мәлімет бойынша ауданда 8 ауылдық кеңес болған: Ақтөбе, Базартөбе, Заурал, Калмыков, Қарауылтөбе, Котельников, Краснояр, Сайқұдық.
1993 жылы аудан орталығы Калмыково ауылы Тайпақ ауылы болып өзгертілді.
1997 жылы 7 мамырда Тайпақ ауданы жойылып, оның аумағы Ақжайық ауданына берілді.
## Тұрғындары
1939 жылғы санақ бойынша облыстың ұлттық құрамы келесідей болды: қазақтар - 80,2%, орыстар - 15,2%, украиндар - 1,8%, татарлар - 2,4%, кәрістер - 2,2%.
## Дереккөздер |
## Солтүстік және Батыс Қазақстан
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Еуразияның далалы аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалды. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі, еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себепші болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. Осы мәселелерді таратып айтар болсақ:
* Түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі - қола металлургиясы шықты.
* Ең алғашқы еңбек бөлінісі - бақташылық, мал шаруашылығы мен теселі егіншілік пайда болды.
* Әкелік отбасылық рулық қатынас орнады.
* Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады.
* Андроново тайпалары алғаш болып экономикалық өмірдің озық түрі көшпелі мал шаруашылығына көшті.
* Қола дәуіріндегі экономиканың басты – екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металургияның, сондай – ақ егіншіліктің дамуы ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті; мұның өзі қоғамдағы ер азаматтардың ролін арттырды. Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық ру (патриархат) орнады.
Қола дәуірінде кен өндіріп, балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген. Мәселен, Жезқазған өңірінде 100 мың тонна мыс қорытылған. Ал Успен кенішінде 200 мың тонна кен өндірілген.
Ежелгі кеншілер кенді тотықтыру тәсілін тапқан, сонда ол жыныста мыс пен қалайы қосындысы күрт көбейген. Кенді жүлгелерді тауып іске жаратқан, борпас жынысты «қайлалап», тас соққыштар мен балғалар қолданып өндірген. Ал қатты жыныстарға «отпен өндіру» тәсілін қолданған, бұл тәсіл бойынша жүлгенің шығатын жеріне немесе забойда от жағып, жыныс қызған кезде, ол шатынап жарылуы үшін оған су құйған, сосын шойбалғамен, қайламен соғып құлатқан. Ал металы бар жыныстарды көнектерге салып жоғары шығарған.
Сол сияқты кенді жыныс астын қуалай қазып, сосын үстен төніп тұрған рудалы қатпарды балғамен ұрып опырып түсірген. Ал, ұзын штольнялар ( жасанды үңгімелер) қазған кезде оған ағаш тіреулері пайдаланған. Шахта қасындағы су басына өндірілген руданы әкеліп, жуып, бос қоқыстардан тазартқан. Уақталған руданы қонысқа әкеліп арнаулы пештерге салып балқытқан, ондай пештер қалдықтары Атасу, Суықбұлақ, қоныстарынан, Қанай ауылының қасынан табылған.
Метал балқытатын шеберханалар орны Мало-Красноярск, Алексеевка, Никольское, Петровка ІІ-де бар екені мәлім болды. Металл балқытумен бірге андроноволықтар оны шыңдау, шекемелеу және қыспалау әдістерін білген. Алтын фольгамен оралған қоладан олар самай сырғаларын, алқалар білезіктер жасаған. Жетісудағы Қапал қыстағы жанындағы қорымнан табылған, ішкі жағына екі ат бейнесі салынған самайға тағылатын салпыншақ зергерлік өнердің ғажайып үлгісі болып табылады.
Қола дәуінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі -мәдениет болған. Оның алғашқысы - Андроново мәдениеті. Ал б.з.д 10-8 ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Беғазы-Дәндібай мәдениеті негізінен алғанда Орталық Қазақстан жерінде кең таралған. 1941-1945 жылдардағы соғыс аяқталып, елдің жағдайы түзеле бастағаннан кейін ғана Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеу басталды.
Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археолология және этнография институты жанынан арнайы Орталық Қазақстан экспедициясы құрылды. Оны ұзақ жылдар бойы ғұлама ғалым академик Әлкей Марғұлан басқарды.
Ә.Х. Марғұланның басшылығымен бір топ археолог-ғалымдар Орталық Қазақстанда ұзақ жылдар бойы қазба жұмыстарын жүргізді. Осының нәтижесінде тамаша археологиялық ескерткіштер ашылды. Олар- қоныстар, молалар, және т.б. Мұның бәрін жалпы атпен Андроново және Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп атайды. Әсіресе Атасу, Былқылдақ қоныстары мен Айшырақ, Дарат молаларынан табылған ескерткіштер көп жаңалықтар ашуға мүмкіндік берді. Осы зерттеулердің нәтижесінде Орталық Қазақстан дүние жүзіндегі ежелгі және ерте замандардағы адамдар жасаған мәдениеттің белгілі орталықтарының бірі ретінде анықталып отыр. Ғалымдар тұңғыш рет Орталық Қазақстандағы қола дәуірін Феодоров, Алакөл, Дәндібай кезеңдеріне бөлді. Ерте феодоров кезеңіндегі ескерткіштерге Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Ақшатау қорымдары жатады. Алакөл ескерткіштеріне Атасу өзенінің жоғары ағысындағы Айшырақ, Былқылдақ, ал Дәндібайға-Қарасай, Беғазы ескерткіштері жатады.
Андроново мәдениетінің бірінші ескерткіші 1914 жылы Сібір жеріндегі Андроново қонысындағы Ашинск селосы маңынан табылған. Сол жердегі қазба жұмыстарын 1914 жылы Б.В.Андрианов жүргізген. 1927жылы археолог М. П. Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тауып, Андроново мәдениетінің ескерткіштері шығыста Минусинскіден бастап батыста Оралға дейінгі орасан зор территорияға тарағанын анықтады. Кейінірек Андроново ескерткіштері Қазақстанның түскейінен, Жетісу мен Орта Азиядан табылды.
Андроново қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтарының бірі-Орталық Қазақстан болған. Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындарымен тастағы суреттер- петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса ескі қабір табылып зерттелген.
Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген Андроново мәдениеті ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен Тасты- бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Батыс аудандарда сақина секілді дөңгелете салынған қоршаулар етек алған. Ерте қола кезеңіне мәйітті өртеп көму рәсімі жатады. Орта қола кезеңінде үй салу, қоныстандыру ісі, өлікті жерлеуді ұйымдастыру, жерлеу ғұрпы біраз өзгерген. Енді қоныстарға бұрынғыдай бекіністер салынбайды, тұрғын жайлар, жартылай жертөлелер тікбұрышты – ұзынырақ болып келеді.Кейінгі қола дәуірі қоныстарында түрі жағынан тікбұрышты, сопақ, сегіз тәрізді жартылай жертөлелер көбірек кездеседі. Шаруашылықта мал өсірудің әсіресе жылқы өсірудің рөлі арта түсті.
Солтүстік пен Батыс Қазақстан жерінде кола дәуірінің 150- ден астам қонысы, 200- ге тарта қорымы зерттелді. Батыс Қазақстан өңірінде үйлер негізінен, тастан салынды. Тұрғын үйлердің жанында қабырғасын сексеуілмен немесе шарбақпен шегендеген құдықтар да болды. Өлген адамдарды сол немесе оң жамбасымен, қол-аяғын бүгіп жерлеген.
## Шығыс Қазақстан
Шығыс Қазақстанда Андроново мәдениетінің дамуы осы тектес жолмен жүрді. Ертіс пен Бұқтырманың, Күршімнің көкорай шалғынды алқаптарынан, Алтайдың таулы аудандарынан, Тарбағатай мен Сауыр далаларынан қола дәуірінің ондаған қоныстар мен қорымдары табылды. Қанай қорымы және онымен жарыса қатар орналасқан қоныс қабырғаларының дені кейінгі қола кезеңіне жатады. Ертістің оң жақ жағалауындағы қоныстан көлемі 50 шаршы метр тікбұрышты жартылай жертөле және онымен жалғас қоражайлар қазылып, аршылып алынды. Үй қабырғалары қамыспен бастырылып сылақталған.
## Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
Жетісуда Андроново мәдениетінің өзіндік нұсқасы бар. Таңбалы мен Қаратау сияқты тастағы суреттердің аса үлкен шоғыры Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінен ғана табылды.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірі ескерткіштері аздау зерттелген. Оңтүстік Қазақстанда қола дәуірінің ортаңғы кезеңінде жер бетіне қазылмай қойыла салған жұмыр тастардан салынған қоршаулар тән. Олардың пішіні тіктөртбұрыш, шаршы, сопақша, дөңгелек болып келеді. Шаруашылығы. Қазақстан территориясында қола өндіру ісі мыс пен қалайыны қорыту арқылы б.з.б. 2-ші мыңжылдықта басталды. Қола дәуірінде мал шаруашылығы көпшілік тайпалардың күнкөрісінің басты көзі болған.
Андроноволықтарда негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған. Бұл әрине, егін шаруашылығының дамығанын көрсетеді. Жер тесемен өнделгендіктен, сол кездегі, егіншілік Андроново тайпаларында «теселі егіншілік» деп аталған. Көбінесе бидай, тары өсірген, бақшалық шаруашылық та дамыған.
Андроново тарих-мәдени бірлестігінің негізгі қалыптасқан аймағы - Қазақстан аумағы. Андроново тайпалары Қазақстан аумағын б.з.б. І-ші мыңжылдықта мекендеген ерте көшпенділердің тікелей мәдени -этникалық ата тегі болады деп айта аламыз.
## Дереккөздер
Қазақстан тарихы 10-сынып
## Солтүстік және Батыс Қазақстан
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Еуразияның далалы аймақтарында қола алу тәсілі шығып, өндіргіш күштер қатарында төңкеріс жасалды. Ал өндіріске металдан жасалған құралдардың енуі, еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себепші болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды. Осы мәселелерді таратып айтар болсақ:
* Түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі - қола металлургиясы шықты.
* Ең алғашқы еңбек бөлінісі - бақташылық, мал шаруашылығы мен теселі егіншілік пайда болды.
* Әкелік отбасылық рулық қатынас орнады.
* Рулық қатынастар ыдырап, қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады.
* Андроново тайпалары алғаш болып экономикалық өмірдің озық түрі көшпелі мал шаруашылығына көшті.
* Қола дәуіріндегі экономиканың басты – екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металургияның, сондай – ақ егіншіліктің дамуы ең алдымен еркектердің еңбегін қажет етті; мұның өзі қоғамдағы ер азаматтардың ролін арттырды. Сондықтан аналық рулық қатынастың орнына аталық ру (патриархат) орнады.
Қола дәуірінде кен өндіріп, балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген. Мәселен, Жезқазған өңірінде 100 мың тонна мыс қорытылған. Ал Успен кенішінде 200 мың тонна кен өндірілген.
Ежелгі кеншілер кенді тотықтыру тәсілін тапқан, сонда ол жыныста мыс пен қалайы қосындысы күрт көбейген. Кенді жүлгелерді тауып іске жаратқан, борпас жынысты «қайлалап», тас соққыштар мен балғалар қолданып өндірген. Ал қатты жыныстарға «отпен өндіру» тәсілін қолданған, бұл тәсіл бойынша жүлгенің шығатын жеріне немесе забойда от жағып, жыныс қызған кезде, ол шатынап жарылуы үшін оған су құйған, сосын шойбалғамен, қайламен соғып құлатқан. Ал металы бар жыныстарды көнектерге салып жоғары шығарған.
Сол сияқты кенді жыныс астын қуалай қазып, сосын үстен төніп тұрған рудалы қатпарды балғамен ұрып опырып түсірген. Ал, ұзын штольнялар ( жасанды үңгімелер) қазған кезде оған ағаш тіреулері пайдаланған. Шахта қасындағы су басына өндірілген руданы әкеліп, жуып, бос қоқыстардан тазартқан. Уақталған руданы қонысқа әкеліп арнаулы пештерге салып балқытқан, ондай пештер қалдықтары Атасу, Суықбұлақ, қоныстарынан, Қанай ауылының қасынан табылған.
Метал балқытатын шеберханалар орны Мало-Красноярск, Алексеевка, Никольское, Петровка ІІ-де бар екені мәлім болды. Металл балқытумен бірге андроноволықтар оны шыңдау, шекемелеу және қыспалау әдістерін білген. Алтын фольгамен оралған қоладан олар самай сырғаларын, алқалар білезіктер жасаған. Жетісудағы Қапал қыстағы жанындағы қорымнан табылған, ішкі жағына екі ат бейнесі салынған самайға тағылатын салпыншақ зергерлік өнердің ғажайып үлгісі болып табылады.
Қола дәуінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі -мәдениет болған. Оның алғашқысы - Андроново мәдениеті. Ал б.з.д 10-8 ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Беғазы-Дәндібай мәдениеті негізінен алғанда Орталық Қазақстан жерінде кең таралған. 1941-1945 жылдардағы соғыс аяқталып, елдің жағдайы түзеле бастағаннан кейін ғана Орталық Қазақстанды археологиялық зерттеу басталды.
Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археолология және этнография институты жанынан арнайы Орталық Қазақстан экспедициясы құрылды. Оны ұзақ жылдар бойы ғұлама ғалым академик Әлкей Марғұлан басқарды.
Ә.Х. Марғұланның басшылығымен бір топ археолог-ғалымдар Орталық Қазақстанда ұзақ жылдар бойы қазба жұмыстарын жүргізді. Осының нәтижесінде тамаша археологиялық ескерткіштер ашылды. Олар- қоныстар, молалар, және т.б. Мұның бәрін жалпы атпен Андроново және Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп атайды. Әсіресе Атасу, Былқылдақ қоныстары мен Айшырақ, Дарат молаларынан табылған ескерткіштер көп жаңалықтар ашуға мүмкіндік берді. Осы зерттеулердің нәтижесінде Орталық Қазақстан дүние жүзіндегі ежелгі және ерте замандардағы адамдар жасаған мәдениеттің белгілі орталықтарының бірі ретінде анықталып отыр. Ғалымдар тұңғыш рет Орталық Қазақстандағы қола дәуірін Феодоров, Алакөл, Дәндібай кезеңдеріне бөлді. Ерте феодоров кезеңіндегі ескерткіштерге Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Ақшатау қорымдары жатады. Алакөл ескерткіштеріне Атасу өзенінің жоғары ағысындағы Айшырақ, Былқылдақ, ал Дәндібайға-Қарасай, Беғазы ескерткіштері жатады.
Андроново мәдениетінің бірінші ескерткіші 1914 жылы Сібір жеріндегі Андроново қонысындағы Ашинск селосы маңынан табылған. Сол жердегі қазба жұмыстарын 1914 жылы Б.В.Андрианов жүргізген. 1927жылы археолог М. П. Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тауып, Андроново мәдениетінің ескерткіштері шығыста Минусинскіден бастап батыста Оралға дейінгі орасан зор территорияға тарағанын анықтады. Кейінірек Андроново ескерткіштері Қазақстанның түскейінен, Жетісу мен Орта Азиядан табылды.
Андроново қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтарының бірі-Орталық Қазақстан болған. Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындарымен тастағы суреттер- петроглифтер, 30-дан аса қоныстар мен 150-ден аса ескі қабір табылып зерттелген.
Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген Андроново мәдениеті ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен Тасты- бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Батыс аудандарда сақина секілді дөңгелете салынған қоршаулар етек алған. Ерте қола кезеңіне мәйітті өртеп көму рәсімі жатады. Орта қола кезеңінде үй салу, қоныстандыру ісі, өлікті жерлеуді ұйымдастыру, жерлеу ғұрпы біраз өзгерген. Енді қоныстарға бұрынғыдай бекіністер салынбайды, тұрғын жайлар, жартылай жертөлелер тікбұрышты – ұзынырақ болып келеді.Кейінгі қола дәуірі қоныстарында түрі жағынан тікбұрышты, сопақ, сегіз тәрізді жартылай жертөлелер көбірек кездеседі. Шаруашылықта мал өсірудің әсіресе жылқы өсірудің рөлі арта түсті.
Солтүстік пен Батыс Қазақстан жерінде кола дәуірінің 150- ден астам қонысы, 200- ге тарта қорымы зерттелді. Батыс Қазақстан өңірінде үйлер негізінен, тастан салынды. Тұрғын үйлердің жанында қабырғасын сексеуілмен немесе шарбақпен шегендеген құдықтар да болды. Өлген адамдарды сол немесе оң жамбасымен, қол-аяғын бүгіп жерлеген.
## Шығыс Қазақстан
Шығыс Қазақстанда Андроново мәдениетінің дамуы осы тектес жолмен жүрді. Ертіс пен Бұқтырманың, Күршімнің көкорай шалғынды алқаптарынан, Алтайдың таулы аудандарынан, Тарбағатай мен Сауыр далаларынан қола дәуірінің ондаған қоныстар мен қорымдары табылды. Қанай қорымы және онымен жарыса қатар орналасқан қоныс қабырғаларының дені кейінгі қола кезеңіне жатады. Ертістің оң жақ жағалауындағы қоныстан көлемі 50 шаршы метр тікбұрышты жартылай жертөле және онымен жалғас қоражайлар қазылып, аршылып алынды. Үй қабырғалары қамыспен бастырылып сылақталған.
## Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
Жетісуда Андроново мәдениетінің өзіндік нұсқасы бар. Таңбалы мен Қаратау сияқты тастағы суреттердің аса үлкен шоғыры Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінен ғана табылды.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қола дәуірі ескерткіштері аздау зерттелген. Оңтүстік Қазақстанда қола дәуірінің ортаңғы кезеңінде жер бетіне қазылмай қойыла салған жұмыр тастардан салынған қоршаулар тән. Олардың пішіні тіктөртбұрыш, шаршы, сопақша, дөңгелек болып келеді. Шаруашылығы. Қазақстан территориясында қола өндіру ісі мыс пен қалайыны қорыту арқылы б.з.б. 2-ші мыңжылдықта басталды. Қола дәуірінде мал шаруашылығы көпшілік тайпалардың күнкөрісінің басты көзі болған.
Андроноволықтарда негізінен, отырықшы шаруашылық басым болған. Бұл әрине, егін шаруашылығының дамығанын көрсетеді. Жер тесемен өнделгендіктен, сол кездегі, егіншілік Андроново тайпаларында «теселі егіншілік» деп аталған. Көбінесе бидай, тары өсірген, бақшалық шаруашылық та дамыған.
Андроново тарих-мәдени бірлестігінің негізгі қалыптасқан аймағы - Қазақстан аумағы. Андроново тайпалары Қазақстан аумағын б.з.б. І-ші мыңжылдықта мекендеген ерте көшпенділердің тікелей мәдени -этникалық ата тегі болады деп айта аламыз.
## Дереккөздер
Қазақстан тарихы 10-сынып |
Әбіләкім Илмий (қырымтат. Ablâkim İlmiy; 1887, Ескі Ел — 1947, Меджидия) — Қырымтатар жазушысы, журналист, қоғам қайраткері, мұғалім.
## Өмірбаяны
1887 жылы Таврия губерниясы, Ақмешіт уезі, Дуванқой болысы, Ескі Ел ауылында дүниеге келген. Ол ауылдық бастауыш мектепте, содан кейін Бақшасарайдағы орта мектепте оқыды. Оқуын Ыстанбұлда жалғастырды. Түркияда «Талебе Джемиети» («Шәкірттер қоғамы») қырым татар студенттерінің құпия ұйымына мүше болды, Қырым татарлары ұлттық қозғалысының жетекшілері Ж. Сейітахмет, Номан Челебижиһан, Әбибулла Одабашпен танысты.
Жас авторға арналған маңызды оқиға - бұл 1811 жылы Герей әулетінен шыққан ескі Осман ханзадасы Хәлім Герей жазған Қырым хандығының тарихына арналған тарихи еңбек «Хандардың қызғылт гүлзары немесе Қырым тарихы» (түр. Gülbün-i hânân yahud Kırım tarihı) кітабының тарихи аудармасы болды. 1909 жылы Әбіләкім Илмий қырымдықтардың патриоттық қозғалысына қатысушылардың ықпалында бола отырып, өзінің аудармасын мәлімдемелер және түсіндірмелермен Ыстанбұлда жариялады.
1914 жылы Әбіләкім Илмий Қырымға оралды. Ол Тавдайыр медресесінің ректоры болып жұмыс істеді. Ол өзінің прозалық шығармаларын «Тержиман» журналында жариялай бастады. Атап айтқанда, оның Бірінші дүниежүзілік соғыс оқиғаларына арналған «Ұлы, Чубаре» (1914) әңгімесі жақсы ниетті пікір алды.
1916 жылы біраз уақыт «Тержиман» («Аудармашы») газетін басқарды. 1917 жылы «Къырым оджагъы» («Қырым ошағы») газетін өз бетінше шығара бастады, Қырымның саяси өміріне белсенді қатысты. Сол жылы Қырымтатар халқының Бірінші құрылтайында А. Айвазов, Ж. Аблаевпен бірге бірінші ұлттық парламенттің президиумына сайланды.
1918 жылы Бақшасарайдағы оқу орны - Шынжырлы медресесінде география мұғалімі болып жұмыс істеді. Кейін Қырымдағы балалар үйінің бірінде жұмыс істеді.
1923 жылға дейін мерзімді басылымдарда Әбіләкім Илмийдің аты мүлдем аталмады. 1926 жылы «Илери» журналы «Аштық туралы естеліктер» атты әңгімесін шығара бастады, бірақ 1928 жылы 2 желтоқсанда тұтқындалып, ұлтшылдық айыбымен бес жылға сотталды.
Жазасын өтегеннен кейін Илмий әйнекші болып жұмыс істейді және ұзақ уақыт бойы Қырымда тұрмады. Тек 1942 жылы, оккупация кезінде, Қырым мұсылмандар комитеті Албат ауылында лицей ашқан кезде, қайтадан мұғалімдік қызметке оралды. Лицейде география және тарих пәндерінен сабақ берді.
Қызыл әскердің Қырымға келгенге дейін Румынияға кетіп, 1947 жылы қайтыс болды. Меджидия қаласының татар зиратында жерленген.
## Естелік
Бақшасарайдың Ханшайыр шағынауданында жазушының құрметіне Әбіләкім Илмий көшесі аталды.
## Әдебиет
* Керим И. А. Къырымтатар эдебияты (Къулланма дерслик). — Акъмесджит, 1995. — Б. 144—146.
* Қырым татар мәдениетінің қайраткерлері (1921—1944 ж.): Биобиблиографиялық сөздік. — Ақмешіт, 1999. б. 100.
* «Мен ешкімді ұмытпаймын ...» / 1913-1940 жылдардағы Қырым татар жазушыларының шығармалар жинағы. — Ақмешіт, 2001. Б. 37-46.
* Әбіләкім Илмийдің көркем мұрасы / С. С. Халилова // Қара теңіз аймағы халықтарының мәдениеті. — Ақмешіт: Межвузовский центр «Крым», 2004. — № 50, Т.2. — Б. 193—196
## Дереккөздер |
Ыбырай Сауанов (1887 жылы, Казталовка ауылы — 11 қаңтар 1951, Казталовка ауылы) — Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы, «Интернационал» ұжымшарының ферма меңгерушісі. Социалистік еңбек ері (1948).
## Өмірбаяны
1887 жылы Казталовка ауылындағы шаруа отбасында дүниеге келген. 1920 жылдан бастап Казталовкада Кеңес өкіметін орнатумен айналысты: ауылдық кеңестің атқару бөлімінің орынбасары, төрағасы болды. Кейін Казталов ауданындағы «Интернационал» ұжымшарының ферма меңгерушісі болып тағайындалды.
1948 жылы «Социалистік Еңбек Ері» атағы «1947 жылы колхоз ауылшаруашылық өнімдерін міндетті жеткізуді және мал шаруашылығын дамыту жоспарын орындаған кезде мал шаруашылығының жоғары өнімділігі үшін» берілді'.
Естелік
Казталовкадағы бір көше оның есімімен аталады.
Марапаттары
* 1948 жылғы 23 шілдедегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен — Социалистік Еңбек Ері
* Ленин ордені
## Дереккөздер |
Қайырғазы Имашев (5 мамыр 1924, Казталовка ауылы, Орал облысы, Қазақ КСР— 30 наурыз 1980, Саратов облысы, КСРО) — кеңес әскери қызметкері; төрт рет Даңқ орденімен марапатталған Даңқ орденінің толық иегерлерінің бірі.
## Өмірбаяны
1924 жылы 5 мамырда КСРО, Орал облысы, қазіргі Қазақстан Республикасы, Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы, Казталовка ауылында (басқа мәліметтер бойынша Құрманкөл ауылында) шаруа отбасында дүниеге келген.
Жеті жылдық мектепті бітірген соң, Ворошилов ат. ұжымшарда қара жұмысшы және Казталов МТС жүргізушісінің көмекшісі болып жұмыс істейді. Қызыл әскерде 1942 жылдың қыркүйегінен бастап болды. Ұлы Отан соғысы майдандарында - 1943 жылдың наурызынан бастап болды. 1944 жылдың жазына қарай Қайырғазы Имашев 38-гвардиялық атқыштар дивизиясы, 110-гвардиялық атқыштар полкі, барлау бөлімінің командирі болды.
1945 жылы бригадир шенімен Имашев әскер қатарынан шығарылды. Ол Саратов облысы Озинск ауданының қалалық типтегі Озинки ауылында тұрды. 1954 жылы КОКП мүшесі болды. Кірпіш-әк зауытында қойма меңгерушісі болып жұмыс істеген. 1965 жылы кіші лейтенант шеніне ие болды.
Ол 1980 жылы 30 наурызда қайтыс болды. Озинки және Казталовка ауылдарындағы көшелер оның есімімен аталады.
## Марапаттары
* Сержант Имашев Қайырғазы 1944 жылғы 25 тамызда 38-гвардиялық атқыштар дивизиясы бөлімшелерінің бұйрығымен 3-дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды (№60/н).
* 96-атқыштар корпусының әскерлеріне 1944 жылғы 18 қыркүйектегі бұйрығымен (№6/н) гвардия сержанты Имашев Қайырғазы 3-дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.
* 70-армия әскерлерінің 1944 жылғы 29 қазан бұйрығымен (№196/н) гвардия сержанты Имашев Қайырғазы 2-дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.
* КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 29 маусымдағы жарлығымен гвардия аға сержанты Имашев Қайырғазы неміс-фашистік басқыншыларымен шайқастарда командалық тапсырмаларды үлгілі орындағаны үшін 1-дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.
* Сондай-ақ, 2-дәрежелі Отан соғысы орденімен (03.11.1985) және медалдармен, соның ішінде «Ерлігі үшін» медалімен марапатталды.
## Сілтеме
* Қайырғазы Имашев. «Герои страны» сайты
* ИМАШЕВ ҚАЙЫРҒАЗЫ
## Дереккөздер
* Кавалеры ордена Славы трёх степеней. Биографический словарь. М.: Воениздат, 2000. |
Дүйсен би Есенберліұлы — Ақмола облысы Зеренді ауданы Қошқарбай елінің тумасы.
## Өмірбаяны
Дүйсен би жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің алдынан өтіп, батасын алады. Дүйсен бидің бұл секілді еларалық сипаттағы билігімен қатар ұлыс ішіндегі дауларды шешкен билігінен де оның мемлекеттік деңгейдегі парасаттылығы, ойының саралығы мен ниет-тілегінің тазалығы танылады.Қазақ елінің үш жүзінің бірлікте, тату өмір сүруінің қамын ойлаған қамқоршы болды. Өзін дана, әділ би, аузы дуалы шешен, ішкі және халықаралық күрделі мәселелерді шешуде төреші, жоңғар басқыншыларына табанды қарсылық көрсетуді ұйымдастыру жолында үлкен үлес қосқан озық ойлы қайраткер ретінде таныта білді. Дүйсен би Абылай хан қоғамындағы сауатты және батыл адам, қиындықтарды оңай шеше алатын, ақылкеңес беретін мықты әскери қолбасшы болды. Дүйсен би кезінде ұрпағын Қошқарбай тауының жанына шоғырландырып оның өсіп-өрбуіне жағдай жасаған.
## Жерленген жері
Дүйсен би XVII-XVIIІ ғасырларда өмір сүрген. Дүйсен би Зеренді ауданы Айдарлы ауылында жерленген.
## Дереккөздер |
Казталов ауданы — Батыс Қазақстан облысының батысында орналасқан әкімшілік-аймақтық бөлік. Алғаш 1928 жылы құрылған. Кейін (1997 жылы) Жалпақтал (бұрынғы Фурманов) ауданы таратылып, оның негізінде Казталов ауданы бұрынғы аумағын кеңейтіп қайта құрылды. Жерінің аумағы 18,6 мың км2. Орталығы – Казталовка ауылы.
## Географиялық орны, жер бедері
Шығысында Ақжайық, Тасқала, оңтүстігінде Жаңақала, Бөкейорда, батысында Жәнібек аудандарымен, солтүстігінде Ресейдің Саратов облысы, Алғай ауданымен шектеседі. Аудан жері жазық. Каспий теңізінің Солтүстік бөлігін қамтиды. Ең биік жері ауданның батысында (абсолюттік биіктігі 42 м). Жер қойнауынан құрылыс материалдары өндіріледі.
## Халқы
Халқының саны 2019 жылы 29 129 адамды құрады. Ұлттық құрамы: қазақтар — 98,78%, басқалары — 1,22%.
## Әкімшілік бөлінісі
47 елді мекен 16 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Климаты, өсімідігі мен жануарлар дүниесі
Климаты тым континенттік: қысы суық, жазы ыстық, қуаң. Ауданның орташа температурасы қаңтарда –13 – 13,50С, шілдеде 240С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 200 – 250 мм. Аудан жерімен Қараөзен, Сарыөзен, Ащыөзек, Жайықтың Көшім тармағы және олардың салалары ағып өтеді. Ірі көлдері: Мерекекөл, Қаракөл, Сарышығанақ, Балықты Сарқыл. Жері, негізінен, қызыл қоңыр, қоңыр, сортаң, сор топырақты. Онда боз, жусан, бетеге, еркек шөп, өзен жайылымдарында және көлдерді жағалай қамыс, құрақ аралас шалғынды шөптер өседі. Жабайы аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, доңыз, ақбөкен, борсық, сарышұнақ, аламан тышқаны, өзендерде шортан, алабұға, сазан, т.б. балықтар кездеседі. Құстардан қаз, үйрек, аққу мекендейді.
## Шаруашылығы, инфрақұрылымы
Аудан етті-сүтті мал, қой, жылқы және астық өсіруге маманданған. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 1,78 млн. га, оның ішінде егістігі 25,7 мың га, шабындығы 200,9 мың га, жайылымы 1,47 млн. га-ны құрайды. Аудан аумағындағы бұрынғы (1997 жылға дейінгі) 2 ұжымшар, 14 кеңшар, 2 бордақылау бірлестіктері 30-дан астам шаруа қожалықтарына қайта біріктірілген. Жалпы білім беретін 54 мектеп, оның ішінде 25 орта, 6 орталау, 23 бастауыш, 1 кәсіптік-тех. мектептер бар. 2 мәдениет үйі, 37 кітапхана, 39 клуб, 4 кинотеатр, 2 музей жұмыс істейді. Емдеу орындарынан ауданы аурухана мен 2 емхана, 14 фельдшер-акушерлік пункт бар. Аудан жерімен Жәнібек – Казталовка, Жалпақтал – Чапаев – Казталовка, Жалпақтал – Талдыбұлақ автомобиль жолдары өтеді.
## Әйгілі тұрғындар мен тумалар
* Қайырғазы Имашев
* Ыбырай Сауанов
## Дереккөздер |
Сәбит Қадырбекұлы Сапарбеков (21 ақпан 1989 жыл, Шымкент қаласы, Қазақ КСР) — қазақ тоғызқұмалақшысы, спорттың осы түрінен Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, ұлттық дәрежедегі төреші.
Әкесі Қадырбек те тоғызқұмалақтан 20 жылға жуық бапкерлікпен айналысқан.
## Өмірбаяны
Шымкент қаласында дүниеге келген. 1996-2005 жылдар аралығында Шымкент қаласындағы №66 «Қазығұрт» орта мектебін озат оқушы ретінде тәмамдады. 2005-2009 жылдары Шымкент көлік коммуникация және жаңа технологиялар колледжін, 2010-2014 жылдары Мардан Сапарбаев атындағы институтын спорт және дене шынықтыру мамандығы бойынша бітірген. Төрт-бес жасынан бастап қазақтың ұлттық спорты тоғызқұмалақпен айналысып, көптеген республикалык халықаралық жарыстардың жеңімпазы атанды. Оқушылар арасында, жастар арасында Қазақстан чемпионаттарының жүлдегері ретінде танылды. Ересектер арасында ҚР командалық чемпионаттары мен Ел кубогі жолындағы сайыстарда чемпион атағына қол жеткізді.
Шымкенттегі ұлттық спорт түрлері клубында жаттықтырушы. Шәкірттері халықаралық, республикалық жарыстарда топ жарып жүр. 2015 жылы 26 жасында тоғызқұмалақтан Қазақстан Республикасына Еңбек сіңірген жаттықтырушы атағына қол жеткізіп, елімізде бұл атақты иемденген ең жас бапкер ретінде тарихта қалды. ҚР Тоғызқұмалақ федерациясының баспасөз хатшысы міндетін атқарған.
2017 жылдан бері ұлттық дәрежедегі төреші.
## Жетістіктері
### Марапаттары
* Тоғызқұмалақтан спорт шебері: 2009
* ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушы: 2015
## Жеке өмірі
* Отбасылы. 2016 жылы жары Аяулым Тастанбекпен шаңырақ көтерді. Екі ұлдың әкесі.
## Сілтемелер
* Профилі
* Профилі |
Сәбит Қадырбекұлы Сапарбеков (21 ақпан 1989 жыл, Шымкент қаласы, Қазақ КСР) — қазақ тоғызқұмалақшысы, спорттың осы түрінен Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, ұлттық дәрежедегі төреші.
Әкесі Қадырбек те тоғызқұмалақтан 20 жылға жуық бапкерлікпен айналысқан.
## Өмірбаяны
Шымкент қаласында дүниеге келген. 1996-2005 жылдар аралығында Шымкент қаласындағы №66 «Қазығұрт» орта мектебін озат оқушы ретінде тәмамдады. 2005-2009 жылдары Шымкент көлік коммуникация және жаңа технологиялар колледжін, 2010-2014 жылдары Мардан Сапарбаев атындағы институтын спорт және дене шынықтыру мамандығы бойынша бітірген. Төрт-бес жасынан бастап қазақтың ұлттық спорты тоғызқұмалақпен айналысып, көптеген республикалык халықаралық жарыстардың жеңімпазы атанды. Оқушылар арасында, жастар арасында Қазақстан чемпионаттарының жүлдегері ретінде танылды. Ересектер арасында ҚР командалық чемпионаттары мен Ел кубогі жолындағы сайыстарда чемпион атағына қол жеткізді.
Шымкенттегі ұлттық спорт түрлері клубында жаттықтырушы. Шәкірттері халықаралық, республикалық жарыстарда топ жарып жүр. 2015 жылы 26 жасында тоғызқұмалақтан Қазақстан Республикасына Еңбек сіңірген жаттықтырушы атағына қол жеткізіп, елімізде бұл атақты иемденген ең жас бапкер ретінде тарихта қалды. ҚР Тоғызқұмалақ федерациясының баспасөз хатшысы міндетін атқарған.
2017 жылдан бері ұлттық дәрежедегі төреші.
## Жетістіктері
### Марапаттары
* Тоғызқұмалақтан спорт шебері: 2009
* ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушы: 2015
## Жеке өмірі
* Отбасылы. 2016 жылы жары Аяулым Тастанбекпен шаңырақ көтерді. Екі ұлдың әкесі.
## Сілтемелер
* Профилі
* Профилі |
Жетісу телеарнасы — 1999 жылы құрылған Жетісу облысының ақпараттық-танымдық, отбасылық телеарнасы. Талдықорған қаласынан тәулігіне 17 сағат хабар таратады.
Хабар тарату аумағы ОTAU TV спутниктік желісі арқылы Қазақстан, Ресей, Түркия, Иран, Пәкістан, Моңғолия, Қытай, Өзбекстан және Қырғызстан мемлекеттері, ID-TV кабельдік желісі арқылы Қазақстан, сонымен қатар ALMA-TV мен Қайнар-TV арқылы Алматы облысының аумағы.
Әр түрлі саланы қамтитын 40-тан астам төл бағдарламалары бар. Ал мұрағатында шығармашылық ұжыммен жасалған жүздеген бағдарламалары бар. Қазіргі таңда эфирге әр түрлі бағыттағы 23 бағдарлама, сондай-ақ қазақ және орыс тілдерінде жаңалықтар шығарып таратады.
## Тарихы
* 2015 жылы телеарнаның материалдық-техникалық базасы жаңартылды.
* Дәл осы жылы HD (16*9) форматына ауысты. Қазақстанда техникалық мүмкіндіктері бойынша екінші болып саналатын медиа-орталық құрылды.
## Дереккөздер |
Чистопол ауданы — 1955-1997 жылдары бұрынғы Көкшетау облысының оңтүстік-батыс бөлігінде болған әкімшілік бірлік. Жері 4,1 мың квадрат км. Халқы 23,1 мың (1976). Құрамында 11 ауылдық, селолық кеңес, 10 кеңшар болған. Орталығы – Чистополье ауылы.
## Тарихы
Әкімшілік орталығы Чистополье ауылында болған Чистопол ауданы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1955 жылғы 22 қазандағы Жарлығына сәйкес Қазақ КСР-нің Көкшетау облысының құрамында құрылды. Аудан құрамына Арықбалық ауданының Ковыльный, Сокологоров, Тахтаброд және Рузаев ауданының Бұрлық, Октябрь, Чистопол, Жаркөл, Чапаев ауылдық кеңестері кірді.
1956 жылы Қалмақкөл ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы Приишим, Салқынкөл, Ялта ауылдық кеңестері құрылды. Ковыльный ауылдық кеңесі Тахтаброд ауылдық кеңесіне, Октябрь ауылдық кеңесі Чистополье ауылдық кеңесіне қосылды. Бұрлық ауылдық кеңесі таратылды.
1963 жылы Чистопол ауданына таратылған Арықбалық ауданы қосылды.
1964 жылы Арықбалық, Имантау, Лобанов ауылдық кеңестері Володар ауданына беріліп, Рузаев ауданынан Приишим ауылдық кеңесі қосылды.
1966 жылы Гусаков ауылдық кеңесі Новосветлов болып өзгертілді.
1967 жылы Чапаев ауылдық кеңесі Жданов болып өзгертілді.
1972 жылы Гаршин, Юбилейный ауылдық кеңестері құрылды.
1986 жылы аудан құрамына 12 ауылдық кеңес кірген: Гаршин, Жаркөл, Жданов, Қалмақкөл, Ковыльный, Приишим, Салқынкөл, Сокологоров, Тахтаброд, Чистополье, Юбилейный, Ялты.
1990 жылы Қалмақкөл ауылдық кеңесі Қырымбет болып өзгертілді.
Аудан Көкшетау облысының батыс бөлігінде орналасқан. 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Көкшетау облысының құрамына кірді.
1997 жылы 2 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Чистопол ауданы жойылды, оның аумағы Көкшетау облысының Целинный (бұрынғы Куйбышев ауданы) құрамына, ал 1997 жылы 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Целинный ауданы Солтүстік Қазақстан облысына қосылды.
## Халқы
## Табиғаты
Жері қыратты, шоқылы жазық. Пайдалы қазындылардан құрылыстық материалдар кездеседі. Климаты тым континенттік. Қаңтардың орташа температурасы – 16 - 17 градус, шілде айында 10 – 20 градус. жылдық жауын-шашын мөлшері 300 мм. Басты өзендері – Есіл, Аққанбұрлық. Ірі көлдері – Сасықкөл, Қалмақкөл, Шөптікөл, Сандықкөл. Жері қара топырақты. Қызылселеу, қайың, терек аралас шоқ орман өседі. Қасқыр, түлкі, қоян, суыр, саршұнақ; құстан қаз, үйрек, тырна тағы басқа мекендейді.
## Шарушылығы
Ауданға май, нан зауыттары, баспахана, құрама жем азық цехы, тұрмыстық қызмет көрсететін комбинат, аудан «Сельхозтехника» бірлестігі, құрамамонтаж конструкция комбинаты тағы басқа бар. Ауыл шаруашылық жері 384,3 мың га (1976), оның 269,7 мыңы егістік, 1,6 мыңы шабындық, 113,0 мыңы жайылым. Орманы 2185 га, егісі 232,9 мың га (1975), бұған негізінен дәнді (198,9) және мал азықтық дақылдар егіледі. 1976 жылдың басында 36,7 мың мүйізді ірі қара, 8,9 мың шошқа, 44,6 мың қой-ешкі, 3,2 мың жылқы болды. Автомобиль жолы және темір жол арқылы байланысады.
Ауданда 6 бастауыш, 15 сегіз жылдық, 10 орта мектеп, интернат, пионерлер үйі, спорт мектебі, ауыл шаруашылық кәсіптік техникалық училище, кинотеатр, мәдениет үйі, 25 клуб, 3 автоклуб, 377 кино қондырғы, 46 кітапхана, аудан аурухана, емхана 26 фельдшерлік-акушерлік пункт, 3 дәріхана бар (1976). 1956 жылдан «Голос целинника» газеті шығады.
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөліну тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде — 2007 ж. 1 қаңтар). — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Мысық көзі тұмандығы (NGC 6543) — аспандағы ең танымал ғаламшарлық тұмандықтардың бірі. Оның ең танымал ерекшелігі тұмандықтың орталық аймағында осы керемет кең бұрышты кескінде көрінеді. Композициялық кескін өте жоғары және төменгі ысырма жылдамдықтарын біріктіріп, сыртқы әлсіз сәуле жиегін анықтайды. Бұл тұмандық Жерден шамамен 3 мың жарық жылы қашықтықта солтүстік жарты шардағы Айдаһар шоқжұлдызында орналасқан, ал сыртқы сәуле жиегі 5 жарық жылына созылған деп есептеледі. Астрономдар ашқан ең алғашқы ғаламшарлық тұмандықтардың бірі, бірақ оның құрылымы ең күрделі болып табылады. Ғаламшарлық тұмандықтар Күн тәрізді жұлдыздар өздерінің сыртқы газ қабаттарынан босатылған кезде пайда болатыны белгілі, олар таңғажайып және күрделі формалары бар жұлдыздың қыздыру ядросының сәулелерімен жарықтандырылған жарқын тұманды құрайды. Ғаламшарлық тұмандықтың фазасы шамамен 10 000 жыл деп есептелсе, астрономдар бұл сәуле жиегінің сыртқы жіп тәрізді бөліктерін 50-90 000 жыл деп есептейді. NGC 6552 спиральды галактикасы сол жақта көрінетін NGC 6543 ғаламшарлық тұмандықтың қырағы көзінен 50 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан.
## Қызықты фактілер
Тұмандықтың өзінен басқа, оның сәулелік жиегіне назары аударылады, ол шамамен 5 жарық жылы қашықтыққа созылады (тұмандықтың өзі 0,2 жарық жылы). Сәуле жиегінің жасы 50 000-нан 90 000 жылға дейін деп есептеледі (тұмандықтың өзі шамамен 1000 жыл). Полюстің жұлдызына жақын орналасуына байланысты (және, сәйкесінше, солтүстік жарты шарда жақсы бақылау жағдайлары), мысық көзі ең зерттелген тұмандықтардың бірі болып табылады. NASA-ның "Хаббл" ғарыштық телескопынан алынған егжей-тегжейлі суретте Мысық көзі тұмандығы Толкие кітабынің әйгілі "Сақиналар иесі" (Властелин колец) фильмі негізінде түсірілген зұлым сиқыршы Сауронның жын-шайтан көзіне ұқсайды.
## Ерекшелігі
1994 жылы Хаббл NGC 6543 таңқаларлықтай күрделі құрылымдарды, соның ішінде газдың концентрлі қабықшаларын, жылдам қозғалатын газдың ағындарын және ерекше соққыдан туындаған газ тораптарын қамтитынын көрсетті. Хабблдың ACS (сауалнамаға арналған жетілдірілген камера) камерасындағы жаңа сурет он бір немесе одан да көп концентрлі сақинаны, басқаша айтқанда, Мысық көзі тұмандығының айналасындағы снарядтарды көрсетеді. Әрбір осындай сақина - бұл іс жүзінде аспан сферасына проекцияланған сфералық көпіршіктің кесіндісі, сондықтан олар сыртқы контур бойымен өте жарқын көрінеді.Бұл жұлдызды конвульсиялар (конвульсия — дененің дірілдеуі) шаң қабықтарын құрды, олардың әрқайсысы өзіміздің Күн жүйесіндегі барлық ғаламшарлардың массасын (немесе Күн массасының бір пайызын) құрайды. Бұл концентрлі көпіршіктер сөніп бара жатқан жұлдыздың айналасында қабатты, пияз тәрізді құрылымды құрайды. Олардың кеңеюі 1994, 1997, 2000 және 2002 жылдары алынған Хаббл суреттерін салыстыру кезінде байқалады.Соңғы уақытқа дейін ғаламшарлық тұмандықтың айналасындағы мұндай қабықтар сирек кездеседі деп сенген. Алайда, испандық Романо Корради және оның әріптестері 2004 жылдың сәуірінде Еуропалық Астрономия және Астрофизика (Astronomy and Astrophysics) журналында жарияланған мақаласында бұл сақиналардың пайда болуы ереже екенін көрсетті.Жұлдыздың өмірінің соңында заттың жоғалуы 1500 жыл сайын қайталануы мүмкін екендігі астрономдарға таңқаларлық жағдай болды. Бұл факт бойынша бірнеше түсініктемелер ұсынылды, соның ішінде біздің күніміздегі Күн дақтарының циклына ұқсас магниттік белсенділік циклдарының әрекеті, сөніп бара жатқан жұлдызды айналып өтетін жұлдыз серігі (немесе серіктері) әрекеті және жұлдызды пульсациялар. Тағы бір мүмкін түсіндірме заттың бір рет қана шығарылғандығын және сақина жүйесі кейін шығарылған материалда толқындардың пайда болуына байланысты кейінірек пайда болғанын білдіреді.
## Дереккөздер |
Көкшетау ауданы — 1928-1997 жж. болған Петропавл округі, Қазақ АКСР, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарының құрамындағы Қазақстанның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Әкімшілік орталығы Көкшетау қаласында болған Көкшетау ауданы КСРО БОАК 1928 жылғы 3 қыркүйектегі Жарлығына сәйкес Қазақ АКСР Қызылжар (Петропавл) округінің құрамында құрылды. 1930 жылы 17 желтоқсанда Қазақ АКСР-індегі округтер жойылып, барлық аудандар, оның ішінде Көкшетау ауданы да тікелей республикалық бағынысқа өтіп, республикалық орталық - Алматыға бағынышты болды.
1932 жылы 10 наурызда Көкшетау ауданы жаңадан құрылған Қарағанды облысының құрамына енді.
1936 жылы 29 шілдеде КСРО БОАК Президиумының Жарлығымен аудан жаңадан құрылған Қазақ АКСР (1936 ж. 5 желтоқсаннан бастап - Қазақ КСР) Солтүстік Қазақстан облысына берілді.
1944 жылдың 15 наурызынан бастап (дәл осы күннен бастап Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен) Қазақ КСР-нің (1991 жылдан бастап - Қазақстан Республикасы) жаңадан құрылған Көкшетау облысының құрамына кірді.
1945 жылы 27 шілдеде Көкшетау ауданының орталығы Көкшетау қаласынан Красный Яр ауылына көшірілді.
1986 жылы аудан құрамында 14 ауылдық кеңес (Ақкөл, Бұлақ, Конезавод, Қонысбай, Краснояр, Күсеп, Қызылсая, Молодёжный, Ортақ, Приречный, Раздольный, Сарыөзек, Сейфуллин, Симферополь) пен 2 кент (Алексеевка, Бірлестік) болған.
1997 жылы 2 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Көкшетау ауданы таратылды. Красный Яр ауылы Көкшетау қаласының қарамағына өтсе, қалған аумағы Көкшетау облысының Зеренді ауданының құрамына берілді, ал 1997 жылы 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Зеренді ауданы Солтүстік Қазақстан облысына қосылды.
1999 жылы 10 сәуірде Зеренді ауданы, оның ішінде бұрынғы Көкшетау ауданының аумағы Ақмола облысына берілді.
## Халқы
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөліну тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде — 2007 ж. 1 қаңтар). — Петропавлов, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Арықбалық ауданы — 1928-1963, 1967-1997 жж. болған Петропавл округі, Қазақ АКСР, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарының құрамындағы Қазақстанның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Арықбалық ауданы КСРО БОАК Президиумының 1928 жылғы 3 қыркүйектегі Жарлығына сәйкес Қазақ АКСР, Петропавл округінің құрамында құрылды. 1930 жылы 17 қазанда округтердің жойылуымен республикалық орталық - Алматыға бағынышты болды.
1932 жылы 10 наурызда Арықбалық ауданы жаңадан құрылған Қарағанды облысының құрамына енді.
1936 жылы 29 шілдеде КСРО БОАК Президиумының Жарлығымен аудан жаңадан құрылған Қазақ АКСР (1936 ж. 5 желтоқсаннан бастап - Қазақ КСР) Солтүстік Қазақстан облысына берілді.
1939 жылы 14 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Солтүстік Қазақстан облысынан жаңадан құрылған Ақмола облысына берілді.
1944 жылы 16 наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Ақмола облысынан Қазақ КСР (1991 жылдан - Қазақстан Республикасы) жаңадан құрылған Көкшетау облысына берілді.
1955 жылы 22 қазанда Арықбалық ауданының Ковыльный, Сокологоров, Тахтаброд ауылдық кеңестері жаңа Чистопол ауданына берілді.
1963 жылы 2 қаңтарда таратылып, Чистопол ауданының құрамына енді.
1967 жылы 2 қаңтарда Арықбалық ауданы қалпына келтірілді. Құрамына Володар ауданының Арықбалық, Златогор, Имантау, Лобанов, Чистопол ауданының Константинов, Құсбек, Төменгі Бұрлық, Новосветлов ауылдық кеңестері енді.
1969 жылы Златогор ауылдық кеңесі Арықбалық ауылдық кеңесіне қосылып, 1973 жылы қайта құрылды.
1978 жылы Гусаков ауылдық кеңесі құрылды.
1986 жылы аудан құрамына 9 ауылдық кеңес кірген: Арықбалық, Гусаков, Златогор, Имантау, Константинов, Құсбек, Лобанов, Төменгі Бұрлық, Новосветлов.
1997 жылы 25 сәуірде Златогор, Новосветлов ауылдық округтері таратылды. Сол жылы 2 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Арықбалық ауданы таратылды, оның аумағы Көкшетау облысы Айыртау ауданының құрамына енді, ал 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Айыртау ауданы, Солтүстік Қазақстан облысына қосылды.
## Халқы
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөліну тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде — 2007 ж. 1 қаңтар). — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Рузаев ауданы — 1928-1997 жж. болған Петропавл округі, Қазақ АКСР, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарының құрамындағы Қазақстанның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Рузаев ауданы КСРО БОАК Президиумының 1928 жылғы 3 қыркүйектегі Жарлығына сәйкес Қазақ АКСР Петропавл округінің құрамында құрылды. 1930 жылы 17 қазанда округтардың жойылуына байланысты республикалық орталық - Алматыға бағынышты болды.
1932 жылы 10 наурызда Рузаев ауданы жаңадан құрылған Қарағанды облысының құрамына енді.
1936 жылы 29 шілдеде КСРО Орталық Атқару Комитеті Президиумының Жарлығымен аудан жаңадан құрылған Қазақ АКСР (1936 ж. 5 желтоқсаннан бастап - Қазақ КСР) Солтүстік Қазақстан облысына берілді.
1944 жылы 16 наурызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығына сәйкес Қазақ КСР (1991 жылдан бастап - Қазақстан Республикасы) жаңадан құрылған Көкшетау облысына берілді.
1955 жылы 22 қазанда Рузаев ауданы аумағының бір бөлігі жаңадан құрылған Қазан және Чистопол аудандарына берілді
1954 жылы Червонный ауылдық кеңесі құрылды. Ефимов ауылдық кеңесі Есіл, Жаңаауыл ауылдық кеңесі Сталин, Ерназар ауылдық кеңесі Каганович ауылдық кеңесіне қосылды.
1956 жылы Боровской ауылдық кеңесі құрылды.
1957 жылы Мичурин, Алғабас, Бірлік ауылдық кеңестері құрылды. Молотов ауылдық кеңесі Нежин, Каганович ауылдық кеңесі Уәлиханов болып өзгертілді.
1960 жылы Володар, Дружба, Ишим, Урожайный ауылдық кеңестері құрылды. Сталин ауылдық кеңесі Боровской ауылдық кеңесіне қосылды.
1961 жылы Алғабас ауылдық кеңесі Привольный болып өзгертілді.
1963 жылы Ашанино ауылына жұмысшы кенті мәртебесі беріліп, атауы Трудовой болып өзгертілді. Ленин, Мичурин ауылдық кеңестері Тимирязев ауданына берілді.
1964 жылы Приишим ауылдық кеңесі Чистопол ауданына беріліп, Володар ауданынан Андреев, Новосель ауылдық кеңестері қосылды.
1969 жылы Куйбышев ауданы құрылып, оған 9 ауылдық кеңес пен Трудовой кенті берілді.
1971 жылы Шұңқыркөл, 1972 жылы Возвышен ауылдық кеңестері құрылды.
1986 жылы аудан құрамына 11 ауылдық кеңес кірген: Андреев, Бірлік, Боровской, Уәлиханов, Возвышен, Калинов, Новосель, Привольный, Раисов, Рузаев, Шұқыркөл.
1997 жылы 2 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Рузаев ауданы таратылды, оның аумағы Көкшетау облысының Целинный ауданының құрамына кірді, ал 1997 жылы 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Целинный ауданы, Солтүстік Қазақстан облысына қосылды. 2002 жылы 11 маусымда Целинный ауданы Ғабит Мүсірепов атындағы аудан болып өзгертілді.
## Елді мекендер
* Рузаевка
* Андреевка
* Возвышенка
* Раисовка
* Берёзовка
* Сивковка
* Фрунзе
* Гавриловка
* Куйган
* Брилёвка
* Григорьевка
* Стерлитамак
* Чернозубовка
* Володарское
* Дружба
* Целинное
## Халқы
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөліну тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде — 2007 ж. 1 қаңтар). — Петропавлов, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3.
## Дереккөздер |
Ғабдулла Ақкүбекоғлы (тат. Ğabdulla Aqkübek uğlı, Габдулла Аккүбек улы; 1533—1570) — Астрахан ханзадасы.
Астрахан ханы Ақкүбектің ұлы. 1533 жылы туған. Ғабдулла Ақкүбекұлы өзінің жасағымен бірге Қасымда орналасты. 1552 жылы мамырда Ресейге жол тартты. Иван Грозный патша сол уақытта оны Шаһғали ханның жиеніне (Жанғалидің қызы) үйлендіріп, оған Юриев қаласын сыйлады.
Ол 1570 жылы қайтыс болды. Қасымда, Шаһғали ханның кесенесінде жерленген
## Балалары («Ғабдуллаоғлылар»)
* Будали ханзада (Будалуй, بودا علی; шам. 1558 — 1583 қаңтар) Қасымда, Шаһғали ханның кесенесінде жерленген.
* Мұстафағали (Мустафалей, مصطفى علی) — Қасым ханы.
* Арсланғали ханзада (ارسلان علی) — Рузамен иелік етті.
* Сайынболат ханзада (ساین بولاط) — Ғабдуллаұлы.
* Мұртазағали (مرتضى علی, шоқыннан соң Михаил) — Звенигородпен иелік етті. |
Степанов ауданы — 1928-1929 жылдары болған Қазақ АКСР-і Петропавл округінің әкімшілік-аумақтық бірлігі.
Аудан орталығы — Степановка ауылы.
## Тарихы
1928 жылы тамызда аудан Степанов, Бостандықту, Добровольская болыстарының бөліктерінен құрылды. Степанов болысы таратылды:
* бір бөлігі Степанов ауданына (Бессараб, Новосанжаров, Русская Поляна, Степанов, Черноусов ауылдық кеңестері) кірді
* бір бөлігі Одесса ауданына кірді (Громогласов, Орехов, Цветков ауылдық кеңестері).
БОАК 1928 жылғы 3 қыркүйектегі шешімімен Степанов ауданының бір бөлігі Қызылту ауданына кірді.
1928 жылдың 5 қарашасы және 1929 жылдың 27 мамырынан бастап аудан таратылды. Аумағы Сібір өлкесі Омбы округінің Черлак, Одесса, Павлоград аудандарына берілді.
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
* №2 ауылдық кеңес (Самырза ауылы)
* №4 ауылдық кеңес (Ұзынағаш ауылы)
* Бесараб ауылдық кеңесі (Бессарабка ауылы)
* Громогласов ауылдық кеңесі (Громогласово ауылы)
* Лощинов ауылдық кеңесі (Лощиновка ауылы)
* Новосанжаров ауылдық кеңесі (Новосанжаровка ауылы)
* Орехов ауылдық кеңесі (Орехово ауылы)
* Розов ауылдық кеңесі (Розовка ауылы)
* Русская Поляна ауылдық кеңесі (Русская Поляна ауылы)
* Степанов ауылдық кеңесі (Степановка ауылы)
* Цветков ауылдық кеңесі (Цветково ауылы)
* Черноусов ауылдық кеңесі (Черноусовка ауылы)
## Әдебиет
* Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісі туралы анықтама (1920 ж. тамыз - 1936 ж. желтоқсан) / Базанова Ф. Н. — Алматы: Қазақ КСР ІІМ мұрағат басқармасы, 1959. — 288 б. — 1500 таралым. |
Әлижан (Әлімжан) Рахманұлы Ибрагимов (5 маусым 1953, Ферғана, Өзбек КСР — 3 ақпан 2021, Брюссель) — ірі қазақстандық кәсіпкерлердің бірі. Eurasian Resources Group (ERG) компания иелерінің бірі, оған 20,7% тиесілі. «Еуразиялық банк» АҚ президенті.
## Өмірбаяны
1953 жылы 5 маусымда Өзбек КСР Ферғана облысында дүниеге келген. Ол Қырғызстанға Тоқмақ қаласына көшті.1969 жылы өзінің еңбек қызметін Шу облыстық заготконторының жұмысшысы ретінде бастады.1970 жылдан 1974 жылға дейін - Мәскеудегі мал дәрігерлік академиясында оқыды.С.Орджоникидзе атындағы Мәскеу басқарма институтын бітірген.«Kazakhstan Mineral Resources Corporation Investment» ЖШС өкілі болып жұмыс істеді.«„Қара-Тас-АА“ ПФК» ЖШС бас директоры.1974-1989 жж. - «Центросоюзда» Тоқмақ қ., Қырғыз КСР жұмыс істеді.1989 жылдан - Қазақстанда бизнестің басталуы.1989-1991 жж. - «Невада-Семей» коммерциялық орталығының бас директоры.1991-1994 жж. - «Невада-Семей» АҚ бас директоры, басқарма төрағасы және президенті болды.1994-1998 жж. - «Еуразиялық банк» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы.1998 жылдың қыркүйегінен бастап «Еуразиялық банк» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі.2001-2007 - Еуразиялық өнеркәсіптік қауымдастық төралқасының мүшесі.2002 ж. «Қазхром» ҰАК АҚ президенті.2004 ж. «Қазхром» ҰАК АҚ директорлар кеңесінің төрағасы.2005 ж. «Қазақстан алюминийі» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі.2009 ж. «Еуразиялық банк» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі.1992 жылдан бастап Александр Машкевич пен Патох Шодиевтің серіктесі.«Eurasian National Resources Corporation» (ENRC) тең иесі (2009 жылдың 13 шілдесіндегі жағдай бойынша шамамен 14,59% иелік етеді).Eurasian Resources Group (ERG) тең иесі.
### Отбасы
Әйелі — Мукадасхон.Алты баласы: ұлдары — Достан, Даврон, Шухрат, Фурхат.Бауырлары — Эргаш, Юлдаш.
## Жағдайы
Forbes журналының мәліметі бойынша, 2016 жылы оның жеке жағдайы $1,8 млрд бағаланады (әлемде №1198 және Қазақстанда №4).
### Активтер
Forbes журналының деректері бойынша 2018 жылдың наурызында Әлижан Ибрагимовтың жеке жағдайы 2,3 миллиард долларға бағаланады.
2007 жылы өз кәсіпорнынан 800 миллион доллар пайда тапты. 2012 жылы Forbes журналының нұсқасы бойынша «418 орында 58 жастағы Әлижан Ибрагимов 2,8 миллиард долларлық жағдайымен тұр».
2020 жылдың қазанындағы жағдай бойынша Алиджан Ибрагимовтың активтерінің құны $900 млн құрайды, бұл оны Forbes нұсқасы бойынша Қазақстан Республикасында төртінші ең бай адамға айналдырады.
## Марапаттары
* Құрмет ордені (2004)
* 3 дәрежелі Барыс ордені (2010)
* Ынтымақтастық Жұлдызы (2008) — экономикалық саладағы өзара тиімді ынтымақтастықты нығайтқаны үшін.
* Халық алғысы медалі (2020 жылы 24 маусым) — Covid-19 пандемиясына қарсы күресте елеулі үлес қосқаны үшін.
## Сілтеме
* Арабески :: Суждения :: Кто есть кто в современном Казахстане. Занимательно - о клановых группировках.
* МАРШ ПРОТИВ КОРРУПЦИИ - Судьба режиссера. Иван Соловов против рейдеров. Из серии - российское правосудие
## Дереккөздер |
Гауһаршад (тат. Gəwhərşat, Гәүһәршат; 1481—1546) — Қазан ханбикесі, 1531-1545 жылдардағы Қазан хандығында қоғамдық-саяси оқиғалардың белсенді қатысушысы, кәмелетке толмаған хан Жанғалидің (1531-1533) кезіндегі регент. Ибраһим хан мен Нұрсұлтан бикенің қызы, Мұхамметәмин мен Ғабделлатиф Қазан хандарының қарындасы.
Қазан қаласында тұрды. 1519 жылы Мұхамметәмин қайтыс болғаннан кейін және әулеттің ерлер желісі тоқтағаннан соң оның билікке қатысуы туралы мәселе талқыланбады.
## Өмірбаяны
Ханбике саяси аренада кем дегенде 50 жасында Қырым әулетінің өкілі Сафа Герей хан ханның кезінде пайда болды. Оның билікке келуі Қазанға қарсы бірнеше сәтсіз жорықтар жасаған Мәскеу кінәзі Василий III көңіліне жақпады. Сонымен қатар, Ресей үкіметі Қазан хандығымен сауданы шектеді. Соғыс пен шектеу шаралары сауданы қатты бұзып, ресейліктерге де, қазандық көпестерге де зиян келтірді, бұл наразылық тудырды. Ресеймен қалыпты қатынастарды қалпына келтіру қажеттілігі туралы сана өсті. Қазан ақсүйектерінің көптеген көрнекті өкілдері билікке жаңадан келген қырымдық мәртебелі адамдардың болуына наразы болды. Бұл қастандықты Кіші Әли мырза, Болат Шырын бек және елші Ибраһим басқарды, Ф.И.Карпов (басқа мәліметтер бойынша Ф.А. Карпов) және Меньшой Путятин орыс дипломаттары қастандықта белсенді рөл атқарды. Ұлық Мұхаммедтен тараған ескі әулеттің жалғыз өкілі Гауһаршад ханбикенің айналасына қастандық жасаушылар топтасты. 1531 жылы мамырда Қазан қаласында төңкеріс болды. Сафа Герей хан әйелімен бірге оның әкесіне, ноғай мырзасы Мамайға қашып кетеді. Уақытша үкімет құрылып, оның басында Гауһаршад ханбике тұрса, онда құрамына Кіші Әли мен Болат Шырын кірді. Шығысшыл партияның көрнекті өкілдері - Сібір бегі Раст, Сафа Герей хан ханның аталығы, Әли Шаһқұл және басқалары өлім жазасына кесілді.
Ресей үкіметі бұрын құлатылған Шаһғалиді таққа қайта отырғызғысы келді, бірақ Қазан үкіметі табанды қарсылық көрсетті және Мәскеу Шаһғалидің інісі, жас Қасым ханзадасы Жанғалидің ұсынылған кандидатурасымен келісті. Жас хан тек номиналды мемлекет басшысы болды. Регент ретінде үкіметті Гауһаршад ханбике басқарса, грамоталарда аталған Болат пен Танай бектер билікте болды. Үкімет Ресей үкіметімен тығыз қарым-қатынаста болды. 1533 жылы маусымда Гауһаршадтың көндіруімен Жанғали хан жаңа сайланған ноғай биі Жүсіптің қызы Сүйімбике бегімге үйленді. Неке жайлы Мәскеумен келісу үшін Аппақ оғлан, Қадыш бек (Өтіс бектің бауыры), Қасым бегі Құтлы Болат және елші Еутектен тұратын елшілік жіберілді. Шамасы, ханның үйленуі оның кәмелет жасына толуын және ресми регентіктің аяқталуын білдірсе керек, бірақ Гауһаршад ханбике өзінің регенттігі аяқталғаннан кейін де, мемлекет істеріне ықпалын жоғалтпай, оны тағы 12 жыл сақтап қалды.
1535 жылы III Василий қайтыс болғаннан кейін үкіметтің ауысуы Қазанда да байқалды, Ресей елшілері өздерінің беделінің едәуір бөлігінен айрылып, Шығыс партиясының ықпалы артты. Гауһаршад ханбикенің үкіметі, мүмкін, өзін орыс қамқорлығынан босатып, тәуелсіз саясат жолына түсуге шешім қабылдады. Қазан саясатының бұрылысы сарай төңкерісімен бірге жүрді, Жанғали 1535 жылы 25 қыркүйекте түсініксіз жағдайда өлтіріліп, Сафа Герей хан хан тағы да таққа отырды.
Ханбике мен Болат бек бастаған саяси шеңбер билікте қала берді, бірақ билікке келімсек Қырым басшылары да келді. 1541 жылы Қазаннан келген елшілер ықтимал төңкерісті қолдау туралы Мәскеуде құпия келіссөздер жүргізді. Алайда, Мәскеуде мықты үкімет болған жоқ - 1542 жылы қаңтарда кінәз Ф. Бельскийдің құлауымен және Шуй кінәздерінің билікке келуімен Қазанға қарсы жоспарланған жорық кейінге қалдырылды. Гауһаршад шеңбері ханмен ымыраға келіп, Мәскеумен татуласуды талап еткен сияқты. Алайда, 1545 жылы Ресей үкіметі Қазанға қарсы үлкен және нәтижесіз жорық жасады. Мүмкін, орыстар оппозицияның ішкі қолдауына сенген шығар, бірақ оның орындалуы орын алған жоқ. Соған қарамастан, орыстардың жорықтарынан кейін ханбике шеңбері жеңіліске ұшырады. Осыдан соң, Гауһаршад ханбике пен Болат бек туралы айтылмайды. Бұлардан кейін үкіметке қарсы оппозицияны Бейұрған сейіт, Қадыш бек және Шора Нәрікұлы басқарды.
## Аңыз
Ол татар халқының жадында ақылды және білімді әйел ретінде қалды.
Дәреже кітабында Гауһаршад татар әрпін білетіндігі және «оған Қазан қаласында, Мәскеу елшілерінің алдында, Қазанды жақын арада орыстар иемденеді деп алдын ала болжаған көптеген жын-перілер сиқыры үйретілген» делінген. Аңыз бойынша, Гауһаршад ханбике Қазан патшалығының тізе бүккенін көргісі келмеді және орыстардан кек алуға бел буып, Қабан көліне қарай ұмтылды, сонда әлі күнге дейін жүзушілерді көл түбіне тартады.
## Әдебиет
* Худяков М. Г. Қазан хандығы тарихының очерктері. «ИНСАН», Мәскеу, 1991.
* Баженов. «Қазан тарихы» (Қазан, 1847 жыл, III, 25);
* Шпилевский С. М. «Қазан губерниясындағы ежелгі қалалар және басқа бұлғар-татар ескерткіштері» (Қазан, 1877, бет. 73 |
Муқарнас (Араб.مقرنص; Парс. مقرنس) — сәндік доғаның бай безендірілген формасы түріндегі дәстүрлі ислам сәулетінің элементі.
Бұл сылаққа немесе ағашқа негізделген сәндік архитектуралық элемент, ол салыстырмалы призмаларды (бір-бірінің қасында) және бос немесе мыжылған сталактиттерге ұқсайтын суспензияларды құрайды. Олар әдетте күмбездермен немесе аркалармен қапталған.
Муқарнас Ислам сәулетінде маңызды рөл атқарады, өйткені оның күрделі формасы-Құдайдың жалпыға ортақ жаратылысының символдық көрінісі. Муқарнасының сәулеті күмбездермен, жартылай күмбезді кіреберістермен, айуандармен және апсидельмен ұсынылған.
Муқарнастардың екі негізгі түрі-Солтүстік Африка / Таяу Шығыс стилі, олар төмен қарай үшбұрышты шығыңқыдан тұрады және сегменттердің қабаттарынан тұратын иран стилі.
## Сөзінің шығу тегі
Муқарнас сөзінің шығу тегі біршама бұлыңғыр. Ол грек тіліннең «сәндік қалыптау» деген мағынаны білдіретін korōnis сөзінен шыққан деп есептеледі.
Сондай-ақ, шығу тегі арабтың "қиын жұмыс"деген мағынаны білдіретін qarnasi сөзінен шыққан деген болжам бар.
Испанияда Муқарнасты белгілеу үшін бірнеше атаулар бар: Мокарабе (mocárabe), Алмокарабе (almocárabe), Алмокарбе (almocarbe). Бұл көбінесе Реконкиста кезінде Пиреней түбегіндегі мұсылмандардың күшті мәдени ықпалына байланысты.
## Сәулет
Муқарнас әдетте күмбездердің, ілмелердің, карниздердің, беткейлердің, аркалардың және аркалардың төменгі бөлігіне қолданылады және мешіттің михрабында жиі кездеседі. Олар толығымен сәндік болуы мүмкін немесе тірек құрылымы ретінде қызмет ете алады. Муқарнас күмбездерінің ең алғашқы формалары Қосөзенде табылған. негізінен құрылымдық болды. Муқарнас, XII ғасырдың басында кең таралған және сәндік болды. Муқарнастарды күмбезді доғалардың құрылымдық блоктарында кесуге немесе таза сәндік бет ретінде құрылымдық шатырға іліп қоюға болады. Муқарнастардың ең ерекше түрі - бұл ұялы құрылым, көбінесе күрделі және өте күрделі фрактал. Жеке жасушалар альвеолалар деп аталады.
Муқарнастар қарапайым болып көрінетіннен сәулет, математика және өнердің керемет үйлесімдеріне дейін болуы мүмкін.
## Жасау
Мукарнастарды кірпіштен, тастан, шыбықтан немесе ағаштан жасалған және плиткамен немесе гипспен қапталған. Мукарнастардың пішіні олар орналасқан аймаққа байланысты өзгереді.
Сирияда, Мысырда және Түркияда муқарнастарды тастан жасалады. Солтүстік Африкада олар әдетте гипс пен ағаштан, ал Иран мен Иракта муқарнас күмбезі гипс немесе керамикалық балшықпен қапталған кірпіштен салынған.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Келлер ауданы — 1936-1963, 1969-1997 жылдары болған Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарының құрамындағы Қазақстанның солтүстігіндегі әкімшілік бірлік.
## Тарихы
Әкімшілік орталығы Келлеровка ауылында болған Келлер ауданы КСРО БОАК Президиумының 1936 жылғы 29 шілдедегі Жарлығына сәйкес Қазақ АКСР Солтүстік Қазақстан облысының құрамында құрылды.
1944 жылдың 15 наурызынан бастап (дәл осы күннен бастап Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен) Қазақ КСР-нің (1991 жылдан бастап - Қазақстан Республикасы) жаңадан құрылған Көкшетау облысының құрамына кірді.
1957 жылы Ворошилов ауылдық кеңесі Макашев болып өзгертілді. 1959 жылы оған Димитров ауылдық кеңесі қосылды.
1963 жылы 2 қаңтарда таратылып, Красноармейск ауданының құрамына енді. 1969 жылы 28 мамырда қалпына келтірілді.
1986 жылы аудан құрамына 14 ауылдық кеңес кірген: Берёзов, Драгомиров, Иванов, Келлер, Краснодоль, Краснокамен, Краснополян, Кременчуг, Летовочный, Макашев, Нагорный, Озёрный, Рощин, Чернигов.
1997 жылы 2 мамырда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Келлер ауданы таратылды, оның аумағы Көкшетау облысының Тайынша (бұрынғы Красноармейский) ауданының құрамына кірді, ал 1997 жылы 3 мамырда Көкшетау облысының бүкіл аумағы, оның ішінде Тайынша ауданы Солтүстік Қазақстан облысына қосылды.
## Халқы
## Сілтеме
* Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөліну тарихы туралы анықтамалық (1936 ж. 29 шілде — 2007 ж. 1 қаңтар). — Петропавл, 2007. — 361 б. — ISBN 978-601-7029-04-3. |
Нұрлан Әлібекұлы Сабыров (туылды 22 желтоқсан 1991, Степногорск, Ақмола облысы, Қазақстан) — қазақстандық комик, стэнд-ап жанрындағы қойылымдардың арқасында кең танымал болды. 2013 жылы Сабыров өзін «Ашық микрофон» айдарында ТНТ-дағы «Stand Up» шоуында сынап көрді. Бірде теледидарда ол өзінің батыл мінез-құлық стилімен және өткір әлеуметтік әзілдерімен танымал болды.
Ресейдегі ең жақсы 10 әзілкештердің бірі. 2019 жылдың сәуір айынан бастап - «Что было дальше?» шоуының жүргізушісі, YouTube-те LABELCOM арнасында шығады.
## Балалық және жастық шағы
Нұрлан Ақмола облысында орналасқан Степногорск қаласында туып өскен. 8 жасынан бастап бокспен айналысқан. Нұрлан мектеп оқушысы ретінде жақсы әзілкеш ретінде танылды. Әзілкештің басты шабыты атасы болған. Жас жігіт Нұрлан Қарағанды қаласының командасына кірді, кейін Көкшетау қаласының балаларымен бірге өнер көрсетті. Мектепті бітіргеннен кейін ол Екатеринбургке жоғары білім алуға кетті, онда Орал федералды университетінің дене шынықтыру факультетіне оқуға түсті. Оқу кезеңінде Сабыров студенттік КВН командасында ойнады.
## Мансабы
Екатеринбургте ол әзіл-сықақшы Дмитрий Романовпен танысты, ол оған Stand Up-тегі «Ашық микрофон»-ға қатысуға кеңес берді. 2014 жылы Сабыров Екатеринбургтен Мәскеуге отбасымен көшіп келді, қазірдің өзінде ТНТ-да Stand Up шоуының резиденті ретінде теледидарда көрінді.
2017 жылы Ресей және Қазақстан қалалары бойынша «IQ» турына барды. 2018 жылдың желтоқсан айында теледидарда өзінің алғашқы жеке стендап концертін жасады.
2020 жылы мамырда Forbes Сабыровты 30 жасқа дейінгі перспективті ресейліктердің бірі деп атады, 28 жастағы әзілкешті «Жаңа медиа» санатындағы «30-дан 30-ға дейін» рейтингіне орналастырды. Басылымның хабарлауынша, Сабыровтың қойылым үшін ақысы $10000 бағаланған.
## Жеке өмірі
Нұрлан Екатеринбургта студенттік жылдары танысқан Диана есімді қызға үйленді. Ерлі-зайыптылардың екі баласы бар: қызы Мадина (2012 ж.т.) және ұлы Тагир (2017 ж.т.).
## Дереккөздер |
Ибраһим хан (тат. İbrahim, Ибраһим, ابراهیم; туған жылы белгісіз - 1479, Қазан) — Қазан ханы (1467-1479), Махмұт ханның ұлы, Халил ханның інісі әрі мұрагері.
Халил хан қайтыс болғаннан кейін таққа отырып, оның жесірі Нұрсұлтанға үйленді.
## Мәскеу мемлекетімен соғыс
1467 жылы III Иван күзде Ибраһим ханның ағасы ханзада Қасымды Қазан тағына үміткер етіп жіберіп, Қазан хандығына қарсы соғыс бастады. Бұл кандидатураны кейбір қазандықтар қолдады. Ибраһим 1467 жылы Еділ бойындағы өзен шайқасында көптеген Мәскеу әскерлерін талқандады. Бәлкім, орыстар мен Қазан татарлары арасындағы жалғыз ірі өзен шайқасы болды. Оппозициялық топты Ғабдолла Мүмин бек (عبدال مومن) басқарды. Жорық сәтсіз аяқталды, орыс әскері Еділден өтіп, татарлармен шайқасуға батылы бармады. Бұған жауап ретінде Ибраһим хан қыста жаудың шекаралас аймақтарына жазалаушы шабуыл жасап, Галич Мерскийдің маңын тонады.
1468 жылы III Иван Төменгі Новгород, Муром, Кострома, Галичке мықты гарнизондар жіберіп, Қазанды үлкен соғысқа итермелей, хандықтың жерінде бейбіт халыққа қарсы өте қатыгездіктермен қатар жүретін ұрыс қимылдарын бастады.
Ибраһим екі бағытта әскерлер жіберді: Галич және Төменгі Новгород-Муром. Біріншіде, сәттілік қазандықтарға ықпал етті, тіпті, Кичменский қаласы және екі костромалық болыстар басып алынды. Екіншіде, Қожаберді мырза жасағын жеңіп, орыстар татарларды тоқтатып.
Мәскеу Хлиновский - үшінші майданды ашты. Ушкуйліктер Вятка бойымен Камаға дейін қайықтармен түсіп, қазандықтардың тыл жағынан тонауға кірісті. Бұған жауап ретінде солтүстікке мықты жасақтар жіберілді, олар Нократ өлкесінің астанасы - Хлиновты басып алып, онда татар әкімшілігін құрды.
## Мұрасы
Ибраһим хан 1479 жылы қайтыс болды. Оның екі әйелінен балалары болды: Фатима ханбикеден үш ұл - Әли, Құдайқұл мен Мелек Таһир және Нұрсұлтан ханбикеден (марқұм Халил ханның жесірі) екі ұл - Мұхамметәмин мен Ғабделлатиф. Сонымен қатар, оның бірнеше қыздары болды, олардың ішінен Гауһаршад есімді бір бике әйгілі болды.
Ибраһим қайтыс болғаннан кейін оның жесірі Нұрсұлтан Қырым ханы Меңлі Герейге тұрмысқа шығып, Қазаннан Бақшасарайға кетті. Бұл оқиға Қазан мен Қырым арасында болған саяси, мәдени және экономикалық байланыстар туралы куәлік ете отырып, бұл байланыстардың нығаюына үлкен ықпал етті және кейінірек маңызды саяси оқиғалардың қайнар көзі болғандықтан маңызды салдарларға ие болды. Кішкентай ханзада Ғабделлатиф анасымен бірге Қырымға, өгей әкесінің сарайына барды.
Ибраһим хан Қазан Кремлінде Қазан хандарының кесенесінде жерленген.
## Әйелдері мен балалары
* Фатима Шаһ Сұлтан (فاتما شاه سلطان), балалары — Илһам, Мәлік Таһир, Құдайқұл (шоқынған соң Пётр Ибрагимович), 1487 жылы Қазанды басып алғаннан кейін, барлығы қамауға алынып, Вологда мен Белозероға айдалды;
* Нұрсұлтан (نور سلطان), балалары — Мұхамметәмин, Ғабделлатиф, Гауһаршад
## Сілтеме
Ибраһим (Қазан ханы) «Родоводе» сайтында. Ата-баба мен ұрпақ шежіресі. |
Батыр Қосағалы Төлекұлы — Көкшетау өңірінің тумасы. Орта жүздің ханы Уәлидің заманында өмір сүрген.
## Өмірбаяны
Қазақтың белгілі күйшісі Дәулеткерей өзінің «Қосағалы» атты күйін арнаса, Ақмола-Көкшеаймағында оның атымен аталатын жер, су атаулары да кездеседі. Қосағалы батыр өзінің ата-бабалары сияқты(бойы 2,76) алып денелі батыр болған.Оның жерлеуорны 4 метрді құрайды Маңдайшасындағы жазу арабша, қабір басындағы жазу қазақ және орыс тілінде:«Руы – жақсылық қарауыл», «Богатырь Қосағалы Толеков». Шағалалы өзенінің тауды айналып өтетін тұсында жақсылық қарауылға жататын Сай ауылынан тарағанЖалғыз қарағай, Қырдағы ауыл, Былқылдақ, Өзен қарағай дейтін ауылдардың соңғысын Қосағалы батыр мекендеген. 1723-1730 жылдардағы «Ақтабан шұбырындыда» жадап-жүдеп осы жаққа жеткен қандастарымызға мал, жер беріп көмек көрсеткен атымтай жомарттығына сай ел-жұрт оны Баянұлы Бай-Төлек атап кеткен дейді. Қосағалыны өз тұсында Омбы шекпенділерінің шенеуніктері, татар байлары да танып, сыйласып, онымен санасқан. Оған Омбы губернаторы тарапынан «Алтын тон» аталатын оқалы шапанның тарту етіліп, бұл жәдігер жұрнағының күні кешеге дейін батыр ұрпағы Дәкен Боқанов ақсақалдың үйінде сақталып келгендігі дәлел.
## Жерленген жері
Қосағалы батыр Төлекұлының кесенесі Ақмола облысы, Зеренді ауданы, Азат тауында орналасқан.
## Дереккөздер |
Боло Хауз мешіті (өзбек. Bolohovuz masjidi) — Өзбекстандағы Бұхара қаласындағы тарихи мешіт. 1712 жылы Регистан аймағындағы Арк цитаделінің қарсы жағында салынған, ол тарихи қаланың басқа бөліктерімен бірге ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне енгізілген.
Ол Бұхара әмірі 1920 жылдары большевиктік Ресейдің қол астында болған кезде жұма мешіті қызметін атқарды.
1917 жылы айуанның (кіреберістің) алдыңғы бөлігіне жазғы намаз бөлмесінің дөңес төбесін қолдайтын жұқа боялған ағаш бағандар қосылды. Бағандар түрлі-түсті муқарнастармен безендірілген.
## Тарихы
Үлкен күмбезді мешіт пен Боло хауз мешітінің кіреберісін 1712 жылы Өзбек билеушісі Абулфайз ханның анасы Ситораи Мохи салған, ал аулалар мен бөлмелер 19 ғасырда салынған.
Мұса Сайджановтың айтуынша, мешіт кіреберісі 1915-17 жылдары қайта жөндеуден өткен. Көрші мұнараны сол жылдары шебер Ширин Муродов пен шебер Хафизов салған. Мешіт аралығында жұма намазы оқылды.
## Сәулет
Ғимараттың ұзындығы 11,5 м, солтүстік бөлігінде Михраб орналасқан. Боло хауз мешіті Михраб сияқты Мозаика мен күрделі рельефтермен безендірілген. Ганч жусанының төбесі мешіттің шығыс жағында орналасқан және шатырдың астында ганчпен безендірілген. Шатырдың екі жағында екі қабатты биік сөрелер орналасқан.
Аиуанның кіреберісінде тірек рөлін атқаратын 20 баған бар, олардан олар бетон негізіне бекітілген, шыңында ағаштан жасалған муқарнастар бекітілген.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
* |
Сүйімбике мұнарасы (тат. Сөембикә манарасы, Sөyembikə manarası) — Қазан Кремліндегі саяхаттық қарауылдық (күзет) мұнарасы; Қазанның сәулеттік белгісі. XIX ғасырға дейін «шпиці бар оберкомандант үйінің өту мұнарасы» деп аталды. «Құлап бара жатқан» мұнараларға жатады, өйткені солтүстік-шығысқа қарай көлбеу тұрғаны байқалады. Сүмбінің тік бағыттан 2 метрге ауытқыған. Жалпы биіктігі 58 метрге (34 сажын 6 фут) тең.
## Сәулетөнері
Мұнара Қазан Кремлінің ішінде бекініс қабырғаларынан алшақ орналасқан және өзінің орналасуына байланысты қарауыл (күзет) бекініс мұнарасы қызметін атқарған. Оның жоғарғы жағынан Қазансуға, Еділге және оның айналасына кең көрініс ашылады.
Мұнараның іргетасы емен қадаларына тірелген. Қабырғалары кірпіштен, әктас ерітіндісімен. Төменгі деңгейде айқарма қақпасымен жабылған оберкомандант (кейінірек губернатор) ауласына өтетін жол бар.
Мұнара жеті қабаттан тұрады: жоспардағы алғашқы үш қабат - әр түрлі биіктіктегі шаршы төрттіктер және ашық галереялар-гульбищалар бар; келесі екеуі - сегізбұрышты (сегіздік); тағы екеуі - қырланған кірпішті шатыр және күзет мұнарасы; соңғысы - жарты ай орнатылған алтын «алма» жалатылған жасыл сүмбі (1918 жылға дейін - екі басты бүркіт).
Барлық қабаттардың шеттері қалақшалар немесе жұқа кірпіш білікшелермен безендірілген. Батыс және шығыс қасбеттерінде төменгі қабаттың тіректерінде әрқайсысында биіктіктің ортасында «әдетте орыс көлденең біліктері» қиылысқан коринф ордерлі 2 қосымша бағаналар бар.
## Атауы
Жазба дереккөздерде мұнара туралы алғашқы ескертулер 1777 жылдан басталып, кремлдің жоспарында «қақпа үстінде шпиці бар мұнара» деп белгіленген.
Әдебиетте алғаш рет «Сүйімбике мұнарасы» романтикалық атауы 1832 жылы Қазан журналының «Заволжский Муравей» журналының төртінші нөмірінде, «Қазан» очеркінің Х тарауында пайда болды. Бірте-бірте бұл жалпы қолданысқа айналады.
Татар тілінде «Сөембикә манарасы» атауы XIX ғасырда орыс тіліндегі «башня Сююмбике» деген атпен пайда болды: 119. Бастапқыда, татар тілінде мұнара Хаn macete manarasi (яғни Хан мұнарасы) деп аталды: 171, бұл бір кездері Хан мешіті мен оның мұнарасының жақын жерде тұрған тарихи естелікті бейнелеген.
## Тарихы
Мұнара салу уақыты құжатталмаған. Осыған байланысты мұнараның күнін белгілеу даулы болып табылады: қазіргі ғалымдардың негізгі бөлігі мұнараны XVII-XVIII ғасырларға жатқызады, ал кейбіреулер ғана мұнара құрылысын XVI ғасырдың екінші жартысына жатқызады. Қазан хандығы кезіндегі мұнара құрылысы туралы теория (яғни 1552 жылға дейін) шектеулі.
Сүйімбике мұнарасының шығу тарихы әлі күнге дейін белгісіз. Кейбір тарихшылардың пікірінше, Сүйімбике мұнарасы Мұхамметәмин ханның кезінде салынған. 1495 жылы Мұхамметәмин Қазан тағынан тайдырылғаннан кейін Мәскеуге қашуға мәжбүр болып, тіпті, Мәскеу кінәздігінің Ливонияға қарсы соғыста орыс әскерінің басшысы болып тағайындалған. Мәскеу Кремлінің Боровицкий мұнарасын салу кезінде Мұхамметәмин Мәскеуде тұрып, итальяндық сәулетшілермен (Пьетро Антонио Солари) кездесіп, танысады, кейін оларды Қазан қаласында жаңа мұнара салуға шақырады. 1502 жылы Мұхамметәмин тағы да Қазан тағына отырып, өзінің ұлы мұнарасын салуға шешім қабылдады. 1505 жылы Мұхамметәмин Мәскеу кінәздігімен қарым-қатынасын өзгертті және дербес саясат жүргізе бастады. Дәл осы кезеңде жаңа әскери мұнара салына бастады. Салынған уақыты: шамамен 1507-1517 жылдар.
Бір аңызға сәйкес, саяси күрестің нәтижесінде Мұхамметәмин хандығының көрнекті шенеунігі Келахмет (Қазан хандығы) өлім жазасына кесілген, Кел Ахмет қайтыс болғанға дейін ол «бұл мұнара ешқашан хан атымен аталмайды» деп Мұхамметәминді қарғаған. Шынында да, қарғыс сөздері орындалып, Әмин мұнарасы деп аталмады.
Бастапқыда жаңа мұнара әскери мұнара ретінде салынды, бірақ Мұхамметәмин өз шешімін өзгертті, ал ғимарат хан мешітінің мұнарасына айналды, демек, бастапқы (1517-1560 жж.) Хан мешіті болды. Сүйімбике соңғы жылдарда мұнарада өмір сүргендіктен, 1560 жылдардан кейін адамдар бұл құрылысты Сүйімбике Мұнарасы атауын берген.
Сүйімбике мұнарасының жанында хан салушы Мұхамметәминнің қабірі орналасқан, ал арнайы тақтада оның аты Қазан хандарының қатарында жазылған.
## Дереккөздер |
Нұрсұлтан (тат. Nursoltan, Нурсолтан, Нур-Солтан, 1451 — 1519) — Қазан және Қырым ханбикесі, қажы. Алтын Орда ханы Ахмет ханның кезіндегі Темір беклербектің қызы. Оның әкесі Темір ноғай татарларынан шыққан.
Қазан ханы Халилдың әйелі, Халил қайтыс болғаннан кейін Қазан ханы Ибраһимның әйелі. Кейінірек Қырым ханы Меңлі Герейдің әйелі. Қазан хандары Мұхамметәмин мен Ғабделлатиф және Қазан ханбикесі Гауһаршадтың анасы.
## Өмірбаяны
Болжам бойынша, Нұрсұлтан 1451 жылы дүниеге келген.
1466 жылы 15 жасар Нұрсұлтан Қазан ханы Халилге тұрмысқа шықты, ал бір жылдан соң Халил күтпеген жерден қайтыс болды.
1467 жылы Халилдің інісі Ибраһим Қазан тағына отырады. «Ағаңның әйелі - сенің әйелің, ал балалары - сенің балаларың» ежелгі түркі дәстүрі бойынша Нұрсұлтан Ибраһимның әйелі болады.
Ибрагим ханның әйелі Фатима Шаһ Сұлтан және оның үш ұлы болғанына қарамастан, екі жылдан кейін Нұрсұлтан бәйбіше болып санала бастады. Нұрсұлтан Ибраһимнен екі мұрагер табады: болашақ Қазан хандары — Мұхамметәмин және Ғабделлатиф, сондай-ақ қызы - Қазан хандығының көрнекті қайраткері, ханбике Гауһаршад.
1479 жылы Қазан ханы Ибраһим қайтыс болды. Қазан ақсүйектері екі партияға бөлінеді, бірінші жақ бойынша Қазан тағында Ибраһим хан мен Фатиманың үлкен ұлы Илһам, ал екінші жақта Ибрагим хан мен Нұрсұлтанның үлкен ұлы 10 жасар Мұхамметәмин отыруға тиесілі деп санайды. Нәтижесінде, Илһам — Қазан ханы болады деп шешілді.
1479 жылы Ибраһим мен Фатиманың ұлы Илһам хан Қазан тағына отырғаннан кейін, Нұрсұлтан балаларымен бірге Қазаннан кетуге мәжбүр болды. Нұрсұлтан үлкен ұлын Мұхамметәминді Мәскеу кінәзі ІІІ Иванның қызметіне жібереді, ал кіші ұлы Ғабделлатифті өзінде қалдырады.
1469 жылдан бастап Мәскеу кінәзі ІІІ Иван мен Нұрсұлтан ортақ тіл тауып, бір-біріне достық қарым-қатынаста болып, III Иван Нұрсұлтанның ұлына көмектесе бастайды, тіпті, Ливония шайқасында Мұхамметәминді Мәскеу әскерінің қолбасшысы етіп тағайындайды, сонымен бірге, ол Кашира қаласын басқарады.
Нұрсұлтанның өзі кіші ұлы Ғабделлатифпен бірге Қырымда тұратын туыстарына барады. Ақылды, білімді Нұрсұлтан III Иванмен хат жазысса, Қырымда қайырымды, әдемі әйел ретінде танылады. Қырым ханы Меңлі Герей Темір Маңғытқа жиі барады және 1486 жылы Нұрсұлтанға үйленіп, оны өзінің бәйбішесі етеді.
1486 жылдан бастап Нұрсұлтан Қырым ханбикесі атанды. Бақшасарайда Ашлама сарайы мен Мемлекеттік сарайда тұрды, сыртқы саясатқа белсенді қатысты және Мәскеу кінәзі мен Османлы сұлтан Баязитпен хат алмасады.
1492 жылы Нұрсұлтанның әсерінен Меңлі Герейдің үлкен қызы Айша Осман империясының мұрагері Сәлімге тұрмысқа шығып, оның ұлы әйгілі I Сүлеймен болды.
1494 - 1495 жылдары Нұрсұлтан Таяу Шығысқа қажылық жасады: ағасы Хұсейінмен бірге Арабияда, Мысырда, Меккеде, Мединада қажылық жасады. Қажылықтан оралғанда, III Иванға сыйлық ретінде ат жібереді. III Иван Нұрсұлтанның ұлдарына Қазан тағына отыруға көмектесуге уәде береді.
1510-1511 жылдары Нұрсұлтанның өгей ұлы Сахиб Гереймен бірге Мәскеу мен Қазанға сапар шегіп, ұлдарымен кездесті. Сапар нәтижесінде Қырым, Қазан және Мәскеу арасында бейбітшілік келісіміне қол қойылды. Бұл келісім Қырыммен 1513 жылға дейін, Қазанмен 1519 жылға дейін бұзылмады.
Нұрcұлтан, оның қызы Гауһаршад және Сүйімбике - көрнекті әйел-қыз саясаткерлер мен ханбикелер ретінде татар тарихына енген.
## Сілтеме
* Нұрсұлтан — Қырым мен Қазан ханбикесі
## Әдебиет
* Ольга Иванова Нұрсұлтан Казанский альманах, № 16 (орыс.) |
Халил хан (тат. Xälil, Хәлил, خلیل; қай. 1467, Қазан) — Қазан ханы (1465—1467), Махмұт ханның ұлы әрі мұрагері.
Әйелі Нұрсұлтан. Перзент сүймей қайтыс болды.
Халил хан Махмұттың үлкен ұлы және Қазанда туып-өскен алғашқы Қазан ханы болған - оның ата-бабалары Қазанға келгенде ересек жаста болған.
## Халил ханның мінезі
Шұғыл мінезімен белгілі болған Халил хан бір жыл билік ішінде Қазан хандығын бірден екі соғыс қаупінің астына алды. III Иван жіберген хатын жыртып, ызамен таптады, сонымен бірге Ноғай елшісіне дөрекілік көрсетті. Расында, ноғайлармен қарым-қатынас қалпына келтіріліп, Халилдің ықпалды Ноғай бегі Темірдің қызы Нұрсұлтанға үйленуі арқылы нығайтылды.
Нұрсұлтан Қазанға 1466 жылы келді. Ол кезде ерте некеге тұру жиі кездесетін, ал қыз үйлену тойынан кейін жаңа ханбике болған кезде небәрі 15 жаста болатын. Халил мен Нұрсұлтанның балалары болмады - мұрагер қалдыруға үлгермей бір жылдан кейін хан кенеттен қайтыс болды.
Ол қайтыс болғаннан кейін, Нұрсұлтан Халил ханның мұрагері болған Халилдің інісі Ибраһимге тұрмысқа шықты. Сол күндері олар ежелгі түркі заңы бойынша әрекет етті - ағасы қайтыс болғаннан кейін оның балалары мен әйелдері сенің әйелің мен балаларың болады (қамқоршылық мағынасында).
## Халил ханның қайтыс болуы
Халил хан 1467 жылы Қазан хандығында бір жыл ғана билік етіп, тақты інісі Ибраһимге қалдырып, қайтыс болды. Нұсқалардың біріне сәйкес, Халил хан Қазан хандығы мен Алтын Орда арасындағы жаңадан ашылған ұрыс қимылдары барысында түрмеде қайтыс болды.
## Сілтемелер
* Howorth, Henry Hoyle. "History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century. Part II, division I". The so-called tartars of Russia and Central Asia. Londres: Longmans, Green and Co, 1880.
* M. G. Khudyakov: Essays on the History of Kazan Khanate Мұрағатталған 23 сәуірдің 2013 жылы.
* Xälil Xan. Мұрағатталған 6 қыркүйектің 2019 жылы. |
Илһам хан (тат. İlham, Илһам, الهام; шам. 1450-ж — шам. 1490-ж, Вологда) — Қазан хан (1479-1484, 1485-1487), Ибраһим ханның бірінші әйелі - Фатимадан туған тұңғыш ұлы әрі мұрагері. Мәлік Таһир мен Құдайқұлдың туған ағасы. Әкесінің екінші әйелі - Нұрсұлтаннан туған Қазан хандары Мұхамметәмин, Ғабделлатифтың қандас бауырлары.
## Өмірбаяны
Ибраһим хан қайтыс болғаннан кейін Қазан басшылары шартты түрде шығыс және орыс деп атауға болатын екі топқа бөлінуі айқын болды.
Илһам ханзада хан болып жарияланды. Нұрсұлтанның ұлы, орыс тобы таққа үміткер ретінде ұсынған 10 жасар Мұхамметәмин ханзада хандықтан кетуге мәжбүр болды. Ол Мәскеуге барды, сонда ұлы кінәз III Иван оны өзінің қамқорлығына алып, Каширадан енші жер берді.
1482 жылы Мәскеу соғысқа дайындықты бастады, бірақ Қазан тарапының бастамасымен бейбіт келісімшарт жасалды. 1484 жылы орыс әскері Қазанға жақындады, орыс тобы Илһамды орнынан тайдырып, Мұхамметәмин хан болып жарияланды. Бірақ жаңа үкімет билікті ұзақ ұстай алмады. 1485 жылы шығыс тобы ноғайлар мен Мәскеудің қолдауымен Илһамды таққа қайтарды. Келесі жыл топтардың билік үшін күресімен сипатталады және олардың екеуі де көмек сұрап Мәскеуге жүгінді.
1487 жылдың көктемінде орыстардың Қазанға қарсы екінші ірі жорығы болды. 18 мамырда хандықтың астанасын қоршау басталды. Қорғаушылар жиі-жиі қарсы шабуылдарға шығып отырды, ал Әлиғазы бектің атты жасағы қоршағандардың тылында әрекет етті. Бірақ жасақ жеңіліске ұшырады, ал қорғаушылар арасында бірлік болмады. Орыс тобы басым болды. 9 шілдеде қала қақпалары ашылып, хан қалаға кірген орыс әскерлеріне берілді. Мұхамметәмин жаңа хан болып жарияланды. Шығыс тобының көрнекті басшылары өлім жазасына кесілді.
Илһам және оның әйелдері Вологдаға айдалды және сол жерде күндерін аяқтады. Оның анасы Фатима бегім, бауырлары - Карголом қаласындағы Белоозерода болды. Орыс протекторат дәуірі Қазан хандығының тарихында басталды.
## Дереккөздер |
Махмұт хан (тат. Məxmüt, Мәхмүт, محمود; қай. 1465, Қазан) — Қазан ханы (1445—1465), Ұлық Мұхаммед ханның ұлы әрі мұрагері.
## Еділ бойы үшін соғыс
Әкесімен бірге Ресей кінәздіктері және басқа Орда ұлыстарына қарсы Еділ бойы үшін күреске қатысты. 1437 жылы жас Махмұт та қатысқан Ұлық Мұхаммедтың әскері Біләу шайқасында II Василий әскерлерін ірі жеңіліске ұшыратты.
1445 жылы Суздал түбіндегі шайқаста ұлы кінәз Василий бастаған орыс әскерлерін талқандады, шайқас нәтижесінде ұлы кінәз Қазанға тұтқынға түсіп, үлкен төлем арқылы босатылды.
## Хандықты билеуі
Әкесі қайтыс болғаннан кейін Қазан тағына отырды. 1446, 1448 ж. Мәскеуге қарсы жорықтар жасады.
Махмұт ханның кезінде Қазан тұрғындары халықаралық сауда саласындағы қызметін қарқынды дамыта бастады, ал Қазан қаласы Шығыс Еуропадағы бірінші деңгейлі тауар айырбас орталығы болды. Мұнда Орта Азиядан, Сібірден, Персиядан, Кавказдан, бүкіл Еділ бойы мен Ресейден тауарлар мен көпестер ағылды. Қазан қаласында өткен жыл сайынғы жәрмеңке бұрын бұлғар жәрмеңкесі болған алып халықаралық нарық сияқты маңыздылыққа ие болды, кейіннен Төменгі қалалық «Бүкілресейлік базарына» ие болды. Жәрмеңке жазда, тасқын суы басылғаннан кейін, орыстар «Қонақ аралы» деп атаған Қазанға қарасты құмды Еділ аралында өткізілді. Жыл сайын көктемгі тасқын су басқан бөлшек сауда орындары, қамбалар мен қоймалар болды.
Махмұт ханның кезінде хандықтың астанасы Қазан ерекше байып, үлкен қала көлеміне дейін өсіп, мұсылман мәдениетінің көп шоғырланған орталығына айналды. Махмұт ханның бейбіт билігі кезінде Қазан хандығының құрылымы түпкілікті қалыптасып, мемлекеттің ішкі құрылымы қалыптасып, нығая түсті.
Махмұт ханнан екі ұл - Халил мен Ибраһим қалды. 1465 жылы Махмұт қайтыс болғаннан кейін Халил хан тағына отырады. Оның билігі өте қысқа болды, ал оның жағдайы мүлдем белгісіз. Тіпті, Халил хан болды ма деген сұрақ туды, оның бар екендігі Қазан хандарының барлық ежелгі шежірелерінде оның есімінің болуымен расталады, бірақ бұл орыс шежірелерінде аталмаған.
## Жерлеу археологиясы
### Махмұт хан қабірінің ашылуы
1977 жылы Сүйімбике мұнарасынан алыс емес жерде Қазан кіремілінде жүргізілген қазба жұмыстары кезінде археолог Алфред Халиков бай қорымдардың қалдықтары бар екі ақ тас кесененің негізін тапты. Олар ханның резиденциясы аумағында орналасқан және, мүмкін, хандар мен олардың отбасы мүшелерінің қабірлері болған. Олардың бірінде, XV ғасырға жататын, 35-40 жастағы ер адамның қабірі болды. Мұқият талдау 1990 жылдардың аяғында бұл қабірде Махмұт хан жерленген деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
### Сыртқы түрін антропологиялық қалпына келтіру
1994 жылы Т. С. Балуева бастаған мәскеулік антропологтар тобы хан келбетін қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді.
## Әдебиет
* М. Г. Худяков: Қазан хандығы тарихының очерктері Мұрағатталған 23 сәуірдің 2013 жылы.
## Сілтеме
* «Реальное время» сайтындағы «Хандарды жерлеу туралы мәселе олардың сүйектерін алып тастағаннан соң 40 жылдан кейін туындағаны кездейсоқ емес». мақаласы
## Дереккөздер |
## Алагрек оюы
Алагрек немесе а-ла-грек (французша à la grecque, грекше; ағылш. Greek кілті) - гректердің архитектуралық тік сызықты ою-өрнектерінің французша атауы, оны киім шекарасын безендіру үшін қолданған.
Алагрек ою-өрнегінің өрнегі бір-екі өрілген жолақтарды (меандрларды) қайталап, көтеріліп, төмен түсуден, тік бұрышта кездесуден тұрады. Оюда бір жолақ болған кезде оны алагрек қарапайым лабиринт, ал екеуі болғанда - екі еселенген деп атайды.
## Сәулет өнерінде
Алагрек архитектурада тар фриздерді безендіру үшін қолданылады.
## Вазадан жасалған ою
Алагрек ою-өрнегі этрусканың вазаларында жиі кездеседі. Бұл ою-өрнек синологтардың айтуы бойынша біздің дәуірімізге дейінгі 1200 жылдарға жататын қытай вазаларында да кездесетіндігі назар аудартады.
## Сілтемелер
* Үлгі:ВТ-МЭСБЕ
## Алагрек оюы
Алагрек немесе а-ла-грек (французша à la grecque, грекше; ағылш. Greek кілті) - гректердің архитектуралық тік сызықты ою-өрнектерінің французша атауы, оны киім шекарасын безендіру үшін қолданған.
Алагрек ою-өрнегінің өрнегі бір-екі өрілген жолақтарды (меандрларды) қайталап, көтеріліп, төмен түсуден, тік бұрышта кездесуден тұрады. Оюда бір жолақ болған кезде оны алагрек қарапайым лабиринт, ал екеуі болғанда - екі еселенген деп атайды.
## Сәулет өнерінде
Алагрек архитектурада тар фриздерді безендіру үшін қолданылады.
## Вазадан жасалған ою
Алагрек ою-өрнегі этрусканың вазаларында жиі кездеседі. Бұл ою-өрнек синологтардың айтуы бойынша біздің дәуірімізге дейінгі 1200 жылдарға жататын қытай вазаларында да кездесетіндігі назар аудартады.
## Сілтемелер
* Үлгі:ВТ-МЭСБЕ |
Ізбасарұлы Оразаухан (1924 жылы Манғыстау ауданы , Шетпе ауылы - 1989 жылы сонда) - журналист, Қазақстан журналистер одағының мүшесі.
1942-1945 жылдары Ұлы Отан соғысына қатысқан, 1946-1956 жылдары Шевченко аудандық әлеуметтік қамсыздандыру бөлімінің бақылаушысы, Құлалы ауылдық кеңесінің хатшысы, «Колхоз жолы» газетінің жауапты хатшысы, 1959-1973 жылдары «Социалистік құрылыс» газетінің Маңғыстау, Шевченко аудандарындағы меншікті тілшісі, 1973-1986 жылдары Маңғыстау облыстық «Коммунистік жол" газетінің Маңғыстау ауданындағы меншікті тілшісі болып қызмет еткен. 1965 жылы ҚазМУ-дің журналистика факультетін сырттай оқып бітірген.
шаруашылығы мен экономикасын, тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетін көрсетуге арнаған журналист. І және II-дәрежелі Отан соғысы ордендерінің иегері.
## Дереккөздер |
Шүңкәров Өтелген (1938жылы, Маңғыстау облысы, Қызан ауылдық кеңесі, Құлқара жері) — философия докторы және химия ғылымының кандидаты(1973).
## Еңбек жолы
1963 жылы ҚазМУ-дің химия факультетін бітіріп, еңбек жолын Атырау қаласындағы бұрынғы "Синтезспирт" з-дынан бастады. Орта Азия мұнай ғылымын зерттеу институтының Маңғыстау бөлімшесінде жұмыс жасады. 1968 жылы мұнай химиясы және тұздар инстытутының аспирантурасына түсті. Оны бітіргеннен кейін, 1973 жылға дейін Жаңаөзен қаласындағы қазақ газ өңдеу з-дында орталық химиялық лабориторинның меңгерушісі болды. Содан кейін Ақтау қаласындағы мұнай ғылымы және жобалау институтында аға ғылым қызметкер, сектор, лаборотория меңгерушісі болып қызмет атқарды.
Осы жылдары 6 [авторлық куәлік]] алды және 30 ғылыми мақалалары мерзімді баспасөзде, арнаулы басылымдарды жарияланды. Маңғыстау мұнайын судан, мұздан, топырақ, тастан тазарту бағытындағы еңбегі нәтижелі болды. Осы мақсаттиғы физикалық және химиялық процестерді зерттеуге арналған лаборатория Ш-тың тікелей басшылық етуімен құрылды. 1987 жылдан бері Маңғыстаудағы Қазақ политехникалық институтында аға окытушысы, кафедра меңгерушісі болып еңбек етті.
## Дереккөздер |
«QazCovid-in», саудалық атауы «QazVac» (КазВак, КазКовид-ин) — Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі биологиялық қауіпсіздік мәселелерінің Ғылыми-зерттеу институты жасап шығарған COVID-19-ге қарсы инактивті вакцина (белсенді емес вакцина).
## Жалпы сипаттамасы
QazVac вакцинасы - инактивті вакцина. Организмді әрекет етуге әзірлеп, иммунитет антиденелері пайда болады. Сыртқы ортада жабайы айналымдағы вируспен кездескен жағдайда, организм көптеген антиденелермен шабуыл жасауға дайын болады.
Вакцина 21 күн аралығымен екі дозамен енгізіледі.
Қазақстанның биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институты әзірлеген QazVac вакцинасы Цельсий бойынша +2-ден +8 градусқа дейінгі температурада сақталуы мүмкін, бұл өзінің шетелдік баламаларынан айырмашылығы оны тасымалдауға және сақтауға қарапайым етеді. Мысалы, оған арнайы қатаң температура қажет емес. Бұл ерекшелік оның ел өңірлеріне жеткізілуін айтарлықтай жеңілдетеді. Осындай нәтижелерге вакцинаны жасаудың бастапқы кезеңінде ғалымдар таңдаған тәсіл арқылы қол жеткізіледі.
## Клиникалық зерттеулер
2020 жылдың 25 желтоқсанында вакцинаны клиникалық зерттеу басталды.
2021 жылдың 11 қаңтарында еріктілерге егу жұмыстары аяқталды, сол уақытта QazCovid-in үшін 9 айға уақытша тіркеу берілді.
26 сәуірде қазақстандық вакцинаны сынаудың үшінші кезеңі (III фаза) зерттеу субъектілерінің 50%-ынан асты. Үшінші кезеңді толық аяқтау 2021 жылғы 25 маусымға жоспарланып отыр, одан кейін QazVac тиімділігіне толық бағалау жүргізілетін болады.
## Қолданылуы
Қазақстанда 2021 жылдың 26 сәуірінен бастап қолданылады. 29 сәуірдегі жағдай бойынша вакцинаны 9 мың адам алды.
## Дереккөздер |
Үйгентас жайлауы — Алакөл ауданы Тентек өзенінің жоғарғы жағындағы Лепсі ауылынан Шығысқа қарай 35 шақырым жерде орналасқан.
## Тарихы
Бұл жерде 1723- 1724 жылдары Қаракерей Қабанбай бастаған қазақтар мен жоңғарлар арасындағы тарихи шайқас нәтижесінде қазақ жері жоңғар басқыншыларынан азат етілді. Шұбарағаш Ойжайлау жеріндегі тас қорғандар жоңғарларды жеңудің айрықша көрінісін және шекара аумағындағы қорғаушылардың ерлік шежіресі іспетті.
## Аңыз
Халық аңыздарында айтылатындай, Қабанбай бастаған қол жоңғарларды қалай тұтқынға аламыз деп кеңесіп, жоңғарларды қазақ жеріне қайта келместей етуді ұйғарады. Оларға үлкен бір шұңқырға өздері көтере алатын бір-бір тасты тастап, енді қайтып осы шекарадан өтпеуге ант берсін деп бұйрық береді. Жоңғарлардың көп болғандығы сонша, үйілген тас тауға айналады. Деректердің бірінде Қабанбай батырдың бұл жақта да болғандығын хабар береді. Сөйтіп, қазақ батырлары жауды бір жағы Жоңғар қақпасы мен тау-жоталары, екінші жағы Үйгентас үстірті арқылы Қытай жеріне дейін қуып, біржола тізе бүктіреді. 1846 жылы бұл жерде үлкен орданың бес руы арасында Ресейге қосылу жөнінде бейбіт шартына қол қойылды. Шартқа қол қойылғаннан кейін бұл жерде бекет орналасып, оған жақын жерден уездік қала Лепсі бой көтерді.
## Дереккөздер |
Мұхамметәмин хан (тат. Möxämmätämin, Мөхәммәтәмин, محمدامین; 1469 — 1518 желтоқсан, Қазан) — Қазан ханы (1484—1485, 1487—1496, 1502—1518), Ибраһим хан мен Нұрсұлтан бегімнің ұлы, Гауһаршадтың ағасы. Көптеген тарихшылар Мұхамметәмин кезінде Сүйімбике мұнарасы салынған деп санайды.
## Мәскеу ықпалының астында
1502 жылы Ғабделлатиф тұтқынға алынып, Мәскеуге жіберілді, сол жерден ол Илһам хан сияқты солтүстікке жер аударылды. Мұхамметәмин қайтадан Қазан тағына отырғызылды. Бұған дейін Ресей кінәзі III Иван оған Кашира мен Серпухов қалаларын басқаруға және «тамақтануға» берген болатын. Осы уақытқа дейін ол 30 жаста еді және шығу тегінің арқасында ол Литва соғысында ол, тіпті, орыс әскерлерінің қолбасшысы болып тағайындалды.
## Мәскеу протекторатынан бас тарту
Екінші рет Қазан ханы болғаннан кейін (1502-1518) Мұхамметәмин дүниеге көзқарасын өзгертіп, саяси жағдайға басқаша баға бере бастады және тәуелсіздік арқылы өз мемлекетін дамыту тұрғысынан әрекет ете бастады. Дереккөздерге сәйкес, бұл жерде оның жаңа әйелі - Илһам ханның жесірі үлкен әсер еткенін айтады.Илһамның жесірі Қазан жерінің патриоты және алғашқы күйеуімен бірге қуғын-сүргінде көптеген езгі көрген және, әрине, Мұхамметәминде ұлттық сезімдерді оята алатын адам болған. Ханның анасы Нұрсұлтанның оның тәрбиесіне бей-жай қарамады, ханбике сол кезде Қырымда болғанымен, әлі күнге дейін балаларын көру үшін Қазан мен Ресейге келіп тұрды.
### Жасырын әзірленулер
Мұхамметәмин ақылды және айлакер саясаткер ретінде жасырын түрде соғысқа дайындалған. Мәскеу билігі мен Қазандағы ханның жауы Келахмет (Қазан хандығы) бұны білмеді. Мұхамметәмин мен Ғабделлатифті тақтан тайдырды деп айыпталған және Қазан хандығының саяси өмірінде теріс рөл ойнаған Келахмет (Қазан хандығы) 1506 жылы тұтқындалып, өлім жазасына кесілді.
### Бірінші қақтығыс
Хан қартайған III Иванға санаулы күндер қалғанын және бір кездері құдіретті монарх бүгінде шешуші күш бола алмайтынын жақсы білді. Ал орыс монархының ұлы, тақ мұрагері III Василийде әкесіндегідей қабілеттер болған жоқ. Мұхамметәмин 60 000 әскерді Төменгі Новгородқа жіберді. Ұлы кінәз татарлардың шекара бойындағы Сыр өзенінен өтіп бара жатқанын естіп, оларға қарсы әскерлерін шығарды. Бірақ осы уақытқа дейін қазандықтар Төменгі Новгородты қоршап үлгергенімен, қаланы жаулап ала алмады және орыс әскерімен кездеспей кері қайтып кетті.
## Қазан түбіндегі шайқас (1506)
1505 жылы қазанда III Иван қайтыс болды, ал 1506 жылы сәуірде III Василий Қазан хандығына қарсы екі құрылымнан - флотилия мен атты әскер тұратын үлкен әскер жіберді. 22 мамырда Мұхамметәмин алдын-ала әскери-теңіз күштерін Қазаннан алыс емес жерде талқандады, ал бір айдан кейін, 25 маусымда атты әскер келген кезде бүкіл орыс әскері қатты жеңіліске ұшырады. Кейбір орыс дереккөздері бойынша Мәскеу әскері 100 000 адамнан тұрды. Карл Маркс өзінің орыс тарихы туралы еңбегінде де бұл соғысты еске алып бұлай дейді: «Мәскеуліктердің Қазан маңында жеңіліске ұшырағаны соншалық, 7000 адам ғана қашып құтыла алды...» (Қазан түбіндегі соғыс (1506)).
## Мұхамметәминнің жеңісі
Қысқасы, өте сұрапыл соғыс болды. Сол кезеңдегі адамдар бұл қақтығысты Куликов шайқасына ұқсатты. III Василий Мұхамметәмин ханмен «ескі бейбітшілік пен достық» келісімін жасасуға мәжбүр болды. Кейінірек С. Гербертштейннің айтуынша, «қазандықтар Мәскеу әкімшілігінен біраз алды».
Мұхамметәмин бейбітшілікке келісіп, содан бері оның саяси қызметінде ешқандай белсенділік болған жоқ. Тарихшы Г. Худяков оның осы кезеңдегі билігіне осындай баға береді: орыстарды ойсырата жеңіп, Мұхамметәмин Мәскеуге көмектесуге бағытталған бұрынғы әрекеті үшін Қазан жұртшылығы алдында өзін ақтады және содан кейінгі өмірін тыныш өткізді.
## Хан-ақын
Мұхамметәминнің 12 жолды «Гыйкаб» («Кек») атты өлеңі белгілі. Бұл парчада ақын өзінен бұрынғы Саиф Сараи, Ахмет Үргеніш, Буззази дәстүрлерін жалғастыра отырып, Ақсақ Темірдің жеке басы мен істерін өткір сынға алып, оның «зұлымдықты», «аласапыранды» жер бетіне, «Ислам үйіне» әкелгенін көрсетіп, Алладан осы «зұлымды» қатаң жазалауын өтінеді.
## Сүйімбике мұнарасы. Хан-құрылысшы
Кейбір тарихшылардың айтуынша, Сүйімбике мұнарасы Мұхамметәминнің кезінде салынған. Мәскеу Кремлі Боровицкий мұнарасының құрылысы кезінде (1490) Мұхамметәмин Мәскеуде III Иван жанында болды. Болжамдарға сәйкес, итальяндық сәулетшілер (Пьетро Антонио Солари) танысып, достасып, содан кейін оларды жаңа мұнара тұрғызу үшін Қазанға шақырған. Салынған уақыты: 1507-1517 жж. Алайда, бұл көзқарасқа қарсы көптеген дәлелдер болғандықтан, бұл тарих ғылымында дұрыс емес деп саналады.
Соңғы жылдары Мұхамметәмин қатты ауырып, 1518 жылы 48 жасында қайтыс болды. Сүйімбике мұнарасы жанындағы Қазан хандарының мазарына жерленген.
## Қабірін табу
Махмұт ханның мазары 1977 жылы Қазан кіреміліндегі қазба жұмыстарының нәтижесінде табылды.
2017 жылы 19 мамырда Махмұт хан мен Мұхамметәмин хан арнайы жерлеу рәсімі бойынша Қазан кіремілінде орналасқан Хандар кесенесіне жерленді.
## Тағы қараңыз
* Ұлық Мұхаммед хан
* Біләу түбіндегі шайқас
* Суздал түбіндегі шайқас
## Литература
* Илюшин Б. А. Мухаммед-Эмин — «царь» казанский: биографический очерк // Қазан: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019—168 б., 10 б. ил. |
Қаракүш (XV екі. жар. — XVI ғ. басы) — екі рет Қазан ханбикесі болған, Ноғай биі Жамқұршының қызы.
Бірінші күйеуі — Қазан ханы Илһам, онымен бірге Вологдаға жер аударылды. Ноғайлар мен Сібір ханы Ибақ Ресей үкіметіне бірнеше рет ханды немесе тек Қаракүшті ноғай ордасына босату туралы өтініш жазды.
Илһам Вологдада қайтыс болғаннан кейін Қазан ханы, Мәскеу итаршысы, Илһамның қандас бауыры Мұхамметәминге тұрмысқа берілді. Бұл неке Мұхамметәмин Мұса бидің қызы, яғни Қаракүштің бөлесі, ноғай бегімі Фатимамен үйленгеннен кейін бірден орын алды. Осылайша, Қазан ханы екі ағайынды — ең маңызды ноғай көсемдері Мұса мен Жамқұршының қыздарына үйленді.
## Әдебиет
* В. В. Трепавлов. Ноғай ордасы тарихы. Мәскеу. «Восточная литература» баспасы, РҒА. |
Орақ — ақсүйектердің көрнекті өкілі, Қазан хандығының саясаткері. Орыс жылнамаларында оны «Қазан мырзаларының мырзасы» деп атайды, шамасы, қарашалардың қатарына жатты. Қазандағы шығысшыл саяси топты басқарды.
## Өмірбаяны
1490 жылдардың ортасында, Қазанды Мәскеу кінәзі ІІІ Иванның қолшоқпары Мұхамметәмин басқарған кезде және орыс елшісінің хандық істеріне араласуы қиқарланған сипатқа әкелді. Орақ Келахмет (Қазан хандығы), Садыр мен Ағыш мырзалармен бірге үкіметке қарсы оппозицияны басқарды. Олар шығыс көршілерінің әскери қолдауына сүйенді. Сібір ханзадасы Мамық хан тағына үміткер ретінде ұсынылды.
1495 жылдың көктемінде Мамық көп әскерімен Қазанға аттанды, бірақ Қазан үкіметі Мәскеуден қолдау сұрады. Мұхамметәминге көмекке Төменгі Новгородтан жасақ жіберілді; осы жасақ жақындаған кезде шығыс тобының басшылары астанадан қашып кетті. Орыс жасағы Қазанға кіріп, оны қорғауға дайындалды, бірақ Сібір әскері орыс әскерінің келуі туралы естіп, шабуылды тоқтатты. Қауіп өткенін ескеріп, орыс жасағы Ресейге оралды. Содан кейін Сібір әскері күтпеген шабуылмен Қазанды басып алды. Ханзада Мамық хан болып жарияланды.
Алайда Мамықтың қылығы Қазан тұрғындарының наразылығын тудырды. Мамыққа қарсы оппозицияны көптеген жақтастарын өз жағына тартқан Келахмет (Қазан хандығы) басқарды, бірақ Орақ мырза басқарған шығысшыл тобының едәуір бөлігі өз сеніміне адал болып қалды. Мамық хан Қазан хандығына тәуелді Нократ жеріне қарсы жорыққа шықты. Келахмет (Қазан хандығы) және басқа ханның басқа қарсыластары бұл жорықты мемлекеттік төңкеріс және байырғы орыстық саясатты қалпына келтіру үшін пайдаланды. Олар Қазанға оралып, ханды тақтан тайдырды деп жариялап, азаматтарды қолдауға шақырды. Қала дереу нығайтылып, бекініс қақпалары жабылды. Мамық хан тағына орала алмай, Сібірге қайтып кетті. Орақ мырза бастаған жақтастарының біразы онымен бірге көшіп кетті.
1499 жылы Орақ Қазанды басып алып, Сібір әулетін Қазан тағына қайтаруға тырысқан Мамық ханның інісі ханзада Ағалақты қолдады. Алайда, Қазан үкіметі Ресейден әскери қолдау алып, шабуыл тойтарылды.
## Әдебиет
* Похлебкин В. Татарлар және Рүс
* Худяков М.Г. Қазан хандығы тарихының очерктері. "ИНСАН", Мәскеу, 1991. |
Келахмет — татар мырзасы, саясаткер және XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басындағы Қазан хандығының үкімет басшысы.
## Өмірбаяны
1490 жылдардың ортасында, Қазанды Мәскеу кінәзі ІІІ Иванның қолшоқпары Мұхамметәмин басқарған кезде және орыс елшісінің хандық істеріне араласуы қиқарланған сипатқа әкелді. Келахмет, Орақ, Садыр мен Ағыш мырзалармен бірге үкіметке қарсы оппозицияны басқарды. Олар шығыс көршілерінің әскери қолдауына сүйенді. Сібір ханзадасы Мамық хан тағына үміткер ретінде ұсынылды.
1495 жылдың көктемінде Мамық көп әскерімен Қазанға аттанды, бірақ Қазан үкіметі Мәскеуден қолдау сұрады. Мұхамметәминге көмекке Төменгі Новгородтан жасақ жіберілді; осы жасақ жақындаған кезде шығыс тобының басшылары астанадан қашып кетті. Орыс жасағы Қазанға кіріп, оны қорғауға дайындалды, бірақ Сібір әскері орыс әскерінің келуі туралы естіп, шабуылды тоқтатты. Қауіп өткенін ескеріп, орыс жасағы Ресейге оралды. Содан кейін Сібір әскері күтпеген шабуылмен Қазанды басып алды. Ханзада Мамық хан болып жарияланды.
Алайда Мамықтың қылығы Қазан тұрғындарының наразылығын тудырды. Сірә, ол айтқанға көнбейтін және ірі сауда қаласын басқарудың ерекшеліктерін түсінбеді. Ол өзін билікке жеткізген төңкерістің басты қатысушысы Келахметті тұтқындады. Осыдан кейін Келахмет кенеттен өз көзқарасын орыс бағдарына қарай өзгертті. Ол үлкен беделге ие болғандықтан, көптеген жақтастарын өз жағына тарта алды, бірақ Орақ мырза басқарған шығысшыл тобының көп бөлігі өз нанымдарына адал болды. Мамық хан Қазан хандығына тәуелді Нократ жеріне қарсы жорыққа шықты. Келахмет және басқа ханның басқа қарсыластары бұл жорықты мемлекеттік төңкеріс және байырғы орыстық саясатты қалпына келтіру үшін пайдаланды. Олар Қазанға оралып, ханды тақтан тайдырды деп жариялап, азаматтарды қолдауға шақырды. Қала дереу нығайтылып, бекініс қақпалары жабылды. Мамық хан тағына орала алмай, Сібірге қайтып кетті.
Келахметтің күш-жігерінің арқасында ресейшіл тобы жеңіске жетті. Келахмет жаңа үкіметтің басшысы атанды. Ресеймен келісімдерді жаңартып, Мәскеумен келісім бойынша хан тағайындау туралы шешім қабылданды. Алайда, Келахмет және үкіметтің басқа мүшелері бұрын тақтан түскен Мұхамметәминді таққа қайтарғылары келмей, оның кандидатурасын алып тастады. Таққа оның інісі ханзада Ғабделлатифті сайланды.
1499 жылы шығысшыл тобы Қазан тағында Сібір әулетін қалпына келтіруге тырысты. Қозғалыстың басында жер аударылған, Мамық ханның інісі ханзада Ағалақты үміткер ретінде ұсынған Орақ мырза тұрды. Алайда, Қазан үкіметі Ресейден әскери қолдау алып, шабуыл сәтті тойтарылды.
Келахмет мырза Ғабделлатиф сарайында басты тұлға болып қала берді. Хан жас кезінде Ресеймен ешқандай саяси шиеленістер болған жоқ. Алайда, Ғабделлатиф 25 жасқа келгенде дербестік таныта бастады, оның саясаты Ресейге дұшпандық сипат ала бастады. 1501 жылдың соңында Келахмет Мәскеуге сапар шегіп, онда билеушіні ауыстыру туралы келіссөздер жүргізді. 1502 жылы қаңтарда Қазанға Звенигород кінәзі бастаған орыс елшілігі келіп, ханды тақтан тайдырды.
Таққа өзін Ресейдің шынайы досы ретінде танытқан Мұхамметәмин екінші рет отырды. Алайда, бұл жолы хан өзінің көзқарасын өзгертіп, хандықтың тәуелсіздігін Мәскеудің қамқорлығынан қорғауға шешім қабылдады. (Бұл саясат 1505-1507 жылдардағы Қазан-Ресей соғысымен аяқталды). Мұхамметәмин ең алдымен үкімет басшысы мен ресейшіл тобының басшысы Келахметтің көзін құртты. Мүмкін, ханзаданың жеке есесі де маңызды болды: өйткені мырза 1495 жылы ханзаданың тақтан айырылуының себебі болды, содан кейін Келахмет тағы екі ханды тақтан тайдырды және мұндай министрден жаңа қиындықтар күтуге болады. 8 жыл бойы үздіксіз билікте болған Келахмет ханның бұйрығымен өлім жазасына кесілді.
## Әдебиет
* Похлебкин В. Татарлар және Рүс
* Худяков М.Г. Қазан хандығы тарихының очерктері. "ИНСАН", Мәскеу, 1991. |
Ғабделлатиф хан (тат. Ğabdellatíf, Габделлатыйф, عبداللطیف; шам. 1475 — 19 қараша 1517, Мәскеу) — Қазан ханы (1497—1502), Ибраһим хан мен Нұрсұлтанның ұлы, Гауһаршадтың ағасы.
## Өмірбаяны
1479 жылы оны анасы Қырымға алып кетті. 1490 жылдардың басында III Иванның қызметіне кіріп, Звенигородты енші жер ретінде алды. Қазан ақсүйектердің қолдауымен Мамық ханның орнына келді. Алдымен Ұлы Мәскеу кінәздігіне бағытталды. 1499 жылы наурызда Мамық ханның інісі Ағалақ Орақпен бірге 80 мыңдық әскермен Қазанға аттанды. Қазан ханына көмектесу үшін III Иван кінәз Федор Иванович Бельский, кінәз Семен Романович Ярославский, Юрий Захарьич және кінәз Даниил Васильевич Щени бастаған әскер жіберді.
Алайда, ол дербес саясат жүргізе бастағаннан соң 1502 жылы қызметінен босатылып, Белоозероға айдалды.
1508 жылы қаңтарда Қырым ханы І Меңлі Герей, анасы Нұрсұлтан мен ханзада Мехмет Герейдің кепілдіктерімен босатылып, Юрьевец-Повольскийді өзінің еншісі ретінде алды. 1508 жылы 29 желтоқсанда оны енші жер билеушісі ретінде танытын Ресей үкіметі онымен келісім жасады. Алайда Абдул-Латиф өзінің ұлттық саяси көзқарастарынан бас тартпады. 1512 жылы мамырда I Меңлі Герейдің ұлдары Ахмет Герей мен Бұрнаш Герей бастаған қырым татарлардың шабуылына ықпал етті деп айыпталып, қамауға алынып, мүлкінен айырылды. Белгісіз себептермен шежіреші Юрьевецті емес, одан Кашираны тартып алғанын айтады. Немесе бір жерде жаңылыс кетті немесе Ғабделлатифтің иелігі бір кездері ауыстырылған.
1516 жылы Қазан ханы Мұхамметәмин ұзаққа созылған аурумен ауырады. Ғабделлатифті қамаудан босатып, оны тақтың заңды мұрагері деп тану туралы өтінішпен Шаһ Хұсейін сейіт, Шаһ Жүсіп мырза және Бөзек бақшы тұлғасындағы елшілік Қазаннан Мәскеуге келді. Келіссөздерден кейін Ресей үкіметі Ғабделлатифті мұрагер деп танып, оны қамаудан босатты, бірақ оған Кашираны басқаруға беріп, оны Қазанға жібермеді.
1517 жылы 19 қарашада Мұхамметәмин қайтыс болардан бір жыл бұрын Ғабделлатиф белгісіз себептермен қайтыс болды.
## Сілтеме
* С. М. Соловьёв Ежелгі заманнан бері Ресей тарихы. 5-том . 2-бөлім. 2-тарау Мұрағатталған 23 ақпанның 2020 жылы.
* Ғабделлатиф хан «Родоводе» сайтында. Бабалар мен ұрпақтар шежіресі |
Томирис — массагеттерді билеген ханшайым Томирис пен Кир II туралы түсірілген қазақстандық көркем фильм. Режиссёрі Ақан Сатаев. Фильмнің тұсаукесері 2019 жылдың қыркүйек айында өтті.
## Сюжеті
Фильм Геродоттың Тұмар ханша билеген массагеттермен соғысқан парсы патшасы Ұлы Кирдің қазасы туралы оқиғасында негізделген.
## Рөлдерде
## Түсірілім
Фильм түсірілімдері 2017 жылдың желтоқсан айында басталған. Қазақстанның әртүрлі жерлерінде жүрді. Фильмде массагет-кейіпкерлер көне түркі тілінде сөйлейді, ал парсы-кейіпкерлер көне парсы тілінде сөйлейді.
## Дереккөздер |
Мансұр Мұстафаоғлы Мазинов (25 қыркүйек 1906, Гурзуф, Таврия губерниясы, Ресей империясы — 11 наурыз 1983, Қазақ КСР) — Кеңес әскери ұшқышы, Ұлы Отан соғысының қатысушысы. Бірінші қырым татар ұшқышы.
## Өмірбаяны
Мансұр Мазинов 1906 жылы Гурзуфта дүниеге келген. Қырым татары. Оның авиациялық мансабы 1930 жылы Ақмешітте Қырым АКСР Орталық Атқару Комитеті атындағы пилоттық мектептің алғашқы жиынтығына кіргенде басталды. 1932 жылдан бастап ол басқа ұшқыштарды Ақмешіт, Сімбір, Саратовтағы авиациялық мектептерде нұсқаушы болып жұмыс істей отырып, ұшуға үйреткен.
Ұлы Отан соғысы кезінде оны Ақмешіт қалалық әскери комиссариаты ЖШҚӘ қатарына шақырды. Көлік авиациясының ұшқышы болған, 1-әуе армиясының 147-авиациялық полкінде қызмет еткен. 1942 жылдың ақпанынан бастап майдан шебінде болды (Калинин майданы).
Соғыс кезінде қоршаудағы Ленинградтағы партизандарға ұшатын. Ол Р-5, УТ-2, По-2 ұшақтарымен ұшты. Мансұр Мазинов екі рет Қызыл Ту орденімен, II дәрежелі Отан соғысымен, «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін», «Кенигсбергті алғаны үшін» медалдарымен марапатталды.
Ол соғысты Истенбург полкінің 142-көліктік авиация полкінің эскадрилья командирінің орынбасары лауазымында капитан шенімен аяқтады. Соғыс аяқталғаннан кейін Мазинов Старобельск ұшқыштар мектебінде қызмет етті, содан кейін 1952 жылы Қазақ КСР Павлодар қаласындағы аэродромды басқарып, майор шеніне дейін көтерілді.
## Тағы қараңыз
* Әмет-Хан Сұлтан
* Әмір Чалбаш
* Әбдірайым Решидов
## Дереккөздер |
Сайып Керей хан (Сахиб Керей;1830—1847) — Бөкей Ордасының соңғы ханы (1845-1847), Жәңгір ханның (1823-1845) екінші әйелі Фатима ханымнан туған үлкен ұлы әрі мұрагері.
## Өмірбаяны
Жас Сайып Керей сұлтан Санкт-Петербургтегі императорлық Паже корпусында оқыды. Жәңгір хан билігінің соңында патша үкіметіне сүйікті ұлы Сайып Керейді өзінің орнына мұрагер етіп тағайындау туралы өтініш жіберді. 1840 жылы Жәңгір хан Ресей императоры Николай Павловичтен Паже корпусында оқығаннан кейін Сайып Керейді хан тағының мұрагері етіп бекітуге келісім алды.
1845 жылы 11 тамызда билігінің 22-жылында Бөкей Ордасының ханы Жәңгір хан қайтыс болды. Оның сүйікті әйелі Фатима, Сахибтің анасы, хан тағын үлкен ұлына беруге тырысып, оны хан ордаға шақырады. Бөкей Ордасын басқару үшін 15 жасар Сайып Керей ханға қамқоршылар кеңесі құрылды. 1845 жылдың күзінде Орынбор генерал-губернаторы В. А. Обручевтің қысымымен Сахиб Керей хан Паже корпусында оқуын жалғастыру үшін Санкт-Петербургке оралып, хан ордадан кетуге мәжбүр болды.
1847 жылы шілдеде патша үкіметі Сайып Керей ханға кінәздік атақ пен Шыңғыс есімін берді, ол өз еліне кетуге рұқсат алды. Санкт-Петербургтен қазақ даласына бара жатқан жолда Сахиб Керей хан кенеттен қайтыс болды. Сайып Керей қайтыс болғаннан кейін Бөкей Ордасындағы хан билігі жойылды.
## Дереккөздер
* Зиманов З. С. «Ресей және Бөкей хандығы», Алматы: Наука, 1982. — 171 ст. |
Мамық хан (сіб.тат. Мамык хан, тат. Мамык хан, орыс. Мамук Шибанский, Мамук царь, туған жылы белгісіз - 1497 немесе 1499) — Шибан әулетінен шыққан түмен ханы (1495—1496), қазан ханы (1496—1497). Ибақ ханның інісі, Қажы Мұхаммед ханның немересі.
## Өмірбаяны
Болашақ хан туралы алғашқы жазба деректер 1481 жылға сәйкес келеді. Қырым ханы Меңлі-Керейдің поляк королі Казимирге хатында «ханзада» лауазымында аталып өтті. 1481 жылдың қаңтарында Ұлы Орданың билеушісі Ахмет ханға қарсы ұйымдастырылған жорыққа қатысқан. 1490-шы жылдардағы орыс елшілік құжаттарында Мамықтың есімі Ибақ ханмен қатар кездеседі. Разряд кітабында «ноғай», ал Типограф жылнамасында «Шибан Ордасының» ханы ретінде белгілі. Сұлтанның әскери операцияларда жиі аталып өтуі тәжірибе молдығының әрі қолбасшы статусының дәлелі болуы мүмкін. В.В. Трепавловтың пікірі бойынша Мамық Ибақ ханның тұсында беклербек қызметін атқарған.
1492 және 1493 жылдары Ахмет ханның ұлдары Шейх-Ахмет пен Сейіт-Махмұтқа қарсы ұйымдастырылған біріккен ноғай-түмен одағының жорықтарына қатысқан. Алайда ноғай билеушілерінің Қажы-Тархан тағына ағайынды Ибақ пен Мамықты отырғызу жоспары іске аспады. Ибақ хан 1493 немесе 1495 жылы қайтыс болғаннан кейін түмен тағына отырды. Мамықтың билік басына келуі туралы нақты деректер жоқ. Көршілес Қазан хандығында саяси дағдарыс кезінде «шығыс бағытты» ұстанатын бір топ бектер (Келахмет, Орақ, Садыр, Ағыш) Түменді паналаған. Ноғай биі Жаңбыршының (Жамқұршы) және қазан бектерінің қолдауына ие болған Мамық Қазанды жаулап алуға дайындала бастайды. Мамық ханның әскери қимылдары Никонов, Типограф және Иосафов жылнамаларында жан-жақты баяндалған. Бұл дерек көздерінде жорықтың екі кезеңі сипатталған. 1496 жылдың мамыр айында ұйымдастырылғаны сәтсіздікпен, ал сол жылдың қыркүйек айындағысы жеңіспен аяқталды. Никонов жылнамасына сәйкес 1496 жылдың мамыр айында қазан ханы Мұхамметәминге С.И.Ряполовский бастаған көмек жөнелтілді. Біріккен ноғай-түмен жасақтары шабуылын тоқтатты. Ряполовскийдің кері қайтқаны туралы хабар алған Мамық қаланы басып алды. Алайда жаңа хан мемлекетті тиімді басқаруды игеруге ұмтылған жоқ, бірақ террор әдісімен әрекет етуді шешті. Бұл оны қаланың көптеген саяси және экономикалық топтарына қарсы қойды. Қазан мырзаларына қоса қырым ханы Меңлі-Керей де Мамыққа наразылық білдіре бастады. Оның мәскеулік ұлы кінәзге 1497 жылғы хатында қазан ханы дұшпан ретінде көрсетілген. 1497 жылғы нократ жеріне қарсы сәтсіз жорығы кезінде қазан әскерінің бір бөлігі ханды тастап кетті, ал Қазандағы жергілікті бектер қала қақпаларын жауып, жаңадан сайланған ханды ішке кіргізбей қойды. Бірнеше аптадан кейін Мамық «қазан бектерінің бегі» Орақпен бірге Түмен хандығына қайтуға мәжбүр болды. Кейбір деректер бойынша 1497 немесе 1499 жылы қайтыс болған.
## Әдебиет
* Иосафовская летопись / под ред. А. А. Зимина. - М. : Издательство Академии наук СССР, 1957. - 243 с.
* Парунин А.В. Политическая история Тюменского ханства в 1430-1508 гг.: монография / А. В. Парунин. - Челябинск : Фонд содействия сохранению культурного наследия «Общественный фонд "Южный Урал"», 2023. - 247 с.
* ПСРЛ. Т. 12. Летописный сборник, именуемый Патриаршей, или Никоновской летописью / Издание археографической комиссии. СПб. : Тип. И. Н. Скороходова, 1901. - 266с.
* ПСРЛ. Т. 24. Типографская летопись / под ред. А. А. Шахматова. - Пг. : 2-я Гос. тип., 1921. - 275 с.
* Разрядная книга 1475-1605 гг. - Т. І. - Ч. І. / под ред. В. И. Буганова - М. : Гос. изд-во географической литературы, 1957. 270 с. + ил.
* Трепавлов В.В. Тайбуга. «На Мангытском юрте третий государь» / В. В. Трепавлов // Tatarica. - 1997/1998. - № 1. С. 96-107
* Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
* Файзрахманов Г.Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала ХХ века / Г. Л. Файзрахманов. - Казань : Татар. кн. изд-во, 2007 - 431 с. |
Сартақ сұлтан (1615, Түркістан — 1646) — Есім ханның кенже ұлы.
## Өмірбаяны
Сартақ сұлтан қазақтың ханы Есімнің отбасында дүниеге келген. Сартақ сұлтан Жәнібек хан мен Жәңгір ханның туған бауыры болған. А. Левшиннің айтуы бойынша Жәңгір ханның Сартақ сұлтан есімді бауыры болған; оның Құзырет сұлтан атты ұлы болды, ал соңғысында 1718 жылы Ұлы Петрге хат жазған Қайып хан деген ұлы болды.
Тарихта Сартақ сұлтан туралы мәліметтер өте аз. 1646 жылы Батыр қонтайшы Қазақ хандығына қарсы жаңа жорық жасағаны белгілі. Қазақтар жеңіліп, Жәнібек ханның інісі Сартақ сұлтан әйелдері және қызметшілерімен бірге тұтқынға түседі. Хошоуыттар көсемдерінің бірі Күнделі тайшының адамдары тұтқын қазақтар болған қонтайшы керуеніне шабуыл жасағаны көңіл аудартады. Күнделі тайшы туысы және текті тұтқын Сырдақ сұлтанды құтқарып алуға тырысты. Алайда, тосқауыл сәтсіз болып, Күнделі тайшы 250 адамынан айырылып, шегінуге мәжбүр болды.
## Сілтеме
* II Жәнібек хан XVII ғасырдағы қазақ мемлекетінің тарихында |
Сайынболат Бекболатұлы (тат. Саин-Булат, ساین بولاط; шоқынғаннан кейін Симеон Бекбулатович, монах кезінде Стефан; қай. 15 қаңтар 1616, Мәскеу) — Қасым ханы (1567-1573), Бекболаттың ұлы, Ұлы Орданы басқарған Ахмет ханның шөбересі. Әкесімен бірге IV Иван Васильевич Грозныйдың қызметіне қосылды. 1570 жылдардағы Ливон жорықтарына қатысты. 1575 жылы IV Иван Симеонға «барша Ресейдің ұлы кінәзі» (1575-1576) деп ат қоюды талап етті, дегенмен, іс жүзінде Симеонның саяси салмағы болмаған және тек жасанды тұлға болып қала берді. 1576 жылдан бастап - Твер ұлы кінәзі.
## Қасым ханы
Ноғай Ордасының сұлтаны, Шыңғысханның ұрпағы Бекболаттың ұлы ресми құжаттарда Астрахан ханзадасы деп белгіленген. 1560 жылдардың аяғында Иван Грозный оны Қасымда хан етіп тағайындады. Ливон соғысына, 1571-1573 жылдардағы Орешек, Пайде, Коливан түбіндегі жорықтарға қатысады. Симеон мен Иван Федорович Мстиславский бастаған орыс әскерін 1573 жылы 23 қаңтарда Коловер (Лоде) түбінде шведтер толығымен жеңді.
1573 жылы шілдеде IV Иванның талабы бойынша Сайынболат Кушалино ауылында Симеон есімімен шоқындырылды. 1576 жылдың көктемінде земщинаның бұрынғы басшысы кінәз Иван Федорович Мстиславскийдің қызы Анастасия Мстиславскаяға үйленді. Ол ұлы кінәз III Василийдің қарындасы, Евдокия және Петр Ибрагимовичтың немересі болған. Осылайша, ол София Палеологтың ұрпағы болды. Симеонмен некеде алты бала дүниеге келді: үш ұлы - Федор, Дмитрий, Иоанн және үш қыз: Евдокия, Мария, Анастасия. Бұлар жазбаша дереккөздерден белгілі III Иван мен София Палеологтың соңғы ұрпақтары болды. Олардың тағдыры жайлы нақты деректер жоқ, бірақ Симеонның соңғы ұлы Иоанн денсаулығы мықты болмай, 1600 жылға дейін дүние салды.
Сайынболат Бекболатұлы, бәлкім, 1607 жылы 7 маусымда қайтыс болған және Александра есімімен шаш қырықтырып, монах болған әйелі мен барлық балаларынан ұзақ өмір сүрді. Әйелі Симонов монастырында, Мстиславский кінәздерінің отбасылық қабірінде жерленген.
## Барша Ресейдің ұлы кінәзі
1575 жылы патша Иван Васильевич тақтан «бас тартып», оған Сайынболат Бекболатұлын отырғызды. Осы жылдың күзінде Кремлдің Успен соборында Сайынболатты Иван Грозный ел басқаруға таққа отырғызды:
«...ол Сайынболат Бекбулатұлын Мәскеуге патша етіп тағайындады және оған патша тәжін тағып, өзін Мәскеулік Иван деп атап, қаладан кетіп, Петровкада тұрды; ол өзінің бүкіл патшалық шенін Сайынболатқа берді, ал өзі мырза (боярин) сияқты, жетектерімен жүрді...»
Сайынболат земстволы мырзалардың думасына төрағалық етіп, өз атынан үкіметтің қаулыларын шығарды. Сайынболат айналасы көрікті ауламен қоршалған Мәскеуде өмір сүрсе, Грозный Петровкада қарапайым жағдайда орналасты. Сайынболатқа жіберген хаттарында Иван Грозный патшаға жүгіну үшін қабылданған қорлаушы формулаларды сақтаған: «Государю великому князю Семиону Бекбулатовичю всеа Русии Иванец Васильев с своими детишками, с Ыванцом да с Федорцом, челом бьют». Ресми түрде ел Ұлы кінәз Сайынболат пен Иванның «енші» иеліктеріне бөлінді, бірақ іс жүзінде Иван Васильевич мемлекеттің билеушісі болып қала берді.
Иван Грозный билігін сақтай отыра, бұл «саяси маскарадтың» (В.О. Ключевский мен С.Ф. Платонов анықтағандай) не үшін қажет болғандығы туралы әр түрлі нұсқалар бар. Оқиғалардың замандасы, ағылшын елшісі Джайлс Флетчер осылайша Иван жаңа патшаның атынан, өзі келіспегендей шіркеу мүлкін тәркілей алды деп сендірді:
Жылдың аяғында ол жаңа егеменді епископтар мен монастырларға сыйланған соңғысы бірнеше ғасырлар бойы пайдаланып жүрген барлық мадақтамаларды тартып алуға мәжбүр етті. Мұндай әрекетке және жаңа патшаның жаман билігіне наразы болғаннан кейін, ол тағы да асатаяғын алып, өзі қалаған жерді ұстап, қазынаға тапсыра шіркеу мен дінбасылардың пайдасына осы жолы өз атынан жіберіп қойған мадақтамаларды жаңартуға мүмкіндік берді.
Басқа болжамдар (сыртқы саяси қажеттілік, осы жылы «Мәскеу патшасы өледі» деген болжамнан Иван Грозныйдың қорқуы, террорді күшейту қажеттілігі және т.б.) дәлелденбеді. Грозныйдың тақтан кетуі ауыр ішкі дағдарысқа байланысты болды деген нұсқа бар:
Шамасы, әзіл-қалжыңға және мистификацияға бейімділік патшаны қажетті шешім қабылдауға итермелегенге дейін опричнина режимін қалай қалпына келтіруге және сонымен бірге Ресей мемлекетіндегі заңдылықтың келбетін сақтау жөнінде патша мен оның айналасындағылар бас қатырды.
Доналд Островскийдің айтуы бойынша, Иванның Сайынболатты таңдауының, себебі ол Шыңғыс әулетінің өкілі, демек, сол кездегі саяси жүйе өкілдерінде қажетті беделге ие болды, әсіресе егер осы уақытта Шыңғыс әулетінің тағы бір өкілі Қырым ханы Дәулет Герейді Мәскеу тағына отырғызу үшін мырзалардың Иван Грозныйға қарсы қастандықтың әзірленуі жайлы Даниэл Принтц дерегінің шындыққа жанасса. Алайда, Островскийдің теориясы, басқа мамандардан қолдау таппады.
Сайынболат Бекболатұлы 11 ай бойы Барша Ресейдің ұлы кінәзі болды. Оның атынан жазылған мақтау қағаздары бар. 1576 жылы тамызда Иван Васильевич таққа қайта оралды, ал Сайынболат патшаға Твер ұлы кінәзі атағымен Твер кінәздігін сыйлады. 1580 жылы Сайынболаттың негізгі иеліктері туралы жазу кітапшасына сәйкес 13 500 ғұшыр егістік жер болған. Сайынболаттың өзінің ұлыкінәздік сарайы - бұйрықтары, өзінің мырзалары мен аспаздары, Твердегі сарайы және бай Кушалино ауылында тұрақты резиденциясы болды. Ол өзіне берілген жерлерде өз бетімен өкім беріп, «өзінің бұқарасын» соттауға және сый беруге ерекше құқығы болды. Алайда 1585 жылдан кейін дереккөздер оны «Твер ұлы кінәзі» деп атауды тоқтатады, бұл тарихшылардың айтуы бойынша атағынан айырылғандығын көрсетеді.
## Атағынан айырылу
1598 жылы патша Федор Иванович қайтыс болғаннан кейін, билікке үміттенген ақсүйек отбасылар Борис Годуновқа қарсы Сайынболаттың айналасында топтасуды шешті. Годунов шара қолдануға мәжбүр болды. Жаңа патша Борис Годуновтың крешін сүйіп, әр мырзаға «патша Сайынболат Бекболатұлы және оның балаларын және басқа ешкімді Мәскеуде көргісі келмейді...» деп уәде беру керек болды. Борис Годуновтың кезінде Сайынболат енші жерден айырылып, бір Твер иелігіне біріктірілді - тверлік Кушалино ауылында тұруға жер аударылды. 1605 жылы Годуновтың ұлы II Федорға ант бергендер де осындай міндеттеме қабылдады. Сайынболат кедейленіп, көзі көрмей (Борис Годуновтың нұсқауымен соқыр болғаны жайлы бірнеше нұсқалар бар, Никонов шежіресі: «Дұшпанды Бористің жүрегіне салыңыз және одан (Сайынболат) ... және оған соқыр болуды бұйыр») және жоқшылықта өмір сүрді. Борис Годунов таққа отырғаннан кейін оның қарсыластары Симеонның пайдасына үгіт жүргізді, ал қорыққан Борис оны алыс қалаға айдады. Ол шіркеулер салуға және монастырьларға салымдар бойынша жинақтаған қаражатын ысырап ете бастап, Соловкиге өте бай аманаттар жіберді.
I жалған Дмитрий Симеонды жиырма жыл бұрын қайын атасы Ион ақсақал күндерін аяқтаған Кирилло-Белозерский монастырында (1606) ақсақал Стефан атымен монах ретінде қызметке жіберді. Сол жылы Василий Шуйский оны Соловкиге жер аударуды бұйырды. Осы уақыт бойы оны Кирилло-Белозерский монастырына қайтару туралы өтінішпен астанаға хаттар жіберді. 1612 жылы оны Кирилловқа, Михаил Федорович Романовтың тәж кию жорасыннан кейін - Мәскеуге қайтарды. Ол 1616 жылы 5 (15) қаңтарда көз жұмып, Симонов монастырында әйелінің жанына жерленді. Құлпытаста: «Лета 7124 году генваря в 5 день преставился раб Божий царь Симеон Бекбулатович во иноцех схимник Стефан» деген жазу болды. Қазір монастыр орнында ЗИЛ мәдениет сарайы орналасқан, қабір жоғалған.
## Дереккөздер |
Нұрлан Әлібекұлы Сабыров (туылды 22 желтоқсан 1991, Степногорск, Ақмола облысы, Қазақстан) — қазақстандық комик, стэнд-ап жанрындағы қойылымдардың арқасында кең танымал болды. 2013 жылы Сабыров өзін «Ашық микрофон» айдарында ТНТ-дағы «Stand Up» шоуында сынап көрді. Бірде теледидарда ол өзінің батыл мінез-құлық стилімен және өткір әлеуметтік әзілдерімен танымал болды.
Ресейдегі ең жақсы 10 әзілкештердің бірі. 2019 жылдың сәуір айынан бастап - «Что было дальше?» шоуының жүргізушісі, YouTube-те LABELCOM арнасында шығады.
## Балалық және жастық шағы
Нұрлан Ақмола облысында орналасқан Степногорск қаласында туып өскен. 8 жасынан бастап бокспен айналысқан. Нұрлан мектеп оқушысы ретінде жақсы әзілкеш ретінде танылды. Әзілкештің басты шабыты атасы болған. Жас жігіт Нұрлан Қарағанды қаласының командасына кірді, кейін Көкшетау қаласының балаларымен бірге өнер көрсетті. Мектепті бітіргеннен кейін ол Екатеринбургке жоғары білім алуға кетті, онда Орал федералды университетінің дене шынықтыру факультетіне оқуға түсті. Оқу кезеңінде Сабыров студенттік КВН командасында ойнады.
## Мансабы
Екатеринбургте ол әзіл-сықақшы Дмитрий Романовпен танысты, ол оған Stand Up-тегі «Ашық микрофон»-ға қатысуға кеңес берді. 2014 жылы Сабыров Екатеринбургтен Мәскеуге отбасымен көшіп келді, қазірдің өзінде ТНТ-да Stand Up шоуының резиденті ретінде теледидарда көрінді.
2017 жылы Ресей және Қазақстан қалалары бойынша «IQ» турына барды. 2018 жылдың желтоқсан айында теледидарда өзінің алғашқы жеке стендап концертін жасады.
2020 жылы мамырда Forbes Сабыровты 30 жасқа дейінгі перспективті ресейліктердің бірі деп атады, 28 жастағы әзілкешті «Жаңа медиа» санатындағы «30-дан 30-ға дейін» рейтингіне орналастырды. Басылымның хабарлауынша, Сабыровтың қойылым үшін ақысы $10000 бағаланған.
## Жеке өмірі
Нұрлан Екатеринбургта студенттік жылдары танысқан Диана есімді қызға үйленді. Ерлі-зайыптылардың екі баласы бар: қызы Мадина (2012 ж.т.) және ұлы Тагир (2017 ж.т.).
## Дереккөздер |
Дивша Амира (қыз кезіндегі тегі - Этин) (ағылш. Divsha Amirà, ивритше דיבשה אמירה, Бранск, 1899 - Иерусалим, 1966) - Израиль математигі. Ол математик Бенджамин Амирдің әйелі болған.
## Өмірбаяны
Дивша Амира Аарон Этин мен Ривка Гарбуздың отбасында дүниеге келген. 1906 жылы отбасы Эрец Израильге қоныс аударып, оның әкесі Джаффадағы Ұлы синагоганың негізін қалаушылардың бірі, алғашқы еврей баспаханасының қожайыны болды. 1914 жылы Тель-Авивтегі Герцлия гимназиясын бітірген соң біраз уақыт Иерусалимдегі Рехавия гимназиясында математика пәнінен сабақ берді. Дивша Амира доктор дәрежесін Геттинген университетінде Эдмунд ландаудың жетекшілігімен алды, содан кейін бірнеше жыл Женевада сабақ берді. Кейін Эйнштейн атындағы математика институтында геометрия курсынан сабақ берді және Еврей университетінде оқытушы болды.
## Басылымдары
1938 жылы ол 1899 жылы жарық көрген «Геометрияның негіздері» кітабында алғаш рет Дэвид Хильберт ұсынған аксиоматикалық тәсілге негізделген алғашқы еврей мектебінің геометрия оқулығын шығарды. 1963 жылы оқулығының кеңейтілген нұсқасын шығарды.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ландау рәміздері
* Еврей университетінің неміс тамырлары |
Фатима Сұлтан бегім (тат. Fatıymasoltan, Фатыймасолтан, فاطمه سلطان; қай. шам. 1681) — Қасымның соңғы билеушісі, бегім (1679-1681), Қасым билеушісі Арслан ханның әйелі және оның ұлы, Қасым билеушісі Сейітбұрхан ханзаданың анасы (шоқынғаннан кейін Василий Арсланович). Баласы Сейітбұрханның кәмелет жасына толмаған шағында әкесі Ақмұхаммет сейіт екеуі оның қамқоршысы болған. Текті Қасым әулеті Шаһқұлдар сейітінен шыққан.
Аңыздардың біріне сәйкес, Қасымдағы Старопосад зиратында Ауған Мұхаммет сұлтан тақиясының жанында орналасқан Арслан ханмен бірге бір тақияда жерленген. Тақия ғимараты аман қалған жоқ. 1863 жылы профессор В.В. Веляминов-Зернов зиратқа барғанда, Ауған Мұхаммед кесенесінің оң жағында, іргетастың іздері мен кірпіш үйілген шұңқырды тапты. Жергілікті тұрғындар зерттеушіге тіпті 60 жыл бұрын бұл жерде екі қабатты тақия болғанын айтты (шамасы ғимарат жертөлесімен бір қабатты болған).
Шаһқұлдар шежіресінде В.В. Веляминов-Зернов келесі жазбаны тапты:
«Біздің бабамыз Жақып Сейіт Елатма қаласында текті адам болған. Бірде Ескі қала тәрізді қыстақтан бір әйел Арслан хан мен Фатима Сұлтан жерленген тақияның астындағы Ескі посадқа көтеріліп, патшалардың кебіндері мен басқа заттарды ұрлап кетеді. Жақып Сейіт бұл әйелді сол тақияда асып қойды».
## Әдебиет
* Вельяминов-Зернов В. В. Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеу. Ч. 3. — СПб., 1866.
* Сафаров М. А. Фатима Сұлтан және ескі Қасымның аңыздары // http://www.islamrf.ru/news/culture/legacy/41201/ |
Сейітбұрхан хан (тат. Səyetborhan, Сәетборһан, سید برهان, шоқынғаннан кейін Василий Арсланович; 1624 — шам. 1679) — ханзада, Қасым ханы (1626—1679).
## Өмірбаяны
1627 жылы Қасым уезінің жазу кітапшасына сәйкес Қасым мен Елатомск уездерінде ханзадада жарты әшмүшкелі егістік жерлері бар 3795 жұп, 9110 көпенелі шөп шабындық, 19 көлде балық аулау мен құндыз қаюы, аралары бар 13 ағаш және аралары жоқ 2023 омарта ағаштары болған.
1633 жылы Мәскеуге патша Михаил Федоровичті көруге келді.
1638 жылғы «жазылған тізімге» сәйкес Мәскеуде, Петр мен Павел шіркеуінің жанында Қасым ханзадасы Сейітбұрхан Арсланұлының сарайы болған. Ол Мәскеу ақсүйектері ежелгі уақыттан бері Ақ қалада қоныстанған Кулишки мекенінде тұрды.
1636 жылы Олеарий жол жөнекей Қасымға соқты. Ол өзінің саяхатын сипаттай отырып, Сейітбұрханның сол кезде 12 жаста болғанын, сонымен бірге Ресей үкіметі ханзаданы шоқындырудан өткізуге көндіріп, оған патшаның қызын әйелдікке беретінін уәде еткенін айтты.
Оның қол астында істейтін адамдарының арасында Әулекей мырза Тенишев, нағашы атасы Ақмұхаммед сейіт, оның інісі Ешмұхаммед сейіт Шаһқұлдар, аталық Келмәмет белгілі.
Ханзада кезінде Қасым бойындағы тас ғимараттардың ішінде мешіт, ханзада сарайы мен қақпалар ғана болған.
1649 жылы Сейітбұрхан билік еткен кезінде Қасымда Ауған Мұхаммет сұлтанның тақиясы салынды.
## Василий Арсланович
1653 жылдың аяғында Сейітбұрхан ханзада Василий Арсланович атымен шоқыну рәсімінен өтті, дегенімен, оның Қасым билеушісі болып қалуына кедергі болмады, бұл тәртіпті өрескел бұзу болды, оған сәйкес тек мұсылман болуы мүмкін, бұл Қасым хандығының құлдырауы және оның жақын арадағы жойылуы туралы куәлік берді.
Василий Арсланович Н.Ю.Плещеевтің қызы Мария Никифоровнамен үйленді. Оның жеті ұлы болған: Василий, Федор, Михаил, Яков, Никифор, Иван және Семен ханзадалар; және екі қызы: Евдокия (М. Т. Нарышкиннің әйелі) және Домна (кінәз Ю. Я. Хилковтың әйелі). Василий Иванович - Иванның ұлы және Василий Арслановичтің немересі 1715 жылы қайтыс болды.
Василий Арсланович қайтыс болғаннан кейін Қасым тағына оның анасы Фатима Сұлтан бегім қысқа уақыт отырды.
## Әдебиет
* Вельяминов-Зернов В. В. Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеу. Ч. 3. — СПб., 1866.
## Сілтеме
* Сейітбұрхан Арсланұлының шежіресі. Родовод. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 ақпан 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 желтоқсан 2010.
## Дереккөздер |
Арслан хан (тат. Arslan, Арслан, ارسلان; қай. 24 сәуір 1626, Қасым) — Қасым ханы (1614 тамыз – 1626 сәуір). Ол Сібір ханы Әлидің ұлы және Көшім ханның немересі болған. Тәж киюдің алдында оны Сібір ханзадасы деп атаған.
## Өмірбаяны
1598 жылы Сібір ханы Көшімді тарлық қолбасшы Андрей Воейков жеңді. Оның көптеген әйелдері, балалары мен немерелері тұтқынға алынды. Тұтқындардың арасында Көшімнің үлкен ұлы Әлидің әйелі Ханзада, ұлы Хансүйер, қызы және өгей ұлы Арсланмен бірге болған. Біраз уақыттан кейін тұтқындар Қасымға Ораз Мұхаммед ханға және Бежецкий Верхке Сібір ханзадасы Мәметқұлға босатылды. Бәлкім, Арслан Қасымда тұрақтап қалды.
1603/04 жылы Арслан Борис Годуновтың қабылдауында болды.
1610/11 жылы өлтірілген Қасым ханы Ораз Мұхаммедтің көптеген татарлары Арсланның аяғына бас ұрды.
1612 жылы мамырда Минин мен кінәз Пожарскийдің жағында болды.
1614 жылы 6 (16) наурызда Арслан Қазан сарайының орденінен алғыс хат алып, Қасым ханы атанды. Алайда ресми түрде 6 (16) тамызда ғана хан болып жарияланды.
Оның сарайындағы қызметшілердің ішінде 25 адам - қасымдықтар, 11 - сібір татар, 7 - ноғай, 5 - орыс, 6 - басқа болды.
1616, 1617 және 1623 жылдары Мәскеуге патша Михаил Федоровичпен кездесуге келді.
1621 жылғы 16 (26) қазандағы жарлықпен хан билігі едәуір шектелді, қызмет етіп жатқан татарларды - кінәздерді, мырзаларды және қарапайым казактарды соттау, сондай-ақ бұрын өзіне және оған дейін Ораз Мұхаммед ханға тиесілі болған сот алымдарын жинау құқығы Қасым әскер басына өтті. Оның қарамағында оның басыбайлылары мен посад аламлары ғана қалды.
Өзіне бағынатын адамдар арасында православиенің таралуына кедергі болды. Мәскеуге бірнеше рет шағымдар, сондай-ақ патша Арслан Әлиұлы жаңадан шоқынған татарлар мен орыс халқын «мұсылмандағаны» туралы хаттар келіп түсті.
## Әйелдері мен балалары
* Салтан бике;
* Фатима Сұлтан, Шаһқұлдар сейіті Ақмұхамметтің қызы (шам. 1605),қызы Алма бике, Мәметқұл ханзадаға тұрмысқа шықты,ұлы Сейітбұрхан;
* қызы Алма бике, Мәметқұл ханзадаға тұрмысқа шықты,
* ұлы Сейітбұрхан;
* Нақ Салтан, Сібір мырзасы Есіней Қарамышевтің қарындасы, (1613/14—1619/20);
* Қарашай, Ебірдей абыздың қызы, Әзім Көшімовтың жесірі (шам. 1615),қызы Салтықай 1616 ж. туғ.
* қызы Салтықай 1616 ж. туғ.
## Арслан Әлиұлының кезіндегі Қасым әскер басылары
* Иван Степанович Большой Колтовский (1613—1614);
* князь Семён Григорьевич Звенигородский (1614—1616);
* Семён Афанасьевич Бартенев (1616);
* Григорий Иванович Феофилатьев (1616/17—1617/18);
* Иван Гаврилович Бобрищев-Пушкин (1618/19—1619/20);
* Никита Григорьевич Полтев и Григорий Григорьевич Калединский (1620 — 8 маусым 1621);
* Абросим Иванович Лодыженский и Иван Вышеславцев (8 маусым 1621 — ақпан 1623);
* Андрей Фёдорович Наумов и Иван Фёдорович Кикин (25 маусым — 11 шілде 1623);
* Иван Константинович Шетнёв (25 мамыр 1623 — қаңтар 1625);
* Алексей Терентьевич Чубаров (қаңтар 1625 — қараша 1626).
## Әдебиет
* Беляков А. В. Арслан Әлиұлы — Қасымның соңғы ханы // Рязанская старина. 2004—2005. Вып. 2—3. — Рязань: Край, 2006. — С. 8—30;
* Вельяминов-Зернов В. В. Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеу. Ч. 3. — СПб., 1866.
## Сілтеме
* Арслан Әлиұлының шежіресі. Родовод. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 ақпан 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 желтоқсан 2010. |
Іңірбаев Есберген Іңірбайұлы (1950 жылдың 22 қарашасы күні дүниеге келген) – журналист.
## Өмірбаяны
Есберген Іңірбайұлы Түрікменстан облысы, Красноводск ауданы, Қашоба ауылында 1950 жылдың 22 қараша күні дүниеге келген. 1978 жылы ҚазМУ-дің журналистика факультетін, 1988 жылы Ташкент Жоғ. Партия мектебін бітірген.
## Карьера
1968-86 ж. Красноводск ауданында қазақ тілінде шығатын “Жұмысшы” газетінің әдеби қызметкері, тілшісі, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшысы, редакторының орынбасары болып жұмыс істеді. 1987-93 ж. газеттің редакторы, 1993-94 жылдары Маңғыстау облысының архивінің бас маманы қызметтерін атқарды. Ал 1994 жылдан бері облыстық телерадио компаниясы төрағасының орынбасары болып жұмыс атқарып келеді.
## Сіңірген еңбектері
Іңірбаев Есберген І. Бөкенбаевтың “Тоғыз қайық” (Алматы, 1991), “Тоқабай Құрмаш” (Ақтау, 1994), “Боздақтар” (Алматы, 1995) кітаптарын құрастырған. Ол журналистика жанрларының әр алуан саласында 500-ден аса материал жариялаған. 1981 жылдан бері Журналистер одағының мүшесі.
## Марапаты
Ол кісі 1977 жылы Түрікменстан Компартиясы Орталық комитетінің мерекелік Құрмет грамотасымен марапатталған
## Дереккөздер
Маңғыстау энциклопедиясы |
Тыныш сұлтан — қазақ сұлтаны, Жәнібек ханның жетінші ұлы.
## Өмірбаяны
Ибн Рузбиханның айтуына қарағанда Тыныш ірі ұлысты (үлкен) сұлтан болған. 1509 жылы наурыздың басында оның ұлысына Шайбани ханның сарбаздары шабуыл жасады. Тыныш сұлтан өзінің кейбір сарбаздарымен және адамдарымен бірге біраз уақыт «отбасы, жақсылық пен игілік үшін» шайқасты, бірақ жаудың алып күші алдында шегінді. Бәрі - «мүлік пен тауарлар, тасымал жануарлары, түйе керуендері, киімдер, күймелі арбалар, жүк арбалар, жүк артатын түйелер» - тоналды.
Соңғы рет Тыныш сұлтан есімі дереккөздерде 1513 жыл шамасында кездесті. Хайдар мырзаның айтуы бойынша Тыныш сұлтан («Тарих-и Рашидидің» әр түрлі тізімінде оның аты әр түрлі жазылады) алпыс жаста еді; оны басқа қазақ сұлтандарымен бірге Қасым хан Моғолстан ханы Сейітпен кездесуге жіберді.
## Ссылки
* ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК БАСТАУЫ
* Жәніш сұлтанның бауыры, Тыныш сұлтанның жеңілуі. Қазақ ұлыстарын тонау. Бұрындық ханның қытай даласына масқаралық қашуы.
* Қазақ хандығының алғашқы билеушілері тәж киіп, таққа отырған
* Ақ кигізде көтерілгендер. Қазақ даласының хандары-Тұрсын Сұлтанов. Онлайн оқу |
Жаныш сұлтан — қазақ сұлтаны, Жәнібек ханның бесінші ұлы.
## Өмірбаяны
Хайдар мырзаның айтуы бойынша, 1513 жылы Жәніш сұлтан алпыс жас шамасында болған және ол басқа қазақ сұлтандарымен бірге Шу алқабында Моғолстан ханы Сейітпен кездескен. Ол туралы толығырақ ақпарат «Михман-наме-йи Бұхарада» келтірілген. 1509 жылы қаңтарда Шайбани хан Бұхарадан далаға қазақтармен күресу үшін аттанды, деп жазады осы қысқы жорыққа қатысушы Ибн Рузбихан. Ақпанда әскер Үзкентке келіп, Сырдариядан өтті. Шайбани ханның салтанатты шеру «он күндік қозғалыстан кейін біртіндеп Қара Абдал аймағына жетті және ол қазақтардың қыстақтарының ортасына жақын болды. Ол қазақ сұлтандарының біріне бағынатын рулық қауымның киіз үйі. Олардың жоғарғы билеушісі қазіргі уақытта Жәніш сұлтан еді. Оның Тыныш сұлтан деген ағасы, осы сұлтанның киіз үйіне жақын жерде орналасқан. Олардың әрқайсысының ұлысында елу мыңнан астам көрнекті қазақтар бар, олардың әрқайсысы даңқты жауынгер және лайықты батыр. Шайбани хан «Жәніш сұлтан ұлысына» шабуылға шығатын жасақ құрып жіберді. Жау әскерінің жақындағаны туралы қауесет тараған кезде «Жәніш сұлтан ұлысының адамдары бір жерге жиналды. Олардың саны отыз мың адамнан асты, олардың әрқайсысының көптеген қызметшілері мен бағынушылары болды, осылайша олардың жалпы саны жүз мыңға жетті». Соғысушы күштердің алдыңғы шебі кездесіп, ұрыс басталды. Жәніш сұлтан «айтулы қазақтармен» үлкен жасақта тұрды, ал тағы бір қатар қазақтар алға жылжып, қорғаныс пен қарсыласу орындарына алды. Ыңғайлы уақытты таңдаған Жәніш сұлтан тұтқиылдан шығып, Убайдулла сұлтанның әскеріне шабуыл жасап, жауды тығырыққа тірей бастады. Бірақ басқа Шайбанилер өз әскерлерімен Убайдуллаға көмекке келіп, қатты ұрыс басталды. Ақырында Жәніш сұлтан жеңіліп, жеңілген әскерімен Бұрындық ханға аттанды.
## Балалары
Жәніш сұлтанның Ахмет сұлтан есімді ұлы болған - ол «атақты қазақ сұлтандарының бірі», - деп жазады Ибн Рузбихан. 1508 жылы ол Самарқан пен Бұхараға іргелес аудандарды тонады. Қара Абдалда Ахмет сұлтан Қазақ хандығын қорғаушылар қатарында болды. Әкесі Жәніш сұлтанды жеңілгеннен кейін Ахмет сұлтан қашып кетуге тырысты, бірақ тұтқынға түсті. Оны Жәніш сұлтан ұлысына шабуыл жасау үшін Шайбани хан жіберген әскердің басты қолбасшысы болған Хамза сұлтанға алып келді. Хамза сұлтан бұған дейін Жәніш сұлтан өлтірген ағасының қаны үшін кек алу арқылы Ахмет сұлтанның басын кесіп алып, жеңіс туралы хабармен бірге Шайбани хан тағының етегіне жеткізді. Жәніш сұлтанның тағы ұлы бар, оның есімі Ахмат.
Дәл осы оқиға «Мусаххир әл-биладта» өте қысқа түрде берілген.
Жәніш сұлтанның басқа балалары туралы дерек жоқ.
## Сілтеме
* ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК БАСТАУЫ
* Ақ кигізде көтерілгендер. Қазақ даласының хандары-Тұрсын Сұлтанов 44 бет — Онлайн оқу. — Mreadz.com Самая крупная библиотека. Читальный зал онлайн.
* Әйгілі қазақ шайқасы. Жәніш сұлтанның жеңілісі.Қазақ ұлыстарын тонау.
* Шайбани ханның әрі қарайғы жорықтары және дүниеден өтуі |
VII ғасырда Қытайда үстемдік алған Тан әулеті Батыс Түрік қағанатына қарсы жорықтарын ұйымдастыра бастады.
Батыс пен Шығыс Түрік қағанатының арасындағы текетіресті пайдалана отырып, Тан императоры Тай-цзун 640 жылы Гаочанға (Қарақожа) қарсы, 644 жылы Қарашарға қарсы, 648 жылы Кучаға қарсы жорықтарын жүргізді. Бұл шапқыншылық әрекет император Гао-цзун тұсында да жалғаса берді, ақыры 657 жылғы жеңілістен кейін Батыс Түрік қағанаты Қытайға тәуелді болып қалады.
Ыдырай бастаған Батыс Түрік қағанатының орнына 704 жылы Түргеш қағанаты құрылады.
## Алғашқы қақтығыстар
Император Тай-цзун 641 жылы батыс пен шығыс түріктері арасындағы азаматтық соғыстың басталуына әсер етіп, Ілбіс Шегуйдың батыс түріктері қағаны ретінде орнығуына көмектесті. Екеуінің арасында түріктерге қарасты болған бес оазис-қаланың кейінгі тағдыры жайында келіссөздер жүргізіле бастады. Ілбіс Шегуй қытайлардың қолдауын әрі қарай таба беремін деп, Тан әулетінің қызын алуға ниеттенеді. Бірақ қытайлар оазис-қалаларға бақылау орнату үшін шапқыншылық жорықтарды ұйымдастырады.
## Оазис-қалаларға шабуыл
Қарақожа оазис-қалалардың ішіндегі ең қытайландырылғаны болған, мұнда қытай жазуы және империялық бюрократия тәртібі орнаған еді. Географиялық жағынан Қытайға ең жақын болғандықтан, халықтың көбісі де қытайлар болған. Қала Ұлы Жібек жолының маңызды бір жері болған, бірақ 638 жылы батыс түріктердің ықпалынан қаланың саудалық мәртебесі тоқтатылды. 640 жылы Хоу Цзюньцзи бастаған қытайлық әскерлер қаланы жаулап алып, империяның бақылауына қайтарды.
Қарашар, Қашғар және Хотан 630 жылдардан бастап Тань әулетіне алым-салық төлеп тұрған. Қарашар Қарақожаға жақын орналасқандықтан қытай әскерлерінің келесі нысанасына айналды. 644 жылы олар Қарашарға кіріп, қаланың билеушісін тұтқынға алды, жаңа билеуші ретінде оның інісін қойды. Бірақ сол жылы оны Куча оазис-мемлекетінің күштері алып тастап, өз адамын қойды.
648 жылы Ашина Шээр бастаған Тан әскерлері Қарашарды қайтадан басып алады, кейін Кучаға жетіп, оны қоршауға алады. 649 жылдың қаңтарында Куча қытайлықтарға беріледі.
## Батыс түріктерге қарсы шабуылдар
Біраз уақыт Танға қызмет еткен Ашина Хелу Батыс Түрік қағанатына оралып, өзін қаған деп жариялайды. Ол оазис-мемлекеттерге және Танның шекараға жақын қалаларына жорықтарын ұйымдастырады.
Император Гао-цзун батыс түріктерін басуға әскер жібереді, оны Су Динфан басқарады. Түріктерге қарсы шабуылға Тан жақтасы ретінде ұйғырдың он мың атты әскері қатысады. Ордостан шыққан әскерлер 3000 миля шөл-даланы кезіп, қарашаға таман Қырғызстан жаққа жетеді. Жолдан оларға чумкун, су сияқты тайпалардан шыққан сарбаздар қосылды.
Тан әскерлері мен батыс түріктер арасындағы шешуші шайқас 657 жылы Ертіс бойында болады. Су Динфан Ашина Хелудың жүз мың атты әскерін торуылдап, соққы береді. Қаған тұтқынға ұсталып, Қытайдың астанасына жөнелтіледі.
Қағанаттың ыдырауымен батыс түрік тайпалары бытырай бастады. 670 жылы кейбір тайпалар Тибет империясымен бірігіп, оазис-мемлекеттер үшін шайқасын жалғастырды. Бастапқыда түркілер бұл қалаларға бақылауын қайта орнатса да, 679 жылы Тан империясы бұл аймақты толығымен жаулап алады.
## Түргеш қағанатының құрылуы
Түріктердің Тан империясының басқынышылығына қарсы күресі қағанат ішінде түркештердің күшейіп саяси билікке келуіне алып келді. 704 жылы Батыс түрік қағанатының орнына Түргеш қағанаты құрылды. Бұрын Батыс түрік қағандығына қараған ұлан-байтақ өңір мен онда өмір сүріп жатқан тайпалар жаңа қағандықтың құрамына қосылды.
## Дереккөздер |
Павел Геннадьевич Каменцев (15 тамыз 1969, Өскемен, Қазақ КСР) — қазақстандық хоккейші, шабуылдаушы.
Өскемен шайбалы хоккейінің тәрбиеленушісі.
Мансабының ең жақсы жылдарын өскемендік «Торпедо» және омбылық «Авангардта» өткізді. Отыздан кейін кемероволық «Энергия» жоғарғы лигасында ойнап, мансабын аяқтағаннан кейін осында тұрақтады.
Қазақстан ұлттық құрамасының құрамында 1998 жылғы Олимпиада ойындарында және тоғыз әлем чемпионатында ойнады.
## Жетістіктері
* 1998 жылғы қысқы Олимпиада ойындарының ширек финалисті.
* Ресей чемпионатының қола жүлдегері (1996 ж.).
* 1993-1995, 2005 жж Қазақстан чемпионы.
Евгений Владимирович Рымарев
## Сілтеме
* Павел Каменцев «The Internet Hockey Database» статистикасында (ағыл.)
* Павел Каменцев «European Ice Hockey Online AB» статистикасында (ағыл.) |
Ғалым Баубекұлы Мәмбеталиев (26 тамыз 1965, Теміртау, Қарағанды облысы, Қазақ КСР) — Кеңес және қазақстандық хоккейші.
## Ойыншы
Теміртау шайбалы хоккей мектебінің тәрбиеленушісі. Негізінен Теміртау және Қарағанды клубтарында ойнады. 1-2 маусымды новосібірлік «СКА», «Урицкий ат. СК» және әлметтік «Нефтяникте» ойнады. Соңғы төрт маусымды «Мостовикте» өткізді.
## Жаттықтырушы
Бапкерлік мансабын 2002 жылы туған жері Теміртауда бастаған. Екі маусымнан кейін «Барыс» командасына басшылық етті.
2006/2007 жылғы маусымда «Сарыарқаны» басқарды. Клубпен бірге қола жүлдегер (2006/2007 маусым) және бірінші лигадағы Ресей чемпионатының чемпионы (2007/2008 маусым), Қазақстан чемпионы (2007/2008 маусым) болды.
2009 жылы Қазақстан Ұлттық құрамасын басқарды. Ұлттық құрамамен әлем чемпионатының элиталық кезеңіне өтті. 2010 жылы элитадағы орнын сақтай алмады.
2010/2011 маусымда «2-Барыс» командасын басқарды. Клубпен бірге Қазақстан чемпионатында екінші орынға ие болды.
2011 және 2017 жылдары Қазақстан жастар құрамасын жаттықтырды.
2011 жылдан 2017 жылға дейін «Қар барыстары» жаттықтырушылар штабының мүшесі болды. 2015/2016 маусымда клубпен бірге ширек финалға дейін жетіп, онда «Чайкаға» есе жіберді.
2017/2018 маусымда «Барысты» басқарды.
2018 жылы ұлттық құрамаға қайта оралды. Ұлттық құрамамен әлем чемпионатының элиталық кезеңіне өте алмады.
## Ссылки
* Ғалым Мәмбеталиев «Eliteprospects.com» статистикасында (ағыл.)
* R-hockey сайтындағы профилі
## Дереккөздер |
«Қар барыстары» шайбалы хоккей клубы (немесе Qar Barystary) — ЖХЛ чемпионатында ойнайтын қазақстандық шайбалы хоккей клубы. Астанада құрылған «Барыс» жастар командасы.
## Тарихы
2011 жылы Қазақстанның шайбалы хоккей федерациясының президенті А.Маминнің тапсырмасымен Астанада «Қар барыстары» деп аталатын жастар командасы құрылды. Клуб Жастар хоккей лигасының «Б» тобында ойнауы керек еді, бірақ «Кеңес қанаттары» клубының жойылуына байланысты «барыстар» «А» тобына енуге мүмкіндік алды. Команданың бас жаттықтырушысы - Старыгин Сергей Васильевич.
### ЖХЛ-дағы ойындары
## Дереккөздер |
Михаил Ильич Бородулин (8 шілде 1967, Өскемен, Қазақ КСР — 22 желтоқсан 2003, Магнитогорск, Ресей) — Қазақстандық хоккейші, шабуылшы. Өскемен қаласының хоккей клубының ұзақ мерзімді төрағасы — Илья Васильевич Бородулиннің ұлы және әйгілі хоккейші, қақпашы Владимир Бородулиннің бауыры.
## Өмірбаяны
Өскемен шайбалы хоккейінің тәрбиеленушісі, бірінші жаттықтырушысы - Владимир Решетников. 1994 жылға дейін өскемендік «Торпедода» ойнады, содан соң магнитогорсктік «Металлургке» ауысты. Аты аңызға айналған «Магниткада» 90-жылдардың аяғында көшбасшылардың бірі және команда капитаны болды. Ресей чемпионы атанып, командасымен бірге Еуролигада жеңіске жетті. Наганодағы (Жапония) 1998 жылғы қысқы Олимпиада ойындарының ширек финалына шыққан Қазақстан құрамасында болды.
Хоккей мансабын 2000 жылы аяқтады, содан кейін кәсіпкерлікпен айналысты.
2003 жылдың желтоқсанында өкпе қатерлі ісігінен қайтыс болды. Магнитогорскіде Правобережное зиратында жерленген.
## Жетістіктері
* 1993: Қазақстан чемпионы
* 1994: Қазақстан чемпионы
* 1995: Ресей чемпионатының қола жүлдегері.
* 1998: Наганодағы (Жапония) Қысқы Олимпиада ойындарының Қазақстан құрамасының құрамында ширек финалисті.
* 1998: Ресейдің вице-чемпионы және Ресей кубогының иегері.
* 1999: Ресей чемпионы және Еуролига чемпионы.
## Сілтеме
* Михаил Бородулин The Internet Hockey Database статистикасында (ағыл.)
* Михаил Бородулин European Ice Hockey Online AB статистикасында (ағыл.) |
Бюкк (маж. Bükki Nemzeti Park) — Венгриядағы өзі аттас таудың беткейінде орналасқан ұлттық парк. Парктің негізі 1975 жылы қаланған.
## Географиясы
Солтүстік Альфольд аймағында, Эгер мен Мишкольц қалаларының арасындағы Боршод-Абауй-Земплен медьесінде орналасқан. Табиғат қорғау аймағының аумағы 431,3 шаршы километрді қамтиды.Бюкк- ұлттық паркі Сильвашварадпен Лиллафюред аралығында Солтүстік тауларда орналасқан Венгрияның ең үлкен ұлттық парктерінің бірі боып саналады.
Парк орналасқан Бюкк шоқысы негізінен әктастардан тұрады. Тауларда карст құбылыстары жоғары дамыған және көптеген үңгірлер, термалды бұлақтар бар. Карст үңгірлерінен ең танымалы -Иштван үңгірі. 700 м-ге дейін жерасты өткелдері, әдемі тас түзілімдері бар үңгір залдары және кішкентай көлі бар.Кейбір бұлақтардың температурасы 28 ° C-қа жетеді. Сарқырамалары өте ерекше - олардың көпшілігі биік болмаса да, өте әдемі. Тау бөктерлерінің төменгі бөліктерінде бау-бақшалар мен жүзімдіктер көп, шыңдарында емен және шамшат ормандары бар.
## Флорасы
Ұлттық парк аумағының 95%-н шамшат және еменді ормандар алып жатыр. Парк флорасы орхидеялардың көптеген түрлерінің болуымен ерекшеленеді. Терең салқын шатқалдарда Венгрияда сирек кездесетін шегіргүл, лалагүл, жібілген, уқорғасындар сияқты өсімдіктер түрлері кездеседі.
## Фаунасы
Парктің жануарлар әлемі олардың көптүрлі болуымен сипатталады. Ірі сүтқоректілері кермарал, елік, жабайы шошқа, муфлондар тау жартастарында мекендейді. Жыртқыштардан өте сирек кездесетін сілеусін, түлкі, борсықтар кездеседі. Үңгірлерде жарқанаттардың көптеген түрлері бар. Құстардын бүркіт, сұңқар, ителгі, жыланшы бүркіт, үкі мекен етеді. Бауырмен жорғалаушылардан жыландар, кесірткелер, тритондар кездеседі.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://www.youtube.com/watch?v=shilohK6OvY ВЕНГРИЯ - Национальный парк Бюкк. |
Бұхара әмірлігі (өзб. Buxoro Amirligi) — негізінде қазіргі Өзбекстанның жерінде орналасқан, ішіне қазіргі Түрікменстан мен Тәжікстанның кей өңірлері кірген.
Бұқар әміршілігі (құрылыған кезінде Бұқар хандығы) Амударияның шығыс жағасынан, Памирдан Хиуаның даласына дейін созылған. Сырдария өзенімен Қоқан хандығымен шектескен, оңтүстікте Ауғанстанмен шектескен.
Елдің жер көлемі 225 000 км² сәйкес еді, яғни Италия көлемімен тең. Бұқар халқы негізінде өзбектерден, арасында тәжік, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз, қазақ, лүлі (сыған), жебірей және де араб болған.
Қашқандария, Сұрхандария, Зараушан, Кәпірниган төңірегінде жұрт диханшылықпен айналысқан.
## Дереккөздер |
Моноэтникалық мемлекет немесе біртұтас ұлттық мемлекет (сонымен бірге ұлттық мемлекет ұғымымен синоним) — белгілі бір ұлттың (этностың) тарихи этникалық аумағында қалыптасқан және оның егемендігін бейнелейтін мемлекет. Тарихи тұрғыдан алғанда, моноэтникалық мемлекеттер, әдетте, ұлттың (этностың) қалыптасуының басталуы уақыт өте келе мемлекеттің қалыптасуымен сәйкес келетін жерде қалыптасты, осыған байланысты мемлекеттік шекаралар көбінесе этникалық шекаралармен сәйкес келді (мысалы, Батыс Еуропа мен Латын Америкасының бірқатар елдері). Біртекті ұлттық (этникалық) құрамы бар мемлекеттердің мысалдары Жапония, Солтүстік және Оңтүстік Корея, Италия, Португалия, Бангладеш, Дания, Исландия, Мажарстан, Армения, көптеген араб елдері (ең алдымен араб түбегі) және т. б.
Бұл ұғым «көпұлтты мемлекет» ұғымына қарсы. «Моноэтникалық (моноұлттық, бір ұлттық) мемлекет» термині көбінесе «БҰҰ (немесе ЮНЕСКО) стандартына» сілтеме жасай отырып жиі келтіріледі, бірақ мұндай халықаралық танылған стандарт жоқ. БҰҰ Ғылым, Білім және Мәдениет комитетінің (ЮНЕСКО) анықтамаларында «моноұлттық» немесе ұлттық мемлекеттің анықтамасы келтірілген:
Осылайша, ЮНЕСКО-ның глоссарийіне сәйкес ұлттық (немесе "моноұлттық") — мәдени (этникалық) шекаралар саяси шекараларға сәйкес келетін мемлекет. Ұлттық мемлекеттің идеясы — бұл этникалық және мәдени шығу тегі бар адамдарды біріктіреді. Бірақ қазіргі мемлекеттердің көпшілігі көп ұлтты немесе көпұлтты. Осылайша, егер бір этностың барлық дерлік өкілдері басқа ұлттық қауымдастықтардың қатысуынсыз бір мемлекетке біріктірілген болса, моноэтникалық мемлекет болады деп айтуға болады.
Талдаушы Дэвид Уилштің (David Welsh) пікірінше, ұлттық азшылықтар халықтың 5% - дан азын құрайтын және бір этностың үлесі халықтың жалпы санының 95%-ынан асатын мемлекеттер ғана этникалық біртекті деп аталуы мүмкін.
Бір этностың үлесі халықтың жалпы санының 95% - ынан асатын мемлекеттер: Албания, Армения, Бангладеш, Грекия, Дания, Мысыр, Италия, КХДР, Оңтүстік Корея, Мадагаскар, Мальта, Польша, Португалия, Сомали, Жапония.
## Тағы қараңыз
* Ұлттық мемлекет
## Дереккөздер |
Сауыр таулары - тау жүйесі Алтай-Саян және Тянь-Шань екі ірі тауның торабында жатқан таулар. Оның ең биік нүктесі – Мұзтау (3816 м). Жотаның Қазақстан жеріндегі ұзындығы 50 км. Сауырдың шыңдары тегіс және күмбез тәрізді. Сауыр шыңдарынан Зайсан көліне Үлкен Ұласты, Кендерлік, Қараүңгір, Обалы, Теректі, Жеменей, Үйдене өзендері ағады. Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес Тарбағатай таулы-далалы ауданы және Сауырдың таулы орманды-шалғынды дала-сы болып бөлінеді. Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де, таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік бет-кейде де бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жемісжидек ағаштары, көк терек, ақ терек шағын ормандар кездеседі. Тарбағатайдың биік шалғыны Алтай тауынан ауысса, алма, Түркістан аршасы сияқты түрлер Тянь-Шань аймағынан келген. Оңтүстік беткейдің далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол жайылым есебінде пайдаланылады. Тау алқабында егістік мол әрі таудың батыс беткейінде бақтар бар. Ормандары Сібір ағаштары мен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Бұл аймақтың Сібір мен Орта Азия аралығындағы өткінші орын екенін тағы да дәлелдейді. Сауырдың оңтүстігі мен Тарбағатайдың шығыс бөлігі аралығын Шілікті шөлейт даласы алып жатыр.
## Тағы қараңыз
* Сауыр-Тарбағатай
* Тянь-Шань
* Алтай тауы
## Дереккөздер |
Ислям Саткенов- (1917 жыл-10 мамыр 1982 жыл) —Кеңес-финляндия, Ұлы Отан және кеңес-жапон соғыстарының қатысушысы.
## Өмірбаяны
1917 жылы Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы, Карл Маркс колхозы, Кантай ауылында дүниеге келген. Әкесі-Саткен, анасы-Майса. 1927 жылы 4 сыныпты араб тілінде бітірді. Мектепті бітіргеннен кейін малшы, сондай-ақ туған ауылында егін егетін жерде жұмыс істеді.
## Әскери өмір
1939 жылы Кеңес Әскері қатарына шақырылды. Әскердегі қызметін аяқтағаннан кейін бірден кеңес-фин соғысына майданға аттанды. 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында (36 ГВт. таңқаларлық 77 див. Әуе шабуылына қарсы қорғаныс; 36 жеке зениттік) шайқасты. Гвардия кіші сержанты, кіші сержант, 36 танк дивизиясының артиллериялық дивизиясы, Батыс майданы, 32 армия атақтарында болған. Жеңісті Кенигсберг қаласында (қазіргі Калининград қаласы) қарсы алды. Кеңес Одағының фашистік Германияны жеңгеннен кейін 1945 жылдың тамызынан қыркүйегіне дейін Жапониямен соғысқа қатысты. 1946 жылы Жапонияны жеңгеннен кейін демобилизацияланды.
## Соғыстан кейінгі өмір
Соғыстан үйге оралғаннан кейін, ол 1948 жылы жүкті болған, Кемерово облысына, Рудный ауылына қуғын-сүргінге ұшыраған Саткенова Күлдашқа үйленді. Ол отбасына барып, 1953 жылға дейін сонда тұра бастады. 1953 жылы отбасымен Булаев ауданының (Қазіргі ат. М. Жұмабаев) Солтүстік Қазақстан облысына көшті. Бейбіт уақытта зейнеткерлікке шыққанға дейін ауыл шаруашылығында еңбек етті. 1982 жылы 10 мамырда қайтыс болды. Ол тұрып жатқан ауданның Беняш ауылында жерленген.
## Отбасы және балалар
* Ислямов Ирсаин, 1949 ж.т,
* Ислямова Майра, 1951 ж.т,
* Ислямов Амангелды, 1953 ж.т,
* Ислямова Бахытжан, 1956 ж.т,
* Ислямов Тулеген, 1959 ж.т,
* Ислямова Асылтас, 1961 ж.т,
* Ислямов Асылбек, 1963 ж.т,
* Ислямова Раушан, 1967 ж.т.
## Атағы
Гвардияның кіші сержанты, кіші сержант
## Марапаттар
* "Ерлігі үшін медалі»
* "За оборону Ленинграда»
* "За победу над Германией»
## Сілтемелер
* Ұлы Отан соғысы
* Кеңес-Жапон соғысы
* Кеңес-Фин соғысы |
Қасым қажы мешіті — Павлодар облысы, Павлодар ауданы, Павлодарское ауылында орналасқан мешіт. Мешіт Павлодар-Омбы автожолы мен Павлодарское ауылына кіретін Абай көшесінің қиылысында салынған. Ғимарат намаз оқитын зал, неке қию бөлмесі, мұнара, қойма және қызмет бөлмелерінен тұрады. Алла үйі шығыс сәулет өнерінің ерекшеліктерімен салынған. Оның кешеніне гараж, санитарлық торап, пеш жағатын бөлме және қызметкерлер бөлмесі кіреді.
Мешіт 8 қыркүйек 2008 жылы облыстағы 87-ші мешіт болып салынды. Ол Павлодарское ауылында өмір сүрген діни ағартушы Қасым Мұстафаұлы Ертісбаевтың (1870-1932) атына оның немересі Қанат Байтенұлы Омаровтың қаржысына салынды.
2 наурыз 2021 жылы ҚМДБ тарапынан ел тәуелсіздігінің 30 жылдық мерекесіне орай исламдағы бауырмалдықты нығайту мақсатында күре жол бойында орналасқан Қасым қажы мешітінде сапардағы жамағатқа арналған бөлме ашылып, жабдықталды.
Қасым қажы мешіті бас имамы Ермек Сыздықтың бастамасымен ай сайын әр түрлі қайырымдылық іс-шараларды өткізіп отырады.
## Ауданы
Жалпы жер телімінің аумағы 0,25 га. Ғимарат биіктігі күмбезімен қоса есептегенде 10,08 м, ал мұнарасының биіктігі 18,3 м. Жалпы көлемі 324,74 м². Бірнеше бөлмелерге бөлінген. Ерлердің намаз залы 175,71 м². Әйелдердің намаз залы 28,49 м². Неке қию бөлмесі 61,43 м². Имам бөлмесі 14,33 м². Ғимараттың төменгі қабаты (жертөле) 327,95 м².
## Мешіттің 10 жылдығы
2 қазан 2018 жылы мешіт өз жамағатына есігін ашқанына 10 жыл толуына орай мешіттің имам-молдалары, жамағатының бастамасымен дүбірлеген салтанатты шара өтті. Ауыл жамағаты мен жастар арасына қазақ күресі, шағын футбол, балалар арасына әртүрлі ойындар ұйымдастырылып, ойын батуттары орнатылды. Мешіт ауласына киіз үйлер тігіліп, ауыл ақсақалдарына дастархан жайылса, шара соңында барлық қатысушыларға мерекелік дастархан жайылды. Облыстың бас имамы Жолдас Қоспақұлы шараға арнайы келіп жиналған жамағатқа ғибратты уағыздар айтып, мешіттің демеушілеріне, тұрақты жамағатына алғыс хаттар тапсырды.
Мешіттің имамы Ермек Сыздық былай деді:
## Дереккөздер |
Талғат Бигелдинов ескерткіші — Астана қаласындағы Кеңес Одағының екі мәрте батыры, әйгілі ұшқыш Талғат Бигелдиновке арналған ескерткіш.
Мүсінші — Нұрлан Далбай, сәулетшісі — Расул Сатыбалдиев.
Ескерткіш Сарыарқа даңғылы бойында, Талғат Бигелдинов көшесімен қиылысқан жерінде орналасқан.
## Дереккөздер |
Кенесары хан ескерткіші — Астана қаласындағы соңғы қазақ ханы Кенесары Қасымұлына қойылған ескерткіш.
Мүсінші — Нұрлан Далбай, сәулетшісі — Шота Уәлиханов.
Ескерткіштің ресми ашылуы 2001 жылдың 11 мамырында өтті.
Жалпы салмағы 10 тоннадан астам, қола — 8 тонна, болат каркас. Жобасы мен орнатылатын орнын президент Н.Ә. Назарбаев мақұлдаған.
## Дереккөздер |
Партиясыз жүйе — ресми тіркелген саяси партиялар жоқ немесе олардың қызметіне заңмен тыйым салынған саяси жүйенің түрі. Бұл жалпыға бірдей және мерзімді сайлау саяси партияларға сілтеме жасамай өтетін өкілді билік немесе ұйым жүйесі. Кейде басқалардың шешімдеріне нұқсан келтірмеу немесе даулы ахуал туғызбау үшін сайлауға қатысу, тіпті кандидаттар туралы сөйлеу мүмкін болмауы мүмкін.
Көптеген елдерде премьер-министр мен парламент партиялық сайлауда сайланса да, Мемлекет басшысы партиясыз. Мұндай мемлекет басшылары партия саясатына қатысты бейтараптықты сақтайды деп күтілуде. Бірқатар парламенттік немесе жартылай президенттік елдерде кейбір президенттер партиясыз немесе партияаралық қолдау алады.
Партиялық емес жүйелер де-юре болуы мүмкін, яғни саяси партияларға биліктің жекелеген деңгейлеріндегі сайлауға қатысуға заң жүзінде тыйым салынады немесе іс жүзінде мұндай заңдар болмаса да, саяси партиялар құруға тыйым салынған. Ұлттық деңгейде іс жүзінде партиядан тыс жүйелер көбінесе Ниуэ, Тувалу және Палау сияқты өте аз халықты ұсынады. Парсы шығанағының бірнеше мемлекеті де-юре партияға жатпайды, соның ішінде Оман мен Кувейт; бұл үкіметтердегі заң шығарушы органдар тек кеңес беру қабілетіне ие, өйткені олар атқарушы билік ұсынған заңдарға түсініктеме бере алады, бірақ өздері заң жасай алмайды. Де-юре партиялық емес ұлттық үкіметтер кейде бір партиялы мемлекеттерге ұқсайды, бірақ соңғы типтегі үкіметтер барлық шенеуніктердің мүшесі болуға міндетті бірыңғай саяси партияны анық мойындайды.
Егер саяси партияларға қатысты заңдық шектеулер болмаса, бейтарап үкіметтер құрамындағы фракциялар саяси партияларға айналуы мүмкін. Америка Құрама Штаттарында басында саяси партиялар болған жоқ, бірақ олар тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұзамай дамыды.
## Басқа саяси жүйелермен салыстыру
Партиялық емес жүйе бір партиядан ерекшеленеді, өйткені бір партиялы жүйедегі билеуші фракция өзін партия ретінде анықтайды, оған мүшелік мүше емес адамдарға қол жетімді емес артықшылықтар бере алады. Бір партиялы үкімет көбінесе мемлекеттік шенеуніктерден партияның мүшесі болуды, Үкіметтің негізгі институты ретінде күрделі партиялық иерархияға ие болуды, азаматтарды партиялық идеологиямен келісуге мәжбүрлеуді және барлық басқа партияларды заңсыз ету арқылы үкіметті бақылауды күшейтуді талап етеді. Партиялық емес үкіметтің мүшелері әртүрлі идеологияны ұсына алады. Қытай немесе Куба сияқты әртүрлі коммунистік елдер бір партиялы болып табылады, дегенмен Парламент мүшелері партияның кандидаттары ретінде сайланбайды.
Тікелей демократияны бейтараптық деп санауға болады, өйткені азаматтар өз өкілдерін сайламай, заңдарға дауыс береді. Тікелей демократия, егер фракцияларға мүше емес құқықтар немесе құзыреттер берілсе, тікелей демократия партиялық болуы мүмкін.
### Сайлау жүйесі
Партиясыз сайлауда әрбір кандидат саяси партияның мүшесі ретінде емес, өзінің жеке еңбегіне қарай бір немесе басқа лауазымға ие бола алады. Сайлау бюллетенінде оның атына қарама-қарсы кандидаттың саяси көзқарасы (бар болса) көрсетілмейді. Партиясыз режимдер де жанама сайлау өткізе алады.
Әдетте, партиясыз сайлау муниципалитеттерде және аудандарда өткізіледі, сонымен қатар судьяларды сайлауда да кеңінен таралған. Мұндай сайлауда кандидаттарды таңдаған кезде әртүрлі қақтығыстар туындауы мүмкін: кейбір жағдайларда сол немесе басқа кандидаттың қай партияны қолдайтыны алдын ала белгілі болса, басқаларында, керісінше, партиялар сайлау процесінен толығымен дерлік шеттетіледі, ал сайлаушылар кандидаттың партиялық ерекшелігін ескермей дауыс беру.
### Заң шығарушы органдар
Әдетте, партиялық емес заң шығарушы органдарда, тіпті нақты мәселелер бойынша топтар бар жерде де ресми партиялық альянстар болмайды. Мұндай топтар уақытша және өзгермелі болып табылады, өйткені бір мәселеде бір-бірімен келіспейтін заң шығарушылар басқалары бойынша әрқашан қарсыластарымен келісе алады. Жекелеген шенеуніктерге қатысты тергеуді бастау туралы шешім әдетте саясаткердің партиялық болуы бойынша емес, бар дәлелдер негізінде қабылданады. Комитет төрағалары мен басқа да парламенттік көшбасшылар партиялық жүйеден айырмашылығы тәжірибесіне немесе өтіліне қарай сайланады, олар көбінесе билеуші партияға адалдық негізінде тағайындалады.
## Тарихи мысалдар
Мұндай жүйенің тарихи мысалы ретінде Джордж Вашингтонның әкімшілігі мен АҚШ Конгресінің ең алғашқы шақырылымдарын айтуға болады.
Непал Корольдігінде 1990 жылға дейін «партиялық емес панчаят демократиясы» жағдайында король жарлығымен барлық партияларға тыйым салынды, бірақ іс жүзінде олар жұмысын жалғастырды және тіпті өздерінің жиналыстарын салыстырмалы түрде ашық өткізді.
* Ливия — Ливия Араб Социалистік Халықтық Жамаһириясы
* Бутан — 2008 жылға дейін
* Америка Конфедеративті Штаттары
* Үлгі:Country data Непал Непал — 1990 жылға дейін
* Қуғындағы Польша үкіметі
* Техас Республикасы
* АҚШ — 1789 жылға дейін
## Қазіргі мысалдар
Қазіргі уақытта партиялық емес жүйелер өте сирек кездеседі. Әдетте, бұл сақталып қалған бірнеше дәстүрлі режимдер және саяси партиялардың қызметіне ресми тыйым салатын кейбір әскери диктатуралар. Осылайша, 20 елде заңды саяси партиялар жоқ. Бұлар негізінен феодалдық-монархиялық және авторитарлық мемлекеттер (Сауд Арабиясы, Бруней, Катар, Оман және т.б.). Бірқатар мұсылмандық шектеулі монархияларда (Кувейт және т.б.) жергілікті діни қауымдастықтың бірлігін сақтау мақсатында барлық партияларға тыйым салынған.
Қазіргі әлемде партиялық емес демократия Австралия мен Океаниядағы бірқатар шағын штаттарда кездеседі – көбінесе кандидаттардың этникалық немесе кландық тиістілігі партияларды алмастыру қызметін атқарады.
### Мемлекеттер
* Бахрейн
* Бруней
* Ватикан
* Катар
* Кувейт
* БАӘ
* Оман
* Палау Республикасы
* Сауд Арабиясы
* Тувалу
* Микронезия Федерациялық Штаттары
* Науру
### Зависимые территории
* Аустралия Кристмас аралы Кокос (Килинг) аралдары Норфолк аралы
* Кристмас аралы
* Кокос (Килинг) аралдары
* Норфолк аралы
* Ұлыбритания Фолкленд аралдары Гернси Питкерн аралдары Әулие Елена, Эсеншн және Тристан-да-Кунья аралдары
* Фолкленд аралдары
* Гернси
* Питкерн аралдары
* Әулие Елена, Эсеншн және Тристан-да-Кунья аралдары
* КанадаСолтүстік-Батыс территориялары Нунавут
* Солтүстік-Батыс территориялары
* Нунавут
* Жаңа Зеландия Ниуэ Токелау
* Ниуэ
* Токелау |
Қоңырат (қарақ. Qońırat, Қоңырат, өзб. Qo‘ng‘irot, Қўнғирот) — Өзбекстанның солтүстік-батысында, Қарақалпақстан құрамындағы қала. Әмудария атырауында орналасқан, қаладан батысқа қарай 8 км жерде Үстірт басталады.
## Тарихы
1969 жылға дейін Железнодорожный ауылы деп аталды, 2018 жылы қала тұрғындары 80 мың адамды құрады.
Теміржол станциясы және әуежай бар. Теміржол станциясының атымен аталды, ол жақын маңдағы Қоңырат қаласының атымен аталды - ол өз кезегінде кейін Алтынкөл кенті болып өзгертілді.
Қаланың атауы түркі Қоңырат руынан шыққан. Бұл ру қазір қазақ руларының құрамына енеді, Орталық Азияның ежелгі руларының бірі. Ғасырлар бойы Қоңырат Хорезмнің құрамында болды, бірнеше рет Арал маңындағы көптеген мемлекеттердің астанасына айналды. Тарихи жағынан, сауда жолдарының қиылысында орналасқан, оған көпестер мен әртүрлі халықтардың жаулап алушылары барған. Ресейдің Хиуа хандығын жаулап алуы Қоңыраттан басталды.
## Әдебиет
* Зонн И. С., Гланц М. Г. Арал энциклопедиясы — Мәскеу: Международные отношения, 2008. — Б. 116. — 256 б. — 1000 таралым. — ISBN 978-5-7133-1326-5. |
Ғалымжан Баділжанұлы Жақиянов (8 мамыр 1963 жыл, Күршім ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) — қазақстандық кәсіпкер және саясаткер, Қазақстанның демократиялық таңдауы оппозициялық қозғалысы негізін қалаушыларының бірі, 1997–2001 жылдары Павлодар облысының әкімі және 1994–1997 жылдары Семей облысының әкімі. Жақиянов қызмет бабын асыра пайдаланды деген айыппен 2002–2006 жылдар аралығында түрмеде отырған.
## Өмірбаяны
1963 жылы 8 мамырда Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Құйған ауылында дүниеге келген. Қазақ. Орта жүздің Найман тайпасының Терістаңбалы руынан шыққан.
Н. Э. Бауман атындағы Мәскеу мемлекеттік техникалық университетінің машина жасау факультетін бітірген, (1986) инженер-механик, экономика ғылымдарының кандидаты (1999). Кандидаттық диссертациясының тақырыбы: "Аймақтағы тұрғын үй-коммуналдық реформа (Семей облысының мысалында)".
1986-1989 жылдары – Семей машина жасау зауытында цех шебері, комсомол комитетінің хатшысы.
Халық депутаттары Семей қалалық кеңесінің (1989-1993), Семей облыстық мәслихатының (1993-1994) депутаты.
1990-1992 жылдары — "Томан" коммерциялық фирмасының директоры.
1992-1994 жылдары — "Семей" қаржы-өнеркәсіп тобының бас директоры.
1994-1997 жылдары — Семей облыстық әкімшілігінің басшысы (1995 жылдан — Семей облысының әкімі).
1997 жылы – Қазақстан Республикасы Стратегиялық ресурстарды бақылау агенттігінің төрағасы.
1997-2001 жылдары – Павлодар облысының әкімі. "Астана" медалімен (1998), II дәрежелі "Мәскеудің Әулие князі Даниил" орденімен (1999) марапатталған.
Қазақстанның демократиялық таңдауы республикалық қоғамдық бірлестігінің (ДВК) құрылуына байланысты отставкаға кетті.
2001 жылдың қараша айында Ғалымжан Жақиянов Ораз Жандосовпен (ҚР вице-премьер-министрі), Төлен Тоқтасыновпен (ҚР Парламентінің депутаты, бизнесмен), Нұржан Субханбердин және Мұхтар Аблязовпен (Қазкоммерцбанк пен Тұран-Әлем банкінің басшылары мен негізгі иелері), сондай-ақ бірқатар басқа Үкімет мүшелерімен, Парламент депутаттарымен және еліміздің жетекші кәсіпкерлерімен бірге Қазақстанның демократиялық таңдауы республикалық қоғамдық бірлестігінің (ҚДТ) бастамашыларының бірі болды.
2002 жылы – Қазақстанның демократиялық таңдауы қозғалысының төрағасы болып сайланды.
2002 жылғы тамызда лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін ҚР Қылмыстық кодексінің 307, 308-баптары бойынша 7 жылға бас бостандығынан айырылды. Еуропалық Одақтың және АҚШ-тың ресми органдары сот процесінің саяси уәждемесін атап өтті және Қазақстан билігін қылмыстық істі әділ қарауға шақырды. Халықаралық құқық қорғау ұйымдары Amnesty International, Human Rights Watch, адам құқықтары жөніндегі халықаралық Хельсинки Федерациясы Жакияновты саяси тұтқын деп таныды.
2006 жылы мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылды.
2006 жылдан бастап "азаматтық қоғам" қоғамдық қоры қамқоршылық кеңесінің төрағасы.
2012 жылы отбасымен бірге АҚШ-қа, Бостон қаласына көшіп, Слоан мектебінің MBA бағдарламасына Массачусетс технологиялық институтына түсті.
2013 жылы ол енді саясатпен де, жеке бизнеспен де айналыспайтынын мәлімдеді.
## Отбасы
Әкесі — Жақиянов Бәділжан Жақиянұлы (1919—1987), Ұлы Отан соғысының қатысушысы, ұжымшар төрағасы, кеңшар директоры болып жұмыс істеген.
Анасы — Жақиянова Рәш (1927—1984), бухгалтер.
## Дереккөздер |
Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы, сондай-ақ, Еділ немістерінің автономиялы облысы (нем. die Arbeitskommune des Gebiets der Wolgadeutschen) — 1918 жылдың 19 қазанынан 1923 жылдың 19 желтоқсанына дейін өмір сүрген РКФСР құрамындағы Еділ бойындағы алғашқы автономиялы облыс, болашақ АСКР мен АО үлгісі.
## Тарихы
1918 жылы 19 қазанда РКФСР Халық комиссарлары кеңесінің жарлығымен орталығы Сарытау қаласында (1918 жылы 20 қазаннан 1919 жылы мамырға дейін) болатын Сарытау губерниясының құрамында Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы, РКФСР алғашқы ұлттық-аумақтық автономиясы құрылды. Содан кейін әкімшілік орталығы Баронск қаласы болды (1919-1920 жылдары — Екатериненштадт, 1920 жылдан бастап — Марксштадт, қазіргі кезде — Маркс). 1922 жылы 24 шілдеде облыстың әкімшілік орталығы 22 маусымда автономияға қосылған Покровск (1931 жылы Энгелс қаласы болып өзгертілді) қаласына ауыстырылды.
1923 жылы 19 желтоқсанда Еділ немістерінің АО Еділ немістерінің Автономиялық СКР айналды.
## Тұрғындары
Халықтың негізгі бөлігін немістер құрады. Жалпы тұрғындар саны 452 629 адамды құрады.
1920 жылға арналған ұлттық құрам:
## Әкімшілік бөлініс
* Еділ немістерінің АО құрылған кезде оның құрамына Сарытау губерниясының үш жаңадан құрылған уездері кірді:Голокарамыш уезі, орталығы Голы Карамыш ауылында (немісше атауы - Балцер, қазіргі Красноармейск қаласы);Екатериненштадт уезі, орталығы Екатериненштадт қаласында (1918 жылдан бастап - Марксштадт қаласы)Ровно уезі, орталығы Ровное ауылында (немісше атауы - Зелман).
* Голокарамыш уезі, орталығы Голы Карамыш ауылында (немісше атауы - Балцер, қазіргі Красноармейск қаласы);
* Екатериненштадт уезі, орталығы Екатериненштадт қаласында (1918 жылдан бастап - Марксштадт қаласы)
* Ровно уезі, орталығы Ровное ауылында (немісше атауы - Зелман).
(1918 жылға дейін Екатериненштад пен Ровно уездерінің жерлері Самара губерниясының Новоузенский уезінің құрамына кірді)
* 1921 жылы 17 ақпанда автономиялы облыста 13 аудан құрылды:Антоновский — Антоновка а. (15.02.1922 жылдан - Тонкошуровка ауылы);Верхне-Иловлинский — Каменка а.;Верхне-Караманский - Флорское а. (Гнаденфлюр);Ерусланский - Кресты а. (Лангенфелд);Карамышский — Голый Карамыш қ. (Балцер);Марксштадтский — Марксштадт қ.;Медведицкий — Медведицкий Крестовый Буерак а.;Нижне-Иловлинский — Нижне-Добринка а.;Нижне-Караманский — Красный Яр а.;Панинский — Панинское а. (15.02.1922 жылдан — Унтервалден а.);Ровненский — Ровное а. (Зелман);Тарлыкский — Вольское а. (Куккус);Торгунский — Палласовка а. (Ней-Галка а.);1922 жылы 22 маусымда Покров уезі облыс құрамына енді.
* Антоновский — Антоновка а. (15.02.1922 жылдан - Тонкошуровка ауылы);
* Верхне-Иловлинский — Каменка а.;
* Верхне-Караманский - Флорское а. (Гнаденфлюр);
* Ерусланский - Кресты а. (Лангенфелд);
* Карамышский — Голый Карамыш қ. (Балцер);
* Марксштадтский — Марксштадт қ.;
* Медведицкий — Медведицкий Крестовый Буерак а.;
* Нижне-Иловлинский — Нижне-Добринка а.;
* Нижне-Караманский — Красный Яр а.;
* Панинский — Панинское а. (15.02.1922 жылдан — Унтервалден а.);
* Ровненский — Ровное а. (Зелман);
* Тарлыкский — Вольское а. (Куккус);
* Торгунский — Палласовка а. (Ней-Галка а.);
* 1922 жылы 22 маусымда Покров уезі облыс құрамына енді.
## Сілтеме
* Еділ немістері AO әкімшілік қайта құрулар
* Үлкен Ресей энциклопедиясы Мұрағатталған 15 қаңтардың 2021 жылы.
## Дереккөздер |
Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы — 1920 жылдың 16 маусымында РКФСР құрамында құрылған автономиялы қазақ республикасы.
Республика орталығы — Орынбор қаласы.
## Тарихы
1920 жылдың маусымында КСРО басшылығымен қырғыз-қайсақтардың (ол кезде қазақтарды қырғыз не қырғыз-қайсақ деп, ал қырғыздарды қырғыз не қара-қырғыз (кара-киргиз) деп атаған) мекен еткен жерлері Орал, Торғай, Семей облыстары, Закаспийский облысының Адай уезі, Бөкей Ордасы және Орынбор облыстары аумағынан қазақтардың ұлттық автономиялық республика құру шешімі қабылданды. Республика астанасы - Орынбор қаласы деп жарияланды.
ВЦИК-тің 1921 жылғы 17 қаңтардағы Жарлығымен Омбы губерниясынан республика құрамына қазақ халқы ертеден шоғырланған Ақмола, Атбасар, Көкшетау және Қызылжар (Петропавл) уездері Ақмола облысы болып енді.
Сондай-ақ, 1921 жылдың 1 қазанында қазақтар шоғырланған Омбы облысының 15 ауданы да республика құрамына өтті.
ВЦИК-тің 1924 жылғы 21 қазанындағы Жарлығымен бұрын Орынбор облысынан Башқұрт АКСР-ның құрамына өтіп кеткенТоқ-Сұран және Иманғұл аудандары Қазақ АКСР-ы құрамына қайтарылды.
1924 жылы Түркістан КСР-ның таратылуына орай, қазақтар шоғырланған Жетісу, Сырдария, Самарқанд облыстары Қазақ АКСР-ы құрамына кірді. Жетісу облысы аумағынан Қара-қырғыз автономиялы облысы құрылды.
1925 жылы республиканың батысында, Арал теңізінің оңтүстігінде Қарақалпақ автономиялы облысы Қазақ АКСР-ы ішінен құрылды.
1925 жылдың сәуірінде республиканын орысша атауы Киргизкая АССР-дан Казакская АССР болып өзгертіліп, ел астанасы Орынбордан Қызылорда қаласына көшірілді.
## Әкімшілік бөлінісі
1921 жылғы 17 қаңтардағы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен жаңадан құрылған Ақмола губерниясына Омбы губерниясынан Ақмола, Атбасар, Көкшетау және Петропавл уездері берілді.
1921 жылдың 10 маусымындағы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен автономды Қырғыз КСР мен Сібір арасындағы шекара Омбы губерниясының Омбы уезінде белгіленді (Есілкөл станциясы Қырғыз АСКР аумағында қалды). Шекара сызығы Есілкөл станциясынан шығысқа қарай Петропавл уезінің шекарасы бойымен, одан әрі солтүстікте Кіші Қараой, Үлкен Қараой көлдерінің, Қаратерек мекенінің бойымен өтіп, орыс болыстарының оңтүстік шекараларына бойлай және Ертістегі Шерлақ станицадан шыға өтеді (Қырғыз АСКР қалдырылған), бұған қоса Ореховск, Добровольск, Моисеевск, Русско-Полянск, Ново-Санжаровск, Черноусовск, Степановск, Котельниковск орыс болыстары Қырғыз АСКР құрамына кіргізілген.
1921 жылы 1 қазанда Омбы губерниясы Омбы уезінің 15 болысы Қырғыз АСКР берілді.
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1922 жылғы 12 қаңтардағы қаулысымен Есілкөл станциясы (Омбы губерниясы Омбы уезіндегі Сібір мен Қырғыз АСКР шекарасының бойында) Сібір шегінде қалды.
1923 жылы 15 мамырға қарай республиканың құрамына кірді:
* Адай уезі тікелей республикалық бағыныста;
* Ақмола губерниясы — Ақмола уезі, Атбасар уезі, Шерлақ уезі, Көкшетау уезі, Петропавл уезі;
* Ақтөбе губерниясы — Ақбұлақ ауданы, Ақтөбе ауданы, Ырғыз ауданы, Можар ауданы, Темір ауданы, Ойыл ауданы;
* Бөкей губерниясы — 1 Теңіз маңы округі, 2 Теңіз маңы округі, Қалмақ округі, Нарым ауданы, Қамысамар ауданы, Талов ауданы, Торғын ауданы, дербес ауылдар;
* Қостанай губерниясы — Адамовск ауданы, Боровск ауданы, Всесвятск ауданы, Денисовск ауданы, Қостанай ауданы, Семнозерск ауданы, Торғай ауданы, Федоровск ауданы;
* Орынбор губерниясы — Илецк ауданы, Исаево-Дедовск ауданы, Краснохолмск ауданы, Орынбор ауданы, Ор ауданы, Петровск ауданы, Покровск ауданы, Шарлық-Микаил ауданы;
* Семей губерниясы — Зайсан ауданы, Қарқаралы ауданы, Павлодар ауданы, Семей ауданы, Өскемен ауданы, Бұқтырма ауданы;
* Орал губерниясы — Гурьев ауданы, Жымпиты ауданы, Қалмақ ауданы, Елек ауданы, Орал ауданы.
1924 жылғы 21 қазандағы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің Жарлығына сәйкес, бұрын Башқұрт АКСР құрамында болған Жылайыр кантонының Тоқсоран кантоны мен Иманғұл болысы Қырғыз АСКР берілді.
1924 жылы Жетісу, Сырдария және Самарқан облыстарының солтүстік бөліктері құрамға кіріп, оның аумағында Жетісу мен Сырдария губерниялары құрылды.
1925 жылы ақпанда Арал маңының оңтүстік бөлігінде Қырғыз АКСР құрамында Қарақалпақ АО құрылды.
1925 жылы 11 ақпанда автономиялық республиканың астанасы Орынбордан Ақмешіт қаласына көшірілді (1925 жылы 15 маусымда Қызылорда деп өзгертілді).
1925 жылы 6 сәуірде Орынбор губерниясы Қырғыз АСКР шығарылып, РКФСР тікелей бағынуға берілді.
1925 жылы 15 маусымда Қырғыз АСКР Қазақ АСКР болып өзгертілді.
Кейін социалистік құрылыс барысында Қазақ АСКР одақтас республикаға айналдырылды (1936 жылғы КСРО Конституциясы бойынша Қазақ Автономиялық Социалистік Республикасы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы деп атала бастады).
## Әдебиет
* Административно-политическое строение Союза ССР: (материалы о территориальных преобразованиях 1917 ж. - 1 шілде 1925 ж.) / С. И. Сулькевич, консультант Адм. Комис. ВЦИК. — Ленинград: Государственное издательство, 1926. 300 с.: таблицы — Перечень республик, областей и губерний с данными о площадях и населении по исчислению ЦСУ на 1 қаңтар 1925 ж.
* Ежедневная газета «Советская Сибирь» № 202 (273). Пятница 10 қыркүйек 1920 ж. Омбы (Декрет об Автономной Киргизской Социалистической Советской республике) Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.
## Сілтемелер
* Аманжолова Дина. Казахская автономия: от замысла националов к самоопределению по-советски (pp. 115−143 Acta Slavica Iaponica, tomus 21, 2004 Hokkaido University) Мұрағатталған 9 наурыздың 2017 жылы. |
Бұқар Халық Кеңес Республикасы — уақытша ұйымдастырылған "қуыршақ" мемлекет, Буқарға Қызыл Әскері шабуыл жасап, Буқар әміршілігінің жойылғаннан соң құрылған еді. 1920 жылының қыркүйектің 2-сінде қүйымдастырылған еді. 1920 жылының қыркүйектің 14-інде республика болып жарияланды.
Бұқар Халық Кеңес Республикасы көлемі 182 193 шаршы шақырым (км²) еді, халық саны 2,2 миллион адамға жуық еді, ұлттық құрамы — тәжіктер, өзбектер және түрікмендер еді. Бұқар Халық Кеңес Республикасы Түркістан АКСР-мен, Хорезм Халық Кеңес Республикасымен және Ауғанстанмен шектеседі. Астанасы — Көне Бұқар еді.
Кеңес Ресейдің үкіметі заң бойынша Бұқардың тәуелсіздігін мойындаған, әмір Кеңес Ресейдің үкіметімен достық байланыстарын үзілмей, Ферғана жазығы мен Түркістанның басқа бөліктерінде пайда болған баспашылықты қолдамаған.
Бұхара Халық Кеңес Республикасы (БХКР)— 1920 — 24 жылдары Орта Азияда болған мемлекет. Түркістан АКСР-імен, Хиуа Халық Кеңес Республикасы және Ауғанстанмен шектесті. Негізгі тұрғындары өзбектер, тәжіктер және түрікмендер астанасы — Бұхара қ. болды. РК(б)П көмегіне сүйенген, 1918 ж. құрылған Бұхар компартиясы 1920 ж. 16 — 18 тамыздағы съезінде қарулы көтеріліс арқылы хандық өкіметті жоюды ұсынды. 23 тамызда олар “халықтық өкімет” деген атпен жасанды ревком құрды. Кеңес үкіметі Бұхар хандығын құлату мақсатында М.В. Фрунзе бастаған Қызыл Армия бөлімдерін (9 мың адам, 230 пулемет, 40 зеңбірек, 5 бронепоезд, 11 самолет) аттандырды. 29 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында “Бұхар операциясы” жүзеге асырылды. 8 қазанда БХКР жарияланды. Өлкенің байырғы тұрғындарының ұлттық, діни, т.б. ерекшеліктерін ескермеген жаңа мемл. құрылыс халық наразылығын күшейтіп, сол жылы Бұхарада “Иттихад-и ислам” (Ислам бірлестігі) атты партия құрылды. Оның қатарында БХКР жетекшілерінен Ә.Мухитдинов (сауда және өнеркәсіп министрі), К.Мукамилов (Бұхар компартиясының жауапты хатшысы) болды. Бұл партия кеңестік биліктің жүгенсіз әрекетіне қарсы шығып, жергілікті халықтың ұлттық, діни сезіміне құрметпен қарауды, жеке меншікке қол сұқпауды және РК(б)П-ның Түркістан бюросы мүшелері мен Қызыл Армияның Бұхарадан кетуін талап етті. Орталықтағылар оған құлақ аспады. Нәтижесінде жергілікті коммунистер О. Полатхожаев (Бұхара орталық аткомының төрағасы), А. Арипов (әскери назир), Ә. Риза (милиция бастығы) секілді өкімет өкілдері басмашылар жағына шығып кетті. Түркияның атақты генералы, біртұтас Түркістан Республикасын құру үшін күрескен белгілі қайраткер Энвер Паша Орта Азияға келген тұста, бұхарлықтардың тәуелсіздік жолындағы іс-әрекеттері барынша қыза түсті. Әсіресе, оның ауғандық мамандар күшімен Душанбеде қару-жарақ шеберханасын ашуы басмашылық қозғалысқа жаңа серпін берді. 1923 ж. Бұхардағы басмашылар қозғалысы негізгі үш майданда жүрді. Орталық Бұхара майданында Салим Паша әскері, Шығыс Бұхара майданында Ибрагимбек, Батыс Бұхара майданында молда Абдул Қахар әскері шайқасты. 1924 ж. 19 қыркүйекте Кеңестердің Бүкілбұхарлық құрылтайы БХКР-ді Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасы (БКСР) деп атау туралы шешім қабылдады. Кейін Орта Азия республикаларының ұлттық-мемл. шекараларының нақтылануына байланысты БКСР жойылып, оның жері жаңадан ұйымдасқан Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Тәжік АКСР-і (1929 жылдан Тәжік КСР-і) құрамына бөлініп берілді.
## Дереккөздер
* Әдеб.: Ишанов А.И., Бухарская Народная Советская Республика, Таш., 1969; Зиманов С.З., От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве, А.-А., 1976;
* Velіdі A. Z., Bugunku Turkіlі (Turkіstan) ve yakіn tarіhі. Gіlt І. Batі ve kuzey Turkіstan, Іstanbul, 1981; Baymіrza Hayіt, Turkіstan Devletlerіnіn mіllі mucadelerі tarіhі, Ankara, 1995.
* ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
## Тағы қараңыз
* Хорезм Халық Кеңес Республикасы |
Абзал Ахатұлы Талтенов (11 қаңтар 1972, Чкалово ауылы, Махамбет ауданы, Гурьев облысы, Қазақ КСР) — химия ғылымдарының докторы (2007), профессор (2010).
## Өмірбаяны
Талтенов Абзал Ахатұлы 1972 жылы 11 қаңтарда Атырау облысы, Махамбет ауданы, Чкалово ауылында (Бейбарыс) қызметкерлер отбасында дүниеге келді. Руы Есентемір бөлімі Әжімбет, Кіші жүз.
1979 жылы Индер ауданы, Елтай ауылындағы В. И. Ленин атындағы орта мектепке оқуға түсіп, 1989 жылы М. Әуезов атындағы орта мектепті күміс медальмен бітірді.
1989 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің химия факультетіне оқуға түсіп, оны 1994 жылы үздік бітірді. Сол жылы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы аспирантураға түсті.
1998-2001 жылдары Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Білім комитетінің республикалық «Дарын» ғылыми-практикалық орталығының бас маман, кейіннен директордың орынбасары болып еңбек етті.
2001-2008 жылдары С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінде қызметкерлер мен істер басқармасының бастығы, Әкімшілік департаментінің директоры, ғылыми жұмыстар және халықаралық байланыстар жөніндегі проректоры, бірінші проректоры қызметтерін атқарды.
2008-2011 жылдары Семей мемлекеттік педагогикалық институтында бірінші проректор-оқу ісі жөніндегі проректор болды.
2011-2016 жылдары Л.Н.Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетінің аппарат жетекшісі, оқу ісі жөніндегі проректор, ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша проректор қызметін атқарды.
2016-2019 жылдары Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің ректоры болды.
2019 жылғы 6 қыркүйектен бастап "ЭФКО Алматы" ЖШС директоры.
## Еңбектері
1997 жылы кандидаттық диссертациясын, ал 2007 жылы химия ғылымдары саласында докторлық диссертациясын қорғады. 2010 жылы профессор ғылыми атағын алды.
80-нен астам ғылыми-әдістемелік жарияланымдардың, соның ішінде 3 монографияның, 7 авторлық куәліктің авторы.Қазақстан Республикасының Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары Академиясының академигі, Халықаралық педагогикалық білім Академиясының мүше-корреспонденті, Қазақстан Республикасы Педагогика ғылымдары академиясының академигі. Химия және экология саласынан бірқатар ғылыми журналдардың редакциялық алқасының мүшесі.
## Марапаттары
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Алғыс хаты» (2004), «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері» белгісімен (2005), «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісімен (2009), С.Торайғыров атындағы алтын медальмен (2010), "ҚР Тәуелсіздігіне 20 жыл" медалімен (2011), "Қазақстан Конституциясына 20 жыл" медалімен (2015) және Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуге байланысты іс-шараларды ұйымдастыруға қосқан үлесі үшін Қазақстан Республикасының Алғыс хатымен (2015) марапатталды.
## Сілтемелер
* ТАЛТЕНОВ АБЗАЛ АХАТҰЛЫ |
Мари автономиялы облысы (шалғымар. Марий автоном вел) — 1920-1936 жылдардағы РКФСР әкімшілік-аумақтық бірлігі.
Астанасы — Краснококшайск (1927 жылы Йошкар-Ола деп аталды).
## Тарихы
Мари АО 1920 жылы 4 қарашада таулы және шалғынды марилер үшін автономиялық аумақтық құрылым ретінде құрылды. Бастапқыда 3 кантонға бөлінді, кейін олардың саны 9-ға дейін өсті.
1929 жылы 15 шілдеде Мари автономиялы облысы жаңадан құрылған Нижегород (1932 жылдан бастап - Горький) өлкесінің құрамына кірді.
1931 жылдың 1 қазанындағы жағдай бойынша облыста 9 аудан болды:
* Горно-Мари ұлттық ауданы
* Звенигово ауданы
* Йошкар-Ола қ.
* Мари-Турекский ауданы
* Моркинский ауданы
* Ново-Торъяльский ауданы
* Оршанский ауданы
* Сернурский ауданы
* Юринский ұлттық ауданы
9 ауданда 247 ауылдық кеңестер, 2 қала (Йошкар-Ола — 7600 тұрғын, 01.01.1931, Козмодемьянск — 8315 тұрғын), 2 жұмысшылар ауылдары (Юрино жұмысшы ауылы - 4586 тұрғын, Звенигово жұмысшы ауылы — 2482 тұрғын), 2795 ауылдық елді мекен. Қала тұрғындарының саны — 24700 адамды құрайды (4,8%).
1931-1932 жылдары аудандық бөлім енгізілді.
1936 жылы 5 желтоқсанда Горький өлкесі таратылды. 1936 жылғы Конституцияға сәйкес Мари автономиялы облысы РКФСР тікелей құрамына кіретін Мари АКСР айналды.
## Әкімшілік бөлініс
1921 жылы Мари АО 3 кантонға бөлінді: Краснококшайский, Козмодемьянский және Сернурский. 3 жылдан кейін кантондар саны 9-ға көбейтілді: Звениговский, Мари-Турек, Моркинский, Оршанский, Торялский және Юринский құрылды. 1929 жылы Краснококшай кантонының атауы Йошкар-Ола болып өзгертілді.
1931 жылы 2 ұлттық аудан - Татар (Парангинский) және Горномарийский құрылды. Сол жылы Козмодемьянский мен Юринский кантондары таратылды.
1932 жылы барлық кантондар аудандар деп өзгертілді, ал Татар ауданы өз атын Парангинск етіп өзгертті. 3 жылдан кейін жаңа аудандар құрылды: Косолаповский, Куженерский және Ронгинский, ал бір жылдан кейін Пектубаевский, Сотнурский, Эласовский және Юринский. Сонымен бірге, Горно-Марий ұлттық ауданы Козмодемьянский болып өзгертілді.
## Ұлттық құрамы
1926 жылғы санақ бойынша:
* марилер — 51,4 %,
* орыстар — 43,6 %,
* татарлар — 4,2 %.
## Әдебиет
* Тарих // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — Б. 97—100. — 872 б. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1. |
Күнгей Каспий немесе Каспий сырты облысы – аймақтық-әкімшілік бөлініс.
## Тарихы
Облыс Ресей империясының құрамында 31 желтоқсанда 1890 жылы құрылған.
## Географиясы
Жер аумағы 535,2 мың км².
Солтүстігінде Орал облысымен, шығысында Хиуа және Бұхар хандықтарымен, оңтүстігінде Ауғанстанмен және Иранмен, батысында Каспий теңізімен шектеседі. Толық сипаттамасы 1896 ж. шығарылған Бас штаб подполковнигі Кияшко еңбегінде берілген.
Облыс жер аумағы жөнінен Ресей империясы губерниялары мен облыстары арасында 10, далалық және ортаазиялық иелігі арасында 1-орынды алады.
## Халқы
Облыс тұрғындары негізінен түрікмендер, көпшілігі адай руына жататын қазақтар, ирандық әзербайжандар, орыстар, армяндар, өзбектер, тәжіктер, т.б. болды. 1912 ж. статистикалық есеп бойынша барлық тұрғын саны 482,0 мың.
## Әкімшілік бөлінісі
Облыс Маңғыстау, Красноводск (Түрікменбашы), Ашхабад, Тежен, Мары уездері сияқты 5 әкімшілік бөлікке бөлінген. Облыс орт. – Ашғабад қаласы.
Маңғыстау уезі (кейіннен Адай уезі) және 1890 – 1920 жылдар аралығында Каспий сырты облысына қарады.
## Елтаңба сипаттамасы
Гербтің шетінде алтын жалатылған жалтыр қалқан бетінде тырнағы жоқ, көзі от шашқан, тілі сала құлаш, алдыңғы оң бақайынан адырнасы үзілген, алтын садақ ұстап тұрған барыстың күміс бедері. Қалқан үстінде патша тәжі, Александр лентасымен ораулы алтындаған емен жапырақтарымен көмкерулі.
## Дереккөздер |
Делиблат құмдары (серб. Делиблатска пешчара, немесе Делиблатски песак) — Сербияның Воеводина провинциясындағы шамамен 300 км2 үлкен құмды жер. Олар Банаттың оңтүстік бөлігінде, Дунай өзені мен Карпат тауларының оңтүстік-батыс беткейлері арасында орналасқан. Құмдар Ковин муниципалитетіндегі Делиблато ауылының атымен аталған. Құмды төбелердің негізгі бөлігі дала және орманды дала тоғайларының жайылымдарынан эллипс пішінін құрайды.
## Сипаттамасы
Делиблат құмдары - бұл Еуропадағы ең үлкен құмды аймақ, ол Паннон теңізінің орнында пайда болған шөлдің бөлігі. Құмдарда Еуропада және бүкіл әлемде сирек кездесетін немесе жойылып кету қаупі бар өсімдіктер мен жануарлардың көптеген эндемикалық түрлері мекендейді.
## Флора және фаунасы
Делиблат құмдары өсімдіктердің алуан түрлілігіне бай, мұнда 900 түрлі өсімдік түрлері өседі. Олардың көпшілігі халықаралық стандарттар бойынша Орта Дунай ойпатында сирек кездесетін немесе эндемикалық болып саналады.Жойылу қаупі төнген және эндемикалы өсімдіктер түрлерінің ішінде Банат таушымылдығы, Сәлдегүл таушымылдығы, Панчич жусаны, қарапайым қамыс, дала бадамы т.б. өседі. Бұл аймақта орхидеяның 20 дан астам түрі өседі.Жануарлардан егеуқұйрық, скунс, құмырсқалар, құмтышқандар т.б.кездеседі. Құстардан бүркіт, ителгі, қарақұс, ала бүркіт кездеседі. Басқа жануарлардан қасқыр, бұғылар, елік, қабан мекен етеді.
## Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Делиблат құмдары
Делиблат құмдарын сол кездегі Югославия партизандары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде пана ретінде пайдаланған. Олар құм арасынан жасырынатын лагерьлер мен блиндаждар салды. Көптеген уақытша баспаналардың ішінен бүгінде біреуі ғана қалды. Бұл Чардак маңындағы импровизацияланған аурухана болды. Сондай-ақ оккупация кезінде неміс фашистері Белградтан әкеліп осы құм арасында атқан еврейлерге арналған ескерткіш бар.
## Құмда түсірілген фильмдер
Делиблат құмдары көптеген халықаралық және сербиялық фильмдердің түсірілім орны ретінде пайдаланылды: "Шыңғыс хан" (1965), «Мен тіпті бақытты сығандарды кездестірдім» (1967), «Менің ауылымдағы жаңбыр» (1968), «Кім ән айтады?» (1980), «Косово шайқасы» (1989), «Ақ костюм» (1999), «Әулие Джордж айдаһарды атып тастады» (2009) және тағы 10-ға жуық фильмдер мен бірлескен қойылымдар түсірілді.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* https://www.youtube.com/watch?v=cWN2zDNAREo Deliblatska peščara, Небольшая прогулка
* https://www.youtube.com/watch?v=u3pN8JrwWO4 Deliblatska peščara, загајчка брда, село Шушара, геодезический памятник. |
Өтеш Әбдімәжит Қоңырбайұлы — қазақ педагог, математика пәнінің мұғалімі, мектеп директоры. Ол 1958 жылы 28 маусымда Жамбыл облысының Сарысу ауданындағы Ақтоғай ауылында дүниеге келген. Ақтоғай ауылының мектебінде оқыды. 1972 жылы Республикалық физика-математикалық мектебіне оқуға түсіп, 1974 жылы бітіріп шықты. 1978 жылы Абай атындағы ҚазПИ-ді математика пәнінің мұғалімі мамандығы бойынша тәмамдаған. Студент шағында Лениндік степендияның иегері болды.
1997 жылдан бері мектеп директоры қызметін атқарды. Әбдімәжит Қоңырбайұлы Алматы қаласында физика-математика бағытында оқытатын көптеген мектептерді ашуға атсалысты. Ә.Қ.Өтештің оқу процесін дұрыс ұйымдастыра білуінің арқасында ол басшылық еткен мектептер Алматы қаласы бойынша тек қана алдыңғы қатардан көрініп келді. Педагогика саласында 34 жыл еңбек еткен.
Әбдімәжит Қоңырбайұлының халықаралық, республикалық ғылыми-методикалық басылымдарда математика пәнін оқыту методикасы бойынша мақалалары ұдайы жарияланып тұрды. Көптеген оқу құралдары мен оқулықтардың рецензенті. 2017 жылы 17 қарашада Өтеш Әбдімәжит Қоңырбайұлы 60 жасқа қараған шағында кенеттен жүрек сырқатынан қайтыс болды.
## Еңбек жолы
* 1997-2000 жылдары Алматы қаласы Республикалық физика-математика мектеп интернатында директор болды.
* 2000 жылы №141 мектепке, ал 2003 жылы Дарынды балаларға арналған №173 физика-математика лицейіне директор болып тағайындалды.
* «Задачи математических олимпиад» атты математикадан олимпиадалық есептер жинағының авторы.
* 10-11 сыныптарға арналған «Алгебра және анализ бастамалары» оқулығының рецензенті.
* «Алгебра и начало матанализа» деп аталатын физика-математика мектептеріне арналған Н.Темірғалиев және т.б. авторлардың қосымша оқулығының рецензенті.
* 2002 жылы №141 мектеп тест қорытындысы бойынша республикасының алғашқы 100 мектебіне енді.
* 2003 жылы қалалық педагогикалық оқуда «Математиканы оқыту саясаты» тақырыбына жазылған еңбегі І орын алды.
* 2005 жылы «Дәуір» баспасынан шыққан «Математика пәніне арналған көрнекілік құралдардың» рецензенті.
* 2006 жылы №173 физика-математика лицейі тест қорытындысы бойынша Алматы қаласында І орын алды.
* 2010 жылдан №126 физика-математика мектеп-лицейінің директоры болып қызмет етті.
* 2013 жылдың қаңтар айынан бастап жаңадан ашылған №178 физика-математика лицейінде директорлық қызметті атқарды.
* 2013 оқу жылынан бері атаулы лицей Алматы қаласында білім көрсеткіші бойынша үлкен жетістіктерге жетті. Осы уақыт аралығында 100-ден аса оқушы «Алтын белгі» иегері атанды.
## Марапаттары мен жетістіктері
1999 жылы білім беру саласындағы ерен еңбегі үшін «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі» белгісімен, 2003 жылы Ы.Алтынсарин төсбелгісімен, 2009 жылы «Құрмет» орденімен, 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» мерекелік медалімен марапатталды. Білім беру саласындағы ерен еңбегі мен оқушыларды олимпиадаға дайындау ісіндегі жетістіктері үшін ҚР Білім Министрлігінің Құрмет грамоталарымен және де аудандық, қалалық, республикалық деңгейде әртүрлі алғыс хаттармен, грамоталармен марапатталған.
## Сыртқы сілтемелер
* https://alashainasy.kz/bilim/blm-salasyinyin-blkt-mamanyi-kayratker-ustaz-omrden-ott-102901/
* https://pr-hal.kz/dunie-zhalgan/bdim-zhit-tesh/ Мұрағатталған 25 қарашаның 2019 жылы.
* https://qazaqtimes.com/article/27662 |
КСРО ұлттық-аумақтық бөлініс — Кеңес Одағының құрамындағы ұлттық әкімшілік-аумақтық бірліктерді (одақтас республикалар, автономиялы КСР, автономиялы облыстар мен аудандар) бөлу үдерісі. Ұлттық шекараны белгілеу елдің әкімшілік-аумақтық құрылымын өзгертудің кеңейтілген үдерістің бөлігі болды, бұл кезде экономикалық және саяси себептер де ескерілді. Көп жағдайда ұлттық межелеп бөлуден кейін жергіліктендіру пайда болады. Бұл үдеріс мезгіл-мезгіл халықтың (тағы қар. Халықтардың КСР Одағына жер аударылуы), соның ішінде орыстардың күштеп депортациясымен жүрді.
## Идеология
Ленинизм доктринасына сәйкес әр ұлттың сөзсіз (халықаралық құқыққа тәуелсіз) өзін-өзі анықтау құқығы болды, бұл тек тілге ғана емес, әкімшілік-аумақтық бірліктер құруды да тұспалдады. Тілден басқа, әр ұлттың өзінің тұрғылықты жері болып, жалпы экономикалық байланыстың болуын болжады. Ұлттық межелеп бөлу ұлттық қозғалыстардың болуын ескерді. Осылайша, халықтардың өзіндік «иерархиясы» пайда болды:
* «Одақтас республикалар» ұлты (әзербайжандар, қазақтар, қырғыздар, түрікмендер, өзбектер, тәжіктер, эстондар, латыштар, литвалықтар, молдавандар, армяндар, грузиндер, орыстар, беларустар, украиндар).
* «Автономиялы республикалар» ұлты (татарлар, башқұрттар, қарақалпақтар, абхаздар, қалмақтар, карелдер, комилер, буряттар, сахалар, ұдмұрттар, марилер, мордвалар, осетиндер, ингуштар, шешендер, малқарлар, Еділ немістері, чуваштар, тывалар)
* «Автономиялы облыстар» ұлты (адыгейлер, алтайлықтар, қарашайлар, еврейлер, черкестер, хакастар), «округтер» (коми-пермяктар, чукчалар, коряктар, ненецтер, эвенкілер) немесе «аудандар» (нанайлар)
* мәртебесі жоқ ұлттар (сонау 1913 жылы Сталин ингилойларды еске түсірді, русиндер КСРО даулы мәртебеге ие болды, алеуттер, эскимостар, ительмендер, дүнгендер, саамдар мен сығандар ешқалай ерекшеленбеді).
Кейде ұлттың мәртебесі өзгеріп отырды: Карел-Фин КСР 1956 жылы одақтас республиканың артықшылықтарынан айырылды, ал автономиялы республикалардан болған қазақтар, қырғыздар мен тәжіктер одақтас республикалар атанды. Дағыстан мен Аджарияда біртұтас тіл болмаса да «автономиялы республика» мәртебесін алды (аджарлар грузин тілінде сөйлейді, ал Дағыстан АКСР — ұлттардың конгломераты болды). Өзінің автономиялы республикасы болған немістердің мәртебесі 1941 жылы төмендетілді: КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығымен республика таратылып — Сарытау (15 кантон) мен Сталинград (7 кантон) облыстары арасында бөлінді.
## Социалистік ұлттардың қалыптасуы
Ұлттық межелеу кезінде барлық ұлттар қалыптасқан жоқ, ал кейбіреулерін жасанды түрде құру керек болды.
Кейбір халықтар бөлініп кетті. Сонымен, ортаазиялық иран тілді тұрғындар кирилл әліпбиімен тәжіктерден тұратын халық ретінде ерекшеленді. Осетиндер екі республикаға, ал адығтар адыгейлер, кабардалар және черкестер болып бөлінді.
Басқа ұлттар, керісінше, бір ұлтқа бірігіп кетті. Осылайша, свандар мен мегрелдер (1913 жылы Сталин оларды бөлек халықтар деп санады) грузиндерге, Памир халықтары тәжіктерге қосылса, мокшандар мен ерзәндер мордваларға айналды. Сарттар өзбектерге қосылды.
Бірқатар халықтардың атаулары өзгертілді. Мұсауат партиясының әсерімен «Күнгей Кавказ татарларының» жергілікті тобына (бұл атпен олар 1913 жылы Сталинге белгілі болған) әзірбайжан деген ат берілді. Тұңғыстар эвенкілерге, ламуттар - эвендерге, вогулдар - мансилерге, гиляктар - нивхтарға айналды.
Социалистік ұлттардың қалыптасуында мектептердегі сауатсыздыққа қарсы күрес барысында ұлттық тіл оқытылатын ұлттық тілдегі газеттер маңызды рөл атқарды. Одақтас республикаларда ұлттық зиялыларды қалыптастыру үшін ұлттық театр құрылып, ұлттық кейіпкерлердің рөлін талап ететін тарихи кейіпкерлер туралы кинолар түсірілді. Сондай-ақ, төлқұжаттау кезінде ұлты көрсетілген бесінші баған енгізілді.
Ұлттық рәміздер біртипте болды. Ту жалауша сабының жоғарғы бөлігінде міндетті түрде алтын балға мен орақ бар қызыл түсті (КСРО туы, РКФСР туы, УКСР туы) болу керек еді. Ұлттық бірегейлік республиканың аббревиатурасымен не болмаса көк, ақ немесе жасыл жолақтармен бейнеленді. Елтаңба әдетте ұлттың мәдени және табиғи ерекшеліктерін білдіретін рәміздерді қоса, КСРО елтаңбасы нұсқасының «барлық елдердің жұмысшылары, бірігіңдер!» деген жазуы бар лентамен өрілген күн сәулесінің фонында балғамен және орақпен түрленуі керек болды. Әзірбайжан мақта мен мұнай бұрғылау қондырғысын, Армения - таулар мен жүзім, Беларуссия - беде, Латвия - теңіз, Эстония - қылқан жапырақты бұтақтарды қосты. Елтаңбаның жоғарғы жағында міндетті қызыл бес бұрышты жұлдыз болды.
## Еуропалық бөлік
КСРО Еуропалық бөлігінде үш одақтас республика болды:
— Ресей КФСР, оның құрамында көптеген ұлттық құрылымдар - Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы (1918), Башқұрт Кеңес Республикасы (1919), Карелия еңбек ұйымдастығы (1920), Мари автономиялы облысы (1920), Чуваш автономиялы облысы (1920), Вотск автономиялы облысы (1920), Татар АКСР (1920), Коми (Зырян) автономиялы облысы (1921), Қырым АКСР (1921), Коми-Пермяк ұлттық округі (1925), Мордва округі (1928), Ненец ұлттық округі (1929), ішінара РКФСР Еуропалық бөлігінде Қырғыз АКСР орналасқан (1920); РКФСР Еуропалық бөлігінде көптеген ұлттық аймақтар болды.
— Украин КСР, оның құрамында Молдава АКСР (1924) және Мархлевский поляк ұлттық ауданын қосқанда, бірқатар ұлттық аймақтар құрылды) (1925).
— Белорус КСР, онда 4 тіл ресми деп жарияланды: беларус, идиш, поляк және орыс, республиканың құрамында Дзержин поляк ұлттық ауданы құрылды (1932).
## Кавказ
Ұлттық межелеу кезінде Кавказда кеңестенуден өткен бірқатар мемлекеттік құрылымдар бар болатын. Таулы Қарабақ автономиялы облысы Әзірбайжаннан бөлінді. Таулы АСКР бірнеше ұсақ фрагменттерге бөлінді: Малқария, Кабарда, Шешенстан, Солтүстік Осетия және Қарашай. Абхазия 1931 жылы автономиясын сақтай отырып, Грузияға қосылды
## Орта Азия
Кеңестік Орта Азия аумағында ұлттық шекара белгілеу кезінде төрт ірі әкімшілік-аумақтық бірлік болды: РКФСР құрамындағы Қырғыз АКСР (орталығы Орынборда) және Түркістан АКСР (орталығы Ташкентте), Бұхара Социалистік Кеңестік Республикасы және Хорезм Социалистік Кеңес Республикасы. Бірінші болып 1924 жылы 27 қазанда Өзбек КСР (астанасы Бұхара қаласында) және Түрікмен КСР (КСРО құру туралы шарт 1925 жылы 13 мамырдағы КСРО Кеңестерінің 3-съезінің жарлығымен ӨКСР дейін кеңейтілген) құрылды. Тәжік АСКР (бұрынғы Шығыс Бұхара) автономия ретінде Өзбек КСР құрамына еніп, 1929 жылы ғана жеке одақтас республикаға бөлінді. Қазақтар қырғыздардан бөлінбей, РКФСР құрамына жекелеген облыстарға енгізілген. 1924-1925 жылдары Орта Азия жеріндегі қолданыстағы мемлекеттік түзілімдердің шекаралары халықтардың өзін-өзі анықтау және ұлттық дербестеу теориясына сәйкес толығымен қайта қаралды. Сонымен қатар, бар әлеуметтік-экономикалық кешендер әрдайым ескеріле берілмеді. Сонымен, Ферғана аңғарының жері (едәуір дәрежеде бұрынғы Қоқан хандығына сәйкес келді) Өзбек КСР, Тәжік АСКР (Хожант) және РСФСР құрамына кіретін Қарақырғыз АО (Ош) арасында бөлінді. Солтүстіктен шұратқа іргелес жерлер Қазақ АКСР өтті (Шымкент, Әулиеата). Автономия мәртебесінің жоғарылауымен аумақ төрт одақтас республикалар арасында бөлінді.
1924 жылы сәуірде РКФСР БОАК «Ташкент қаласы жұмысшыларының империалистік қыспаққа қарсы қорғаныс орталықтарының бірі ретінде көрсеткен еңбегі үшін» «Ташкент пролетариатын» Қызыл Ту орденімен марапаттады. Шекараларды белгілеудің негізі ретінде ұлттық-саяси ұстаным таңдалды, бірақ оны жүзеге асыруға ымыраласуды қажет ететін бірқатар факторлар кедергі келтірді: жекелеген аумақтардың ұлттық құрамының ығысуы, аумақтардың белгілі сауда орталықтарына тартылуы, байланыс жолдары, суару құрылыстары. Ташкент негізінен өзбектер қоныстанған жерде орналасқан, олар енсіз белдікпен қазақтар мекендеген аумақтарға дейін созылған. Ташкентті қазақ автономиясына - Қырғыз АКСР қосу идеясы қабылданғаннан кейін де Ташкентті қамтамасыз ететін басты арналардың құрылымдары кіретін Ташкент уезінің бірқатар болыстарын енгізу туралы табанды талаптар қойылды.
1924 жылы 27 қазанда ұлттық-аумақтық межелеп бөлу нәтижесінде Сырдария облысының көп бөлігі Қырғыз (Қазақ) АКСР өтті. Қалған кішкене бөлігі (Ташкент және Ташкент уезінің үштен бірі) Өзбек КСР құрамына кірді. КСРО орталық атқару комитеті Төралқасының мүшесі В. Молотовтың естеліктеріне сәйкес: «Орта Азия республикалары мен шекараларын құру - бұл толығымен сталиндік іс. Өткір күрес жүріп жатты - мысалы, қазақтар, олардың басшылары, Ташкенттің өздерінің астанасы болғанын қалап, осы үшін шайқасты... Сталин оларды жинап, осы мәселені талқылап, шекараларға қарап: Ташкент - өзбектерге , ал Верный, Алматы - қазақтарға, - деді».
Қазақтар халықтың басым бөлігін құрамағанына қарамастан, Ташкентті өздеріне алмақ болды. Нәтижесінде, 1930 жылы Өзбек КСР астанасы Самарқаннан Ташкентке көшірілді.
Бұрынғы Хиуа хандығының жері Өзбек КСР (Жаңа Үргеніш, Хиуа), Қарақалпақ АО (Қоңырат) және Түрікмен КСР (Ташауыз, Көнеүргеніш) арасында бөлінді.
Түркі тілдес халықтар мен тайпалардың көптеген спектрлерінен қырғыздар (қазақтар), қарақырғыздар (қырғыздар), қарақалпақтар, өзбектер мен түрікмендер этникалық консолидация орталығы ретінде бөлінді. Тұтас иран тілді тұрғындар аумағы тәжік ұлты ерекшелігінің айналасында шоғырландырылды.
Межелеп бөлуден кейін ұлттық құрылымдардың одан арғы дамуы:
## Мәнісі
Социалистік КСРО қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен және тәжік халықтарының ұлттық-мемлекеттік шекараларын белгілеу арқылы ұлттық-мемлекеттік этникалық топтар ретінде даму мүмкіндігі берілді. Кейіннен бұл аймақта бұрынғы кеңестік республикалардың негізінде жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы мүмкін болды. Сонымен бірге ұлттық-аумақтық межелеп бөлудің аяқталмауы ұлтаралық қақтығыстардың дәнін салды, бұл одақтық билік әлсіреген кезде сезілді: Карабақ шиеленісі, Ош қақтығысы. Сондай-ақ бауырлас түркі халықтарының бөлінуіне әкеліп соқтырды.
## Тағы қараңыз
* КСРО әкімшілік бөлінісі
* Кеңестік республика
## Сілтеме
* В. В. Бартольд. Орталық Азиядағы ұлттық межелеп бөлу туралы
* Болшевиктердің «Хорезм эксперименті»
* Ферғана аңғары: этностық, этникалық үдерістер, этникалық қақтығыстар
* Ферғана аңғары: этностық, этникалық үдерістер, этникалық қақтығыстар // I бөлім
* Ферғана аңғары: этностық, этникалық үдерістер, этникалық қақтығыстар // II бөлім
* Ферғана аңғары: этностық, этникалық үдерістер, этникалық қақтығыстар // I бөлім
## Әдебиет
* John Everett-Heath (2003) Central Asia: History, Ethnicity, Modernity, Routledge-Curzon,
* Arne Haugen (2004) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan,
* Terry Martin(2001). The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923—1939, Cornell University Press,
* Oliver Roy (2000) The New Central Asia: The Creation of Nations, NYU Press,
* Rogers Brubaker, Nationhood and the National Question in the Soviet Union and Post-Soviet Eurasia: An Institutionalist Account. Theory and Society, 23 [1] (February 1994): 47-78.
## Дереккөздер |
Саламат Нұрмұханұлы Идрисов (9 ақпан 1974, Өрлік ауылы, Индер ауданы, Гурьев облысы, Қазақ КСР) — педагогика ғылымдарының кандидаты (2009), Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің ректоры.
## Өмірбаяны
Идрисов Саламат Нұрмұханұлы 1974 жылы 9 ақпанда Гурьев облысы Индер ауданы, Өрлік ауылында дүниеге келді.
1996 жылы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті «Математика және информатика» мамандығы бойынша бітірді.
Еңбек жолын 1996 жылы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің «Информатика негіздері және есептеуіш техника» кафедрасына оқытушы болып бастады.
1998 жылы «Информатика және оқытудағы жаңа ақпараттық технологиялар» кафедрасының аға оқытушысы.
2000 жылы университет типографиясының директоры, сол жылы желтоқсан айында қайта құрылған Жаңа ақпараттық технологиялар орталығы Полиграфия бөлімінің меңгерушісі.
2003 жылы Жаңа ақпараттық технологиялар орталығының директоры.
2006 жылы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Информатика кафедрасының доценті академиялық атағы берілді.
2009 жылы Физика, математика және ақпараттық технологиялар факультетінің деканы
2011 жылы Ақпараттық технологиялар орталығының директоры.
2012 жылы Қашықтықтан оқыту факультеті деканы.
2013 жылы Әкімшілік-шаруашылық департаменті директоры, Қашықтықтан оқыту факультеті деканы
2015 жылы Қашықтықтан оқыту факультеті деканы.
2016 жылдан бастап - Ғылыми жұмыстар жөніндегі проректор м.а.
2020 жылғы 5 қантардан бері Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің ректоры.
## Еңбектері
2009 жылдың 31 наурыз күні 13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін БД 14.61.02. біріккен диссертациялық кеңесінде «Жоғары оқу орнының білім беру үдерісінде студенттердің ақпараттық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары» атты тақырыпта диссертация қорғап, 21 мамыр 2009 жылы педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі берілді.
3 оқу-әдістемелік құралы, 1 монография, 50-ден аса ғылыми мақалалар, оның ішінде имфакт-факторы жоғары SCOPUS және РИНЦ журналдарында 6 ғылыми мақаласын жарияланды.
## Марапаттары
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың (2005, 2007, 2011, 2016), Атырау облыстық мәслихатының Құрмет грамотасымен (2005), Облыс әкімі Алғыс хатымен (2007, 2011), жас ұрпақты оқыту және тәрбиелеу ісіндегі елеулі табыстары үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Ы.Алтынсарин» (2010) белгісімен, ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығының еліміздің жоғары білім беру жүйесінің дамуына қосқан зор үлесі және жаңа буын мамандарды дайындаудағы ерен еңбегі үшін «А.Байтұрсынов атындағы қола медальмен» (2014), Атырау қаласы әкімінің Құрмет грамотасымен (2016), «Ерен еңбегі үшін» (2019) медалімен марапатталған.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* ИДРИСОВ САЛАМАТ НҰРМҰХАНҰЛЫ |
Гекова (түр. Gökova Körfezi) — Түркиядағы Эгей теңізінің шығанағы. Негізгі порттары - Бодрум (Түркия) және Кос (Грекия).
## Сипаттамасы
Гекова -Бодрумның шығысындағы үлкен шығанақ, солтүстіктен, батыстан және шығыстан материкпен, ал оңтүстігінде Датча түбегімен шектеседі. Шығанақтың батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы шамамен 80 шақырым, ені (оңтүстіктен солтүстікке) батыс және орталық бөліктерінде шамамен 16 шақырымды құрайды.Әкімшілік жағынан Гекова шығанағы Бодрум, Милас, Мугла, Ула, Мармарис және Датчи аудандарының бөліктерін қамтиды. Грецияның Кос аралы шығанаққа кіреберістің бойында орналасқан.
Шығанақтың шығыс бөлігіндегі жағалауларда яхталарды бекітуге ыңғайлы тыныш қойнаулар бар. Шығанақтың солтүстік және оңтүстік жағалаулары тегіс, бірақ оларда жабдықталған бірнеше яхта айлақтары мен балық порттары бар.
## Тарихы
Римдік және грек қоныстарының іздерін шығанақтың оңтүстігіндегі Седир аралында табуға болады. Бұл арал ежелгі Кедрай қаласымен және әйгілі Клеопатра жағажайымен танымал. Кедрай кейіннен Родосқа қосылған карийлік қала болды. Кедрай мен Седир сөздерінің мағынасы бірдей, яғни «балқарағай». Кедрай аралдағы ең маңызды елді мекендердің бірі болды. Қала жағалаудан көрінетін қабырғалармен, қаланың орталық бөлігінде орналасқан бекінісі мен Аполлон храмымен қоршалған. Алайда, бүгінде ғибадатхананың іргетасы ғана сақталған.
Дорийлықтар екі қаланың Книдос және Галикарнас ірге тасын қалады (қазіргі Бодрум). Мугла қаласын XII ғасырда салжұқтар жаулап алып, XV ғасырда Ментеше князьдеріне өтті. XVI ғасырдан бастап ол Осман империясына қарады.
## Туризм
Гекова шығанағы демалушылар үшін өте әсерлі жер. Мұнда алтын құмды жағажайларда, таза көгілдір суларда серуендеушілер жүзуге мүмкіндік алып қонақжайлылық пен қолайлы қызмет түрін пайдалана алады. Оның басқа аймақтардан ерекшелігі бұл шығанақтың керемет сұлулығы.
Мұнда жергілікті ауылдардың дәстүрлі өміріне үңіліп, ежелгі ежелгі қалалардың тамаша сақталған қалдықтарын көруге болады. Гекова шығанағының жағалауында көптеген су қойнаулары, айлақтар, үңгірлер кездеседі, сондықтан саяхатшылардың ерекше жиі келетін орнына айналуда. Желдің тұрақтылығы және қолайлы ауа-райы, суда ашық ауада демалу үшін тамаша жағдай жасайды.
## Су қойнаулары (бухта)
Акбюк қойнауы. Акбюк Киран тауларымен және таңғажайып орман алқаптарының 11 шақырымға созылады. Мұндағы су мөлдір, қатты толқындары жоқ және терең емес. Су қойнауы ауа-райына және жарыққа байланысты көк түстен көгілдірге дейін түсін өзгертіп отырадлы.
Зейтинли қойнауы. Бұл теңізге жақын болғандықтан шығанақтағы ең танымал қойнаулардың бірі. Мұндағы теңіз әдемі ақшыл көк түске енеді.
Кандилли Ков қойнауы. Бұл шығанақта құм болмаса да, мұндағы су мөлдір таза. Жері оқшауланған, теңіз тыныш және әдемі.
Инжекум қойнауы. Бұл шығанақта құм жоқ, жартастардың арасында орналасқан, соның арқасында теңіз таза және әдемі, сулары көгілдір түсті. Жағалау өзінің алтын құмдары мен әдемі жағажайларымен әйгілі көрші Чамлы ауылына жақын орналасқан.
Британ қойнауы. Кейде Британдық айлақ деп аталады, ол Гекова шығанағындағы Дача түбегі мен Бодрум арасында орналасқан. Ол айнала өскен қарағайлардың көлеңкесінде орналасқан. Суы көгілдір түсті, шығанақтың толқындары су қойнауына жетпейді.
Клеопатра аралы. Клеопатра аралы, сонымен қатар Седир деп те аталады, Мармаристен солтүстікке қарай 16 шақырым жерде орналасқан. Гекова шығанағындағы ең танымал қойнаулардың бірі. Онда құмды жағажайлар мен керемет көгілдір сулары бар қорғалған аймақ бар. Сонымен қатар, ұсақ құмдар тікелей Солтүстік Африкадан әкелінген деп есептеледі, өйткені бұл сорттың ақ құмы тек Египетте ғана кездеседі.
Чинар қойнауы. Мұндағы қызғылт олеандр (талгүл) гүлдерінің биіктігі соншалық, өсімдіктердің астында жағажайдың көлеңкесінде демалуға болады. Теңіз таза және өте терең емес. Жағалау түрлі-түсті тастар мен ракушкаларға толы.
## Дереккөздер |
Түркістан жотасы — негізінен қар көшкіндері мен аспа мұздықтардан құлаған, мұз опырылыстарымен қоректенетін аңғарлық мұздық.
Түркістан мұздығының шеті, әдетте, моренамен жабылған болып келеді және "өлі" мұздан тұрады.
## Дереккөздер |
Сырдария облысы — РКФСР құрамындағы Түркістан АКСР алты облысының бірі. 1918 жылы 30 сәуірде Ресей империясының Түркістан өлкесінің (генерал-губернаторлық) құрамына кірген аттас облыстың орнына құрылды. Түркістан АКСР Сырдария облысы Ресей империясының Түркістан өлкесінің Сырдария облысымен бірдей аумақты алып жатты. Облыс атауы Орта Азиядағы ең ұзын өзен — Сырдария өзенінің атауынан шыққан.
1924 жылы 27 қазанда Түркістан АКСР Сырдария облысы таратылып, оның аумағы Орта Азияның қалған аймақтарымен бірге ұлттық-аумақтық межелеп бөлу барысында жаңадан құрылған одақтас республикалар арасында бөлінді. Сырдария облысының жері Өзбек КСР, сондай-ақ РКФСР құрамындағы Қазақ АКСР, сонымен қатар, РКФСР құрамында Қарақырғыз АО арасында бөлінді.
Әкімшілік орталығы әрі облыстың ең ірі қаласы, сонымен бірге бүкіл Түркістан АКСР астанасы және ең ірі қаласы Ташкент болды. Облыстың басқа ірі қалалары: Шымкент, Әулиеата (қазіргі Тараз), Қазалы, Перовск (қазіргі Қызылорда), Петро-Александровск (қазіргі Төрткөл). Облыс 5 уезге және 1 бөлімге бөлінді: Әулиеата, Қазалы, Перовский, Ташкент және Шымкент уездері, олардың әкімшілік орталықтары, сәйкесінше, Әулиеата, Қазалы, Перовск, Ташкент және Шымкент болды. Сонымен бірге, облыста 1920 жылы тәуелсіз Әмудария облысына айналдырылған арнайы әкімшілік бірлік — Әмудария бөлімі болды.
Солтүстікте және солтүстік-батыста РКФСР құрамындағы Қырғыз (яғни, Қазақ) АКСР, солтүстік-шығыста Түркістан АКСР Жетісу облысымен, шығыстан және оңтүстік-шығыста Түркістан АКСР Ферғана облысымен, оңтүстігінде Түркістан АКСР Самарқан облысымен, оңтүстік-батыста және батыста Хиуа хандығы (содан кейін Хорезм Халық Кеңес Республикасы және Хорезм Социалистік Кеңестік Республикасы) және Бұхара әмірлігі (содан кейін Бұхара Халық Кеңестік Республикасымен және Бұхара Социалистік Кеңестік Республикасымен) шектесті.
Облыста шамамен бір жарым миллион адам тұратын. Халықтың негізгі бөлігі өзбектер болды. Сондай-ақ, орыстар мен қырғыз-қайсақтар (яғни қазақтар), сондай-ақ тәжіктер, украиндар, қарақалпақтар, ұйғырлар және т.б. өмір сүрді. Халық негізінен мұсылман сунниттер болды. Сондай-ақ, халықтың едәуір бөлігі христиандықты ұстанды (негізінен православие). Бұл облыстағы орыс тілді халықтың үлесі Түркістан АКСР ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды.
Облыстың экономикасы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына (негізінен көкөністер мен жемістер, мақта мен бидай өсіру), мал шаруашылығына, балық аулауға (Арал теңізі мен Сырдария өзенінде), жібек шаруашылығына, омарта шаруашылығына негізделген. Сондай-ақ, облыс кірісінің бір бөлігін тоқыма өнеркәсібі, сондай-ақ кілем тоқу, қыш ыдыстар мен керамикалық ыдыстар және бұйымдар жасау, пышақ, былғары мен жүннен бұйымдар мен киім өндіру сияқты халықтық қолөнер кәсіптері қамтамасыз етті. Сырдария облысы Түркістан АКСР дамыған аймақтарының бірі болды.
Облыстың батыс бөлігін ірі құмды Қызылқұм шөлі, сондай-ақ көптеген далалар алып жатты. Ауылшаруашылық өнімдерін өсіруге тек облыстың шығыс және оңтүстік-шығыс бөліктері қолайлы болды. Шығыстан және оңтүстіктен бастап облыс Тәңір тауы тауларымен қоршалды. Облыстың батысын Арал теңізі ұласып жатты. Сырдария облысының аумағы арқылы Орта Азиядағы ең ұзын өзен - Сырдария өтті.
## Әдебиет
* Түрікмен КСР тарихы // — Ашхабад, 1960.
* Орталық Азияның халық қожалығы // — Ташкент, 1924. |
Самарқан облысы — РКФСР құрамындағы Түркістан АКСР бес облысының бірі. 1918 жылы 30 қазанда Ресей империясының Түркістан өлкесінің (генерал-губернаторлық) құрамына кірген аттас облыстың орнына құрылды. Түркістан АКСР Самарқан облысы Ресей империясының Түркістан өлкесінің Самарқан облысымен бірдей жерді алып жатты.
1924 жылы 27 қазанда Түркістан АКСР Самарқан облысы жойылып, оның аумағы Орта Азияның қалған бөлігімен бірге ұлттық-аумақтық межелеп бөлу барысында жаңадан құрылған одақтас республикалар арасында бөлінді. Самарқан облысының жері Өзбек КСР мен оның құрамындағы Тәжік АСКР арасында бөлінді. Түркістан АКСР Самарқан облысының мұрагері деп 1926-1930 жылдары болған Өзбек КСР Самарқан округін санауға болады.
Әкімшілік орталығы әрі аймақтың ең үлкен қаласы Самарқан қаласы болды. Облыстың басқа ірі қалалары — Хожанд, Жызақ, Ұлытөбе, Пенжакент және Қатақорған. Облыс 4 уезге бөлінді: Самарқан, Хожанд, Жызақ және Қатақорған, олардың әкімшілік орталықтары, сәйкесінше, Самарқан, Хожанд, Жызақ және Қатақорған болды.
Солтүстікте және солтүстік-батыста Түркістан АКСР Сырдария облысымен, оңтүстікте және батыста Бұхара әмірлігімен (содан кейін Бұхара Халық Совет Республикасы мен Бұхара Социалистік Кеңестік Республикасымен), шығыста Түркістан АКСР Ферғана облысымен шектеседі.
Облыста шамамен бір жарым миллион адам тұратын. Халықтың негізгі бөлігі өзбектер мен тәжіктер болды. Сондай-ақ, орыстар, ортаазиялық (бұхаралық) еврейлер, ортаазиялық ирандықтар, ортаазиялық арабтар және басқалардың едәуір бөлігі өмір сүрді. Халық негізінен сунниттік мұсылман болды, бірақ сонымен бірге шиит мұсылмандары да жетерлік еді. Сонымен қатар, халықтың көп бөлігі иудаизм мен христиандықты (негізінен православие) ұстанды. Облыс құрылғаннан кейін көршілес Бұхара әмірлігімен салыстырғанда анағұрлым либералды және шыдамды жағдайға байланысты, Бұхара әмірі қудалаған саудагерлер, қаржыгерлер, зиялы қауым мен әйгілі жазушы Садриддин Айни сияқты тұлғалардың көпшілігі әмірліктен қашты немесе Самарқан облысына қоныс аударды.
Облыс экономикасының негізін ауыл шаруашылығы (негізінен көкөністер мен жемістер, мақта және бидай өсіру), мал шаруашылығы, жібек шаруашылығы, омарта шаруашылығы құрады. Экономика саласында өнеркәсіп пен банк ісінің де орны болды - Самарқанд Түркістан АКСР негізгі қаржы орталықтарының бірі болды. Сондай-ақ, облыс кірісінің бір бөлігін кілем тоқу, керамикалық ыдыс-аяқтар мен бұйымдар жасау және сол сияқты халықтық қолөнер кәсіптері алып келді. Орта Азиядағы ең тығыз теміржол станцияларының бірі Самарқанда орналасты. Самарқан облысы Түркістан АКСР дамыған аймақтарының бірі болды.
Облыстың негізгі бөлігі Зерафшан аңғарының аумағында орналасқан. Орта Азиядағы ең ұзын үшінші өзен — Зерафшан облыс аумағынан өтеді, ал солтүстіктен және оңтүстіктен облысты Түркістан мен Зерафшан жоталары қоршады.
## Әдебиет
* Түрікмен КСР тарихы // — Ашхабад, 1960.
* Орталық Азияның халық қожалығы // — Ташкент, 1924.
* Туркистон автоном совет социалистик республикаси // Өзбекстанның ұлттық энциклопедиясы — Ташкент, 2000—2005. |
Леңгір — Түркістан облысы Төле би ауданындағы қала (1945 жылдан), аудан орталығы (1956 жылдан), темір жол станциясы
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Түркістан қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 196 км, Шымкент қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 30 км-дей жерде, Бадам өзенінің оң жағалауында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 19 ғасырдың 70-жылдарында қаланған. Ол кезде көмір шахталарына ие болған Ленгер-сай ауылы болатын. Қала атауының қайдан пайда болғаны туралы бірнеше нұсқа бар. Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігі Тілдерді дамыту басқармасының қолдауымен шығарылған «Тәңірлік топонимдер (Оңтүстік ономастикасы)» атты кітабында Ленгер атауын Леңғар, Лаңғар сөздері негізінде алып қарастырады. Бұл сөздерге тәңірлік орфография деген сипат берілген. Бірақ ескі тұрғындар елді мекен шахталардың негізін қалаушы Лангир атты адамның атымен аталған деп мәлімдейді. Ол неміс немесе ағылшын болған. XIX ғасырда дәл осы мемлекеттердің геологтары сол жерде алғашқы барлау жұмыстарын жүргізген. Топонимист А. Әбдірахмановтың 1935 жылы жарық көрген «Топонимика және этимология» атты еңбегінде «Бұл Тәжікстан мен Өзбекстанда кең тараған атау. Зерттеуші Н.З.Розенфельдтің пікірі бойынша «якорь» мағынасындағы парсының «лянгар» сөзінен туындайды» дейді. Ал Розенфельд оны «аялдама, тоқтайтын жер» деп те түсіндіреді. Белгілі ғалым Э. М. Мурзаев Ленгерді «қонақ үйі» деген парсы сөзі деп қарайды. Топонимист Ленгер аты көбіне ескі керуен жолдары болып өтетін жерлерде кездесетінін айтады. ХІХ ғасырда жиһанкез Свен Гедин деген еуропалық үш жылдан аса Шығыс Түркістан, Тибет, Памир, Тянь-Шань (яғни Алатау) аймақтарын аралап, тамаша еңбек қалдырған. Сонда ол Ленгердің – Іліңгір, зәкір мағынасын беретінін тұжырымдайды.
## Кәсіпорындары
Ленгерде «Ақмаржан» АҚ, «Балмұздақ»фабрикасы, Қазақстан — Иран бірлескен машина жасау зауыты, ауыл шаруашылығына қажетті қосалқы бөлшектер, құрал-саймандар шығарады: көмір өндіретін шахта, кірпіш-қыш зауытыты, астық қабылдау пункті,« Үміт» АҚ, «Шұғыла» АҚ, «Әсел» ӨК, күнбағыс және мақсары майын өндіретін бірнеше цехтар, сыра зауыты, т. б. кәсіпорындар бар. Оңтүстік алаңында Төле биге ескерткіш орнатылған.
## Тағы қараңыз
* Ленгер көмір кен орны
## Дереккөздер |
Мақсат Айдарханұлы Әмірханов (10 ақпан 1992, Тараз, Қазақстан) — қазақ футболшысы, "Тараз" клубының қорғаушысы.
## Карьерасы
Тараз футболының түлегі. 2009 жылы "Тараз" клубының негізгі құрамына қабылданды.
2018 жылы бір маусым "Ертісте" ойнады.
Сол жылы жазда "Таразға" қайта оралды.
## Жетістіктері
### Командалық
«Тараз»
* Қазақстан кубогының финалисі: 2013
* 1 лига күміс жүлдегері: 2018
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Мақсат Айдарханұлы Әмірханов (10 ақпан 1992, Тараз, Қазақстан) — қазақ футболшысы, "Тараз" клубының қорғаушысы.
## Карьерасы
Тараз футболының түлегі. 2009 жылы "Тараз" клубының негізгі құрамына қабылданды.
2018 жылы бір маусым "Ертісте" ойнады.
Сол жылы жазда "Таразға" қайта оралды.
## Жетістіктері
### Командалық
«Тараз»
* Қазақстан кубогының финалисі: 2013
* 1 лига күміс жүлдегері: 2018
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов (17 қаңтар 1966 Қарасу ауылы, Қарасу ауданы, Қостанай облысы) — «Қарасу» СӨК» ЖШС бас директоры, Қазақстанның Еңбек Ері.
## Өмірбаян
Тұрсынов Алмат Жанәбілұлы 1966 жылдың 17 қаңтарында Қостанай облысы Қарасу ауданының Қарасу ауылында дүниеге келген. Уақ тайпасынан шыққан.
Әкесі - Тұрсынов Жанәбіл Шаяхметұлы (1925-2007), ҰОС қатысқан, аудандық әлеуметтік қамсыздандыру комитетінің меңгерушісі, кеңшардың бас бухгалтер болып жұмыс істеген. Анасы - Тұрсынова Зәйтүш Уапқызы (1934 жылы туған), 8 бала тәрбиелеген, үй шаруасымен айналысады. Целиноград ауылшаруашылық институтын бітірген (1972), инженер-механик.
1983 жылы Қарасу орта мектебін жемісті аяқтап, Целиноград ауыл шаруашылығы институтының ауыл шаруашылығын механизациялау факультетіне түседі.
1989 жылы Қарулы күштер қатарындағы қызметін аяқтағаннан кейін Қарасу ауданында балалар мен жастар спорт мектебінің жаттықтырушысы болып еңбек жолын бастайды. «Май» және «Тімтуір» кеңшарларында комбайншы, жүргізуші, инженер-жабдықтаушы болып істеді.
1989 жылғы егін орағында «Нива» комбайнымен 517 гектар алқаптың егінін орып, 7 мың центнерден астам астық бастырды. Жастар арасындағы Бүкілодақтықжарыстың қорытындысы бойынша жоғары көрсеткіші үшін Алмат Тұрсынов БЛКЖО ОК «Алтын масақ» белгісімен аталып өтілді.
1990 жылы елімізде қайта құрылу басталысымен Алмат Тұрсынов Қарасу ауданында Жастар бастамасы қорын құру туралы бастама көтерген және ұйымдастырғандардың бірі болды, қож-блок және қамыс төсеніш шығару бойынша бригада жасақтады.
1996 жылдың ақпанынан бастап Алмат Тұрсынов өңірдегі ауыл шаруашылығы өндірісін кеңейту және нығайтуға бағытталған өзінің бағдарламасын жасап, оны жетілдіруге күш салады, «Қарасу» ААҚ құрады.
2000 жылы Астанадағы Қазақ мемлекеттік басқару академиясын халықаралық экономикалық қатынас мамандығы бойынша бітірді.
2002 жылдың сәуірінде «Қарасу» ААҚ «Қарасу» СӨК» болып өзгертіледі, Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов компанияның директоры және жалғыз құрылтайшысы болып табылады.
## Марапаттары
«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» медалімен (2001), «Ерен еңбегі үшін» медалімен, «Еңбекте үздік шыққаны үшін» медалімен (2006), Меценаттығы үшін медалімен (2006), «Астанаға 10 жыл» медалімен (2008), 2-ші дәрежелі «Атамекен» медалімен (2008), «Бірлескен Еуропа» халықаралық медалімен (Ұлыбритания, Оксфорд, 2008) – еуропалық бірігуді нығайтуға қосқан үлесі үшін, 1-ші дәрежелі Ұлы Петр орденімен (Мәскеу, 2008) – ресейлік-қазақстандық қатынасты нығайтуға бағытталған жұмысы үшін, «Достастық жұлдызы» орденімен (Мәскеу, 2008) – ТМД елдеріндегі халықаралық қатынастар саласындағы жетістігі үшін, «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен (2011), «Қазақстан полициясына 20 жыл» төсбелгісімен (2012), «Құрмет» орденімен (2012), «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл» медалімен (2016) марапатталды.
2016 жылдың 06 желтоқсанында «Қарасу» сауда-өнеркәсіптік компаниясы» ЖШС директоры Алмат Тұрсынов «Қазақстанның Еңбек Ері» атағын, «Алтын жұлдыз» айрықша белгісін, «Отан» орденін иеленді. Бизнесменді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі марапаттады.
2017 жылы XXVIII Дүниежүзілік қысқы универсиада қарсаңында Эстафета алауын тұтату құрметіне ие болды.
2017 жылы Алмат Тұрсынов Қостанай облысынан республикалық "Қазақстанның 100 жаңа есімі" жобасының жеңімпазы болды.
## Жарияланымдар
Тұрсынов, Алмат. Уақыт талабына ілесуді міндеттейді [Мәтін] : [ауыл шаруашылығын дамыту] / Алмат Тұрсынов // Егемен Қазақстан. - 2018. - 2 ақпан. - Б. 3. - ISSN 1999-9720.
## Әдебиеттер
* Бәйге аттарын баптаған [Мәтін] : [Қарасу ауданы туралы] // Алтын дала: 1936-2006 : 70-летию Костанайской области посвящается : фотокнига / құраст. Г. Дильдяев. - Алматы, 2005. - Б. 284-287.
* Бұзаудан - таза өнімге дейін // Тарих парақтары = Истории строки: Қостанай облысы 80 / ред. алқа: мәтін авт. А. Ермолович - Қостанай, 2016. - Б. 104-105. - ISBN 978-601-316-991-0.
* Жарық жаққан төрт түліқ // Тарих парақтары = Истории строки: Қостанай облысы 80 / ред. алқа: мәтін авт. А. Ермолович [т. б.] - Қостанай, 2016. - Б. 105. - ISBN 978-601-316-991-0.
* Жәрімбетова, Нәзира. Тәуелсіздыкпен тел өскен кәсіпкер [Мәтін] : еңбегімен еленген // Егемен Қазақстан. - 2016. - 7 желтоқсан. - Б. 6.
* Жақсанов, Оразалы. Өмірі жастарға өнеге [Мәтін] : Қазақстанның Еңбек Ері Алмат Тұрсынов хақында // "Біздің Қостанай". - 2016. - 27 желтоқсан. - Б. 7.
## Дереккөздер |
Ж. Әбішев атындағы химия-металлургия институты – ғылыми-зерттеу мекемесі. Орталық Қазақстандағы металлургия мен химия өнеркәсібі дамуына ғылыми негіз беру мақсатында 1958 жылы құрылған. Құрамында 13 ғылыми-зерттеу лабораториясы бар. Институтты әр жылдары Қазақстан ғылым академиясының академиктері И.Н.Әзірбаев, Е.А.Бөкетов, Ж.Әбішев және В.П.Малышев, Б.С.Фиалков, Б.П.Хасен басқарған.
Институт жұмысының негізгі бағыттары:
* металлургия процестерінің термодинамикасы мен кинетикасы;
* бейорганикалық қосылыстардың физикалық химиясы мен термохимиясы;
* байытудың физика-химиялық негіздерін жасау;
* металлургияның қалдық өнімдерін қайта өңдеу мен одан жаңа материалдар алу жолдары, тағы басқа.
## Тағы қараңыз
* Химия
* Химиялық физика
* Химиялық технология
* Химия ғылымдары институты
## Дереккөздер |
«Қайнар АКБ» компаниясы — «Самұрық-Қазына» холдингі отандық тауар өндірушілерінің реестрінде, сондай-ақ «Interbat» аккумуляторлық батарея өндірушілердің халықаралық одағының мүшесі болып табылатын, отандық аккумуляторлар батареяларын өндіруші. Бүгінгі күні «Қайнар АКБ» ЖШС – аккумуляторларды толық шығаратын Қазақстан кәсіпорны.
## Тарихы
Талдықорған аккумулятор зауытының құрылысы 1970 жылы басталды, ал 1975 жылдың қаңтарында алғашқы 6ST-75 EM аккумуляторы шығарылды. Қысқа уақыт ішінде аккумуляторлық батареялардың сериялық өндірісі іске қосылды. Талдықорғандағы қорғасын аккумулятор зауыты КСРО-дағы бес аккумулятор өндірушілерінің бірі болды.
«Қайнар АКБ» компаниясы - «Самұрық-Қазына» холдингі отандық тауар өндірушілерінің реестрінде, сондай-ақ «Interbat» аккумуляторлық батарея өндірушілердің халықаралық одағының мүшесі болып табылатын, батареяларды өндіруші отандық өндіруші. Бүгінгі күні «Қайнар АКБ» ЖШС – аяғында нық тұрған, экономикасы дамыған және аккумуляторларды толық шығаратын кәсіпорын. Соңғысы батареяның барлық компоненттері бөлшектері мен құрамдас бөліктерін құюдан, дайын өнімдерді жинауға дейін зауытта шығарылғанын білдіреді. 2007-2008 жылдары негізгі өндірістік процестер жаңғыртылып, барлық цехтар мен алаңдарда байланыс пен жабдықтарды толық ауыстыру жүзеге асырылды.
Аккумуляторлардың шығарылуы барлық халықаралық стандарттарға сәйкес келетін жаңа жабдықтарға шығарылады, бұл өнімнің сапасына айтарлықтай әсер етіп, өнімділікті арттыруға, шикізат пен материалдар шығындарын азайтуға мүмкіндік берді. Жабдық әлемдегі ең озық өндіруші-фирмалардан: Sovema (Италия), Engitec Technologies Ltd (Италия), MAC (АҚШ), «Digatron» (АҚШ), «Kustan» (Германия), «Teccominko», «BTS» (Канада), «BM» (Австрия), «Sanhuan» және «Haitian» (Қытай) сатып алынды. Сондай-ақ, қорғасын-қышқылды аккумуляторларды өндіру процесі жақсарды. Аккумуляторлық сынықтарды қалпына келтіруден (озық еуропалық технологияларға арналған ескі қорғасын-қышқылды батареяларды шығаруға арналған заманауи заманауи шеберхананы салынды және пайдалануға берді), оны электр пештерінде өңдеуден және қорғасынның терең тазаруынан бастап, содан кейін төменгі сазды, селен, кальций қорытпаларын өндіруде және соңында жаңа буын батареяларын шығаруда заманауи технологиялар қолданылады.
Белсенді массалар үшін жаңа технологияларды, жоғары сапалы материалдарды және арнайы қоспаларды пайдалану нарықтың қатаң талаптарын қатаң сақтайтын қайта зарядталатын батареяларды шығаруға мүмкіндік береді, сондай-ақ керемет өнімділікке кепілдік береді және өнімдер ауқымын кеңейтеді. Бәсекеге қабілеттілігін арттыру және экспортты ұлғайту жөніндегі жұмыс Қайнар-АКБ үшін тұрақты процесс болды. Барлық өндірілген батареялар қазақстандық стандарттарға (СТ-KЗ) және ресейлік стандарттарға (РСТ) сәйкес сапа бақылауынан өтеді, бұл тұтынушыға ең жоғары талаптар мен күтулерге сәйкес келетін нәтижеге әкеледі.
«Қайнар – АКБ» Компаниясы өнімдерін негізгі өткізу нарығы - ТМД және шет елдер: Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзірбайжан, Тәжікстан, Беларусь, Қытай, Біріккен Араб Әмірлігі мен Қазақстан. Жоғарыда айтылғандардың барлығы үлкен техникалық, интеллектуалды және кадрлық әлеуеттің жинақталуына ықпал етті. Кәсіпорында жұмыс істейтін жоғары білікті мамандар үнемі өнім сапасын бақылап отырады, сондай-ақ қолданыстағы батареяларды жақсартуға тырысады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Сайты: https://www.kainar.kz/kz/about/ Мұрағатталған 14 мамырдың 2021 жылы.
* Алматы облысының «Қайнар» аккумулятор зауыты сатылымын 3 миллионға арттырмақ. |
Өскемен қаласының елтаңбасы — Қазақстандағы Өскемен қаласының ресми рәміздерінің бірі.
## Сипаттамасы және бейнелемесі
2005 жылы 27 тамызда Өскемен қалалық мәслихаты қаланың елтаңбасының сипаттамасын мақұлдады:
Қазақ тіліндегі қаланың атауы 2010 жылы қосылды.
## Тарихы
1857 жылы геральдикалық реформа кезінде Б.В. Кене құрды, бірақ Өскемен елтаңбасының жобасы мақұлданбады:
Өскемен елтаңбасының тағы бір мақұлданбаған жобасы: жоғарғы жартысында Томбы губерниясына тиесілі белгі ретінде Томбының елтаңбасы, ал төменгі бөлігінде түйе бар.
1970 жылы қаланың «символикалық белгісі» жасалды: «Қалқан тігінен 2 бөлікке кесіліп, оң жағы көк, сол жағы — қызыл түсті. Онда заманауи қаланың металлургия өнеркәсібін бейнелейтін (қайық пен шөміш ақ, ұшқындар — алтын түсті) балқытылған металдан жасалған шөміш пен қаланы ашушылардың символы — қайық бейнеленген».
2005 жылдың 27 тамызында Өскемен қалалық мәслихатының 15 сессиясында қаланың елтаңбасы, туы, әнұраны бекітілді.
## Дереккөздер |
Ғалымжан Баділжанұлы Жақиянов (8 мамыр 1963 жыл, Күршім ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) — қазақстандық кәсіпкер және саясаткер, Қазақстанның демократиялық таңдауы оппозициялық қозғалысы негізін қалаушыларының бірі, 1997–2001 жылдары Павлодар облысының әкімі және 1994–1997 жылдары Семей облысының әкімі. Жақиянов қызмет бабын асыра пайдаланды деген айыппен 2002–2006 жылдар аралығында түрмеде отырған.
## Өмірбаяны
1963 жылы 8 мамырда Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Құйған ауылында дүниеге келген. Қазақ. Орта жүздің Найман тайпасының Терістаңбалы руынан шыққан.
Н. Э. Бауман атындағы Мәскеу мемлекеттік техникалық университетінің машина жасау факультетін бітірген, (1986) инженер-механик, экономика ғылымдарының кандидаты (1999). Кандидаттық диссертациясының тақырыбы: "Аймақтағы тұрғын үй-коммуналдық реформа (Семей облысының мысалында)".
1986-1989 жылдары – Семей машина жасау зауытында цех шебері, комсомол комитетінің хатшысы.
Халық депутаттары Семей қалалық кеңесінің (1989-1993), Семей облыстық мәслихатының (1993-1994) депутаты.
1990-1992 жылдары — "Томан" коммерциялық фирмасының директоры.
1992-1994 жылдары — "Семей" қаржы-өнеркәсіп тобының бас директоры.
1994-1997 жылдары — Семей облыстық әкімшілігінің басшысы (1995 жылдан — Семей облысының әкімі).
1997 жылы – Қазақстан Республикасы Стратегиялық ресурстарды бақылау агенттігінің төрағасы.
1997-2001 жылдары – Павлодар облысының әкімі. "Астана" медалімен (1998), II дәрежелі "Мәскеудің Әулие князі Даниил" орденімен (1999) марапатталған.
Қазақстанның демократиялық таңдауы республикалық қоғамдық бірлестігінің (ДВК) құрылуына байланысты отставкаға кетті.
2001 жылдың қараша айында Ғалымжан Жақиянов Ораз Жандосовпен (ҚР вице-премьер-министрі), Төлен Тоқтасыновпен (ҚР Парламентінің депутаты, бизнесмен), Нұржан Субханбердин және Мұхтар Аблязовпен (Қазкоммерцбанк пен Тұран-Әлем банкінің басшылары мен негізгі иелері), сондай-ақ бірқатар басқа Үкімет мүшелерімен, Парламент депутаттарымен және еліміздің жетекші кәсіпкерлерімен бірге Қазақстанның демократиялық таңдауы республикалық қоғамдық бірлестігінің (ҚДТ) бастамашыларының бірі болды.
2002 жылы – Қазақстанның демократиялық таңдауы қозғалысының төрағасы болып сайланды.
2002 жылғы тамызда лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін ҚР Қылмыстық кодексінің 307, 308-баптары бойынша 7 жылға бас бостандығынан айырылды. Еуропалық Одақтың және АҚШ-тың ресми органдары сот процесінің саяси уәждемесін атап өтті және Қазақстан билігін қылмыстық істі әділ қарауға шақырды. Халықаралық құқық қорғау ұйымдары Amnesty International, Human Rights Watch, адам құқықтары жөніндегі халықаралық Хельсинки Федерациясы Жакияновты саяси тұтқын деп таныды.
2006 жылы мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылды.
2006 жылдан бастап "азаматтық қоғам" қоғамдық қоры қамқоршылық кеңесінің төрағасы.
2012 жылы отбасымен бірге АҚШ-қа, Бостон қаласына көшіп, Слоан мектебінің MBA бағдарламасына Массачусетс технологиялық институтына түсті.
2013 жылы ол енді саясатпен де, жеке бизнеспен де айналыспайтынын мәлімдеді.
## Отбасы
Әкесі — Жақиянов Бәділжан Жақиянұлы (1919—1987), Ұлы Отан соғысының қатысушысы, ұжымшар төрағасы, кеңшар директоры болып жұмыс істеген.
Анасы — Жақиянова Рәш (1927—1984), бухгалтер.
## Дереккөздер |
Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов (17 қаңтар 1966 Қарасу ауылы, Қарасу ауданы, Қостанай облысы) — «Қарасу» СӨК» ЖШС бас директоры, Қазақстанның Еңбек Ері.
## Өмірбаян
Тұрсынов Алмат Жанәбілұлы 1966 жылдың 17 қаңтарында Қостанай облысы Қарасу ауданының Қарасу ауылында дүниеге келген. Уақ тайпасынан шыққан.
Әкесі - Тұрсынов Жанәбіл Шаяхметұлы (1925-2007), ҰОС қатысқан, аудандық әлеуметтік қамсыздандыру комитетінің меңгерушісі, кеңшардың бас бухгалтер болып жұмыс істеген. Анасы - Тұрсынова Зәйтүш Уапқызы (1934 жылы туған), 8 бала тәрбиелеген, үй шаруасымен айналысады. Целиноград ауылшаруашылық институтын бітірген (1972), инженер-механик.
1983 жылы Қарасу орта мектебін жемісті аяқтап, Целиноград ауыл шаруашылығы институтының ауыл шаруашылығын механизациялау факультетіне түседі.
1989 жылы Қарулы күштер қатарындағы қызметін аяқтағаннан кейін Қарасу ауданында балалар мен жастар спорт мектебінің жаттықтырушысы болып еңбек жолын бастайды. «Май» және «Тімтуір» кеңшарларында комбайншы, жүргізуші, инженер-жабдықтаушы болып істеді.
1989 жылғы егін орағында «Нива» комбайнымен 517 гектар алқаптың егінін орып, 7 мың центнерден астам астық бастырды. Жастар арасындағы Бүкілодақтықжарыстың қорытындысы бойынша жоғары көрсеткіші үшін Алмат Тұрсынов БЛКЖО ОК «Алтын масақ» белгісімен аталып өтілді.
1990 жылы елімізде қайта құрылу басталысымен Алмат Тұрсынов Қарасу ауданында Жастар бастамасы қорын құру туралы бастама көтерген және ұйымдастырғандардың бірі болды, қож-блок және қамыс төсеніш шығару бойынша бригада жасақтады.
1996 жылдың ақпанынан бастап Алмат Тұрсынов өңірдегі ауыл шаруашылығы өндірісін кеңейту және нығайтуға бағытталған өзінің бағдарламасын жасап, оны жетілдіруге күш салады, «Қарасу» ААҚ құрады.
2000 жылы Астанадағы Қазақ мемлекеттік басқару академиясын халықаралық экономикалық қатынас мамандығы бойынша бітірді.
2002 жылдың сәуірінде «Қарасу» ААҚ «Қарасу» СӨК» болып өзгертіледі, Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов компанияның директоры және жалғыз құрылтайшысы болып табылады.
## Марапаттары
«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» медалімен (2001), «Ерен еңбегі үшін» медалімен, «Еңбекте үздік шыққаны үшін» медалімен (2006), Меценаттығы үшін медалімен (2006), «Астанаға 10 жыл» медалімен (2008), 2-ші дәрежелі «Атамекен» медалімен (2008), «Бірлескен Еуропа» халықаралық медалімен (Ұлыбритания, Оксфорд, 2008) – еуропалық бірігуді нығайтуға қосқан үлесі үшін, 1-ші дәрежелі Ұлы Петр орденімен (Мәскеу, 2008) – ресейлік-қазақстандық қатынасты нығайтуға бағытталған жұмысы үшін, «Достастық жұлдызы» орденімен (Мәскеу, 2008) – ТМД елдеріндегі халықаралық қатынастар саласындағы жетістігі үшін, «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен (2011), «Қазақстан полициясына 20 жыл» төсбелгісімен (2012), «Құрмет» орденімен (2012), «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл» медалімен (2016) марапатталды.
2016 жылдың 06 желтоқсанында «Қарасу» сауда-өнеркәсіптік компаниясы» ЖШС директоры Алмат Тұрсынов «Қазақстанның Еңбек Ері» атағын, «Алтын жұлдыз» айрықша белгісін, «Отан» орденін иеленді. Бизнесменді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі марапаттады.
2017 жылы XXVIII Дүниежүзілік қысқы универсиада қарсаңында Эстафета алауын тұтату құрметіне ие болды.
2017 жылы Алмат Тұрсынов Қостанай облысынан республикалық "Қазақстанның 100 жаңа есімі" жобасының жеңімпазы болды.
## Жарияланымдар
Тұрсынов, Алмат. Уақыт талабына ілесуді міндеттейді [Мәтін] : [ауыл шаруашылығын дамыту] / Алмат Тұрсынов // Егемен Қазақстан. - 2018. - 2 ақпан. - Б. 3. - ISSN 1999-9720.
## Әдебиеттер
* Бәйге аттарын баптаған [Мәтін] : [Қарасу ауданы туралы] // Алтын дала: 1936-2006 : 70-летию Костанайской области посвящается : фотокнига / құраст. Г. Дильдяев. - Алматы, 2005. - Б. 284-287.
* Бұзаудан - таза өнімге дейін // Тарих парақтары = Истории строки: Қостанай облысы 80 / ред. алқа: мәтін авт. А. Ермолович - Қостанай, 2016. - Б. 104-105. - ISBN 978-601-316-991-0.
* Жарық жаққан төрт түліқ // Тарих парақтары = Истории строки: Қостанай облысы 80 / ред. алқа: мәтін авт. А. Ермолович [т. б.] - Қостанай, 2016. - Б. 105. - ISBN 978-601-316-991-0.
* Жәрімбетова, Нәзира. Тәуелсіздыкпен тел өскен кәсіпкер [Мәтін] : еңбегімен еленген // Егемен Қазақстан. - 2016. - 7 желтоқсан. - Б. 6.
* Жақсанов, Оразалы. Өмірі жастарға өнеге [Мәтін] : Қазақстанның Еңбек Ері Алмат Тұрсынов хақында // "Біздің Қостанай". - 2016. - 27 желтоқсан. - Б. 7.
## Дереккөздер |
Кенті баба кесенесіЕскерткіш жоспарда төрт бұрышты, бір бөлмелі, өрісі арқылы өтетін тік білікке симметриялы құрылыс болып келеді. Басты қасбеті оңтүстік-батысқа қаратылған. Қабырғаның өрілуі де әрқилы және өңделу деңгейіне қарап құрылысқа сан алуан тастар пайдаланғанын көруге болады. Кесене тас қаландысының және сәндік ерекшеліктеріне қарай, Кенті баба кесенесін салушы шеберлер ортағасырлық хорезмдік сәулет құрылысында қолданылған құрылыс техника әдіс-тәсілдерін және сәулеттік дизайннан хабардар болғаны туралы да айтуға мүмкіндік береді. Кесенеге қарама-қарсы мешіт орналасқан. Аңыз бойынша, Кенті баба өз заманында халықты мұсылманшылыққа үйреткен, діндар, тақуа, әулие адам болған. Кентті баба қорымын жергілікті халық киелі нысан санап, қадір тұтып қастерлейді. Қорымда тастың диаметрімен қойылған, ата-бабаларымыз намаз оқитын дала мешітінің орны сақталған. Бұл қоршалған орынның жанында намаз оқитын михрабты тас орнатылған, ол Меккеге бағытталған. Кейде оны шеңбер деп атайды: тастың жоғарғы бөлігі күннің формасына ұқсас, шеңбер болып жасалынған. Ежелгі халықтың ең үлкен құдірет иесі ретінде сиынатын, табынатын құдайы Күн болған. Кенті баба кесенесі Түпқараған ауданы Таушық ауылынан солтүстік-батыс бағытта орналасқан.
## Тағы қараңыз
* Кенті баба
* Кесене
## Дереккөздер |
«Қоян Роджерге ор қазған кім» — шынайы актёрлері мен мульткейіпкерлері қатарынан көрсетілген америкалық көркем фильм, 1988 жылы шыққан.
Бұл фильмде Walt Disney Company, Universal Pictures, Warner Bros., MGM сияқты анимациялық студиялардың кейіпкерлері алғаш рет бірге, бір кадрда көрсетіледі, мысалы Багз Банни мен Микки Маустың кездесуі, Дональд Дак пен Даффи Дактың музыкалық сайысы.
Мол табысқа ие болған бұл фильм көрермендердің де, сыншылардың да көңілінен шықты. Ол үздік монтаж, үздік дыбыс монтажы және үздік визуалды эффектер үшін «Оскар» сыйлықтарын жеңіп алды, ал фильмнің анимациялық жағын басқарған Ричард Уильямс арнайы жетістіктері үшін берілетін «Оскарды» иеленді.
2016 жылы «Қоян Роджерге ор қазған кім» фильмі АҚШ Конгресс кітапханасының Ұлттық фильмдер регистріне енгізілді.
## Сюжет
Фильм оқиғалары 1947 жылғы Лос-Анджелесте орын алады. Бүкіл мульткейіпкерлер (toons) ойдан шығарылған Мультаун (Toontown) қала маңы жерінде тұрады. Қоян Роджерге бай бизнесменді өлтірді деп айып тағылады. Оның ақталып шығуына соңғы үміт болып тұрған адам — детектив Эдди Валиант.
## Дереккөздер |
Сұңқар — ҚР ІІМ арнайы мақсаттағы бөлімшесі. 1998 жылы 11 мамырда құрылған. Тікелей Қазақстанның ішкі істер министріне бағынады.
## Мақсаты
Бөлімшенің негізгі жауынгерлік міндеттері:
* Қалалық жерлерде және автомобиль жолында ілесіп жүру жағдайында ерекше қауіпті қарулы қылмыскерлерді, террористік және бандиттік құралымдарды ұстау және жою.
* Кепілге алынған адамдарды босату және ел үшін стратегиялық маңызы бар нысандарға арнайы операциялар жүргізу.
2003 жылы Қазақстан Республикасы ІІМ алқасында күнделікті жұмысқа арналған «Арлан» бөлімшесінен бөлек «Сұңқарды» жеке құрамның едәуір шығыны мен құрбан болуына әкеп соқтыратын ең күрделі және тәуекелді міндеттерге пайдалану туралы шешім қабылданды.
## Ұйымдық құрылым
Штаб-пәтері Астанада орналасқан, бүкіл Қазақстан бойынша 5 аймақтық кеңселер бар. Жаттығу жүйесі көп жағдайда РФ ІІМ «Витязь» ішкі әскерлерінің күрең береттер алуға емтихандарға дейінгі ресейлік арнайы бөлімдеріне ұқсас. Құрылымдық тұрғыдан алғанда, бөлімше жалпы саны 100 адамнан сәл асатын арнайы мақсаттағы ротаны қамтиды. 2004 жылы бөлімшені полковник А.Юрьев басқарды.
## Тағы қараңыз
* «Арыстан» — Қазақстан Ұлттық қауіпсіздік комитетінің арнайы мақсаттағы бөлімшесі
* «Бүркіт» — Ұлттық ұланның арнайы мақсаттағы жасағы
* «Көкжал» — Республикалық ұланның арнайы мақсаттағы бөлімше
## Сілтеме
* Арнайы мақсаттағы жасақтар сайты Мұрағатталған 17 мамырдың 2021 жылы.
* Орта Азия сайты
* Қазақстан әскери сайты |
Халекет (Халеолла) Ешмұратұлы Ешмұратов (1918, Шарбақты ауданы, Павлодар облысы - 5 қазан 1999, Семей) — театр актері, Қазақ КСР еңбек сіңірген әртісі.
## Өмірбаяны
Халекет (Халеолла) Ешмұратұлы Ешмұратов 1918 жылы Павлодар облысы, Шарбақты ауданында дүниеге келген. Ата-анадан ерте айырылған ол Семей қаласындағы № 1 балалар үйінде тәрбиеленеді.
Бала күнінен әнге, өнерге қүштар Халекет Семейдегі Тау-кен техникумында оқып жүрген кезінде көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысатын. Мұнда шынайы өнерімен, әншілік қабілетімен көпшіліктің көзіне түскен зерек жігіт 1938 жылы арнайы жолдамамен облыстық театрға келді.
1939 жылы Қызыл әскер қатарына шақырылды. Ол үш соғыста ұрыс қимылдарына қатысушы: Халхин-Голдағы, фин және Ұлы Отан. 1944 жылы ауыр жарақат алғаннан кейін ол үшін соғыс аяқталды.
Майданнан оралғаннан кейін Семей қаласындағы Абай атындағы Семей мемлекеттік қазақ музыкалық драма театрына оралды. Жалындаған жастық шағы соғыспен түспа-түс келген Х.Ешмұратов майдан даласынан жараланып келгеннен кейін өмірін халықтың мәдениетін арттыру, сахна арқылы жақсы мен жаманды таразылау принципіне арнап, Семей театрында түрлі образдың түрлі тағдырымен бетпе-бет келді.
## Ойнаған рөлдері
Семей облыстық театрда еңбек еткен 55 жыл ішінде ол Жапал, Кебек, Есен, Жүніс, Айдар, Оразбай, Әлібек (М.Әуезов «Еңлік — Кебек», «Түнгі сарын», «Абай», «Айман — Шолпан»), Ақан, Қоңқай, Қозы, Төлеген (Ғ.Мүсірепов «Ақан сері — Ақтоқты», «Қозы Көрпеш — Баян сүлу», «Қыз Жібек»), Әбіш (Б.Майлин «Шүға»), Мүрат (Ә.Тәжібаев «Майра»), Доброходов (М.Ақынжанов «Ыбырай Алтынсарин»), Фархад (Н.Хикмет «Махаббат туралы аңыз»), Шпекин, Кочкарев (Гоголь «Ревизор», «Үйлену»), Сайран (Ә.Әбішев «Достық пен махаббат»), Джон Грей (Қ.Мүхамеджанов «Жат елде»), Митя (Н.Островский «Кедейлік үят емес»), Филипп (И.О.Дунаевский «Еркін жел»), Доктор (К.Гольдони «Екі мырзаға бір қызметші»), Андрейка (А.Александров «Малиновкадағы той»), Тоқтамыс батыр (М.Ибраев «Жігер»), Ақылбек (Б.Жақиев «Әке тағдыры») тәрізді басқа да тағдыры әр алуан, өмір сүрген дәуірі әртүрлі, мінез-құлқы бір-біріне ұқсамайтын 300-дей кейіпкерді сахнаға шығарды. Х.Ешмұратов сомдаған образдар көбінде ішкі жан дүниесі бай, өмірге күштар, қандай іске де ақылмен келетін оптимист жандар болатын.
## Марапаттары
Ұлы Отан соғысының II дәрежелі ордені
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріндегі әскери атақтар — «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен белгіленеген Қарулы Күштердегі, басқа әскерлердегі және әскери құрамалардағы әскери атақтар.
## Дәрежелік құрылым
Қарулы Күштердегі, басқа әскерлердегі және әскери құрамалардағы құрамдар бөлінеді:
* сарбаз (теңізші);
* сержант (старшина)
* офицер
Сержанттар (старшиналар) құрамының шені құрамы тағы үш санатқа бөлінеді:
* кіші сержант құрамы
* аға сержант құрамы
* жоғарғы сержант құрамы
Офицер құрамының шені құрамы тағы үш санатқа бөлінеді:
* кіші офицер құрамы
* аға офицер құрамы
* жоғарғы офицер құрамы
Сондай-ақ, барлық атақтар әскери және кемелік (флотта) болып бөлінеді.
Медициналық немесе заңгерлік мамандықтары бар офицерлер үшін әскери атауларға сәйкесінше «медициналық қызмет», «әділет» деген сөздер қосылады.
Жоғарғы авиация офицер құрамы (ұшу, инженер, инженерлі-авиациялық даярлығы бар) әскери атақтарына «авиация» сөзі қосылады.
«Запастағы» деген сөздер запастағы азаматтардың әскери шендеріне, ал зейнетке шыққандар - «зейнетте» деген сөздермен толықтырылады.
Қысқартылған ауызекі атауларды (мысалы, «кавторанг», «старли» және т.б.) қолдануға жол берілмейді.
## Айырмашылық белгісі
Әскери атақтар иық белгілерімен — погондармен көрсетіледі. Олар бөлінеді: мақсаты бойынша — салтанатқа, бекіту әдісі бойынша күнделікті — жапсырмалы, тігілген, алынбалы (муфталарда), теңіз офицерлерінде дәстүр бойынша салтанатты және күнделікті формада, олар толықтырылады дәрежеге сәйкес жеңдегі оқамен толықтырылады. Далалық және жұмыс формаларына ілгектер, сондай-ақ айырым белгілері бар жең және кеудеге арналған жапсырмалар беріледі.
Сондай-ақ, қызметтік жолмен Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Басқолбасшысына арналған погондар, ілмектер мен жапсырмалар орнатылды, бірақ бұл әскери атақтар жүйесіне кірмейді.
Сарбаздардың (матростардың) және сержанттардың (старшиналардың) погондарында (ілмектер, жапсырмалар) тігілген немесе ашық ұшымен иыққа бағытталған темір жапсырма-бұрыштықтар болады. Қатардағы сарбаздар мен матростарда бұрыштықтар болмайды. Ефрейторлар, кіші сержанттар және сержанттар сәйкесінше бір, екі, үш жіңішке бұрыштықтар киеді; аға сержанттар бір кең бұрыштық киеді, 3, 2 және 1-сынып сержанттары үшін сәйкесінше бір, екі және үш жіңішке бұрыштықтар жалпақ бұрыштыққа қосылады. Штаб-сержантта екі жалпақ бұрыштық, ал шебер-сержантта бір жіңішке бұрыштық қосылады. Ұқсас жүйе теңіз шендеріне де қатысты.
Кіші офицерлер құрамында погондардың сыртқы ұшында бір (ілмектер, жапсырмалар), ал аға офицерлер құрамында екі көлденең жолақ болады.
«К» әрпі курсанттардың погондарына (ілмектер, жолақтар), кадет корпусы тәрбиеленушілеріне — «КК» әріптері, «Жас Ұлан» мектебінің тәрбиеленушілеріне — «ЖҰ» әріптері қосымша орналастырылады.
## Дәрежелер мен айырым белгілері кестелері
### Офицерлік құрам
### Сарбаздар мен сержанттардың (матростар мен старшиналар) құрамы
Әскери оқу орындарының курсанттары аға сержанттың (бас старшина) шені болуы мүмкін.
2006 жылдан бастап қарулы күштердің бас сержанттары, қолбасшылығы, сондай-ақ бас әскери, бригадир, полк, батальон және взвод сержанты үшін арнайы лауазымдар енгізілді.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері
* ҚР әуе қорғаныс күштері
* ҚР әскери-теңіз күштері
* Арыстан (арнайы бөлімше)
## Сілтеме
* Қазақстан әскері. Қазақстан әскери қауымдастығы
* Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы.Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 16 ақпандағы № 561-IV Заңы.
* Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері, басқа да әскерлері мен әскери құралымдары әскери қызметшілерінің әскери киім нысаны және айырым белгілері туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 25 тамыздағы № 144 Жарлығы.
* Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарының жалпы әскери ережелерін бекіту туралы
* ҚР ҚК әскери атақтар туралы барлық ақпарат (орыс.)
* Погондардағы жұлдыздар: лейтенантты генералдан қалай ажыратуға болады? Мұрағатталған 3 мамырдың 2015 жылы. (орыс.) |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.