text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Қызылкөпір (2017 жылға дейін – Шаян) — Түркістан облысы Арыс қалалық әкімдігіне қарасты Дермене ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Арыс қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 48 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихи дерек
Арыс қалалық әкімдігі мен Бәйдібек ауданы шекарасында орналасқан бұл ауылда 19 ғасырдың 80 жылдары Патша Өкіметінің пәрменімен салынған "Қызыл көпір" атты көпір бар. Оның негізгі бөлшектері болат пен темірден жасалған, құрастыруда бірде бір болт немесе гайка пайдаланылмаған. Белағаштары және бір жарым ғасырдан бері су табанында тұрған табан кірпіштері осы уақытқа дейін еш үгітілмеген, сол қалпында сақталған.
Ыстық пен суыққа төзімді етіліп салынған аса күрделі инженерлік құрылыс делінген бұл көпір тарихи маңызы бар нысан ретінде мемлекет қарауына алынған. Бүгінде бұл арадан Батыс Қытай – Батыс Еуропа жолы өтеді. Тұрғындар осы жолдың ортасында қалған бұрынғы ескі осы көпірді бұзғызбай алып қалған екен.
## Дереккөздер |
«Мәңгі бітім» — Ресей мен Польша арасында жасалған келісім. 1686 ж. 6 майда Мәскеуде қол қойылған.
"М.Б." 1667 ж. Андрусов уақытша бітімінің шарттарын баянды ете отырып, сол жағалаудағы Украинаны Киевпен қоса, Запорожье, Чернигов, Стародубты қоса Северск жерін, Смоленск қ-н төңірегімен қоса Ресейге мәңгілік бекітіп берді. Екі жағы да түрік сұлтанымен сепаратты бітім жасамауға міндеттенді. Мәңгі бітім бойынша Польша, Рим империясы, Венециямен бірге Ресей да Түркияға қарсы одаққа қосылды, Қырым хандығына қарсы жорық ұйымдастыруға міндеттенді. "М.б." орыс дипломатиясының жетістігі болды, орыс-поляк қарым-қатынасында кезеңді өзгеріс туғызды. Шығыс Еуропа халықтарының түрік-татарларға қарсы күресінде зор ықпал атқарды. Балтық теңізіне шығу жолындағы Ресейдің Швециямен күресін жеңілдетті.
## Дереккөздер |
Мәңгі бітім (1686) - 1654—1667 жж. ресей-поляк соғысын тоқтатқан, Ресей мен Польша арасындағы келісім. |
Ащысай ауылдық әкімдігі — Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ащысай ауылы кіреді. Орталығы - Ащысай ауылы.
## Дереккөздер |
Хантағы ауылдық әкімдігі – Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Хантағы ауылы кіреді. Орталығы - Хантағы ауылы.
## Дереккөздер |
Ботаника және фитоинтродукция институты - Қазақстандағы табиғи өсімдіктер дүниесін зерттейтін ғылыми мекеме.
Институт – қазіргі заманғы ботаниканың көптеген салаларын (флоратану, өсімдіктер жіктелімі, геоботаника, палеоботаника, қор тану, экология, интродукция), сондай-ақ өсімдік әлемінің екі әлемі – жоғары ағзалы өсімдіктер мен төмен ағзалы өсімдіктерді (саңырауқұлақтар мен балдырлар) зерттейтін ірі ботаника орталығы. Ботаника зерттеулердің кешенді жүргізілуі өсімдіктер әлемін сақтау мен тиімді пайдалану стратегияларын құру мақсатында оның әр түрлі деңгейлерінде (биоценотикалық және флоралық) жүріп жатқан процестер туралы мәлімет алуға мүмкіндік береді.
## Тарихы
1946 ж. Алматы қаласында құрылған. 1995 жылы Ботаника институты (1945) мен Бас ботаника бағының (1932) жергілікті аймақтарда орналасқан төрт бақпен бірігуі негізінде Ботаника және фитоинтродукция институты ретінде қайта құрылған.
## Құрамы
Институтттың құрамында споралы өсімдіктер, жоғары сатыдағы өсімдіктер, өсімдіктер қоры, өсімдіктер морфологиясы және гермоплазма, жемісті өсімдіктер генофондын сақтау, өсімдіктер физиологиясы, интродукция, тропикалық өсімдіктер, өндірістік ботаника лабораториялары, 4 ботаникалық бақ (Бас ботаникалық бақ, Астана ботаникалық бағы, Жезқазған ботаникалық бағы, Іле ботаникалық бағы), 2 тәжірибелік станса (Арал қаласында, Боралдай кентінде) бар.
## Зерттеу бағыттары
Ғыл.-зерт. жұмыстарының негізгі бағыттары — Қазақстанда өсімдіктер дүниесінің қалыптасу тарихы, өсімдіктер түрлері (6 мыңнан астам) мен өсімдік жамылғыларының (2 мыңға тарта) жүйелік құрамы, оның қазіргі күйі, өсіп-дамуы, таралу ерекшеліктері, оларды қорғау, эрозияға ұшыраған жерлерді қалпына келтіру, сирек кездесетін және жойылу қаупі төнген дәрілік, техникалық өсімдіктерді тиімді пайдаланудың ғылыми негіздері, олардың биологиясы, физиологиясы, генетикасы және селекциясы. Институтта Қазақстанның жекелеген аймақтарында өсетін жоғ. және төм. сатыдағы өсімдіктер флорасы зерттеліп, гербарий қоры жасалды. Қазіргі кезде институттың генофонд қорында 4000-дай гүлді және сәндік, 2000-дай ағашты, 1000-дай тропикалық және субтропикалық, 800-дей жеміс-жидекті, 600-дей тех., 500-дей дәрілік, 300-дей мал азықтық өсімдік түрлері бар. Республиканың, оның жеке аймақтарының геоботаникалық карталары құрастырылып, өсімдік қорлары анықталды. Фитоморфология мен физиология, өсімдіктер генетикасы салаларындағы зерттеулер өсімдіктер селекциясының негізі ретінде одан әрі дамытылуда, ауыл шаруашылығы дақылдарының физиологиясы, генетикасы зерттелуде.
## Ғылыми еңбектер
Зерттеу нәтижелері —
* 9 томдық “Қазақстан флорасы” (1956 — 66);
* 13 томдық “Қазақстанның споралы өсімдіктері” (1956 — 87);
* 2 томдық “Қазақстан өсімдіктерінің анықтамалық көрсеткіші” (1969 — 70);
* Қазақстанның “Қызыл кітабы” (2 бөлім, 1981)
сияқты басылымдарға енді.
Институт қызметкерлері «Қазақстан Республикасындағы шөлге қарсы күрес шараларының ұлттық бағдарламасы» (1997) мен «Биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен үнемді пайдалану шараларының ұлттық стратегиясы мен жоспарын» (1999) құрастыруға қатысты. Қазақстанда тұңғыш рет «Қазақстанның жабайы алма ағашы», «Қазақстанның жабайы сары өрігі», «Қазақстанның жабайы жеміс өсімдіктері» жинақ қорлары құрылып, табиғи популяциялардың, оның ішінде «Пияз», «Қызғалдақ», «Ирис», «Эремурус» түрлерінің тірі өсімдік түріндегі жинақтары жасалды. Республикада тұңғыш рет 15-і «Қызыл кітапқа» енгізілген 89 таксон өсірілетін рокарий құрыла бастады. Жойылу қаупі төнген сирек өсімдіктердің 3 түрін табиғи популяцияға көшіру шаралары бойынша оң нәтижелер алынды. Зерттеулер нәтижелері 15 монографиялық жинақта, оқулықтарда, тақырыптық анықтамалықтарда, мақалаларда, карталарда жарияланып, ұлттық жобалар мен баяндамаларға енгізілді.
## Қызметкерлер
Институтта Н.В.Павлов, Б.А.Быков, Ғ.Бияшев, М.Айтхожин, Т.Дарқанбаев, Л.Қылышев, М.Көкенов еңбек еткен. Қазір 15 ғылыми докторлық, 70-ке тарта ғылыми кандидаттық жұмыс істейді (1999). Институт 40-қа тарта шет ел мекемелерімен тығыз байланыста әр түрлі зерттеу жұмыстарын жүргізеді, форумдар, семинарлар өткізеді, тәжірибе алмасу, мамандардың білімін жетілдіру, халықаралық экспедициялар, т.б. жұмыстарды ұйымдастырады.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
1. «Институт ботаники и фитоинтродукции» Мұрағатталған 4 мамырдың 2007 жылы. |
Байылдыр ауылдық әкімдігі — Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Байылдыр ауылы кіреді. Орталығы - Байылдыр ауылы.
## Дереккөздер |
Шаштөбе — Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты Қарнақ ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2010 жылдары Қарнақ ауылының құрамына енгізілген.
## Географиялық орны
Кентау қаласынан солтүстік-батысқа қарай 15 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1771 адам (912 ер адам және 859 әйел адам) болса, 2009 жылы 1236 адамды (629 ер адам және 607 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Бақытжан Қауасқанұлы Майтанов (27 наурыз, 1952 жыл, Алматы облысы, Қаратал ауданы Сарықамыс ауылында туған) - журналист, әдебиет сыншысы, әдебиеттанушы, профессор, 1997 жылдан ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы Қуандық руының мамадайыр бөлімінен шыққан.
* 1974 жылы ҚазМУ-дің журналистикс факультетін бітірген.
* «Социалистік Қазақстан» («Егемен Қазақстан» газетінде тілші болған.
* 1974 — 1990 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына, аға лаборант, кіші аға ғылыми қызметкер
* 1990 жылы Қазақ энциклопедиясы бас редакторының орынбасары
* 1990—1996 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында аға оқытушы, профессор
* 1996—1999 жылдары Қазақ мемлекеттік Заң университеті қазақ, орыс, шығыс тілдері кафедрасында профессор болып қызмет етті.
* 1998 жылдан ҚР Ұлттық ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының жетекшісі.
* 2000 жылдан әл-Фараби атындағы ҚазҰУ әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасының меңгерушісі.
## Жетістіктері
* 2004 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігінің Ш.Уәлиханов атындағы I дәрежелі сыйлығын алған
* 2006 жылы «ҚР Жоғары оқу орындарының үздік оқытушысы» атағына ие болған
* 2008 жылы «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» атты төс белгісімен марапатталған.
## Шығармалары
Әдебиет сыны мен әдебиеттану саласына 1969 жылдан бастап араласып, республикалық газет-журналдарда жарияланған мақалаларымен көрініп келеді. Үш жүзге жуық әдеби-сын, әде-биеттанушылық сипаттағы мақалалары жарық көрген.
* М.Әуезовтің шығармаларының елу томдық академиялық басылымына ғылыми жетекшілік жасауда.
* Қазіргі қазақ прозасындағы замандас бейнесі. Зерттеу. А., «Ғылым», 1982;
* Көркемдік нәрі. Әдеби сын. А., «Жазушы», 1983;
* Қаһарманның рухани әлемі. А., 1987;
* Суреттеу мен мінездеу. А., 1991;
* Мұхтар Әуезов - суреткер. А., 1996;
* Қазақ романы және психологиялық талдау. А., 1996;
* Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы. А., 2001;
* Сөз сыны. А., 2002;
* Романның баяндау жүйесіндегі автор. А., 2003;
* Көркем әдебиеттегі психологизм. А., 2004;
* Абай; Портрет поэтикасы. А., 2006;
* Монолог құрылымы. А., 2006.
## Дереккөздер |
Қарнақ (1992 жылға дейін – Атабай) — Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты ауыл, Қарнақ ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Кентау қаласынан батысқа қарай 12 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
№40-темір жол айрығы — Түркістан облысы Арыс қалалық әкімдігіне қарасты, Дермене ауылдық округі құрамындағы темір жол айрығы.
## Географиялық орны
Арыс қаласынан солтүстік-батысқа қарай 10 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Буада (ағылш. Buada Lagoon) — Науру аралындағы сәл ғана тұзды тұщы сулы көл. Аралдың оңтүстік-батыс бөлігіндегі Буада округінде орналасқан. Көлдің су бетінің ауданы — шамамен 30 мың м². Буада көліндегі судың деңгейі мұхит деңгейінен шамамен 5 метрге жоғары, көлдің тереңдігі — 5 метрге дейін жетеді. Қазіргі кезде көлдің мұхитпен еш байланысы жоқ, бұрын — маржан атоллының ортасындағы лагуна. Көлдің айналасындағы құнарлы жер ауыл шаруашылығының дамуын қамтамасыз етеді.
Аралда еш бір өзен болмағандықтан, көл тұщы судың көзі болып табылады, бірақ ол 13 мың тұрғынның қажетілігін қанағаттандырмайды, сондықтан ауыз су Австралиядан әкелінеді. |
Сұраған Рахмет — шетелдегі қазақ ақыны. Журналист. 1958 жылы 22 қазанда Моңғолияның Баян-Өлгей аймағы, Дэлүүн өлкесі, Қарасу деген жерде дүниеге келген. Моңғолия Мәдениетіне Еңбек сіңірген қайраткер «Алтын жұлдыз» орденімен марапатталған. Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында «Моңғолия мен Қытайды мекендеген қазақтардың саяси өмір тарихы» (2009) тақырыбында тарих ғылымдарының кандидаттығын қорғаған.
## Өміpбаяны
* Әскери мектепте, және Қорғаныс министрлігінің қасындағы Әскери саяси университетті тарих, философия мұғалімі мамандығымен бітірген.
* Моңғолияның Мемлекеттік Басқару академиясын – мемлекеттік менежер мамандығы бойынша бітірген.
* Моңғолия Журналистер Одағының, Моңғолия Жазушылар Одағының мүшесі.
* Қазақстан Жазушылар Одағының, Қазақстан Тарихшылар қоғамының мүшесі.
* 1980-1990 Халық армиясында қызметте.
* 1990 жылдан 1992 жылдары Баян-Өлгей аймақтық Жастар Ерікті одағында хатшы.
* «Темірқазық» газетінің бас редакторы, 1992-1996 жылдары аймақтық Қазақ радиосында редактор-тілші.
* 1996-2000 Аймақ Әкімінің Іс Басқармасының бастығы.
* 2000-2005 Моңғолия Қазақ қаламгерлер кеңесінің төрағасы.
* «Шұғыла» журналының бас редакторы.
* 2005 жылдан аймақтық Бұқаралық Ақпарат құралдарының директоры.
* "Жаңа дәуір" газеті, «Шұғыла» журналының директоры.
* Моңғолия қазақтарының «Қазақ этнос» клубының төрағасы.
## Отбасы
Әкесі (ұлы атасы) Рахмет Аңқабайұлы /1900-1961/. Кіші әкесі – Сиыршыбай Рахметұлы.
Әжесі – Әштәри Сәріпқызы Өр Алтайда туған, әйгілі айтыскер. Кіші шешесі – Тоқталған Смағұлқызы, Молқы-Машан рулы.Жұбайы - Раушан Базархан қызы орыс тіл пәнінің мұғалімі /1959-2016/. Ұлы – Олжас Сұрағанұлы Ресейдің тұңғыш президенті Б.Н.Ельцин атындағы «Уральский Федеральный Университет»-ін құрылыс инженері мамандығы бойынша бітірген. Келіні - Дәрігерхан қызы Бүлдіршін Турцияның «Стамбул университет»-ін тәмәмдаған. Есағасы рулы.
## Жыр жинақтары
* «Жұлдыздың лағыл елесі» 2000 ж.
* «Ақ тегершік» 2001 ж.
* «Өрен жүйріктің сілекейі» 2006 ж.
* «Түске оранған күз» 2011 ж.
* «Көгілдір шабыт» 2011 ж.
## Тарихи-монографиялық кітаптары
Моңғол, қазақ тілде жазады. Тарихи, публицистикалық мақалалары республикалық басылымдарда тұрақты жарияланып тұрған қаламгер.
«Құжырты құрбандары» 2004 ж.
«Қобдаға асқан қоңыр ел» 2014 ж.
## Аудармалары
Ақынның бірсыпыра өлеңдері шетел тілдеріне аударылған.
Бавуугийн Лхагвасүрэн «Үр могой» /Іштен шыққан шұбар жылан/.
Гунаажавын Аюурзана, Тангадын Галсан, Банзрагчийн Цогзаяабаатар қатарлылардың өлеңдерін қазақ тіліне аударған.
## Тәржімалары
* Қытайдың Ли Бай (Li Bo 701-762).
* Ван Вэй /701-706/, Ду-Фу /712-770/.
* Жапонияның Баше (Basho 1644-1694).
* Доки Зэнмаро, сондай-ақ Франц Кафканың (Franz Kafka 1883-1924) «Будан» қатарлы әңгімелері.
* Шарль Бодлер (Sharles Bodelaire 1821-1867).
* Стефан Маллерма (Stephane Mallerma 1842-1898).
* Пол Верлен (Paul Verline 1844-1896).
* Артюр Рэмво (Arthur Rimbaud 1854-1891).
* Гийом Апполинер (Guillaume Apollinaire 1880-1918).
* Роберт Лауэлль(Robert Lowell 1917-1977).
* Томас Стериз Элиот (T.S.Eliot 1888-1965).
* Эмили Дикинсон (Emily Elizabeth Dickinson 1830-1886).
* Ульям Батлер Иейтс (W.B.Veats 1865-1939).
* Роберт Ли Фрост (Robert Frost 1874-1963).
* Уоллс Стивенс (Wallace Stevens 1879-1955).
* Эзра Паунд (Ezra Paund 1882-1972).
## Марапаттары
Қазақстанда «Шығыс шынары» мүшайраның 1 орын иегері.
Моңғолия Мәдениетіне Еңбек сіңірген қайраткер «Алтын жұлдыз» орденімен марапатталған.
Моңғолия Жазушылар Одағы сыйлығының иегері.
## Сыртқы сілтемелер
* Әдебиет порталы
* Фейсбук желісі (орысша)
* Официальная страница (орысша) |
Көкжиде — Түркістан облысы Арыс қалалық әкімдігіне қарасты Байырқұм ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Арыс қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 61 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Шөгірлі — Түркістан облысы Арыс қалалық әкімдігіне қарасты Қожатоғай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Арыс қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 61 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Новоалексеевка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Новоалексеев ауылдық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 34 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1642 адам (778 ер адам және 864 әйел адам) болса, 2009 жылы 1034 адамды (514 ер адам және 520 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Зуевка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Обаған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 32 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 488 адам (247 ер адам және 241 әйел адам) болса, 2009 жылы 452 адамды (233 ер адам және 219 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Құшата — Түркістан облысы Кентау қалалық әкімдігіне қарасты Қарнақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Кентау қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 8 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Анновка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Новоалексеев ауылдық әкімдігі құрамында болған ауыл, 2017 жылы таратылған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 35 км-дей жерде.
## Халқы
Тұрғыны 45 адам (2009).
## Дереккөздер |
Кіші Чураковка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Обаған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-батысқа қарай 1 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 568 адам (277 ер адам және 291 әйел адам) болса, 2009 жылы 552 адамды (268 ер адам және 284 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Танабай — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Димитров ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 48 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 980 адам (474 ер адам және 506 әйел адам) болса, 2009 жылы 699 адамды (348 ер адам және 351 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Патшалық Ресейдің жазалаушы отряды мен Торғай көтерілісшілерінің қарулы қақтығысы. 1917 жылы 18 ақпанда Қарақоға болысының 6-ауылын ойрандаған полковник Тургенев отрядының 300 солдаттан тұратын алдыңғы тобын 21 ақпанда 1000 сарбаз, қырық мергенмен Әбдіғапар ханның інісі, Уәли Жалмағамбетұлы Бестамақ деген жерде қарсы алды. Хан Досан Қарабайұлы мен Кәрбоз Қабақұлы бастаған, құрамында 30 мергені бар тағы да бір мыңдықты аттандырды. Екі сағатқа созылған ұрыстан кейін пулемет оғы мен зеңбірек жарылыстарына шыдай алмаған сарбаздар Тургеневтің негізгі күштері жеткенін білген соң дереу шегініп кетті. Жазалаушылар Құмкешу ауылына кіріп, қақаған қыста кемпір-шал, бала-шағаны далаға айдап шығып, адам төзгісіз зұлымдықтар жасады. Ауылда қанды қырғын салып, жас қыз-келіншектерді зорлады, жүкті әйелдердің ішін жарып, мал-мүліктерін тонап әкетті, жолшыбай Қамысбайдағы ауылға соғып, мұнда да ойран салды, жазықсыз адамдарды атып, шауып өлтірді. Тургенев бастаған үлкен жазалаушы отрядтың келгені туралы Жыланшықтағы сарбаздарға суыт хабар жеткізілді. Аманелді жер жағдайының соғысқа қолайсыздығын ескеріп, негізгі күштерін Байғабыл, Алакөл, Кемер арқылы Үрпек ауылына топтастырды.
Дереккөздер: Торғай елі. Энциклопедия. Құрастырған Т. Рсаев. Алматы, «Арыс» баспасы, 2013 жыл |
Торғай көтерілісшілерінің жазалаушы отрядтарымен алғашқы қақтығысы. Генерал-губернатор М.М. Эверсман Орынборға қайтып кетісімен ояз бастығының көмекшісі Ткаченко 150 қарулы солдат ертіп, Ресей патшасының жарлығын орындаудан бас тартқан ауылдарға ойран салумен болды. Қараторғай болысына барған сапарында тегеурінді қарсылық көрген Ткаченко 1916 жылғы қазан айында Қостанайдан шыққан есауыл Моргунов бастаған арнаулы казактар жүздігіне Семиозер (Әулиекөл), Наурызым полициясын қосып алып, жалпы саны 500-ден астам қарулы солдатпен Ноғай трассасы (қазіргі Арқалық – Амангелді – Торғай тас жолы) арқылы Торғайға беттеді. Бұл суық хабарды естіген Аққұм, Тосын, Қарақоға, Шұбалаң болыстарының мыңбасы жүзбасылары Кәрбоз Қабақұлы, Дәуренбек Сандыбайұлы, Бек Сарманұлы, Қияқбай Үркімбайұлы, Омар Тынымұлы жазалаушылар отрядын Торғай қаласына өткізбеуді мақсат етті. Қабақұлы бастаған біріккен 1500-ге тарта сарбаз 1916 жылғы 21 қазанда Татыр көліне жетіп Алқау сайына жасырынды. Қаратүбек маңында сарбаздар жиналғанынан хабардар Ткаченко сақтана жылжып, Татырға жетті. Жарқабақтар мен қамыс арасына бұққан сарбаздар атыс бастағанымен өңкей білтелі, аңшы мылтықтарының оғы қыр басындағы жазалаушыларға жетпеді. Ал пулемет, зеңбірекпен қаруланған солдаттар дүркін-дүркін оқ атып, сарбаздар арасынан шығын көбейе бастады. Бір кезде қоян қуған жастарды сарбаздар қорқып қашты деп түсінген атты солдаттар қорғанысты қойып, қалың топқа лап берді. Кескілескен қоян-қолтық айқас басталды. Жарты күнге созылған атыс-шабыс қараңғы түсе тоқтатылды. Қарулары басым болғанымен адам күші аз жазалаушы отряд түн қараңғылығын пайдаланып, Торғайға жасырын өтіп кетті. Бұл алғашқы қақтығыста отыздан астам сарбаз шәһит болып, 3 солдат майдан алаңында, тағы да екеуі Торғай ауруханасында қаза тапты. Көтерілісшілер 5 винтовка, бірнеше қылыш, екі жүк арбасын олжаға түсірді.
Дереккөздер: Торғай елі. Энциклопедия. Құрастырған Т. Рсаев. Алматы, «Арыс» баспасы, 2013 жыл |
Торғай ойпатында жоспарлы геофизикалық іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін ұйымдастырылған ғылыми-барлау мекемесі. 1948 жылы Одақтық орал геофизикалық тресі Қостанай қаласында ашқан. Экспедиция айналдырған 10-15 жылдық мерзімінде аса кең аймақта пайдалы қазбалардың Соколов, Қашар, Алешинск, Қоржынкөл (алғашқы ашқандар: В.П. Носиков, М.Ш. Вайс), Құсмұрын, Егінсай, Приозерный, Қызылтал (Қазақстанның еңбек сіңірген геологі Т.С. Тычкова), Белинский, Тауынсор, Әйет (мемлекеттік сыйлықтың иегерлері Н.Н. Кленчин, А.М. Ничупоренко) сияқты негізгі кен орындарын анықтады. ТГФЭ граниметриялық және аэромагниттік түсірулерді кең көлемде жүзеге асырды, Солтүстік Қазақстан аумағының елеулі бөлігінде 1:50000 – 1:2000000 масштабтағы геологиялық түсірімдердің геофизикалық негізін қалады. Тиімді пайдаланылған электрбарлау және сейсмикалық әдістер алтын, вольфрам, мұнай кен орындарының көздерін ашуға көп көмегін тигізді. ТГФЭ қызметкерлері арасында көркемөнерпаздар қозғалысы мен спорт жақсы жолға қойылды. Режиссер В.А. Вольфтің басшылығымен МГАТ халық театры пайда болды. Бұл жаңалық жыл сайын Солтүстік Қазақстан геологтарының қысқы және жазғы спартакиадаларын өткізу дәстүрін бастап берді. 1954 жылы ТГФЭ «Қазгеофизтресттің», 1966 жылы Солтүстік Қазақстан геологтар басқармасының құрамдарына енгізіліп, 1970 жылы Амангелді ГФЭ-на қосылды. 1974 жылы оларға Қостанай ПСЭ-сі қосылды да, 1944 жылы Қостанай ПСЭ-сі АҚ болып қайта құрылды. Қазіргі уақытта осы атауымен аталады.
Дереккөздер: Торғай елі. Энциклопедия. Құрастырған Т. Рсаев. Алматы, «Арыс» баспасы, 2013 жыл |
Воробьёвское — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Димитров ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстікке қарай 66 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 332 адам (185 ер адам және 147 әйел адам) болса, 2009 жылы 314 адамды (172 ер адам және 142 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Докучаев ауылдық округі – Солтүстік Қазақстан облысы Тимирязев ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Докучаево, Северное ауылдары кіреді. Орталығы – Докучаево ауылы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 811 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Маңғал тамы — тарих және сәулет өнерінің ескерткіші. Амангелді ауданының Үрпек ауылынан 5 км қашықтықтағы Ағаштыкөл көлінің солтүстік-шығыс жағалауындағы зиратта орналасқан. 19 ғасырдың ақырында қаз руының елке атасынан шыққан Маңғал деген кісі қабірінің басына тұрғызылған. Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің «Қазжөндеу» шеберханасының мамандары алғаш 1980 жылы мемлекеттік есепке алып, 2001 жылы зерттеу жұмыстарын жүргізген. Ескерткіш табанының көлемі 7,02 – 7,00 м. Порталдық-күмбезді пішінде тұрғызылған. Алдыңғы беті мен ішкі жағы әртүрлі әдістермен қаланып, ою-өрнекті түрлі түсті тақташалармен өрнектелген. Төрт бұрышты қабырғасынан жартылай дөңгелек ойық желкендер арқылы күмбезге ауысады. Желкендердің жоғарғы он қатарындағы көлденең тісті қалау туралы қалыпты қалаумен ауысып отырады. Ескерткіштің кіре беріс ойығының үстіне төрт-төрттен, көлемі 27,0х17,5х53,3 см тікбұрышты оюлы кірпіштер қаланып, жоғары және төменгі жағынан «бұрама» пішінді кірпіштермен қоршалған. Жоғарғы бөлігіндегі аркалы ойықтардың барлығының аралығына орнатылған «сталактиттер» сегіз үзбеден кейін күмбезге ұласады. Дөңгелек күмбездер арнайы құйылған кірпіштермен өрілген. Іргетастың үстіндегі бөлік S пішіндес дөңгелек кірпіштермен «дандан» түрінде көмкерілген. Сыртқы тұтас қабырғалар «шырша» әдісімен қаланып, екі жақ қанаттары тік «бұрама» кірпіштермен қоршалған. Кіреберіс ойық та өрнекті тақташалармен көркемделген. Кіреберіс жақтағы қабырғаға таяз ойықтар жасалған. Алдыңғы жаққа қабырға әдісімен қаланған қақпа қалқаны орнатылған. Маңғал тамы 1916 жылғы Торғай көтерілісі кезінде сарбаздарға қорған, бақылау мұнарасы қызметін атқарды. Соғыс барысында патша өкіметі жазалаушы отрядының зеңбірек добы түсіп, күмбезінің бір бөлігі құлаған. Қазіргі уақытта қабырғаларының жекелеген бөліктері ғана сақталған.
Дереккөздер: Торғай елі. Энциклопедия. Құрастырған Т. Рсаев. Алматы, «Арыс» баспасы, 2013 жыл |
Константин Аполлонович Савицкий (6 маусым 1844 жыл, Таганрог, Ресей империясы — 13 ақпан 1905 жыл, Пенза, Ресей империясы) — орыс кескіндемеші, Петербург Көркемсурет академиясының толық мүшесі, педагог.
1862-73 жылдары Петербург көркемсурет академиясында, 1874-76 ж. Германия мен Францияда оқыды. Мәскеудегі кескіндеме, мүсін және сәулет өнері училищесінде және Пенза көркесурет училищесінде сабақ берді. 1878 жылдан Передвижниктер серікктігінің белсенді мүшесі болды. "Темір жолдағы қалпына келтіру жұмыстары", "Иконамен кездесу", "Соғысқа аттану", "Ілгекті жүкші" атты халық өмірінің драмалық көріністерге толы әлеуметтік жағдайын бейнелейтін жанрлық шығармалардың авторы.
## Галерея
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Құлжанова Нәзипа Сегізбайқызы (Сағызбайқызы) шілде айының 27-ші жұлдызында 1887 жылы Торғайда дүниеге келіп, 1934 өмірден озды. Ол - ағартушы-педагог, этнограф, журналист-аудармашы. Торғай қаласындағы орыс-қазақ мектебін, 1902 жылы Қостанайдағы қыздар гимназиясын бітірген. 1913 жылы Орыс географтар қоғамының Семей бөлімшесіне мүше болған тұңғыш әрі жалғыз қазақ әйелі еді. Арғын тайпасы Жоғары шекті руы Айдарке бөлімінен шыққан.
## Кәсіби қызметі
1903-1904 жылы 15 жасында Торғайдағы қыздар училищесінде мұғалімнің көмекшісі болды. Одан кейін Орынбордағы мұғалімдер семинариясын бітіріп, 1905-1920 жылдары Семей қаласындағы мұғалімдер семинариясында ұстаздық етті. 1913ж «Азамат серіктігі» ұйымына кірді.
1914 жылы 26 қаңтарда Семей қаласында қазақтың ұлы ақыны Абай өміріне арналған, 1915 жылы Петроградтағы мұсылман ауруханасы мен қазақ шәкірттеріне көмек көрсету мақсатында әдеби кештер ұйымдастырды. «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» газеттеріне әйел мәселелерін қоғамдық деңгейде арнайы көтеріп, мақалалар жазды.
1917 жылы Семей облыстық қазақ сыязына қатысып, оның төралқасы құрамына сайланды.
1920 жылы Қырғыз (қазақ) АКСР Оқу-ағарту халкомының қазақ тілінде оқулықтар, кітаптар шығару мен баспасөз істері жөніндегі арнаулы комиссияның мүшесі болды. Құлжанова осы қызметте жүріп, қазақтың жаңа әліпбиін енгізу жөніндегі комитеттің құрамына енді.
1922-1929 жылдар аралығында «Еңбекші қазақ» газеті мен «Қызыл Қазақстан», «Әйел теңдігі» журналдарының редакцияларында жауапты қызметтер атқарды.
## Еңбектері
1923 жылы Орынбор қаласынан Құлжанованың «Мектептен бұрынғы тәрбие» оқулығы жарық көрді. Бұл Қазақстан Оқу комиссариатының нұсқауымен арнайы басылған алғашқы туынды еді. Кітапқа Ахмет Байтұрсынов алғысөз жазған. Еңбек: «Күллі жер жүзінде», «Мектеп жасына толмаған балаға тәрбие не керек?», «Мектепке дейінгі тәрбиенің Россиядағы түрі», «Бала бақшасы деген не?» деген тараулардан тұрады. Осындағы алғашқы тараудан автордың сол кезде ақ шет елдердің мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жұмыстарын зерделеуге ұмтылыс жасағанын айқын көреміз. Педагог Италия, Швейцария, Шотландия елдеріндегі балалар бақшасының тәжірибелерін үлгі етіп ұсынады.
Құлжанова 1927 жылы Қызылорда қаласында «Ана мен бала тәрбиесі» әдістемелік кітабын баспадан шығарды. Автор бұл еңбегінде педагогтарға, тәрбиешілерге, ересектер мен балалар дәрігерлеріне бала мен ана денсаулығына қатысты пайдалы кеңестер береді. Белгілі этнограф А.А. Затаевич Нәзипадан «Ғайни-ау, сәулем», «Қадыр зары» әндерін жазып алған. Публицист ретінде «Айқап», «Қазақ», «Бірлік туы», «Алаш» басылымдарына елдегі оқу-ағарту, мәдениет, денсаулық мәселелеріне байланысты мақалалар жазып тұрды. А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, С. Сейфуллин, т.б. ақындар Құлжановаға арнап өлең жазған. Нәзипа аударма саласында да елеулі жұмыстар атқарып, қазақ оқырмандарын В. Короленконың «Күн тұтылғанда» (1923), А. Куприннің «Лапылдап жанған крейслер» (1927), Б. Лавреневтің «Қырық бірінші» (1928) сияқты шығармаларымен таныстырды. Арқалық қаласында бір көшеге ерлі-зайыпты Құлжановтар аты берілген. Арқалықта Құлжанова атындағы колледж жұмыс істейді. Семейлік жас ғалым Г.Кәріпжанова баспадан «Нәзипа Құлжанова - ағартушы, қайраткер» деген жинақ шығарды (2004).
## Дереккөздер |
Басбек — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Мәриям Хакімжанова ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-батысқа қарай 23 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы тұрғылықты тұрғындары болмады, 2009 жылы тұрғындары 111 адамды (62 ер адам және 49 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Сатай — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Мәриям Хакімжанова ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстікке қарай 25 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 453 адам (224 ер адам және 229 әйел адам) болса, 2009 жылы 324 адамды (156 ер адам және 168 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Уайнапутиина (ис. Huaynaputina [wainapuˈtina], кеч. Wayna — «жас», Putina — «жанартау») — Перудің оңтүстігіндегі жанартау тауларында орналасқан үлкен жанартау.
Жанартаудың анықталатын тау профилі жоқ, бірақ оның орнына үлкен жанартау кратері түрінде болады. 1600 жылы 19 ақпанда апатты атқылаумен танымал (VEI жанартау атқылау шкаласы бойынша 6 ұпай), бұл континенттің адам қоныстану тарихындағы Оңтүстік Америкадағы ең күшті жанартау атқылауы болды.
Бұл атқылау "кіші мұз дәуірі" деп аталатын климаттың үлкен өзгеруіне себеп болуы мүмкін деп саналады. Атап айтқанда, бұл Ресейде 1601-1603 жылдардағы Үлкен аштықты тудыруы мүмкін, бұл қиын кезеңнің халықтық ашытуына ықпал етті. Алайда бұл байланыстың тікелей дәлелі әлі табылған жоқ.
Трагедияның салдары:
* 1500-ден астам адам қаза тапты;
* Арекипа мен Мокегуа қалаларындағы қирау;
* ірнеше үлкен ауылдар құрылғанға дейін қирады;
* жаппай ауруларға әкелген егіннің толық жоғалуы;
* климаттың біртіндеп өзгеруі.
1600 жылы жанартау құрылысының көп бөлігінен айырылған Вайнапутина жанартауы әлі күнге дейін "ұйықтап жатыр". Алайда, жанартаудың Күшін ескере отырып, ғалымдар оның жағдайын мұқият қадағалап, жер қыртысындағы шамалы өзгерістерді жазады.
## Әдебиеттер
* Jean-Claude Thouret, Davilla, Jasmine Huaynaputina Volcano, Southern Peru, AD 1600: Eruption Phases and Mechanisms (PDF). Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 желтоқсан 2008. Тексерілді, 29 желтоқсан 2008.
* (September 1996) "The geochemistry of Huaynaputina volcano, southern Peru".: 609–612.
(September 1996) "The geochemistry of Huaynaputina volcano, southern Peru".: 609–612.
## Сыртқы сілтемелер
* Volcano Live (ағыл.)
* В глобальных похолоданиях «виноваты вулканы» // Наука Урала: Газета Уральского отделения Российской академии наук. Январь 2008 г. № 1-2 (963) (ағыл.)
## Дереккөздер |
Докучаев — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Ілияс Омаров ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 59 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 934 адам (452 ер адам және 482 әйел адам) болса, 2009 жылы 885 адамды (414 ер адам және 471 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Шоқай — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Ілияс Омаров ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 69 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 842 адам (414 ер адам және 428 әйел адам) болса, 2009 жылы 796 адамды (388 ер адам және 408 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ілияс Омаров ауылы (2012 жылға дейін — Лермонтово) — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Ілияс Омаров ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 68 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 954 адам (466 ер адам және 488 әйел адам) болса, 2009 жылы 562 адамды (265 ер адам және 297 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Приозёрное — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Үлкен Чураков ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 29 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1061 адам (511 ер адам және 550 әйел адам) болса, 2009 жылы 464 адамды (217 ер адам және 247 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Жаңасу — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Ілияс Омаров ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 60 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 273 адам (134 ер адам және 139 әйел адам) болса, 2009 жылы 265 адамды (132 ер адам және 133 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Көбек — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Үлкен Чураков ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстікке қарай 43 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 220 адам (109 ер адам және 111 әйел адам) болса, 2009 жылы 137 адамды (72 ер адам және 65 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Терісаққан – Есіл алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Ақмола, Қостанай, Ұлытау облыстары жерімен ағып өтеді.
## Бастауы
Бастауын Ұлытаудағы Бақаншайыншақ тауы етегіндегі бұлақтардан алып, Көксай ауылы тұсында Есіл өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 334 км, су жиналатын алабы 19500 км2. Аңғарының ені жоғары бөлігінде 3-5 км, төмендегі ағысында кең, жайпақ келеді, жайылмасы 2 жақты, жоғары бөлігіңде арнасы ирелең. Жауын-шашын суынан толысады.Суы тұщы, сәл кермек - ауыз суға жарамды. Жылдық орташа су шығыны Балталы ауылы тұсында секундына 8,97 м3. Сағасында топырақтан үлкен тоған салынған.Тоған суы - тұщы, жазда шабындық суаруға, елді мекендер мұқтажына пайдаланылады. Өзеннің жоғары және орта өңірі мал жайылымы, шабындық.
## Салалары
Терісаққанға жалпы ұзындығы 109 км болатын 25 шағын өзен мен жылғалар құяды. Басты салалары –Майбұлақ, Шолақсай, Талсай, Босағаөзек, Бала Терісаққан, Ащылы, Шабдар, Көкпекті, Қайрақты.
## Жағалауындағы елді мекендер
Байжігіт, Балталы, Ковыльное, Матросово, Гагаринский Меңдеш, Шалгай, Молодежное, Целиное, Бектас, Жалғызтал, Терісаққан.
## Дереккөздер |
Қосқұдық — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Мәриям Хакімжанова ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстікке қарай 13 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы тұрғылықты тұрғындары болмады, 2009 жылы тұрғындары 225 адамды (111 ер адам және 114 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қызыл Кордон — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Қызыл Кордон ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстікке қарай 40 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1049 адам (498 ер адам және 551 әйел адам) болса, 2009 жылы 976 адамды (473 ер адам және 503 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Мұратбек Тауфиқұлы Жоламанов (13.10.1966, Жымпиты ауданы, Жосалы ауылы — 28.4.2000, Орал қаласы) - суретші.1985-1988 ж. Ақтөбе мәдени-ағарту училищесінің көркемсурет-безендіру бөлімінде оқыған. Алматы көркемсурет училищесініңживопись бөлімін үздік бітірген(1990). 1991 ж. Сырым Датұлының 250 жылдық мерейтойынаорай Алматы қаласында өткен республикалықконкурста «Сырым батыр» аттыпортреті жүлделі орын алды.1991-1996 ж. Алматы театр, киножәне көркемсурет институтындаоқып бітірген. «Хан көтеру»атты дипломдық жұмысы еңүздік картина ретінде бағаланып, сол институттың қорында, алөзі сонда қызметке қалдырылған. Жоламанов институт жанынан Қазақстан жас суретшілер ұйымынқұруға жетекшілік етті. Көптеген сурет көрмелеріне қатысқан.Денсаулығына байланысты 1997ж. туған жері Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласына қайтып келеді. Тұңғыш жекекөрмесі 1999 ж. Орал қаласында өтті.Жоламановтың артында «Құлагер», «Рух шақыру», «Еділ-Жайық», «Күлтегін мен Білге туралы жыр»,«Сарын», «Қазанат», «Тұмар»,«Қорқыттың теңізге келуі», «Керей-Жәнібек», «Жаман ырым немесе қағанатгың құлауы», «Қызғыш құс», «Жекпе-жек», «Аттиланың елесі», т.б. картиналарықалды.
## Дереккөздер |
2017 жылғы Қысқы Азия ойындары 8-ші Қысқы Азия ойындары. Олар Саппоро және Обихиро қалаларында, Жапонияда орналасқан. Бұл ойындар бастапқыда 2015 жылға жоспарланған, алайда, Азия Олимпиадалық Кеңесі Бас Ассамблеясы Сингапурда 2009 жылғы 3 шілдеде комитет ойындарды Қысқы Олимпиада ойындарынан бір жылға дейін алға көшіруге шешті. Ойын 19 ақпан ашылу салтанатымен басталады (бұдан бір күн бұрын керлинг және шайбалы хоккей жарыстары басталады) және жабылу салтанаты 26 ақпанға дейін созылады.
Саппоро және Обихиро қалалары қожайындары 31 қаңтар 2011 жылы аталды, жалғыз қатысушы қалалар ретінде. Өткізу келісім-шартқа Жапония Олимпиада комитетінің президенті Цунэкаду Такеда қол қойды. Бұл Саппорода өтіп жатқан үшінші, Жапонияда өтіп жатқан төртінші рет іс-шара. Бұрын ойындар 1986 және 1990 жылдары жапон қалаларында өткізілген. Алғашқы Қысқы Азия ойындарының өткізгенге дейін қала, сондай-ақ Қысқы Олимпиадалық ойындар 1972 иесі және 1991 жылғы Қысқы Универсиаданы қабылдаған.
## Ұсыныс
31 қаңтар 2011 жылғы Саппоро ойындарын өткізу құқығына ие болды. Шешім "ОСА Бас Ассамблеясының" 2011 қысқы Азия ойындары Қазақстанның Астанасында өткен кезде жарияланған. Ұсыныс қаланың мэрі Фумио Уэдамен жарияланды, 2011 жылғы 15 қаңтарда, басқа ешқандай қала ұсыныс білдірген жоқ. Жалпы құны болжам бойынша, ¥3,5 миллиард.
## Әзірлеу және дайындау
### Орындар
Жарыс
### Эстафета
## Ойындар
### Ашылу салтанаты
### Қатысушы елдер
Азия
Океания
### Күнтізбе
### Медаль кестесі
Қабылдаушы ел
## Маркетинг
### Талисман
## Сілтемелер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми сайты Мұрағатталған 20 желтоқсанның 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Қызылағаш — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Омар Шипин ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2017 жылы таратылған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан батысқа қарай 22 км-дей жерде.
## Халқы
Тұрғыны 70 адам (2009). |
Новониколаевка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Үлкен Чураков ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 9 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 257 адам (135 ер адам және 122 әйел адам) болса, 2009 жылы 177 адамды (105 ер адам және 72 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Осиповка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданы, Үлкен Чураков ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 279 адам (144 ер адам және 135 әйел адам) болса, 2009 жылы 253 адамды (139 ер адам және 114 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Темір Қазық — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Омар Шипин ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан батысқа қарай 15 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 187 адам (99 ер адам және 88 әйел адам) болса, 2009 жылы 135 адамды (73 ер адам және 62 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Первомайское — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Омар Шипин ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 16 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 904 адам (469 ер адам және 435 әйел адам) болса, 2009 жылы 571 адамды (307 ер адам және 264 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Үлкен Чураковка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Үлкен Чураков ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 2011 адам (989 ер адам және 1022 әйел адам) болса, 2009 жылы 1647 адамды (813 ер адам және 834 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Свердловка — Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы ауыл, Свердлов ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Обаған ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 33 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1216 адам (612 ер адам және 604 әйел адам) болса, 2009 жылы 1020 адамды (514 ер адам және 506 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Бейсембаев Серікбай(27.12.1912, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Баянауыл ауылы – 20.12.1989, Алматы қаласы) – тарих ғылым докторы (1969), Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі (1975).
Арғын тайпасының Бегендік руынан шыққан.
## Білімі
* Украиндік советтік сауда институтын (1936, ж.Харьков)
* 1936–1937 ж. әскер қатарында, 1937–1939 ж. Қазақстан БЛКЖО ОК-нің нұсқаушысы болды.
* 1939–44 ж. Минск, Борисов және Архангельск қ-ларындағы әскери уч-щелерде қызмет етті.
* СО КП ОК жанындағы Қоғамдық ғылым академиясының аспирантурасын (1951) тәмамдады.
## Еңбек жолының негізгі кезеңдері
* Қазтұтынуодағы базасын меңгеруші (1936)
* Қызыл әскердегі қызметі (1936-37)
* Қазақстан ЛКЖО ОК –ны насихаттау бойынша нұсқаушы
* ЛКЖО ОК –ны насихаттаушылар мектебінің директоры, комсомол бөлімшесінің меңгерушісі
* Қазақстан КП ОК жанындағы начихаттаушылардың жоғары мектебі директорының орынбасары (1937-39)
* Ұлы Отан соғысындағы қызметі (1941-46)
* 1946 жылдан бастап Республикалық партия мектебі директорының орынбасары, осы мектептің аға оқытушысы
* 1952-1955 жылдары СОКП кафедрасының меңгерушісі және С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дің проректоры.
* Қазақстанның КП ОК-ның ғылым және мәдениет бөлімінің меңгерушісі (1955-57,1960-63)
* 1957-60 жылдары ҚазССР –ның жоғары және арнаулы орта білім беру министрінің орынбасары (1963-64)
* Қазақстанның КП ОК жанындағы партия тарихы интитутының директоры (1964-80)
* 1980 жылдан бастап Қазақстаннның КП ОК ғылыми аға қызметкері
* ҚазССР-дің Жоғары Одағының депутаты
## Еңбектері
Ғылыми мақалалардың, монографиялардың, оқу құралдарының авторы, көпшілік документалдық материалдардың құрастырушысы және редакторы. Саясат мәселелерін, мемлекеттік құрылыс пен халықтардың достастығына арналған ғылыми еңбектердің негізін қалаушы.
## Наградалары
Еңбек Қызыл Ту, 2-дәрежелі Отан соғысы,«Қазан революциясы», Қызыл Жұлдыз ордендерімен және медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Свердлов ауылдық округі - Қостанай облысы Алтынсарин ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Свердловка ауылы кіреді. Орталығы - Свердловка ауылы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1020 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Бейсенова Ғафура Нұрғалиқызы (1924- 91) — музыка танушы. ҚазССР-інің еңбек сіңірген жоғары мектеп қызметкері. Ол қазақтың халықтық және қазіргі музыкасы мәселелерін зерттеумен айналысты. Абайдың музыка мұрасын зерттеп, «Абай Құнанбаевтың әндері» тақырыбында кандидаттық диссертация (1966, автореферат) қорғады. «Абайдың «Сегіз аяқ әні» деген мақала (Искусство и иностранные языки. - А.-А., 1966) және т. б. еңбектер жазды. Оның зерттеулерінде ақынның муз. мұрасының бастау көздері, ән өнеріндегі өзіндік ерекшелігі мен эстетик. көркемдік талғамы, Абай дәстүрінің қазақ ән өнеріне тигізген игі әсері т. б. сөз болады.
## Дереккөздер |
Нархоз университеті — Экономика, қаржы, менеджмент пен бизнес, ақпараттық технологиялар, мемлекеттік басқару және құқық саласында оқытуды жүзеге асыратын Қазақстандағы жеке меншік университет. 1963 жылы құрылған, қазіргі атауына 2016 жылдан бері ие. Университет құрамына дайындық бағыттары бойынша 5 кәсіптік мектеп, ғылыми-зерттеу орталықтары, ғылыми-білім беру департаменттері, колледж кіреді. Оқыту қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жүргізіледі.
## Тарихы
### Атаулар
### АХШИ
КСРО Үкіметінің 1963 жылғы 9-мамырдағы «Жоғары және орта арнайы білім беруді одан әрі дамыту, жас мамандарды даярлау мен пайдалануды жақсарту жөніндегі шаралар туралы» Қаулысына сәйкес «Алматы халық шаруашылығы институты» (АХШИ) 1963 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің экономика факультетінің базасында ашылды.
Алғашқы жылдары институт күндізгі және сырттай оқыту формасына ие үш факультеттен тұрды: жоспарлау-экономикалық, есеп-экономикалық және қаржылық-несиелік. 1964 жылы АХШИ-де 10 мамандық бойынша аспирантура ашылды. 1973 жылға қарай оқытушылар саны 330ке жетті, 7 ғылым докторы болды, ал кандидаттықты 125 адам қорғады. Осы жылдар ішінде сол кездегі «Правда» көшесінде Студенттік жатақханалар кешені (1969 жылы), Оқу-зертханалық кешен, Дене шынықтыру кешені, «Молодежный» санаторий-профилакторийі және т.б.-лар пайдалануға берілді (1973-1974 жылдары) . Сонымен бір мезгілде институтта Жоғары экономикалық мектеп құрылды, онда жұмыс орнынан қол үзбей оқуға мүмкіндік болды. АХШИ-дің филиалдары Целиноград, Ақтөбе, Шымкент қалаларында ашылды.
1967 және 1970 жылдары АХШИ студенттердің еңбегі, тұрмысы мен демалысын үздік ұйымдастыру бойынша Бүкілодақтық жарыстарда жеңімпаз атанды. 1972 жылы ол Республиканың 46 жоғары оқу орны арасында үздік деп танылып, қол жеткізген жетістіктері үшін Қазақстан КП-ның ОК, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумі, Министрлер Кеңесі мен Қазақ КСР Кәсіподағының (Қазсовпроф) Естелік Қызыл Туымен марапатталды [4]. АХШИ-дің студенті Анатолий Назаренко классикалық күрестен 1972 жылғы Мюнхен Олимпиадасының күміс жүлдегері атанды.
1982 жылы институт құрамында «Жоспарлық-жабдықтау», «Жоспарлы-экономикалық», «Есеп және экономикалық», «Қаржы-кредиттік» пен «Экономикалық ақпаратты механикаландырылған өңдеу және басқарудың автоматтандырылған жүйелері» факультеттері, кешкі оқыту, перспективалық жоспарлау және болжау кадрларын қайта даярлау жөніндегі факультеттер, дайындық бөлімшесі (курстар), еңбекті ғылыми ұйымдастыру және басқару бойынша тұрақты жұмыс істейтін курстар, Шымкент, Ақтөбе және Целиноград қалаларындағы филиалдар, аспирантура, 32 кафедра, Оқытудың техникалық құралдары зертханасы, кітапхана (471 мың том) жұмыс істеді. 1981-1982 оқу жылында институтта 10 мамандық бойынша 10 205 студент, 12 — 111 аспирант оқыды, 540 оқытушы жұмыс істеді, оның ішінде 16 профессор және ғылым докторы, 218 доцент және ғылым кандидаты, 2 Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген экономисі, 2 Қазақ КСР Жоғары мектебінің еңбек сіңірген қызметкері.
### ҚазМЭУ – ҚазМБА – ҚазЭУ
1991 жылы 8-шілдеде Қазақ КСР Халыққа білім беру министрлігінің ұсынысы бойынша Алматы халық шаруашылығы институты Қазақ мемлекеттік экономикалық университеті болып қайта құрылды. 1993 жылы 25-ақпанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ мемлекеттік экономикалық университетін Қазақ мемлекеттік басқару академиясына айналдыру туралы» Жарлық шығарды.
1994 жылы университетте «Экономика» баспасы және өзінің баспаханасы ашылды. 1996 жылы «ҚазМБА Хабаршысы» ғылыми журналының бірінші нөмірі шықты, алғашқы магистрант түлектер дүниеге келді. 1997 жылы Ақтөбе және Шымкент қалаларындағы филиалдар базасында ҚазМБА Аймақтық оқу орталықтары құрылды, 1999 жылы Астанадағы филиал «Экономика және қаржы» институты болып қайта құрылды.
2000 жылдың 23-мамырында Қазақстан Үкіметінің Қаулысы бойынша ЖОО-ға Тұрар Рысқұловтың есімі берілді.
1995 жылдан бастап Еуропалық Одақ бағдарламасы шеңберінде ҚазМБА-ны әрі қарай мемлекет меншігінен алуды көздейтін ТАСИС шетелдік консультативтік көмек жобасын іске асыру басталды. 2001 жылдың 2-сәуірінде Үкіметтің Қаулысы бойынша ЖОО жекешелендіру және әрі қарай мемлекет меншігінен алу үшін «Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» жабық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.
2001 жылдың соңына дейін ЖОО-ның 100% акциясы жеке меншікке берілді, 2002 жылы «Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ» ЖАҚ («Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ» ААҚ болып қайта құрылды.
2008 жылы ЖОО жанынан Халықаралық бизнес мектебі (IBS) ашылды. 2010 жылы университет Еуропалық білім беру кеңістігіне кіріп, Университеттердің Ұлы Хартиясына қол қойды.
2011-2013 жылдары Қызылорда, Атырау, Шымкент, Павлодар, Семей қалаларында Аймақтық Қашықтан оқыту орталықтары ашылды [16].
2014 жылғы 3-желтоқсанда университет ребрендинг рәсімінен өтіп, «Тұрар Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университет» АҚ болып өзгертілді [18].
### Қазіргі заманы
2016 жылы Университет өз атауын «Нархоз университеті» АҚ деп өзгертті.
2016-2021 жылдары университетті шетелдік келесі ректорлар басқарды: Кшиштоф Рыбинский (Польша), Эндрю Вахтель (АҚШ), Станислав Буянский (Ресей, АҚШ). Білім беру және ғылыми қызметтің құрылымы мен мазмұнын жаңғырта отырып, Нархозды заманауи бәсекелестік университетке айналдыру процесі туралы мәлімделді. Атап айтқанда, жаңа факультеттер, кафедралар құрылды, бірқатар ғылыми-зерттеу институттары мен орталықтары құрылды. 2020 жылдан бастап Университетте қос диплом бағдарламасы енгізілді.
2020 жылғы 13-наурызда «Коммерциялық емес акционерлік қоғам» мәртебесін беру жолымен Нархоз университетін мемлекеттік қайта тіркеу жүргізілді. Коммерциялық емес ұйым ретінде құрылған қоғамды коммерциялық ұйымға айналдыру мүмкін емес, ал алынған табыс тек даму, инфрақұрылым мен академиялық процесті жақсартуға, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен оқытушылардың кәсіби дамуын арттыруға бағытталады.
2020 жылдың қарашасында ректор С. Г. Буянский: «2021 жылы Университеттің ұйымдық құрылымы батыстық типтегі модернизациядан өтеді, ректор лауазымы жойылып, Президент пен провост арасындағы өкілеттіктер бөлінеді», - деп мәлімдеді.
2023 жылдың мамыр айында Нархоз университеті блокчейн-технология негізінде NFT-дипломдар платформасын құру жөніндегі жобаны іске қосатынын жариялады.
2024 жылғы жағдай бойынша Университетте 34 бакалавриат бағдарламасы, 29 магистратура бағдарламасы және 8 докторантура бағдарламасы бойынша сабақ жүргізіледі.
## Рейтингтердегі Университет
## Мектептер
* Экономика және менеджмент мектебі
* Құқық және мемлекеттік басқару мектебі
* Цифрлық технологиялар мектебі
* Бизнес мектебі
* Гуманитарлық мектеп
## Ғылыми орталықтар
* Гендерлік экономиканы зерттеу орталығы (GERC).
* Қазақстандағы Тұрақты дамуды зерттеу институты (SKRI).
* HR зерттеу орталығы (HRRC).
* Жібек жолы істері орталығы (SRCC).
* Еуразиялық экономикалық-құқықтық зерттеулер орталығы (CEBR).
* Data Science зертханасы.
## Серіктес ЖОО-лар
Бүгінгі таңда Нархоз университетінің білім беру бағдарламаларының әр түрлі формаларын ұсынатын 70-тен астам халықаралық серіктестері бар. Нархоз студенттерінің қос диплом, ERASMUS+, академиялық ұтқырлық, жазғы және қысқы мектептер бағдарламалары бойынша үш құрлықтың (континенттің) 23 еліне шетелге шығу мүмкіндігі бар.
## Кампустар
Университеттің негізгі кампусы Алматы қаласының Жандосов көшесі бойында, ал екіншісі 1-микроауданда орналасқан. Нархоз университетінің Жандосов көшесіндегі кампусының аумағы қоғамдық қолжетімділікке ие. Қасбеттің (фасад) алдында саябақ бар, субұрқақ (фонтан) жұмыс істейді, Жапон бағына ие. Кампустың ішінде шағын алаң бар.
Жандосов көшесіндегі кампус аумағында стадион, спорт орталығы, GRANDPOOL фитнес-орталығы, әскери кафедра орналасқан.
2020 жылы Басшылық бас ғимаратты 2022 жылға дейін қайта құрудың басталғаны туралы жария етті [20].
2022 жылы Университет жаңа кампусының қайта құрудан кейінгі салтанатты ашылуы өтті [44]. Кампус 26 IT-зертхана, 112 аудитория мен 115 ашық кеңістік жұмыс аймағына ие. Шетелдік студенттер үшін жеке офис қарастырылған – Welcome center [45].
2023 жылы жаңа студенттік жатақхананың іргетасын қалау рәсімі өтті. Жатақхананың құрылысы 2024 жылы аяқталды. Бұл 424 орынға арналған жалпы ауданы 8700 м² болатын үш, бес және жеті қабатты ғимараттар кешені. Студенттер үшін жеке жуынатын бөлмелері мен душтары бар үш адамға арналған бөлмелер, климаттық бақылау жүйесі мен тұрмыстық техникасы бар. Жеке кір жуатын бөлме, сонымен қатар әр қабатта ас үй мен жұмыс орындары, бірінші қабатта дүкен, кофехана, шаштараз, медициналық пункт, төбесінде жасыл терраса бар.
## Ректорлар
* 1963 —1975 жж. — Александр Иванович Белов
* 1975 — 1982 жж. — Виктор Дмитриевич Руднев
* 1982 — 1988 жж. — Нұрғали Құлшыманұлы Мамыров
* 1988-1992ж. — Василий Евдокимович Черкасов
* 1992—1995 жж. — Кенжеғали Әбенұлы Сағадиев
* 1995—2005 жж. — Нұрғали Құлшыманұлы Мамыров
* 2005—2012 жж. — Әли Әжімұлы Әбішев
* 2012—2014 жж. — Серік Аманжолұлы Святов
* 2015—2018 жж. — Кшиштоф Рыбиньски (Польша)
* 2018—2020 жж. — Эндрю Вахтель (АҚШ)
* 2020—2021 — Станислав Буянский (Ресей, АҚШ) Ректор С.Г. Буянский Университеттің ұйымдастырушылық реформасының бастамашысы болды, оның шеңберінде Президент және провост лауазымдарын бір мезгілде енгізу жолымен ректор лауазымы жойылды [22].
## Президенттер
2021— 2024 — Мирас Мұхтарұлы Дәуленов.
2024 — қ. у — Қожахмет Қанат Темірғалыұлы.
## Еншілес ұйымдар
* Нархоз университетінің экономикалық колледжі
* «ESF» корпоративтік қоры
* «ҚЭУ-сервис» ЖШС
## Белгілі түлектер
* Данияр Талғатұлы Ақышев
* Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев
* Қайрат Нематұлы Келімбетов
* Наталья Артёмовна Коржова
* Аслан Есболайұлы Мусин
* Нұртай Салихұлы Сабильянов
* Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев
* Аслан Бәкенұлы Сәрінжіпов
* Марат Мұханбетқазыұлы Тәжин
* Болат Жамитұлы Өтемұратов
## Дереккөздер |
2026 жылғы Азия ойындары (жап. 2026年アジア競技大会), сондай-ақ ХХ Азиада ретінде белгілі, Нагояда, Жапонияда аталып өтілетін ірі спорттық мереке. Нагоя ойындар өткізілетін, 1958 Токио қаласынан және 1994 Хиросима қаласынан кейін үшінші жапон қаласы.
## Ұйымдастыру
### Ұсыныс
Азия Олимпиадалық Кеңесі (АОК) Нагояда олимпиада ойындарын өткізуге өзінің жыл сайынғы Бас Ассамблеясы сессиясында Данангта, Вьетнамда, 25 желтоқсан 2016 жылы таңдаған. Бастапқыда Айчи және Айчи провинциясының астанасы Нагоя арасындағы экономикалық даудан кейін қауіп болған, бірақ шешілді, сөйтіп ұсыныныс қабылданды. АОК бастапқыда 2026 қабылдаушы қаласын 2018 жылы таңдау жоспарлаған, бірақ алға қарай қозғалыс қарқындылығына байланысты, аймақтағы спорттық күнтізбеда 2018 және 2022 жылдардағы арасындағы үш Олимпиада ойындарында қоса алғанда ерте жоспарлауға әкелді.
### Қаржыландыру
Қала Нагоя бағасын алды шамамен ¥85 млрд шығыстар АйТи мемлекет іс-шаралар, 30% болжанатын жабу есебінен демеушілік және басқа да түсімдер, ал қалған жоспарлануда бөлу 70-30 негізде арасындағы Нагоя және Осака.
### Орындар
Ойындарын қолда бар қуат көздерін қайта өңдеу арқылы өткізу жоспарланып отыр. Палома Мизухо стадионы рәсімдер мен жеңіл атлетиканы қабылдайды, Nippon Gaishi Hall кешені гимнастика және су спорт түрлеріне пайдалануға арналған, Нагоя Доум бейсбол үшін пайдаланылатын болады, Тойота стадион футбол үшін пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шабак немесе (Шин-Бет) (ивр. שב"כ — аббревиатура ивр. שרות הביטחון הכללי, Шерут hа-Битахон hа-Клали) — Израильдің жалпы қауіпсіздік қызметі.
Шин-Бет Израильдің арнайы қызметтер жүйесіне қатысты, қарсы барлау қызметімен және ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз етумен айналысады. Қызметін ФТБ-мен және ФҚҚ-мен салытыруға болады. Израильдің премьер-министріне тікелей бағынышты.
Шин-Бет-тің Израиль ішіндегі операциялары келесі үш санатқа бөлуге болады: жалпы шетелдіктерге қарсы, Палестина арабтарына қарсы және Израиль азаматтарына қарсы. Кнессетпен 2002 жылдың 21 ақпанында қабылданған заңның негізінде әрекет етеді.
## Сілтемелер
* Israel Security Agency Мұрағатталған 11 ақпанның 2017 жылы. (ағыл.) — ресми сайты
* Шин-Бет — Израильдің жалпы қауіпсіздік қызметі Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2012 жылы. Agentura.ru сайтында (орыс.)
* Шабак: жаңа шақырылғандар үшін 16 ай ішінде диплом
## Дереккөздер |
Бейсенбі Дөненбайұлы (1803 жылы туып, 1872 жылы қайтыс болған). "Сегіз қырлы, бір сырлы" би әрі күйші. Онын туып өскен, өмір сүрген жері Қытай Халық Республикасындағы Алтай аймағы, Буыршын ауданы.
Шыққан тегі Найман тайпасы.
## Бейсенбі би өмірбаяны
Бейсенбі бидің туған, дүниеден қайтқан жылдары ертедегі Уақ тайпасынан шыққан Ер Көкше батыр мен Жанат, найманның биі Маман шешеннің өмір шежіресі арқылы анықталды.
Қазақ күй өнерінде Алтай-Тарбағатай күйшілік мектебінің орны ерекше. Сол мектептің белді өкілдерінің бірі, XIX ғасырда өмір сүрген Бейсенбі Дөненбайұлы.
Ол 1803 жылы Алтай аймағының Буыршын ауданы Оймақы ауылында туып, 1872 жылы қайтыс болған. Әділ билігімен, асқан домбырашы, сазгерлігімен танылған Бейсенбінің мұралары бізге толықтай жетті деуге болады.
14 жасынан бастап күй шығара бастаған ол күйшілігімен қатар әділ билігімен де елге танымал болған. 1836 жылы Алтайда Көгедай төреге көмекші ретінде төрт би сайланады. Сол төрт бидің бірі – Бейсенбі Дөненбайұлы болған. Оны ел-жұрты ерекше құрметтеп Бежең деп атап кетіпті.
Шертпе күй тармағына Байжігіттей терең үңілген сол заманның күйшілері көп. Осыдан болар, Шығыс Қазақстан, Алтай, Тарбағатай, Шұбартау, Семей т.б жерлерде осы күй мақамымен қанат жайған саңлақтар көп деуге толық негіз бар.
Алтай өңірін мекендеген, Байжігіттің шертпе дәстүрін ары қарай дамытқан, қазақ халқының қара қылды қақ жарған әділ биі болған, дарынды сазгер домбырашы, күйші Бейсенбі Дөненбай ұлы туралы айтар болсақ, әңгіме көп.
Бейсенбінің күйлері көбінесе, сарынының ескілігімен, әуезділігімен ерекшеленеді. Бежеңнің 150-ге жуық күйі, оның ішінде қырықтан астам әр түрлі атаудағы «Кеңес» күйлері бүгінгі күнге жетті дейді зерттеушілер.
Оның көп күйлерінің шыққан уақыты, шығу тарихы – өзі билік құрған кезеңдегі оқиғалармен байланысты өрбиді. Бежең күйлерін мазмұнына қарай кеңес күйлері, ат туралы күйлер, арнау күйлер деп үшке бөлуге болады.
Бейсенбі күйші Байжігіт бабасының күйлерін ойнап, тарихын айтып отыратын деген деректер халық ауызынан бүгінге жеткен.
1836 жылы аға сұлтан Құнанбай бастаған топ Алтайға барады. Оны күтіп алуға көп адам жиналып, үлкен кеңес құрады. Солардың ішінен, шешендігімен көзге ерекше түскен Бейсенбіні төбе би етіп тағайындап, ұлы жиналысты жалғастырады.
Сол Бейсенбі би адал да, ақылды, дүниеге кең көңілімен, ашық та парасатты мінезімен, әділ билігімен, Алтай қазақтарының адал да, әділетті көсемдерінің біріне айналады.
Бейсенбі билік айтарда қасиетті қара домбырасын өзіне ақылшы, жансерік етіп, халық ерекше ықыласпен қабылдайтын күй өнерін пайдалану арқылы шешімі күрделі дау-дамайға тура, әділ шешім жасап отырған.
Бейсенбі күйлері, негізінен шертпе күй мақамында. Өзіндік ерекшелік қол таңбасын қалдырған. Оң қолдың қағу түрлері, белгілі өлшемдегі такт түрлері күйдің соңына дейін сан алуан өзгеруінде. Бейсенбі күйлерінің ерекшелігі, бір-біріне ұқсамайтындығы.
Кеңес күйлері философиялық тақырыпқа құрылған болса, ат туралы күйлер өзіне серік болған, шашасына шаң жұқпас небір жорға мен жүйрік аттарының жүрісін суреттейді. Ал, арнау күйлері әр түрлі оқиғалар мен адамдарға арналғандықтан, болмысы жағынан да әр түрлі болып келеді.
Бейсенбі келелі кеңестерде сөз бастаған шешен де болғанын жоғарыда айттық. «Бас кеңес», «Кеңес басы», «Көк иірім кеңес», «Төрт бидің кеңесі», «Жай кеңес» сияқты 40-тай кеңес күйі, «Ала көз аттың жүрісі», «Көк шұбар аттың жүрісі», «Қара құлақ аттың жүрісі», «Майда қоңыр», «Майда жал» секілді 20 шақты атқа арналған күйлері бар.
Арнау күйлерінің ішінде «Айми», «Кербез сылқым», «Ажар», «Жеке батыр», «Екеуім-екеуім», «Танысаңшы» қатарлы күйлерінің орны ерекше.
«Тансаңшы» атты күйдің қысқаша тарихына тоқтала кетсек.
Сол заманның бір азаматы нағашы жұртына жаяу-жалпы келе жатса керек. Алдынан жер қайысқан қалың жылқы кезігеді, соны тамашалап келе жатқан жолаушыны ұры деп ойлаған жылқышылар, қол-аяғын матап би алдына әкеледі. Соны сезген Бейсенбі би домбырада, ұрымын деме, «Тансаңшы» деп күй төгеді, домбыра үнін түсінген жолаушы жігіт, «мен жолаушы қонақ едім» деп құтылған екен.
Бейсенбі кезінде сөз иесі шешен, ел иесі әділ би, күй иесі домбырашы, қайрат иесі батыр, құс иесі құсбегі, сергек ойлы азамат болған.
Бейсенбі жас кезінде бүкіл Жанат руының (Абак, Керей) ортаға шығар қосбасшысы болған. Сол кезден бастап моңғол-қазақ ортасындағы дау-шарды бітіріп, екі ұлт арасына таныла бастаған. Жаугершілік заман мен даугершілік өмір Бейсенбіні әр жақтан сынға салады. Жанат елінін он мыңдаған жылқысы мен қаптаған қосына иелік етіп, кедей-кепшікке қолының ашықтығымен мырза атанған. Бейсенбі би 88-ге қараған жасында дүниеден қайтқан.
Бейсенбі күйінің көбі аттың жүрісі мен аңның аттарына байланысты болып келеді.
Бейсенбінің "Кеңес" күйінің бірнеше түрі бар. Өйткені Бейсенбі Керейдің төрт биінің бірі болып сайланғаннан кейін кеңесті күймен бастайтын болған. Шежірешілердің айтуына қараганда "Кеңесте" талқыға түсіп, шешім етілетін істің мән-жайын күй сарынмен кеңес басталғанша толғап отырады екен.
## Бейсенбі би жайлы аңыздар
### Бейсенбі би жайлы аңыз
Бейсенбінің "Жеңілдім" күйінің шығу тарихы былай баяндалады. Бейсенбімен замандас Жайыр деген азамат Қобықгы жайлап жүрген жылқыларының біріне мініп Ертістен өтіп Қаба, Буыршын елдерін аралапты. Жігерлі жігіт ел аралағыш болады, өрнені білгіш болады. Сөйлей-сөйлей шешен, көре-көре көсем болады дегендей жалыны жарқылдап, талабы тасқындап өскен жас Жайыр Қаба елін аралап жүріп бір байдың үйіне түсіпті. Байдың қонақжай әйелі күтіп алса керек. Ән шырқап, күй тартып, күймен көлемді жинап, отыратын жерін өлең-жырмен сейілдетіп, ел жүрегін жадыратып, қауымның қонақжай меймандостығына бөленіпті. Ауылға аялдап қалған қонақ жігіттен күдіктеніп, ел жігітгері "Салт" жүрген ұры деген сылтаумен ұстап, аяғына кісен салып қояды. Бір күні Жайыр кісенді үзіп, ауыл шетінен бір көлік тауып мініп (тұғыр ат) түнделетіп жөнеледі. Күн түндігін жауып, айналаны қараңғылық қымтап, көңілі ортайып, бір белден аса бергенде, екі-үш отаудың үстінен шығады. Ат басын тежеп тесіле қарайды.
Қотанды ауыл. Ақ орда, керме толы сандақ қатарынан сап түзеп тұр екен. Жайырдың аңсары ауады. Бірін мініп, бірін қосағына алып кетуге ыңғайланып, тықырын сездірмей ауылға аяңцайды. Жұлдыз жамбасқа аунап, таң шапағы білінер кез болса да, орда ұйқыға жатпаған екен. Үйге жақындаған сайын айқын естілген күй сарыны күздің ұзақ сары таңына дейін үзілмегенін сезеді. Демін ішінен алып келе жатқан Жайыр күйдің құдіретті сазынан шыға алмай қалады. Ауылға іліне күйге дендей құлақ түреді. Төңкеріле толқып, баяулатып, кейде күреңітіп, пернені бебеулете шыгып жатқан күйдің тылсым сарынына сүйінеді. Кейбірі өзі шертіп жүрген таныс күй, енді бірі естіген күйлері, ал қайсыбірі жаңа тың сарын сияқты. Күй сазына елтіп отырған жігітті ауыл күзетшілері байқап қалып, ту сыртынан бассалып, түн қатып жүрген ұры-қары екен деп ұстап алыпты.
Күн төбеден ауа дастарқан жиналып, сапырылған қымызга қанған үлкендер тысқа шыққанда:
- Бізге жауап бермеді. Бидің өзіне апарыңцар, жауапты орда иесінің өзіне ғана берем деп өтініп отыр, - деп Бейсенбіге ұсталған "ұры" жайлы хабар тиеді.Бейсенбі: "Қалайда көп талқысын көрген қайсардың бірі ғой" деп ойлайды.
- Сен кімсің? - дейді бір ділмөр ажырая, кім екенін тез біле қойғысы келіп.
- Бидің алдына алып барыңдар, - дедім гой!
- Көптің алды талқы, бидің алды тез. "Сөз шынына, пышақ қынына тоқтайды". Ауылға не үшін келдің? Орданыц түбінде не себепті тың тыңдап отырдың? - деп сұрайды тағы бірі.
Би көбіне шешендерін сөйлетіп, өзі тыңдаушы болып, жауапкердің ішкі дүниесінен сыр тартып, сынап отырады екен. Сол әдетімен Бейсенбі домбырасын сыңар ішекпен дыңғырлатып толғаумен отыра береді.
- Жер көріп, ел тану азаматтың міндеті, атамыздың салты. Сол ата мұра ауылдарыңыздың ортасына Қобықты жақтан келіп танысып жүр едім, - деп бастайды "ұры" сөзін. Ол жүрген жолы мен қонған ауылына дейін қалдырмай тізіп айтады. Бейсенбі мұның сөзін ден қоя тыңдап: "Ұры" болса да қотандағы қойдың ірге жауы емес, алыстан аңсайтын арыстың азаматының бірі ғой" деп ойлады. "Бұл ауылға қалай келдің?" деген сұраққа Жайыр болған, басынан кешкен жайды баяндайды.
- Қашып жүрген адамда күй бола ма, байдың аулы маңынан тауып мінгенім қойшының тұғыр торысы еді. Бір жүйрікті тақымға басып ырғытып жөнелсем деп армандап келе жатқанда, осы ауылдың үстінен шықтым. Кермедегі саңлақтарды көріп, бірін мініп, бірін қосарға алып кетпекші едім, амал қанша, - деп тоқтайды.
- Мен кермеге жақындаганда күйге елтіп тұрғандай жусаған аттардың маган құлақ тіккені болмады, мен де сол күй сарынына азырақ құлақ қойып тыңдадым. Күй мені іргеге тарта берді. Өнерге өуестіктің азаматқа пайдасы да, зияны да болады ғой. Бүгін жақсылардың алдында "ұры" атанып отырғаным да осы күй құмарлығымнан еді, - деп тынады.
- Атың кім? - деді Бейсенбі сөзге кірісіп, өз атын білетін күйшілердің бірі болар ма деген жылы шыраймен.
- Атым Жайыр.
Бейсенбі Жайырға ойлы көзбен қарайды. Әзімдей күйші болып шығады демесе де, "Күй кұмарлығымнан ұры атанып отырмын" деген сөзін еске алып, қолындағы домбырасын ұсынады. Жайыр домбыраның құлақ күйін келтіріп алып, түнде өзі тыңдаған сарынын тыңдаушының құлақ құрышын қандырта отырып орындайды да домбыраны иесіне ұсынады.
- Би-еке, қажыған ой; байланған қолдың домбыра пернесін қате басқаны болса кешіресіз, мені өзіне баурап әкеткен, жіпсіз байлап алған осы күй болатын. Шоқпардан жығылып қолды болғаным жоқ. Айыбым атқа мініп, қашып құтылу еді. Күйге құмарлығым халық алдында жауап бергізіп отыр. Би алдында сөйлеймін деп, түнімен жауап бермегенім де осы жайым болатын, - дейді.
Бейсенбі Жайыр деген күйші бар деп бұрын естімеген. Қазіргі сәтте Жайырдың істеген ісі мен сөзіне ой толғап құмарлығы мен адамшылығы Бейсенбіні екі ұшты ойға қалдырды. Өтірікші алдакестің бірі ме, бұл күйді бұрын біле ме, қалай тез үйреніп алған. Осындай алғыр болса, халқының шоқтығы биігінің бірі болар, сынап көрейін деген ойға тиянақтап, Бейсенбі Жайырды қатарға отырғызып күтсе керек. Жайыр екеуі күймен айтысыпты. Бірінің шерткен күйін бірі шертпей жаңадан бастап бір түн күй айтысқа түсіп бірін-бірі жеңісе алмапты. Бір кезде Жайыр пернені қолымен басып, үлкен башпаймен бір күй шертіп, домбыраны Бейсенбіге ұсынып:
- Қол шеберлігіңці байқадық. Енді башпаймен шертіп жарысқа түссек қайтеді, - депті.
Сонда домбыраны бұрын башпаймен шертіп әдеттен бегендіктен, Бейсенбі "Жеңілдім" деген күйін сол жерде шертіп, жауап қайырса керек. Бидің бір күйінің тарихы осылай баяндалады. Бейсенбі Жайырды күтіп, ат мінгізіп, шапан жауып құрметтеп, халықтың қалаулы азаматы деп таниды.
### Бейсенбі би жайлы аңыз
"Тентектің басқаны тоғыз, мінезі егіз". Әділеті жоқ өктем күш шырмап жатқан заманда елі үшін егеске түскен нар ұлдары болған. Солардың бірі Жайыр. Егескен жерінен есе қайырмай қоймайтын осы бір жолы Қобықты басып жатқан қытай уандары мен монгол Күздейлері қырына Жайыр да ілініп қалады. Бір айғыр үйірі жоғалып кеткен Күздей жылқысын Жайырдан көріп, ұстап алып ұры п қинап дүрелеумен еріксіз алдым дегізеді. Иең кім десе "Бейсенбі" дейді. Жайырда көп жылқы мен айып төлейтін мал жоқ. Сондықтан Жайырды алға салып, Бейсенбінің алдына кесім айтқызып, төлетіп алуға келеді. Бейсенбі Күздейдің алдында ұры дан жауап алудан бұрын домбыраны алып күйлейді. Жайыр домбыра шанағынан төгілген "Тансаң шы, қайсар тансаңшы" деген күмбірді тап басады. Бейсенбі күйдің тілін ұқтың ба дегендей, әуендеп тұрған күйдің өредігінде Жайырға көз киығын тастаган екен. Жайыр ұзын қара мұртының шалғысын қайыра салып, сақалын салалап, кеудесін кере түсіпті. Күй тілін қалтқысыз ұққанына көзі жеткен би Күздейдің алдында ұры дан мықтап жауап алады. Жайыр жылқыны алмағанын, Күздейдің жолсыздықпен байлап сабаганына шыдамай алдым деп, еріксіз мойындағанып айтып, би алдында Күздейге есе бермепті.
Бейсенбінің "Тансаңшы" деген күйі осылай туыпты. Қазір кейбір күйшілеріміздің күй тарихымен таныстығы болмағандықтан "Таңсамал" деген атпен орындап жүр.
Бейсенбі жасаған өмір кезеңі Абақ елінің іргесін Алтай алқабына біржола тұрақтандырған кез еді. Бұл жау шапты дейтін үрейлі өмірден арылып, қазақтардың еркіндей бастаған жылдары саналады. Осы қалың қауым ортасында өз өнерімен танылып, әділдігімен көзге түсіп, шешендігімен ел аузына іліккен Бейсенбінің дәуірлеген тұсы еді. Оның айтқан биліктері халық арасында кең тараған.
Ер Көкше би қартайған шагында "артыма дау қалдырмай бітіріп, сөз қалдырмай тындырып кетемін" деп, армандап жүрген кезінде "Көкбесті" дауы ушыққан екен. Дауга іліккен Көкбесті Абақ елініңерен жүйрігі болып, бөйге бермеген соң Уақ қастандықпен өлтірсе керек.
- Көрінің сөзі тәтті, ісі сәтті, жастың жалыны қатты" деген. Жас биім, билігіңді сен айтшы? - деп, билікті Абақ елінің ортасына сөйледі. Соны мен, Бейсенбі екі арыстың ортасында тұңгыш рет билік құрды.
## Дереккөздер |
Әбу Сыздықов ауылы — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 22 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 107 адам (59 ер адам және 48 әйел адам) болса, 2009 жылы 79 адамды (38 ер адам және 41 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ақайдар — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 10 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 124 адам (69 ер адам және 55 әйел адам) болса, 2009 жылы 110 адамды (54 ер адам және 56 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ақкісі — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амангелді ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан шығысқа қарай 20 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 125 адам (71 ер адам және 54 әйел адам) болса, 2009 жылы 127 адамды (59 ер адам және 68 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қарасу — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл, Қарасу ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 17 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1396 адам (730 ер адам және 666 әйел адам) болса, 2009 жылы 1076 адамды (533 ер адам және 543 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ағаштыкөл — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Үрпек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 180 адам (100 ер адам және 80 әйел адам) болса, 2009 жылы 177 адамды (99 ер адам және 78 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қарашатөбе — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Үрпек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 9 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 302 адам (158 ер адам және 144 әйел адам) болса, 2009 жылы 88 адамды (46 ер адам және 42 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қосжан (1993 жылға дейін — Чапай) — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Үрпек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 25 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 191 адам (93 ер адам және 98 әйел адам) болса, 2009 жылы 174 адамды (85 ер адам және 89 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Есір — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амангелді ауылдық округі құрамындағы ауыл. Бұрынғы Есір ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 800 адам (423 ер адам және 377 әйел адам) болса, 2009 жылы 731 адамды (359 ер адам және 372 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Кемер — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амангелді ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 266 адам (137 ер адам және 129 әйел адам) болса, 2009 жылы 187 адамды (95 ер адам және 92 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ермексаз (итал. plastilina, көне грекше: πλαστός — қалыптау) — затқа пішін беру үшін қолданылатын материал. Бұрын ол тазартылған және ұсақталған балауыз қосылған саз ұнтақ, жануарлар майлар мен түбі кептіру алдын алу және басқа да заттардан жасалды. Қазіргі уақытта, балшықтан өндірістік жоғары молекулалық салмағы полиэтилен (ВМПЭ), поливинилхлоридті (ПВХ), резеңке және басқа да жоғары технологиялық материалдар ермексаз жасау үшін қолданылады. Әр түрлі түске боялған. Мүсіндік жұмыстарға арналған, эскиздерді, шағын модельдерді, шағын нысандарды, жұмыстарды орындау үшін пайдаланылады.
## Құрамы және ермексаз қасиеттері
Қатты саз медалімен белгісін жұмыс істеу үшін ең қолайлы болып табылады T, мұнай өнімдерінің (бренд С.С.) тұрады - 32% парафин (T) - 8%, қарағай канифоль (A) - 4,5%, машина майы (45) - 3,97% мырыш белила (М-1) -4.8%, каолин (бренд R-1-C) - 46,5%, техкөміртек - ермексазға сұр түс береді (0,23%). Жасыл түсті алу үшін сажа газын хром оксидімен ауыстыруға болады.
Ермексаздың басқа түрі - жұмсақ, мына компоненттерден тұрады (M) петролатум (ПС) - 37,7%, парафин (Т) - 4,9%, қарағай понифолі (A) - 1,067%, қозғалтқыш майы (45) - 4,9%6 каолина (Р-1-С) - 49,9%, хром оксиді - 0,5%.
Ермексаздың өзге түрі - жұмсақ (M) - ол мырыш оксиді қосылғаннан кейін арнайы жұмыстарға жұмсалалы. Мырыш оксиді ермексаздың өзіндік құрамында болмайды. Одан әрі қаттылық алу үшін аз мөлшерде күкірт қосылады.
## Ақылды ермексаз
Ақылды ермексаз, немесе оны атайды - hendgam (сөзбе -. Қолмен CUD, Eng) - зат силиконға негізделген, сағызға ұқсас сезіледі, бірақ тиксотропты сұйықтардың қызықты қасиеттері бар. Осыған байланысты, ол үгіледі, жыртылады, сынады, ағады. Магниттей тартыла алдаы, жарық шығара алады, түсті өзгерте алады, ағады. |
1995 жылғы Орталық Азия ойындары, сондай-ақ 1-ші Орталық-Азия ойындары ретінде белгілі, 1995 жылы Ташкент, Өзбекстанда өтті.
## Қатысушы елдер
* Қазақстан
* Қырғызстан
* Тәжікстан
* Түркменстан
* Өзбекстан
## Медаль кестесі
## Спорт
* Баскетбол (ерлер, әйелдер)
* Бокс
* Волейбол (ерлер, әйелдер)
* Күрес (Еркін, Грек-Рим Күресі)
* Жеңіл атлетика
* Спорттық ату
* Семсерлесу
* Жарысқа арналған цикл
* Жүзу
* Теннис
* Ауыр атлетика
## Дереккөздер |
Орталық Азия ойындары 1997, сондай-ақ 2-ші Орталық-Азия ойындары ретінде белгілі, Алматыда, Қазақстанда 1997 жылы өтті.
## Қатысушы елдер
* Қазақстан
* Қырғызстан
* Тәжікстан
* Түркменстан
* Өзбекстан
## Спорт
* баскетбол (ерлер, әйелдер)
* бокс
* волейбол (ерлер, әйелдер)
* күрес (еркін, грек-рим күресі)
* дзюдо
* жеңіл атлетика
* спорттық ату
* семсерлесу
* жарысқа арналған цикл
* жүзу
* теннис
* ауыр атлетика
## Медаль кестесі
## Дереккөздер |
Орталық Азия ойындары 1999, сондай-ақ 3-ші Орталық-Азия ойындары ретінде белгілі, Бішкекте, Қырғызстанда өткізілді.
1999 жылғы Орталық Азия ойындарына Қытайлық Тайбэй шақырылды.
## Қатысушы елдер
* Қытайлық Тайпей
* Қазақстан
* Қырғызстан
* Тәжікстан
* Түркменстан
* Өзбекстан
## Спорт
* баскетбол (ерлер, әйелдер)
* бокс
* волейбол (ерлер, әйелдер)
* күрес (еркін, грек-рим күресі)
* дзюдо
* жеңіл атлетика
* спорттық ату
* семсерлесу
* жарысқа арналған цикл
* жүзу
* теннис
* ауыр атлетика
## Медаль кестесі
## Дереккөздер |
2003 жылғы Орталық Азия ойындары, сондай-ақ 5-ші Орталық-Азия ойындары ретінде белгілі Душанбеде, Тәжікстанда 2003 жылы өткізілді.
## Қатысушы елдер
* Қазақстан
* Қырғызстан
* Тәжікстан
* Түркменстан
* Өзбекстан
## Спорт
* баскетбол (ерлер, әйелдер)
* бокс
* волейбол (ерлер)
* күрес (еркін, грек-рим күресі)
* дзюдо
* жеңіл атлетика
* спорттық ату
* таэквондо
* теннис
## Медаль кестесі
## Дереккөздер |
Жаңатұрмыс — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Байғабыл ауылдық округінің құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км-ге жуық жерде.
## Халқы
1999 жылғы есептеу бойынша жергілікті тұрғындар саны 160 адам (81 ер адам және 79 әйел адам) болса, 2009 жылы 73 адамды (30 ер адам және 43 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Байғабыл — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл, Байғабыл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 14 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1066 адам (519 ер адам және 547 әйел адам) болса, 2009 жылы 851 адамды (407 ер адам және 444 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Есенбаев — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 23 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 127 адам (66 ер адам және 61 әйел адам) болса, 2009 жылы 75 адамды (34 ер адам және 41 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қарынсалды — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Тасты ауылдық округі құрамындағы ауыл. 2019 жылға дейін таратылған Қарынсалды ауылдық округі орталығы болған.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 110 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 425 адам (209 ер адам және 216 әйел адам) болса, 2009 жылы 168 адамды (75 ер адам және 93 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Жетібай — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Байғабыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 21 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 125 адам (59 ер адам және 66 әйел адам) болса, 2009 жылы 104 адамды (48 ер адам және 56 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Шақпақ — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амантоғай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 37 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 282 адам (141 ер адам және 141 әйел адам) болса, 2009 жылы 89 адамды (43 ер адам және 46 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қарақұдық — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амантоғай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 35 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы тұрғылықты тұрғындары болмады, 2009 жылы тұрғындар саны 53 адамды (24 ер адам және 29 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қоғалыкөл — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амангелді ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан шығысқа қарай 10 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 116 адам (55 ер адам және 61 әйел адам) болса, 2009 жылы 117 адамды (52 ер адам және 65 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Бекболат Қазыбекұлы (Бекболат би) (1714-1790) - би, атақты Қаз дауысты Қазыбек бидің баласы.Арғын тайпасы Қаракесек руы Таз Шаншар бөлімінен шыққан.
Жас кезінен әкесіне еріп билік мәслихатына көп қатысқан. Әкесі Қазыбек және Төле би, Әйтеке би тағы сондай кара қылды қақ жарған әйгілі әділ билер, хандар, бектер, сұлтандардан көп тәлім-тәрбие алған.
Ол әсіресе Абылай хан сарбаздары арасында өзінің шешен, тапқырлығы, әбжіл, алғырлығы, батырлығымен зор беделге ие болған. Абылай ханның өскери істер, жорык-жортуыл кезіндегі кеңесшілерінің бірі. Сондықтан да Абылай хан оған ерекше сенім білдіріп, шиеленіскен қиын дауларға қауіпті шапқыншы жауларға жұмсап отырған. Бекболат бидің ол сапарлары сәтті болып, үлкен абыроймен оралған.
Әкесі қартайған шағында Бекболатқа билік тізгінін берген. Ол әкесінің билік, шешендік дәстүрін жалғастырып, елге өзінің адалдығымен, адамдығымен бар ықылас-зейінімен қызмет еткен. Бекболат та әкесіне ұқсап өсіп-өнген, өнегелі-тәрбиелі дөстүрлі отбасы құрған, ақылшы аға болған азамат. Оның бәйбішесінен тоғыз ұл, тоқалынан бір ұл (Тіленші) бір қыз туған. Бәрі де шетінен ығай мен сығай, шаруаға мықты, сөзге шебер, ісмер боп өскен.
## Ел арасындағы аңыз
Бекболаттың жас кезі екен. Бір жолы Абылай хан оны үлкен бір дауға жүмсапты. Алшынның билері игі жақсылары оны күтіп алады. Әңгіме сөзге салып көреді. Бекболат әкесі Қаз дауысты Қазыбекке ұқсап, шешен сөйлеп отырады. Кіші жүздің биі:
- Мұны сөзден жеңе алмайды екенбіз. Өзі кара суша ағып тұр екен. Ишара, түсінігін байқап көрейік депті де:
- Екі қолын айқастырыпты. - Бекболат "құп болады", депті. Анау: Қолын сермеп-сермеп қояды. - Бекболат '"кұп болады" депті. Анау: Екі қолын түйістіріпті. - Бекболат "Құп болады" депті. Енді Бекболат: Он саусағын көрсетіпті. — Алшынбай "құп болады" депті.
Екі жағы "дау шешілді" деп, таркасыпты. Бекболат жігіттерімен елге келеді. Абылай хан әуелі Бекболаттың қасына еріп барған жігіттерді шақырып сұраса, олар:
- Біз ешнөрсесіне түсінбедік. Ол елдің биі қолымен ишара қылды. Бекболат "құп болады" деп отырды, - дейді. Бір жігіт:
- Өзінен сұраңыз, - деп Бекболатты ханға шақырып келеді. Сонда Абылай:
- Дау шешімін тапты ма? - деп сұрайды.
- Дау тез шешілді, - дейді Бекболат.- Көп айтыс-тартысқа бармадық. Ол елдің биі:
- Екі қолын айқастырды - бұл оның алысуға жараймын дегені еді. Мен "кұп болады, мен де дайынмын" дедім. Ол:
- Екі алақанын жұмып-ашты. Бұл оның: Ашсам - алақанымда, жүұмсам - жұдырығымда, татуласайык дегені еді. Мен "кұп болады" дедім. Ол:
- Қолын сермеп-сермеп ишара қылды. Бұл оның;
- Қылыш сенде де бар, менде де бар, кылыш сермемей-ақ қояйық, - дегеі еді. Мен оған да "құп болады" дедім. Ол:
- Екі қолын түйістірді. Онысы: құшақтасып дос болайык, - дегені еді Мен "кұп болады" дедім де, оган он саусағымды көрсеттім. Мұным:
- Олай болса, он күн ішінде тарту-таралғынмен Абылай ханның алдына бар, - дегенім еді. Ол "кұп болады" деді. Мінекей хан тақсыр. Ол дау осылай бітті. Енді Алшын аулынын адамдарын күтіңіз, кешікпей келіп қалар, - депті Бекболат би.
## Үмбетейдің кеңесі
Үмбетей жырау Тілеуұлы (1706-1778) өзінің замандастары Бұқар жырау, Жиембет жырау, тағы бірқатарымен Абылай хан сарайында біраз жыл билік қызмет аткарысады. Қаздауысты Қазыбек би қартайып баласы Бекболатқа билік орнын табыс еткенде, Үмбетей жырау Бекболат бидің сарай ақыны болады. Сол кезде ол Бекболатқа талай ақыл-кеңес берген. Мынау төмендегі сол ақыл, нақылдардың бірі екен:Үмбетей жыраудың Бекболат биге айтқаны:
Мен пайгамбардан бастасам, -Өңгімеге кетермін,Едігеден бастасам, -Ертегіге кетермін.Келтесінен қайырсам -Сөз түбіне жетермін.
Енді сізге не дермін:Бай болмаган бай болса, -Жайламаган сай қоймас,Би болмаган би болса, -Айтылмаған сөз қоймас,Хан болмаган хан болса -Ңанамаған ел қоймас.
Баласын мақтар бас жаман, Қатынын мақтар қас жаман. Алыстағы дұшпаннан, Аңдып жүрген дос жаман, Бір бие бітпей бие болмас, Бір түйе бітпей түйе болмас, Өз малын кізнеген, Кісі малын іздеген, Түбінде өз малына ие болмас!
## Билікті беруі
Бекболат бидің картайған шагында сол өңірдегі арғындар жиналып оған барыпты:
- Өзіңіз болса қартайдыңыз, енді орныңызға қай балаңызды қоясыз? Бекболат "Қайсы балама билікті берсем екен" деп біраз ойланып отырып қалады. Онысы тоқалынан туған Тіленшіні атайын десе, қасында отырган адуынды бөйбішесінен бата алмағаны еді. Осы жағдайды сезе қойған шымылдық ішінде отырған Тіленшінің қарындасы шымылдықты түріп тастап:
- Қаракесек он екі ата арғынды Бекемай балалары билеп келді. Енді Бекемай шешем тізгінді берсе несі бар? Атамыздың Бекемай шешемнен қорқатын несі бар?! Тоқалдан туды демесе, Тіленші жанның ел билемейтін несі бар?! - депті де, шымылдықты қайта жауып қойыпты. Кыздың бұл сөзіне үйдегі үлкен-кіші бәрі елең ете калады. Темен қарап көзін жұмып ойланып отырған Бекболат ақсақал басын көтеріп көзін ашыпты:
- Бала дұрыс айтады. Менің де сол немеден үмітім бар еді. Өзі кайда жүр екен? Бөйбішесі мұны жақтырмаған сыңай білдіріпті:
- Ел билеу жұмысымен ісі жоқ, сол немені кайтесің? Қойшы-колаңмен ойнап, қаңғып жүрген-ді.Бекболат
- Бәйбіше, ана бір күні түс көріп едім, саған соны айтайын. Түсімде осы үйдің боз інгені боталапты. Тура өзіне ұқсаған ақ бота екен деймін. Сол ақ ботаны Тіленшіге бөсіре етіп беріппіз. Әлгі ақбота бір шөгіп, бір тұра береді. Мұнысы несі дейміз? Ояна кетсем түсім екен. Оны өзімше былай жорыдым: билікті Тіленшіге береді екенбіз. Ол неме елді бір бұзып, бір түзеп, ақырында тура жолға салады екен... Шақырыңцаршы өзін мұнда? Осы кезде Бекболаттың есік жақта жүрген күтуші жігіті:
- Жылқы суғаруға кетіп еді, мен казір шақырып келейін. - Ол өрістегі жылкыға карай шаба жөнеледі. Жылкы суғарып, өргізіп, жылкышылармен асыр салып, жарысып ойнап жүрген Тіленшіге барады:- Сені би атам шақырып жатыр. Үйде бір топ кісілер отыр. Сені би сайламақшы, тез жүр?Тіленші әкесінің шақыруымен барса, кісілер ет жеп, бата қылып жатыр екен. Бәрі "жоғары шық, Тіленші?" деп жатады. Бір қария:
- Әкең болса қартайды, сен болсаң марқайдың. Бұл не жүрісің, малшы- жалшыға жанасып! - десе, Тіленші былай депті:
- Әкем он екі ата арғынды биледі. Елдің жуаны келсе, қабағын ашып сөйледі, кедей-кембағалы келсе, елемеді. Кедей, жалшылар жасқанып оның алдына бара алмады, сөзін айта алмады. Егер маған билік тисе, алдымен сол малшы-жалшыларға қарасып, сөзін сөйлер едім. Тіленші осылай дегенде, жуан қарын бір бай:
- Биеке, өлгіде, бұл неме, елді бір бұзып, бір түзеп жүре ме дегеніңіз осы екен ғой, - дейді.
- Сонда Бекболат
- Мейлі, түзесе де, күзесе де, өз елі ғой. Аяғы жаман болмас. Билікті бердім, - деп, батасын беріпті. Сөйтіп, ел басшы, қариялар Бекболатты қуаттап, оның баласы Тіленшіні би етіп белгілепті.
## Нақыл сөзі
Бекболат бидің жастарға айтқан мына бір ғибрат, нақыл өлеңі ел аузынан жазылып алынғанды:
Тәрбиелі бала жасынан, Талаптыға ой табылар. Талпынбаса басынан, Талығар кейін зарығар. Ер ақылды болғанда, Елден қайрат табылар. Ерлігің асса майданда, Егіліп жауың қамығар. Орынсыз болса өз ойың, Ойлыға билік берерсің. Жакында досың жоқ болса, Ойламай-ақ көнерсің.Білімсіз болса сенгенің, Бітер ісің бүлінер. Бірліксіз болса жолдасың, Болымсыз іске сүрінер. Асыл сөз адам талғамас, Қисын-жөні келіссе. Ақылды адам үмтылар, Алдағы білім-жеміске. Ақылдыны сыйласаң, Одан алғыс аларсың. Ақылсызды сыйласаң - Одан қарғыс табарсың...
## Дереккөздер |
Жанар Жақияқызы Әубәкірова(Яқияқызы; 29.9.1958 жылы туған, Алматы қаласы) – экономика ғылымның докторы (2003). ҚазМУ-дың философия-экономикалық факультетін (1982, қазіргі ҚазҰУ) және аспирантурасын (1987) бітірген. ҚазМУ-да стажер-ізденуші (1982–1984), Алматы энергетикалық институтында оқытушы, аға оқытушы (1988–1995), Қазақ экономикалық университетінде (1995–2005, бұрынғы Қазақ мемлекеттік басқару академиясы) доцент, профессор міндетін атқарушы, ҚазҰПУ-да кафедра меңгерушісі (2005) болды. «Посткеңестік кеңістіктегі экономикалық интеграция: теориясы, методологиясы мен практикасы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Әубәкіров 50-ден астам ғылыми жарияланымның авторы. Арғын тайпасы, Қаракесек руының Қояншытағай бұтағынан шыққан.
## Дереккөздер |
Жалдама — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Амантоғай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 44 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1094 адам (565 ер адам және 529 әйел адам) болса, 2009 жылы 436 адамды (215 ер адам және 221 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Ақсай — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл, Ақсай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстікке қарай 140 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 699 адам (344 ер адам және 355 әйел адам) болса, 2009 жылы 459 адамды (221 ер адам және 238 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Горняк — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Тасты ауылдық округі құрамындағы ауыл. 2019-жылға дейін қысқарған "Қарынсалды ауылдық округі" құрамында болды.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 92 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 307 адам (161 ер адам және 146 әйел адам) болса, 2009 жылы 121 адамды (44 ер адам және 77 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
2018 Азия Ойындары (индон. Pesta Olahraga Musim Panas Asia 2018) ресми Азиада XVIII ретінде белгілі, 18-ші Азия аймақтық мульти-спорттық іс-шара. Ол Индонезияның астанасы Джакартада және Суматра аралының ең үлкен қаласы Палембангте ұйымдастырылуы тиіс және 18 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында 2018 жылы өткізу жоспарланып отыр. Қырық бір спорт түрі мен спорттық пәндер өткізу ұсынылуда. Бұл Джакарта қаласында өткен екінші рет өтетін Азия ойындары, оның біріншісі - 1962 жылғы Азия ойындары. Алғаш рет азия ойындарының тарихында, ойындар бір қалада екі рет өтетін болады: Джакарта, ел астанасы, қала және Палембанг, Оңтүстік Суматра провинциясының астанасы. олар Джакарта, Палембангты қоршап жатқан Бандунг, Бантен және Батыс Ява үш провинциясында ойындарды өткізу жоспарланып отыр, олардың қолда бар спорт алаңдары қолданылады. Индонезия Азия Олимпиадалық Кеңесінің атқарушы Кеңесінің 19 тамыз 2014 жылғы отырысында ойындардың иесі ретінде бекітілді. Ойындар Индонезия президенттік сайлауымен қабаттаспас үшін 2018 жылдың орнына бастапқыда 2019 жылы өтетін болады деп жоспарланған болатын.
Бастапқыда Ханой, Вьетнам иесі ретінде сайланды. Алайда, бұл қала, сайып келгенде, қаржылық тұрғыдан алынып тасталды.
## Ұсыныс және дамыту
### Өтінімдер
* Дубай, Біріккен Араб Әмірліктері
Азия Олимпиадалық Кеңесінің Президенті шейх Фахд ас-Сабах Дубай 2019 жылы ойындарды өткізу мәселесін қарастыруда. Бұрын Дубай Дубайда 2014 жылғы ойындарға өтініш берді.
* Тайбэй, Қытай Республикасы (Тайвань)
Тайбэй өтінімді Гаосюн уезінде Тайбэй (Жаңа Тайбэй ретінде белгілі) 2010 жылдың наурызында ықтимал қалалық ойындар ретінде қалдырды. Ойынның құны $19 млрд құрауы мүмкін. Жаңа Тайпей ойындарды 2019 жылы қабылдай алады. 18 тамыз 2010 жылы Тайбэй мэрі Тайпей ойынға өтініш бергенін жариялады. Тайбэй қаласында Сурдолимпиадалық ойындар 2009 жылы сәтті өтті.
Егер Тайваньға ойын ойнауға мүмкіндік берсе, онда жаңа нысандар салынады. Оларға медиа орталықтар, 60 мың орындық негізгі стадион, 10 000 орындық көп мақсатты спортзал, бассейн, сондай-ақ жаңа велосипед жолдары мен садақ ату залдары кіреді..
* Ханой, Вьетнам
Вьетнам Олимпиада комитеті ойындарға өтінім жіберді.
* Нью-Дели, Үндістан
Үндістанда, Достастық ойындарын 2010 жылы және екі Азия ойындарын 1951 және 1982 жылдары өткізді. 2019 жылғы ойындарға қызығушылық танытқандары туралы хабарланды. Спорт министрлігі 4 қараша 2010 жылы арыздан бас тартты. Дегенмен, Рандхир Сингх 11 қараша 2010 жылы, Үндістан ойын өткізу құқығын алуға қатысатынын жариялады.
### Ханой
2018 Азия ойындарын өткізуге ұсыныс білдіру қайшылықтарсыз болған жоқ. Ханой бастапқыда оған қарсы екі басқа кандидаттар, Сурабая және Дубайды ұтқаннан кейін ойындарды өткізетін иесі болып таңдалған еді. Олар лайықтаған ұсыныспен 2012 жылғы 8 қарашада 29 дауыспен Сурабаяның 14 дауысына қарсы марапатталған болатын. Дубай соңғы минутында шығып қалды, оның орнына болашақта тағы да ұсыныс білдіретінін жариялау туралы өз ниетін білдірді. БАӘ Ұлттық Олимпиада комитетінің вице-президенті Дубайдың шығып қалғанын және қандай да бір 2019 Азия ойындарын өткізу үшін өтініш бермегенін және "тек қарастырылғанын" айтты. Индонезия делегациясының мәлімдеуінше, Ханойдың жеңісі Қытайдың осы елге үлкен қызығушылық ықпалымен іске асқан.
Алайда 2014 жылдың наурыз айында, Вьетнамда өткізу қабілетіне кейбір алаңдаушылықтар пайда болды. Олар алаңдаушылықтармен қатар, $150 млн. болжамды бюджет шынайы еді. Онда бекітеді, Сайып келгенде бұл үкімет, $300 млн астам жұмсайды деген пікірлер пайда болды. Сонымен қатар, сыншылар 2003 Оңтүстік-Шығыс Азия ойындарына ұштастыра отырып салынған бірнеше стадиондар содан бері қолданылмағанына алаңдаушылық білдірді. Бұрынғы Вьетнам Олимпиада комитетінің төрағасы, Ха Куанг Ду Азия ойындарын өткізу Вьетнамда туризмді дамытуға ықпалы болмайды деп айтты.
2014 17-сәуірде, Вьетнам премьер-министрі Нгуен Тан Зунг ресми Ханоя өткізуден шығатынын жариялады. Ол дайындықсыздыққа және экономикалық құлдырауды негізгі себептері ретінде атап өтті, олар елде құрылыстарды мен алаңдарды сала алмайтын болған соң кеткенін айтты. Вьетнам халқының көбі өткізу құқығын алып қою туралы шешімді қолдады. Шығып қалғанына айыппұл салынған жоқ.
### Джакарта мен Палембангтың таңдалуы
Ханой шығарылғаннан кейін, OCA атап өткендей, Индонезия, Қытай және Біріккен Араб Әмірліктері өткізу үшін негізгі үміткерлер ретінде қаралатынын атап өтті. Индонезия фаворит саналды, өйткені Сурабая алдыңғы ұсынысында екінші орынға ие болды және егер таңдалған жағдайда дайын болды. Филиппин де және Үндістан да мұндай ойындарға қызығушылық білдірді, бірақ Үндістан соңғы ұсыныста шығып қалған, себебі, ОСА-ны ұзартқан мерзіміне премьер-министрі Нарендра Модимен қажетті аудиенцияға қол жеткізе алмады.
2014 ж 5 мамыр ОСА барып, Индонезияның бірнеше қалаларын көріп қайтты, соның ішінде Джакарта, Сурабая, Бандунг, және Палембанг. Бұл жолы Сурабая алып тастау туралы шешім етті, және оның орнына қазірдің өзінде жоспарланған 2021 Жастар арасында Азия ойындарын өткізу туралы өтініміне баса назар аударуына кеңес берді. 2014 жылы 25 шілдедегі кездесу кезінде Эль-Кувейтте, ОСА Джакарта ойындарды жетекші иесі ретінде және Палембанг иесіне көмекші қала ретінде тағайындалды. Джакарта таңдалды, өйткені оның жақсы жабдықталған спорт залы бар, көлік желілері және басқа да қонақтар ұшін қонақ үй, баспана, демалу орындары сияқты нысандары жақсы дамыған. Ойын 2019 жылдан 2018 жылға көшірілді, өйткені 2019 индонезиялық президенттік сайлау өтеді. 2014 жылдың қыркүйек 20-нда, Индонезия қабылдаушы муниципалды келісім-шартқа қол қойды, және 2014 жылғы Инчхон қаласында Азия ойындарының жабылу рəсімі кезінде, Индонезия ОСА-мен мынадай ойындарды өткізу үшін символикалық түрде тағайындалды.
## Ұйымдастыру
### Маркетинг
Бастапқы логотипі 2015 жылдың 9 қыркүйегінде Ұлттық спорт күні ұсынылды. Логотипте Индонезияда сирек кездесетін құстардың бірі жұмақ құсы бейнеленген. Бұл төрт жыл сайынғы іс шарада елдің спортына үлкен үміт артатынын білдіреді. Драва жұмақ-құс негізгі тұмар ретінде 2015 жылы 28 желтоқсанда ұсынылды. Алайда, оның ескі және тартымсыз дизайнына жаппай қоғамдық сынға түскеннен кейін, ұйымдастырушылар тұмар мен логотиптен бас тартқан және Креативті Экономика Кеңесіне ('Badan Ekonomi Kreatif') қайта дизайнын жасау бұйырылды.
2016 жылғы 28 шілдеде логотип қайта қаралды және Креативті Экономика Кеңесінің (Бадан экономикалық Креатиф), Индонезия Олимпиадалық комитеті мен Индонезия жастар және спорт Министрлігінің ('Kementerian Pemuda dan Olahraga') жаңа тұмарлары жарияланды. Жаңа логотип Гелора Бунг Карно бас стадионы шатыры дизайнына негізделген, ол Джакартадағы, 1962 Азия ойындары үшін салынған, сегіз жол стадионға жетелейді және Азия Олимпиадалық Кеңесінің күн эмблемасы ортасында, ол жарқырап бүкіл Азия және әлемге Азия энергиясын таратады.
Жаңа тұмарлар Индонезияның әртүрлілігін үш-жануарлармен көрсетеді, әр қайсысы Индонезияның түрлі аймақтарын білдіреді. Bhin Bhin жұмақ құсын ұсынады, көкірекшесімен Асмат дәстүрлі сарындарын Папуа Шығыс Индонезия өңірдің стратегиясын білдіреді. Atung Бавеан бұғысын ұсынады, ол батик саронг паранг киіп Орталық Индонезия аймағын бейнелейді, ол жылдамдық пен "ешқашан берілмейтін жауынгерлік рухты" білдіреді. Kaka бір мүйізді қара Джаван мүйізтұмсығын ұсынады, ол гүл сарындарын киіп алған Палембанга Сонгкет скрафын білдіреді Батыс Индонезия аймағынан, қуатты білдіреді. Рәміздерді біріктіргенде, олардың аттары (Bhin Bhin — Atung — Kaka) - Bhinneka Tunggal Ika (көптүрліліктегі біртұтастық), Индонезия ұлттық ұранын білідіреді.
### Орындар
Ойындар үшін Индонезияның бес провинциясында: Джакарта, Оңтүстік Суматра, Бантен және Батыс Явада кейбір нысандар қайта салынып, жөнделіп, дайындалады. 2015 жылы 7 қаңтар белгілі болғандай, олимпиада қалашығының және су спорты түрлері Джакарта орталығы Кемайронда салынады. Медиа-орталығы салынады, ол Джакарта Конференц-орталығымен бірге қызмет ететін болады. Ұйым қолда бар спорт нысандары мен инфрақұрылымдарды, оның ішінде 2011 Оңтүстік-Шығыс Азия ойындарына салынған объектілерді пайдалана отырып, шығындар құнын төмен сақтауға үміттенеді. Оңтүстік Суматра өлкелік үкіметінің сендіруінше олар 18-ден кем емес спорттық жарыстарды қолданыстағы Джакабаринг қалалық спорт кешенін пайдаланып өткізуге дайын. Олар бірнеше қызмет кешенімен қоса алғанда, Гелора Сривиджая стадионының әлеуетін 36 000-нан 60 000 орындыққа дейін жаңғыртырта отырып жөнделеді. Олар сондай-ақ, Джакабаринг көлінің ұзындығын 2300 метрге дейін арттыруды көздейді.
### Көлік
Ойындарға дайындықтың бөлігі ретінде, Джакарта жаппай жүрдек транзит жолын салу жеделдетін болады. Сондай-ақ, Палембанг өз көлік құралдары құрылысын жаңғыртып, 25 километр Сұлтан Махмуд Бадаруддин II халықаралық әуежайынан Jakabaring Sport City қалашығына дейін монорельс трек жол салынады. Басқа көлік құрылыстары сияқты жол өтпелері, эстакадалар, көпірлер салынатын болады. Сұлтан Махмуд Бадаруддин II халықаралық әуежайында қолданыстағы ұшу және ұшып келу терминалдарын кеңейтуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жеңіл рельсті көлік (ЖРК) терминалымен аспалы көпірін салу арқылы жолаушыларды Джакабарингке жеткізе алады.
### Шығындар
Үкімет тарапынан бюджеттен 3 трлн ИР ойындарға дайындыққа бөлінген, сондай-ақ аймақтық әкімшіліктер де кейбір бөлігін қаржыландыруы керек.
## Ойындар
### Рәсімдер
ОСА Джакартада ашылу және жабылу салтанатын өткізетін болады деп отыр, , бұдан бұрынырақ спорт министрі Палембангта жабылу салтанаты өтеді деп мәлімдеді.
### Спорт түрлері
2018 Азия ойындары 33 олимпиадалық спорт түрлерінен, сондай-ақ, 11 олимпиадалық емес спорт түрлері ұсынылады. Алғаш рет Пенчак Силат және көпір өткізу ұсынылады.
## Проблемалар мен қарама-қайшылықтар
Дайындық барысында ойындарға кейбір күмәндар айтылды, оның ішінде: саны спорт түрлерінің ойнады арасындағы Джакартой және Палембанг, орналасуы ашылу және жабылу салтанатына, барысы алаңдары мен спортшының деревня салу, логотипі және тұмары болып ойындарының және олимпиада ойындарын өткізуге без футбол өйткені Индонезияда тоқтатылды ФИФА.
Муддай Мадангвице, Индонезияның Олимпиада комитетінің (KOI) вице-президенті, Азия Олимпиадалық Кеңесі (АОК) Азия ойындарында Индонезияны қабылдаушы ел ретінде рөлінен айырады деп қорықтым дейді. Ол сондай-ақ Джакарта әкімшілігін ынтымақтастық үшін келісім-шарттар процесін бастамады деп сынға алды.
28 желтоқсан 2015 жылғы Джакарта губернаторы Басуки Тхахака Пурнама,і ол Палембангты жалғыз ойындар иесі ретінде көретінін мәлімдеді. Ол айтты егер ОСА Палембанг Джакартасыз ойындарды өткізу үшін қолайлы емес деп шешсе, онда ол ойындарды өткізуге Палембангқа мүмкін жалғыз иесі деп аталуына мүмкіндік береді.
## Сондай-ақ,
* Пара Азия Ойындары - 2018
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* jakarta-palembang2018.org Жазғы Азия ойындары 2018 — ресми сайты
* ПЦА сайты Мұрағатталған 5 қазанның 2014 жылы. |
2022 Жылғы Қысқы Азия Ойындары (қытайша: 第十九届亚洲运动会), сондай-ақ ХІХ Азиада ретінде белгілі, 10 қыркүйектен бастап 25 қыркүйекке дейін, 2022 жылы Ханчжоу қаласында, Қытайда аталып өтілетін ірі спорттық мереке. Ханчжоу онда Азия ойындары өтетін, 1990 Бейжің мен 2010 Гуанчжоудан кейін үшінші қытайлық қала. Ойындар бастапқыда 2022 жылдың 10-25 қыркүйегі аралығында өтеді деп жоспарланған болатын, бірақ 2022 жылдың 6 мамырында олар COVID-19 пандемиясына байланысты 2023 жылға ауыстырылды. Жаңа күндер 2022 жылдың 19 шілдесінде жарияланды.
## Ұйымдастыру
### Сауда-саттық
Қытай олимпиада комитеті, Ханчжоу өз кандидатурасын 2015 жылдың тамыз айында өтініш бергенін растады, жарияланған жалғыз қала. Ханчжоу ресми түрде қабылдайтын қала ретінде 16 қыркүйек 2015 ж. Ашхабадта, Түрікменстанда 34-ші ОСА Бас Ассамблеясы барысында марапатталды.
Ұсынысына сәйкес, Нинбо, Шаосин және Хучжоу жарыстардың бөлігі болуы тиіс. Ойын, қалада бірнеше темір жол құрылысына ықпал етеді, бұл жолға кететін уақытты бір жарым сағатқа қысқартуы тиіс.
## Әзірлеу және дайындау
### Маркетинг
Эмблема
Ойын эмблемасы," толқындар", 2018 жылдың 6 тамызында Hangzhou Culture Radio Television Group штаб-пәтерінде салтанатты рәсімде ұсынылды; ол Чжэцзянның дәстүрлі қол желдеткіші, жүгіру жолы, Цянтан өзенінің тыныс алу арнасы және радио толқындары (сымсыз байланысты білдіреді) түрінде жасалған. Ұйымдастыру комитеті эмблема "жаңа дәуірде қарқын алып келе жатқан қытайлық ерекшелігі бар социализмнің ұлы ісін", сондай-ақ "ОСА бірлігі, ынтымақтастығы мен дамуын" көрсетуі керек деп мәлімдеді.
Тұмар
"Цзяннань туралы естеліктер" (Цзяннань Қытайдың Янцзы өзенінің оңтүстігіндегі шығыс аймақтарына қатысты) деген жалпы атаумен белгілі үш ойын талисманы, Конгконг, Лянлянь және Чэнчэн, олардың атауы Тан әулетінің ақыны Бай Цзюйидің әйгілі фразасынан шыққан" мен Цзяннанды еске алғанда, Ханчжоу менің естеліктерімнің көпшілігін еске түсіреді."2020 жылдың 3 сәуірінде таныстырылды. Олар сәйкесінше лянчжу қаласының, Батыс көлдің және үлкен каналдың археологиялық қирандыларынан шыққан супер қаһарман Роботтар ретінде бейнеленген.
Конгконг өз атауын археологиялық қирандылардан табылған Конг нефрит суспензиясынан алады. Оның денесі сары түске боялған, жерді және бұрын-соңды болмаған егінді бейнелейді, ал басы мифтік аңның бетіне ұқсайды. Ол шешуші, шынайы, ақкөңіл, спорттық және құмарлық ретінде сипатталады.
Лянлян өз атауын Батыс көліндегі лотос жапырақтарынан алады. Оның денесі өмір мен табиғатты бейнелейтін жасыл түске боялған, ал басы айды бейнелейтін үш бассейнмен, Батыс көлдің көркем көрінісімен және Интернеттің символымен безендірілген лотос жапырағына ұқсайды. Ол таза, мейірімді, тәтті, сүйкімді, талғампаз және қонақжай деп сипатталады.
Чен-чен өз атауын Гунчен көпірінен алады, бұл үлкен каналдың Ханчжоу бөлігіндегі көрнекті құрылым. Оның денесі ғылым мен техниканы бейнелейтін көк түске боялған, ал басы Гунчен көпірі бар Цянтан өзенінің толқынына ұқсайды. Ол батыл, ақылды, оптимистік және шытырман оқиғалы ретінде сипатталады.
Ұран
2022 жылғы Азия ойындарының ресми ұраны "Heart to Heart, @Future" 2019 жылдың 15 желтоқсанында ашылу салтанатына 1000 күн қалғанда жарияланды. Ұран Азия ойындарының Азия елдері арасындағы байланысын бейнелеуге арналған
Медальдар
2023 жылы 15 Маусымда 19-шы Азия ойындарына 100 күндік кері санақ басталған кезде "Шань Шуй"деп аталатын медаль дизайны шығарылды. Оның дизайны Лянчжу мәдениетіндегі нефрит Конгынан шабыттанды. Алдыңғы жағында ойын басылымының логотипі, тұманды төбелер, толқындармен жабылған қала көл және толқынды таулар, ал артқы жағында Азия ойындарының "күн" эмблемасы және іс-шараның атауы Қытай және ағылшын тілдерінде бейнеленген.
Азия ойындарына арналған пойыз
2023 жылдың 16 мамырында Ханчжоу метросының 19-жолының № 19045 пойызы "Азия ойындары "деп атала бастады. Пойыздың алдыңғы жағында Ханчжоудағы Азия ойындарының логотипі бейнеленген және бүкіл пойыз, сондай-ақ орындықтар мен тұтқалар күлгін түске боялған. Сонымен қатар, бұл OLED start train window жүйесімен жабдықталған осы желідегі жалғыз пойыз. Азия ойындарының бұл элементтері тұрақты. Сонымен қатар, Ханчжоу метросында 1, 2, 4 және 5 жолдарда Азия ойындарына арналған пойыздар да жүреді.
2023 жылдың шілдесінде Азиялық ойындарға арналған Fuxing пойызы пайда болды. Пойыз Runze Jiangnan тақырыбында безендірілген, күлгін негізгі түс ретінде қолданылады және Ханчжоудағы Азия ойындарының ұрандары, ұрандары мен логотиптері бар. Азия ойындары кезінде пойыз Ханчжоу мен Нинбо, Вэньчжоу, Цзиньхуа, Шаосин және Хучжоу арасында жүреді.
2023 жылдың 1 тамызында Цзиньхуа теміржол вокзалында Jinhua Rail Transit компаниясының "Цзинькай" Азия ойындарына арналған пойыз басталды.
2023 жылдың 26 тамызында Wenzhou rail transit LineS 1 Азия ойындарының пойызы жұмыс істей бастады, ол күлгін түсте, Азия ойындарының элементтерімен, соның ішінде ұрандар мен ұрандармен.
### Өрт эстафетасы
2021 жылдың 10 қыркүйегінде "Мәңгілік алау" деп аталатын 2022 жылғы Азия ойындарының соңғы жобасының алауы ұсынылды. Оның жалпы биіктігі 730 миллиметр, ал таза салмағы 1,2 килограмм. Оттықтың негізі өркениеттің эволюциясын бейнелейтін және Чжэцзянның сегіз негізгі өзен жүйесін бейнелейтін сегіз су жолағына ұқсайды, оттықтың корпусы Лянчжу мәдениетіне тән дерматоглифтік саусақ іздерінің табиғи тоғысуымен безендірілген, оттықтың басы нефрит Конгына ұқсайды, ал оттықтың саптамасы оракулдың сүйегіндегі ең көне қытайлық иероглифтік жазуды еске түсіреді.. Профиль қисықтарынан тұратын корпустың жалпы дизайны қолдағы отынға ұқсайды.
Жалын 2023 жылы 15 Маусымда Лянчжу археологиялық орнында жағылып, олардың рәсімдерін қайталады. Физикалық өрт эстафетасы 2023 жылдың 8 қыркүйегінде Батыс көлде басталып, 11 префектурадан өтіп,Чжэцзян провинциясы бойынша 1.507, 10 км жүріп өтті. Ойындар тарихындағы алғашқы осындай сандық өрт эстафетасы бағдарламасы бүкіл әлемде 2022 жылдың 27 қарашасында іске қосылды және өрт эстафетасының өзімен бір күнде басталды.
### Орталықтар
Ойындарды өткізу үшін 44 алаң пайдаланылады, оның ішінде 30 қолданыстағы және 14 жаңадан салынған. Осы 44 сайттың 30-ы Ханчжоу мен оның округтерінде, ал қалған 14-і көршілес төрт префектурада: Децин, Цзиньхуа, Нинбо, Шаосин және Вэньчжоуда. Ойындарға Ханчжоу мен Хучжоу арасында жаңа жоғары жылдамдықты теміржол желісі салынды.
## Рәсімдер
### Ашылу салтанаты
Ашылу салтанаты 2023 жылдың 23 қыркүйегінде кешке Қытайдың Ханчжоу қаласындағы Hangzhou Sports Park стадионында өтті. Салтанатты 2022 жылы Бейжіңде өтетін Қысқы Олимпиада ойындарының ашылу және жабылу салтанаттарында режиссердің көмекшілерінің бірі Ша Сяолан басқарды. Оған ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин, Азияның кейбір шетелдік көшбасшылары және Халықаралық Олимпиада комитетінің президенті Томас Бах қатысты.
### Жабылу салтанаты
Жабылу салтанаты 2023 жылдың 8 қазанында "Ханчжоу спорт паркі" стадионында өтеді.
## Ойындар
### Спорт
2019 жылдың 8 сәуірінде Азия Олимпиада кеңесі бастапқыда ойындарда 37 спорт түрі, соның ішінде 2024 жылы Парижде өтетін Жазғы Олимпиада ойындарында ұсынылатын 28 "негізгі" олимпиадалық спорт түрлері, сондай-ақ басқа олимпиадалық емес спорт түрлері бойынша жарыстар болатынын мәлімдеді. Бұл Ашық суда жүзу және топтық көркем гимнастика жарыстары сияқты жарыстардың қосылуына әкелді.
2019 жылдың 12 қыркүйегінде бағдарламаға бейсбол, софтбол, каратэ және спорттық альпинизм қосылды (бұл алдағы 2020 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарында міндетті емес спорт түрлері болды). 2020 жылдың 18 желтоқсанында эспорт (ол 2018 жылы демонстрациялық іс-шара ретінде өткізілді) және брейк-данс (2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарында дебют жасайды) қосылатыны белгілі болды, бұл ойындарды 40 спорт түрінен 61 пәнге дейін кеңейтеді.
2022 жылғы Азия ойындарының киберспорт бағдарламасы жеті медальдық жүгіруді және робототехника мен Виртуалды шындық бойынша екі демонстрациялық іс-шараны қамтиды. Жарыс Valor Arena, Dota 2, Dream Of The Three Kingdoms 2, EA Sports FC, League Of Legends, PUBG Mobile және Street Fighter V. бастапқыда Hearthstone-ді қосу жоспарланған болатын, бірақ NetEase Қытайдағы Blizzard Entertainment компаниясымен лицензиялық келісімін бұзғаннан кейін бағдарламадан шығарылды.жыл басында. 2023 жылдың басы.
2018 жылмен салыстырғанда өзгерістер:
* Қашықтағы 5 спорт түрі 36 алтын жарыстан тұрады: боулинг (6), су шаңғысы (4), парапланмен ұшу (6), Пенчак силат (16), самбо (4).
* 21 алтын жарыстан тұратын 6 спорт түрі қосылды: марафондық жүзу (2), брейк-данс (2), шахмат (4), эспорт (алдыңғы кезең демонстрациялық болды) (7), Гуо (3), Сянци (3).
* Жарыстардың қысқартылған саны бар 6 спорт түрі (10): тау велосипедтері (2), велотрек (2), көпір (3), ескек есу (жарыс түріндегі үлкен айырмашылықпен) (1), таэквондо (1), ауыр атлетика (1).
* Қосымша жарыстармен 11 спорт түрі (39): садақ ату (2), бокс (3), айдаһар қайығы (1), каратэ (2), Қазіргі бессайыс (2), коньки тебу (8), желкенді жүзу (4), ату (13), сквош (1), Үстел теннисі (2), ушу (1).
* Қатысушылардың рұқсат етілген санының өзгеруімен 1 спорт түрі: Құраш 14-тен 7-ге дейін қысқарды.
61 спорт 4 топқа бөлінген:
* Спорттық жарыстар (24)
* Доппен спорт түрлері (18)
* Бәсекеге қабілетті спорт түрлері (9)
* Су спорты (10)
## Медальдар кестесі
## Сондай-ақ,
* Қысқы Олимпиада Ойындары 2022
## Дереккөздер |
Тыныштықбай Омарұлы Әуесбаев (22 наурыз, 1941 жылы Қызылорда облысы, Тасбөгет ауданында туған) — кеңестік және қазақстандық даңқты ардагер құрлысшы-теміржолшы. КСРО және Қазақстанның Құрметті теміржолшысы. КСРО және тәуелсіз Қазақстан Республикасының жоғарғы мемлекеттік марапаттарының иегері. Бар өмірін теміржол саласының дамуына арнаған қайраткер тұлға.
## Толығырақ
* Тыныштықбай Омарұлы 1941 жылы 22 наурызда Қызылорда облысы, Тасбөгет ауданында дүниеге келген.
* 1966 жылы Ташкент теміржол иниститутын бітірген. Оқуды бітірген соң жолдама арқылы Қазақстан темір жолына келеді.
* Еңбек жолын Қызылорда теміржолының «Құрлыс-монтаж пойызы 355» мекемесінде шебер болып еңбекке араласады.
* 1977 жылдан Батыс Қазақстан теміржолы құрлысын дамытуға іске кірісті.
## Еңбек жолы
* Қазақстан темір жолы құрлысының дамуына ерен еңбек сіңірген құрметті теміржол құрлысшысы Тыныштықбай Омарұлының жарты ғасырдан астам алтын уақыты темір жол саласына арнаған ардагер құрлысшы теміржолшы;
* 2002 жылы «Темір жол құрлысы» АҚ басқарамасының директоры;
* 2009 жылы «Жаңаөзен – Түрікменстан» темір жол құрлысының бастығы.
## Мемлекеттік марапаттары
* Қазақ КСР жоғарғы кеңесінің құрмет грамотасымен марапатталған.
* 1980 жылы КСРОның «Еңбек Қызыл Ту» Ордені;
* 1984 жылы КСРОның Құрметті теміржолшысы (құрметті атағы берілген);
* 1984 жылы КСРОның «Халықтар Достығы» Ордені;
* 1985 жылы КСРОның «Еңбек ардагері» медалі;
* 2004 жылы «Қазақстан теміржолына 100 жыл» құрметті төсбелгісімен марапатталды.
* 2004 жылы елбасының жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат «Парасат ордені» мен марапатталды.
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» мемлекеттік медалі;
* 2012 жылы елбасының жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат ІІІ дәрежедегі «Барыс ордені» мен Асқар Мәмин марапаттады.
* КСРО және тәуелсіз Қазақстан Республикасының көптеген медалдарымен құрмет грамоталарымен, алғыс хаттармен марапатталған. |
Сақ Мәуленқұлұлы Мәуленқұлов (15 маусым, 1926 жылы Түркістан облысы, Кентауда туған) — кеңестік және қазақстандық даңқты ардагер кенші. Тау-кен саласындағы жаңа технологияларды енгізуге өз үлесін қосқан КСРО өнертапқышы. Қазақ КСРның Еңбек сіңірген құрметті кеншісі. КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері (1970). Тоғызыншы бесжылдықтың үздігі. «Шахтер Даңқы» құрметті белгісінің толық иегері. Тәуелсіз Қазақстанның ең жоғарғы Отан орденінің иегері. Түркістан облысының және Кентау қаласының Құрметті азаматы.
## Толығырақ
* Сақ Мәуленқұлы 1926 жылы 15 маусымда Түркістан облысы, Кентауда дүниеге келген.
* 1944 жылы Шымкент тау-кен техникумына түседі. Осы оқу орнын бітірген соң «Мирғамсай» шахтасында екі жылдай жұмыс істейді.
* 1946 жылы Алматы тау-кен инистиутының геодезиялық факултетіне оқуға түсті.
* 1958 жылы Қызылорда облысында зауытының директоры «Aralsulfat» болып тағайындалды.
* 1970 жылы КСРО түсті метталлургия министрлігінің жарлығымен «Ачполиметалл» комбинатының бас инженері болып тағайындалды.
## Мемлекеттік марапаттары
* 1970 жылы КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.
* КСРОның «Қазан төңкерісі» Ордені;
* КСРОның «Еңбек қызыл ту» Ордені;
* КСРОның «Шахтер даңқы» белгісі;
* КСРОның өнертапқышы құрмет белгісі;
* КСРОның Еңбек ардагері медалі;
* Қазақ КСР еңбек сіңірген құрметті кеншісі (құрметті атағының иегері);
* «Ұлы отан саоғысына 60, 65, 70жыл» медалдары;
* 2008 жылы «Астанаға 10 жыл» медалі;
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан конститутциясына 20 жыл» медалі;
* 2016 жылы «Желтоқсан оқиғасына 30 жыл» құрметті медалі;
* Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Ең жоғарғы мемлекеттік марапаты « Отан ордені» мен елбасының жарлығымен марапатталған.
* Түркістан облысының Құрметті азаматы
* Кентау қаласының Құрметті азаматы
* 2016 жылы 90 жас мерей тойы қңында ҚР тұңғыш президентінің алғыс хатымен құттықтауы берілген.
## Дереккөздер |
Жаңатай — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Қабырға ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстікке қарай 32 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 113 адам (66 ер адам және 47 әйел адам) болса, 2009 жылы 104 адамды (57 ер адам және 47 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Құмкешу — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл, Құмкешу ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 27 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 826 адам (426 ер адам және 400 әйел адам) болса, 2009 жылы 802 адамды (406 ер адам және 396 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Қазыбек би, Қазыбек Келдібекұлы — қазақ халқының XVII–XVIII ғасырлардағы ұлы үш биінің бірі, көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. Орта жүз арғын тайпасының қаракесек руына кіретін болатқожа атасынан шыққан ол 1667 жылы Сыр бойында дүниеге келген. Арғы аталары Шаншар абыз, Бұлбұл, өз әкесі Келдібек – есімдері елге белгілі әділ билер болған.
Қаз дауысты Қазыбектің оқыған жерлері, алған білімі туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен, ел аузындағы әңгіме, аңыздар мен биден жеткен шешендік сөздер оның өз заманында білімді де жетелі, халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүр, рәміздерін, ата жолы заңдарын мейлінше мол меңгерген, озық ойлы, әділ де көреген, батыл да батыр адам болғандығын айқын аңғартады. Әділдігі мен алғырлығы үшін Тәуке хан Қазыбекті Орта жүздің Бас биі еткен. Би Әз Тәукенің тұсында хан кеңесінің белді мүшелерінің бірі болса, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай ел билеген кезеңдерде де мемлекет басқару ісіне жиі араласып, ішкі-сыртқы саясатта ақыл-кеңестер беріп отырған.
Бидің жастық шағы мен бүкіл саналы өмірі қазақ елінің өз ішінде рулық-тайпалық алауыздықтар мен хандық билікке таластың неғұрлым өршіген, көрші мемлекеттердің көз тігуі жиілеп, Жоңғар шапқыншылығы үдей түскен кезеңге тап келді. Ел аузындағы аңыз-әңгімелерге қарағанда, ол Тәуке ханның белгілі би-батырлары бастаған елшілігіне ілесіп алғаш рет қалмақ қоңтайшысы Цэван Рабданға барғанында 14 жаста екен. Қылышынан қан тамған қаһарлы қалмақ ханының алдында қазақ билері жасқаншақтық танытып, күмілжіңкіреп қалған сәтте жасөспірім Қазыбек: “Дат, тақсыр!” деп жұлқынып алға шығады да:
“Қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп найзасына жылқының қылын таққан елміз.Дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз.Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзын ақтай білген елміз.Бірақ асқақтаған хан болса – хан ордасын таптай білген елміз.Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса – күң боламын деп тумайды, ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз.Сен темір болсаң, біз көмірміз – еріткелі келгенбіз, қазақ-қалмақ баласын теліткелі келгенбіз.Танымайтын жат елге — танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең – шабысқалы келгенбіз.Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы келгенбіз, тұтқыр сары желіммен жабысқалы келгенбіз.Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең – тұрысатын жеріңді айт!” – депті.
Жас баланың бұл сөздерінен бас алыспақ батырлықты да, ынтымаққа шақырған ізгілікті де аңғарған қалмақ ханы әділдікке жығылып, өжеттігі мен шешендігіне риза болып: “Дауысың қаздың дауысындай екен, бұдан былай сенің есімің Қаз дауысты Қазыбек болсын”, – деген екен. Соның арқасында елшілік жау қолындағы 90 тұтқынды шабылған мал, тоналған мүлігімен шашау шығармай қайтарып алып, елге олжалы оралған екен. Қазыбек бұдан кейін де жоңғарларға екі рет елшілікке барып, ел намысына дақ түсірмей, көздеген мақсатын орындап қайтқан.
Тәуке хан үйсін Төле, алшын Әйтеке, арғын Қазыбек билерге жаңа заң жобасын – “Жеті жарғыны” жасатып, Күлтөбенің басында бүкіл халық алдында қабылдатты. Сөйтіп, ұлы үш бидің көмегімен ел ішіндегі әдет-ғұрып нормалары, жер-су, қоныс иеліктерінің мөлшері, жесір дауы, құн төлеу, кек алу, ұрлық-қарлыққа тыйым салу, ағайын-туыс, ру арасындағы дау-дамайлар, ел бірлігі, мемлекет басқару, Отан қорғау, сыртқы жаулардың шабуылдарына тойтарыс беру, ұрпақ тәрбиесі, т.б. мәселелердің шешілу жүйесі жаңаша белгіленді.
Ел “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” нәубетіне ұшырап, қатты күйзеліске түскен кезеңде Қазыбек би өзге де билермен бірге Сәмеке, Әбілмәмбет хандардың, Барақ, Батыр, Абылай сұлтандардың арасын жарастыруға күш салды, оларды өзара ынтымаққа шақырды. Орыс патшасымен достық қарым-қатынас орнатуды жақтады. Абылай сұлтан тұтқынға түсіп қалғанда Қазыбек би Абылайды құтқару үшін қолдан келген барлық дипломаттық айла-әрекеттерін жасаған. Би 1762 жылы Абылай сұлтанға Қытай боғдыханынан іргені аулақ салуға кеңес берген. Қазыбек мемлекет істерімен қатар руаралық, сұлтандар арасындағы кикілжің тартыстарға да әділ билігін айтып отырған. Орыс патшасының өктемдігіне қарсы 1740 жылғы башқұрттар көтерілісінің басшысы Қарасақалдың Қабанбай батырға бармас бұрын Қазыбек биге келіп паналағаны белгілі. Ал Барақ сұлтан қысастықпен 1748 жылы 24 тамызда Кіші жүз ханы Әбілқайырды өлтіргенде, мұны ел бірлігіне іріткі салатын қылмыс деп бағалаған.
Би 18-ғасырдың 40-жылдарының басында Сыр бойынан Арқаға қарай көшіп, Ұлытау, Қарқаралы өңірін қоныс қылып, Семізбұғы тауының беткейлерін жайлаған. Қазыбектен: Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет есімді бес ұл, Маңқан (Қамқа) деген бір қыз туған. Қазыбек ұрпақтары ата-баба жолын қуып, сөз ұстаған парасатты әділ қазылар атанған. Баласы Бекболат, одан кейінгі Тіленші, Алшынбайлар да дүйім жұртты аузына қаратқан әділ де тура билер болған. Белгілі әнші-композитор Мәди Бәпиұлы да Қазыбек бидің ұрпағы.
Қазыбек би 1764 жылы Семізбұғы тауының етегіндегі Теректі қыстағында 97 жасында дүниеден өткен. Денесін баласы Бекболат Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне апарып жерлеп, басына құлпытас орнатқан. Қазыбек бидің қайраткерлік қызметі мен шешендік өнері туралы Алексей Левшин, Шоқан Уәлиханов, Шаһабуддин Маржани, Балтабай Адамбаев, Нысанбек Төреқұлов, т.б. зерттеулері сақталған. Жазушы Софы Сматаевтың “Елім-ай” романында кемеңгер бидің келісімді тұлғасы жасалған. Қарағанды облысында бір ауданға, Алматы, Шымкент қалаларында көшелерге би есімі берілген, ел ордасы – Астанада ескерткіш орнатылған. Қазыбек бидің әдеби мұрасы әр жылдарда баспадан жарық көрген шешендік сөздер жинақтарына енгізілген.
## Қосымша ақпараттар
Қазыбек Келдібекұлы (1667-1764) Сырдария жағалауындағы ауылда туып, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында өткізсе керек. Қазақ шежіре деректері бойынша, Қазыбек Арғынның Қаракесек (Болатқожа) руынан. Сол Қаракесектің бір атасынан Бұлбұл, одан Шаншар туады. Бұларда оқыған, тоқығаны көп, ақылгөй абыз, шешен би көп өткен.
Шаншардың екінші әйелі Айбикеден Келдібек, Тыныбек, Жәнібек, Есіркеп (оларды ел "төрт бегі" деп те атаған) тарайды. Келдібек кезінде аузына ел қаратқан белгілі шешен, би бопты. Ол отыз жасқа келгенше үйленбей жүріп алыпты. Оның себебін ел былай аңыз етеді: Бұлбұл бабасы түсінде - сен қатын алмайсың, ешбір әйелге көзіңді салмайсың. Алатын әйелің мынадай болады: ұзын бойлы сары қыз, оң аяғы ақсақ, оң жақ құлағының түбінде танадай меңі, екі емшегінің арасында алақандай қалы болады. Сен соған үйлен - депті. Айтқанындай Келдібек сол қызға кеш жөнекей кездесіп, танысады. Ол қыздың аты Тоқмейіл екен. Айттырып алмақ боп жүргенде әке-шешесі:
- Балам-ау, басқа сұлу қыздар тұрғанда, өзі түсі келмеген қыз екен, уәделескен құда, жегжаттарды қайтеміз? - дегенде, Келдібек:
Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып, Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық. Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу. Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып, - депті. Тағы бірде құрбы-құрдастары Келдібектің үйінде отырып, оны кекетіп, келемежге айналдыра беріпті. Сонда жаңа түскен жас келіншек әдеппен сыпайы ғана:
Көзім қыли, жасырмаймын, ақсақпын. Келдікеңмен сондай тату жақсы-ақпын. Татулықтың белгісіндей тамаша, Төрт Бошанды билейтін ұл таппақпын, - дегенде, әлгілер "бұл тегін адам емес екен, қалжыңды қояйық" десіпті. Айтқанындай-ақ, Тоқмейіл анадан атақты Қазыбек би дүниеге келеді. Сол Тоқмейілден Қазыбек, Сәдімбек, Асан, Балапан, Үсен, Бөдене деген алты ұл туады. Бұларды ел "ақсақтың алтауы" деп атап кетеді. Қазыбек туғанда анасы:
"Айналып-толғанып өсірсем,
Ақ сүтімді кешірсем,
Адалдан болар нәсібің.
Тіліңнен болар кәсібің", - депті. Сәдімбек туғанда айтыпты: "Осы шіркін ызақор болар, емшегімді емерде, ашуланып тырналаушы еді" депті.
Асан туғанда "осы шіркін даңғой болады-ау" депті. Балапан туғанда, "осы шіркін шешен болар" депті. Үсенге "кербез боларсың" депті. Бөдене туғанда "батыр болар ма екенсің" депті. Бәрі сол дауагер анасының айтқанындай боп ержетіпті.
Қазыбек бала жасынан шешендік өнерге бейім өседі. Ол ел арасындағы айтылып жүрген дана сөздерді, мақал-мәтел, нақылдарды өткендегі ақын» жыраулардың тақпақ, терме, толғауларын, шешен, билердің ұтымды сөздерін есіне сақтап жүреді. Әсіресе, әке тәрбиесі оған мол өсер етеді. Жасынан ел билігіне араласады.[7][өңдеу] Қазыбек би жайлы әңгімелер[өңдеу] Қазыбек би жайлы әңгіме
Қазыбектің шешен алғырлык, әділдік қасиеті жеті жасынан-ақ көзге көріне бастапты деседі бір аңызда. Ертеде ас беріліп, бәйге жарыс болып жатқанда бір құла қасқа жүздеген аттан озып келеді. Тойханада жүрген бір жігіт:
- Мынау менің тай күнінде жоғалтқан бөсірем, - деп, оның шылауына орала кетеді. Бөйгеге қосып тұрған адам:
- Өзімнің құла биемнен туған атым, - деп оған жеңістік бермейді. Осы арада дау-жанжал туады.
Көпшілік ол екеуін:
- Келдібек биге жүріңдер, - деп ертіп барады. Келдібек екі жағын сұрастыра келіп, не істерін білмей отырып қалады. Сонда әкесінің жанында отырған жеті жасар Қазыбек екі даугерге қарап:
- Қандай дәлелдерің бар, айтып көріңдерші? - дейді. Құла қасқаны бәйгеге қосқан кісі:
- Енесін бір көрсем, одан туған төлді дөп айта аламын.
"Тай күнінде жоғалтқан бөсірем" деген жігіт:
- Мал бағып өскен қазақпыз ғой. Енесін көріп төлін, төлін көріп енесін айнытпай табамын.
- Олай болса, - дейді Қазыбек бала, - анау көгендеулі тұрған қозы, лақтан, екеуің екі қозы ағытып әкеліңдер?! Екі жігіт жарайды деп, көгеннен екі қозы жетектеп келеді.
- Енді, - дейді Қазыбек, - екеуің өріске барып, осы екі қозының енесін танып әкеліңдер?
Екеуі өріске барып, екі саулықты әкеледі.
- Қозыны енесіне салыңдар, - дейді бала. Ат қосқан жігіт қозысын енесіне салса, әлгі әкелген саулығы алмайды, қозы да жеріп қашады. Ал, "тайында жоғалтқан бөсірем" деген жігіт қозысын саулыққа салса, иіскелеп, қозыны емізіп тұра қалады. Сонда Қазыбек атқа иелік етіп жүрген кісіге:
- Ал, ағайын, мына жігіттің мал тапқыштық қасиетіне күмәніңіз бар ма? - деп сұрайды. Ол төмен қарап үндемей қалады. Қазыбек көпшілікке қарап:
- Қане жұртшылық, бұған сіздер қалай қарайсыздар? - дегенде, айнала төңіректеп тұрғандар:
- Бала дөп шешім айтты, атасына рахмет, бәйге құла тай күнінде жоғалтқан жігіттікі, - десіп, тарапты.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Ертеде бір байдың Ақбалық деген жалғыз қызы толықсып бой жеткен шағында, мырза-серілердің бірін де қаламай өз үйінің кедейліктен басқа міні жоқ қойшысы Қозыбаққа ғашық бопты. Қыздың әкесі момындау, бірақ ағалары "бесқасқа" атанған "сен тұр мен атайындар" екен. Ата-ана, жақын туыстары Ақбалықты жылатпай өзінің сүйгеніне қосыпты.
Ақбалық төркінінен түк жасау алмай, қотан шетіне отау тіктіріпті. Бұған намыстанған ру басшылары Қаз дауысты Қазыбекті шақыртады. Қазыбек қызды сынау үшін әдейі бір топ кісімен Ақбалықтікіне кеп түсе қалады.
Қозыбақ койын жусатып тастап, үйіне жаңа келген екен. Қазыбек би амандық үстінде Ақбалық сұлуды қағытып:
- Е, қарындас, мәнді сөзден мән шығады, бимәнді сөзден не шығады? Жапалақ аққуды іліпті, одан не мән шығады?! - дейді.
Ақбалық сұлу осы арада мүдірместен:
- Рас, мәнді сөзден мән шығады, мәнсіз сөзден не шығады? Жапалақтың аққуды ілгеніне таңырқайсыз, оның тағы да бір сарыала қаздан дәмесі бар, - депті. Қазыбек қыздың қойшыны шын ықыласымен сүйгеніне риза болып, намыс қуған ағайын-жұртына: Байлық мұрат емес, Жоқтық ұят емес, Теңін тапқанды тегін бер, Қосағымен қоса ағарсын, - деп, тоқтам салып кетіпті.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Қаз дауысты Қазыбек, Жәнібек, Әлібек үшеуі ел аралап келе жатқанда жол бойында бір қария жолығады. Қарияға сәлем беріп, Жәнібек мынадай сауал қояды:
- Уа, ақсақал, ауыл берекесі қайтсе кетеді? Ақсақал сәл ойланып, былай дейді:
- Ауыл ақсақалы шала болса, Жігіттері алты ауыз ала болса, Ә десе, мә дейтін. Жасы үлкеніне жасы кішісі сен десе. Сол ауылдың берекесі кетеді.
Қаз дауысты Қазыбек тұрып:
Келінің керіске сай болса,
Қызың сумақай болса,
Сол үйдің берекесі түгел кетеді,
— Әйелің жақсы болса,
Досың жаныңа жиналып, Рахаттанар қонағың.
Әйелің жаман болса.
Досың сенен безініп,
Үйіңнен кетер қонағың, -
- Уа, қария үй берекесі қайтсе кетеді? - дейді.
- Әйелің қабағын түйіп керілсе,
Шай құйып беруге ерінсе,
Ұлың ұрысқа сай болса, деген екен қария саспастан. Әлібек мынадай сұрақ қояды:
- Ия, ақсақал, не жақсы? Ақсақал мүдірмей жауап беріпті:
- Атың жақсы болса, Тіршілікте мінген пырағың. Балаң жақсы болса, Жанып тұрған шырағың.
- Ал, не жаман?
- Атың жаман болса, Тіршілікте көрген азабың, Балаң жаман болса, Ғұмырлық көрген азабың.
депті.
Аксақалдың мағыналы жауабына тапқырлығына риза болған билер ауылдарына ертіп барып, қонақ етіп, тон кигізіп, ат мінгізіп жіберіпті.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Бұқар жыраудың қартайған кезінде көңілін сұрамақ болып Қаз дауысты Қазыбек би келеді.
Төсекте жатқан Бұқар жырау:
- Бірден онға дейін санның мағынасын маған ешкім айтып бере алмады, Қазыбек, сен айтып берші? - деген. Сонда Қазыбектің берген жауабы:
- Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман.
Екі дегеніңіз - егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніңіз - үш бунақты шідерден шошынар ат жаман.
Төрт дегеніңіз - білікті адамнан белгілі бала тумаған жаман.
Алты дегеніңіз - аймағын билей ал маған кісі жаман.
Жеті дегеніңіз - жетем деген мақсатына жете алмаған жаман.
Сегіз дегеніңіз - серкесіз бастаған қой жаман.
Тоғыз дегеніңіз - толғанғаныңыз.
Он дегеніңіз - өткеніңіз, о дүниеге жеткеніңіз.
Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қаз дауысты Қазыбек ел аралап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйде жоғына қарамастан, әйелі қонақтарды жақсы күтіпті. Сонда Қазыбек "Әйелі мұндай, мұның ері қандай екен?" - деп, отырғанда үйіне ері келеді. Қараса, ері ұя бөріктеу ғана адам екен, Қазыбек әзілдеп, жолдастарына қарап былай депті:
- Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар, Мәнсіздің мәндіменен не ісі бар? Құданың құдіретіне қарап тұрсам, Жапалақ үйрек алған бір ісі бар. Сонда әйел Қазыбектің сөзіне түсініп қалып:
- Биеке, ол сөзіңнің мәнісі бар, Мәнсіздің мәндіменен көп ісі бар. Жапалақ ілген құсын місе тұтпай, Әлде де қоңыр қаздан дөмесі бар, - депті.
Сонда Қазыбек әйелге риза болып:
Балаң жаман болса,
Көрінгеннің мазағы емес пе!
Атың жаман болса,
Шыбын жанның азабы емес пе!
Қатын жаман болса,
Бұл жалғанның тозағы емес пе!
Туған балаң жақсы болса, депті.
Тән мен жанның шырағы емес пе!
Мінген атың жақсы болса,
Бұл дүниенің пырағы емес пе!
Алған жарың жақсы болса,
Жиғаның мен мейманыңның тұрағы емес пе! - боп бас қосып: "Қалмақта шынымен-ақ ұлымыз құл, қызымыз күң болып кеткені ме? Қол жинап, бір шайқассақ қайтеді?" - деп Абылайдың алдына келіпті. Сонда Абылай: "Біз өлі де тілі өткір елші жіберіп сынасқанымыз жоқ, іріктеп елші жіберейік, оған есе бермесе, шайқасайық!" - дейді. Осыған халық бәтуа қылып, сөз байласады. Бұл жұмысты Қаракесек Келдібек биге жүктейді. Келдібек өзі бара алмай, өзіндей кісі таба алмай, ақыры Қазыбек деген баласын жіберіп сынамақшы болып, оның үйіне келсе, Қазыбек үйде жоқ екен, оны желі басынан табады. Балам жөн айтуға, жол айтуды біле ме екен деп сынайды.
- Балам, сен кімнің баласысың, жөніңді айтшы? - дейді.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, Шаншардың немересі боламын, - дейді баласы.
- Балам, сенің осылай асық ойнап, тай үйретіп жүргенің жақсы ма, жоқ жақсылардың қасына еріп ел танып, жер танып, сөз танығаның жақсы ма?
- Балалық дәуір де өтеді екен, оны да тастағым келмей түр, бірақ жақсылардың қасына еріп ел танып, жер танып, сөз таныған теріс болмас, - дейді Қазыбек. - Олай болса, балам, үйге қайтшы! - дейді әкесі.
...Қасына он кісі ертіп, астына "Телқоңыр" дейтін тайды ерттетіп беріп, Келдібек баласын қалмақ ханына жібереді.
"Телқоңырды" мін деуінде де себеп бар екен. Бір күні Келдібек жылқысын қаптатып келе жатып, қара жал құла қулықтың іші жер сызып, жылқыға ере алмай, ептеп басып келе жатқанын байқайды: "Мынаның ішінде тас бар ма, тұлпар бар ма? Бір құлынды мұнша неге ауырлайды жануар!" - дейді.
Күндердің күнінде бие құлындап, құлын биенің мойнына артылып ойнап жүреді. Келдібек:
- Бұған бір қулықтың сүті не болады дейсің, екі биенің сүтін емсін, қызыл тарлан бас мама сүтті бие еді, соның құлынын өздерің сойып же дағы, соған теліп жібер, - дейді жылқышыға. Құлын сол екі биенің сүтін емгендіктен "Телқоңыр" атаныпты. Келдібектің тауға-тасқа салса қайтпайтын бір жарамды жігіті бар екен.
Ат-тонын сайлап, кісісін онға толтырып, сол жігітті Қазыбекке қосып беріпті.
- Қанша айтқанмен мынау бала ғой, бақылап жүрерсің, - деп тапсырыпты жігітке баласын. Сөйтіп:
- Бар, Абылай ханға сәлем бер! - деп коя беріпті.
Абылай бастаған топ бір дөңнің басына шығып тұр екен, самсап тұрған сары қолға атының маңдайын тура қойып, жетіп келіп, Қазыбек Абылайға сәлем беріпті. Абылай сәлемін алған соң:
- Сен кімнің баласысың? - деп сұрапты.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, - депті бала.
- Мен ауылда жүргенде балалардың басшысы едім, енді ағаларымның атшысы болайын деп келдім. Тай бәйгесі мен құнан бәйгесін көріп едім, енді ат бәйгесіне қосылайын деп келдім, - дейді бала. Сонда Абылай қарқ-қарқ күліп:
- Жарайды, балам, жарайды, барсаң бар. Тайың да жақсы екен, сөзің де жақсы екен! - дейді.
Сонымен Абылай: "Жүріңдер, мен сендерді біраз жерге шығарып салып қайтайын", - дейді.
Қол дабылды қағып жіберіп жүріп кетеді. Ыңғай жаратып, таңдап мінген қаз мойын, қамыс құлақтар, еттері қызып, біреуі желіп, біреуі жорғалап келеді. Телқоңырдың еті қызған сайын аузынан көбік шашып, алды-артын орап, ортекедей ойнап отырады. Ауыздығымен алысып, баланың колын қиып жібере жаздап келе жатқанда, Абылайдың балаға тағы да назары ауады.
- Балам, сен бері келші? - деп Қазыбекті қасына шақырып алады. - Сен шыныңды айтшы, атшы болғың келе ме, басшы болғын келе ме? - дейді. Сонда бала:
- Тәуірі, мен жол көрген ағаларымның қасында басшы болып не қылайын, атшы болсам да жарар! - дейді.
Сонда Абылай бір төбенің басына жұртты иіре тұра қалып:
- Ал, жігіттер, барыңдар! Жолдарың болсын, алдарың олжаға толсын, басшыларың Тайкелтір би болсын, хандарың Қарқаралы хан Бертіс болсын, батырларың Малайсары болсын, атшыларың мына Қазыбек бала болсын. Үлкендеріңді кішілерін сыйлаңдар. Көп арасында мына Қазыбек сықылды кішінің де сөзін тыңдаңдар. Жат елдің алдында жақсы елдің баласы құсап тұрыңдар. Калмақтың ханы Қоңтажы тасып жүрген хан еді! "Қол бастайтын батырмын, жол бастайтын көсеммін, сөз бастайтын батыр болу да қымбат, жол бастайтын көсем болу да қымбат. Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан. Елдесе алмай жауласа кетсек, сендердің шеберсіздіктеріңнен болады. Жауды алмас қылышпен де көндіруге болады, өткір сөзбен де көндіруге болады; мылтықпен дөпдеп атып жығуға да болады, сөзбен дөпдеп айтып жығуға да болады. Ауыздан шыққан сөз атылған оқпен бірдей, қайтып ала алмайсыңдар. Сөз сөйлегенде ойлап сөйлеу керек, - дейді. Сонда Бертіс тұрып:
- Хандық дәуірді басынан өткізген біз осы жолы сауын сүт қылып қайнатпасақ бізден қатын артық; қасықтай қанымызды, шыбындай жанымызды салып көрерміз, - деп міндетіне алғандай болады.
Сонымен Абылай қош айтысып қайтып кетіпті, елшілер ілгері жүріп кетіпті. Елшілер бірнеше қиыншылықты бастан өткізеді, аязды күні аттарына қар тепкізеді, әлденеше қиын асу белдерден де асады, суы ащы көлдерден де асады. Сұрай-сұрай Тарбағатай тауының таң жағында, Алтай тауының оң жағында отырған хан ордасына барып жетеді. Кешке жақын Қазыбек жетіп барып: "Қазақ елінің елшісі келдік, қайда орналасамыз?" - деп ханға хабар айтады. Сонда хан ордада уәзірлерімен бас қосып отыр екен.
- Сойыс қылып шығынданбай-ақ бөліп-бөліп қонақ қылыңдар, - деп оннан-бестен отырған уәзірлеріне хан табыс қылады. Сонда Қазыбек: "Менің жүз атым бар, жүз кісі атшым жоқ, атты тарата алмаймын, бір жерден орын берсін", - дейді. Басқасының албарына барлық ат сыймай, хан өз албарына байлатқан екен. Қазыбек аттарды оннан топтап байлатып, ат үстінде тұрып реттеткен екен. Сонда ханның әйелі: "Тайға мініп бала да келген бе?" - деп далаға шығып назар салып, Қазыбекке қарап тұрыпты. Сол күні кешке хан ордасына уәзірлерін, билерін жиып, ханымын қасына алып кеңесіпті. Сөзді өзі бастап:
- Қазақ халқы бізді қамап келіп жатыр, тайға мінгізіп бір баланы да жіберіпті. Абылайдың бізді келеке қылғаны ғой! Менің ойым мынау: келекеге келген қылып, осылардың кісілерін қырып тастап, аттарын жылқыға қоса салсақ қайтеді? - депті. Барлық қалмақ "мақұл-мақұл" деп шу ете түсіпті. Сонда ханым тұрып:
- Хан, ол дұрыс болмас. Қазақ деген қабырғалы қалың ел ғой. "Елшіге өлім жоқ" деген. Жат елдің елшісі келгенде, хандық қасиетіңді сақтап, сөзін тыңдау керек. Сен жүз кісіні өлтіріп жайлана алмассың, жүз атты жылқыға қосып бай бола алмассың. Тай деген тұлпар болып жүрмесін, бала дегенің сұңқар болып жүрмесін, байқау керек, - деген екен. Сонда хан тұрып:
- Олай болса, елшілерді ертең ордаға жинаңдар, өзіме өзі, сөзіме сөзі сай келетін адамы болса оны көрейін, сай келмейтін болса жазасын сол арада берейін, - деп уәзірлерін таратыпты. Ертеңіне хан ерте тұрып, өзінің бір данышпан сыншы қариясы бар екен, сол сыншысын шақыртып алып:
- Мынау қазақ елшілері келіп жатыр, олардың сөзіне есе берсек, сүбемізді суырып кететіні бар ма екен, сен барып осыларды сынап келші, - дейді. Қария: "Жарайды", - деп қолына таяғын алып, көпшілікке келіп әрқайсысымен екі-үш ауыз сөзге келіп, бұлардың ішінен ештеңе таба алмағандай болады. "Алыстан келген ел ғой, ат-тоны қандай, сайлы ма екен", - деп аттың ішін аралайды. Аттың ішіне барса, Қазыбек аттың ішінде шалқасынан түсіп ұйықтап жатыр екен. Екі қолы екі жақта, екі аяғы екі жақта, аузынан жалын атқылап жатыр. Қария баланы ары-бері айналып тұрып қалады. Осыны ханға айтып барады:
- Мен мынау көпшіліктің ішінен сен шошитындай адам таба алмадым, бірақ мен басқа бір нөрседен шошып келдім, - депті. Хан "неден шошыдың?" - дейді.
- Жылқының ішінде бір бала жатыр, екі аяғы екі жақта, екі қолы екі жақта, құлаш ұрып жатыр екен. Аузынан жалыны атқылап тұр екен. "Аузым жеткенше сөйлеймін, қолым жеткенше сермеймін, аяғым жеткенше жүремін, төңіректің төрт бұрышына болса да сөйлесуге жараймын, халықты қара шыбындай аузыма үймелетемін", - деп тұр екен, - дейді. Сонда хан тұрып:
- Сен де аузыңды басып, ақылыңнан шатасып жүр екенсін. Ол өзі бала болса, өзі аттың ішінде жатса, бұл жолы атына ие болып қайтар. Ол ер жетіп сүбемізді суырғанша талай өмір өтер. Олай болса, бұларды қамамайық, - дейді хан.
Сонан соң олардың да ыңғайлы атқа мінгендей, ықшам киім кигендей жігіттері келіп: "Сөзге дәмелің қалмандар" деп шақырып келеді. Қазыбек те аттың ішінде қалмай, жігіттермен бірге хан ордасына кіріп келеді. Сонда хан тұрып ашулы жүзбен, түсін суытып, мұртын тікірейтіп:
- Ия, қазақтар, неменеге келдіңдер, айтатындарың болса, айтыңдар, - депті. Бұлардың басшысы асып айтпайтын бұқпа кісі екен, "ә" дегеннен шарқылдасып, шаңқылдасып қайтеміз деген кісіше:
Өлеңді өзгеге бердік, Өрлікті төменге бердік. Алдияр тақсыр, алдыңа келдік.
Берсең алдық, Бермесең қалдық, Сөзді өзіңе салдық! - деп, үш-төрт ауыз тақпақпен сөзді тастай берді. Сонда асып тұрған тәкаппар Қоңтажы хан мерейі үстем болып:- Олай болса, кешке шейін бір жауап қайтарармын, жауап қайтпай қалатын күн болса, ат-тонның амандығында елді тапқан да теріс болмас, - депті. Сөйтіп, Тайкелтір үш-төрт ауыз тақпақпен сөзді тастай беріп еді, хан оны екі ауыз сөзбен үзіп тастады. Үзілген сөзді жалғап қазақ жағынан ешкім ештеңе дей алмады. Қазақ-қалмақ таразыға бір түскендей болды. Қазақ елшілері тығырыққа тығылғандай болып қалды. Сонда Қазыбек есік жақта отыр еді, айнала бір қарап, ешкім ештеңе демеген соң, орнынан атып тұрып:
- Ерден ердің несі артық, Ептестірген сөзі артық. Малдан малдың несі артық, Бір-ақ асым еті артық, Жерден жердің несі артық.
Бірақ уыс шөбі артық. Міндетіне алған сөзден, Шегінген жігіттен, Өлген аюдың өті артық, - дейді. Содан кейін Қоңтажыға жетіп келіп, қарысып тұрып:
- Ел ебелек емес, ер кебенек емес, дат! - дейді. Сонда хан:
- Өй, өзің жөніңді айтшы, атың кім? - депті.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, халқым қазақ, руым Қаракесек, - депті.
- Дауысың қаз дауысындай қаңқылдап тұр екен, ал датыңды айтшы! - депті хан. Сонда Қазыбек:
- Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәмі, тұзын ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен қалмақ та, біз қазақ,
Қарпысқалы келгенбіз,
Сен темір де біз көмір,
Еріткелі келгенбіз,
Екі еліктің лағын
Теліткелі келгенбіз.
Танымайтын жат елге
Танысқалы келгенбіз,
Танысуға келмесең,
Шабысқалы келгенбіз,
Сен қабылан да, біз арыстан,
Алысқалы келгенбіз,
Жаңа үйреткен жас тұлпар,
Жарысқалы келгенбіз,
Тұтқыр сары желімбіз
Жабысқалы келгенбіз,
Берсең жөндеп бітімді айт,
Бермесең дірілдемей жөніңді айт,
Не тұрысатын жеріңді айт! -
депті. Сонда Қолғажы не дерін білмей сасып қалыпты.
- Өзің сөзге келетін бала болатын болсаң, отырған орның қандай төмен еді, былай жоғары шықшы, жоғары! - деп қолтығын аша беріпті. Сонда Қазыбек:
- Біздің қазақтың әдетінде жасына қарай отырып, жағына қарай сөз сөйлей береді, өзімнен үлкен ағаларым төрде отырса, маған төбеде отырғанмен бірдей, - деп жалт бұрылып орнына қайта барып отырады. Сонда Қазыбектің сөзі ханның басынан асып, хан не дерін білмей қалады.
- Осылардың өздері келгелі әр үйде қонақтап жүр, алыстан келген елші ғой, ашулары бойында тұр екен, қонақ үйге алып барып, бір жерден күтімге алындар, - депті. Сонда хан нөкерлері:
- Ал, қазақтар, қонақ үйіне жүріңдер, бір жерден күтім көріңдер, - деп алып шығып кетіпті.
Қазақтар шығып кетеді, қалмақ бірыңғай қалып қояды. Барлық қалмақ жиылып, ханның қасына келіп:
- Бір жұдырықтай баладан қарасуға түсіп, осынша дірілдеп кеткеніңіз не? - деді. Сонда Қонтажы тұрып:
- Сендер білген жоқсындар. Сөзді өңменімнен сұғып айтқан кезде, екі иығымнан екі аю аузынан от шашып "тыпыр" етші, "көрейін" деп тұрды. Мінеки, мен содан қатты сескендім. Сендерге көрінбегенмен маған көрінді. Менің енді бұған қайтарып айтар сөзім жоқ, мал мен жанын есептеп алдына салып беріңдер, - деді. Мал, жанды есептеп, адамдарын қайтарған хан:
- Мен хан болғалы, басыма бақыт қонғалы ешбір адамға тізе бүгіп көрген жоқ едім, жығылғанымды білдіріп, сіздерге біраз сый қылайын, - деп бұлардың басшы адамының әрқайсысына бір тоғыздан сый беріпті. Қазыбекке қарап:
- Жаным, Қазыбек, сен жаңа үйреткен жас тұлпар екенсің, сенің айтқан сөзіңнен менің буыным шыдамай, сіресіп тұра алмадым. Сондықтан саған екі түрлі белгі беремін. Біреуі - сенің даусың қаздың даусындай қаңқылдап шығады екен, сондықтан сенің атың бұдан былай "Қаз дауысты Қазыбек" болсын: Екінші - Тоқсан жеті жүлдені саған арнап байладым, бұдан былай сен екі сыбағалы бол! - депті.
Сүйтіп есеп-қисап бітіп, қазақтар қайтпақшы болды. Мал мен жанды алдына өрістетіп салып, олармен хан қош айтыспақ болып еріп шықты. Содан қош айтысамыз деп бір төбенің басына иіріле тұра қалды. Сонда қазақтын бір жас жігіті ортаға шығып айқай салыпты.
- Уа, жиылған халайық, менің айтпағым мынау, - депті.
— Мен басында қазақтың жылқышысы едім. Жылқы бағып жүріп жылқыммен қалмақтын қолына түстім. Мұнда келгеннен кейін бір уәзір ұрып тонымды тартып алды, өз ықтиярыммен бермеп едім, сабап тісімді сындырды. Атымды алып жаяу қалдым, тісім сынып сөзім бұзылды, осыған жиылған көпшілік не дейді екен? - депті. Сонда Қоңтажы тұрып:
- Бұл немене, басында бір бітім болғаннан кейін аяғыңда еселеп даулай беру дұрыс бола ма? Тон дегенін бір тоқтышақтың терісі шығар, ат дегенің сырты түкті, іші боқты бір тай шығар; ал тіс сынса ауыз ішінде, қол сынса жең ішінде емес пе? - депті. Қазақ, қалмақ таразыға тағы түскендей болып қалады. Ешкім ештеңе дей қоймайды, сонда Қазыбек бала кейінірек тұр екен, атты борбайға тартып жіберіп, Қоңтажы ханның қасына жетіп келіп:
- Тісі сынса - ауыз ішінде, қолы сынса - жең ішінде жүре беру керек деген не сөз! Оның үстіндегі жалғыз тоны жанат емей немене? Аузындағы отыз тіс, болат емей немене? Астындағы жалғыз ат қанат емей немене? Ханның бізбен қарыспай бітіскендігі рас болатын болса, жанатынан айырмай, болатынан майырмай, қанатынан қайырмай алғанын қайыру керек, қазақ қалмақтың сатып алған құлы емес. Бұл да біреудің ардақтап асыраған ұлы. Ерікті ұл азат болып қайтуы керек, - депті. Сонда Қоңтажы Қазыбек сөйлесе, аруағы асып кетіп, аузына сөз түспейді екен:
- "Мә, жанатыңа жанатым", - деп жанат ішігін шешіп береді, "Мә, болатыңа болатым" деп болат семсерін береді: "Мә, қанатыңа қанатым" деп астындағы қарақасқа тұлпарын түсіп береді. Өзі ашынып тұрған жігіт осы жолы теңдікке колы тиетініне көзі жеткеннен кейін, жанат ішікті киіп, болат семсерді асынып, қара қасқа тұлпарға қарғып мініп алып:
- Ал, менің де дауым бітті, енді қош айтысуларыңа болады, - депті. Сонда, мал-жанын түп-түгел қайырып алып, Қазыбек бастаған қазақ елшілері көшкен елдей гулеп жүріп кеткен де, қасында бір топ кісісі бар Қоңтажы танқалғандай мең-зең болып бір дөңнің үстінде қала беріпті.
Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қазыбек би әйгілі боп тұрған шағында еліне жайлы қоныс іздеп Сарыарқаны шолып қайтуға кетеді. Соны сырттан есіткен қалмақ Қоңтажы дереу қалың қол аттандырып Қазыбекке қараған елді шаптырып алады. Ханның қолы малмен коса жүзге тарта ер балаларды да байлап әкетеді. Оның ішінде Қазыбектің өз баласы Қазымбет те кетеді. Өйткені Қазыбектің тұқымынан біреуді қайтсе де байлап әкелу жөнінде ханның тікелей тапсырмасы болған екен. Сарыарқаны қоныстыққа ұнатып елге қайтқан Қазыбек шабылған елін көрген соң, өзі басшы болып қалмаққа екінші рет жол тартыпты.
Он төрт жасар бала күннің өзінде-ақ нелер тапқыр сөздер айтып бетін қайтарып тастаған Қазыбектен жасқанып Қоңтажы хан бітім жасауға көнеді. Әр түрлі балалардың ішінен өзіне керегін алып кету мақсатымен әртүрлі қулыққа салады. Сонда ханның көздегені Қазымбетті қайтармау екен. "Тірі емес" деп балаға күн төлеу ниетін білдіреді. Сонда Қазыбек тұрып Қоңтажыға:
- Жүмыр басы, екі аяқты бозымның өзін қайыр. Төрт аякты малымның көзін қайыр. Ерім үшін күн алмай өлісемін, бозымның көзі жок болса, екі есе құн аламын. Бұл айтқаным болмаса, тал түсте талап аламын - дегенде, Қоңтажы:
- Қазыбек би, ерің үшін күн алмай өлісемін дегеніңді жөн дедік. Ал бозымның төлеуін екі есе кып аламын дегеніңе жол болсын! - депті. Сонда Қазыбек:
- Бозымның төлеуі екі есе болатын себебі: белеңнен шыға келген қалың топтың ішінде онын жарык еткен айбыны Қонтайжыдай жанды сескендіреді. Төлеуі толык болса, ендігәрі есте жүреді, - дейді. Сонымен Қазыбек бұл жолы да шапқыншылыққа түскен балалармен коса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толык төлеуін алып қайтады.
Үшінші билігі: осы бітімнен қайтып келе сала Қазыбек елін Сарыарқаға көшіріп, бұл жерді ата мекендік коныс етеді. Бірақ әлі де ол қонысқа көшіп болмаған елдің соңғы бөлегін, сондай-ақ, Қазыбекке ниеттес кіші жүздің бір бөлегін Қоңтажы тағы шаптырын алады. Қазыбекке шабылған елден хабар- шы келеді. Сонымен Қазыбек тағы да қалмаққа тартады. Би бұл жолы Қоңтажының алдына серт қойып, мұндай шабыншылықты ендігөрі қайтала- майтындай етуге немесе бір жола бітіспекке беттеп аттанады. Қоңтажының ордасына таяп келгенде, өткелде тұрған бір жастау қыз Қазыбектің қайда бара жатқан жөнін сұрапты. Қазыбек қызға Қоңтажы ханға елшілікпен бара жатқанын айтыпты. Қыз оған:
- Елші болсаң қазақтың Қазыбегі боларсың, есебің бітсе мені де еске аларсың, - депті. Қазыбек Қоңтажының ордасына түсіп:
- О хан, сен ел шабуды коймадың, мен елшілікке келуден танбадым, — дейді. Қоңтажы бұған:
- Қазыбек би, дұрыс айтасың, сенің қаршадай 14 жасар күніңде айтқан сөздеріңді есітіп: "Шіркін-ай, мынадан бір тұқым алар ма еді", - деп ойла- дым. Содан барып Қазымбеттей ұлыңды алдырдым. Бірақ сен келіп "ерімнің өзі қайтпай тұрып бітім етпеймін" дедің. Не бізге тіліңді кесіп тастап кетпедің. Содан кейін менен іргенді аулақ салып әрі көштің. Сені қайта бір келтіру үшін мен артта қалған елінді шаптырып алдым. Ендігі сөздің турасы сенімен достасуға құмармын. "Даудың артын қыз бітейді, судың артын шым бітейді", - деуші еді. Сондыктан не қыз ал, не қыз бер депті. Қазыбек ханға:
- Саған беретін қызым жоқ, қыз берсең алайын, - дейді. Хан Қазыбектен "ұлың нешеу еді" деп сұрайды. Қазыбек:
- Бір жарым ұлым бар, - деп жауап береді. Хан бұған таңданып:
- Бір жарымы қалай? Сенде дырдай бес ұл бар деп еститін едім дейді.
Қазыбек оған:
- Менің елге ие болатын ұлым біреу-ақ, аты - Бекболат, соны бүтінге есептедім. Ал, қатынға ғана ие болатын үшеуін есепке алып жүргенім жоқ, - деп Қоңтажыға қарапты.
Қоңтажы өз қызын беріп, оны Бекболатқа қосуды өтініпті. Сонымен қазақ пен қалмақтың шабыншылығы тоқталған екен деседі. Қазыбек осы сапарында хан ордасына бара жатқанда жолыққан жас қызды ала келіп: "Осыны тәрбиеле", - деп оны да Бекболаттың қолына тапсырыпты.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Қаз дауысты Қазыбектің баласы Бекболат он сегіз ағайынды екен. Соның кенже інісі жорықта жүргенде, Абылайдың бір үйір жылқысын абайсызда қолына түсіріп, алып кетіпті. Оны Абылай біліпті. "Мені басынғаны ғой", - деп намыстана аттанып, Бекболаттың ауылына келіп түсіпті.
Бекболат Абылайдың алдында жорғалап:
...Тоғыз айыппен жолыңызды алып, кешіңіз, байқаусызда балалықпен болған ғой, - дейді. Ханның қасындағы Бекболатпен бақ күндес кісілер:
- Бұл сізге кыр көрсеткені деп білідіз, мұны басуыңыз керек, - деп шағыстырып, өшіктіреді. Абылай:
- Мен малға уана алмаймын, тентек ініңді өлтірмей ашуды баса алмаймын, - дейді.
- Өз інімді өлтіруге мен де ұстап бере алмаймын, - дейді Бекболат.
Абылай үндемей кетіп қалады. Қайтадан үш жүз кісімен келіп Бекболаттың інісін ұстап алып, мойнына арқан салып ала жөнеледі. Сол күні түсте бір көгал сазға келіп қонған соң, Абылай:
- Соңымыздан ешкім келмес пе екен, қарап тұрыңдар, - дейді. Өлден уақытта: " - "Бір қарайған көрінеді", - деген соң Абылай:
- Ол Бекболат болар, келген соң түс деп атын ұстаңдар, - дейді. Айтқанындай Бекболат екен.
Ол түспей атының басын теріс қаратып тұрып:
- Ай, Абылай, мұнан бұрын жолдасқа мен қандай едім, қасыңдағылар қандай еді? - дейді.
- Сен бір төбе, бұлар бір төбе еді, - дейді Абылай.
Сонда Бекболат келген жағына шауып кетіп, өлден уақытта қайта шауып келіп, әлгіндей теріс қарап тұрып:
- Орал таудың ор түлкісі,
Ақиық келсе, тек кетпес,
Айнала қуса ит жетпес.
Сондадағы мерт етпес!
Орал таудың ақ иығы, - деп байлаулы тұрған інісін шешіп алып жөнеле беріпті, хан қарсылық жасатпапты. Бекболат кеткен соң, қасындағылардың түсіне алмай таңырқап отырғанын біліп, Абылай:
- Бекболат, бір төбе, басқалар бір төбе дегенге сендер намыстанғандай болдындар-ау, Бекболаттың келіп кетуінен не сезіп отырсыңдар? Жаңа ол не айтып кетті? - депті қасындағы билеріне.
- Сол арасын аңғара алмай отырмыз! - деген соң, Абылай:
- Білмесеңцер, енді онымен таласып өкпелемеңдер, - деп Бекболаттың сөзін былай түсіндіріпті. - "Орал таудың ор түлкісі" деп ол өзін айтты. "Айнала қуса ит жетпес" деп сендерді айтты. "Орал таудың ақ иығы" деп мені айтты". "Ак иык келсе, тек кетпес" - деп келіп қалған соң, ашумен інімді алған шығарсың" дегені. "Сондадағы мерт етпес" дегені ханнан халык күшті, халықтан биліксіз, хан да болсаң ақылыңа салып, інімді жібер, жөбірің болса, айып алып бітіресің дегені" депті.
Айтқанындай артынан Бекболат тоғыз айыбын жіберіпті. "Көп қорқытады, терең батырады" деген сол. Абылай сықылды азуы алты қарыс хан да қалың қазақтан қаямығып, райынан қайтыпты дейді.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Жантай деген бай малшысымен төбелесіп, сол төбелесте байдың бір күрек тісі сынады. Жалшы "сенен шығамын" деп ақысын сұрайды. Бай "тісімді сындырдың, соның төлеуі үшін алдым" деп ақысын бермейді. Екеуі Қазыбекке келеді.
Жантай тұрып:
- Мынау менің жалшым еді, өзіммен төбелесіп, бір күрек тісімді сындырды. Бұның құнын сұрасам бермейді. Жалға жүрген ақымды бер деп жүр, - дейді. Сонда жалшы тұрып:
Мен жалға жүрдім Жантайға, Мен күшіме жарытпадым.
Бір тай алмақ болып алты айға. Содан барып төбелес туды,
Бір асына жарытпады, Жазым болып күрек тіс сынды.
- Байдың аты бай емес пе, ақымды бермейді, үйінен куады. Би ата, әділдігіңізге жүгінгелі келдім, - деп сөзін аяктапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:
- Ас адамнық арқауы еді. Жантай асқа жарытпаған соң жалшыға күш қайдан дарысын. "Аш кісі ұрысқақ" деген төбелестің шығуына да өзің себепкер болғансың. Сондыктан мынаның ақысын бер, күрек тісің күнсыз. Еркектің қалған тісі аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ, Ал әйелдің күрек тісі, әрі көркі, әрі жіп қиятын қаруы, - дейді.[өңдеу] Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қазыбек беріде елге белгілі болған кезде екі әйел бал ата дауласып, алдына келіп жүгінеді. Әйелдердің біреуі: - Мынау баламды есін білмейтін жас күнінде жоғалтым. Соны мына әйел тауып алды ма, өлде үрлап алды ма, оны білмеймін, өйтеуір асырап алыпты. Бүгін танып, сұрасам "өз балам" деп бермейді.
Екінші әйел тұрып:
- Бала өзімдікі, өзім талтым, мынау босқа жармасып тұр. - Қазыбек екі әйелдің сөздерін тыңдап болып, біраз ойланып отырып қалады. Содан кейін: - Бірің балаңды жоғалтқаныңды, енді бірің тапқаныңды растап шығарлык мұнда басқа куә жок. Сондықтан мұнда мынадай билік еткім келеді, - дейді де, баланың екі қолынан екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны жоғары көтеріп: "екеуіңе қақ бөліп беремін, осыған ризасыңдар ма?" - дейді. Сонда бал аға ие болып жүрген әйел:
- Біреуге тірі кеткенше, жартысы болса да өзімде қалсын, бөлсең бөл! - деп безеріп тұрып алады. Ал, баланы таныған әйел:
- Ойбай, биеке-ай! Қайда жүрсе де, тірі болсын, шаба көрмеңіз! - деп безек қағады. Содан барып Қазыбек:
- Бала мына жоғалтқан әйелдікі, өйткені ол баланың тірілігін тілеп түр, баласын өзіне бер, - деп билік айтады
Қазыбек би жайлы әңгіме
Қазыбек пен Әйтеке екеуі бас қосып ақылдысатын бір мөселе болып, бір орынды уағда қып, ел атасы деп, Төле бидің алдына бармаққа сөз байлапты. Аталған күнде Төле бидің аулына кеп түсіпті. Сәлемдесіп, амандасып дал ада отырғанда Төле сөз бастайды.
- Уа, өлеумет, күс үшса қанаты талатын, жүрсе тұяғы күйетін ит арқасы қиян қашық жерден келіп отырсыңдар, осы аттың күші қай жерінде? - дейді. Сонда біреу "аттың күші алдында" дейді, біреу "аттың күші артында", енді біреу "аттың күші ортасында" дейді. Төле ортасында дегенге қадала бір қарады да: - Аттың күші алдында да болмай, артында да болмай, ортасында болатын себебі қалай? - дейді.
- Бас - басшы, арт қосшы, астында төрт тіреуі бар - ортасы арқалық емес пе? Күш ортасында болатын себебі сол, - дейді соңғы айтушы. Тағы да Төле:
- Бұрынғылар айтқан екен, "би екеу болса, да у төртеу болады" деп, үш ел өр жаққа тартып, дау бітімі бытырамасқа төбе би атап қойса қалай болар еді? - дейді. Оған қауым "дұрыс" дейді. Бірақ, төбе билікке талас туады. Ұлы жүз: "Біз боламыз, өйткені жасымыз үлкен ағамыз", Кіші жүз: "Біз боламыз, өйткені қара шаңырақтағы кенжелік жолымыз бар", - дейді. Сонда манаты аттың күші ортасында деген жігіт отырып:
- Аға төреші болмайды - алдында қаймығары жоқ, іні төреші болмайды - артында қайрылары жоқ. Айбар қылар алдында ағасы бар, қаймығарлық артында інісі бар, екі жағынан да сүйеуі бар, билікті айтатын тебе билік ортаншы үлға лайык! - дейді. Төле қарт сонда жігіттерден жен сұрайды. "Аттың күші басында" деген ұлы жүз жігіті, "Аттың күші артында" деген Әйтеке, ал "аттың күші ортасында" деген жігіт Қазыбек болЫн шығады.
"Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса сақа кой.
Жасы кіші демеңдер,
Акылы асса аға ғой", - деген бұрынғылардың айтуы бар еді, уа, жаным, Қазыбек, төбе билікті саған бердік, айтқан сөздеріңнің бөрі жоба болсын, - деп Төле оң жағына отырғызып, батасын береді.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Жоңғарлардың қолбасшысы Сары Манжы бастаған отыз мыңдай ойрат Сарыарқаны шарлап одан Қаратау атырабын Түркістан төңірегін түгелдей жаулап алған ғой. Сол шайқас кезінде Қалдан Cереннің батыр баласы Шарышпен Абылай батыр жекпе-жек айқасып, Шарышты мерт кылады. Қалың ойрат жабылып Абылай мен оның біраз жігіттерін қолға түсіріп әкетеді. Оларды арашалап қалуға қазақтардың шамасы келмей қалады. Сонымен бір жылдай уақыт өтеді. Абылай батыр аяқ-колы кісендеулі жата береді. Артынан іздеп барған қазақтың белді адамдарын жоңғар Қонтайшысы маңайлатпапты. Енді ел-жұрт боп ақылдасып "Көне, Абылайды кім құтқарып әкеледі?" дегенде, Халық бір ауыздан "Қазыбек би барсын, одан басқа адамның реті жоқ" десіпті. Осы көпшілік өтінішімен Қазыбек Жоңғарияға елшілікке аттаныпты.
Қазыбектің асқан алғырлық, батылдык, шешендік қабілетін бұрыннан білетін Қонтайшы бұл жолы онымен көп тіресе алмапты. Барынша күтіп сыйлапты да, мынадай шарткойыпты: Біріншіден, Әбілхайыр, Әбілмәмбет хандар, Барақ сұлтан, Жәнібек батыр тағы сол сиякты он атақты кісілерің бір-бір жігіттен кепілдік берсін. Екіншіден, орыс патшалығынан қол үзесіңдер, Жоңғарияға қосыласыңдар сонда ғана Абылай батырларың қайтарылады. Оған коса Түркістан оныц төңірегіндегі отыз екі қала өздеріңе беріледі, - дейді.
Қаз дауысты Қазыбек қайтып келеді. Ел басшылармен ақылдасыпты. Бүткіл халық қамы үшін қорған болған Абылайдай батыр үшін Қонтайшы талабын жартылай орындауға бекінеді. Сөйтеді де Әбілмәмбет пен Барақ сұлтанға бір-бір жігіт аманатқа бергізеді. Ресей патшалығына да, Жоңғарияға да өзірше беріле қоймайтындығын білдіреді. Егер бұған көнбеген күнде орыстармен бірлесіп шабуылға шығатындығын ескертеді. Қазыбектін мұнысы айла-тәсіл, Қонтайшыны үрейлендіру еді. Қонтайшы Қазыбектің бұл шартын ары-бері ойластырады да, "қазақтар орыстармен бірігіп кетсе, халім мүшкілге айналар" деп қауіптенеді де, Қазыбекпен келісімге келеді.
Абылай батырды тұтқыннан босатады. Түркістанды және оның атырабындағы отыз екі шаһарды қайтып береді. Әбілмәмбет Түркістанға хан сайланады. Абылай батыр Арқа жағына сұлтан боп белгіленеді. Бұл кезде Қаз дауысты Қазыбек аулы Ұлытауды жайлапты. Мінеки, ақылгөй абыз, бітімгер Қазыбек баба Абылай ханды жоңғар тұтқынынан осылай құтқарған екен.
Қазыбек би жайлы әңгіме
Қыпшақ пен Қаракесек елдері жайлауға таласыпты. Осы дауды шешуге ел-жұрт Қаз дауысты Қазыбекті алдырыпты. Аман-саулықтан кейін Қыпшақтың биі:
- Арғынның арык биі сөйле. - депті. Сонда Қазыбек:
- Арық емес қатумын,
Жетімдік көрсе қыз азады,
Бала кезден татумын.
Жаугершілік кезде ер азады,
Көшершілік кезде түйе азады,
Ермен бірге ел азады,
Көктемде бие азады,
Тағындағы хан азады, - депті де, ен жайлауды екі елге қақ бөліп беріп елдің бәрін риза етіпті.[8]
Қазыбек би жайлы әңгіме
Бағаналы Борбас дейтін байдың "Шаппай бер" атанған, талай сәйгүлікке дес бермеген қара қасқа жорғасы болған.
Бір ұлан-асыр тойда жорғаға көзі түсіп қызыққан Ахмет хай қара қасқаны қалап алуға көңілі кеткен. Қарамағындағы Өменке, Құлтас, Жйнтас дейтін билерге "жорғаны сұрап келсеңдерші" деген екен: "Тамырын басып көрейін", "Мә деп бере койса, сұрайын". "Баруын барайын, бірақ сараң бай ұстата коймайды ғой" деп салғыртсыпты. Олардың сыңайың сезген соң:
- Қауқары тышқан аулауға ғана келетін баршын тартқан бүркіттей көрі қулар не тындырар дейсің, - деп хан бала шағынан сөз сайысына түсіп, талай шешенді мүдірткен, жалынды жас - Шорман бала биді жұмсапты.
Балаби Борбастыкіне барса, жоғарыда аты аталған үш би бабдікіне конақ болып отыр екен. Он жеті жасар бала жігітті көрген бай: Көне, кекеткенді кой, Жөн сөзге көш! - Табындағы би азады. Сендей бейқам би, Арғынның түбін қазады!
- Қандай бүйымтайың бар еді, сөйлей отыр? - дегенде Шорман бала:
- Ханнан сәлем әкелдім,
Бағаналы Борбасым.
Қасым жомарт сиякғы,
Даңқың аян болғасын.
Қалауын айтты қармаулы,
Салмағы зіл-қорғасын.
Берсін деді ренжімей,
Қара қасқа жорғасын.
Хан да жомарт өзіңдей,
Жанар таудың көзіндей
Айтқаны ғибрат халыққа,
Осы үш бидің сөзіндей.
Жорғаңыз да дүлдүл ғой,
Көздің жауын арбайтын.
Жауға мініп барсаң да,
Ешқандай мін таңбайтын.
Шыныдай мүзға салсаң да,
Тас тұяғы таймайтын.
Құбылып басып ойнайтын,
Қылығына ????
Тұғырдаяқан тұйғындай,
Көк аспанда ойнайтын.
Қапшын болсаң, құтылып,
Қусаң, жетпей қоймайтын,
Қарқынынан танбайтын,
Жыл мінсең арып-талмайтын.
Қара қасқа жорғаны.
Сыйладым деп ханыма,
Жөнің бар жанға байлайтын, - депті.
Айтпайын десе, елге сор, Отыз тістен шыққанды, Отыз рулы ел білер.
- Ауруын жасырған ажалсыз өледі, Зорлыктан қорыққан амалсыз көнеді. Айтайын десе, бұған сор,
Мына билерге рай бермей отыр едім, "Сұрауы келіссе, бермейтін дүние болмайды" деген рас екен. Жарайды. Ханның қалауын алып қайт. "Береген қолым алаған" деген бар. Оның да бір қымбат-қимасы бар шығар... Үш биді куә қылғандай, "Ханым да жомарт" дедің ғой", - депті Борбас бай.
## Қосымша ақпараттар
Қазыбек Келдібекұлы (1667-1764) Сырдария жағалауындағы ауылда туып, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында өткізсе керек. Қазақ шежіре деректері бойынша, Қазыбек Арғынның Қаракесек (Болатқожа) руынан. Сол Қаракесектің бір атасынан Бұлбұл, одан Шаншар туады. Бұларда оқыған, тоқығаны көп, ақылгөй абыз, шешен би көп өткен.
Шаншардың екінші әйелі Айбикеден Келдібек, Тыныбек, Жәнібек, Есіркеп (оларды ел "төрт бегі" деп те атаған) тарайды. Келдібек кезінде аузына ел қаратқан белгілі шешен, би бопты. Ол отыз жасқа келгенше үйленбей жүріп алыпты. Оның себебін ел былай аңыз етеді: Бұлбұл бабасы түсінде - сен қатын алмайсың, ешбір әйелге көзіңді салмайсың. Алатын әйелің мынадай болады: ұзын бойлы сары қыз, оң аяғы ақсақ, оң жақ құлағының түбінде танадай меңі, екі емшегінің арасында алақандай қалы болады. Сен соған үйлен - депті. Айтқанындай Келдібек сол қызға кеш жөнекей кездесіп, танысады. Ол қыздың аты Тоқмейіл екен. Айттырып алмақ боп жүргенде әке-шешесі:
- Балам-ау, басқа сұлу қыздар тұрғанда, өзі түсі келмеген қыз екен, уәделескен құда, жегжаттарды қайтеміз? - дегенде, Келдібек:
Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып, Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық. Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу. Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып, -депті. Тағы бірде құрбы-құрдастары Келдібектің үйінде отырып, оны кекетіп, келемежге айналдыра беріпті. Сонда жаңа түскен жас келіншек әдеппен сыпайы ғана:
Көзім қыли, жасырмаймын, ақсақпын. Келдікеңмен сондай тату жақсы-ақпын. Татулықтың белгісіндей тамаша, Төрт Бошанды билейтін ұл таппақпын, - дегенде, әлгілер "бұл тегін адам емес екен, қалжыңды қояйық" десіпті. Айтқанындай-ақ Тоқмейіл анадан атақты Қазыбек би дүниеге келеді. Сол Тоқмейілден Қазыбек, Сәдімбек, Асан, Балапан, Үсен, Бөдене деген алты ұл туады. Бұларды ел "ақсақтың алтауы" деп атап кетеді. Қазыбек туғанда анасы:
"Айналып-толғанып өсірсем,
Ақ сүтімді кешірсем,
Адалдан болар нәсібің.
Тіліңнен болар кәсібің", - депті. Сәдімбек туғанда айтыпты: "Осы шіркін ызақор болар, емшегімді емерде, ашуланып тырналаушы еді" депті.
Асан туғанда "осы шіркін даңғой болады-ау" депті. Балапан туғанда, "осы шіркін шешен болар" депті. Үсенге "кербез боларсың" депті. Бөдене туғанда "батыр болар ма екенсің" депті. Бәрі сол дауагер анасының айтқанындай боп ержетіпті.
Қазыбек бала жасынан шешендік өнерге бейім өседі. Ол ел арасындағы айтылып жүрген дана сөздерді, мақал-мәтел, нақылдарды өткендегі ақын» жыраулардың тақпақ, терме, толғауларын, шешен, билердің ұтымды сөздерін есіне сақтап жүреді. Әсіресе, әке тәрбиесі оған мол өсер етеді. Жасынан ел билігіне араласады.[1]
## Қазыбек би жайлы әңгімелер
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Қазыбектің шешен алғырлык, әділдік қасиеті жеті жасынан-ақ көзге көріне бастапты деседі бір аңызда. Ертеде ас беріліп, бәйге жарыс болып жатқанда бір құла қасқа жүздеген аттан озып келеді. Тойханада жүрген бір жігіт:
- Мынау менің тай күнінде жоғалтқан бөсірем, - деп, оның шылауына орала кетеді. Бөйгеге қосып тұрған адам:
- Өзімнің құла биемнен туған атым, - деп оған жеңістік бермейді. Осы арада дау-жанжал туады.
Көпшілік ол екеуін:
- Келдібек биге жүріддер, - деп ертіп барады. Келдібек екі жағын сұрастыра келіп, не істерін білмей отырып қалады. Сонда әкесінің жанында отырған жеті жасар Қазыбек екі даугерге қарап:
- Қандай дәлелдерің бар, айтып көріңдерші? - дейді. Құла қасқаны бәйгеге қосқан кісі:
- Енесін бір көрсем, одан туған төлді дөл айта аламын.
"Тай күнінде жоғалтқан бөсірем" деген жігіт:
- Мал бағып өскен қазақпыз ғой. Енесін көріп төлін, төлін көріп енесін айнытпай табамын.
- Олай болса, - дейді Қазыбек бала, - анау көгендеулі тұрған қозы, лақтан, екеуің екі қозы ағытып әкеліңдер?! Екі жігіт жарайды деп, көгеннен екі қозы жетектеп келеді.
- Енді, - дейді Қазыбек, - екеуің өріске барып, осы екі қозының енесін танып әкеліңдер?
Екеуі өріске барып, екі саулықты әкеледі.
- Қозыны енесіне салыңдар, - дейді бала. Ат қосқан жігіт қозысын енесіне салса, әлгі әкелген саулығы алмайды, қозы да жеріп қашады. Ал, "тайында жоғалтқан бөсірем" деген жігіт қозысын саулыққа салса, иіскелеп, қозыны емізіп тұра қалады. Сонда Қазыбек атқа иелік етіп жүрген кісіге:
- Ал, ағайын, мына жігіттің мал тапқыштық қасиетіне күманыңыз бар ма? - деп, сұрайды. Ол төмен қарап үндемей қалады. Қазыбек көпшілікке қарап:
- Қане жұртшылық, бұған сіздер қалай қарайсыздар? - дегенде айнала төңіректеп тұрғандар:
- Бала дөл шешім айтты, атасына рахмет, бәйге құла тай күнінде жоғалтқан жігіттікі десіп, тарапты.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Ертеде бір байдың Ақбалық деген жалғыз қызы толықсып бой жеткен шағында, мырза-серілердің бірін де қаламай өз үйінің кедейліктен басқа міні жоқ қойшысы Қозыбаққа ғашық бопты. Қыздың әкесі момындау, бірақ ағалары "бесқасқа" атанған "сен тұр мен атайындар" екен. Ата-ана, жақын туыстары Ақбалықты жылатпай өзінің сүйгеніне қосыпты.
Ақбалық төркінінен түк жасау алмай, қотан шетіне отау тіктіріпті. Бұған намыстанған ру басшылары Қаз дауысты Қазыбекті шақыртады. Қазыбек қызды сынау үшін әдейі бір топ кісімен Ақбалықтікіне кеп түсе қалады.
Қозыбақ койын жусатып тастап, үйіне жаңа келген екен. Қазыбек би амандык үстінде Ақбалык сұлуды қағытып:
- Е, қарындас, мәнді сөзден мән шығады, бимөнді сөзден не шығады? Жапалақ аққуды іліпті, одан не мән шығады?! - дейді.
Ақбалық сұлу осы арада мүдірместен:
- Рас, мәнді сөзден мән шығады, мәнсіз сөзден не шығады? Жапалақтың аққуды ілгеніне таңырқайсыз, оның тағы да бір сарыала қаздан дәмесі бар,- депті.Қазыбек қыздың қойшыны шын ықыласымен сүйгеніне риза болып намыс қуған ағайын-жұртына:Байлық мұрат емес, Жоқтык ұят емес, Теңін тапқанды тегін бер, Қосағымен коса ағарсын, - деп, тоқтам салып кетіпті.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Қаз дауысты Қазыбек, Жәнібек, Әлібек үшеуі ел аралап келе жатқанда жол бойында бір қария жолығады. Қарияға сәлем беріп, Жәнібек мынадай сауал қояды:
- Уа, ақсақал, ауыл берекесі қайтсе кетеді? Ақсақал сәл ойланып, былай дейді:
- Ауыл ақсақалы шала болса, Жігіттері алты ауыз ала болса, Ә десе, мә дейтін. Жасы үлкеніне жасы кішісі сен десе. Сол ауылдың берекесі кетеді.
Қаз дауысты Қазыбек тұрып:
Келінің керіске сай болса,
Қызың сумақай болса,
Сол үйдің берекесі түгел кетеді,
— Әйелің жақсы болса,
Досың жаныңа жиналып, Рахаттанар қонағың.
Әйелің жаман болса.
Досың сенен безініп,
Үйіңнен кетер қонағың, -
- Уа, қария үй берекесі қайтсе кетеді? - дейді.
- Әйелің қабағын түйіп керілсе,
Шай құйып беруге ерінсе,
Ұлың ұрысқа сай болса, деген екен қария саспастан. Әлібек мынадай сұрақ қояды:
- Ия, ақсақал, не жақсы? Ақсақал мүдірмей жауап беріпті:
- Атың жақсы болса, Тіршілікте мінген пырағың. Балаң жақсы болса, Жанып тұрған шырағың.
- Ал, не жаман?
- Атың жаман болса, Тіршілікте көрген азабың, Балаң жаман болса, Ғұмырлық көрген азабың.
депті.
Аксақалдың мағыналы жауабына тапқырлығына риза болған билер ауылдарына ертіп барып, қонақ етіп, тон кигізіп, ат мінгізіп жіберіпті.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Бұқар жыраудың қартайған кезінде көңілін сұрамақ болып Қаз дауысты Қазыбек би келеді.
Төсекте жатқан Бұқар жырау:
- Бірден онға дейін санның мағынасын маған ешкім айтып бере алмады, Қазыбек, сен айтып берші? - деген. Сонда Қазыбектің берген жауабы:
- Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман.
Екі дегеніңіз - егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніңіз - үш бунақты шідерден шошынар ат жаман.
Төрт дегеніңіз - білікті адамнан белгілі бала тумаған жаман.
Алты дегеніңіз - аймағын билей ал маған кісі жаман.
Жеті дегеніңіз - жетем деген мақсатына жете алмаған жаман.
Сегіз дегеніңіз - серкесіз бастаған қой жаман.
Тоғыз дегеніңіз - толғанғаныңыз.
Он дегеніңіз - өткеніңіз, о дүниеге жеткеніңіз.
### Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қаз дауысты Қазыбек ел аралап жүріп бір үйге түсіпті. Ерінің үйде жоғына қарамастан, әйелі қонақтарды жақсы күтіпті. Сонда Қазыбек "Әйелі мұндай, мұның ері қандай екен?" - деп, отырғанда үйіне ері келеді. Қараса, ері ұя бөріктеу ғана адам екен, Қазыбек әзілдеп, жолдастарына қарап былай депті:
Жарандар, бұл сөзімнің мәнісі бар, Мөнсіздің мәндіменен не ісі бар? Құданың құдіретіне қарап тұрсам, Жапалақ үйрек алған бір ісі бар.Сонда әйел Қазыбектің сөзіне түсініп қалып:
- Биеке, ол сөзіңнің мәнісі бар, Мәнсіздің мәндіменен көп ісі бар. Жапалақ ілген құсын місе түтпай, Әлде де қоңыр қаздан дөмесі бар, - депті.
Сонда Қазыбек әйелге риза болып:
Балаң жаман болса,
Көрінгеннің мазағы емес пе!
Атың жаман болса,
Шыбын жанның азабы емес пе!
Қатын жаман болса,
Бұл жалғанның тозағы емес пе!
Туған балаң жақсы болса, депті.
Тән мен жанның шырағы емес пе!
Мінген атың жақсы болса,
Бұл дүниенің пырағы емес пе!
Алған жарың жақсы болса,
Жиғаның мен мейманыңның тұрағы емес пе! - боп бас косып: "Қалмақта шынымен-ақ ұлымыз құл, қызымыз күң болып кеткені ме? Қол жинап, бір шайқассақ қайтеді?" - деп Абылайдың алдына келіпті. Сонда Абылай: "Біз өлі де тілі өткір елші жіберіп сынасқанымыз жоқ, іріктеп елші жіберейік, оған есе бермесе сонсын шайқасайық!" - дейді. Осыған халык бөтуа қылып, сөз байласады. Бұл жұмысты Қаракесек Келдібек биге жүктейді. Келдібек өзі бара алмай, өзіндей кісі таба алмай, ақыры Қазыбек деген баласын жіберіп сынам ақшы болып оның үйіне кел се, Қазыбек үйде жок екен, оны желі басынан табады. Балам жөн айтуға, жол айтуды біле ме екен деп сынайды.
- Балам, сен кімнің баласысың, жөніңді айтшы? - дейді.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, Шаншардың немересі боламын, - дейді баласы.
- Балам, сенің осылай асық ойнап, тай үйретіп жүргенің жақсы ма, жок, жақсылардың қасына еріп ел танып, жер танып, сөз танығаныц жақсы ма?
- Балалық дәуір де өтеді екен, оны да тастағым келмей түр, бірақ жақсылардың қасына еріп ел танып, жер танып, сөз таныған теріс болмас, - дейді Қазыбек.- Олай болса, балам, үйге қайтшы! - дейді әкесі.
...Қасына он кісі ертіп, астына "Телкоңыр" дейтін тайды ерттетіп беріп Келдібек баласын қалмақ ханына жібереді.
"Телқоңырды" мін деуінде де себеп бар екен. Бір күні Келдібек жылқысын қаптатып келе жатып, қара жал құла қулықтың іші жер сызып, жылқыға ере алмай, ептеп басып келе жатқанын байқайды: "Мынаның ішінде тас бар ма тұлпар бар ма? Бір құлынды мұнша неге ауырлайды жануар!" - дейді.
Күндердің күнінде бие кұлындап құлын биенің мойнына артылып ойнап жүреді. Келдібек:
- Бұған бір кулықтың сүті не болады дейсің, екі биенің сүтін емсін, қызыл тарлан бас мама сүтті бие еді, соның құлынын өздерің сойып же дағы, соған теліп жібер дейді жылқышыға. Құлын сол екі биенің сүтін емгендіктен "Телқоңыр" атаныпты. Келдібектіңтауға-тасқа салса қайтпайтын бір жарам- ды жігіті бар екен.
Ат-тонын сайлап, кісісін онға толтырып сол жігітті Қазыбекке қосып беріпті.
- Қанша айтқанмен мынау бала ғой, бақылап жүрерсің, - деп тапсырыпты жігітке баласын. Сөйтіп:
- Бар, Абылай ханға сәлем бер! - деп коя беріпті.
Абылай бастаған топ бір дөңнің басына шығып түр екен, самсап тұрған сары қолға атының маңдайын тура қойып, жетіп келіп, Қазыбек Абылайға сәлем беріпті. Абылай сөлемін алған соң:
- Сен кімнің баласысың? - деп сұрапты.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, - депті бала.
- Мен ауылда жүргенде балалардың басшысы едім, енді ағаларымның атшысы болайын деп келдім. Тай бәйгесі мен құнан бәйгесін көріп едім, енді ат бәйгесіне қосылайын деп келдім, - дейді бала. Сонда Абылай қарк- қарк күліп.
- Жарайды балам, жарайды, барсаң бар. Тайың да жақсы екен, сөзің де жақсы екен! - дейді.
Сонымен Абылай: "Жүріңдер, мен сендерді біраз жерге шығарып салып қайтайын", - дейді.
Қол дабылды қағып жіберіп жүріп кетеді. Ыңғай жаратып, таңдап мінген қаз мойын, қамыс құлақтар, еттері қызып, біреуі желіп, біреуі жорғалап келеді.Телқоңырдың еті қызған сайын аузынан көбік шашып, алды-артын орап, ортекедей ойнап отырады. Ауыздығымен алысып, баланың колын қиып жібере жаздап келе жатқанда, Абылайдың балаға тағы да назары ауады.
- Балам, сен бері келші? - деп Қазыбекті қасына шақырып алады. - Сен шыныңды айтшы, атшы болғың келе ме, басшы болғын келе ме? - дейді.Сонда бала:
- Тәуірі, мен жол көрген ағаларымның қасында басшы болып не қылайын, атшы болсам да жарар! - дейді.
Сонда Абылай бір төбеніц басына жұртты иіре тұра қалып:
- Ал, жігіттер, барыңдар! Жолдарың болсын, алдарың олжаға толсын, басшыларың Тайкелтір би болсын, хандарың Қарқаралы хан Бертіс болсын, батырларың Малайсары болсын, атшыларың мына Қазыбек бала болсын. Үлкендеріңді кішілерін сыйландар. Көп арасында мына Қазыбек сыкылды кішінің де сөзін тыңдаңдар. Жат елдің алдында жақсы елдің баласы құсап тұрындар. Калмақтың ханы Қоңтажы тасып жүрген хан еді! "Кол бастайтын батырмын, жол бастайтын көсеммін, сөз бастайтын батыр болу да қымбат, жол бастайтын көсем болу да қымбат. Елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан. Елдесе алмай жауласа кетсек, сендердің шеберсіздіктеріңнен болады. Жауды ал мае қылышпен де көндіруге болады, өткір сөзбен де көндіруге болады; мылтыкпен дөлдеп атып жығуға да болады, сөзбен дөлдеп айтып жығуға да болады. Ауыздан шыққан сөз атылған оқпен бірдей, қайтып ала алмайсыңцар. Сөз сөйлегенде ойлап сөйлеу керек, - дейді. Сонда Бертіс тұрып:
- Хандық дәуірді басынан өткізген біз осы жолы сауын сүт қылып қайнатпасақ бізден қатын артык; қасықтай қанымызды, шыбындай жанымызды салып көрерміз, - деп міндетіне алған дай болады.
Сонымен Абылай кош айтысып қайтып кетіпті, елшілер ілгері жүріп кетіпті. Елшілер бірнеше қиыншылықты бастан өткізеді, аязды күні атта- рына қар тепкізеді, өлденеше қиын асу белдерден де асады, суы ащы көлдер- ден де асады. Сұрай-сұрай Тарбағатай тауының таң жағында, Алтай тауының оң жағында отырған хан ордасына барып жетеді. Кешке жақын Қазыбек жетіп барып: "Қазақ елінің елшісі келдік, қайда орналасамыз?" - деп ханға хабар айтады. Сонда хан ордада уәзірлерімен бас косып отыр екен.
- Сойыс қылып шығынданбай-ақ бөліп-бөліп қонақ қылыңдар, - деп оннан-бестен отырған уәзірлеріне хан табыс қылады. Сонда Қазыбек: "Менің жүз атым бар, жүз кісі атшым жок, атты тарата алмаймын, бір жерден орын берсін", - дейді. Басқасының албарына барлық ат сыймай, хан өз албарына байлатқан екен. Қазыбек аттарды оннан топтап байлатып, ат үстінде тұрып реттеткен екен. Сонда ханның әйелі: "Тайға мініп бала да келген бе?" - деп дал аға шығып назар салып, Қазыбекке қарап тұрыпты. Сол күні кешке хан ордасына уәзірлерін, билерін жиып, ханымын қасына алып кеңесіпті. Сөзді өзі бастап:
- Қазақ халқы бізді қамап келіп жатыр, тайға мінгізіп бір баланы да жіберіпті. Абылайдың бізді келеке қылғаны ғой! Менің ойым мынау: келе- кеге келген қылып, осылардың кісілерін қырып тастап, аттарын жылқыға қоса салсақ қайтеді? - депті. Барлық қалмақ "мақұл-мақұл" деп шу ете түсіпті. Сонда ханым тұрып:
- Хан, ол дұрыс болмас. Қазақ деген қабырғалы қалың ел ғой. "Елшіге өлім жок" деген. Жат елдің елшісі келгенде, хандық қасиетіңді сақтап, сөзін тыңдау керек. Сен жүз кісіні өлтіріп жайлана алмассың, жүз атты жылқыға қосып бай бола алмассың. Тай деген тұлпар болып жүрмесін, бала дегенің сүңқар болып жүрмесін, байқау керек, - деген екен. Сонда хан тұрып:
- Олай болса, елшілерді ертең ордаға жинаңдар, өзіме өзі, сөзіме сөзі сай келетін адамы болса оны көрейін, сай келмейтін болса жазасын сол арада берейін, - деп уәзірлерін таратыпты.Ертеңіне хан ерте тұрып, өзінің бір данышпан сыншы қариясы бар екен, сол сыншысын шақыртып алып:
- Мынау қазақ елшілері келіп жатыр, олардың сөзіне есе берсек, сүбемізді суырып кететіні бар ма екен, сен барып осыларды сынап келші, - дейді. Қария: "Жарайды", - деп колына таяғын алып, көпшілікке келіп өрқайсы- сымен екі-үш ауыз сөзге келіп, бұлардың ішінен ештеңе таба алмағандай болады. "Алыстан келген ел ғой, ат-тоны қандай, сайлы ма екен", - деп аттың ішін аралайды. Аттың ішіне барса, Қазыбек аттың ішінде шалқасынан түсіп үйықтап жатыр екен. Екі қолы екі жақта, екі аяғы екі жаісға, аузынан жалын атқылап жатыр. Қария баланы ары-бері айналып тұрып қалады. Осыны ханға айтып барады:
- Мен мынау көпшіліктің ішінен сен шошитындай адам таба алмадым, бірақ мен басқа бір нөрседен шошып келдім, - депті. Хан "неден шошыдын?" - дейді.
- Жылқының ішінде бір бала жатыр, екі аяғы екі жақта, екі колы екі жақта, құлаш ұрып жатыр екен. Аузынан жалыны атқылап түр екен. "Аузым жеткенше сөйлеймін, қолым жеткенше сермеймін, аяғым жеткенше жүремін, төңіректің төрт бұрышына болса да сөйлесуге жараймын, халыкты қара шыбындай аузыма үймелетемін", - деп түр екен, - дейді. Сонда хан тұрып:
- Сен де аузыңды басып, ақылыңнан шатасып жүр екенсін. Ол өзі бала болса, өзі аттың ішінде жатса, бұл жолы атына ие болып қайтар. Ол ержетіп сүбемізді суырғанша талай өмір өтер. Олай болса, бұларды қамамайық, - дейді хан.
Сонан соң олардың да ыңғайлы атқа мінгендей, ықшам киім кигендей жігіттері келіп: "Сөзге дөмелің қалмандар" деп шақырып келеді. Қазыбек те аттың ішінде қалмай, жігіттермен бірге хан ордасына кіріп келеді. Сонда хан тұрып ашулы жүзбен, түсін суытып, мұртын тікірейтіп:
- Ия, қазақтар, неменеге келдіңдер, айтатындарың болса, айтыңдар, - депті. Бұлардың басшысы асып айтпайтын бұқпа кісі екен, "ө" дегеннен шаркылдасып, шаңқылдасып қайтеміз деген кісіше:
Өлеңді өзгеге бердік, Өрлікті төменге бердік. Алдияр тақсыр, алдыңа келдік.
Берсең алдык, Бермесең қалдық, Сөзді өзіңе салдық! - деп, үш-төрт ауыз тақпақпен сөзді тастай берді. Сонда асып тұрған төқаппар Қоңтажы хан мерейі үстем болып:- Олай болса, кешке шейін бір жауап қайтарармын, жауап қайтпай қалатын күн болса, ат-тонның амандығында елді тапқан да теріс болмас, - депті. Сөйтіп, Тайкелтір үш-төрт ауыз тақпақпен сөзді тастай беріп еді, хан оны екі ауыз сөзбен үзіп тастады. Үзілген сөзді жалғап қазақ жағынан ешкім ештеңе дей алмады. Қазақ-қалмақ таразыға бір түскендей болды. Қазақ елшілері тығырыққа тығылғандай болып қалды. Сонда Қазыбек есік жақта отыр еді, айнала бір қарап, ешкім ештеңе демеген соң, орнынан атып тұрып:
- Ерден ердің несі артық, Ептесірген сөзі артық. Малдан малдың несі артық, Бір-ақ асым еті артық, Жерден жердің несі артық.
Бірақ уыс шөбі артық. Міндетіне алған сөзден, Шегінген жігіттен, Өлген аюдың өті артық, дейді. Содан кейін, Қоңтажыға жетіп келіп, қарысып тұрып:
- Ел ебелек емес, ер кебенек емес, дат! - дейді. Сонда хан:
- Өй өзің жөніңді айтшы, атың кім? - депті.
- Атым Қазыбек, әкем Келдібек, халқым қазақ, руым Қаракесек, - депті.
- Дауысың қаз дауысындай қаңқылдап тұр екен, ал датықды айтшы! - депті хан. Сонда Қазыбек:
- Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соктықпай жай жатқан елміз. Елімізден күг-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дүшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дөмі, тұзын ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, кун боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз.
Сен қалмақ та, біз қазақ,
Қарпысқалы келгенбіз,
Сен темір де біз көмір,
Еріткелі келгенбіз,
Екі еліктің лағын Теліткелі келгенбіз.
Танымайтын жат елге
Танысқалы келгенбіз,
Танысуға келмесең,
Шабысқалы келгенбіз,
Сен қабылан да, біз арыстан,
Алысқалы келгенбіз,
Жаңа үйреткен жас тұлпар,
Жарысқалы келгенбіз,
Тұтқыр сары желімбіз
Жабысқалы келгенбіз,
Берсең жөндеп бітімді айт,
Бермесең дірілдемей жөніңді айт,
Не тұрысатын жеріңді айт! -
депті. Сонда Қолғажы не дерін білмей сасып қалыпты.
- Өзің сөзге келетін бала болатын болсаң, отырған орның қандай төмен еді, былай жоғары шықшы, жоғары! - деп қолтығын аша беріпті. Сонда Қазыбек:
- Біздің қазақтың әдетінде жасына қарай отырып, жағына қарай сөз сөйлей береді, өзімнен үлкен ағаларым төрде отырса, маған төбеде отыр- ғанмен бірдей, - деп жалт бұрылып орнына қайта барып отырады. Сонда Қазыбектің сөзі ханның басынан асып, хан не дерін білмей қалады.
- Осылардың өздері келгелі өр үйде қонақтап жүр, алыстан келген елші ғой, ашулары бойында тұр екен, қонақ үйге алып барып, бір жерден күтімге алындар, - депті. Сонда хан нөкерлері:
- Ал, қазақтар, қонақ үйіне жүріңдер, бір жерден күтім көріңдер, - деп алып шығып кетіпті.
Қазақтар шығып кетеді, қалмақ бірыңғай қалып қояды. Барлық қалмақ жиылып, ханның қасына келіп:
- Бір жұдырықтай баладан қарасуға түсіп, осынша дірілдеп кеткеніңіз не? - деді. Сонда Қонтажы тұрып:
- Сендер білген жоқсындар. Сөзді өңменімнен сұғып айтқан кезде, екі иығымнан екі аю аузынан от шашып "тыпыр" етші, "көрейін" деп тұрды. Мінеки, мен содан қатты сескендім. Сендерге көрінбегенмен маған көрінді. Менің енді бұған қайтарып айтар сөзім жоқ, мал мен жанын есептеп алдына салып беріңдер, - деді.Мал, жанды есептеп, адамдарын қайтарған хан:
- Мен хан болғалы, басыма бақыт қонғалы ешбір адамға тізе бүгіп көрген жоқ едім, жығылғанымды білдіріп, сіздерге біраз сый қылайын, - деп бұлардың басшы адамының өр қайсысына бір тоғыздан сый беріпті. Қазыбекке қарап:
- Жаным, Қазыбек, сен жаңа үйреткен жас тұлпар екенсің, сенің айтқан сөзіңнен менің буыным шыдамай, сіресіп тұра алмадым. Сондыктан саған екі түрлі белгі беремін. Біреуі - сенің даусың қаздың даусындай қаңкылдап шығады екен, сондыктан сенің атың бүдан былай "Қаз дауысты Қазыбек" болсын: Екінші - Токсан жеті жүлдені саған арнап байладым, бүдан былай сен екі сыбағалы бол! - депті.
Сүйтіп есеп-кисап бітіп, қазақтар қайтпақшы болды. Мал мен жанды алдына өрістетіп салып, олармен хан қош айтыспақ болып еріп шықты. Содан қош айтысамыз деп бір төбенің басына иіріле тұра қалды. Сонда қазақтын бір жас жігіті ортаға шығып айқай салыпты.
- Уа, жиылған халайық, менің айтпағым мынау, - депті.
— Мен басында қазақтың жылқышысы едім. Жылқы бағып жүріп жылқыммен қалмақтын қолына түстім. Мұнда келгеннен кейін бір уәзір ұрып тонымды тартып алды, өз ықтиярыммен бермеп едім, сабап тісімді сындырды. Атымды алып жаяу қалдым, тісім сынып сөзім бұзылды, осыған жиылған көпшілік не дейді екен? - депті. Сонда Қоңтажы тұрып:
- Бұл немене, басында бір бітім болғаннан кейін аяғыңда еселеп даулай беру дұрыс бола ма? Тон дегенін бір тоқтышақтың терісі шығар, ат дегенің сырты түкті, іші боқты бір тай шығар; ал тіс сынса ауыз ішінде, қол сынса жен ішінде емес пе? - депті. Қазақ, қалмақ таразыға тағы түскендей болып қалады. Ешкім ештеңе дей қоймайды, сонда Қазыбек бала кейінірек түр екен, атты борбайға тартып жіберіп, Қоңтажы ханның қасына жетіп келіп:
- Тісі сынса - ауыз ішінде, колы сынса - жең ішінде жүре беру керек деген не сөз! Оның үстіндегі жалғыз тоны жанат емей немене? Аузындағы отыз тіс, болат емей немене? Астындағы жалғыз ат қанат емей немене? Ханның бізбен қарыспай бітіскендігі рас болатын болса, жанатынан айырмай, болатынан майырмай, қанатынан қайырмай алғанын қайыру керек, қазақ қалмақтың сатып алған құлы емес. Бұл да біреудің ардақтап асыраған ұлы. Ерікті ұл азат болып қайтуы керек, - депті. Сонда Қоңтажы Қазыбек сөйлесе, аруағы асып кетіп, аузына сөз түспейді екен:
- "Мә, жанатыңа жанатым", - деп жанат ішігін шешіп береді, "Мө, болатыңа болатым" деп болат семсерін береді: "Мө, қанатыңа қанатым" деп астындағы қарақасқа тұлпарын түсіп береді. Өзі ашынып тұрған жігіт осы жолы теңдікке колы тиетініне көзі жеткеннен кейін, жанат ішікті киіп, болат семсерді асынып, қара қасқа тұлпарға қарғып мініп алып:
- Ал, менің де дауым бітті, енді қош айтысуларыңа болады, - депті. Сонда, мал-жанын түп-түгел қайырып алып, Қазыбек бастаған қазақ елшілері көшкен елдей гулеп жүріп кеткен де, қасында бір топ кісісі бар Қоңтажы танқалғандай мең-зең болып бір дөңнің үстінде қала беріпті.
### Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қазыбек би әйгілі боп тұрған шағында еліне жайлы қоныс іздеп Сарыарқаны шолып қайтуға кетеді. Соны сырттан есіткен қалмақ Қоңтажы дереу қалың қол аттандырып Қазыбекке қараған елді шаптырып алады. Ханның қолы малмен коса жүзге тарта ер балаларды да байлап әкетеді. Оның ішінде Қазыбектің өз баласы Қазымбет те кетеді. Өйткені Қазыбектің тұқымынан біреуді қайтсе де байлап әкелу жөнінде ханның тікелей тапсырмасы болған екен. Сарыарқаны қоныстыққа ұнатып елге қайтқан Қазыбек шабылған елін көрген соң, өзі басшы болып қалмаққа екінші рет жол тартыпты.
Он төрт жасар бала күннің өзінде-ақ нелер тапқыр сөздер айтып бетін қайтарып тастаған Қазыбектен жасқанып Қоңтажы хан бітім жасауға көнеді. Әр түрлі балалардың ішінен өзіне керегін алып кету мақсатымен әртүрлі қулыққа салады. Сонда ханның көздегені Қазымбетті қайтармау екен. "Тірі емес" деп балаға күн төлеу ниетін білдіреді. Сонда Қазыбек тұрып Қоңтажыға:
- Жүмыр басы, екі аяқты бозымның өзін қайыр. Төрт аякты малымның көзін қайыр. Ерім үшін күн алмай өлісемін, бозымның көзі жок болса, екі есе құн аламын. Бұл айтқаным болмаса, тал түсте талап аламын - дегенде, Қоңтажы:
- Қазыбек би, ерің үшін күн алмай өлісемін дегеніңді жөн дедік. Ал бозымның төлеуін екі есе кып аламын дегеніңе жол болсын! - депті. Сонда Қазыбек:
- Бозымның төлеуі екі есе болатын себебі: белеңнен шыға келген қалың топтың ішінде онын жарык еткен айбыны Қонтайжыдай жанды сескендіреді. Төлеуі толык болса, ендігәрі есте жүреді, - дейді. Сонымен Қазыбек бұл жолы да шапқыншылыққа түскен балалармен коса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толык төлеуін алып қайтады.
Үшінші билігі: осы бітімнен қайтып келе сала Қазыбек елін Сарыарқаға көшіріп, бұл жерді ата мекендік коныс етеді. Бірақ әлі де ол қонысқа көшіп болмаған елдің соңғы бөлегін, сондай-ақ, Қазыбекке ниеттес кіші жүздің бір бөлегін Қоңтажы тағы шаптырын алады. Қазыбекке шабылған елден хабар- шы келеді. Сонымен Қазыбек тағы да қалмаққа тартады. Би бұл жолы Қоңтажының алдына серт қойып, мұндай шабыншылықты ендігөрі қайтала- майтындай етуге немесе бір жола бітіспекке беттеп аттанады. Қоңтажының ордасына таяп келгенде, өткелде тұрған бір жастау қыз Қазыбектің қайда бара жатқан жөнін сұрапты. Қазыбек қызға Қоңтажы ханға елшілікпен бара жатқанын айтыпты. Қыз оған:
- Елші болсаң қазақтың Қазыбегі боларсың, есебің бітсе мені де еске аларсың, - депті. Қазыбек Қоңтажының ордасына түсіп:
- О хан, сен ел шабуды коймадың, мен елшілікке келуден танбадым, — дейді. Қоңтажы бұған:
- Қазыбек би, дұрыс айтасың, сенің қаршадай 14 жасар күніңде айтқан сөздеріңді есітіп: "Шіркін-ай, мынадан бір тұқым алар ма еді", - деп ойла- дым. Содан барып Қазымбеттей ұлыңды алдырдым. Бірақ сен келіп "ерімнің өзі қайтпай тұрып бітім етпеймін" дедің. Не бізге тіліңді кесіп тастап кетпедің. Содан кейін менен іргенді аулақ салып әрі көштің. Сені қайта бір келтіру үшін мен артта қалған елінді шаптырып алдым. Ендігі сөздің турасы сенімен достасуға құмармын. "Даудың артын қыз бітейді, судың артын шым бітейді", - деуші еді. Сондыктан не қыз ал, не қыз бер депті. Қазыбек ханға:
- Саған беретін қызым жоқ, қыз берсең алайын, - дейді. Хан Қазыбектен "ұлың нешеу еді" деп сұрайды. Қазыбек:
- Бір жарым ұлым бар, - деп жауап береді. Хан бұған таңданып:
- Бір жарымы қалай? Сенде дырдай бес ұл бар деп еститін едім дейді.
Қазыбек оған:
- Менің елге ие болатын ұлым біреу-ақ, аты - Бекболат, соны бүтінге есептедім. Ал, қатынға ғана ие болатын үшеуін есепке алып жүргенім жоқ, - деп Қоңтажыға қарапты.
Қоңтажы өз қызын беріп, оны Бекболатқа қосуды өтініпті. Сонымен қазақ пен қалмақтың шабыншылығы тоқталған екен деседі. Қазыбек осы сапарында хан ордасына бара жатқанда жолыққан жас қызды ала келіп: "Осыны тәрбиеле", - деп оны да Бекболаттың қолына тапсырыпты.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Қаз дауысты Қазыбектің баласы Бекболат он сегіз ағайынды екен. Соның кенже інісі жорықта жүргенде, Абылайдың бір үйір жылқысын абайсызда қолына түсіріп, алып кетіпті. Оны Абылай біліпті. "Мені басынғаны ғой", - деп намыстана аттанып, Бекболаттың ауылына келіп түсіпті.
Бекболат Абылайдың алдында жорғалап:
...Тоғыз айыппен жолыңызды алып, кешіңіз, байқаусызда балалықпен болған ғой, - дейді. Ханның қасындағы Бекболатпен бақ күндес кісілер:
- Бұл сізге кыр көрсеткені деп білідіз, мұны басуыңыз керек, - деп шағыстырып, өшіктіреді. Абылай:
- Мен малға уана алмаймын, тентек ініңді өлтірмей ашуды баса алмаймын, - дейді.
- Өз інімді өлтіруге мен де ұстап бере алмаймын, - дейді Бекболат.
Абылай үндемей кетіп қалады. Қайтадан үш жүз кісімен келіп Бекболаттың інісін ұстап алып, мойнына арқан салып ала жөнеледі. Сол күні түсте бір көгал сазға келіп қонған соң, Абылай:
- Соңымыздан ешкім келмес пе екен, қарап тұрыңдар, - дейді. Өлден уақытта: " - "Бір қарайған көрінеді", - деген соң Абылай:
- Ол Бекболат болар, келген соң түс деп атын ұстаңдар, - дейді. Айтқанындай Бекболат екен.
Ол түспей атының басын теріс қаратып тұрып:
- Ай, Абылай, мұнан бұрын жолдасқа мен қандай едім, қасыңдағылар қандай еді? - дейді.
- Сен бір төбе, бұлар бір төбе еді, - дейді Абылай.
Сонда Бекболат келген жағына шауып кетіп, өлден уақытта қайта шауып келіп, әлгіндей теріс қарап тұрып:
- Орал таудың ор түлкісі,
Ақиық келсе, тек кетпес,
Айнала қуса ит жетпес.
Сондадағы мерт етпес!
Орал таудың ақ иығы, - деп байлаулы тұрған інісін шешіп алып жөнеле беріпті, хан қарсылық жасатпапты. Бекболат кеткен соң, қасындағылардың түсіне алмай таңырқап отырғанын біліп, Абылай:
- Бекболат, бір төбе, басқалар бір төбе дегенге сендер намыстанғандай болдындар-ау, Бекболаттың келіп кетуінен не сезіп отырсыңдар? Жаңа ол не айтып кетті? - депті қасындағы билеріне.
- Сол арасын аңғара алмай отырмыз! - деген соң, Абылай:
- Білмесеңцер, енді онымен таласып өкпелемеңдер, - деп Бекболаттың сөзін былай түсіндіріпті. - "Орал таудың ор түлкісі" деп ол өзін айтты. "Айнала қуса ит жетпес" деп сендерді айтты. "Орал таудың ақ иығы" деп мені айтты". "Ак иык келсе, тек кетпес" - деп келіп қалған соң, ашумен інімді алған шығарсың" дегені. "Сондадағы мерт етпес" дегені ханнан халык күшті, халықтан биліксіз, хан да болсаң ақылыңа салып, інімді жібер, жөбірің болса, айып алып бітіресің дегені" депті.
Айтқанындай артынан Бекболат тоғыз айыбын жіберіпті. "Көп қорқытады, терең батырады" деген сол. Абылай сықылды азуы алты қарыс ханда қалың қазақтан қаямығып, райынан қайтыпты дейді.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Жантай деген бай малшысымен төбелесіп, сол төбелесте байдың бір күрек тісі сынады. Жалшы "сенен шығамын" деп ақысын сұрайды. Бай "тісімді сындырдың, соның төлеуі үшін алдым" деп ақысын бермейді. Екеуі Қазыбекке келеді.
Жантай тұрып:
- Мынау менің жалшым еді, өзіммен төбелесіп, бір күрек тісімді сындырды. Бұның құнын сұрасам бермейді. Жалға жүрген ақымды бер деп жүр, - дейді. Сонда жалшы тұрып:
Мен жалға жүрдім Жантайға, Мен күшіме жарытпадым.
Бір тай алмақ болып алты айға. Содан барып төбелес туды,
Бір асына жарытпады, Жазым болып күрек тіс сынды.
- Байдың аты бай емес пе, ақымды бермейді, үйінен куады. Би ата, әділдігіңізге жүгінгелі келдім, - деп сөзін аяктапты. Бұл дауға Қазыбек мынадай билік айтыпты:
- Ас адамнық арқауы еді. Жантай асқа жарытпаған соң жалшыға күш қайдан дарысын. "Аш кісі ұрысқақ" деген төбелестің шығуына да өзің себепкер болғансың. Сондыктан мынаның ақысын бер, күрек тісің күнсыз. Еркектің қалған тісі аман болса, бір күрек тістен келер кемшілік жоқ, Ал әйелдің күрек тісі, әрі көркі, әрі жіп қиятын қаруы, - дейді.
### Қазыбек би жайлы әңгіме (Тағы бір нұсқа)
Қазыбек беріде елге белгілі болған кезде екі әйел бал ата дауласып, алдына келіп жүгінеді. Әйелдердің біреуі:- Мынау баламды есін білмейтін жас күнінде жоғалтым. Соны мына әйел тауып алды ма, әлде ұрлап алды ма, оны білмеймін, әйтеуір асырап алыпты. Бүгін танып, сұрасам "өз балам" деп бермейді.
Екінші әйел тұрып:
- Бала өзімдікі, өзім таптым, мынау босқа жармасып тұр. - Қазыбек екі әйелдің сөздерін тыңдап болып, біраз ойланып отырып қалады. Содан кейін:- Бірің балаңды жоғалтқаныңды, енді бірің тапқаныңды растап шығарлык мұнда басқа куә жок. Сондықтан мұнда мынадай билік еткім келеді, - дейді де, баланың екі қолынан екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны жоғары көтеріп: "екеуіңе қақ бөліп беремін, осыған ризасыңдар ма?" - дейді. Сонда балаға ие болып жүрген әйел:
- Біреуге тірі кеткенше, жартысы болса да өзімде қалсын, бөлсең бөл! - деп безеріп тұрып алады. Ал, баланы таныған әйел:
- Ойбай, биеке-ай! Қайда жүрсе де, тірі болсын, шаба көрмеңіз! - деп безек қағады. Содан барып Қазыбек:
- Бала мына жоғалтқан әйелдікі, өйткені ол баланың тірілігін тілеп тұр, баласын өзіне бер, - деп билік айтады.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Қазыбек пен Әйтеке екеуі бас қосып ақылдысатын бір мәселе болып, бір орынды уағда қып, ел атасы деп, Төле бидің алдына бармаққа сөз байлапты. Аталған күнде Төле бидің аулына кеп түсіпті. Сәлемдесіп, амандасып далада отырғанда Төле сөз бастайды.
- Уа, әлеумет, құс ұшса қанаты талатын, жүрсе тұяғы күйетін ит арқасы қиян қашық жерден келіп отырсыңдар, осы аттың күші қай жерінде? - дейді.Сонда біреу "аттың күші алдында" дейді, біреу "аттың күші артында", енді біреу "аттың күші ортасында" дейді. Төле ортасында дегенге қадала бір қарады да:- Аттың күші алдында да болмай, артында да болмай, ортасында болатын себебі қалай? - дейді.
- Бас - басшы, арт қосшы, астында төрт тіреуі бар - ортасы арқалық емес пе? Күш ортасында болатын себебі сол, - дейді соңғы айтушы. Тағы да Төле:
- Бұрынғылар айтқан екен, "би екеу болса, дау төртеу болады" деп, үш ел әр жаққа тартып, дау бітімі бытырамасқа төбе би атап қойса қалай болар еді? - дейді. Оған қауым "дұрыс" дейді. Бірақ, төбе билікке талас туады. Ұлы жүз: "Біз боламыз, өйткені жасымыз үлкен ағамыз", Кіші жүз: "Біз боламыз, өйткені қара шаңырақтағы кенжелік жолымыз бар", - дейді. Сонда манаты аттың күші ортасында деген жігіт отырып:
- Аға төреші болмайды - алдында қаймығары жоқ, іні төреші болмайды - артында қайрылары жоқ. Айбар қылар алдында ағасы бар, қаймығарлық артында інісі бар, екі жағынан да сүйеуі бар, билікті айтатын тебе билік ортаншы ұлға лайық! - дейді. Төле қарт сонда жігіттерден жен сұрайды. "Аттың күші басында" деген ұлы жүз жігіті, "Аттың күші артында" деген Әйтеке, ал "аттың күші ортасында" деген жігіт Қазыбек болып шығады.
"Қой асығы демеңдер,
Қолыңа жақса сақа кой.
Жасы кіші демеңдер,
Акылы асса аға ғой", - деген бұрынғылардың айтуы бар еді, уа, жаным, Қазыбек, төбе билікті саған бердік, айтқан сөздеріңнің бөрі жоба болсын, - деп Төле оң жағына отырғызып, батасын береді.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Жоңғарлардың қолбасшысы Сары Манжы бастаған отыз мыңдай ойрат Сарыарқаны шарлап одан Қаратау атырабын Түркістан төңірегін түгелдей жаулап алған ғой. Сол шайқас кезінде Қалдан Cереннің батыр баласы Шарышпен Абылай батыр жекпе-жек айқасып, Шарышты мерт кылады. Қалың ойрат жабылып Абылай мен оның біраз жігіттерін қолға түсіріп әкетеді. Оларды арашалап қалуға қазақтардың шамасы келмей қалады. Сонымен бір жылдай уақыт өтеді. Абылай батыр аяқ-колы кісендеулі жата береді. Артынан іздеп барған қазақтың белді адамдарын жоңғар Қонтайшысы маңайлатпапты. Енді ел-жұрт боп ақылдасып "Көне, Абылайды кім құтқарып әкеледі?" дегенде, Халық бір ауыздан "Қазыбек би барсын, одан басқа адамның реті жоқ" десіпті. Осы көпшілік өтінішімен Қазыбек Жоңғарияға елшілікке аттаныпты.
Қазыбектің асқан алғырлық, батылдык, шешендік қабілетін бұрыннан білетін Қонтайшы бұл жолы онымен көп тіресе алмапты. Барынша күтіп сыйлапты да, мынадай шарткойыпты: Біріншіден, Әбілхайыр, Әбілмәмбет хандар, Барақ сұлтан, Жәнібек батыр тағы сол сиякты он атақты кісілерің бір-бір жігіттен кепілдік берсін. Екіншіден, орыс патшалығынан қол үзесіңдер, Жоңғарияға қосыласыңдар сонда ғана Абылай батырларың қайтарылады. Оған коса Түркістан оныц төңірегіндегі отыз екі қала өздеріңе беріледі, - дейді.
Қаз дауысты Қазыбек қайтып келеді. Ел басшылармен ақылдасыпты. Бүткіл халық қамы үшін қорған болған Абылайдай батыр үшін Қонтайшы талабын жартылай орындауға бекінеді. Сөйтеді де Әбілмәмбет пен Барақ сұлтанға бір-бір жігіт аманатқа бергізеді. Ресей патшалығына да, Жоңғарияға да өзірше беріле қоймайтындығын білдіреді. Егер бұған көнбеген күнде орыстармен бірлесіп шабуылға шығатындығын ескертеді. Қазыбектін мұнысы айла-тәсіл, Қонтайшыны үрейлендіру еді. Қонтайшы Қазыбектің бұл шартын ары-бері ойластырады да, "қазақтар орыстармен бірігіп кетсе, халім мүшкілге айналар" деп қауіптенеді де, Қазыбекпен келісімге келеді.
Абылай батырды тұтқыннан босатады. Түркістанды және оның атырабындағы отыз екі шаһарды қайтып береді. Әбілмәмбет Түркістанға хан сайланады. Абылай батыр Арқа жағына сұлтан боп белгіленеді. Бұл кезде Қаз дауысты Қазыбек аулы Ұлытауды жайлапты. Мінеки, ақылгөй абыз, бітімгер Қазыбек баба Абылай ханды жоңғар тұтқынынан осылай құтқарған екен.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Қыпшақ пен Қаракесек елдері жайлауға таласыпты. Осы дауды шешуге ел-жұрт Қаз дауысты Қазыбекті алдырыпты. Аман-саулықтан кейін Қыпшақтың биі:
- Арғынның арык биі сөйле. - депті. Сонда Қазыбек:
- Арық емес қатумын,
Жетімдік көрсе қыз азады,
Бала кезден татумын.
Жаугершілік кезде ер азады,
Көшершілік кезде түйе азады,
Ермен бірге ел азады,
Көктемде бие азады,
Тағындағы хан азады, - депті де, ен жайлауды екі елге қақ бөліп беріп елдің бәрін риза етіпті.
### Қазыбек би жайлы әңгіме
Бағаналы Борбас дейтін байдың "Шаппай бер" атанған, талай сәйгүлікке дес бермеген қара қасқа жорғасы болған.
Бір ұлан-асыр тойда жорғаға көзі түсіп қызыққан Ахмет хай қара қасқаны қалап алуға көңілі кеткен. Қарамағындағы Өменке, Құлтас, Жйнтас дейтін билерге "жорғаны сұрап келсеңдерші" деген екен: "Тамырын басып көрейін", "Мә деп бере койса, сұрайын". "Баруын барайын, бірақ сараң бай ұстата коймайды ғой" деп салғыртсыпты. Олардың сыңайың сезген соң:
- Қауқары тышқан аулауға ғана келетін баршын тартқан бүркіттей көрі қулар не тындырар дейсің, - деп хан бала шағынан сөз сайысына түсіп, талай шешенді мүдірткен, жалынды жас - Шорман бала биді жұмсапты.
Балаби Борбастыкіне барса, жоғарыда аты аталған үш би бабдікіне конақ болып отыр екен. Он жеті жасар бала жігітті көрген бай:Көне, кекеткенді кой, Жөн сөзге көш! - Табындағы би азады. Сендей бейқам би, Арғынның түбін қазады!
- Қандай бүйымтайың бар еді, сөйлей отыр? - дегенде Шорман бала:
- Ханнан сәлем әкелдім,
Бағаналы Борбасым.
Қасым жомарт сиякғы,
Даңқың аян болғасын.
Қалауын айтты қармаулы,
Салмағы зіл-қорғасын.
Берсін деді ренжімей,
Қара қасқа жорғасын.
Хан да жомарт өзіңдей,
Жанар таудың көзіндей
Айтқаны ғибрат халыққа,
Осы үш бидің сөзіндей.
Жорғаңыз да дүлдүл ғой,
Көздің жауын арбайтын.
Жауға мініп барсаң да,
Ешқандай мін таңбайтын.
Шыныдай мүзға салсаң да,
Тас тұяғы таймайтын.
Құбылып басып ойнайтын,
Қылығына ????Тұғырдаяқан тұйғындай,
Көк аспанда ойнайтын.
Қапшын болсаң, құтылып,
Қусаң, жетпей қоймайтын,
Қарқынынан танбайтын,
Жыл мінсең арып-талмайтын.
Қара қасқа жорғаны.
Сыйладым деп ханыма,
Жөнің бар жанға байлайтын, - депті.
Айтпайын десе, елге сор, Отыз тістен шыққанды, Отыз рулы ел білер.
- Ауруын жасырған ажалсыз өледі, Зорлыктан қорыққан амалсыз көнеді. Айтайын десе, бұған сор,
Мына билерге рай бермей отыр едім, "Сұрауы келіссе бермейтін дүние болмайды" деген рас екен. Жарайды. Ханның қалауын алып қайт. "Береген қолым алаған" деген бар. Оның да бір қымбат-қимасы бар шығар... Үш биді куә қылғандай, "Ханым да жомарт" дедің ғой", - депті Борбас бай.
## Тағы қараңыз
* Төле би
* Әйтеке би
## Сыртқы сілтемелер
* Арық емес, қатумын
## Дереккөздер |
Степняк — Қостанай облысы Амангелді ауданы, Үштоғай ауылдық округі құрамындағы ауыл. Бұрынғы Степняк ауылдық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстікке қарай 98 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 453 адам (234 ер адам және 219 әйел адам) болса, 2009 жылы 272 адамды (129 ер адам және 143 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Үштоғай — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл, Үштоғай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан ортылығы - Амангелді ауылынан солтүстікке қарай 104 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 603 адам (307 ер адам және 296 әйел адам) болса, 2009 жылы 291 адамды (150 ер адам және 141 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Нутталлиоз — жылқының жұқпалы ауруы. Қоздырғышы бір клеткалы, қан эритроциттерінің паразиті -Nuttallia equi.Бұл паразит жануарлар организміне осы қоздырғыш жұққан кенелер шағып,қан сорғанда жұғады. Н-дың жасырын даму кезеңі 10-15 күндей, аурудың жіті түрінде малдың дене қызуы көтеріледі, жемшөпті нашар жейді, кілегей қабықты жерлері қызарады,кейін сарғаяды және өңсізденеді,жүрек соғысы,тыныс алуы жиілейді, кейде несепке қан араласады,кейбір бие құлын тастайды. Аурудың созылмалы түрі 3,5 айға созылады. Жас мал жеңіл ауырады. Дер кезінде емделген мал айығып кетеді,ауру асқынса мал өлуі де мүмкін. Емі: сульфанитрол, флавакридин, гемоспорадин, пироплазмин, азидин, жүрек, асқазан-ішек жұмысын реттейтін дәрілер қолданылады. Н-дың алдын алу үшін мал денесіне,қора-жайға тараған кенелерді әрдайып жойып отыру қажет.==Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы, 8-ші том.1976== |
Болат Бауыржанұлы Мажағұлов (1 тамыз 1983 жылы, Алматы) — музыкант, мәдениет жанашыры. 2010 жылдың қараша айынан бастап Астана қаласы Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысы.
## Өмірбаяны
Болат Мажағұлов 1983 жылы 1 тамызда Алматы қаласында дүниеге келген.
* 1990 жылы К.Байсейітова атындағы Республикалық музыка мектебіне барады.
* 1998 жылы Қазақ ұлттық музыка академиясының гобой сыныбына түседі. Академияда оқып жүріп Италия, Ресей, АҚШ және Қазақстанда өткен көптеген республикалық және халықаралық конкурстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болды.
## Қызмет жолы
Қызметінен бөлек, "Абай", «Три брата», «Сказки колдуна», «1997» деректі кинофильмдерінде басты рөлді сомдады.
* 1999 жылы Астана қаласы Мемлекеттік Филармонияның симфониялық оркестріне гобойлар тобының концертмейстері болып жұмысқа орналасты.
* 2006 жылы Президент оркестрі ән және эстрада ансамблінің көркемдік жетекшісі болып Республикалық Гвардияға шақырылды.
* 2007-2008 жылдары мәдениет Басқармасында тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау бөлімінің бас маманы, одан кейін өнер бөлімінің бастығы болып жұмыс істеді.
* 2008 жылы "Джунгли аниматроникстер театры" директоры болып тағайындалды.
* 2009 жылдың желтоқсан айында Бейбітшілік және келісім сарайы директоры қызметіне кірісті.
* 2010 жылдың қараша айынан бастап Астана қаласы Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама Басқармасының басшысы болып тағайындалды.
## Марапаттары
"Құрмет" ордені, «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен және басқа да түрлі дипломдар мен алғыс хаттармен марапатталған.
## Отбасы
Үйленген. 2 қызы бар.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Мажагулов Болат Бауыржанович Мұрағатталған 12 мамырдың 2017 жылы. (орыс.) |
Ерлан Бәтташұлы Сыдықов (29 ақпан 1956 жыл, Семей) — қазақстандық ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор. Халықаралық педагогика академиясының академигі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2005), Қазақстан Республикасының Білім Беру ісінің Құрметті қызметкері, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры (2011 жылдан) және Шығыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы (2009 жылдан).
## Білімі, ғылыми атағы
Орта білімді Абай ауданындағы Қарауыл ауылында Абай атындағы мектептен алған (1973 жылы тәмамдаған).
С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің Тарих факультетін 1978 жылы «Тарих» мамандығы бойынша «Тарихшы, тарих және қоғамтану оқытушысы» біліктілігімен тәмамдаған.
1981 жылғы қыркүйектен ҚазМУ-дің аспирантурасында білім алған, 1984 жылдың ақпанында диссертация қорғап, тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алды.
1999 жылғы 15 қазанда «Қазақстан Ресей Федерациясының құрамында (1917–1937)» тақырыбы бойынша докторлық диссертация қорғады.
ҚР ЖАК шешімімен 2001 жылғы 25 қазанда профессор ғылыми атағы берілді.
## Академиялық атағы
2003 жылы Халықаралық педагогикалық білім беру ғылымдары академиясының академигі
2005 жылы Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім беру академиясының акдемигі, Қазақ ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі болып тағайындалған.
## Еңбек жолы
Еңбек жолын Семей қаласында 1978 жылы Семей ет және сүт өндірісі технологиялық институтында Қоғамдық ғылымдар кафедрасында тағылымдамадан өтуші-зерттеуші қызметінен бастаған.
1984 жылдың қыркүйегінен 1996 жылдың қаңтарына дейін Семей ет және сүт өндірісі технологиялық институтында ассистент, аға оқытушы, доцент, факультет деканының орынбасары, кафедра меңгерушісі, профессор, проректор қызметтерін атқарған.
1996 жылдың шілдесінде Қазақстан Республикасы Үкіметі аппаратының мемлекеттік қызмет және кадрмен жұмыс бөлімінің кеңесшісі қызметіне тағайындалған.
1997 жылдың маусымында Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің ректоры қызметіне тағайындалды.
2004 жылдың сәуірінде қайта құрылған Семей мемлекеттік педагогикалық институтының ректоры болып тағайындалған.
2008 жылдың шілдесінен 2011 жылдың 26 шілдесіне дейін Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің ректоры қызметін атқарған.
2011 жылғы 26 шілдеден бастап Қазақстан президентінің өкімімен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры Мұрағатталған 9 сәуірдің 2018 жылы. болып тағайындалды.
## Қоғамдық қызметі
2012 жылғы 15 қаңтардағы бесінші шақырылым Астана қаласы қалалық мәслихатының депутаты. Әлеуметтік-мәдени даму мәселелері жөніндегі тұрақты комиссия мүшесі.
Шығыс Қазақстан облыстық мәслихатының 3 шақырылымының депутаты, Қазақстан Республикасының Ұлттық кеңесінің мүшесі. Ұлттық тарихшылар Конгресінің төрағасы. «Астана ЭКСПО-2017» ҰК» АҚ жанынан құрылған Қоғамдық кеңестің бірінші отырысы барысында оның төрағасы қызметіне Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры Ерлан Сыдықов сайланды.
## Марапаттары
* 2001 жылы «Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері» атағы;
* 2001 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл» медалі;
* 2004 жылы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы күміс медалі;
* «Ы.Алтынсарин атындағы құрмет белгісі» медалі;
* 2005 жылы «Қазақстан конститутциясына 10 жыл» медалі;
* 2005 жылы елбасының жарлығымен «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағының иегері атанды.
* 2007 жылы Қазақстан Республикасының Құрметті спорт қайраткері (құрметті атағы);
* 2007 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін медалі»;
* 2009 жылы Шығыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы (құрметті атағының иегері);
* 2010 жылы «Парасат ордені» мен марапатталды.
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан конститутциясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан халқы ассамблиясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы президенттің өз қолынан жоғарғы мемлекеттік награда ІІ дәрежедегі «Барыс ордені» мен марапатталды (Астана, 13 желтоқсан 2015 жылы);
* 2015 жылы ТМДның алтын достастық медалі;
* 2015 жылы Халықаралық Шыңғыс Айтматов атындағы сыйлықтың иегері атанды.
* 2016 жылы Парламент Сенатының Құрмет грамотасы;
* 2016 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 25 жыл» мерекелік медалі;
* 2016 жылы «Қазақстан прократурасына 25 жыл» медалі.
## Кітаптар
* Шәкәрім және Алашорда (Алматы, 2008)
* «Шәкәрім» энциклопедиясы (Семей, 2008)
* Алаш қаласының тарихы (Семей, 2010)
* Город Алаш (сборник документов) (Семей, 2010)
* Восточная Алашорда (Семей, 2010)
* Демократия салтанаты (Семей, 2011)
* Шакарим (Москва, 2012)
* Энциклопедия «Лев Гумилев» (Астана, 2012)
* Лев Гумилев и тюркское возрождение (Астана, 2012)
* Ученики Л.Н.Гумилева (к 100-летию Л.Н. Гумилева) (Астана, 2012)
* Вопросы Евразийства: Истоки евразийства (Астана, 2012)
* Шәкәрім – Ұлы дала тұлғалары (Алматы, 2013)
* Энциклопедия «Лев Гумилев» (Москва, 2013)
* Хан Абылай: таным мен тағылым (Астана, 2013)
* Халық тарих толқынында І (Астана, 2013)
* Халық тарих толқынында ІІ (Астана, 2013)
* Халық тарих толқынында ІІІ (Астана, 2014)
* Халық тарих толқынында ІV (Астана, 2014)
* Народ в потоке истории V (Астана, 2014)
* Шәкәрім (түрік тілінде, Анкара, 2014)
* Жамбыл (Москва, 2015)
* Shakarim the lite of a Kazakh poet (түрік тілінде, Published by the Aitmatov Academy, 2015)
* Как пишутся книги (Астана, 2016)[1] Мұрағатталған 11 ақпанның 2019 жылы.
* Жамбыл (серб тілінде, Beograd, 2016)
* Шәкәрім Құдайбердіұлы (Фотокітап, Алматы, 2018)
## Дереккөздер |
Мүсәпіров Аппақ - Социалистік Еңбек Ері (1948), егінші, Талдықорған облысы (қазіргі Алматы облысы), Жаңаталап колхозының егіншілер бригадасының бригадирі (1945). 1902 жылы Талдықорған облысы, Шұбар ауылында туған.
## Еңбек жолы мен жетістігі
* 1930-1945 жылдары Жаңаталап колхозында егінші болып істейді.
* Ұлы Отан соғысы жылдары майданда болып, кеудесіне "За победу над Японией" медалін тағып, 1945 жылы туған колхозына оралған оны қызылшашылар мен егіншілер аралас бригаданың бригадирі етіп тағайындайды. Бригада жоспар көрсеткішін жыл сайын көтеріп отырады:1946 жылы межеленген 150 центнердің орнына 55 гектар жердің әр гектарынан 165 центнерден қант қызылшасы алынады.1947 жылы бригадаға 35 гектар қант қызылшасы және 130 гектар астық дәнді дақылдар алқабы бекітіледі. Алған міндеттемелерін абыроймен орындап, 8 гектар жердің әр гектарына 837 центнерден, ал қалған жерге межеленген 235 центнердің орнына 404 центнерден қант қызылшасын өсіреді.
* 1946 жылы межеленген 150 центнердің орнына 55 гектар жердің әр гектарынан 165 центнерден қант қызылшасы алынады.
* 1947 жылы бригадаға 35 гектар қант қызылшасы және 130 гектар астық дәнді дақылдар алқабы бекітіледі. Алған міндеттемелерін абыроймен орындап, 8 гектар жердің әр гектарына 837 центнерден, ал қалған жерге межеленген 235 центнердің орнына 404 центнерден қант қызылшасын өсіреді.
## Наградалары
* "1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін" медалі
* Ленин ордені
* "Орақ пен Балға" алтын медалі
* Социалистік Еңбек Ері (1948)
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
История народов Средней Азии |
Аққошқар — Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігіне бағынысты Ашутасты ауылдық округі құрамындағы ауыл, 2019 жылға дейін қысқарған Аққошқар ауылдық әкімдігі орталығы болды.
## Географиялық орны
Арқалық қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 57 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы ауыл тұрғындарының саны 811 адам (408 ер адам және 403 әйел адам) болса, 2009 жылы 629 адамды (332 ер адам және 297 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Фурманов ауылдық округі – Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігіне қарасты әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Фурманово ауылы кіреді. Орталығы – Фурманово ауылы.
## Халқы
2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1530 адамды құрады.
## Дереккөздер |
Болат Бауыржанұлы Мажағұлов (1 тамыз 1983 жылы, Алматы) — музыкант, мәдениет жанашыры. 2010 жылдың қараша айынан бастап Астана қаласы Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының басшысы.
## Өмірбаяны
Болат Мажағұлов 1983 жылы 1 тамызда Алматы қаласында дүниеге келген.
* 1990 жылы К.Байсейітова атындағы Республикалық музыка мектебіне барады.
* 1998 жылы Қазақ ұлттық музыка академиясының гобой сыныбына түседі. Академияда оқып жүріп Италия, Ресей, АҚШ және Қазақстанда өткен көптеген республикалық және халықаралық конкурстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болды.
## Қызмет жолы
Қызметінен бөлек, "Абай", «Три брата», «Сказки колдуна», «1997» деректі кинофильмдерінде басты рөлді сомдады.
* 1999 жылы Астана қаласы Мемлекеттік Филармонияның симфониялық оркестріне гобойлар тобының концертмейстері болып жұмысқа орналасты.
* 2006 жылы Президент оркестрі ән және эстрада ансамблінің көркемдік жетекшісі болып Республикалық Гвардияға шақырылды.
* 2007-2008 жылдары мәдениет Басқармасында тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау бөлімінің бас маманы, одан кейін өнер бөлімінің бастығы болып жұмыс істеді.
* 2008 жылы "Джунгли аниматроникстер театры" директоры болып тағайындалды.
* 2009 жылдың желтоқсан айында Бейбітшілік және келісім сарайы директоры қызметіне кірісті.
* 2010 жылдың қараша айынан бастап Астана қаласы Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама Басқармасының басшысы болып тағайындалды.
## Марапаттары
"Құрмет" ордені, «Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен және басқа да түрлі дипломдар мен алғыс хаттармен марапатталған.
## Отбасы
Үйленген. 2 қызы бар.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Мажагулов Болат Бауыржанович Мұрағатталған 12 мамырдың 2017 жылы. (орыс.) |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.