text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Тайынша қалалық әкімдігі — Солтүстік Қазақстан облысы Тайынша ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамында Тайынша қаласы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 12418 адамды құрады.
## Дереккөздер |
«Алтай» (2005—2009 — «Шығыс», 2009—2015 — «Шығыс-Свинецстрой») — Өскемен қаласының қазақстандық әйелдер волейбол командасы. Бұл «Алтай» волейбол клубының құрылымына кіреді.
## Тарихы
Өскемен қаласының волейбол клубы 2005 жылы 1 қарашада құрылып, оның құрамына бір жыл бұрын No4 қалалық спорт мектебінің базасында құрылған «Шығыс» (орысша «Восток») командасын қосты. 2004-2005 жылғы маусымда «Шығыс» командасы Қазақстан чемпионатының жоғарғы лигасына өтіп, (маңыздылығы жағынан екінші дивизион) 2-орынды иеленді. 2008 жылы Өскемен қаласының волейболшылары еліміздің екінші волейбол эшелонының командалары арасында үшінші, ал бір жылдан кейін тағы екінші болды. 2010 жылы «Шығыс» жоғары лига турнирінде жеңіске жетіп, Қазақстан чемпионатының ұлттық лигасына жолдама алды. 2009 жылдан бастап команда өзінің басты демеушісі - «Свинецстрой» ЖШС-нің құрметіне орай «Шығыс-Свинецстрой» атауын ала бастады.
2011-2012 жылдары өскемендік волейболшылар Қазақстанның ең мықты клуб командалары арасында дебют жасады, бірақ сәтсіз болып, турнир кестесін жауып, тағы да жоғары лигаға түсіп қалды. 2013 жылы «Шығыс-Свинецстрой» екінші рет А лигасында көш бастады, бірақ 2014 жылы қайтадан жетекші дивизионда соңғы болды. 2014-2015 жылғы маусымды жаттықтырушы Олег Сычевтің басшылығымен Өскемен қаласының командасы «А» жоғарғы лигасының командалары арасында сенімді жеңіспен аяқтады және үшінші рет жоғарылау құқығын алды.
2015 жылы Алтай волейбол клубы осы аттас қаланың «Шығыс» (Өскемен) және «Семей» клубтарын біріктіру арқылы құрылды. Әйелдер мен ерлер бөлімдерін қамтитын жаңа құрылымның негізі Өскемен қаласы болды. Клуб Шығыс Қазақстан облысының билігінен елеулі қолдау алып, құрамына бірқатар мықты волейболшыларды, сондай-ақ ресейлік Ольга Бирюкованы қосқанда бірнеше легионерлер кіретін команда құрамын едәуір нығайтты. Жаңа бас жаттықтырушы болып түркиялық маман Бұрхан Жанболат тағайындалды. Алтай командасының ұлттық лигадағы алғашқы маусымы оларға алтын медал әкелді. Чемпионаттың алдын-ала кезеңінде өскемендік волейболшылар үшінші болды, бірақ плей-офф сериясында олар финалға өтіп, елдің қазіргі чемпионы - «Жетісуды» екі кездесуде бірдей 3:0 есепбімен жеңді.
Келесі екі маусымда «Алтай» тағы да Қазақстан чемпионатын жеңіп отырды. Егер 2017 жылы Өскемен волейболшылары алтынды павлодарлық «Ертіс-Қазхроммен» қызу бәсекелестікте жеңіп алса (екі команда бірдей жеңіске жеткен, бірақ Алтайда 3 ұпай артық болған), онда 2018 жылғы ел біріншілігін «Алтай» қарсыластарын 35 кездесуде 34 жеңіс басымдылықпен жеңді. 2017–2018 жылдардан бастап команданың бас жаттықтырушысы - ресейлік жаттықтырушы Юрий Панченко.
2016 жылы «Алтай» Қазақстан кубогының финалына бірінші рет жетіп, онда «Ертіс-Қазхромнан» 0: 3 есебімен ұтылды, ал келесі жылы құрметті олжаның кезекті жеребесінде бес сетте сол қарсыласынан әлдеқайда күшті болды. 2018 жылы ел кубогы қайтадан Өскемен командасына бұйырды, олар финалда Жетісуды 3:1 есебімен жеңді. Павлодарлық «Алтай» волейболшыларымен екі рет тайталаста болып, Қазақстан Суперкубогын жеңіп алды.
Үш рет қатарынан - 2016–2018 жылдары - «Алтай» клубтық Азия чемпионатына қатысушылардың қатарында болды, ал 2017 және 2018 жылдары өз алаңында қарсыластарын қабылдады. Үш теңдіктің әрқайсысында өскемендік волейболшылар құрмет тұғырынан бірер қадам тоқтап, алдымен жартылай финалда, сосын 3-орын үшін күресте жеңіліп қалды.
2018 жылы «Алтай» клубтар арасындағы әлем чемпионатына қатысуға арнайы шақырту алды. Топта 3-орын алып, жұбаныш жартылай финалда Қазақстан құрамасы 3:2 есебімен Қытайдан келген жарыстың қожайындары - «Чжэцзян Цзясинді» жеңіп, 5-орын үшін матчта үш партияда француздық «Волеро Ле Каннені» сенімді жеңді.
## Жетістіктері
* 4 мәрте Қазақстан чемпионы — 2016—2019;2020 Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері.
* 2020 Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері.
* 3 мәрте Қазақстан Кубогы ойындарының жеңімпазы — 2017—2019;2016 Қазақстан Кубогының күміс жүлдегері..
* 2016 Қазақстан Кубогының күміс жүлдегері..
* 3 мәрте Қазақстан Суперкубогы ойындарының жеңімпазы — 2016—2018.
## 2020—2021 маусым
### Құрамы
* Бас жаттықтырушы — Марко Гришич.
* Жаттықтырушылар — Драган Маркович, Дмитрий Панченко, Владимир Аниконов.
## Тағы қараңыз
* Алтай (ерлер волейбол клубы)
* Алтай (волейбол клубы)
## Сілтеме
* Команданың ресми сайты Мұрағатталған 19 қаңтардың 2021 жылы.
* «Алтай» ӘВК FIVB сайтында (ағыл.) |
Тұрхан Қадиша сұлтан (түр. Turhan Hatice Sultan; 1627/1628 — 5 шілде 1683) — Ибраһимнің әйелі (хасеки сұлтан), IV Мехметтің анасы (уәлиде сұлтан), ұлының биліктегі алғашқы жылдарында Осман империясының регенті; "қатындар сұлтанаты" дәуірінің соңғы өкілі.
## Өмірбаяны
Тұрхан Қадиша сұлтан 1627 немесе 1628 жылдары дүниеге келген, туған есімі - Надя, шығу тегі - орыс. Басқа деректер бойынша ол қазіргі Украина территориясында дүниеге келген. Татарлардың шабуылы кезінде тұтқынға алынып, құлдыққа сатылды. Шамамен 12-14 жасында Тұрхан Қырым ханының Ибраһимнің анасы Көсем сұлтанға сыйы ретінде Топқапы сарайына жеткізілді. Энтони Алдерсонның сөзі бойынша, Тұрхан сұлтанның 1689 жылдың қаңтарында қайтыс болған ағасы - Юсуф аға болған, алайда, оның Ыстанбұлға қалай келгені белгісіз.
Көсем қызды гаремде жақсы болашақ күтіп тұр деп санап, оны тәрбиелеу үшін кіші қызы Әтике сұлтанның сарайына жібереді. Ол Әтике сарайында жақсы білім алып, Топқапыға қайтады. Өзінің сұлулығы мен ақылымен ерекшеленген Тұрхан Ибраһимнің жүрегін тез жаулап алып, хасеки титулын алады. 1642 жылдың 2 қаңтарында Тұрхан Қадиша өзінің үлкен ұлын, болашақ сұлтан IV Мехметті туды. Тұрхан мен Ибраһимнің тағы екі қызы - Гауһархан сұлтан мен Әтике сұлтан болды. Екінші ұлы Ахметтің сәби кезінде қайтыс болғанынан кейін, ол сұлтанға ықпалын жоғалтты.
Ибраһимнің психикалық жағдайымен бірге мемлекеттің жағдайы нашарлайды. 1648 жылы сарайдағылар мен сұлтан анасы оны дереу тақтан құлату керек деген шешімге келеді. Тұрханның 6 жасар ұлы Мехмет сұлтан атанады. Баланың әжесі Көсем сұлтан билікті өз қолына алады.
1651 жылы Тұрхан сұлтан янычарлардың Көсемнің келісімі бойынша IV Мехметті улап, таққа оның басқа немересі II Сүлейменді отырғызғысы келгенін білді. Бұл ақпаратты Тұрханға уәлиде сұлтан қызметшілерінің бірі - Мелеки қатын жеткізді. 2 қыркүйекте Көсем сұлтан Тұрхан сұлтан жақтастарымен өлтірілді.
Тұрхан өзінің бас бәсекелесінің өлімінен кейін биліктен барлық бас уәзірлерді аластатты. Абаза Сиявуш паша бас уәзір, Абусаид эфенди шейх әл-ислам атанды. Тұрхан мемлекетті баласымен бірге басқарды: осының арқасында жас сұлтан қажет тәжірибені жинай алды.
Сол кездері жүргізілген соғыстар үлкен қаражат талап етті. Уәзірлер бірінен кейін бірі ауысып отырды, Тұрхан билігін жоғалта бастады. Янычарлар бастаған бүлік кезінде Көсем сұлтанды сатқан Мелеки қатын өлтірілді.
Мемлекет ісін бас уәзір реттегесін, Тұрхан құрылыс және қайырымдылықпен айналысты.
## Өнерде
* «Махпейкер» фильмі (2010 жылы, Тұрхан сұлтан рөлінде — Башак Парлак)
* «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015 жылы, Тұрхан сұлтан рөлінде — Ханде Догандемир) |
Үлгі:Волейбол клубы
«Жетісу» — Қазақстанның ұлттық лигасында ойнайтын Талдықорған қаласының әйелдер волейбол клубы.
## Тарихы
Ол 2001 жылы Алматы облысы әкімінің орынбасары, қазіргі кезде Алматы облысының әкімі Амандық Баталовтың бастамасымен құрылды.
## Жетістіктері
*
Қазақстан чемпионы (8) — 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2014, 2015, 2020 Қазақстан Республикасы Спартокиада жеңімпазы (1) — 2011
*
Клубтар арасындағы Азия чемпионатының күміс жүлдегері (2) — 2010, 2013 Қазақстан чемпионатының күміс жүлдегері (6) — 2005, 2006, 2007, 2016, 2018, 2019
*
Қазақстан чемпионатының қола жүлдегері (1) — 2017 Клубтар арасындағы Азия чемпионатының қола жүлдегері (2) — 2011, 2014
* Қазақстан Кубогының иегері (8) — 2006, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014
* Қазақстан Суперкубогының иегері (3) - 2015, 2018, 2019
* «Вьетнам ТВ кубогының» иегері
* «Тайланд ханшайымдары кубогы» иегері
## 2019/2020 маусым
### Құрамы
### Жетісу-2
## Сілтеме
* Клуб профилі Мұрағатталған 15 ақпанның 2019 жылы. Қазақстан Республикасы волейбол Федерациясының сайтында
* Инстаграмдағы ресми парақшасы
* Фейсбуктегі ресми парақшасы
* ВКонтактедегі ресми парақшасы |
Волейболдан әйелдер арасындағы Қазақстан чемпионаты — Қазақстан әйелдер волейбол командаларының жыл сайынғы жарысы. 1992/93 маусымнан бастап өткізіліп келеді.
Жарыстар үш дивизионда - Ұлттық лига және «А» және «В» жоғарғы лигаларында өтеді.
## Жарыс формуласы
2019/20 маусымында Ұлттық лигадағы чемпионат екі кезеңді - алдын ала және плей-офф кезеңін қамтыды. Алдын ала кезеңде командалар 5 айналым турларды өткізді. Үздік төртеуі плей-оффтың жартылай финалына өтіп, содан кейін екі финалисті анықтауы керек еді. COVID-19 пандемиясының салдарынан чемпионат мерзімінен бұрын аяқталды. Нәтижелер турнир тоқтатылған сәтте шығарылады. Жетісу чемпион деп жарияланды. 2-орынды «Алтай», 3-орынды «Ертіс-Қазхром» иеленді.
3:0 және 3:1 есебімен жеңіске жету үшін командалар әрқайсысына 3 ұпайдан, 3:2 есебімен жеңгені үшін 2 ұпай, 2:3 есебімен жеңілгені үшін 1 ұпай алады, 0:3 және 1:3 есебімен жеңілгендерге ұпай берілмейді.
2019/20 Ұлттық лигаға 8 команда қатысты: «Жетісу» (Талдықорған), «Алтай» (Өскемен), «Ертіс-Қазхром» (Павлодар), Қуаныш (Петропавл), «Алматы», «Астана» (Астана), «Алтай»-2 (Өскемен), «Қарағанды».
## Чемпиондар
* 1993 «Азия»-АДК Алматы
* 1994 АДК Алматы
* 1995 «Пульс» Павлодар
* 1996 «Базис»-АДК Алматы
* 1997 «Ертіс» Павлодар
* 1998 «Ертіс» Павлодар
* 1999 «Алма-Динамо» Алматы
* 2000 «Астана Қанаты» Астана
* 2001 «Рахат» Алматы
* 2002 «Рахат» Алматы
* 2003 «Рахат» Алматы
* 2004 «Рахат» Алматы
* 2005 «Рахат» Алматы
* 2006 «Рахат» Алматы
* 2007 «Рахат» Алматы
* 2008 «Жетісу» Талдықорған
* 2009 «Жетісу» Талдықорған
* 2010 «Жетісу» Талдықорған
* 2011 «Жетісу» Талдықорған
* 2012 «Жетісу» Талдықорған
* 2013 «Жетісу» Талдықорған
* 2014 «Жетісу» Талдықорған
* 2015 «Жетісу» Талдықорған
* 2016 «Алтай» Өскемен
* 2017 «Алтай» Өскемен
* 2018 «Алтай» Өскемен
* 2019 «Алтай» Өскемен
* 2020 «Жетісу» Талдықорған
## Сілтеме
* Қазақстан Республикасының волейбол федерациясы |
Қазақстан баскетбол ерлер құрамасы — халықаралық жарыстарда Қазақстанның намысын қорғайтын құрама. 1992 жылдан бері түрлі халықаралық турнирлерге қатысып келеді. Әзірше Баскетболдан әлем чемпионатының финалдық кезеңіне жолдама алған жоқ.
## Нәтижелері
### Олимпиада ойындары
Әзірше Олимпиада ойындарының іріктеулерінен өткен жоқ
### Әлем чемпионаты
Әзірше әлем чемпионаттарының іріктеулерінен өткен жоқ.
### Азия кубогы
* 1993 — қатыспады
* 1995 — 5-орын
* 1997 — 13-орын
* 1999 — шеттетілді
* 2001 — қатыспады
* 2003 — 7-орын
* 2005 — 10-орын
* 2007 — 4-орын
* 2009 — 9-орын
* 2011 — қатыспады
* 2013 — 8-орын
* 2015 — 11-орын
* 2017 — 16-орын
* 2022 — 15-орын
### Азия ойындары
* 1994 — 5 орын
* 1998 — 4 орын
* 2002 — 3 орын
* 2006 — 7 орын
* 2010 — іріктеу
* 2014 — 4 орын
* 2018 — 13 орын
* 2022 — 10 орын
## Құрамасы
Бас бапкер: Олег Киселев
## Сілтемелер
* http://www.asia-basket.com/Kazakhstan/basketball-National-Team.asp
* http://www.nbf.kz |
Волейболдан ерлер арасындағы Қазақстан чемпионаты — волейболдан Қазақстан ерлер командаларының жыл сайынғы жарысы. 1992/93 маусымнан бастап өткізіліп келеді.
Жарыстар үш дивизионда - Ұлттық лига және «А» және «В» жоғарғы лигаларында өтеді.
## Жарыс формуласы
2018/19 маусымында Ұлттық лигадағы чемпионат екі кезеңді қамтыды - алдын ала және плей-офф кезеңі. Алдын ала кезеңде командалар 4 турдан ойнады. Үздік төртеуі плей-оффтың жартылай финалына өтіп, содан кейін екі финалисті анықтауы керек еді. COVID-19 пандемиясы салдарынан чемпионат мерзімінен бұрын аяқталды. Нәтижелер турнир тоқтатылған сәтте шығарылады. «Буревестник-Алматы» чемпион деп жарияланды. 2-орынды «Атырау», 3-орынды «Динамо-Тараз» иеленді.
3: 0 және 3: 1 есебімен жеңіске жету үшін командалар әрқайсысына 3 ұпайдан, 3:2 есебімен жеңгені үшін 2 ұпай, 2:3 есебімен жеңілгені үшін 1 ұпай алады, 0:3 және 1:3 есебімен жеңілгендерге ұпай берілмейді.
2019/20 Ұлттық лигасында 7 команда ойнады: «Буревестник-Алматы» (Алматы), «Атырау», «Динамо-Тараз» (Тараз), «Маңғыстау» (Ақтау), «Алтай» (Өскемен), «Есіл» (Петропавл), «Павлодар».
## Чемпиондар
* 1993 «Азамат» Алматы
* 1994 «Азамат» Алматы
* 1995 «Болат» Теміртау
* 1996 ЦСКА-«Азамат» Алматы
* 1997 ЦСКА Алматы
* 1998 «Жайық» Орал
* 1999 ЦСКА Алматы
* 2000 ЦСКА Алматы
* 2001 ЦСКА Алматы
* 2002 «Конденсат» Орал
* 2003 «Атырау»
* 2004 «Атырау»
* 2005 «Рахат»-ЦСКА Алматы
* 2006 «Рахат» Алматы
* 2007 «Рахат» Алматы
* 2008 «Алматы»
* 2009 «Алматы»
* 2010 «Алматы»
* 2011 «Алматы»
* 2012 «Алматы»
* 2013 «Алматы»
* 2014 «Конденсат-Жайықмұнай» Орал
* 2015 «Тараз»
* 2016 «Алтай» Өскемен
* 2017 «Алтай» Өскемен
* 2018 «Сарматтар-Атырау» Атырау
* 2019 «ТНК-Казхром» Хромтау
* 2020 «Буревестник-Алматы» Алматы
## Тағы қараңыз
* Волейболдан әйелдер арасындағы Қазақстан чемпионаты
## Сілтеме
* Қазақстан Республикасының волейбол федерациясы |
Вохид Мухитдинович Шодиев (өзб. Vohid Muxtdinovich Shodiyev; 9 қараша 1986 жыл, Науаи облысы, Өзбек КСР) — өзбекстандық футболшы, "Қызылқұм" клубының жартылай қорғаушысы. 2015 жылы Азия кубогына қатысқан.
## Карьерасы
"Зарафшан" клубының түлегі. Карьерасында көптеген өзбекстандық клубтарда доп тепті. Тек 2015-16 жылдары ғана Малайзияның "Перак" клубында ойнады.
2013 жылы қараша айында тұңғыш рет Өзбекстан құрамасы сапында ойнады. 2015 жылғы Азия кубогына қатысып, топтық кезеңде Сауд Арабиясы қақпасына бір гол соқты.
## Жетістіктері
* Өзбекстан кубогының финалисі: 2014, 2015, 2017
* Өзбекстан суперкубогы: 2013
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Футболшының профилі |
Тайыр Нысанов (1898 - 1956) — Гурьев облысы Новобогат ауданы "Қарабатыр" колхозының жылқы шаруашылығының меңгерушісі. Социалистік Еңбек Ері (1948).
Балықшылықтан еңбек жолын бастап, Теніз аудандағы “Жас буын” ұжымшарында еңбек етті.
1930 жылдан бастап Новобогат аудандағы Забурын ауылдық кеңесінің хатшысы.
1942 жылдан бастап соғыс жылдарында “Қара батыр” ұжымшарының ірі қара фермаларын басқарған.
## Марапаттары мен атақтары
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1948 жылғы 23 шілдедегі Жарлығымен Ұлы Отан соғысы жылдарындағы және мал шаруашылығын дамытудағы ерен еңбегі үшін Социалистік еңбек ері атағына ие болып, Ленин орденімен және "Орақ пен Балға" алтын медалімен марапатталды.
Атырау қалалық әкімиятының 2009 жылғы 1 желтоқсандағы және Атырау қалалық мәслихатының 2010 жылғы 3 ақпандағы шешімімен Атырау қаласында көшеге "Тайыр Нысанов" есімі берілді".
## Дереккөздер |
Генри Айба (ағылш. Henry Payne "Hank" Iba) — АҚШ-тық баскетбол және бейсбол жаттықтырушысы. АҚШ баскетбол құрамасының жаттықтырушысы ретінде екі рет Олимпиада чемпионы атанды (1964, 1972), 1972 жылғы Олимпиадада күмііс жүлдегер атанды.
2007 жылы ФИБА-ның құрмет залына аты жазылды. Ол ұзақ уақытқа дейін екі рет бапкер ретінде екі рет Олимпиада чемпионы атанған жалғыз бапкер болды.
## Сілтемелер
* Профилі |
* Куприяновка – Солтүстік Қазақстан облысы Ғабит Мүсірепов ауданындағы ауыл.
* Куприяновка – Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын ауданындағы ауыл. |
Григорий Иванович Гуркин (24 қаңтар 1870, Ұлала — 11 қазан 1937) — сонымен қатар Чорос-Гуркин бүркеншік атымен танымал - орыс және кеңес суретшісі, И.И.Шишкиннің шәкірті. Шығу тегі бойынша - телеуіт, чорос руының өкілі.
## Өмірбаяны
Григорий Иванович Гуркин 1870 жылы 12 (24) қаңтарда Ұлала ауылында шоқынған отбасында дүниеге келді. 1878 жылы Алтай рухани миссиясы жанындағы мектепте иконалар кескіндеме класына жіберілді.
Миссионерлік мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім болып жұмыс істеді, бірақ ұзақ уақыт шыдай алмай, икона салуға бет бұрды. 1896 жылы Гуркин заманауи кескіндеме әлемін жас суретшіге ашқан Алтай фольклорын жинаушы А. В. Анохинмен кездесті.
Бірінші суреті - Гуркин Санкт-Петербург көркемсурет академиясына оқуға түсуге тырысқан «Құрбаның түні» жұмбақ пен аңғалдыққа толы. Тумасы мен тәрбиесі бойынша православ болған суретші алтайлықтардың өмірі мен діні туралы өте көмескі елестететін. Тек кейінірек, шығармашылық таңы атқан жылдары автор Алтай өмірін байыпты зерттей бастады, мыңдаған суреттер қалдырды, мүмкін этнографиялық және діни құндылықтардан гөрі көркем.
Гуркиннің шығармаларын И.И.Шишкин байқап, жас суретшіні өмір сүруге және оқуға шақырды. Ол сондай-ақ Академияға ерікті тыңдаушы ретінде түсуге көмектесті. Григорий Гуркин Шишкинмен жарты жыл ғана оқыды - Гуркиннің көз алдында ол мольбертте жұмыс істеп кенеттен қайтыс болды. Ұстазы қайтыс болғаннан кейін Гуркин Алтайға қайтып кетті, бірақ бірнеше айдан кейін академияға оралды және А. А. Киселевта оқыды, оның класында ол ерікті тыңдаушы болды. Шеберлер оның шынайы кәсібін - пейзаж екенін ашты. Шишкинге еліктеудің қысқа кезеңінен кейін суретші өз жолын тапты. 1903-1905 жылдар аралығында ол жетілген шеберді сипаттайтын бірнеше картиналар салды.
1903 жылы суретші Алтайға оралып, Анос ауылына қоныстанды, мұғалім болып жұмыс істеді және үйленді.
## Шығармашылығы
Шамамен 1905 жылдан бастап суретшінің шығармашылық жетілуі басталды. Онжылдықта Гуркин «Көктемдегі Қатын» (1903), «Лажадағы көл» (1907), «Алтай Хан» (1907), «Ядыгем өзені» (1909), «Қаракөл» (1909), «Сең түзу» (1909), «Алтай. Тау аңғары» (1909), «Қатын тәжі» (1910), «Таулы рухтар көлі» (1910) және т.б. сияқты елеулі туындылар жасады. 1906-1907 жылдары құрамына Таулы Алтай кіретін Томбы губерниясының губерниялық орталығы Томбыда суретшінің көрмесі өтті. Бұл Сібір мәдениетінің гүлдену кезеңі болды. Томбы ағартушысы Г. Н. Потанин өзінің айналасында бүкіл Батыс Сібірдің мәдени зиялыларын: жазушыларды, журналистерді, суретшілерді жинай алды. Ол айналасындағылардың барлығын талмай іздеп, қолдады. Осындай атмосферада Гуркин тез танылды. 1906-1915 жылдары суретші бүкіл Сібірді көрмелермен аралап, Сібір кескіндемесінің танымал классигі атанды.
Алтай суретшісі бірте-бірте өзінің алғашқы туындыларындағы нақты табиғатты бейнелеуден Алтай пейзажының сипатын бере отырып, үлкен композициялық картина жасауға көшті. Сонымен, 1912 жылы «Алтай Хан» - кескіндемесі пайда болды, оның алғашқы нұсқасы 1903 жылға жатады, ал соңғысы қайтыс болардан бұрын жасалған. Гуркин өзінің ең жақсы шығармаларында Алтайдың айбынды табиғатының ұжымдық бейнесін жасауға тырысты.
Өз эволюциясындағы басты бағыт - сурет «Тау рухтары көлі» (В. И. Суриков ат. Красноярск мемлекеттік көркемөнер мұражайы). суретші жалпы сарынмен байланысты туындылардың ұзақ сериясын жүріп өтті. Бұл сарын - мұз бұғауын үзген өзендер мен көлдер. Бұл қатарда орындалу уақыты бойынша алғашқылардың бірі «Лажадағы көл» картинасы (1909) айқын тыныштық және маңғаздықпен суреттелген. Кеңестік фантаст-жазушы И.А.Ефремов 1942-1943 жылдары жазылған «Тау рухтары көлі» әңгімесінде Самал маңында тұратын суретші Чоросовты кейіпкер ретінде көрсетеді, оның «Қатын тәжі», «Алтай Хан» картиналарын және «Дени-Дер» («Таулы рухтар көлі») еске түсіреді. Соңғы суретте бейнеленген көлдің тылсым қасиеттері оқиға сюжетіне негіз болды. И. А. Ефремов өзінің әңгімелер жинағының алғысөзінде Г. И. Гуркиннің есімін өзі «қолданған» суреттің авторы ретінде тікелей атайды.
Пейзаждармен қатар, суретші басқа жанрларда жұмыс істеді, бірақ сәтсіз аяқталды.
Томбы көпестері Гадаловтар Гуркин шығармашылығының білгірлері болды.
## 1917-1920 жылдардағы оқиғаларға қатысуы
1917 жылы 12 мамырда ол Томскіде губерниялық халық жиналысының бірінші сессиясында «Алтай және оның қажеттіліктері туралы» баяндамамен сөз сөйледі және Алтай келімсектерін дербес уезге бөлу туралы мәлімдеме жасады. Осы уақытқа дейін ол алтай діни-саяси қозғалысы - бұрханизмнің жақтаушысы болды. Томбы губерниялық жиынының бірінші сессиясы шешімі келімсектердің пайдасына орай шешіліп, оларға өз тағдырын өздері шешу құқығын берді. Шешуші сөзді Григорий Потанин айтты: ғалым және саясаткер ретінде ол бір мақсатты көздеді - теле халқын Ресей мемлекетінің құрамында тәуелсіз Алтай республикасына біріктіру - бұл орыс Алтайы, Минусинск жергілікті тұрғындардың жерлері, Ұрынхай, моңғолдық Алтай және Жоңғария (қытайлық Алтай). Бұл мәселе алғаш рет 1918 жылы 22 ақпанда аталған құрылтай съезінде талқылаудың тақырыбына айналды, мұнда бір кездері Ойрат мемлекетінің құрамына кірген жерлерді тәуелсіз республикаға біріктіру туралы шешім қабылданды.
Гуркиннің (1917-1937) өмірі мен шығармашылығындағы маңызды кезең революция, азамат соғысы және Сібірде Кеңес өкіметінің орнауымен байланысты. 1917 жылы революция толқынында алтайлықтардың мемлекеттік құрылым - Қарақорым-Алтай аймақтық басқармасы құрылды және суретші жергілікті ұлттың ең танымал өкілі ретінде оны басқаруға көндірілді. 1919 жылдың сәуірінде колчакиттер сәтсіз басшыны «сепаратизм және сатқындық үшін» тұтқындап, Бийск қаласының түрмесіне жіберді. Кепілмен босатылған (оның әкімшілік қызметінде «практикалық іс-әрекеттер» табылған жоқ), Гуркин суреттерін жасырып, отбасымен Моңғолияға асықты, ал 1920 жылы Тываға көшті.
1925 жылы суретшіні Кеңестік Ресейге оралуға көндірді. Бастапқы қабылдау үлкен ынта-ықыласпен өтті, Гуркин Новосибирскіде (Батыс Сібірдің әкімшілік орталығы болған жылдары) екі көрме ұйымдастырды, ал 1926 жылы - Мәскеуде Луначарский оның өзіндік талантын тамашалағандардың хорына қосылды.
1920-1930 жылдардағы суретшінің шығармашылық жолы Алтайдың социалистік новаларымен тығыз байланысты болды. Оның талантын Кеңес үкіметі талап етті: Таулы Алтайда және Новосібірде бірде-бір мереке суретшінің қатысуынсыз өтпеді. Плакаттар, картиналар және басқа күнделікті жұмыс суретшінің мойнына жүктелді. Ол Алтай әліппесіне суреттер жасады, халық эпосын суреттеді. Және сурет салуды жалғастырды. Оның кескіндемесі жаңа қасиеттерге ие болды: жарқырау, тыныштық. Оның жұмысында декоративтілік маңызды рөлге ие болды.
1937 жылы Гуркин тұтқындалып, астыртын ұлтшыл топ ұйымдастырды және Жапония үшін тыңшылық жасады деген айыппен атылды.
Өлімнен кейін 1956 жылы ақталды.
## Естелік
1992 жылы Алтай Республикасында жыл сайын суретшінің туған күнінде шығармашылық жұмысының үздік адамдарына берілетін Григорий Иванович Чорос-Гуркин атындағы жыл сайынғы қоғамдық республикалық сыйлықты тағайындады. Г. И. Гуркиннің республикалық мемлекеттік сыйлығының бірінші лауреаты график және суретші, Ресей суретшілер одағының мүшесі (1971 жылдан бастап), РКФСР-дің еңбек сіңірген суретшісі (1982 жылдан бастап), Алтай Республикасының халық суретшісі (2004 жылдан бастап), Алтай Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1960 жылдан бастап) И. И. Ортонулов.
1995 жылы қаңтарда Алтай Республикасы астанасының орталық көшелерінің біріне Гуркиннің есімі берілді.
2006 жылы 12 қаңтарда суретшінің отбасымен бірге тұрған үйі мен шеберханасы орналасқан Самал ауданының Анос ауылында мұражай ашылды. 2006 жылдың 5 шілдесінде Таулы Алтайдың Ресейге кіруін мерекелеу аясында Таулы Алтай қаласының орталығында суретші В. Чукуевтің Г.И.Гуркинге арналған ескерткішінің ашылуы болды.
2010 жылы 3 ақпанда Таулы Алтай қаласындағы П. Кучияк атындағы Ұлттық театрда Г. И. Гуркинге арналған қойылымның премьерасы өтті.
Г. И. Гуркиннің суреттері А. В. Анохин атындағы Ұлттық мұражайда қойылған.
## Дереккөздер |
Көксу (алт. -Кöк-Суу-) — Алтай республикасының оңтүстік батысындағы өзен, Қатынның сол саласы. Ол Қан және Көксу аудандарының аумағы арқылы ағып өтеді.
## Географиясы және гидрологиясы
Көксудың ұзындығы 131 км, Хайдун өзенінің ұзындығы 179 км жетеді. Көксу су жинайтын ауданы 5600 км² құрайды, бұл көрсеткіш бойынша Қатынның Шудан кейінгі екінші саласы болып табылады. Судың орташа жылдық шығыны - 84,5 м³/с.
Көксу Қоржынтау жотасының орталық бөлігіндегі Хайдун мен Ночная өзендерінің түйіскен жерінен бастау алады, содан кейін ол оңтүстік-шығыс бағытта ағады. Қан - Көксу тас жолы өзен аңғарымен өтеді. Көксудың Қатынмен түйіскен жерінде Көксу ауылы орналасқан. Арнаның ені 50-ден 3 метрге дейін өзгереді (арналарда).
Өзеннің көптеген ұсақ салалары бар, олар бір-біріне қосылып, өте долы тау өзенін құрайды. Жалғыз ерекшелік - бұл Абай даласы аймағындағы ағыны жайбарақат жатқан түбі тегістелген арна. Сағасынан алыс емес жерде Үлкен және Кіші Громотухи өзендері Көксуға құяды. Осы екі сол саланың атымен жағалауда жақын асу Громотуха (жағалаудағы судың дыбысымен аталған) деп аталады. Өзенде - Громотуха деп аталатын шоңғал бар.
Барлық өзен бассейні ылғалдың жеткілікті аумағына жатады, онда тығыз бұталары бар қара қылқан жапырақты ормандар өседі, ал далашықтар үшін биік шөптер тән. Арна тасты, шілденің басында су деңгейі айтарлықтай төмендейді.
Өзенді рекреациялық мақсатта туристік рафтингке (I және II қиындық санаттары) немесе балық аулау мақсатында пайдаланады.
## Салалары
## Су регистрі туралы мәліметтер
Ресейдің мемлекеттік су тізілімінің мәліметтері бойынша ол Верхнеобск бассейн округіне, өзеннің су шаруашылығы бөлімі - Қатынға, өзеннің суб-бассейні - Бия мен Қатынға жатады. Өзен өзенінің бассейні - (Жоғарғы) Обь Ертіс тоғысқанға дейін.
## Әдебиет
* Рудой А. Н., Русанов Г. Г. Көксу өзені жоғарғы ағысының бассейніндегі соңғы мұздануы — Бийск: «АГАО», 2010. — 148 б. — ISBN 978-5-85127-594-4.
* Галахов В. П. және т.б. Хайдун өзенінің бассейніндегі ландшафттардың кейінгі голоцендік эволюциясы (Ресей Алтайы) / Е. С. Голубцова — Новосібір, 2013. |
Абай — Орталық Алтайдағы өзен (Ресей, Алтай Республикасы). Қатын өзені су алабында орналасқан. Өзен сағасы Көксу өзенінің сол жағалауы бойында сағасынан 55 км қашықтықта орналасқан. Өзеннің ұзындығы — 51 км, ал су жиналатын жері — 782 км² құрайды.
## Этимологиясы
Гидроним атауы әдетте алттайлықтан алынған абаай, бұл «аға (әкенің ағасы/інісі)» немесе «әйелдің үлкен ағасы (қайынаға)» деп аударылады, сондай-ақ «әйелге құрметпен жүгіну» (алтай фольклорында) мағынасын бере алады. Тағы бір нұсқа бойынша өзеннің атауы алтайлық еркектерге арналған Абай есімінен шыққан.
## Салалары
* 8 км: Ұрмалық
* 13 км: Талда
* 31 км: Суғаш
* 36 км: Аққарасу
* 39 км: Тұрылу
## Су регистрі туралы мәліметтер
Ресейдің мемлекеттік су тізілімінің мәліметтері бойынша ол Жоғарғы Об су алабы округіне, өзеннің су шаруашылығы бөлімі - Қатынға, өзеннің суб-бассейні - Бия мен Қатынға жатады. Өзеннің өзендік су алабы - (Жоғарғы) Обь Ертіс тоғысқанға дейін. |
Салман Иса (араб.: سلمان عيسى; 12 шілде 1977 жыл) — бахрейндік футболшы, қорғаушы. Бахрейн Ұлттық футбол құрамасы сапында 156 кездесу өткізген, бұл рекордтық көрсеткіш.
2007, 2011 жылдары Азия кубогына қатысқан.
## Жетістіктері
* Бахрейн чемпионы: 2000, 2003, 2005, 2012, 2014
* Катар чемпионы: 2006, 2010
* Катар суперкубогы: 2008, 2010, 2011
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* http://www.rsssf.com/miscellaneous/s-isa-intlg.html |
Әл-Жәрид (араб.: شط الجريد) — орталық Тунистегі тұзды көл және Габес шығанағынан Сахараға ішке қарай созылған ойпаттар қатарындағы тұзды батпақты шұңғыма.
## Сипаттамасы
Қысқы жаңбыр кезінде Әл-Жәрид ауданы 5-7 мың км² тұзды ағынсыз көлге айналады. Жазда, жауын-шашын болмаған кезде және температура + 50 °C-қа дейін жеткенде, көл толығымен дерлік кеуіп кетеді, ал сағымдар жиі байқалады.
Өсімдіктер сирек, галофиттер басым, құраңғар маңында жыңғылдар мен сарғалдақтар кездеседі. Шұңғыманың шеттерінде артезиан сулары шығатын жерлер кездеседі, олардың айналасында құрма пальмасы ежелгі заманнан бері өсірілген шұраттар бар.
Шұңғыма арқылы 1970 жылдары салынған бөгеттің айдары бойымен асфальт жолы төселген.
## Галереясы
*
*
*
*
*
## Тағы қараңыз
* Шотт Мелгір
## Сілтеме
* Dry salt lake.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 6 желтоқсан 2019. (ағыл.) |
Мохаммад Шах Азахар бин Абдулла Ахар (малай. Mohammad Shah Azahar bin Abdullah Ahar; 11 желтоқсан 1983 жыл, Тембуронг, Бруней) — брунейлік футболшы, жартылай қорғаушы. Бруней Ұлттық футбол құрамасында ойнаған.
Мохаммад жеңіл атлетикамен де айналысқан.
## Жетістіктері
### Командалық
КАФ
* Бруней чемпионы (3): 2005–06, 2007–08, 2009–10
* Бруней лига кубогы (2): 2008, 2009
## Сілтемелер
* Профилі |
Дамир Мұратұлы Ырыспаев (туған кездегі тегі Мұқанғалиев, 25 сәуір 1995 жылы, Өскемен) — қазақстандық хоккейші, қорғаушы, тафгай.
## Мансабы
Өскемен шайбалы хоккейінің тәрбиеленушісі. Бірінші жаттықтырушысы — Анатолий Мелихов.
2011/12 маусымынан бастап «Барыс» клубтық команда жүйесінде ойнайды. Осы жылдар ішінде ол Қазақстан чемпионатында 53, ЖХЛ-да 65 және «Барыс» сапында ҚХЛ-да 23 ойын өткізді. Жасөспірімдер (2013) және жастар (2015) әлем чемпионаттарының қатысушысы.
2014 жылы ШҚМУ - Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің экономика және құқық факультетінің сырттай бөліміне оқуға түсті.
2014/15 маусымынан бастап «Барыспен» ҚХЛ ойындарына қатысады, онда жаттықтырушы ҰХЛ-дағы алғашқы орыс тафгайы Андрей Назаров болады. Дамир ҚХЛ-да алғашқы кездесуін 2014 жылы 17 қазанда «Йокеритке» қарсы матчта өткізді. Ол өзінің алғашқы жекпе-жегін сол жылы 24 желтоқсанда «Ақ Барысқа» қарсы матчта Александр Свитовпен бірден төбелесті өткізді. 2015 жылдың 19 қарашасында «Жыл жекпе-жегі» - Ырыспаев армия ойыншысы Евгений Артюхинге қарсы өтті. Жалпы, жанкүйерлер мен журналистер Ырыспаевтың 2015 жылғы бес жекпе-жегін есте сақтап қалды. 2016 жылдың 22 қаңтарында бір күн бұрын «Барыс» пен «Авангард» матчында қонақтардың қорғаушысы Михал Кемпниге шабуыл жасағандығына байланысты 5 матчқа шеттетілді.
2016 жылдың жазында Қазақстан армиясының қатарына шақырылды.
2016 жылдың 8 тамызы Астанада Қазақстан Президентінің Кубогы үшін матч басталған кезде Қытай клубымен - ҚХЛ дебютанты «Куньлунь Ред Стар» Пекин командасынан «Барыстың» лидері Дастин Бойдтың (үш айда нокаутқа түскен) сынған аяғы үшін «кек алу» мақсатында мұз айдынында қырғын ұйымдастырды, осы үшін 18 тамызда ҚХЛ мерзімсіз шеттетілді. Бірақ ҚХЛ ережелеріне сәйкес, апелляция жарты жылдан кейін мүмкін.
25 қазанда «Барыс» тафгаймен келісімшартты бұзды, бірақ жаңа, біржақты қазақстандық келісімшартқа отырды, бұл Рыспаевқа «Номад» еншілес ұйымында Қазақстан біріншілігінде ойнауға мүмкіндік берді.
2016 жылдың 29 қазанында оған Чемпионат.com оқырмандарына сәйкес «ҚХЛ-дың үздік жауынгері» атағы берілді.
2017 жылғы 20 қыркүйекте Ресей шайбалы хоккей федерациясы мен Құрлық хоккей лигасының бірлескен тәртіптік палатасы ҚХЛ ойыншыларының Аймақаралық кәсіподақ ұйымының өтінішхатынан кейін Дамир Ырыспаевқа РХФ қорғауындағы сайыстарға құқылы қатысуға, өнер көрсете басталғаннан кейін бір айдан соң ҚХЛ өткізетін жарыстарға қатысуға рұқсат беру мәселесін қарастыру үшін Тәртіптік комитетіне ҚХЛ келу құқығымен рұқсат берді. Ойыншы бұл маусымда өзінің туған жері Өскеменнің «Торпедо» клубы атынан ойнайды.
2017 жылдың 26 желтоқсанында ҚХЛ шеттетілуі алынып тасталғаны туралы расталғаннан кейін Дамир Ырыспаев «Барысқа» оралады.
2018 жылдың 7 мамырында Дамир Ырыспаев астаналық «Барыспен» ҚХЛ-да да, ЖХЛ-да да ойнауға мүмкіндік беретін жаңа екі жылдық келісімшартқа қол қойды.
## Жетістіктері
*
— Әлем чемпионатында 1-орын (1B дивизионы, U18) — 2013
*
— Әлем чемпионатында 1-орын (1B дивизионы, U20) — 2015
## Өнер көрсету статистикасы
## Дереккөздер |
Захари Пангелинан (ағылш. Zachary Pangelinan; 16 маусым 1988(19880616), Хагатна, Гуам) — гуамдық футболшы, регбиші. Гуам Ұлттық футбол құрамасы сапында Футболдан Шығыс Азия чемпионаты, АФК Челледж кубогы секілді турнирлерге қатысқан. Жалпы, 2008 жылға дейін футбол ойнап, содан кейін регбимен айналысты.
АҚШ регби құрамасында да ойнаған.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ұлттық құрамадағы голдары |
«Ас-Сакр» (араб.: نادي الصقر الرياضي الثقافي) — Йеменнің Таиз қаласындағы футбол клубы, 1969 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын Әбу-Валад стадионында өткізеді.
## Жетістіктері
### Ұлттық
* Йемен чемпионатыЧемпион (3): 2006, 2010, 2014
* Чемпион (3): 2006, 2010, 2014
* Йемен суперкубогыЖеңімпаз (1): 2010
* Жеңімпаз (1): 2010
## Сілтемелер
* http://www.alsaqrsc.net/ |
Висай Папуванин (ағылш. Visay Phaphouvanin; 12 маусым 1985, Лаос) — лаостық футболшы, шабуылшы. Лаос Ұлттық құрамасы сапында 49 ойын өткізіп, 19 гол соқты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Бибігүл Ақтаң Сүйіншалина (4 шілде 1991, Алматы) — қазақтан шыққан ресейлік актриса, бұрынғы модел.
## Өмірбаяны
Бибігүл 1991 жылы 4 шілдеде Қазақстанда танымал қазақстандық продюсер Ақтаң Сүйіншалиннің отбасында дүниеге келді; - қызының жеке агенті, ол SuperStar.kz және Credit stori сияқты жобаларды теледидарда шығарды. Анасы - Диана Сүйіншалина, өзінің мансабын «Қазақфильмде» костюмдер дизайнері ретінде бастады, екінші режиссер ретінде жұмыс істеді.
Актриса болуды жоспарламаған. Ол бала кезінен өнер студияларында оқыды. Актрисаның толық аты-жөні - Бибігүл Ақтаң Сүйіншалина, бірақ кинотеатрда жұмыс істеу үшін тегі Сүйіншалиннің орнына әкесінің атын Ақтаңды қолдануға шешім қабылдады. Британдық колледжді бітіріп, Marketing Communications дипломымен алған, ағылшын тілін жетік біледі.
1992 жылы, Бибігүл небәрі 9 айлық болғанда, оның отбасы Мәскеуге көшті. Ол небәрі 1 жасында алғаш рет дәрі-дәрмектің жарнамасына екі жасар жапон баласы ретінде түскен. 7 жасында ол модель ретінде Ямамотоның Мәскеудегі шоуларына қатысты. 2000 жылы 8 жасында «Жұлдызым» клипіне түсті. 2004 жылы ол «Ешкімдікі емес», «Мысықтар аймағы» әніне бейнеклипке түсті. Бибігүл мектеп биологиясы бойынша екі олимпиаданың жеңімпазы. 2006 жылы Сингапурда, кейін Тайландта модель болып жұмыс істеді. 5 айдан кейін ол Мәскеуге барды, онда ол әйгілі «Громовтар» - «Громовтар. Үміт үйі» телехикаясының жалғасында басты кейіпкерлердің көршісі - Файка сергек қыздың рөлін ойнауға шақырылды. Сценарийді режиссер Бақыт Қилыбаев жазды. Бибігүл ол кезде 15 жаста болатын . 2007 жылы Олег Фесенко режиссерлық еткен «Қызыл мұз. Ханттар туралы сага» филімінде рөл алды. 2009 жылы бірден үш филімге түсті: «Трубадур» - Зарин басты рөлінде, «Астана - менің махаббатым» - Маржан басты рөлінде, сонымен, Әмір Қарақұловтың «Виртуалды махаббат» филімінде - Эля басты рөлін сомдады, филім негізінде - дизайн бөлімінің бастығы, оның серіктесі «9-рота» мен «Жылу» жұлдызы Артур Смолянинов. 2012 жылдың 12 қыркүйегінде «Виртуалды махаббат» филімінің көрсетілуімен Сегізінші Еуразия халықаралық кинофестивалі ашылды. «СТИЛЬ» журналына түсті. 2009 жылы ол қазақстандық әнші Айқын Төлепбергеннің «Пах-пах» бейнеклипінің түсіріліміне қатысты. «Земский доктор-3» телехикаяның үшінші бөлімінде өзбек гастарбайтер рөлін сомдады. 2011 жылы Foodmaster Dolche President бейнебаянына түсті. 2012 жылы Ресейдегі Сбербанктің Қазақстандағы жарнамалық ролигінде түсті.
Мәскеуде тұрып, 2008 жылы К.Тимирязев ат. Академияға зоотехникке түсті. Тек бір семестр оқыды.
2009 жылы ол жаңадан бастаушыларға арналған ат спортынан 2-орынға ие болды. Ол «Жанна» жиһаз орталығының бейнежазбасында басты рөлді ойнады. 2014 жылы ол Н. Ықтымбаев және Ж. Байжанбаевпен бірге «Мейірімділік» ерікті қоғамының қоры туралы әлеуметтік роликке түсті. Тop-antropos.com сайты бойынша ең әдемі қазақ әйелдері рейтингінде 11-орынды иеленді. БМКИ актерлік факультетін бітірді (Сергей Соловьевтің шеберханасы). 2013 жылы «Мекенім Қазақстан» әніне бейнебаянға түсті. 2014 жылы top-antropos.com сайтында өткен дауыс беру нәтижелері бойынша Ресейдегі ең әдемі қазақ әйелі атанды. 2015 жылдың күзінен бастап Ресейдің Дүниежүзілік жабайы табиғат қорының (WWF) Қазақстандағы елшісі.
2015 жылдың күзінде режиссер Сергей Снежкиннің «Жұлдыздар тоғысқанда» жобасынан кетті. Актриса жаңалықтармен өзінің Instagram парақшасында бөлісті. 2015 жылдан бастап Ресей мемлекеттік аграрлық университетінің сырттай бөлімінде «Спорттық жылқы шаруашылығы» мамандығы бойынша оқиды. 2016 жылы актер Жандос Айбасовпен бірге итальяндық музыкант Сон Паскальдың «Amore ubriaco» бейнебаянына түсті.
## Жеке өмірі
* 2013 жылдың қыркүйегінде Иван Бурмистровқа тұрмысқа шықты , бір жылдан кейін ерлі-зайыптылар ажырасып кетті.
* БАҚ хабарлауынша, «Бақытыма сенемін» түсірілім алаңында актер Шер Әлимен роман болған, ол да айырылысумен аяқталды.
## Филімдер тізімі
## Дереккөздер |
Рабих Атайя (араб.: ربیع عطایا; 16 шілде 1989, Бейрут, Ливан) — ливанддық футболшы, Ливан Ұлттық футбол құрамасы мен "ЮиТМ" клубының жартылай қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
Карьерасын 2006 жылы "Тадаман Сор" клубында бастады. Екі маусымнан соң ливандық тағы бір клуб — "Әл-Ансарға" ауысты.
2017 Иранның "Зоб Ахан" клубымен келісім шарт жасасты, бірақ бір жыл ғана ойнап, отанына оралды да, "Әл-Ахед" футболшысы атанды.
2020 жылы малайзияның "ЮиТМ" клубына жалға берілді.
### Құрама
Ұлттық құрама сапында тұңғыш рет 2012 жылы алаңға шықты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Аллахуархам Дато’Мохтар Дахари (Allahyarham Dato'Mokhtar Dahari; 13 қараша 1953 жыл, Сетапак, Селангор) — малайзиялық футболшы шабуылшы. Малайзия Ұлттық футбол құрамасы сапында 88 гол соққан, бұл рекордтық көрсеткіш.
1972 жылы карьерасын туған қаласы "Селангор" клубында бастады. 16 жыл бойы ойынап, Малайзия чемпионатында 177 гол соқты.
1975 жылы "Селангор" әйгілі "Арсеналдың" өзін ұтып кетті - 2:0. Екі голды да Мохтар соқты, осыдан соң "Арсенал" футболшыны сатып алғысы келген, бірақ Мохтардың өзі бас тартты.
1978 жылы Англия - Малайзия жолдастық кездесуінде де бір гол соқты, ойын 1:1 есебімен тең аяқталды.
1987 жылы карьерасын аяқтады, бірақ бір жылдан соң "Квон Йик Банк" клубында ойнады.
1991 жылы науқастан қайтыс болды.
## Сілтемелер
* https://www.national-football-teams.com/player/23177.html |
Ахмад Навир (индон. Achmad Nawir; 1911—1995) — Нидерландтық Үндістан (қазіргі Индонезия) футболшысы, жартылай қорғаушы.
1938 жылғы әлем чемпионатында Нидерланд Үндістаны құрамасының капитаны қызметін атқарды.
## Сілтемелер
* http://www.fussballdaten.de/spieler/nawira/ |
Жақаев бюсті — монументтік өнер туындысы. Әйгілі күріш өсіруші, екі мәрте Социалистік еңбек ері Ы. Жақаевқа 1975 жылы Қызылорда қаласындағы Еңбек Даңқы аллеясына ескерткіш қойылған.
Бюст қоладан жасалып, қызыл гранитті тұғырға орнатылған. Тұғырдың көлемі 0,78х0,92 м, биіктігі – 3 м. Авторлары – мәскеулік мүсінші А.Пекарев, сәулетші А.Б. Борецкий.
1996 жылы қыркүйек айында ардагердің атымен аталатын көшеге Ы.Алтынсарин атындағы кинотеатр алдына көшірілді. |
Қоржын апару - қазақ халқының атадан келе жатқан дәстүрі. Той-думандарда тойға келетін құдағилар қоржын дайындайды. Қоржынның бір жағына дастарқанға шайлық тәттілер салынады, екінші жағына қыз-келіншектер мен әйелдерге арнайы сыйлықтар, мата, орамал салынады, ал сыртына зергерлік бұйымдар ілінеді. Қазіргі кезде де қыз ұзату не үйлену тойларында құдағилар қоржын даярлайды. Тойға келген әйелдер қоржын көруге жиналады. Құдағи әкелген қоржынды ашып көрсету міндеті сыйлы бір әйелге жүктеледі. Қоржынның бетіне оны ашатын әйелге арналған көйлек орамал салынады. Бақылаушыларға қоржынды ашып көрсеткеннен кейін сыйлықтары мен шайлық тәттілерін қыз-келіншектер мен әйелдерге үлестіріп береді.
## Дереккөздер |
Шабаб әл-Дахия (Arabic: نادي شباب الظاهرية الرياضي) — Палестинаның Әл-Халил қаласындағы футбол клубы, 1974 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын "Халықаралық стадионда" өткізеді, сыйымдылығы 18 мың адам. Қазіргі күнде Палестина Премьер лигасында ойнайды.
2016 жылы АФК кубогының топтық кезеңінде ойнады.
## Жетістіктері
### Батыс жағалауы кубогы:
* Жеңімпаз (2): 1982–83 2011–12
### Батыс жағалауы 1 лигасы:
* Жеңімпаз (1): 1985–86
### Палестина қауымдастығы кубогы:
* Жеңімпаз (1): 2005
### Батыс жағалауы суперкубогы:
* Жеңімпаз (1): 2011–12
### Ясир Арафат кубогы:
* Жеңімпаз (2): 2011–12, 2015-2016
### Батыс жағалауы чемпионаты:
* Чемпион (2): 2011–12, 2014–15
## Сілтемелер
* https://www.fifa.com/associations/association=ple/nationalleague/standings.html Мұрағатталған 27 желтоқсанның 2017 жылы. |
Мусаб Аль-Баттат (араб.: مصعب البطاط; 12 қараша 1993 жыл, Палестина) — палестиналық футболшы, "Шабаб Әл-дахия" клубы мен Палестина Ұлттық футбол құрамасы қорғаушысы.
## Карьерасы
### Ұлттық құрама
2013 жылдан бері ұлттық құрамада ойнайды. Тұңғыш голын 2015 жылы 16 маусымда Малайзия қақпасына соқты. 2015, 2019 жылдары Азия кубогына қатысты.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі (National-football-teams.com) |
Талғат Бақытбекұлы Жайлауов (7 шілде 1985, Өскемен, Қазақ КСР) — қазақстандық хоккейші, шеткі шабуылдаушы.
## Мансабы
Өскемендік хоккейдін тәрбиеленушісі, жаттықтырушысы - Владимир Беляев.
2007 жылғы Қазақстандық үздік хоккейшісі.
2007 және 2011 жылғы қысқы Азия ойындарының ашылу салтанатындағы Қазақстан делегациясының ту көтерушісі болған.
Қазақстан мұзды хоккей ұлттық құрамасының капитаны - 2011 жылғы қысқы Азия ойындарының жеңімпазы. 2007 жылдың қысқы Азия ойындарының күміс жүлдегері.
## Жетістіктері
* 2011 жылғы қысқы Азия ойындарының чемпионы
* 2007 жылғы қысқы Азия ойындарының күміс жүлдегері
* Қазақстан чемпионы (2005, 2007)
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Талғат Жайлауов — The Internet Hockey Database сайтындағы статистика (ағыл.)
* Талғат Жайлауов — European Hockey.Net сайтындағы статистика (ағыл.) |
Назарбаевтың жеке басына табыну — Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси және әлеуметтік бейнесінің сипатын әлемдегі басқа елдердің басшыларының жеке басқа табыну туралы идеяларына ұқсас сипаттау үшін саяси және медиаортада қолданылатын сөйлем.
## Жеке басқа табынудың көрінісі
### Бұқаралық мәдениетте
Астана қаласында Қазақстанның Тұңғыш Президенті күніне арналған "Тұңғыш" деректі кино апталығы өтуде, деп хабарлайды елорданың ресми сайты. "Бүгін, бірінші күні, "Ел анасы" атты екі фильм жарық көрді, онда Президенттің өзі анасы туралы әңгімелейді. Ал екінші фильм "Жолдастар" деп аталады, яғни мұнда Президентпен бірге оқыған, онымен бірге жұмыс істеген адамдар оны президент ретінде жеке тұлға ретінде ашып, оның қандай адам екенін көрсетіп, айтып береді", — деп "Назарбаев Орталығының" ресми өкілі Оксана Лоскутованың сайты дәйексөз келтіреді. Ұйымдастырушылардың айтуынша, бір апта ішінде Қазақстан Президентінің өмірі мен қызметін көрсететін сегіз деректі фильм ұсынылады. Әр күн Тәуелсіз Қазақстан тарихының түрлі кезеңдеріне және Нұрсұлтан Назарбаевтың мемлекеттің дамуындағы рөліне арналған. "Сонымен қатар, кинокартиналарды таныстырудан кейін қатысушылар Елбасының өміріндегі қызықты сәттерді талқылайды", — делінген.
Abai.kz сайтының бас редакторы Дәурен Қуат Астана туралы әндердің барлығы дерлік "ыңқылдаған", Нұрсұлтан Назарбаевтың есімін сөз арқылы жазылған, шенеуніктермен шығарылған деп есептейді. Олардың барлығы конкурстық әндер және дайын үлгілер бойынша жазылған. Қазақстандық жазушы Мақсат Мәлікұлы айтуынша Астана туралы әндердің көпшілігі пайда табу үшін және жоғарыдан берілген бұйрық бойынша шығарылады, сол себепті тыңдармандар арасында танымалдыққа ие бола алмайды.
Сондай-ақ, Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне қызғалдақтың бір түрі және мемлекеттік және қоғамдық қызметтегі айрықша еңбегі үшін тапсырылатын орден аталды.
Нұрсұлтан есімінің бірінші буыны – "Нұр": "Нұрлы көш" қоныс аудару бағдарламасының, "Астана Нұрлы Жол" жаңа теміржол вокзалының, Астана қаласындағы ірі мешіттің (2021 жылға дейін "Нұр-Астана"), Нұркент кентінің, "Нұр Отан" партиясының (2022 жылдан бастап "Amanat" партиясы), "Нұр Медиа" ЖШС медиахолдингінің, nur.kz интернет порталының және Nurbank банкінің атауларына қосылған.
### Топонимикада
Қазақстанның Тұңғыш Президентінің құрметіне кем дегенде 9 көше аталды. Иордания мен Түркиядағы көшелерге Нұрсұлтан Назарбаевтың есімі берілді. Ресей Федерация субъектілері Ингушетия, Шешенстан және Татарстандағы көшелер оның есімімен аталады. Шешенстанда лицей де оның есімімен аталған.
Елбасы есімімен үш саябақты аталған: Ош қаласындағы (Қырғызстан), Ақтөбедегі (бұрынғы Абай атындағы саябақ), Түркістандағы (2022 жылы кесене жанынан ашылған) және Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі отырғызған емен ағашы бар Алматыдағы дендропарк. Астана қаласындағы әуежай мен теміржол вокзалы Назарбаевтың есімімен аталады.
1998 жылы Іле Алатауының Тянь-Шань жотасының солтүстік беткейіндегі тау шыңы "Нұрсұлтан" шыңы (бұрынғы "Комсомол" шыңы) деп атала бастады.
2004 жылдың 28 тамызындағы Жарлығымен Назарбаев Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің мұражайын ашты, онда оның жаңа тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің құрылысындағы рөлі мен өмірі туралы айтылады. 2018 жылы Назарбаевтың туған ауылы Шамалғанда "ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасының "Атамекен" тарихи-мәдени орталығы" ашылды. Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне мәдениет мекемелері аталды, олардың ішінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті кітапханасы, Теміртау қаласындағы "Тұңғыш Президенттің тарихи-мәдени орталықтары" және Астанадағы "Назарбаев орталығы", 22 зияткерлік мектеп және Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылған елдің бас университеті "Назарбаев Университеті" құрылды.
2019 жылдың 20 наурызында ант бергеннен кейін елдің жаңа президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың 19 наурызында қызметінен кеткен тұңғыш президенттің құрметіне ел астанасын Нұр-Сұлтан деп қайта атау туралы шешім қабылдады. 23 наурызда Тоқаев қаланы қайта атау туралы Жарлыққа қол қойды. 2022 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев елорда атауын қайта "Астана" деп өзгертті.
### Монументтерде
Нұрсұлтан Назарбаевқа көзі тірісінде бірнеше ескерткіш: Алматыдағы Президенттік саябағында, Талдықорғанда, Астана қаласында онымен бірге барельеф, Украинада (болашақ президент оқыған елде), Гагаузиядағы Комрат қаласында, Қырғызстандағы Чолпон-Ата қаласында және Анкарада қойылған. 2018 жылдың 10 шілдесінде Назарбаевтың 78-ші туған күніне орай Астанадағы Ұлттық музейде АҚШ-тың 16-шы президенті Авраам Линкольн монументінің композициясы бойынша көшірілген президенттің мүсіні қойылды.
### Мерекелер
1 желтоқсан – Тұңғыш Президент күні. 2014–2022 жылдар аралығында Мемлекеттік мейрамдар тізімінде болып, демалыс күні ретінде енді . Тұңғыш Президент күні қарсаңында 3 мыңнан астам студент Елбасына деген сүйіспеншілігін мойындайды . 2022 жылы Тұңғыш Президент күнінің қарсаңында бұл күн Мемлекеттік мейрамдар тізімінен шығарылып, мерекелік күндер қатарына енді. Бұл күн демалыс күндер қатарынан шығарылды.
6 шілде – Астана күні. Бұл күн Н.Назарбаевтың туған күнімен тұспа-тұс келеді. Тарихқа жүгінсек, 1994 жылы оның туған күнінде ҚР Жоғарғы Кеңесі елорданы көшіру туралы шешім қабылдаған.
7 мамыр – Отан қорғаушылар күні. Бұл күн Нұрсұлтанның қызы Дариға Назарбаеваның туған күнімен тұспа-тұс келсе де, тарихқа жүгінсек, 1992 жылғы 7 мамыр күні Н.Назарбаев ҚР Қарулы күштерін құру туралы Жарлыққа қол қояды. Бұл күн Отан қорғаушылар күні деп таңдалды.
## Елбасы
Депутат Әмзібек Жолшыбеков пленарлық отырыста сөз сөйлеп, республика басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа өмір бойы Елбасы мәртебесін беруді ұсынды. Басқа депутаттар Тұңғыш Президенттің және онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің мүлкіне қол сұғылмаушылық кепілдіктерін таратуды ұсынды. Осыған байланысты Мәжіліс депутаттарының бір тобы тиісті заңнамалық түзетулер енгізуді ұсынды. Депутат сондай-ақ былай деп мәлімдеді:
* 2010 жылдың 12 мамырында Мәжіліс — Қазақстан парламентінің төменгі палатасының депутаттары Президент Назарбаевқа Елбасы мәртебесін беретін заң жобалары пакетіне түзетулерді бірауыздан қабылдады. Осылайша, халық қалаулылары Мемлекет басшысы мен оның отбасы мүшелері қылмыстық жауапкершіліктен толық босатылатынына келісті. Бұдан басқа, заң жобалары Қазақстанның Тұңғыш Президентінің бейнесін бүлдіргені, оның өмірбаянын көпшілік алдында қорлағаны және бұрмалағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді. Сондай-ақ, Астанада Тұңғыш Президент мұражайы мен тірі кезінде қойылған тағы бір ескерткіш - мемлекет басшысының бюсті құрылады.
"Елбасы" институтын енгізу мәселесі бойынша екі заң жобасы енгізілді:
* «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының жобасы және
* «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы»
Билік өкілеттіктеріне қатысты «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің — Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының жобасы мыналарды белгілейді:
2010 жылдың 13 мамырында Қазақстан Сенаты (Жоғарғы палата) Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа "Елбасы" мәртебесін беретін заңнамаға түзетулерді бекітті. Сол жылдың 3 маусымында Назарбаев жобаға қол қоюдан бас тартты, бірақ соған қарамастан оған вето қойған жоқ. Қазақстан заңнамасындағы олқылықтарға сәйкес Президент қол қоймаған, бірақ Парламентке қайтармаған заң Президенттің қол қоюына түскеннен кейін 30 күн өткен соң күшіне енеді. Осылайша, 2010 жылдың 14 маусымынан бастап Нұрсұлтан Назарбаев Елбасы болып жарияланды.
Қазақстанның Қылмыстық кодексінде ел Президентінің өміріне қол сұғушылық үшін өлім жазасы бабы бар (тіпті бұл әрекеттер өлімге әкелмесе де).
2022 жылғы 5 маусым күні өткен Республикалық Референдум қорытындысы бойынша "Елбасы" атауы ресми құжат айналымынан шығарылып, "Тұңғыш Президент - Елбасы туралы" заңнамалық нормалар күшін жойды.
## Атақтары, лауазымдары мен марапаттары
2010 жылдың 12 мамырында Мәжіліс — Қазақстан парламентінің төменгі палатасының депутаттары Президент Назарбаевқа Елбасы мәртебесін беретін заң жобалары пакетіне түзетулерді бірауыздан қабылдады. Осылайша, халық қалаулылары Нұрсұлтан Назарбаевқа өмірінің соңына дейін президент мәртебесінен тәуелсіз билік өкілеттілігі берілетіндігімен (мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары бойынша әзірленетін бастамаларды келісу) келісті. Сондай-ақ, түзетулерге сәйкес ол және оның отбасы мүшелері қылмыстық жауапкершіліктен толықтай босатылады. Бұдан басқа, заң жобалары Қазақстанның Тұңғыш Президентінің бейнесін бүлдіргені, оның өмірбаянын көпшілік алдында қорлағаны және бұрмалағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді.
Президенттің есімі немесе оның туындылары бүкіл елдегі сансыз ескерткіштерге, саябақтарға, мұражайларға, орта мектептер мен институттарға берілген.
Экономика ғылымдарының докторы (1992);
Ресейлік саясаттанушы Андрей Грозиннің пікірінше, Президенттің жеке басына табыну дәрежесі бойынша Қазақстан Тәжікстанмен бір деңгейде тұр, мүмкін екі жылдан кейін Қазақстан Түрікменстанды қуып жетуі мүмкін.
## Дәйексөздер
«Нұр Отан» президенттік партиясы атынан болған парламенттің бұрынғы депутаты Владимир Нехорошев Нұрсұлтан Назарбаев — мемлекет қайраткерінен артық, ол — Гауһартас екеніне сенімді. «Бүгінде адамдар дұрыс айтады: ол Жыл адамы емес, ол Ғасыр адамы! Біздің тұңғыш президент, құдайдан бата алған! Мүмкін, оның жүрегі миында, басында шығар! Сондықтан оның барлық істері өте терең ойластырылған. Оның қабылдаған шешімдерінің даналығына ешбір жағдайда күмәндануға болмайды», - деді Владимир Нехорошев Астанада өткен «Қазақстанда парламентаризмнің қалыптасуындағы Елбасы рөлі» атты конференцияда.
Нұрсұлтан Назарбаев өңірлерге барған кезде, оны, әдетте, «позитивті ойлайтын азаматтар», «ризашылық білдіретін жұмысшылар», «жастардың болашағына сеніммен қарайтын адамдар» толған стадиондар қарсы алады. Президенттің әдеттегі жұмыс сапары жергілікті биліктің күшімен кеңестік кезеңнің ең жаман дәстүрлеріндегі әндер, билер мен асыра дәріптеулермен көз тартатын жарқыл-жұрқылды шоуға айналады.
## Ескерткіш
Қазақстанның Тұңғыш Президентіне арналған алғашқы монумент Алматы қаласының Тұңғыш Президенті саябағында орнатылды. Одан кейін Алматы облысында, әкімшілік орталығындағы (Талдықорған қ.) саябақ аймағында, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздер аллеясында екінші монумент орнатылды. Ескерткіш 4,2 метр қоладан жасалған мүсін мен биіктігі 4,5 метр қоңыр қорған гранитінен жасалған негізінен құралған. Сондай-ақ, қоладан жасалған жол бойындағы гранит қабырғаларында Қазақстан Республикасының рәміздері: Ту, Әнұран, Елтаңба және Конституция кітабы орнатылған. 2020 жылдың 3 шілдесінде Нұр-Сұлтанда Назарбаев монументі ашылды.
## Жеке басына табынудың болуы туралы пікірлер
Жасарал Қуанышалин сияқты көптеген саясаткерлер мен журналистер Назарбаевтың жеке басына табынушылықтың бар екенін атап өтуде.
Досым Сәтбаев:
Болат Рысқожа:
Саясаттанушы Дилярам Арқынның пікірінше, Назарбаевтың жеке басына табыну Қазақстаннан тыс жерлерде де тарала бастаған.
## Жеке басына табынуға қарсы наразылықтар
2007 жылдан 2008 жылға дейін көше акцияларында "Нұр-Отар" пародиялық "монархиялық" қозғалысы қатысты. Онда қозғалыс Назарбаевтың жеке басына табынушылықты келемеждеумен айналысты.
2009 жылдың 3 ақпанында Алматыдағы "Нұр Отан" партиясы кеңсесінің алдында бір топ жастар Назарбаевқа табынудың таралуына наразылық білдірді.
Украина Компартиясының (КПУ) өкілдері 2013 жылының 16 желтоқсанында Днепродзержинскідегі Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бюстін демонтаждау үшін қол жинауды бастады. Олар өз бастамаларын Қазақстандағы жұмыс қозғалысының белсенділері ұшырайтын қылмыстық қудалауға қарсы наразылықтарымен, атап айтқанда, 2011 жылы Жаңаөзен қаласындағы жаппай наразылықтармен түсіндірді.
## Жеке басына табынуды тоқтату
Нұрсұлтан Назарбаев соңғы бірнеше жылда бірқатар лауазымынан өз бетінше бас тартты және заң тарапынан айырылды:
* Қазақстан Халқы Ассамблеясының төрағасы (1995-2021). 2021 жылы төрағалықты Қасым-Жомарт Тоқаевқа берген соң, Мемлекет басшысы Назарбаевқа Ассамблеяның құрметті төрағасы атағын береді.
* Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының құрметті сенаторы. Бұл "құрметті сенатор" атағы Назарбаев қызметтен кеткен соң, ҚР Парламенті Сенатын басқарған қызы Дариға Назарбаеваның ұсынысымен бірауыздан қабылданды. 2023 жылы Н.Назарбаев құрметті сенатор атағынан айырылды.
* "Нұр Отан" партиясының төрағасы (2007-2022). Қаңтар оқиғасынан кейін Нұрсұлтан Назарбаев өзі 15 жыл бойы басқарған "Нұр Отан" партиясының төрағалығын Мемлекет басшысына тапсырады.
* ҚР Қауіпсіздік Кеңес төрағасы (1991-2022). Қаңтар оқиғасы басталғанда 2022 жылғы 5 қаңтар күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік Кеңестің төрағасы қызметіне заңға қайшы келсе де кіріседі. ҚР Конституциясында Нұрсұлтан Назарбаев Қауіпсіздік Кеңестің өмір бойы төрағасы деген норма болған.
* "Назарбаев Зияткерлік мектептері" мен "Назарбаев Университеті" Жоғарғы Қамқоршылық Кеңесінің төрағасы. 2023 жылы ҚР Парламенті Сенаты Н.Назарбаевтың төрағалығын Мемлекет басшысына ауыстыратын норма қабылдады;
* Ұлттық қорды басқару кеңесінің мүшесі. 2023 жылғы қыркүйек айында "Ұлттық қор - балаларға" жобасы аясында Н.Назарбаев Ұлттық қорды басқару Кеңесі құрамынан шығарылды.
Нұрсұлтан Назарбаевтың мұрасынан айырылу:
* 2022 жылғы 2 наурыз күні "Нұр Отан" партиясы "Аманат" партиясы болып атауы өзгерді.
* 2022 жылғы 17 қыркүйекте Елорда атауы Нұр-Сұлтаннан Астанаға ауысты.
* 2023 жылғы 1 қаңтар күні Нұрсұлтан Назарбаевтың өмір бойы мүшелігі болған Конституциялық Кеңес күшін жойып, Конституциялық сот құрылды. Конституциялық сот құрамына Назарбаев кірмеді.
* 2023 жылғы 15 ақпан күні "Тұңғыш Президент - Елбасы туралы" заң күшін жойды.
* 2023 жылғы 12 шілде күні Тоқаев бастамасымен Қылмыстық Кодекстен "Елбасы туралы" бап күшін жойды.
* "Тұңғыш Президент - Елбасы" сөз тіркесі заңнамалық актілер мен ресми құжат айналымынан шықты.
* 2023 жылғы 24 шілде күні Тоқаев бұйрығымен Мемлекеттік күзет қызметі Назарбаевты қорғамайтын болды.
* 2023 жылғы 16 қараша күні Тоқаев бұйрығымен Назарбаев төраға болған "Самрұқ-Қазына" әл-ауқат қоры" таратылды.
## Қалалар мен астананың орталық көшелерінің атауларын жаппай өзгерту
2019 жылының 20 наурызында президент Қ.Ж. Тоқаев қалалардың орталық көшелері мен астананың атауын Назарбаевтың құрметіне өзгертуді ұсынды. Сарапшының пікірінше, атауларын өзгертуге байланысты қосынды шығын шамамен 125 миллион долларды (немесе 47 301 250 000 теңгені) құрайды.
Сол жылдың 23 наурызы күні Астана атауы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді. Сондай-ақ, көптеген қалалардың орталық көшелерінің атаулары өзгертілді.
2022 жылы 17 қыркүйекте Нұр-Сұлтан қаласына Астана атауы қайтарылды.
## Дереккөздер |
Илзат Ахметов (қыр. Ильзат Тоглокулы Ахметов; 31 желтоқсан 1997, Бішкек, Қырғызстан) — қырғызстандық және ресейлік футболшы, Ресей Ұлттық футбол құрамасы мен «Зенит» клубының жартылай қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
"Алға" клубының түлегі. 2009 жылы Тольяттиге аттанып, Юрий Коноплев академиясына қабылданды, 2014 жылы "Рубин" қатарын толықтырды.
2014 жылы 16 жасында "Рубин" сапында кәсіпқой футболшы ретінде ойнай бастады. "Рубинде" төрт маусым ойнады, бірақ көбіне қосалқы құрамда отырып қалды.
2018 жылы шілдеде ЦСКА-ға ауысты. Сол жылы Ресей чемпионатындағы үздік жас футболшы атанды. Бір жылдан соң нөмірін 77-ден 7-ге алмастырды.
### Халықаралық
Ресейдің бірнеше жастағы құрамасында ойнады.
2016 жылы Қырғыз футболының басшылары Ильзатты Қырғызстан құрамасы сапында ойнағанын көргісі келетінін мәлімдеді. Ильзат Қырғызстанда дүниеге келгендіктен, Қырғыз құрамасында ойнауға толық құқылы еді. Қырғызстан құрамасының бапкері Александр Крестинин де Ильзатты құрамаға шақыру үшін бірнеше рет талпынды, бірақ онысы сәтсіз аяқталды. Ақыр соңында Ресей құрамасының бапкері Станислав Черчесов Ильзатты Ресей құрамасында ойнауға шақырды.
2019 жылы 21 наурызда Бельгияға қарсы ЕУРО-2020 іріктеуі матчында тұңғыш рет Ресей құрамасы сапында алаңға шықты.
## Жетістіктері
### Командалық
ЦСКА
* Ресей суперкубогы: 2018
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Илзат Ахметов (қыр. Ильзат Тоглокулы Ахметов; 31 желтоқсан 1997, Бішкек, Қырғызстан) — қырғызстандық және ресейлік футболшы, Ресей Ұлттық футбол құрамасы мен «Зенит» клубының жартылай қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
"Алға" клубының түлегі. 2009 жылы Тольяттиге аттанып, Юрий Коноплев академиясына қабылданды, 2014 жылы "Рубин" қатарын толықтырды.
2014 жылы 16 жасында "Рубин" сапында кәсіпқой футболшы ретінде ойнай бастады. "Рубинде" төрт маусым ойнады, бірақ көбіне қосалқы құрамда отырып қалды.
2018 жылы шілдеде ЦСКА-ға ауысты. Сол жылы Ресей чемпионатындағы үздік жас футболшы атанды. Бір жылдан соң нөмірін 77-ден 7-ге алмастырды.
### Халықаралық
Ресейдің бірнеше жастағы құрамасында ойнады.
2016 жылы Қырғыз футболының басшылары Ильзатты Қырғызстан құрамасы сапында ойнағанын көргісі келетінін мәлімдеді. Ильзат Қырғызстанда дүниеге келгендіктен, Қырғыз құрамасында ойнауға толық құқылы еді. Қырғызстан құрамасының бапкері Александр Крестинин де Ильзатты құрамаға шақыру үшін бірнеше рет талпынды, бірақ онысы сәтсіз аяқталды. Ақыр соңында Ресей құрамасының бапкері Станислав Черчесов Ильзатты Ресей құрамасында ойнауға шақырды.
2019 жылы 21 наурызда Бельгияға қарсы ЕУРО-2020 іріктеуі матчында тұңғыш рет Ресей құрамасы сапында алаңға шықты.
## Жетістіктері
### Командалық
ЦСКА
* Ресей суперкубогы: 2018
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Тұш бауырсақ - оны мереке дастарқанына арнап ұнға сүт, май, қант, жұмыртқа қосып илеп, ұсқа кесіп қуырған.
## Сипаттамасы
Қуырып болған соң ішіне сары май жаққан қалыпқа салып бал құйып, көкнәр сеуіп, мейіз, мәмпәси салып қатырады. Оны қонақтардың ішіндегі ең қадірлісі бастап бұзатын салт болған. Бауырсақтың – ашыған, бармақ, жалпақ, жол, бұрма бауырсақ түрлері де бар. Бауырсақ түрлерінің барлығының да қамыры тұзды суға иленеді.
## Дереккөздер |
«Найзағайлы асу» — Эмили Бронте қаламынан шыққан жалғыз роман.
Оны алғаш рет 1847 жылы Эллис Белл бүркеншік атымен бастырады. Кітап туралы әртүрлі пікірлер айтылып, әдеби ортада біраз талқыланды. Автор табиғат құбылысын шебер суреттеп, адам бойындағы жағымсыз қасиеттердің сипатын ашады. Бас кейіпкердің озбыр, жабайы, қатыгез, азғын құмарлығы мен өшпенділігін шынайы жеткізгені сондай, әдебиет сыншылары мұндай шығарманы әйел адам жазды дегенге сену қиын деген пікірлерін жасырмаған.
Шебер ойластырылған сюжет, бірнеше баяндаушының сарынын жаңаша пайдалану, ауылдық өмірге мұқият қарау және табиғатты романтикалық тұрғыдан қабылдау, хикаяны жарқын бейнелермен толтыру — бұның бәрі «Найзағайлы асу» романын викториандық әдебиеттің классикалық шығармасына айналдырды.
Роман BBC нұсқасы бойынша «ең үздік 200 кітап» тізімінде он екінші орында тұр. Сомерсет Моэм бұл шығармаға талдау жасап, оны өзінің «Он роман және олардың авторлары» атты сыни еңбегіне енгізді.
Шығарманы қазақ тіліне Ұ. Жакина аударған.
## Шығарма желісі
Бас кейіпкер Хитклифтің кезінде өзін асырап, тәрбиелеген отбасына деген өшпенділігі махаббаттан туындаған зұлымдық сияқты көрінгенмен, кітаптағы оқиғаның бәрі де көреалмаушылыққа менмендікке негізделген. Йоркширдегі екі отбасы — Эрншо мен Линтондардың және олардың қаскүнем дұшпаны Хитклифтің арасындағы азапты тартысқа толы шығармада парасаттылық пен әділдік жауыздық пен қулыққа, ессіздік пен зұлым күшке қарсы тұрады. Махаббаттың қаншалықты сан қырлы және жан-жақты екенін көрсететін бұл шығарма — балалары ата-анасының тағдырын жалғастырып, қателіктерін қайталайтынын тағы бір нақтылайды.
## Кейіпкерлері
* Хитклифф (Heathcliff) — романның басты кейіпкері. Кэтрин Эрншоның әкесі оны бала кезінде жол үстінде көріп, үйіне әкеліп, өз балаларымен қатар тәрбиеледі. Өсе келе ол Кэтринге ғашық болады. Мінезі өте кекшіл келеді.
* Кэтрин Эрншо (Catherine Earnshaw) — Найзағайлы асу деп аталатын мекенжай иесінің қызы.
* Эдгар Линтон (Edgar Linton) — көршілес Қараторғайлар мекенжайында тұрады, Кэтрин Эрншоға үйленеді.
* Изабелла Линтон (Isabella Linton) — Эдгардың қарындасы.
* Хиндли Эрншо (Hindley Earnshaw) — Кэтриннің ағасы.
* Эллен Дин (Ellen Dean) немесе Нелли — негізгі баяндаушы, Қараторғайлар мекенжайында әртүрлі қызметтерді атқарып жүреді.
* Линтон Хитклифф (Linton Heathcliff) — Хитклиффтің баласы.
* Кэтрин Линтон (Catherine Linton) — Эдгар Линтон мен Кэтрин Эрншоның баласы.
* Гэртон Эрншо (Hareton Earnshaw) — Хиндлидің баласы.
* Джозеф (Joseph) — Найзағайлы асудағы кәрі, мазасыз қызметші.
* Локвуд (Lockwood) — Қараторғайлар мекенжайына келген қонақ, роман желісі осыдан басталады.
* Фрэнсис Эрншо (Frances Earnshaw) — Хиндлидің әйелі.
* Мистер Кеннет (Mr. Kenneth) — жергілікті дәрігер.
## Экранизациялары
Бұл роман бірнеше фильмге арқау болды. 1920 жылы алғашқы дыбыссыз фильм шықты, кейін 1939, 1954, 1970, 1985, 1992, 1998, 2003, 2011 жылдары ағылшынша, испанша, французша фильмдер қойылды. «Найзағайлы асу» желісімен бірнеше сериал да түсірілді.
## Дереккөздер |
Соғым басы — қыс тойы болып алғаш рет қар жауып аяз түскен сәттен басталатын мейрам.
## Тойлау
Осы кезде ауыл адамдары соғымға сақтаған малдарын сойып, бірін-бірі қонаққа шақырады. Қыстың ұзақ түнінде ақындар мен жыршылар терме, қисса, ертегі айтып, жұртты қызыққа батырады.
## Дереккөздер |
Шұғаның белгісі — Бейімбет Майлиннің 1914-1915 жж. жазған повесі.
## Қысқаша мазмұны
Повестің фабуласы дәстүрлі: Кедейден шыққан Әбдірахман деген мұғалім жігіт Есімбек деген байдың Шұға атты сұлу қызына ғашық болады. Жігітті қыз да сүйеді. Бұл, әрине, байларға ұнамайды. Олар жала жауып, Әбдірахманды айдатып жібереді. Бұған күйзелген Шұға айықпас дертке ұшырайды. Қызының халіне қиналған Есімбек болысқа айтып, Әбдірахманды амалсыз босатады. Әбдірахман алып-ұшып, сүйікті Шұғасын көруге асығып келсе, қайран ару жарық дүниемен біржола қош айтысқан екен; оның өзіне жазып қалдырған хатын оқып, көз жасы көл болады.
Мұның бәрі бүгінгі көзге белгілі оқиғадай, жаттанды тақырыптай болып көрінгенімен, көркем прозасы әлі де қалыптасып үлгермеген заманда, тіпті алғашқылардың бірі болып, жаңа, еуропалық үлгідегі проза жанрымен салған жерден мұндай көлемді көркем дүние жазу - тек Б.Майлин секілді хас таланттың ғана қолынан келетін шаруа еді.
## Дереккөздер |
Хандан сұлтан (1574 — 12 қараша 1605) — III Мехметтің әйелі, I Ахметтің анасы (уәлиде сұлтан).
## Өмірбаяны
### Шығу тегі мен гаремдегі өмірі
Хандан сұлтанның шығу тегі нақты белгісіз, алайда, тарихшылар ол грек немесе босниялық болған, туған есімі Хелен (Елена), шамамен 1574 жылы дүниеге келген деп болжайды. III Мехметтің тәтесі Гауһархан Ханданды болашақ сұлтанға 1582 немесе 1583 жылдың екінші жартысында сыйға тартты. 1589 жылы Хандан, тақ мұрагерінің анасы Сафие сұлтанның көмегімен Мехметтің сүйікті күңдерінің біріне айналады; осылайша Сафие Халиме сұлтанның ұлына ықпалын жойғысы келді. 1590 жылдың 18 сәуірінде Хандан ұлы Ахметті дүниеге әкеледі. 1595 жылы III Мұрат қайтыс болып, Мехмет жаңа сұлтан атанды. 1597 жылы тақ мұрагері - шаһзада Сәлім қаза тауып, Халиме сұлтанның үлкен ұлы - шаһзада Махмұт жаңа мұрагер деп жарияланды. Хандан ол таққа отырғаннан кейін, Фатих заңы бойынша ұлының өлтірілетінін түсініп, Сафие сұлтанмен бірігеді. Екеуі Мехметтің үлкен ұлын өлім жазасына кесуіне ықпал етеді; Ханданның ұлы Ахмет тақ мұрагері атанады.
### Уәлиде сұлтан
III Мехмет 1603 жылдың 21 желтоқсанында қайтыс болып, таққа он үш жасар I Ахмет отырады. Лесли Пирстің сөзінше, сұлтан өзінің жасына қарамастан, анасына көп бағынбай, кеңестеріне құлақ аспайды, билігін шектеуге тырысады. Ахмет Халиме сұлтанның екінші ұлы - шаһзада Мұстафаны өлтіруден бас тартады, бұл анасы мен баласының дауласуына себеп болады. Хандан Ахметтің ұлы дүниеге келсе, ол інісіне қатысты шешімін өзгертер деп, сұлу күңдерді таңдай бастайды. Алайда, оның үміті ақталмады: 1604 жылдың қарашасында Ахметтің ұлы II Осман, 1605 жылдың наурызында ұлы Мехмет дүниеге келсе де, Мұстафа тірі қала берді. Ахмет інісінің психикалық ауруы бар болғандықтан, таққа қауіп төндіре алмайды деп санады. Хандан Мұстафаны өлтіруді талап етті, бірақ Ахмет інісін кафеске қамап қоюға көндірді.
Хандан сұлтан кенеттен 1605 жылдың 12 қарашасында қайтыс болды.
## Өнерде
* «Махпейкер» фильмі (2010 жылы, Хандан сұлтан рөлінде — Айтен Сойкёк)
* «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015 жылы, Хандан сұлтан рөлінде — Тюлин Озен) |
«Ботакөз» — толық метражды көркем фильм. 1957 ж. Алматы көркем және хроника фильмдер студиясы шығарған.
## Сюжеті
Сәбит Мұқановтың бір аттас романының желісі бойынша. Фильмде оқиғалар 1913-1917 жылдар аралығын қамтиды.
Жастайынан Ботакөздің өмірі қиындықтарға толы болды. Болыс басшысы шал Итбайдың дәмешілдігіне қарсы шығып, ол өзінің барлық туыстарымен қудалауға ұшырады. Туыстарынан қарғысқа ұшыраған Ботакөз ауылдан кетіп, тас қашайтын орынға жұмысқа кіреді. Ол жақта Ботакөз бақыт пен әділдік туралы армандайды, революциялық насихаттау таратты деп айыпталған өзінің сүйіктісі мұғалім Асқармен кездесуге үміттенеді.
Жылдар өтеді. Қазақстанда революциялық қозғалыстар толқыны ұлғаяды. Ботакөз революционерлер қатарына кіреді. Бұрын адамдарға мен әділдікке деген сенімін жоғалтқан Ботагөздің ағасы Амантай саяси жер аударылған Кузнецовтың ықпалымен революционерлер қатарына кіреді.
Қазақстанда Кеңес өкіметі орнатылды. Фильм кейіпкерлері - қызыл командир Амантай, комиссар Асқар және оның дос қызы Ботакөз қайта кездесті. Олар бірге контрреволюция қалдықтарымен күресін жалғастырды.
## Рөлдерде
* Ботакөз — Гүлфайрус Ысмайылова
* Амантай — Ыдырыс Ноғайбаев
* Григорий Кузнецов — Василий Макаров
* Асқар Досанов — Ерлік Дауылбаев
* Лиза — Нина Гребешкова
* Бүркітбай — Қасымхан Шанин
* Алексей Кулаков — Радий Афанасьев
* Итбай — Қанабек Байсейітов
* Кошкин — Павел Кайров
* Мадияр Бадыханов — Мүлік Сүртібаев
* Кенжетай — Асанәлі Әшімов
## Дереккөздер |
Эдьюкейшн Сити (араб.: استاد المدينة التعليمية) — Катардың Әл-Райян қаласындағы футбол стадионы, 2020 жылы пайдалануға берілді. Сыйымдылығы 45 мың адам. 2022 жылғы әлем чемпионатының бірнеше ойыны осы аренада өткізіледі.
2021 жылы ақпанда Клубтар әлем чемпионаты өткізілді.
## Координаты
25°18′39″ с. е. 51°25′28″ ш. б.25.310822° с. е. 51.424418° ш. б. / 25.310822; 51.424418
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* http://stadiumdb.com/designs/qat/qatar_foundation_stadium |
Таскескен ауданы — 1980-1996 жылдары болған Семей облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы - Таскескен ауылы.
## Тарихы
Таскескен ауданы 1980 жылы 17 қазанда Семей облысының құрамында құрылды. Оның құрамына Аягөз ауданының Ақсәуле, Қарақол, Қоңыршәулі, Қопа және Шолпан ауылдық кеңестері, сондай-ақ Үржар ауданының Ново-Троицк және Предгорный ауылдық кеңестері кірді.
1987 жылы Ақтоғай кенті Талдықорған облысының Бөрілітөбе ауданынан Таскескен ауданына берілді.
1993 жылы Ақсәуле ауылдық кеңесі –Ақшәулі, Ново-Троицк – Салқынбел, Предгорный – Алтыншоқы деп өзгертілді.
1996 жылы 29 қазанда Таскескен ауданы таратылды. Сонымен бірге Ақтоғай кенті мен Ақшәулі, Қопа ауылдық округтері – Аягөз ауданына, Алтыншоқы, Қарақол, Қоңыршәулі, Салқынбел, Шолпан ауылдық округтері – Үржар ауданына берілді.
1986 жылы ауданда 7 ауылдық кеңес болған: .
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 7 ауылдық кеңес пен 25 елді мекен болған:
## Халқы
## Әдебиет
* Семей облысының әкімшілік-аумақтық құрылымының тарихы туралы анықтамалық. — Семей, 2006. |
Жаңа Шүлбі ауданы — 1935-1963 және 1970-1997 жылдары болған Шығыс Қазақстан және Семей облыстары құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы - Жаңа Шүлбі ауылы.
## Тарихы
Жаңа Шүлбі ауданы 1935 жылы 22 желтоқсанда Шемонаиха ауданынан бөлініп, Шығыс Қазақстан облысының құрамында құрылды.
1939 жылы 24 қазанда Жаңа Шүлбі ауданы Семей облысының құрамына кірді. 1940 жылдың 15 наурызындағы жағдай бойынша аудан құрамына Жернов, Краснояр, Ленин, Жаңа Шүлбі, Пьяно-Яр, Сахнов, Таврия, Уба-Форпост және Шүлбі ауылдық кеңестері кірді.
1954 жылы Пьяно-Яр ауылдық кеңесі Шүлбіге біріктірілді. Буркотов кент кеңесі құрылды.
1958 жылы Буркотов ауылдық кеңесі Сахнов ауылдық кеңесіне қосылды.
1961 жылы Сахнов ауылдық кеңесі Таврия ауылдық кеңесіне қосылды.
1962 жылы 29 мамырда Бородулиха ауданы жойылып, Жаңа Шүлбі ауданына қосылды.
1963 жылы 2 қаңтарда Жаңа Шүлбі ауданы таратылды. Оның аумағы қалпына келтірілген Бородулиха ауданына берілді.
1970 жылы 9 желтоқсанда Жаңа Шүлбі ауданы қалпына келтірілді. Оның құрамына Бородулиха ауданының Андреев, Жернов, Краснояр, Ленин, Жаңа Шүлбі, Таврия, Уба-Форпост және Шүлбі ауылдық кеңестері кірді.
1972 жылы Шүлбі ауылдық кеңесі Пролетар ауылдық кеңесі болып өзгертілді.
1996 жылы Пролетар ауылдық округі таратылып, Жаңа Шүлбі ауылдық округіне қосылды.
1997 жылы 23 қаңтарда Жаңа Шүлбі ауданы жойылып, аумағы Бородулиха ауданына берілді.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 8 ауылдық кеңес пен 28 елді мекен болған:
## Халқы
## Әдебиет
* Семей облысының әкімшілік-аумақтық құрылымының тарихы туралы анықтамалық. — Семей, 2006.
## Дереккөздер |
Ақсуат ауданы — Абай облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы – Ақсуат ауылы.
## Географиясы
Аудан батысында Аягөз және Жарма аудандарымен, солтүстігінде Көкпекті ауданымен, оңтүстігінде Үржар, Мақаншы аудандарымен мен ҚХР аумағымен, шығысында ШҚО-ның Тарбағатай ауданымен шектесiп жатыр.
## Тарихы
Ақсуат ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Шығыс Қазақстан облысының құрамында Көкпекті және Тарбағатай аудандарының бөліктерінен құрылды.
1939 жылы 14 қыркүйекте Ақсуат ауданы Семей облысына кірді. Сонымен бірге оның құрамына Ақжайлау, Ақсуат, Алғабас, Ерназар, Қарғыба, Қызылқайың, Қызылкесек, Көкжирен, Көктүбек, Құмкөл, Ойшілік, Сталин және Үшарал ауылдық кеңестері кірді.
1954 жылы Алғабас ауылдық кеңесі Ерназарға, Көктүбек - Көкжиренге, Сталин - Қызылкесекке, Қызылқайың - Ақсуатқа қосылды. Қарғыба ауылдық кеңесі таратылды.
1958 жылы Үшарал ауылдық кеңесі Аягөз ауданына берілді.
1963 жылы 2 қаңтарда Ақсуат ауданы жойылып, оның аумағы Көкпекті ауданына берілді.
1964 жылы 31 желтоқсанда Ақсуат ауданы қалпына келтірілді. Оның құрамына Көкпекті ауданының Ақсуат, Ақжайлау, Ерназар, Қызылкесек, Көкжирен, Құмкөл және Ойшілік ауылдық кеңестері кірді.
1965 жылы Ақжайлау ауылдық кеңесі жойылып, Алғабас ауылдық кеңесі құрылды.
1971 жылы Сәтпаев ауылдық кеңесі, 1980 жылы Жданов ауылдық кеңесі құрылды.
1989 жылы Жданов ауылдық кеңесі Екпек болып өзгертілді.
1993 жылы Ерназар ауылдық кеңесі Ырғызбай, Алғабас ауылдық кеңесі Кіндікті болып өзгертілді.
1997 жылы 3 мамырда Семей облысының таратылуына байланысты Ақсуат ауданы Шығыс Қазақстан облысына берілді.
1997 жылы 23 мамырда Ақсуат ауданы жойылып, оның аумағы Тарбағатай ауданына берілді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 3 мамырдағы № 887 Жарлығына сәйкес 2022 жылы 7 маусымда Ақсуат ауданы Тарбағатай ауданының құрамынан бөлініп, жеке аудан болып қайта құрылды.
## Халқы
## Әкімшілік бөлінісі
29 елді мекен 9 ауылдық округке біріктірілген:
## Әкімшілік бөлінісі
29 елді мекен 9 ауылдық округке біріктірілген:
## Әкімдері
* Асхат Сайдахметұлы Смаилов (07.2022 бастап)
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Семей облысының әкімшілік-аумақтық құрылымының тарихы туралы анықтамалық. — Семей, 2006. |
Шар ауданы — 1939–1963, 1972–1997 жылдары болған Шығыс Қазақстан және Семей облыстары құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы — Шар қаласы.
## Тарихы
Шар ауданы Семей облысының құрамында 1939 жылы 16 қазанда құрылды. Аудан құрамына Жарма ауданынан Шар кенті, сондай-ақ Афанасьев, Божығұр, Кезеңсу, Кудасов, Шалабай ауылдық кеңестері және Жаңасемей ауданынан Делбегетей, Карпов, Қорғанбай ауылдық кеңестері кірді.
1945 жылы Карпов ауылдық кеңесі Киров болып өзгертілді.
1951 жылы Октябрьский кентінің негізі қаланды.
1954 жылы Қорғанбай ауылдық кеңесі жойылды.
1957 жылы Кудасов ауылдық кеңесі Шалабай ауылдық кеңесіне қосылды. Мұрат және Жаңабәжен ауылдық кеңестері таратылған Жаңасемей ауданынан Шар ауданына берілді.
1962 жылы Афанасьев ауылдық кеңесі жойылды. Бақыршық кенті мен Бақыршық кенттік кеңесі құрылды.
1963 жылы 10 қаңтарда Шар ауданының орнына Шар өнеркәсіптік ауданы құрылып, оның құрамына Шар қаласы, Ақжал, Бақыршық, Бөке және Октябрьский кенттері кірді. Сол жылы 1 қарашада Жаңғызтөбе кенттік кеңесі Жарма ауданынан Шар өнеркәсіптік ауданына берілді.
1964 жылы 12 мамырда Киров ауылдық кеңесі Суықбұлақ кенттік кеңесі болып қайта құрылды. Сол жылы 31 желтоқсанда Шар өнеркәсіптік ауданы таратылып, Жарма ауданына қосылды.
1972 жылы 10 наурызда Шар ауданы қалпына келтірілді. Жарма ауданынан оған Шар қаласы, Әуезов, Октябрьский, Суықбұлақ кенттері, сондай-ақ Белтерек, Божығұр, Делбегетей, Қарасу және Шалабай ауылдық кеңестері берілді. Сол жылы Жайма ауылдық кеңесі құрылды.
1977 жылы Терістаңбалы ауылдық кеңесі, 1979 жылы Көшек ауылдық кеңесі құрылды.
1994 жылы Чалабай ауылдық кеңесінің орысша транскрипциясы Шалабай ауылдық кеңесі, Октябрьский кенті Еспе кенті болып өзгертілді.
1997 жылы 3 мамырда Семей облысының таратылуына байланысты Шар ауданы Шығыс Қазақстан облысына берілді.
1997 жылы 23 мамырда Шар ауданы жойылып, оның аумағы Жарма ауданына берілді.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 1 қалалық, 3 кенттік, 9 ауылдық кеңес пен 34 елді мекен болған:
## Халқы
## Әдебиет
* Семей облысының әкімшілік-аумақтық құрылымының тарихы туралы анықтамалық. — Семей, 2006.
## Дереккөздер |
«Азамат Азаматыч» — Бейімбет Майлиннің 1934 жылы жарық көрген романы. Орысшаға «Дочь казаха» деген атпен аударылды.
Жазушының жоспары бойынша, роман трилогияның бастауы болуға тиіс еді, бірақ «Қызыл жалау», «Қоңсылар» атты романдары аяқталмай қалған.
«Азамат Азаматыч» романының тақырыбы — қазақ кедейлері қатарынан оқыған, интеллигенция өкілдерінің дайындалып шығу жолы. Бас кейіпкер саяси қоғамдық жұмыстардың, жанұялық өмірдің, адал азаматтар мен жасырынған тап дұшпандарының арасындағы қарым-қатынастың неше түрлі сынынан өтіп, осы талас-тартыста өз мінез-құлқын қалыптастырады. Ақыры жаулар әрекеті әшкереленіп, Азамат халық жағында қалады.
## Кейіпкерлері
* Азамат Азаматыч — бас кейіпкер, қаланың бір мекемесіне жаңа орналасқан жас жігіт
* Рақым Шегіров — бұрын ақ армияда офицер болған, қазір жасырынып жүрген тап жауы
* Мариям — Рақымның балдызы, Азаматтың жары болады
* Кәдірбаев, Қайдар, Жүніс — Рақымның жанында жүрген адамдар
* Алексеев, Медеу, Қайша, Шәймерден — Азаматтың достары мен қызметтестері
* тағы басқалар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Роман Kitap.kz сайтында |
Бұқтырма ауданы — 1935-1962 жылдары болған Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Бұқтырма ауданы орталығы Усть-Бұқтырма ауылында 1935 жылы 9 қаңтарда Зырян ауданының бір бөлігінен құрылды (1935 жылы 31 қаңтарда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетімен бекітілген). Оның құрамына 12 ауылдық кеңес кірді (Гусинск, Кондратьев, Манат, Мякотиха, Никольск, Поперечен, Прииртыш, Северный, Тайынты, Усть-Бұқтырма, Черемшан, Чистополь).
1954 жылғы 13 тамызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Северный және Чистополь ауылдық кеңестері таратылды, Манат және Прииртыш - Прииртыш атты бір ауылдық кеңеске біріктірілді.
1955 жылы 31 мамырда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Тайынты ауылдық кеңесі таратылды.
1955 жылғы 19 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аудан орталығы Усть-Бұқтырма ауылынан қала үлгісіндегі Серебрянск кентіне ауыстырылды.
1957 жылдың 30 шілдесіндегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Поперечен және Кондратьев ауылдық кеңестері Кондратьев ауылдық кеңесіне біріктірілді, Прииртыш ауылдық кеңесі Тайынты болып өзгертілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1957 жылғы 24 қыркүйектегі жарлығымен Гусинский, Никольский және Черемшанский ауылдық кеңестері Зырян ауданының құрамына өтті.
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1961 жылғы 27 мамырдағы №213 шешімімен Белогор мен Тайынты ауылдық кеңестері Ұлан ауданына берілді.
1961 жылы 25 тамызда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Северный ауылдық кеңесі құрылды.
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1961 жылғы 9 қазандағы шешімімен Ерофеев кенттік кеңесі Лениногорск қалалық кеңесінің әкімшілік бағыныштылығынан Бұқтырма ауданына ауыстырылды, ол сол шешіммен ауылдық кеңес болып өзгертілді.
1962 жылы 29 мамырда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Бұқтырма, Ерофеев, Первороссийск ауылдық кеңестері мен Серебрянка кенті Зырян қаласының әкімшілік бағыныштылығына, Северный ауылдық кеңесі - Киров ауданының құрамына беріліп, Бұқтырма ауданы таратылды.
## Сілтеме
* Бұқтырма ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер
## Дереккөздер |
Жоғарғы Үбі ауданы — 1939-1959 жылдары болған Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Орталығы Жоғарғы Үбі ауылында болған Жоғарғы Үбі ауданы Киров, Шемонаиха аудандары мен Риддер қаласына қарасты аумақтың шағындалуына байланысты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1939 жылғы 16 қазандағы Жарлығымен құрылды. Оның құрамына Александров, Большереченск, Жоғарғы Үбі, Выдриха, Кабано-Разин, Киров, Куйбышев, Малубинск, Орлов, Секисов ауылдық кеңестері және «Үбі» шошқа кеңшары кірді.
1940 жылы 30 қарашада Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Разин ауылдық кеңесі Шемонаиха ауданына берілді.
1951 жылғы 18 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Пахотный ауылдық кеңесі Лениногорск қалалық кеңесінің әкімшілік бағыныштылығынан Жоғарғы Үбі ауданына ауыстырылды.
1959 жылғы 20 шілдедегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Жоғарғы Үбі ауданы таратылды. Сонымен Пахотный, Жоғарғы Үбі, Выдриха және Большереченск ауылдық кеңестері Шемонаиха ауданына, ал Малоубинск, Куйбышев және Секисов ауылдық кеңестері Киров ауданына берілді.
## Сілтеме
* Жоғарғы Үбі ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер
## Дереккөздер |
Мағжан Жұмабайдың аудармаларына 12 прозалық шығарма және 15 өлең жатады. Прозалық аудармалардың арасында Максим Горький, Всеволод Иванов, Мамин-Сибиряк, П.Дороховтың әңгімелері бар. Поэзиялық аудармаларының үшеуі шығыс əдебиетінен алынған, төртеуі еуропалық əдебиеттен, қалғаны орыс əдебиетінен аударылған өлеңдер.
Мағжан Жұмабай еуропалық əдебиеттен тəржімалаған өлеңдері — Гётенің «Айрылдым сенен, жан сəулем», «Орман патшасы» туындылары жəне Гейненің «Екі бетің, сұлу қыз...», «Күннің батуы» өлеңдері. В.А.Жуковский аудармасындағы «Орман патшасы» 8 шумақ болса, Мағжан аудармасында 16 шумақтан тұрады. Оның себебі — аударма барысында Мағжан орысша мəтіннің бір шумағын екі шумаққа келтіріп аударған. Алайда бұл өзгерістен туындының көркемдік болмысына да, құрылымына да ешқандай нұқсан келмейді.
Орыс өлеңдерінің аудармасы арасында екеуінің авторы белгісіз, екеуі Лермонтовтікі («Тұтқын», «Сарғайып келген егін толқынданса»), басқалары Кольцов, Мятлов, Дмитриев және Горькийдің авторлығында.
Прозалық шығармаларды аудару барысында Мағжанның екі түрлі мәселеге ден қойғанын байқаймыз. Оның бірі шығармашылық ұстанымдары бойынша, яғни әдеби-көркемдік талғам-түсінік тұрғысынан өзімен үндестік тапқан авторлардың шығармаларын аударуы болса, екіншісі — азаматтық ұстанымына, қайраткерлік мақсатына сәйкес келетін туындыларды тәржімалауы. Бірінші топқа Горькийдің «Сұңқар жыры», «Жұртын сүйген жүрек», «Ана», «Темірді жұмсартқан ана», «Хан мен ұлы», Мамин-Сибиряктың «Ақбоз ат», Ивановтың «Сай» әңгімелерін жатқызуға болады. Екінші топқа Ивановтың «Бала», «Өз өмірімнен әңгіме», «Темірбай», «Жолығу» және Дороховтың «Большевик баласы» деген туындылар жатады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Мағжан Жұмабай шығармаларының 2-томы |
Предгорный ауданы — 1935-1963 жылдары болған Қазақ АКСР-і мен Қазақ КСР-нің Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік.
## Тарихы
Орталығы Предгорное ауылы болған Предгорный ауданы 1935 жылы 9 қаңтарда Белағаш және Киров аудандарының бөліктерінен құрылды (1935 жылы 31 қаңтарда БОАК бекітті). Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1935 жылғы 24 ақпандағы қаулысымен оның құрамына 17 ауылдық кеңес кірді: Азов, Барашков, Берёзов, Бородин, Глубоков, Ебітей, Зевакин, Краснояр, Қызыл, Левобережный, Митрофанов, Пролетар, Таврический, Тройницк, Үбі Форпост, Үбі.
1939 жылғы 16 қазандағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен ауылдық кеңестер жаңадан құрылған Таврия ауданына: Бородин, Қызыл, Левобережный, Митрофанов, Пролетар, Тройницк, Төлентай және Өскемен ауылдық кеңестері берілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1960 жылғы 16 ақпандағы жарлығымен Жоғарғы Үбі ауылдық кеңесі Шемонаиха ауданынан берілді.
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1961 жылғы 14 маусымдағы шешімімен Краснояр және Берёзов ауылдық кеңестері Краснояр ауылдық кеңесіне біріктірілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 қаңтардағы жарлығымен Предгорный ауданы таратылды. Оның аумағы Шемонаиха ауылдық (Жоғарғы Үбі, Зевакин, Краснояр және Үбі ауылдық кеңестері) мен Глубокое өнеркәсіптік (Жоғарғы Берёзовка, Глубокое және Первомай кенттері) аудандарының құрамына кірді.
## Сілтеме
* Предгорный ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер
## Дереккөздер |
Таврия ауданы — 1939-1997 жылдары болған Шығыс Қазақстан облысының құрамындағы әкімшілік-аумақтық бірлік. Орталығы - Таврическое ауылы.
## Тарихы
Таврия ауданы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1939 жылғы 16 қазандағы Жарлығы Киров және Предгорный аудандарын бөлу арқылы құрылды. Орталығы Таврическое ауылы болып, мынадай ауылдық кеңестер енді: Украин, Үшбұлақ (Киров ауданының «Еңбек» ұжымшарынсыз), Бородин, Левобережный, Қызыл, Митрофанов, Пролетар, Таврия, Тройницк, Төлентай; Өскемен ауылдық кеңесі, «Өскемен» шошқа кеңшары.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1954 жылғы 13 тамыздағы жарлығымен ауылдық кеңестер: Қызыл және Левобережный - Левобережныйға, Митрофанов пен Төлентай — Төлентайға біріктірілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1963 жылғы 2 қаңтардағы жарлығымен Таврия ауылдық ауданы құрылды. Ауылдық кеңестері: Жаңаөскемен, Аблакет, Егінсу, Қанай, Крупский, Тайынты, Тарғын, Левобережный, Пролетар, Таврия, Төлеген Тоқтаров, Төлентай, Тройницк, Украин, Өскемен.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1964 жылғы 31 желтоқсандағы жарлығымен ауылдық және өндірістік аудандарға бөлу жойылды.
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1973 жылғы 28 наурыздағы шешімімен Саратов ауылдық кеңесі құрылды.
Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің 1974 жылғы 10 шілдедегі шешімімен Левобережный ауылдық кеңесі Азов болып өзгертілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1974 жылғы 26 шілдедегі Жарлығымен Тройницк ауылдық кеңесі Гагарин болып өзгертілді.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1976 жылғы 22 наурыздағы жарлығымен Жаңаөскемен ауылдық кеңесі Меновнов болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 23 мамырдағы Жарлығымен аудан таратылды, оның аумағы Ұлан ауданына өтті.
## Әкімшілік бөлінісі
1986 жылғы мәлімет бойынша аудан құрамында 9 ауылдық кеңес пен 38 елді мекен болған:
## Халқы
## Сілтеме
* Таврия ауданы. Әкімшілік-аумақтық өзгерістер
## Дереккөздер |
Зейнекүл Жақанқызы Түсіпова (1948 жылы 7 ақпанда Жамбыл облысы Сарысу ауданы Ақтоғай - 2019, Алматы) - Кескіндемеші. Өнертану докторы. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері.
* Н.В. Гоголь атындағы көркемсурет училищесінің театр-безендіру бөлімін бітірген (1971).
* Өнертану докторы. Кескіндемеші. Жұмыстары қазақ ауылының қазіргі дәстүрлік тұрмысы мен өміріне арналған.
## Шығармалары
* «Қаратауға жол»
* «Қазақи аула»
* «Менің Ақтоғай ауылым»
* «Жаңатас таулары» пейзаждарының және т.б. авторы.
Туындылары Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайында, ҚР Мәдениет министрлігінің Орталық көрме залында, РФ Көркемсурет қорында, Германия, Франция, Венгрия, Түркия, Корея, Ресей, Қазақстан және т.б. мемлекеттердің жеке топтамаларында сақталуда. Сенеж, Гурзуф, Дзинтари, халықаралық шығармашылық базалардың жұмысына, Мозамбик (1991), Сеул (1993), Каир (2001) халықаралық көрмелеріне белсенді қатысқан.
## Қоғамдық жұмысы
* КСРО (1978 жылдан), ҚР Суретшілер одағының мүшесі.
* ЮНЕСКО жанындағы Халықаралық көркем сыншылар ассоциациясының мүшесі.
## Марапаттары
* Мәдениет қайраткері.
* Оның қазақ ауылының өміріне арнап салынған бір топ суреттер топтамасы "Тарлан" сыйлығын иеленді.
## Дереккөздер |
Бек Ақатайұлы Төлеков (17.08.1926 жыл, Ақтөбе облысы) - Мүсінші, суретші-кескіндемеші. Қазақ. ҚР көркемөнер Академиясының толық мүшесі. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері.
## Еңбек жолы
* Н.В. Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесінің мүсін бөлімін бітірген (1949).
* 1940-1942 жылдары - Кеңес Әскерінің қатарында қызметте.
* 1949 жылдан - Гурьев облыстық театрының, Қазәдбаспасының суретші-көркемдеушісі.
## Шығармалары
* Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ж.Қуанышбаевтың мүсіні (1962)
* «Аналық» саябақ композициясы (Алматы қаласы ҚР Президентінің іс Басқармасы емханасының алдындағы, 1970)
* Чапаев ескерткіші (Орал қаласы, 1982) авторы.
* Әйгілі асыл тұқымды «Кептер» ақалтекесіне арналған камералық мүсіндер сериясының авторы.
Суретшінің жұмыстары ҚР Ә. Қастеев атындағы өнер мұражайында, аймақтық мұражайларда, Еуропа және Қазақстанның жеке коллекцияларында сақталуда.
Ол «Абай»(1965, гипс), «Абай мүсіні»(1966, гипс, екеуіде Абайдың мемлекеттік қорық-музейі қоры) еңбегін жасады.
## Қоғамдық қызметі
* КСРО, ҚР Суретшілер одағының мүшесі.
## Дереккөздер |
Төлеков тегі бойынша мынадай мағыналар білдіруі мүмкін:
* Бек Ақатайұлы Төлеков - Мүсінші, суретші-кескіндемеші. Қазақ. ҚР көркемөнер Академиясының толық мүшесі. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері.
* Қуат Төлеков – актер, Атырау облысы драма театрының негізін салушылардың бірі, Қазақ КСР-інің халық артісі.
## Тағы қараңыз
* Мереке Көкеқызы Төлекова - ғалым, тарих ғылымдарының докторы. |
Түсіпова тегі мынадай мағыналар білдіруі мүмкін:
* Зейнекүл Жақанқызы Түсіпова - Кескіндемеші. Өнертану докторы. Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері.
* Назым Жұпарқызы Түсіпова - экономика ғылымдарының кандидаты. |
Тұяқов тегі төмендегідей мағыналар білдіруі мүмкін:
* Әмен Елемесұлы Тұяқов - кеңестік және қазақстандық жеңілатлетші.
* Дарын Шылбыұлы Тұяқов - мемлекет қайраткері.
* Есенгелді Жұмағұлұлы Тұяқов - суретші. |
* Шитүбек – Ақтөбе облысы Темір ауданындағы ауыл.
* Шитүбек – Қызылорда облысы Қазалы ауданындағы ауыл. |
Тоғайлы (2010 ж. дейін — Жемшін) — Батыс Қазақстан облысы Тасқала ауданы, Мерей ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Тасқала ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 26 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 333 адам (170 ер адам және 163 әйел адам) болса, 2009 жылы 240 адамды (117 ер адам және 123 әйел адам) құрады.
## Ауыл көшелері
* Болашақ көшесі
* Диқаншылар көшесі
## Дереккөздер |
Берік Сералыұлы Қаниев (1 қаңтар 1970 жыл, Алматы) — қазақстандық кәсіпкер, қоғам қайраткері, Құрмет орденінің иегері, Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері, «Lancaster Group» акционерлік қоғамының акционері және директорлар кеңесінің төрағасы, «Арлан» футбол клубының құрылтайшысы және төрағасы, Республикалық «Жас қыран» балалар және жасөспірімдер футбол лигасының президенті, Маңғыстау облысының гольф федерациясының құрылтайшысы, «YPO Kazakhstan» мүшесі, «IQanat» білім беру жобасының, AirVision.kz қоғамдық қорының, «Аналар үйі» қайырымдылық жобасының бастамашысы, Quantum STEM School қазақстандық жаңа мектеп брендінің негізін қалаушылардың бірі, Республикалық физика-математика мектебінің (РФМШ) Директорлар кеңесінің төрағасы, қамқоршылық кеңес мүшесі және мектеп түлектері қорының ортақ құрылтайшысы.
«Forbes Kazakhstan» басылымы жариялаған Қазақстанның ең бай 50 кәсіпкер тізімінде Берік Сералыұлы Қаниев 2019 жылы 19 орынды, 2020 жылы 46 орынды алып отыр.
## Өмірбаяны
1987 жылы Алматы қаласындағы Республикалық физика-математика мектебін бітіріп, 2007 жылы Дьюк Университетінде (ағылш. Duke University) басшы қызметкерінің МВА дәрежесін алған.
1998 - 1999 жылдар аралығында ҚазМұнайГаз ұлттық мұнай компаниясының вице-президенті болып қызмет еткен. Сонымен қатар 1994 - 1999 жылдар аралығында мұнай өндіретін және тасымалдайтын жеке кәсіппен айналысып, «KazNeftCom», «Neco LTD.», «KBK» және «Arsenal» компанияларында президент қызметін атқарған.
2001 - 2003 жылдар аралығында «ERC Holdings» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің директоры лауазымын атқарған.
2003 - 2004 жылдар аралығында «KKM Holding» акционерлік қоғамының төрағасы лауазымын атқарған.
Қазіргі таңда «Lancaster Group Kazakhstan» Директорлар кеңесінің төрағасы және Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық инвесторлар кеңесінің мүшесі.
## Отбасы
Бүгінге күнде Берік Сералыұлы Қаниев үйленген және 4 баласы бар.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Старейшая в Казахстане Республиканская физико-математическая школа в г. Алматы переехала в новый корпус
* Берик Каниев, глава Lancaster Group, рассказал, зачем бизнесу нужен нетворкинг
* ИСТОРИЯ, ЛИЦА, ДОСТИЖЕНИЯ. БЕРИК КАНИЕВ
* Тайны закрытого клуба успешных людей Мұрағатталған 27 қаңтардың 2021 жылы.
* Берік Қаниев |
Қазақ-бұқар соғысы - 1598 жыл мен 1624 жылға дейін созылған Қазақ хандығы мен Бұқар хандығының арасындағы қарулы қақтығыстардың сериясы.
## Соғыстың алғышарттары
XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығы мен Бұхар хандығының арасында, Сырдарияның бойындағы және Ферғана даласындағы шұрайлы жерлер мен сол арқылы өтіп жатқан сауда жолдарына талас басталады. 1588 жылы қазақтар мекендеген және қазақ қонысы болған Ташкент, Шахруийа және Худжанд өңіріндегі жұрт бұқар ханы Абдулла II ханның жасауыл әскерлерін талқандап, әкімдерін қуады, Жан-Әлі деген қазақ сұлтанын өздеріне басшы етіп тағайындайды. Бірақ көп ұзамай Абдулла хан қайта әскер жинап, қазақ рулары бастаған көтеріліс ұрыс майданына айналады. Бұл жағдай қазақ ханына үлкен демеу береді.
1596-1598 жылдары Балх ханы Абдулмумин өз әкесі Абдоллахпен билікке таласып, қарсы шығып, соғысады. Осы оңтайлы кезенді пайдаланып, 1598 жылы Тәуекел ханның өзі бастаған қазақ аламандары Ташкентке жорық жасап бұқар әскерлерін талқандап, қаланы алды. Сол жылы қазақ әскерлері Ферғана даласыңдағы Ақсы және Әндіжан қалаларын өзіне қаратады. Тәуекел хан Самарқанқа жасаған жорығында сол қаланың түбінде бұқар ханы Абдулла әскерін оны қолдаған пуштун жасақтары және көрші Хорасан, Седжестан, Мәуеренахрдан келген ең мықты, жалдамшы сарбаздарды жалпы саны 100 мыңға жиналған әскерді жеңіп, артынша Самарқант қаласын алып, Мианқалаға дейінгі жерді иеленеді. Сол заманның шежірешілері: «Сайыпқыран Абдулла хан күйіктен (жүрек талмасы) өлді», – деп жазады.
Тәуекел өзінің туысы Есім сұлтанды 20 мың әскермен Самарқанд қаласың бақылауыңда ұстауда қалдырып, өзі 70 мың әскермен Бұқар қаласына жорыққа аттанады. 20 күн қаланы қоршап, соғысып, қатты жараланып, кейің өзі Ташкент қаласына шегініп ауыр жарақаттан қаза болады. Тәуекел ханның орнын басқан Есім хан 1598 жылы күзде Бұқар мемлекетімен бітім шартын жасасады. Бұл шарт бойынша Самарқанд қаласы Бұқаралықтарға өтеді, ал Түркістан, Отырар, Сауран бастаған отызға жуық шаһармен қоса, Ташкент қаласы бүкіл уәлаятымен Қазақ Ордасының құрамына енеді. Сонымен қатар, қазақтар Әндижан қаласымен бірге Ферғана жазирасының солтүстік бөлігін алады, Қызылқұмнан аса төгіліп, Әмудария мен Сырдария өзендерінің орта аралығына дейін ұлғаяды.
## Екінші қазақ-бұқар соғысы
Қазақ хандығының ішкі жағдайын аңдып отырған Бұхар ханы бұрынғы бітім шартты бұзып, Қазақ хандығының жеріне жаңа жорық ұйымдастырады. Бұхар ханы кешегі Тәуекел ханмен сәтсіз соғыста қолдан шыққан Ташкент, Сайрам, Әндіжан жерлерін қайтарып алуды көздеді. Сонымен қатар қазақтарды Сырдарияның арғы бетіне асырып тастауды мақсат етті. 1603 жылы Айғыржар деген жерде үлкен шайқас болды. Бұл шайқаста Бұхар хандығының әскері ойсырай жеңіліс тауып, тым-тырақай қашты. Бұхар әскерлері Самарқан бекінісіне тығылады. Қазақ хандығының әскерлері жауды талқандап мол олжамен Ташкентке қайтып оралды.
1611 жылы бұқар әскерін Имамкули хан өзі басқарып келеді. Ташкент түбінде өткен бұл ұрыста қазақтың қалын қолын Есім хан басқарды. Бұл шайқаста Бұхар ханы жеңіліс тауып, кері шегінеді. Кейін қайта қол жинап Қаратау, Аспара өңіріне шабуыл, бейғам ауылдар мен қалаларды үлкен шығынға ұшыратты. Бұған жауап ретінде 1613 жылы Есім хан қалың қолмен Самарқанға басып кірді. Бұхар хандығының әскерін қирата жеңді.1620 жыл - 1621 жылдары болған төртінші, бесінші, алтыншы қазақ – бұқар соғысында Қазақ хандығының әскерін Тұрсын хан бастап шығып, қазақтар толық жеңіске жетті.1627 жылғы ең соңғы, жетінші қанды шайқасқа Есім хан Қазақ хандығының әскерін өзі бастап келіп, кескілескен шайқаста жеңіске жетті. Сөйтіп оңтүстік шекарасын берік бекітеді. Бұхара ханы Имамкули жеңілісті мойындайды.
## Дереккөздер |
Көлтоған бөгені — Қызылорда облысы Жаңақорған ауданыны жеріндегі су қоймасы. Сырдария өзеніне құятын Ақүйек өзенінің жоғарғы аңғарында орналасқан. Көктемгі тасқын суды жинап, жазда егіншілікпен айналысу үшін 20-ғасырдың басында, шамамен 1920-30 жылдары қолайлы жерден ұзындығы 1 шақырымдай болатын бөгет соғылып, үлкен су қоймасы жасалған.
## Гидрологиялық сипаты
Ұзындығы 1 км, ендірек жері 911 м, жағалық сызықтың ұзындығы 4 км. Тоған суын күні бүгінге дейін Бірлік ауылының халқы пайдаланып келеді.
## Дереккөздер |
Ақүйек – Сырдария алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы жерімен ағады.
## Бастауы
Қаратау жотасындағы Теріскей тауының етегінен басталып, Сырдарияға жетпей тартылып қалады.
## Гидрологиясы
Ұзындығы – 70 км, су жиналатын алабы – 670 км2. Суы көктемгі қар, жауын-шашынмен толығады. Өзеннің жоғарғы бөлігінде Көлтоған бөгені салынған.
## Дереккөздер |
«Түркістандық топтама» — Орта Азияға барғандағы әсерлерінен пайда болған Василий Васильевич Верещагиннің суреттер топтамасы.
1867 жылы Түркістан генерал-губернаторы К. П. Кауфман суретшіні өз қарамағына прапорщик шенінде қызмет етуге шақырды. Тамыз айында олар Ташкентке аттанды, кейін Самарқанда қала қорғанысына қатысты, мұнда Верещагин жарақат алып, ерлігі үшін 4-ші деңгейлі Әулие Георг орденімен марапатталды. 1868 жылдың соңында ол Петерборға қайтады. Келесі жылы ол тағы Орта Азияға сапар шегеді.
1871 жылы Верещагин Мюнхенге көшеді. Екі жылдың ішінде ол осы топтама бойынша жұмысын аяқтайды. «Түркістандық топтамаға» 13 сурет, 81 этюд және 133 эскиз кірді. Бұның бәрі 1873 жылы Лондонда көрмеге қойылды, 1874 жылы бұл көрме Петербор мен Мәскеуге де жетті. Сол жылы П. М. Третьяков бүкіл топтаманы 92 мың күміс сомына сатып алады. Бүгінгі күні бұл топтама Третьяков галереясында көрсетіледі.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
Верещагиннің бұл топтамасына «Варварлар» кішігірім топтамасы да кіреді:
*
*
*
*
## Сілтемелер
* Түркiстан Сериясы YouTube сайтында
* Василий Верещагин сайтындағы ақпарат |
Саран бөгені — Қарағанды облысы Саран қаласынан солтүстікке қарай 2 км жерде орналасқан, Қарағанды өзені бойындағы су айдыны. 1974 жылы салынған. Ертіс-Қарағанды каналы суымен толығады.
## Гидрологиялық сипаты
Ұзындығы 2,9 км, ені 2 км, су айдынының аумағы 5,4 км². Бөгеннің су сыйымдылығы 11 млн. м³, ең терең жері 5,2 м, жағалау бойының ұзындығы 11,5 км. Суы Қарағанды резина-техникалық бұйымдар зауыты жəне т.б. кəсіпорындардың шаруашылық қажетіне пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Бүркітті су қоймасы — Жамбыл облысы Сарысу ауданы жерімен ағатын Бүркітті өзені бойында 1975 жылы іске қосылған. Маятас ауылынан оңтүстікке қарай 3,8 км-дей жерде орналасқан.
## Гидрологиялық сипаты
Суының толық сыйымдығы 8,3 млн. м³, ұзындығы 1,5 км, енді жері 1,2 км-ге жуық. Қазіргі таңда су қоймада 2,4 млн м³ су қоры бар. Түсіп жатқан су көлемі-350 л/с.
## Дереккөздер |
Нұрпейіс Мақашұлы Мақашев (9 қаңтар 1946 жыл, Исатай ауданы Атырау облысы) — Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісінің депутаты, экономика ғылымының кандидаты, «Қазақ түрік мұнай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры, Құрмет орденінің иегері.
1970 жылы Ташкент темір жол көлігі инженерлері институтын бітірген. 1972-1979 жылдары - «Гурьевмұнайхимқұрылыс» тресінің шебері, бас инженері, ҮҚК-нің бастығы. 1979-1984 жылдары - «Гурьевмұнайхимқұрылыс» тресі партия комитетінің хатшысы. 1984-1985 жылдары - Гурьев қалалық атқару комитеті төрағасының бірінші орынбасары. 1985-1987 жылдары - «Гурьевмұнайхимқұрылыс» тресінің басқарушысы, облыстық агроөнеркәсіп комитетінің төрағасы. 1987-1990 жылдары - «Гурьевмұнайхимқұрылыс», «Ембімұнайқұрылыс» трестерінің бастығы. 1990-1992 жылдары - Гурьев қалалық атқару комитетінің, Халық депутаттары қалалық кеңесінің төрағасы. 1992-1993 жылдары - Гурьев қалалық әкімшілігінің басшысы. 1993-1999 жылдары - «Магденли-халықаралық тасымал» фирмасының, «АТМА-Әуежай Атырау және тасымал» акционерлік қоғамынының бас үйлестірушісі. 1999-2001 жылдары - Атырау облысы әкімінің орынбасары. 2001-2002 жылдары - «Қазақойл» ҰМК, «ҚазМұнайГаз» ҰК» ЖАҚ президенттерінің кеңесшісі. 2002-2004 жылдары - «Ембімұнайгаз» ААҚ-ның президенті, «ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру» АҚ «Ембімұнайгаз» өндірістік филиалының директоры. 2004-2007 жылдары - Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісінің депутаты, Экономикалық реформа және аймақтық даму жөніндегі комитетінің мүшесі қызметтерін атқарған. 2007 жылдан - «Қазақтүрікмұнай» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры.
«Құрмет» орденімен, С.Радонежскийдің 1-ші дәрежелі медалімен, «Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі»мен марапатталған.
## Дереккөздер |
Құтыз сұлтан (Мұзафар Сайф әд-Дин Құтыз) - Мысыр жерінде мәмлүктер құрған сұлтандықтың (мемлекеттің) үшінші билеушісі.
## Билеген кезі
Құтыз сұлтан 1259-60 жылдары аз ғана уақыт билік құрды. Ол билікті қолына алысымен мәмлүктермен ортақ тіл тауып, гвардиялық арнайы жасақтың қолбасшысы Бейбарысты жанына тартады. Мәмлүк қосындарын басқарған Бейбарыс 1258 жылы Бағдад қаласының түбіндегі шайқаста Сирия мен Мысырды жаулап алуға ұмтылған моңғолдың қарақұрым қолына қарсы соққы береді. Осы Құтыз билігі кезінде Бейбарыс бастаған мәмлүктер моңғолдарға да, кресшілерге де қарсы соққы беріп, шығыс пен батысқа кеңінен таныла бастады. Көп ұзамай, Құтыз сұлтан Бейбарысқа "әмір" атағын береді.1260 жылы 3-ші қыркүйекте Айн-Джалаут түбіндегі шайқаста, жұлдызы жанған Бейбарыс Шыңғыс ханның немересі Құлағудың Кетбұға бастаған жеңімпаз әскерін күл-талқан етті. Осы жеңістен соң Бейбарыс өзін бағаламаған Құтыз сұлтанды өлтіріп Мысырдағы билікті өз қолына алды. |
Халиме сұлтан (түр. Halime Sultan; 1571 — 1623) — III Мехметтің әйелі, I Мұстафаның анасы. Ұлының екі мәрте билігі кезінде уәлиде сұлтан болған.
## Өмірбаяны
Халименің шығу тегі абхаздық болған. Оның болашақ сұлтан III Мехметтің гареміне қалай түскені нақты белгісіз. Мехмет Маниса санжақбейі болған кезде, Халиме оның сүйіктісіне айналып, шамамен 1587 жылы өзінің бірінші ұлын - шаһзада Махмұтты дүниеге әкелді. Мехмет таққа отырғанға дейін ол ұлы I Мұстафа мен есімі белгісіз қызын туды. Халименің қызы 1622 жылы II Османды өлтірген Қара Дәуіт пашаға тұрмысқа шықты.
1595 жылы Мехмет сұлтан атанды; Халиме Сафие сұлтан басқарған Топқапы сарайына келді. Сафие Халименің үлкен ұлы Махмұттың өлім жазасына кесілуіне әсер етті. 1603 жылы III Мехмет қайтыс болды; таққа оның он үш жасар баласы I Ахмет отырды. Ол інісінің өмірін сақтап қалу шешімін қабылдады. Ахмет інісінің психикалық ауруға шалдығу кесірінен тағына қауіп төндіре алмайды деп санаған. Бұл шешімді қабылдауға Ахметтің сүйікті күңі Көсем ықпал жасады. Ахметтің өліміне дейін Мұстафа кафесте қамауда отырды, ал Халиме сұлтан Ескі сарайға жіберілді.
1617 жылдың қарашасында Ахмет қайтыс болады. Таққа Мұстафа отырады. Халиме сұлтан Ескі сарайдан шақырылып, уәлиде сұлтан атанады.
## Өнерде
* «Ғаламат ғасыр: Көсем дәуірі» телехикаясы (2015, Халиме сұлтан рөлінде — Аслыхан Гюрбюз) |
Ерсайын Әбдірахманов (21 қаңтар 1946 — 31 шілде 2001) — Кеңестік және қазақстандық деректі және анимациялық филімдердің режиссері және филім директоры.
## Өмірбаяны
1946 жылы 21 қаңтарда дүниеге келген. 1964 жылы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің көркемдік-графикалық факультетіне оқуға түсіп, оны 1969 жылы бітірді. 1971 жылы «Қазақфильм» киностудиясына мультфильмдер шеберханасына жұмысқа орналасып, алдымен график суретші, содан кейін аниматор және суретші-сәндеуші болып жұмыс істеді, ақырында мультфильмдер шеберханасының бастығы болып жұмыс істеді. 1973 жылдан 1974 жылға дейін В. И. Ленин атындағы ҚазПТИ сәулет факультетінде сурет және кескіндеме пәнінің мұғалімі болып жұмыс істеді. 1975 жылдан бастап XX ғасырдың 90-жылдарының басына дейін «Қазақфильм» киностудиясында анимациялық режиссер болып жұмыс істеді, сонымен бірге деректі филімдер түсірді. Ол АСИФА мүшесі және Т. Жүргенов атындағы Қазақ ҰӨА кино факультетінің бірінші деканы болған.
2001 жылдың 31 шілдесінде опат болды.
## Жеке өмірі
Ерсайын Әбдірахманов Қатира Ұнтақовамен үйленді, 2 қыз және үш немересі бар. |
Карл Шефер (нем. Karl Schäfer; 17 мамыр 1909, Вена — 23 сәуір 1976, Вена) — Аустриялық мәнерлеп сырғанаушы, Қысқы Олимпиада ойындарының екі мәрте чемпионы.
## Өмірбаяны
Карл Шефер Венада дүниеге келді. Ол 11 жаста болғанда жаттықтырушы Рудольф Куцер оның дарынын байқады. Шефер жан-жақты дамыған адам болды: ол скрипкада жақсы ойнады, брасспен жүзу бойынша Австрия чемпионы болды, тіпті 1928 жылғы жазғы Ойындарға қатысты.
Спорттық мансабы аяқталғасын, 1936 жылы Карл АҚШ-қа көшіп, жаттықтырушы ретінде жұмыс жасайды. 1938 жылы Венада спорт тауарлары қоймасын ашады. 1940 жылы Карл мен Нерта Вотчер (мәнерлеп сырғанау жаттықтырушысы) «Ревю льда Карла Шефера» (Karl-Schäfer-Eisrevue) шоуының негізін қалады. 1943 жылы ол актер ретінде «Der weiße Traum» фильмінде түсті. Екінші Дүниежүзілік соғысынан кейін Энгельманн мұз айдынын қалпына келтіруге ат салысып, жас фигуристтерді жаттықтырды.
1956 мен 1962 жылдар арасында ол мәнерлеп сырғанау бойынша жаттықтырушы жұмысын жасау үшін Америка құрама Штаттарына барды. 1962 жылы ол Венаға оралып, өмірінің соңына дейін сол жерде тұрды. Кіші Эдуард Энгельманның қызына үйленген.
1974 пен 2008 жылдар аралығында Венада жыл сайын Карл Шефер атындағы "Карл Шефер мемориалдары" (нем. Karl Schäfer Memorial) турнирі өткізілді.
## Спорттық нәтижелері
## Дереккөздер |
Бақытжан Саттарбекұлы Қилыбаев (26 мамыр 1958; Алматы) — Кеңес, орыс және қазақстандық сценарий авторы, режиссер, продюсер, драматург. «Ине» фильмінің сценарийінің авторларының бірі ретінде танымал.
## Өмірбаяны
1958 жылы 26 мамырда Алматы қаласында дүниеге келген. 1975-1978 жылдары Ленинград университетінің шығыстану факультетінде оқыды. 1985 жылы БМКИ-тің сценарий факультетін бітірді (Николай Фигуровский мен А. Балихиннің шеберханасы), оқу барысында әзіл-сықақ әңгімелер құра бастады, олардың бірі 1983 жылы Ералаш киножурналына түсірілген - «Үнді йогалары, олар кімдер?».
А. Барановпен бірге: «Дамир плюс Дина» (1985, қысқа метражды фильм), «Сіз кімсіз, шабандоз?» (1987 ж.), «Бірге» (1988 ж., тв), «Ине» (1988 ж.), «Дархан» (1988 ж., тв) филімдердің сценарийлерін жазды.
Ол МММ студиясының жетекшісі, «МММ» АҚ жарнамаларының сериясының авторы болды. Горький киностудиясы директорының жарнама, маркетинг және сату жөніндегі орынбасары.
1992 жылы «Гонгофер» мистикалық филімін түсірді. 1993 жылы филім Кинотавр фестивалі сыйлығына және үздік сценарий үшін «Алтын тоқты» сыйлығына ие болды.
## Филімдер тізімі
### Актёр
* 1996 — Жаңа жылдық оқиға
### Режиссёр
* 2002 — ГАЗ. Орыс көлігі: 70 жылға созылған жол (әлманах, Ресей)
* 1992 — Гонгофер (Ресей)
* 1990 — Кене
* 1989 — Күн әйелі
* 1988 — Үшеу
### Сценарист
* 1983 — Ералаш № 38 («Үнді йогалары, олар кімдер?»)
* 1987 — Тақыр (Сіз кімсіз, шабандоз?)
* 1988 — Ине
* 1988 — Үшеу
* 1988 — Бірге
* 1989 — Күн әйелі
* 1990 — Кене
* 1992 — Гонгофер (Ресей)
* 2006 — Громовтар (телехикая, Ресей)
* 2007 — Громовтар. Үміт үйі (телехикая, Ресей)
* 2009 — Құмарлық фонограммасы (Ресей) — сюжет
* 2010 — Ине Remix (Ресей)
### Продюсер
* 1992 — Гонгофер
* 1996 — Жаңа жылдық оқиға
* 2006 — Громовтар (телехикая, Ресей)
* 2007 — Громовтар. Үміт үйі (телехикая, Ресей)
### Клипмейкер
* 1992 — «Нөл» тобы — «Иду. Курю»
* 2000 — «Нұрлан мен Мұрат» тобы — «Жұлдызым», сондай-ақ продюсер.
## Марапаттары
* Александр Барановпен бірге «Кинематография» номинациясы бойынша VIII тәуелсіз «Тарлан» қоғамдық сыйлығының лауреаты (2008).
## Дереккөздер |
«Аллажар» — 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы туралы қазақ көркем филімі. Филімнің бюджеті 150 мың долларды құрады. Филім сегіз жыл бойы түсірілді: 1988 бастап 1996 жылға дейін. Филімді Қазақстан билігімен қудаланып, цензураға ұшырады.
## Сюжеті
Филім КСРО-дағы Азат есімді алғашқы жаппай патриоттық демонстрацияларға қатысушының түрмеде отырған, тергеушілер мен бақылаушылардың қорқытуынан өткендігі туралы баяндайды. Азаттың түптұлғасы - Қайрат Рысқұлбеков.
## Рөлдерде
* Ақан Сатаев — студент Азат, түптұлғасы — Қайрат Рысқұлбеков
* Жазира Қожабергенова
* Назира Бақаева
* Марина Кунарова
* Алексей Шемес
* Айдос Бекмиров
* Нұржұман Ықтымбаев
* Андрей Скоров
## Дереккөздер |
Сазталғар бөгендері — Алматы облысы Талғар, Еңбекшіқазақ, Іле аудандары жерінде, Талғар өзені бойында салынған. Шағын 7 бөгеннен тұрады.
## Гидрологиялық сипаты
Бөгендердің жалпы су сыйымдылығы 17,6 млн. м3. Су жүйесі 1953–84 жылдары аралығында салынған. Суын аудандардың егістігін суғаруға, ауыз суға жəне кəсіпорындар мен мекемелердің қажеттілігіне пайдаланады.
## Дереккөздер |
М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті – ҚР жоғары оқу орны. Дулати университетінің білім беру қызметінде қазіргі кезеңде бакалавриатта – 103, магистратурада – 61, докторантурада – 9, барлығы 173 білім бағдарламасы бар. Университетте әскери кафедра жұмыс істейді. Сонымен қатар, 6 факультет, 1 институт, колледж және 3 студенттік жатақханасы бар.
М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің Басқарма төрағасы-ректоры – физика-математика ғылымдарының кандидаты, доктор PhD, қауымдастырылған профессор Байжұманов Мұхтар Қазбекұлы. М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университетінің жұмысы – оқу, ғылыми-инновациялық, тәрбие беру, өңірдің экономикалық, әлеуметтік және мәдени тіршілігімен тығыз байланысты. Себебі, университет көптеген мамандықтар бойынша мамандарды үш сатылы даярлауды іске асыратын және аймақтың жоғары білікті мамандарға қажеттілігін қамтамасыз ететін бірден-бір өңірлік жоғары оқу орны. Университте 2024 жылдың қыркүйек айынан бастап Д.И. Менделеев атындағы Ресей химия-технологиялық университетінің (РХТУ) филиалы ашылады деп жоспарлануда. Дулати университеті Әлем бойынша 3000-ға жуық жоғары оқу орындарының арасында рейтингте 1201-1400 орынға жайғасты. Times Higher Education World University Rankings 2024 жалпы рейтингіне «репортер» мәртебесімен енді. 2024 жылдың 18 наурызында Дулати университеті жалпы есепте QS Stars «3 жұлдыз» артықшылығына ие болды. QS Asia University Rankings рейтингінде 857 университет арасында 601-650 және Орталық Азия рейтингінде 30-орынға ие болды. Қазақстандағы 95 жоғары оқу орнының рейтингінде Дулати университеті сегізінші орынға ие болып, «А+» мәртебесін алды. 2023 жылғы тәуелсіз халықаралық қазақ ұлттық h-index рейтингінде Дулати университеті 151 ұйымның ішінде 31-орынға ие болды.«Білім сапасын қамтамасыз ету жөніндегі тәуелсіз агенттік» рейтингінде Қазақстан университеттері арасында 8-орынға ие.
## Бүгінгі жағдайы
Университетте бір мыңнан астам жоғары білікті оқытушы жұмыс істейді, соның ішінде 320- ғылым докторы мен кандидаты және философия докторы бар. М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті әлем бойынша 3000-ға жуық жоғары оқу орындарының арасында рейтингте 1201-1400 орында.
## Тарихы
Дулати университетінің тарихы 1958 жылдан бастау алады. Алғашында Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиясы институты болып құрылған. 1962 жылы Алматы қаласындағы Қазақ ауылшаруашылық институтының гидромелиоративтік факультеті негізінде Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты ашылды. 1963 жылы – Қазақ химия-технологиялық институты филиалының негізінде Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиялық институты құрылды. 1996 жылы – Жамбыл педагогикалық институты негізінде Жамбыл университеті құрылды. 1997 жылы Жамбыл университетіне Мұхаммед Хайдар Дулатидің есімі берілді. 1998 жылы – Жамбыл университеті, Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиялық институты және Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты бірігуі негізінде М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті құрылды.
## Факультеттер
* Педагогика және әлеуметтік ғылымдар факультеті
* Жаратылыстану ғылымдары факультеті
* Экономика және құқық факультеті
* Филология және гуманитарлық ғылымдар факультеті
* Технологиялық факультет
* Дене шынықтыру және алғашқы әскери дайындық факультеті
## Институттар
* Су шаруашылығы, экология және құрылыс институты
## Колледж
* Қаратау тау-технологиялық колледжі
## Университет ректорлары
* 1958-1972 – Сейітов Хамза Сейітұлы
* 1962 ж – Жулаев Рахмет Жанғазыұлы
* 1972-1987 - Мұхаметқалиев Тасболат Марденұлы
* 1987-1991 – Владимир Миллер Иосифович
* 1991-1998 – Мәдиев Өскенбай Қабылбекұлы
* 1973-1992 – Үркімбаев Марс Фазылұлы
* 1992-1998 – Сүлейменов Жүсіпбек Тәшірбайұлы
* 1996 ж – Бишимбаев Қуандық Уәлиханұлы
* 1998—2001 - Бишимбаев Қуандық Уәлиханұлы
* 2001-2008 - Бектұрғанов Әбдіманап Елікбайұлы
* 2008-2012 – Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов
* 2012-2020 – Махметғали Нұрғалиұлы Сарыбеков
* 2021 жылы – Ержан Әмірбекұлы
* 2021-2022 – Ешенқұлов Талғат Ілияұлы
* 2022 ж 1-желтоқсаннан Байжұманов Мұхтар Қазбекұлы
## Ғылым және коммерцияландыру
Дулати университетінде «Ғылым және коммерцияландыру» департаменті жұмыс істейді. Елдің және Жамбыл өңірінің өзекті, басым проблемалары бойынша, оның ішінде нанотехнологиялық және биотехнологиялық бағыттар бойынша іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізуді қамтамасыз етеді. Сондай-ақ олардың нәтижелерін өндіріске енгізуге жәрдемдеседі. Инновациялық жобаларды әзірлеу мен іске асыруды жандандырып, Жамбыл өңірінде жаңа инновациялық өндірістерді құруға атсалысады. Ғылыми зерттеулердің оқу-тәрбие процесімен байланысын оқытушыларды, студенттерді, магистранттарды, аспиранттарды ҒЗЖ-ға кеңінен тартып, білім беру процесінде ғылыми зерттеулердің нәтижелерін белсенді пайдалану жолын нығайтады.
## Халықаралық қызмет
2023-2024 Оку жылыӨзара тиімді, бірлескен келісім-шарттар мен меморандумдар жасауБілім беруді интернационалдандыру университет қызметінің маңызды стратегиялық басымдығы болып табылады. Интернационалдандыру стратегиясын іске асыру және академиялық ұтқырлық бағдарламаларын дамыту үшін университет бүкіл әлем бойынша серіктес жоғары оқу орындарымен 185 шартқа қол қойды. Оның ішінде: алыс шетелде – 60 ЖОО, ТМД елдерінде – 68 ЖОО, Қазақстан бойынша - 57 ЖОО.Шетелдік ғалымдарды тарту келесі бағдарламалар бойынша жүзеге асырылуда: Erasmus+, DAAD,Fulbright (АҚШ елшігінің қаржыландыруымен), Оңтүстік Корея елшілігінің қаржыландыруы, республикалық бюджет есебінен.
## Серіктес университеттер
* Гангнам Ұлттық Ғылым және технологиялар университеті, Корея
* Томаша Бата университеті, Чехия
* Анталья туризм академиясы, Түркия
* Еге Университеті, Түркия
* Скандинавия Академиялық ұтқырлық институты, Финляндия
* «Неофит Рильски» Оңтүстік –батыс университеті, Болгария
* Сегед университеті, Мәжірстан
* Хайльбронн университеті, Германия
* Гданьск технологиялық университеті, Польша
* Пшасныш лингвистикалық -техникалық университеті, Польша
* Лодз университеті, Польша
* Браганса политехникалық институты, Португалия
* Малага университеті, Испания
* Витаутас Магнус университеті|, Литва
* Вайнштефан Триздорф университеті, Германия
* Гливице қаласындағы Силезиялық технология университеті, Польша
* Острава техникалық университеті, Чехия
* Бельгиялық білім беру кеңесі Брюссель, Бельгия
* Султан Сюриф Касим Риу мемлекеттік ислам университеті, Индонезия
* Варна экономика университеті, Болгария
* Сельчук Университеті, Түркия
* Мугла Сыткы Кочман Университеті, Түркия
* Афина Ұлттық техникалық университетінің теориялық және есептеу физикасы зертханасы, Греция
* Небраска университеті, АҚШ
* Н.Г.Чернышевский атындағы Саратов ұлттық зерттеу мемлекеттік университеті, Ресей
* А. Н. Косыгин атындағы Ресей мемлекеттік университеті (Технологии. Дизайн. Искусство), Ресей
* Иванов мемлекеттік политехникалық университеті, Ресей
* Мәскеу мемлекеттік педагогикалық университеті, Ресей
* Томск мемлекеттік педагогикалық университеті, Ресей
* Беларусь мемлекеттік мәдениет және өнер университеті, Беларусь Республикасы
* Беларусь мемлекеттік өнер академиясы, Беларусь Республикасы
* И.Арабаев атындағы Қырғыз мемлекеттік университеті, Кыргызстан
* Украина державск химия-технологиялық университеті, Украина
* Джизақ политехникалық институты, Өзбекстан
* Армения ұлттық сәулет және құрылыс университеті, Армения
* Баку еуразиялық университеті, Әзербайджан
* Шота Руставели атындағы Батуми мемлекеттік университеті, Грузия
* Акакия Церетели Университеті, Грузия
* Ажинияз атындағы Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институты, Қарақалпақстан Республикасы
* Альфраганус университеті, Ташкент қаласы, Өзбекстан Республикасы
## Университет құрылымы
Академиялық жұмыс жөніндегі департамент
Маркетинг және кәсіптік бағдарлау департаменті
Стратегиялық даму басқармасы
Жобалық басқару және цифрландыру орталығы
Халықаралық ынтымақтастық басқармасы
Кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау орталығы
Кітапханалық-ақпараттық орталық
Ғылым және коммерцияландыру департаменті
«Бауыржантану» ҒЗО
«Дулатитану және өңір тарихы» ҒЗО
«А.С. Ахметов атындағы наноинженерлік зерттеу әдістері» инженерлік бейіндегі ғылыми-зерттеу зертханасы
«Гидравлика және гидротехникалық құрылыстар»
«Спектрофотометрия зертханасы»
«Инфрақызыл спектроскопия зертханасы»
«Хроматографиялық зертхана»
«Атом-эмиссиялық спектрометрия зертханасы»
«Тампонаждық материалдар мен бұрғылау ерітінділерінің қасиеттерін зерттеу»
«Суды тазарту және материалдар»
Техникалық қолдау және IT қолдау орталығы
Корпоративтік клиенттермен жұмыс жөніндегі бөлім
Әлеуметтік жұмыс басқармасы
Ақпарат және медиакоммуниция орталығы
Мұражай
Әкімшілік-шаруашылық басқармасы
«Dulaty university» баспасы
Студенттерді есепке алу бөлімі
Білім алушыларға қызмет көрсету бөлімі
Инклюзивті білім берудегі психологиялық бейімделу орталығы
Дінтану орталығы
Студенттердің шығармашылығын дамыту орталығы
Сұңқар спорт клубы
DU UNION жастар орталығы
Қоғамдық қабылдау бөлімі |
Сасықбұлақ бөгені — Түркістан облысы Бәйдібек ауданындағы су жүйесі. Бөген 1942 жылы Жаңақорған өзені бойында салынған. Кейіннен бірнеше рет қайта жөндеуден өткен.
## Гидрологиялық сипаты
Бөгеннің жалпы су сыйымдылығы 5,5 млн. м³, пайдалысы 5,3 млн. м³. Теңіз деңгейінен 348 м биіктікте жатыр. Бөген суымен ауданның егістігі мен шабындығы суғарылады жəне суландырылады.
## Дереккөздер |
Сазды бөгені — Ақтөбе облысы Ақтөбе қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км жерде, Сазды өзенінің бойында орналасқан.
## Гидрологиялық сипаты
Аумағы 2,4 км2, су көлемі 6 млн./м3. Ұзындығы 2 км-дей, енді жері 1,6 км. Бөген суы Ақтөбе қаласының батысындағы орман шаруашылығын және қосалқы шаруашылық кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етуге байланысты салынғын.
## Дереккөздер |
Сорбұлақ – Күрті және Қаскелең өзендері суайрығындағы тұндырма көл.
## Географиялық орны
Алматы облысы Іле ауданының батысында, теңіз деңгейінен 622 м биіктікте жатыр.
## Гидрографикасы
Аумағы 55 км², ұзындығы 33 км, енді жері 10 км, жағалау бойының ұзындығы 66 км-ге жуық, ең терең жері 22 м, жылына 1 млн. м³-ге дейін су қабылдай алады. Шөккен тұнбаның қалыңдығы 1,5 м. Суының құрамында темір 1400 т, мыс 42,1 т, мырыш 26,2 т, қорғасын 28,9 т, кадмий 26,9 т. Бойлық бағытта созылып жатқан Сорбұлаққа оңтүстігінен Қаскелең өзенінің бір тармағы құяды. Жағалау бойында қамыс өскен. Көлді биіктігі 10–15 м болатын құм төбелер қоршап жатыр. Шығысында Қаратөбе шоқысы (764 м) орналасқан. Батысымен Ақсай – Күрті – Ақши автомобиль жолы өтеді. Тұндырма Сорбұлақ көлі Алматы қаласының өнеркəсіптік жəне коммуналдық шаруашылықтан қалған ақаба суларын жинайды.
## Дереккөздер |
Ферлан Менди (фр. Ferland Mendy; 8 маусым 1995 жыл, Мёлан-ан-Ивелин, Франция) — франциялық футболшы, Франция Ұлттық футбол құрамасы мен "Реал Мадрид" клубының қорғаушысы.
## Карьерасы
### Клубтық
Ферланның анасы сенегалдық. Балалық шағында "Пари Сен-Жермен", "Гавр" клубтарының мектебінен өтті. 2015 жылы "Гавр" сапында Франция чемпионатында ойнай бастады. 24 сәуірде 2 лигадағы тұңғыш ойынын "Сошоға" қарсы өткізді.
2017 жылы 29 маусымда "Олимпик Лионға" ауысты, трансфер құны 5 млн еуроны құрады. 26 тамызда "Нант" клубына қарсы ойында жаңа командасы сапындағы тұңғыш ойынын өткізді. 23 қыркүйекте "Дижонмен" ойында екі нәтижелі пас берді. Бұл ойын 3:3 есебімен тең аяқталды. Бірақ ұзамай жиі тәртіп бұзды да, негізгі құрамдағы орнынан айрылып қалды. Жалпы 2017/18 жылғы маусымда 28 кездесуде алаңға шығып, 8 нәтижелі пас берді.
2018/19 жылғы маусымда негізгі құрамға берік орнықты да, Еуропаның бірнеше белді клубтары Мендиді қатарына қосып алғылары келетінін мәлімдеді.
2019 жылы 12 маусымда "Реал Мадрид" футболшысы атанды.
### Құрама
2018 жылы қараша айында Уругвайға қарсы матчта тұңғыш рет Франция сапында алаңға шықты.
## Жетістіктері
### Командалық
* Испания суперкубогы: 2019/20
* Испания чемпионы: 2019/20
* УЕФА Ұлттар лигасы: 2020/21
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Профилі |
Браим Абделькадер Диас (ис. Brahim Abdelkader Díaz; 3 тамыз 1999, Малага, Испания) — марокколық және испаниялық футболшы, "Реал Мадрид" клубының шабуылшысы.
## Карьерасы
"Малага" клубының түлегі. 2013 жылы 14 жасында "Манчестер Ситидің" мектебіне ауысты. 2017 жылдан негізгі құрамда ойнай бастады. 2018 жылы 20 қаңтарда тұңғыш рет Англия чемпионатында алаңға шықты.
2019 жылы қаңтарда "Реал Мадрид" клубына ауысты. Трансфер құны 17 млн еуроны құрады. 9 қаңтарда Испания кубогында тұңғыш рет клуб сапында алаңға шықты.
2020 жылы 4 қыркүйекте "Миланға" жалға берілді.
## Жетістіктері
«Манчестер Сити»
* Англия чемпионы: 2017/18
* Англия суперкубогы: 2018
«Реал Мадрид»
* Испания чемпионы: 2019/20
* Испания суперкубогы: 2019/20
Испания құрамасы
* Жастар арасындағы Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері: 2018
## Дереккөздер
## Сілтемелер |
Букайо Айоинка Сака (ағылш. Bukayo Ayoyinka Saka; 5 қыркүйек 2001 жыл, Лондон) — англиялық футболшы, "Арсенал" клубы мен Англия Ұлттық футбол құрамасының оң жақ вингері.
## Мансап
### Клубтық
Сака Лондонда нигериялық ата-анасында дүниеге келген және сегіз жасынан бастап Арсеналдың жастар академиясында жаттығады.2018 жылдың қыркүйегінде 17 жасқа толғанда Сака лондондық клубпен алғашқы кәсіби келісімшартқа қол қойды.
2018 жылдың 29 қарашасында ол Аарон Рэмсиді алмастырып, УЕФА Еуропа Лигасының украиндық «Ворскла» клубына қарсы ойында «Арсенал» негізгі құрамындағы дебютін өткізді. 2018 жылдың 13 желтоқсанында Сака «Арсеналдың» негізгі құрамында Еуропа лигасының «Қарабаға» қарсы матчында бірінші рет шықты және «матчтың адамы» деп танылды.
2019 жылдың 1 қаңтарында ол Премьер-лигада «Фулхэмге» қарсы матчта 83-минутта Алекс Ивобидің орнына алаңға шықты. Осылайша, ол Премьер-лигада ойнаған 2001 жылы туған алғашқы ойыншы болды.
### Құрама
Ол Англияның 16 жасқа дейінгі, 17 жасқа дейінгі, 18 жасқа дейінгі, 19 жасқа дейінгі және 21 жасқа дейінгі құрамаларында ойнады.
2020 жылдың 8 қазанында Англия құрамасы сапында Уэльске қарсы жолдастық кездесуде дебют жасады. 2021 жылдың 2 маусымында ол Австрия құрамасына қарсы жолдастық кездесуде Англия құрамасының сапындағы алғашқы голын соқты.
2021 жылдың 1 маусымында ол Еуро-2020 үшін Англия құрамасының құрамына енді. 2021 жылдың 11 шілдесінде Италия құрамасына қарсы Еуропа чемпионатының финалдық ойыны пенальтилер сериясымен аяқталды. Сака ағылшындар үшін бесінші пенальти орындаушы болды, оның пенальтиді итальяндық қақпашы Джанлуиджи Доннарумма орындады, содан кейін Италия құрамасы Еуро 2020 жеңімпазы атанды. Осыдан кейін пенальтиді орындай алмаған Маркус Рэшфорд, Джейдон Санчо және Букайо Сака әлеуметтік желілерде нәсілшілдік қорлауларға ұшырады.
## Жетістіктері
Арсенал
* Англия кубогы: 2019/20
* Англия суперкубогы: 2020
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Футболшының профилі |
Тасарал қорымы — Ақтоғай ауданында орналасқан.
## Құрылысы
Тасарал қорымы сегіз тасты жер қорғанынан тұрады, қорғандар жағалауы ірі және ұсақ қиыршық тастардың қабығымен жабылған. Қорғандарда үлкен ақ тастардан жасалған сақиналық қоршау бар. Қоршаулар 5-тен 12 м-ге дейінгі қашықтықта салынған. Тасарал қорғанды қорымы ерте темір дәуіріне жатады. Оба үйіндісінің құрылысы, үстіңгі жазық платформаның болуы, төбенің бетіде қорымы тастан жасалған қабықтың болуы, орталық жерлендірудің болуын көрсетеді.
*
## Сипаттамасы
Археологиялық зерттеулер аралдың ескерткіштерінің осы санатына аймақтың тарихы мен мәдениеті туралы мол археологиялық материалдарды көрсетеді. Толық ақпарат беретін №5 тоналған қорғандар. Ересектерге тән емес бейіттердің өлшемі мен сүйектерінің шағын фрагменттерінің болуына қарағанда, 3-қабатта баланы жерлеген болуы мүмкін. Басқа үш қорғанда ересектер жерленген. Бейіттің түбінде және сәл жоғары, тонаудан кейін аман қалған заттар, соның ішінде жазық тастан жасалған құрбан шалынатын жер, екі сүйек жебесі, алтын бұйымдар, жартылай қымбат тастар табылды. Тасарал осы жерде өмір сүрген адамдардың элиталық тобынан қалған.
## Дереккөздер |
Лика Виссарионқызы Кавжарадзе (груз. ლიკა ბესარიონის ასული ქავჟარაძე; 26 қазан 1959, Тбилиси — 11 қазан 2017, сол жерде) — кеңестік және грузиндік актриса, музыкант, модел және суретші.
## Өмірбаяны
Лика Кавжарадзе 1959 жылы 26 қазанда Тбилисиде химия мамандары отбасында дүниеге келген. Ол дүниеге келгеннен кейін бір жарым жылдан соң Ликаның ата-анасы ажырасты, ал әкесі отбасымен қарым-қатынасты сақтамады. Лика алдымен жеті жылдық мектепте оқыды, содан кейін басқа мектепке ауысып, орта білім алды. 1982 жылы Саражишвили атындағы Тбилиси мемлекеттік консерваториясында фортепианоны бітірді.
Лика Кавжарадзе 12 жасынан бастап филімдерде ойнады. Оның дебюті - «Бадам гүлдеген кезде» криминалдық драмасындағы гүлдері бар қыздың рөлі. Ол Теңіз Абуладзенің «Тілек ағашы» филіміндегі Маританың рөлімен танымал болды. ХХІ ғасырдың өзінде Лика Кавжарадзе грузин режиссері Шота Каландадзенің бірнеше эротикалық қысқа метражды филімдерінде ойнады. Мансап барысында актриса отыз екі филімде ойнады.
Ликидің тағы бір сүйікті ісі сурет салу болды. Онымен айналысуды анасы қайтыс болғаннан кейін, 30 жасында бастады. Кавжарадзе суреттері бірнеше галереяларға қойылды. Өлер алдында өзінің туындыларының тағы бір көрмесін дайындап жатқан.
Біраз уақыт 80-жылдардың ортасында Лика Кавжарадзе грузиндік «Ирида» сән үйінде модел болып жұмыс істеді.
Актриса Тбилисидегі өз пәтерінде қайтыс болды. Өлімге жүрек ұстамасы себеп болған. Қоштасу рәсімі Киелі Троица соборы - Самебада өтті. Лика Кавжарадзені еске алуға саясаткерлер, жанкүйерлер, достар мен әріптестері келді. Актриса анасының қабірінің жанына Тбилисидің Ваке ауданындағы зиратқа жерленген.
## Жеке өмірі және денсаулығы
Лика Кавжарадзе қатал кавказдық дәстүрлерде тәрбиеленді. Болашақ актрисаның туыстары оны мұқият бақылап отырды, бұл Ликаның жанын күйзелтетін. Алғаш рет актриса 19 жасында теннис кортында кездестірген Сандро Тактакишвилиге тұрмысқа шықты. Ерлі-зайыптылардың қазір АҚШ-та тұратын және заңгер болып жұмыс істейтін Леван аты ұлы дүниеге келді. Ликаның күйеуі, физик, көп ұзамай ғылыми қызметін жалғастыру үшін Мәскеуге ауысады. Тұрмыстық тәртіпсіздік және жұбайына деген әлсіз сезімдер ақыры отбасының бұзылуына әкелді. Кейіннен С. Тактакишвили АҚШ-қа кетті.
Лика Кавжарадзенің екінші күйеуі, білімі бойынша экономист Леван Шанидземен бірге 7 жыл тұрды. Бұл некеде балалар болмады. Болашақта актриса Шота Каландадземен тығыз қарым-қатынаста болды, ол үшін ол муза ғана емес, сонымен бірге дос болды.
Лика Кавжарадзе 24 жасында дәрігерлерге депрессиямен алғаш рет жүгінді. Сырқаттың себептері белгісіз болып қалды. Сырқат онымен өмір бойы бірге болды, нәтижесінде мезгіл-мезгіл өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттеріне әкеліп отырды. Лика дәрі-дәрмекті жыл сайын түзетуді қажет етті. Жүйке ауруы оның өмірін айтарлықтай өзгертті. Мысалы, 5 жасында оқи бастаған музыкадағы елеулі табысқа қарамастан, осы саладағы психологиялық күйзеліске байланысты өзінің орындаушы мансабын қалдыруға мәжбүр болды.
Лика Кавжарадзе анасына қатты бауыр басқан болатын. Оның өлімі актриса үшін ауыр соққы болды.
Ликидің немересі Александр АҚШ-та тұрады.
## Филімдер тізімі
## Сілтеме
* Facebook-тағы Лика Кавжарадзенің жанкүйерлер парағы
## Дереккөздер |
Бұжақ ордасы (сондай-ақ Ақкермен ордасы, Белгород ордасы, Белгород-Днестровский қ. атауына сәйкес) — XVII ғасырдың басында пайда болған Бұжақ аймағына қоныстанған ноғайлардың автономды қалыптасуы. Орда көсемі (серәскер) Османлы сұлтанының тәуелді мемлекеті болған Қырым ханына бағынды.
## Тарихы
Ноғайлар Бұжақта 1484 жылы сұлтан II Баязиттің Молдавия кінәздігіне қарсы жорығынан кейін, Прут-Днепр өзенаралығының оңтүстік бөлігі Осман империясының Силистрия санжағына кірген кезде пайда болды. Бұл жерлердің бір бөлігі мұнда өзінің бағыныштылары - Солтүстік Кавказ даласынан келген татарлар мен ноғайларды қоныстандырған Қырым ханына берілді. Бұжақ ордасының гүлдену кезеңі XVII ғасырға сәйкес келеді, бұл кезде қалмақтар шапқыншылығынан қашқан көшпелі түркітілдес ноғайлар да қоныстанды. Осы және басқа топтардың араласуы нәтижесінде бұжақ татарлары пайда болды, кейінірек олар Дунай татарлары деп аталды. Сол кезде Бұжақ татарлары Қырым ханы әскерінің негізгі соққы беретін күштерінің бірін құрды, олар құлдыққа сату үшін тұтқындарды тонау және тұтқындау мақсатында көрші мемлекеттерге үнемі шабуылдар жасады. Бұжақ ордасының алғашқы басшысы және негізін қалаушы - Қантемір (1637 ж. қай.); тарихшы В .В. Трепавлов орданың 1620 - 1630 жж. қалыптасқан жылдары деп қарастырады. Православиелік Молдавия кінәздігі мен мұсылман бұжақ ноғайлары арасында шекара қақтығыстары көп болды, екеуі де Осман империясының тәуелді мемлекеттері болғанына қарамастан, мүмкіндігінше екі жақтың да мүдделерін сақтауға мәжбүр болды.
Димитрий Қантемір өзінің «Молдава сипаттамасында» (1727) жазды:
... әсіресе шаруалар үшін үлкен сорлылық - олар татарлармен көршілес тұру, олар қолдарынан келгеннің бәрін жасырын ұрлап қана қоймай, тіпті кейде Польшадағы жорық атын жамылып - және бұл жағдайда олар Молдованы айналып өте алмайды. - барлық ауыл тұрғындарын тұтқындап, содан кейін Константинопольге орыс ретінде сатылатын ашық тонау жасайды. Сұлтанның бірнеше рет бұйрығымен мұндай шапқыншылықтарға ұзақ уақыт тыйым салынғанымен, татарлардың қылмыстық әрекеттерінен кім бұл жағдайда қашып құтыла алады? Алайда тағдыр Константинопольге апаратындардың тағдыры бақытты, өйткені сол жерде кінәздіктар төлем жасамай, молдованың тұтқынын қай жерде тапса да босата алады.
Қырым хандығы жойылғанға дейін Бұжақ ордасы қосарлы - Қырым ханы мен түріктің Очаков уәлаятына бағынышты болды. Орда билеушісі Қырым хан әулиеті Герейлер өкілдерінің бірі тағайындалды; оның Бұжақ ордасының сұлтаны атағы және серәскер шені болды. Орданың резиденциясы мен астанасы Қаушан қаласы болды.
Түрік авторларының айтуынша, 1758 жылдың күзінде Бұжақ ордасы Молдавия кінәздігіне жойқын шабуыл жасады. Сол жылы бұжақ ноғайлары көрші Едисан ордасына қарсы жорыққа шықты. Осы уақытта Бұжақтағы ноғайлардың жалпы саны 50 000 адамға жетті, ал Жабайы өріс шекараларының қысқаруы, отаршыл қоныстардың өсуі жағдайында көшпелі мал өсіруге арналған жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі айқын болды. 1781 жылы татарлардың (ноғайлардың) Кишиневке жасаған шабуылы туралы деректер сақталған. 1787-1791 жылдардағы орыс-түрік соғысы кезінде бұжақ ноғайларының бір бөлігі Дунай арқылы, бір бөлігі Очаковқа қоныс аударды, бірақ соғыс аяқталғаннан кейін түріктер оларды Едисан ордасының бір бөлігімен бірге Бұжаққа қайтарып жіберді. Нәтижесінде, шамамен есептеулер бойынша, 1794 жылы Бұжақта шамамен 40 000 ноғай өмір сүрді. 1806-1812 жылдардағы орыс-түрік соғысында Бұжақ ордасы, негізінен, Осман империясының жағына шықты. Бұжақ ноғайларының көп бөлігі орыс әскерлерінің қысымымен 1807 жылы Османлы империясының шегіну шекарасынан кейін оңтүстікке қарай Бұжақтан қашып, Дунай арқылы өтіп, 1878 жылға дейін түріктердің билігі жалғасқан Добруджа аймағына көшті. Бухарест бейбітшілігінің (1812) нәтижелері бойынша қаңырап қалған Бұжақ Ресейге қосылды. Ресей үкіметі Молочная өзеніне (Азов теңізі) қоныс аударған Бұжақ ордасының соңғы қалдықтары (шамамен 3900 адам) 1812 жылы Түркияға ат басын бұрды.
Тарихқа шолу жасасақ, 1806-1807 жылдардағы қыста Бұжақ татар ордасының жойылуы Ресейдің Жабайы өріс көшпелілері - Алтын Орда мен оның мұрагерлеріне қарсы ғасырлық күресінің аяқталғанын көрсетті.
## Тағы қараңыз
* Бұжақ татарлары
* Едисан Ордасы
* Жедішкөл
* Алтыұл Ордасы
## Әдебиет
* В.В. Трепавлов Ноғай Ордасының тарихы — Қазан: Издательский дом «Казанская недвижимость», 2016. — 764 б. — ISBN 978-5-9907552-5-3. Мұрағат көшірмесі 28 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
## Дереккөздер |
Серәскер (осман: سرعسكر, түр. Serasker) — түрік әскерлерінің бас қолбасшысы.
## Этимологиясы
Парсы тілінен енген екі бөліктен тұратын сөз сер - бас, ал араб тілінде әскер - сарбаз, жауынгер, осылайша - сарбаздардың басы.
## Осман империясы
XVI ғасырдың аяғынан бастап, сұлтандар әскерді жеке басқаруды тоқтатқаннан кейін, бұл атаққа әскерге жауапты ұлы уәзірдің орынбасарлары ие болды. Олар екі және үш бұншық пашалардан сайланды, олар орыс генерал-аншефына сәйкес келді. Әскердегі реформадан кейін - Түркияның соғыс министрі (1826-1908 жылдары). Кабинет иерархиясында Ұлы уәзір мен Шейх әл-Исламнан кейінгі үшінші орынды иеленді.
Серәскерлер тізімі:
* Аға Хұсейін паша (1826-1827)
* Қожа Хүсрев Мехмет паша (1827-1836)
* Дамад Джорджиан Халил Рифат Паша (1836-1838)
* Дамад Мехмет Саид паша (1838-1839)
* Дамад Джорджиан Халил Рифат Паша (1839-1840)
* Мұстафа Нұри паша (1840-1842)
* Хафиз Мехмет паша (1842-1843)
* Дарбхор Мехмет Решид паша (1843 ж.)
* Хасан Риза Паша (1843-1845)
* Сүлеймен Рефет паша (1845-1846)
* Қожа Хүсрев Мехмет паша (1846-1847)
* Дамад Мехмет Саид паша (1847-1848)
* Хасан Риза Паша (1848-1849)
* Дамад Мехмет Әли паша (1849-1851)
* Мехмет Рүшди паша (1851-1853)
* Дамад Мехмет Әли паша (1853-1854)
* Хасан Риза Паша (1854-1855)
* Мехмет Рүшди паша (1855)
* Хасан Риза Паша (1855-1857)
* Мүхендис Мехмет Кәмил паша (1857 ж.)
* Мехмет Рүшди паша (1857 ж.)
* Хасан Риза Паша (1857-1861)
* Мехмет Намик-паша (1861 ж.)
* Мехмет Рүшди паша (1861-1863)
* Мехмет Рашид паша (1863 ж.)
* Кечежизаде Фуат Паша (1863 ж.)
* Ибраһим Халил паша (1863 ж.)
* Хұсейін Авни Паша (1863-1866)
* Ширпанлы Әбдулкерім Нәдір паша (1866 ж.)
* Хасан Риза Паша (1866-1867)
* Мехмет Рүшди паша (1867-1869)
* Мехмет Намық паша (1869)
* Хұсейін Авни Паша (1869-1871)
* Ахмед Есад паша (1871-1872)
* Ширпанлы Әбдулкерім Нәдір паша (1872 ж.)
* Фосфор Мұстафа Сидки Паша (1872)
* Мехмет Явер паша (1872 ж.)
* Ахмед Есад паша (1872-1873)
* Хұсейін Авни Паша (1873-1874)
* Ширпанлы Әбдулкерім Нәдір паша (1874-1875)
* Әли Саиб Паша (1875 ж.)
* Хұсейін Авни Паша (1875 ж.)
* Хасан Риза Паша (1875-1876)
* Дервиш Ибраһим паша (1876 ж.)
* Ширпанлы Әбдулкерім Нәдір паша (1876 ж.)
* Хұсейін Авни Паша (1876 ж.)
* Ширпанлы Әбдулкерім Нәдір паша (1876 ж.)
* Мехмет Редиф паша (1876-1877)
* Махмұд Джелаледдин-паша (1877 ж.)
* Мехмет Рауф паша (1877-1878)
* Ыстанбуллу Мехмет Иззет-паша (1878 ж.)
* Махмұд Джелаледдин-паша (1878 ж.)
* Ғазы Осман паша (1878-1880)
* Хұсейін Хұсну паша (1880)
* Ғазы Осман паша (1880-1881)
* Хұсейін Хұсну паша (1881)
* Ғазы Осман паша (1881-1885)
* Әли Саиб Паша (1885-1891)
* Ғазы Осман паша (1891)
* Мехмет Риза Паша (1891-1908)
## Қырым хандығы
Қырым хандығында Ноғай ордасының - Едисан, Бұжақ, Жедішкөл (немесе Седішкөл), Жембойлық мырзалары серәскер деп аталды. Олар үлкен жорыққа Қырым ханының негізгі әскеріне қосылған әскерлерді басқарды. Олар көбінесе тәуелсіз саясат жүргізді, хан тағына үміткерлерді қолдады.
Басқа жағынан, Қырым ханы бұл қызметтерге кіші ұлдарын жиі тағайындайтын. Кейбіреулері ноғай жақтастарына арқа сүйеп, кейіннен хан болды. Негізгі ноғай ордасының серәскерлері Қырым хандығының Күшік диванының (Кіші диван) құрамына кірді.
## Дереккөздер |
Жедішкөл (түр. Cedişkul) — Украинаның тарихи аймағы, Днепрдің шығыс жағалауында, Запорожьеден оңтүстікте орналасқан. Қазір бұл Херсонның солтүстігі және Запорожье облыстарының оңтүстік-батысы. 1728 жылдан бастап XVIII ғасырда осы жерде көшіп-қонып жүрген аттас ноғай ордасының атымен аталған. Жембойлық Жедішкөл Ордасы көшпенділерінің оңтүстігінде орналасқан. Әкімшілік жағынан Жедішкөл Қырым хандығының құрамына кірді. 1768-1774 жылдардағы орыс-түрік соғысының нәтижесі бойынша аумақ Ресей империясының құрамына кірді, ноғайлар 1771 жылы Қобанға қоныс аударды. 1783 жылы Қобандағы ноғай көтерілісін басу кезінде Жедішкөл ордасы жеңіліске ұшырап, жедішкөлдің қалғандары Түркияға ат басын бұрды.
## Дереккөздер |
Айдаһар үңгірі — Ақмола облысындағы ерекше орын. Бұл жер туристер мен өңір тұрғындарының энергиялық күш алу үшін келетін қасиетті орны ретінде елге танымал.
## Географиялық орны
Үңгір Зеренді ауданы Үлгілі ауылында орналасқан. Үңгірдің ұзындығы — 270, ені — 70, биіктігі — 35 метр шамасында. Үңгірге кіре бергенде қарағай мен көк жапырақты қайыңдар бой көтерген. Осы жапырақтардың суық та арасымен таралған, үңгірдің қабырғалары дымқыл болғанымен, күн сәулесі үңгір ішіне ерекше жарық береді.
## Аңыздар
Жергілікті тұрғындар бұл үңгірді киелі орын деп санайды. Ол адамның жан дүниесін тазарту үшін өте пайдалы деседі. Үңгірге рухани күш алу үшін шығармашылық адамдары да жиі келеді.
Аңызға сәйкес, бұл үңгірде емші адам өмір сүріпті-міс, оның алдына барып емделу қиын болыпты, бірақ емделген адам кез-келген ауруынан сауығып кетеді екен. Емші қарт қайтыс болғаннан кейін, емшінің энергиясы осы үңгірде сақталып, ауруына шипа іздеген жандарға жәрдемін береді екен.
## Дереккөздер
## Қатысты сілтемелер
* Айдаһар үңгірі: Дерттен құлан таза айығып кетесің
* Ақмоладаға «Айдаһар үңгірі» — емшінің қасиеті мен энергиясы қалған жер Мұрағатталған 1 қыркүйектің 2021 жылы. |
Үлкен Ноғай Ордасы, кейде Үлкен ноғайлар (орыс. Большая Ногайская Орда, Большие ногаи) — XVI ғасырдың II-жартысында Ноғай ордасының ыдырауы нәтижесінде құрылған мемлекеттік бірлестік. 1634 жылы Үлкен Орданың ноғайлары Кіші ноғайлар көшіп-қонып жүрген Еділдің оң жағалауына қарай жылжыды.
## Тарихы
Үлкен Ноғай ордасы Еділ өзеннің Каспий теңізіне құятын төменгі ағысының сол жағалауынан Жайық өзеніне дейінгі аралықта көшіп-қонып жүрген ұлыстардан құрылған. Үлкен ноғайлардың билеушілері өздерінің Мәскеу мемлекетіне тәуелділігін бірнеше рет мойындады (1555 — 63, 1564, 1567).
1577 жылы Орда астанасы Сарайшықты кәніз Серебрянның орыс әскері алды. Шексіз ішкі аласапыран Ордаға тәуелсіз құрылым ретінде нүкте қойды. Трепавлов В. В. үш қиыншылықты және Орда азабын ажыратады. Әрине, Ноғай Ордасының қарсыластары мемлекеттің әлсіздігін пайдаланып қалмай отырмады.
1600 жылы Борис Годунов патша Үлкен ноғайлардың тәуелділігін ресми түрде бекітіп, Естерек (Иштерек) мырзаға кәніз атағын берді.
XVII ғасырдың бас кезінде Үлкен Ноғай ордасы бір жағынан Мәскеу мемлекетінің, екінші жағынан Еділ бойына қоныстанып қалуға тырысқан қалмақ тайпаларының қысымына ұшырады. 1634 жылы қалмақтардың кезекті шабуылынан кейін Үлкен Ноғай ордасы ыдырап кетті. Үлкен ноғайлардың бір бөлігі Жайық өзенінен өтіп, қазақ, қарақалпақ халықтарына келіп қосылды, қалғандары Еділ өзенінің оң жағалауына қоныс аударып, Кіші ноғайлармен бірге көшіп-қонды.
Сайып келгенде, ноғайлар Солтүстік Кавказға қоныс аударды.
## Үлкен Ноғай Ордасының билеушілері
* Дін-Ахмет би, Исмаил бидің ұлы (1563–1578)
* Ұрыс би (1563–1578 нұраддин, 1578–1590 би)
* Дінбай мырза (1578–1584 нұраддин)
* Сейіт-Ахмет мырза (1584–1587 нұраддин)
* Ораз-Мұхаммед би (1584–1590, 1590–1598 би)
* Дін-Мұхаммед би (1590–1598 нұраддин, 1598–1600 би)
* Естерек би (1598–1600 нұраддин, 1600–1619 би)
* Күшік мырза (1600–1604 нұраддин)
* Жас-Тарақ мырза (1600–1619 кейқобад)
* Шай-Тарақ мырза (1604–1619 нұраддин)
* Қаракел-Мұхаммед мырза (1604–1622, 1622–1631 нұраддин)
* Қанай би (1622–1634 би)
## Дереккөздер |
Едисан Ордасы — Қобан даласынан шыққан және 1728 жылдан бастап Днепр (Днепрдің сағасы), Оңтүстік Буг мен Днестр арасындағы оңтүстік далаларды алып жатқан Кіші Ноғай Ордасының бір бөлігі, Қара теңіз жағалауынан солтүстікке қарай Кодыма өзеніне дейін.
Орданың орталығы айналасымен бірге Осман империясына тікелей бағынған Очаков болды. Едисан Ордасының қалған аумағы Қырым хандығына тәуелділді болды. Орданы қаймақам немесе серәскер басқарды.
Шаруашылықтың негізгі бағыттары - мал шаруашылығы, сауда және ішінара егін шаруашылығы. Едисан Ордасы Реч Посполитаға және оңтүстік орыс жерлеріне шабуылдауға қатысты.
1768-1774 жылдардағы орыс-түрік соғысы кезінде Орда 1770 жылы Ресей империясының протекторатын мойындап, 1771 жылы Қобанға қоныс аударды. Бірақ 1774 жылғы Күшік-Қайнаржа келісіміне сәйкес, ол аз уақыт ішінде тәуелсіздік алып, қайтадан Қырым хандығының қол астына өтеді. 1781 жылы Қобанда ноғайлардың Ресей империясының протекторатында болған Қырым өкіметіне қарсы көтерілісі болды. Екатерина II жарлығымен Орда 1783 жылы сәуірде таратылды, бірақ бағынғысы келмей, қайтадан бүлік шығарды. Оны басқаннан кейін едисандар 1790 жылы Молочная мен Берданың аралық бөлігіне қоныстанды, тағы бір бөлігі Бұжақ Ордасына қосылып, Оңтүстік Бессарабия далаларына қоныс аударды.
1853-1856 жылдардағы Қырым соғысынан кейін едисан ноғайларының барлығы дерлік Осман аумағына көшірілді.
## Тағы қараңыз
* Едисан
## Дереккөздер |
Жембойлық — Украинаның оңтүстігінде Днепрдің сағасы мен Қырым түбегінің арасындағы тарихи аймақ - қазір Херсон мен Запорож облыстарының аумағы. XVIII ғасырда осы аймаққа өз атын берген ноғай ордасының бірі мекендеді (орданың тағы бір атауы - Перекоп ордасы). XVII ғасырдың басында бұл ноғай ордасы қазіргі батыс Қазақстан даласында Ембі өзенінің жағасында көшіп-қонып жүрді (сондықтан ноғайлардың Жембойлық атауы: «Жем/Йем» - Ембі, "бой" - жағалау, "-лық" - жинақтық аффикс), бірақ басқа ноғайлар сияқты Хо Ұрлұқ қалмақ шапқыншылығынан Еділге (1628), ал 1715 жылы Қобанға қоныс аударуға мәжбүр болды. Кейіннен, едисандар сияқты, жембойлық ордасы 1728 жылы қазіргі оңтүстік Украинаның жеріне Қырым хандарының қорғауымен пана тапты. 1770 жылы Жембойлық Ресейге қосылғаннан кейін, 1771 жылы ноғайлар Солтүстік Кавказға (Моздоктың солтүстігі) көшіп, бұл аймақ Жаңаресей құрамына кірді.
## Қырыммен қатынасы
XVIII ғасыр бойы Жембойлық қырым ауданы болды. Аумақты серәскер - Қырым ұлығы басқарды. Орда жылына бір рет Құрбан айт мерекесін Бақшасарайда тойлауға депутат жіберіп отырды. Соғыстар кезінде жембойлықтар жорыққа 3 мыңға дейін атты әскер жіберіп отырды.
## Дереккөздер |
Бұзаулық (башқ. Быҙаулыҡ; орыс. Бузулук) — Ресейдегі өзен, Орынбор облысының батыс бөлігі арқылы ағады. Самара өзенінің сол саласы. Ұзындығы - 248 км, су алабының ауданы - 4460 км². Судың орташа жылдық ағыны - сағасында - 7,7 м³/с.
Бастауы Жалпы Сырттың солтүстік беткейінде. Ол жыртылған дала арқылы ағады. Орыс және украин ауылдары, қазақтар да тұрады. Самарамен түйіскен жерде Бұзаулық қаласы орналасқан. Бұзаулық өзенінің төменгі ағысында жоғарғы палеолит дәуірінен жататын І-Лабазий мен II-Лабазийдің тұрақтары бар.
Салалары: Грязнушка (сол), Қаранай (оң), Хомутовка (оң), Мөлөк (оң), Талянка (оң), Ташелка (сол), Ялға (оң), Безымянка (сол), Березовый (оң), Сухая Ветлянка (сол), Мокрая Ветлянка (сол), Грязнушка (сол), Грачевка (сол), Бобровка (сол), Паник (оң), Тарпан (оң).
Өзен бойындағы елді мекендер: Бұзаулық, Лабазы, Скворцовка, Петровка, Қорманай, Қандауыр, Күтіш, Михайловка, Краснояровка, Андреевка.
Гидронимнің шығу тегі туралы бірнеше нұсқа бар. Олардың біреуіне сәйкес, «Бұзау (өзен)» (башқұрт бызау, татар босау - «бұзау». -лық - аффикс) ретінде аудару керек. |
Халидолла Дүйсеев (1930 – 25.12.2009) – партия және кеңес қызметкері, КСРО кәсіби-техникалық білім беру ісінің үздігі. Домбырашы.
## Өмірбаян
Халидолла Дүйсеев 1930 жылы Бегайдар ауылында дүниеге келген. Руы Есентемір, бөлімі Көн Бессары, Кіші Жүз.
Қамысқаладағы М.Горький атындағы орта мектебін аяқтады.
1947 жылы Гурьев педучилищесінің бастауыш сыныптың мұғалімі деген диплом алып М.Горький орта мектебінде ұстаз болды.
1957 - 1970. Кеңес Армиясы қатарынан босаған соң, Күкіртті бастауыш мектебінде мектеп директоры, Тұщықұдық ауылдық Кеңесі атқару комитетітнің хатшы.
1968 Гурьев пединститутының тарих факультетін бітірген
1970 - 1974. Бақсай ауылдық Махамбет ауданын Кеңесі атқару комитетітнің төрағасы.
1977 - 1978. Ақжайық ауылдық Махамбет ауданын Кеңесі атқару комитетітнің төрағасы.
1975 - 1976. Сарайшық кәсіптік-техникалық училищесіне (бүгінде ол Махамбет аграрлық колледжі) директордың орынбасары.
1978 - 1991. Оқу шаруашылығының басшысы.
Белгілі өнер иесі ретінде Тұщықұдық ауылындағы ұлттық оркестр, Аққыстау халық театры сынды өнер ұжымдарының құрылуына зор үлесін қосқан ұйымдастырушылардың бірі.
## Қоғамдық қызметі
Бірнеше мәрте аудандық комсомол, кәсіподақ, партия конференцияларына делегат, жергілікті Кеңестің депутаты болып, партия ұйымы тексеру комиссиясының мүшесу болды.
## Отбасы
Әкесі – Дүйсе Теңелбайұлы (1892-1965), анасы – Збира Жалғасбайқызы Өтеғалиқызы (1898-1972). Дүниеге ұш бала әкелді: Шәмшия (1925), Халидолла (1930), Қанапия (1939).Зайыбы - Жәнипа Сабырқызы (1932-2005), дүниеге он бір перзент әкелген. “Алтын алқа” алқасына ие болған, КСРО-ның “Батыр-Ана” атағын алған (1972). Отбасында алты қыз, бес ұл дүниеге келген: Какима, Фатима, Мәншүк, Венера, Ақмарал, Ақбөбек, Қуанышкерей, Пангерей, Құттыгерей, Орынғали, Думан
## Марапаттары
КСРО кәсіптік-техникалық саласының үздік қызметкері.
Бірнеше медальдармен, Құрмет грамоталарымен марапатталды.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Тұщыкұдык ауылы шежіресі/ Алматы, Сардар баспа үйі, 2014, 285 бет. ISBN 978-601-7174-37-8
* Сайпеден Сидағалиев “Айналайындарыма Аманат”/ Алматы, Сардар баспа үйі, 2016. ISBN 978-601-80579-2-6 |
Сана би кесенесі — көпшілік зиярат ететін қасиетті орын болып табылады.
## Орналасуы
Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Сарытерек ауылынан солтүстікке қарай 11 шақырым жерде орналасқан.
## Сипаттамасы
Сана би Қожантайұлы ХҮІІІ ғасырдахалық бірлігі мен ынтымағын сақтауға үлес қосқан белгілі би. Қараменде бимен бір уақытта өмір сүрген, кез келген қиын жағдайда жол табатын сенімді серігі болған. Ел арасында сақталған әңгімелер бойынша Қараменде мен Сана билер Дадан тобықты руына қоныс іздеп, Тоқырауын өзені мен Балқаш көлінің маңын таңдаған. Сана би Балқаш көлінің жанына келгенде: «Ойы-балық, қыры-киік, кедейдің жан сақтар жері екен» депті. Дадан тобықты руы Тоқырауын, Балқаш маңында кең таралған.
## Аңыз
Ел арасындағы аңыз бойынша Сана би қайтыс боларының алдында: «Менің сүйегімді ақ түйеге артыңдар. Түйе қай жерге шөксе, сол жерге жерлеңдер» деген. Түйе екі күн жүріп қазіргі Сарытерек ауылынан он шақырым жердегі төбеге шөгеді. Сол жерге жерленеді.
## Дереккөздер |
Алтыұл Ордасы (Алтыұл ұлысы, Алты Ұлы) — XVI ғасырдың ортасында Ноғай Ордасынан шыққан Жайық, Ембі және Сырдария өзендерінің аралығындағы ноғайлардың мемлекеттік қалыптасуы.
## Тарихы
Алтыұл Ордасы 1550 жылдары Ноғай биі Шейх Мамай қайтыс болғаннан кейін және оның бауырлары Ысмайыл мен Жүсіптің арасында би тағына өзара тартыс басталғаннан кейін Ноғай Ордасынан бөлінді.
Шейх Мамайдың алты ұлы - Қасым, Хан, Бай, Би, Бек және Ақ - ұлыстарымен бірге ноғайлардың негізгі бұқарасынан бөлініп, Ноғай Ордасының шеткі шығысында (Жайық, Ембі және Сырдария өзендері) көшіп-қонуды бастады. Олар әлсіз, бірақ салыстырмалы түрде тәуелсіз саяси бірлестік - Алты Ұл ұлысын құрды.
«Алтыұл» («у Шти Сынов», «Шесть Сыновей») тіркесінің алғашқы қолданылуын орыс тарихшысы В. В. Трепалов 1581 жылы 8 маусымда орыс патшасы Иван Грозныйға жазған хатында Шейх Мамайдың ұлы, ноғай мырзасы Бекте байқады.
1549 жылы мырза Хан бен Шейх Мамай қайтыс болғаннан кейін бес ағайынды, 1555 жылы Қасым қайтыс болғаннан кейін - төрт, 1580 жылы Ақ қайтыс болғаннан кейін - үшеу қалды. Алайда, Шейх Мамай руының мүшелері осы бидің барлық ұрпақтары үшін «Алты ағайынды» және «Алты ұл» атауларын қолдана берді. 1556 жылы Шейх Мамайдың ұрпақтары отыз адам болды.
Алтыұл мырзалары батыста Жайықтан бастап шығыста Сырдарияға дейінгі аралықты кезіп, қазақ көшпенділерімен шекаралас болды. 1570 - 1580 жылдары казактардың шабуылына байланысты Алтыұл ұлыстары Жайықтан шығысқа қарай шегініп, Ембі өзені Алтыұл иелігінің батыс шекарасына айналды. XVII ғасырдың бірінші жартысында алтыұлдар қалмақ тайшының бақылауына түсіп, олармен бірге көшіп-қонып жүре бастады. Алтыұлдың кейбір мырзалары ұлыстарымен бірге қазақ және Хиуа хандарының иелігіне көшті, ал басқалары үлкен және кіші ноғайлардың артынан Қара теңіз далаларына өтіп, Қырым хандарына тәуелді екенін мойындады.
XVII ғасырдың бірінші жартысында Алтыұл Ордасы өмір сүруін тоқтатты. Алтыұлдар өз тәуелсіздігін қорғай алмай, қалмақ тайшаларына тәуелді болып қалды. XVII ғасырдың ортасында қалмақтар Төменгі Еділ бойына кеткеннен кейін, алтыұлдардың бір бөлігі қазақтың құрамындағы Кіші жүзінің құрамына кіріп, сіңісіп кетті, екінші бөлігі үлкен және кіші ноғайлардың арттарынан Қара теңіз бен Солтүстік Кавказ далаларына көшті.
## Сілтеме
* Трепалов В. В. «АЛТЫҰЛДАР: НОҒАЙ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ДАЛАЛАРЫНДА ҚАЛҒАНДАРЫ», Вестник Евразии, № 2 шығарылым, 2001 ж. |
Түй Қожа — оғлан, Маңғыстау билеушісі.
Ол қоңырат тайпасынан шыққан Құтан-Көншекке (Күй-Кішік) үйленген. Алтын Орда ханы Тоқтамыстың әкесі. Алтын Орданың шығыс бөлігі - Көк Орданың ханы Орыс ханның немере ағасы. Орыс ханның Алтын Ордадағы жоғарғы билікті басып алу үшін Сарайға қарсы жорығына қатысудан бас тарттып, сол үшін жазаланды.
## Әдебиет
* Почекаев Р. Ю. Орда патшалары. Алтын Орда хандары мен билеушілерінің өмірбаяны — СПб.: Евразия, 2010. — Б. 194-199. — 408 б. — 1000 таралым. — ISBN 978-5-91852-010-9. |
Қаймақам (түр. kaymakam, қырымтат. qaymaqam, осман: قائم مقام, араб.: قائم مقام [qā'im maqām] «наменгер, орынбасар») — Түркияда, Солтүстік Кипрде және Ливанда, ал одан бұрын Османлы империясында аймақ (түр. ilçe, осман: kaza) әкімшілігінің басшысы - екінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірлік.
Молдава мен Валахия кінәздіктерінде уақытша билеуші қаймақам деп аталды, оны Османлы сұлтан билеушісі болмаған кезде тағайындады.
## Этимологиясы
Қазіргі түріктердің қаймақам термині бастапқыда Осман түріктерінде қолданылған екі араб сөзінен шыққан: қайым (قائم), «тұру» дегенді білдіреді; және мақам (مقام), бастапқыда «орын» үшін қолданылған, бірақ бұл жағдайда «лауазым», «жай» немесе «жағдай» деген мағынада қолданылған. Осылайша, Осман империясы кезінде қайым-мақам сұлтанның жергілікті деңгейдегі өкілі немесе «бір орында» деп есептелген үкіметтік шенеунік болды (ағылшын лорд-лейтенанты сияқты); бүгінде қаймақам - үкіметтің немесе мемлекеттің жергілікті деңгейдегі өкілі.
## Тарихы
### Османлы империясы
Осман империясында қаймақам лауазымы (садарет қаймақами немесе қаймақам паша деген түрі танымал) бастапқыда Ұлы Уәзірдің науқастануы кезінде, жорық кезінде астанада болмаған кезде немесе бір Ұлы Уәзірді жұмыстан босатып жаңадан сайланғаны астанаға келгенге дейінгі аралықта Ұлы Уәзірдің ресми орынбасары үшін қолданылған. Тәжірибе XVI ғасырда, немесе одан да ерте басталып, империяның соңына дейін жалғасты. Қаймақам Ұлы Уәзірдің барлық өкілеттіктерін пайдаланды, бірақ оларға әскери жорықтарды өткізуге араласуға тыйым салынды. Уәзірлердің арасынан таңдалған қаймақам астана саясатында маңызды рөл атқарды және болмаған Ұлы Уәзірді алмастыруға тырысып, оған қарсы қастықтарға жиі қатысты. Империяның соңғы онжылдықтарында қаймақам қызметін императорлар кабинетінің мүшелері немесе Шейх әл-Ислам атқарды.
ХІХ ғасырда басталған модернизация және батыстану реформалары бұл терминге жаңа мағыналар қосты. 1826 жылы Асакир-и Мансур-и Мухаммадидің тұрақты әскерлерін құруымен қаймақам Османлы әскерінде подполковникке тең дәрежеге ие болды. Ол империяның соңғы ғасырында қолданыста болды және 1930 жылдарға дейін Түрік республикасында оны ярбай есімімен ауыстырғанға дейін қолдана берді. Танзимат реформалары шеңберінде әкімшілік жүйені қайта құрудан кейін көп ұзамай санжақ (екінші деңгейдегі аймақ) губернаторы қаймақамды қолданды, ал 1864 жылы уәлаят жүйесі құрылғаннан кейін қаймақам казаның (үшінші деңгейдегі аймақ) губернаторы болды. Жүйені қазіргі Түркия сақтап қалды, онда аймақ (1920 ж. кейін ilçe) әлі күнге дейін қаймақаммен басқарылады.
### Молдава мен Валахия
Қайым Мақам термині Молдова және Валахия тарихында ерекше мағынаға ие, мұнда Фанариоттың кезінде және одан кейін Билеушіні («ханзада») уақытша ауыстыру туралы, сондай-ақ Крайовадағы Олтения Банның делегаттар лауазымы сол кезеңде Бухарестке көшірілді (1761 ж.).
Бұл тұрғыда сөзді caimacam, сол уақытта лауазымды белгілеудегі румындық термин - căimăcămie деп жазуға болады.
### Араб тарихында
Катар
Арабияда кейінгі Катар әмірлігінің төрт хәкімі (жергілікті билеушілер) 1872 жылдан бастап Османлы суверенитеті орнағаннан бастап (Санжақ әл-Хасаның казасы [аудан] ретінде, Бағдат уәлаятының шегінде, 1875 жылдан бастап Басра уәлаяты) аудандық әкімші ретінде әкімшілік лауазым қаймақамға қосымша Осман титулын иеленді, 1916 жылы 3 қарашада Британ протекторатымен өзгергенге дейін (Бахрейіндегі Парсы шығанағы бас саяси резидентінің отарлық бақылауымен Катар шейхы ретінде).
Кувейт
Сол сияқты кейінгі Кувейт әмірлігінің жергілікті үш басқарушы хәкімдері де 1871 жылдан бастап Британ протекторатына дейін, сондай-ақ 1914 жылы 3 қарашада сол аймақтағы каза қаймақамдары болды.
### Мысыр тарихында
Османлы Мысырда қаймақам титулы орынбасарларға немесе агенттерге «лейтенант» сөзінің жалпы мағынасында қолданылған, бірақ бірінші кезекте Мұхаммед Әли билікке келгенге дейін елдің уақытша әкімдері үшін бір губернаторды қызметінен босатып, келесінің сайлауы аралығында қызмет еткен. Мәмлүк билеуші элитасының дүрбелең саясатында мүшелерінің бірін губернатор етіп тағайындағанға дейін қаймақамды тағайындау «әсіресе XVIII ғасырда мәмлүк фракциясы өз билігін заңдастыратын құралға» айналды. Мұхаммед Әли елдегі бақылауды нығайтып, батыстау реформаларды жүргізгеннен кейін, бұл атақ бүкіл Осман империясындағы сияқты жаңа техникалық мәнге ие болды: әскерде бұл подполковниктің баламасына айналды, ал әкімшілікте ол суару жүйесін күтіп ұстауға айрықша жауапкершілік жүктелген нахияға жауапты шенеунікті білдірді.
## Қаймақам әскери атақ ретінде
Дәреже 1918 жылы Шығыс Африкадағы Экваторлық батальонды басқарған британдық офицермен бірге қолданылған кезде расталады.
## Тағы қараңыз
* Лупу Костаки
* Логофет |
Дәулет Герей (қырымтат. I Devlet Geray; Taht Alğan Devlet Geray; 1512−1577) - Герейлер әулетінен шыққан 1551-1577 жылдардағы Қырым ханы, Османлы сұлтаны Сүлейменнің бөлесі.
## Өмірбаяны
Мүбарак Герей ханзаданың ұлы (1516–1517 жылдары) және Қырым ханы I Меңлі Герейдің немересі. Мүбарак Герей Османлы сұлтаны Сәлім Явуздың жаулап алуларына қатысып, Мысыр жорығында қайтыс болды. Тарихшы Хәлім Герейдің айтуынша, Мүбарак Герейдің жесірі Қырым хандары I Мехмет Герей (1515–1523) мен I Саадет Герейге (1524–1532) тұрмысқа шықты. 1530–1532 жылдары ағасы Қырым ханы I Саадет Герейдің тұсында ханзада Дәулет Герей қалғай, яғни хан тағының мұрагері қызметін атқарды. 1532 жылы Саадет Герей тақтан бас тартып, жаңа хан I Сахиб Герей таққа отырғаннан кейін Дәулет Герей бірнеше жылға түрмеге қамалды. Бостандыққа шыққаннан кейін Дәулет Герей Қырымнан Ыстанбұлға кетіп, бірте-бірте Османлы сұлтаны Сүлейменнің ықыласына ие болды.
### Билік етуі
1551 жылы Османлы сұлтаны туған ағасы I Сахиб Герейдің орнына I Дәулет Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындады. Алдыңғы I Сахиб Герей ханды биліктен алшақтатылып, жаңа хан Дәулет Герейдің бұйрығымен әрекет еткен інісі Бөлүк Герей өлтірілді. І Сахибтің үлкен ұлы әрі мұрагері қалғай сұлтан Әмин Герей (1537–1551) де басқа ұлдарымен бірге өлтірілді. Сол 1551 жылы I Дәулет сый ретінде ханзада Бөлүк Герейді қалғай етіп тағайындады, бірақ кейін оны өзі өлтірді. Хан өзінің үлкен ұлы Ахмет Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады. 1555 жылы Ахмет Герей қайтыс болғаннан кейін ханның тағы бір ұлы Мехмет Герей қалғай болды.
I Дәулет Герей хан болғанда, Қырымның барлық бей руларын тыйып, біріктірді, сондықтан оның билігі кезінде елді ішкі толқулар шайқалтпады.
### Ресей мемлекетіне жорықтары мен шапқыншылықтары
I Дәулет Герей (1551–1577) өзінің көптеген әскери жорықтарымен, негізінен Ресей мемлекетімен соғыстарымен танымал. Ол 1552 және 1556 жылдары орыс патшасы IV Иван Грозный жаулап алған Қазан және Астрахан хандықтарының тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылды.
1552 жылдың жазында Иван Грозныйдың Қазан хандығын жаулап алуына жол бермеуге тырысқан Дәулет Герей Ресей мемлекетіне қарсы алғашқы жорығын жасады. Ханның Ресейге қарсы жорығына зеңбіректері бар түрік жаңа шеріктері де қатысты. Алдымен хан Мейіз соқпағы бойымен Рязан жерлеріне беттеп, сол жерден Коломнаға жақындауды жоспарлады. Алайда хан көп ұзамай патшаның өзі көп әскерімен Коломна маңында татарларды күтіп тұрғанын естіп, жоспарын өзгертіп, Тулаға қарай ат басын бұрды. Қаланы қорғауды Тула дуан басы кінәз Григорий Иванович Темкин-Ростовский басқарды. Иван Грозный П.М.Щенятев пен А.М.Курбский кінәздар басқаруындағы орыс полктарын (15 мың адам) Тула гарнизонына көмекке жіберді. Қырымдықтар қаланы қоршауға алып, артиллериямен атқылай бастады. 23 маусымда патша көмекке жіберген полктердің жақындап келе жатқанын естіген Тула гарнизоны бекіністен шығып, жауды шегінуге мәжбүрледі. Шайқаста Дәулет Герейдің балдызы Қамберді мырза қаза тапты. Орыстар түрік артиллериясының барлығын басып алды.
1555 жылы көктемде 60 мыңдық әскер басқарған хан Ресей патшалығына қарсы жаңа жорыққа шықты. Ол алдамшы айла ретінде, алдымен орыс патшасының қамқорлығын қабылдаған пятигорсктік шеркестерге беттеді. Осыны естіген Иван Грозный жазда Қырым хандығына қарсы әскери жорық ұйымдастырды. И.В.Шереметев пен Л.А.Салтыков дуан басылары басқарған 13 мыңдық орыс әскері Белевтен Қырым ұлыстарына, Орқапыға қарсы жорыққа аттанды. Жолда Мәскеу дуан басылары Қырым ханы мен оның әскерінің Рязан және Тула жерлеріне шабуыл жасауды көздеп, Северский Донец өзенінен өтті деген хабар жетті. Кінәз А.М.Курбскийдің айтуы бойынша түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректерінің жасақтары Қырым ханы басқарған жасақтың құрамында түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректер болды. Мәскеуден Тулаға дейін әскерді қарсы Иван Грозный патшаның өзі де шықты. Иван Грозный жасақтарының Коломнадан Тулаға шыққанын естіп, екі оттың ортасында қалудан қауіптенген Қырым ханы ордасын кері бұрып, күтпеген жерден Судбище ауылының маңында Шереметевтің жасағына тап болды. Ол шайқасқа араласпай, арбалы керуенін тастап, оңтүстікке қарай тез жылжыды. Шереметев арбалы керуенді алып, алты мың жауынгермен бірге Мценск, Рязан қалаларына жөнелтті. Бірақ келесі күні таңертең хан шағын орыс әскеріне шабуыл жасады. 1555 жылы 3 шілдеде Судбищи ауылы маңындағы шайқаста (Туладан 150 шақырым жерде) Қырым ханы орыс әскерін талқандай алмады. «Судбищедегі» шайқаста татарлар мен түріктер ауыр шығынға ұшырады, қаза тапқандардың арасында ханның ұлдары Ахмет Герей қалғай мен Қажы Герей де болды. Орыс әскерінің негізгі күштерінің жақындауынан қауіптенген I Дәулет Герей шайқасты тоқтатып, дала ұлыстарына жол тартты.
1556 жылы орыс әскери адамдары мен дон казактары түрік және қырым иеліктеріне бірнеше рет жорық жасады. Ислам Кермен, Очаков, Керіш төңірегіндегілер қирап, бірнеше қырым жасақтары талқандалып, «тілдер» тұтқынға алынды.
1557 жылдың көктемінде Дәулет Герей көп әскерімен днепрлік Хортиса аралындағы Запорожие казактарының бекінісін 24 күн бойы қоршауға алып, басып алды. Кінәз Дмитрий Вишневецкий басқарған Запорожие казактары жаудың барлық шабуылдарына тойтарыс беріп, оны шегінуге мәжбүр еткізді.
1558 жылы қаңтарда Қырым ханы орыс әскерлерінің Ливонияға жорығы туралы хабар алып, Оңтүстік Ресей жеріне қарсы үлкен жорық ұйымдастырды. Ханның үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай бастаған 100 мыңдық әскер Рязан, Тула және Кашираға шабуыл жасауды көздеп, Донец өзенінен өтті. Мехмет Герей қалғай Мечи өзеніне жетіп, орыс әскерлерінің Ока өзеніне жиналғаны туралы мәлімет алып, далаға қарай кері шегінді. Орыс дуан басылары татарларды Оскола өзеніне дейін қуды, бірақ оларға жете алмады. Сол жылдың жазында кінәз Дмитрий Вишневецкий бастаған орыс әскерилері мен Запорожие казактары өзен қайықтарымен Днепрден төмен түсіп, Қырым татарларының жасақтары мен елді мекендерін де қиратып, Орқапыға жетті.
1559 жылдың жазында кінәз Дмитрий Иванович Вишневецкий казактар және орыс жауынгерлерімен бірге кемелерге мініп, Донның төменгі ағысында түсіп, Қырым иеліктеріне жаңа шабуыл жасады және Айдар өзеніндегі 250 адамнан тұратын қырым татарларының жасағын талқандады. Дәл осы кезде Даниил Адашев басқарған екінші орыс жасағы Днепр бойымен төмен түсіп, Қырымның батыс жағалауын ойрандады. Орыстар өздеріне қарсы жіберілген Қырым жасақтарын талқандап, көптеген орыс және литвалық тұтқындарды босатып алды.
1562 жылы мамыр-шілдеде хан оңтүстік орыс жерлеріне жаңа жорық жасады. 15 мың адамдық Қырым татар әскері Мценск, Одоев, Новосил, Болхов, Черни, Белев төңірегін ойсыратты.
1563 жылдың көктемінде Қырым ханзадалары, I Дәулет Герейдің ұлдары Мехмет Герей мен Әділ Герей Мәскеудің шекаралық иеліктеріне кезекті жорық жасады. 10 мың адамдық Қырым татар әскері Дедиловск, Пронск, Рязан жерлерін күйретті.
1564 жылы қазанда Дәулет Герей оңтүстік орыс иеліктеріне тағы бір шабуыл жасады. Хан мен оның екі ұлы бастаған 60 мыңдық Қырым әскері Рязан жеріне шабуыл жасады. Ханның өзі Рязанға жақындап, қаланы қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны татарлардың барлық шабуылына тойтарыс берді. Қырымдықтар Рязан төңірегін қатты қиратып, ойрандап кетті. Рязан ішінде алты күн болған соң, олар далаға қарай қайтып кетті.
1565 жылдың күзінде Дәулет Герей шағын әскермен Оңтүстік орыс иеліктеріне тағы да шабуыл жасады. 9 қазанда хан Болховты қоршауға алды, бірақ сол күні орыс полктары жақындағанда түнде далаға қарай шегінді.
1569 жылдың жазында Османлы сұлтаны II Сәлім Астраханға қарсы үлкен түрік-қырым жорығын ұйымдастырды. Қасым паша басқарған 17 мыңдық түрік әскері Кефеден жолға шықты. Кешуде Дәулет Герей өзінің 50 мыңдық әскерімен түріктерге қосылды. Түрік қолбасшылығы Дон мен Еділ арасында арна салып, зеңбірегі бар кемелерді Еділге апарып, одан кейін Астраханға түсіп, қаланы басып алуды жоспарлады. Алайда түріктер арна қазып, кемелерін Еділге сүйреп апара алмады. Қасым паша артиллериясы бар кемелерді Азаққа қайтарып, ханмен бірге Еділге жорық тәртібінде аттанды. 16 қыркүйекте түріктер мен қырым татарлары Астраханға жақындады, бірақ артиллерияның жоқтығынан бекініске шабуыл жасауға тәуекел етпеді. Астрахандағы орыс гарнизоны адамдармен күшейтіліп, зеңбіректері болды. Иван Грозный кінәз П.С.Серебряный басқарған өзен әскерін Астраханға көмекке жіберді. Алдымен Дәулет Герей әскерімен Қырымға шегінді, ал 26 қыркүйекте Қасым паша түрік әскеріне Донға шегінуді бастауға бұйрық берді. Шегіну кезінде түріктер үлкен шығынға ұшырады.
1570 жылдың көктемінде I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық ұйымдастырды. Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей ханзадалар басқарған әскер (50-60 мың адам) Рязан мен Кашира жерлерін ойрандады.
1571 жылдың көктемінде Дәулет Герей Осман империясының қолдауымен және Речпосполитамен келісе отырып, Мәскеуге қарсы әйгілі жорығын бастады, бұл жорық Мәскеудің өртенуімен және көптеген оңтүстік Ресей аймақтарының ойрандалуымен аяқталды. Алғашында хан Козел жерлеріне жорық жасаумен шектелмек болып, әскерін Ока өзенінің жоғарғы ағысына апарды. Окадан өтіп, қырымдықтар Болхов пен Козелскке қарай беттеді. Бірақ хан жолда орыс жағынан бір қашқынның Мәскеуге бару туралы ұсынысын қабыл алды. Сатқын Құдаяр Тишенков ханға өз әскерін Ресей дуан басылары шабуыл күтпеген Жиздра өзенінің жоғарғы ағысындағы қорғансыз «өрмелерден» өткізуге уәде береді. Мамыр айының ортасында 40 мыңдық әскер орыс полктарын айналып өтіп, Перемыш маңындағы Жиздра өзенінен өтіп, Мәскеуге қарай жылжыды. Иван Грозный өз өміріне алаңдап, Мәскеудің жанынан «жағадан» Ростовқа қашады. Орыс дуан басылары, кінәздар И.Д.Бельский, И.Ф.Мстиславский және М.И.Воротынский Қырым әскерлерінің басып кіруінен хабардар болып, ханнан озып шығуға тырысып, Коломнадан Мәскеуге аттанады. 23 мамырда орыс полктары Мәскеуге жақындап, астананың төңірегіне орналасып, қорғанысқа дайындалды. Көп ұзамай дуан басылар Қырым татарларының алдыңғы қатарлы жасақтарымен шайқасқа түсіп, оларды шегінуге мәжбүр етті. 24 мамырда хан I Дәулет Герейдің өзі негізгі күштерімен Мәскеудің шетіне жақындап, Коломенское ауылына тоқтады. Хан Мәскеуге 20 мың әскер жіберіп, қала маңындағы елді мекендерді өртеп жіберуді бұйырды. Үш сағаттың ішінде Ресей астанасы толығымен дерлік өртеніп кетті. 25 мамырда Дәулет Герей әскерімен астанадан оңтүстікке Кашира мен Рязан бағытында шегініп, тұтқындарды ұстау жолында өз жасақтарының бір бөлігін таратып жіберді. Мәскеу жорығы нәтижесінде I Дәулет «Тақты Алған» (қырымтат. Taht Alğan) деген лақап атқа ие болды. Жорықтың нәтижесі: ондаған мың орыс қаза тапты, 150 мыңнан астамы құлдыққа алынды. Осыдан кейін Дәулет Герей Иван Грозный патшаға елшілік жіберіп, Қазан мен Астраханды оған беруді талап етеді. Жағдайдың қиын екенін көрген Иван Грозный Астрахан хандығын Дәулет Герейге беруді ұсынады. Алайда хан енді бүкіл Ресей мемлекетін бағындыруға болады деп есептеп, одан бас тартты.
Келесі 1572 жылы Осман империясының қолдауына ие болған I Дәулет Герей Ресей жеріне қарсы жаңа жорық үшін 120 000 әскер: 80 000 қырымдық пен ноғай, 33 000 түрік, 7 000 түрік жаңа шеріктерін жинады. Шілденің аяғында Қырым ордасы Серпуховқа жақындап, орыстың шағын сақшылар тұратын жерлерді талқандап, Ока өзенінен өтті. Серпухов жолында Дәулет Герей Мәскеуге қарай жылжыды. Серпухов, Таруса, Калуга, Кашира және Лопасна қалаларында полктары бар орыс дуан басылары шегінуге жолдарын кесіп, Қырым әскерінің артынан Мәскеуге қарай аттанды. 1572 жылы 30 шілде - 2 тамызда Мәскеуден 50 шақырым жерде орналасқан Пахра өзенінде Молоди шайқасында кінәз Михаил Иванович Воротынский мен Дмитрий Иванович Хворостинин басқарған 25 мың адамдық орыс әскері қырым-осман әскерін жойды. Шайқастарда қырымдықтар мен түріктер қыруар шығынға ұшырап, қырымның атақты қолбасшысы Дивей мырзатұтқынға түсіп, ноғай мырза Тереберді қаза тапты. Қайтыс болғандардың арасында ханның ұлдары Шардан Герей мен Хасболат Герей ханзадалар да бар. 3 тамызға қараған түні орыс әскерлерінің қууна байланысты Қырым ханы асығыс оңтүстікке қарай шегінді. Дәулет Герей қуудан құтылу үшін бірнеше тосқауыл қойды, ал орыстар оларды талқандап, қиратты. 1572 жылы шілдеде Ресей шекарасын кесіп өткен үлкен әскердің 5–10 мыңы Қырымға оралды. Бұл жорық Қырым хандығының Ресей мемлекетіне қарсы жасаған соңғы ірі әскери жорығы болды.
Одан кейінгі жылдары I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы шапқыншылықтарды жеке өзі бастап барған жоқ. Мәскеу маңайына тек оның ұлдары, қырым мен ноғай мырзаларын аз ғана күшпен шабуыл жасады.
Дәулет Герей өмірінің соңында оның үлкен ұлдары Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей арасындағы қарым-қатынас күрт нашарлады.
I Дәулет Герей 1577 жылы 29 маусымда обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді. Оның орнына үлкен ұлы II Мехмет Герей қалғай (1577–1584) келді.
## Дереккөздер |
Мұхаммед Герей (қырымтат. Muhammed Geray, محمد كراى; ? — 1704) — тарихшы, қырым билеушілер әулеті Герейлердің өкілі. Өзі жазған оның толық аты Дербеш Мұхаммед Герей бен Мүбәрәк Герай Шыңғызи (қырымтат. Derviş Muhammed Geray bin Mubarek Geray Cengiziy, درويش محمد كراى بن مبارك كراى جنگزى). Ханзада Мүбәрәк Герейдың ұлы және 1691 жылы билік құрған Қырым ханы III Саадет Герейдің інісі. Ол қолжазбасы Вена кітапханасында сақталған және Василий Смирнов зерттеген атауы жоқ тарихи шығарма жасады. 1683-1703 жылдардағы оқиғаларды сипаттайды. Қолжазбада сыртқы оқиғалардан басқа, Қырым хандығының ішкі оқиғалары мен Герейлер арасындағы қатынастар туралы қызықты мәліметтер келтірілген. Мұхаммед Герей тарихшыға фактілерге шын және бейтарап қарау қажеттілігін ерекше атап көрсетеді. Бір қызығы, Хәлім Герей өзінің жақын туысының бұл туындысын айтпайды және білмеуі де мүмкін.
## Әдебиет
* Смирнов В. Д. XVIII ғасырдың басына дейін Осман порттарының билігіндегі Қырым хандығы. / По изданию "Крымское ханство XIII—XV вв. — М.: «Вече», 2011. |
Ішкіле Хасан — оғлан, Тоқатемір ұрпақтарының қырым тармағының өкілі, Қырым ұлысы Әли мен Тастемір билеушілерінің бауыры. Түркі тарихшысы Қадырғали Жалайыри құрастырған шежіреге сәйкес, ол Сыр бойындағы беклербек Едігемен бірге болған және Тоқтамыстың ұлы Қадырберді жақтастарына оның мекендеген орнын айтып берген, нәтижесінде Едігені өлтіріп тастады. Алтын Орда ханы Ұлық Мұхаммедтің әкесі.
## Әдебиет
* Почекаев Р. Ю. Орда патшалары. Алтын Орда хандары мен билеушілерінің өмірбаяны — СПб.: Евразия, 2010. — 408 б. — 1000 таралым. — ISBN 978-5-91852-010-9. |
I Меңлі Герей (қырымтат. I Meñli Geray; 1445 – 1515) – Герей әулетінен шыққан Қырым ханы (1467, 1469—1475, 1478—1515). Қырым хандығын құрған Қажы Герейдің алтыншы ұлы.
## Өмірбаяны
Меңлі Герейдің жастық шағы туралы деректің жоқтың қасы, бірақ оның генуялық Кефе колония-қаласында тәрбиеленгені туралы болжамдар бар. Оның генуя диалектісін білгені, поэзия мен тарихқа қызығушылығы белгілі.
## Билік үшін күрес
Қырым хандығының негізін салған Қажы Герей қайтыс болардан бұрын ордада бүлік тудырып, хандық тақты тартып алмақшы болды деген айыппен үлкен ұлы Хайдарды хан болу құқығынан айырады. Қажы Керей қайтыс болғанда тақ мұрагерлігі оның екінші ұлы Нұр Дәулетке бұйырды.
1466 жылы Меңлі Герей хандықты тартып алды. Бірақ бірнеше айдан кейін Нұрдәулетті жақтайтын ақсүйектердің қарсылығымен тақтан түсті.
1468 жылы Меңлі Керей Қырымдағы Судак қаласындағы Генуэз бекетінің тұрғындарының көмегімен екінші рет Нұр Дәулетті тақтан түсіріп, ел билігін қолға алды. Бірақ 1475 жылы Нұр Дәулетті жақтайтындар оны тағы да тақтан түсірді және сол жылы ол Түрік әскеріне қолға түсіп, үш жылдан кейін түрік сұлтанның жарлығымен Қырымға оралып, хандық таққа жайғасты.
Меңлі Герей тұсында Қырым хандығы Алтын Ордадан біржола бөлініп шықты, бірақ 1475 жылдан Осман сұлтандығына вассалдық тәуелділікке түсті. Алтын Ордаға қарсы күресте Меңлі Керей өкіметінің нығаюына Мәскеумен одақтастықтың септігі тиді. Иван ІІІ Алтын Ордаға бағыныштылықтан құтылу үшін қырымдықтарды пайдаланды. Меңлі Керей Польша-Литва мемлекетіне шапқыншылықты жиілетіп, Казимир VІ-нің Руське 1480 жылы жорық жасауына мүмкіндік бермеді. 1502 жылы Меңлі Керей Шейх Ахмед тұсында Алтын Орданы біржола талқандады және Қырым хандығын Алтын орданың заңды мұрагері деп жариялады. Сол жылы Польшамен соғыс жүргізілді, Түркияның Молдавияға қарсы соғысына қатысты. Меңлі Герей өмірінің соңғы кезінде оның балалары орыс жерлеріне бірнеше тонаушылық жорықтар жасады.
Меңлі Герей өз әкесі секілді Бақшасарайда жерленген.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Қырым хандарының тізімі
* Қырым хандығы |
Ұлы Орда (тат. Олы Урда) — ортағасырлық дереккөздерде және қазіргі тарихнамада XV ғасырдың ортасында Алтын Ордадан (Жошы ұлысының) бөлінгеннен кейін қалдығы болған татар хандығын атау үшін қолданылатын термин. Басқа хандықтар: Қазан (1438), Қырым (1441), Ноғай Ордасы (1440) және басқалары.
Ұлы Орданың замандастары оны Алтын Ордадан қандай-да бір жолмен бөліп қарамаған және хандар өздерін бұрынғы Жошы ұлысының барлық татар мемлекеттерінің ішіндегі жоғарғы билеушілер деп санаған. Ұлы Орданың аумағына Дон мен Еділ, Төменгі Еділ бойы мен Солтүстік Кавказ далалары арасындағы жерлер кірді. Астанасы Сарай-Берке («Жаңа сарай» немесе «Берке сарайы») қаласы болды. Шыңғысханның ұрпағы, Тоқтамыстың немересі I Сейітахмет Ұлы Орданың алғашқы ханы болып саналады.
## Тарихы
XV ғасырдың ортасында Ұлы Орда Шығыс Еуропаның саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. Алайда, Алтын Орда сияқты оны ішкі қайшылықтар ыдыратты. 1455-1456 жылдары Ұлы Орда Қырым ханы Қажы I Герейден жеңілді. 1459 жылы Астрахан Ұлы Ордадан алыстап кетті, онда өзіне қарсы шыққан ағасынан қашқан Махмұт хан (1459-1465 жж. басқарған) тәуелсіз Астрахан хандығын құрды.
Ахмат хан тұсында (1459-1481 жж.) Ұлы Орда біршама күшейіп, Польша патшалығымен және Ұлы Литва мен Ресей кінәздігімен (1472) одақ құрды, Осман империясымен достық қатынастар орнатты (1476). Ахматтың күміс тиындары сақталды. Қырым хандығына (1474-1478) және Мәскеу кінәздігіне (1472 және «Уграда тұру» 1480) қарсы әскери жорықтар жүргізілді. Алайда, Ахматтың күшейтілген Мәскеу мемлекетіне қайтадан тәуелділікті енгізу әрекеттері нәтижесіз аяқталды.
Мәскеуге қарсы сәтсіз жорықтан кейін Ахмат әскерлерді таратып, өзінің ордасында Сібір ханы Ибақ пен Мұса мен Жамқұршы бастаған ноғайлар шағын жасақпен оны өлтіріп кетті. Бұл жолы Ибақ Ұлы Ордадағы билікті басып алуға тырыспады. Ноғайлар мен Сібір ханының өлтіру әрекеті Ахматтың күшеюінен және оларға жүргізетін биліктің қалпына келуінен қорқуынан туындаған сияқты.
Ахматтың балалары бұдан былай ондай саяси ықпалға ие болмады. Сейітахмет хан 1485 жылы әскер жинап, өзінің ағасы Мұртаза ханды Сарайдан қуып жіберді. Ол Сібірге қашып, сосын 2 жылдан кейін Ибақ тағыда Сарайды басып алды.
1486 жылы Ұлы Орда мен Қырым хандығы арасында соғыс басталды. Мұртаза хан Қырым әскерімен шайқаста қаза тапты. Ұлы Орданы Қырым ханы Меңлі I Герей талқандады. Үлкен Орда Қырымның тәуелді мемлекетіне айналды. Ибақ Еділ бойына басып кіріп, Сарайды жаулап алады.
Ибақ Сібірдегі бүлік кезінде қаза тапты. Сарайда Саидахмет ханның баласы Шейх Ахмет хан атанды.
1502 жылы Қырым хандығы Ұлы Ордаға шабуыл жасап, Еділ бойын басып алды. Ұлы Орда өмір сүруін тоқтатты, ал Қырым хандары Алтын Орданың қадір-қасиеті өздеріне өтті деп сене бастады. Еділдің арғы жерлері Ноғай Ордасының құрамына кірді, ал Дон мен Еділ арасындағы жерлер ресми түрде Қырымға өтті, бірақ көп ұзамай, 1556 жылы олар Мәскеу мемлекетіне қосылды.
## Үлкен Орда хандары
* Сейітахмет хан, Керімбердінің ұлы, Ұлы Орда ханы (1435—1465)
* Ахмет хан, Кіші Мұхаммед ханның ұлы, Ұлы Орда ханы (1465—1481)
* Сейітахмет хан, Ұлы Орда ханы (1481)
* Ибақ, Ұлы Орда ханы (1481)
* Мұртаза хан, Ұлы Орда ханы (1481—1485)
* Сейітахмет хан, Ұлы Орда ханы (1485—1487)
* Ибақ, Ұлы Орда ханы (1487)
* Мұртаза хан, Ұлы Орда ханы (1487—1491)
* I Меңлі Герей, Ұлы Орда ханы [1491)
* Ибақ, Ұлы Орда ханы (1491—1495)
* Шейх Ахмет хан, Ұлы Орда ханы (1495—1502)
## Әдебиет
* Греков И. Б. Шығыс Еуропа және Алтын Орданың құлауы (14-15 ғ. аралығы). — М., 1975.
* Сафаргалиев М. Г. Алтын Орданың құлдырауы. — Саранск, 1960.
## Дереккөздер |
Хәлім Герей (қырымтат. Halim Geray, حليم كراى;) 1772-1823) — қырымтатарынан шыққан түрік тарихшысы, Қырым билеушілері әулеті Герейлердің өкілі, Шахбаз Герейдің ұлы.
Оның «Гүлбюн-и ханан» (осман: Gülbün-i hânân yahud Kırım tarihı) атты тарихи шығармасы қазақша «Хандардың гүлзары немесе Қырым тарихы», «Хандардың қызғылт гүлзары немесе Қырым тарихы» деп аударылған. Бейнелі атау оның өлеңде болғандығына негіз болды, бірақ іс жүзінде композиция өте прозалы. Онда 44 қырым ханының өмірбаяны бар, 1811 жылы құрастырылған және Ыстанбұл екі рет басылған (1870 және 1909 жылдары). 1909 жылғы басылым - бұл қырық татар жазушысы Әбіләкім Илмидің классикалық осман тілінде жазылған түпнұсқа мәтінін XIX—XX ғасырлардың басында қолданылған жаңа осман тіліне аудармасы және кең түсіндірмелермен қамтамасыз етілген. 2004 жылы кітаптың орыс тіліндегі аудармасы жарық көрді (басылымда Әбләким Илмидің редакциялауымен мәтін араб мәтінінен латын графикасына және орыс тіліне аудару, транслитерация және аударма қырым филологы Кемал Үсейіновтің мәтінімен берілген).
Ол Диван атты өлеңдер жинағын шығарды, онда өзіне таныс сарай өмірін суреттеді.
## Әдебиет
* В. Д. Смирнов. «XVIII ғасырдың басына дейін Осман порттарының билігіндегі Қырым хандығы». «Крымское ханство XIII—XV вв.» басылымымен, Мәскеу, «Вече», 2011
* Ілияс Мүстакимов, Римма Баязитова. Ұлық Мұхаммед ханның саяси өмірбаянына |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.