text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Темір – Ақтөбе облысы Темір ауданындағы қала (1928 жылдан), Темір қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Шұбарқұдық кентінен шығысқа қарай 50 км жерде, өзімен аттас өзен бойында орналасқан.
## Халқы
* 2328 адам (2009);
* 2310 адам (1999).
## Тарихы
Іргесі 1868 жылы әскери бекініс ретінде қаланған. 1869 жылы қазақ даласын басқару жөніндегі патша үкіметінің . Қалада осы жылы 99 үй, 913 адам тұрған, 2 дәрігерлік орын, бір кластық орыс-қазақ мектебі, қоғамдық кітапхана, пошта бөлімшесі, мешіт, шіркеу жұмыс істеген.
## Жәрмеңке
1900 жылдан бастап маңызды сауда орталығы болды. Мұнда жылына 2 рет жәрмеңке өткізіліп тұрды. Саудагерлер Ташкент, Бұхара, Үфі, Орынбор, Қазан қалаларынан келіп тұрған.
## Уезд кезінде
1922 жылы құрамында 31 болыс болды. 1928 жылы аудан орталығына айналды. 1976 жылы тұрғыны 5,0 мыңға жуықтады. Қалада 1996 жылға дейін май зауыты, құрылыс мекемелері, ауданы тұрмыс қажетін өтеу комб, т.б. кәсіпорындар мен мекемелер болған. Уақытша Ережесіне сәйкес құрамында 17 болысы бар (қазіргі Темір, Ойыл, Байғанин, Мұғалжар аудандары) уезд орталығы болған
## Ауыл шаруашылығы
Олардың негізінде Темірде шаруа қожалықтары, ӨК, ЖШС-лар ұйымдастырылды. Ірілері: “Қарақамыс”, “Балдысай”, “Темір”, “Толғанай”, “Қоныс” ЖШС-лары.
## Инфақұрылымы
Қалада Сақтаған Бәйішев атындағы орта мектеп, кітапхана, отбасылық-дәрігерлік амбулатория, фельдшер-акушерлік пункт, т.б. әлеуметтік-мәдени мекемелер орналасқан. Қала маңында Сырлытам бейіті, Ишан ата, Әндірдің мешіті, Темірдің өзінде Ахмет Қалпе мешіті бар.
## Дереккөздер |
Нұра — Абай облысы Көкпекті ауданы, Үлгілі Малшы ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Көкпекті ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 70 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Есім — Абай облысы Ақсуат ауданы, Ойшілік ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 17 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Екпін — Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл, Екпін ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 5 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Аққала — Абай облысы Ақсуат ауданы, Екпін ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 10 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Көкжол — Абай облысы Ақсуат ауданы, Екпін ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 32 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
## Ежелгі Үйсін жерінде
Жетінші ғасырдан бастап қытай жылнамалары арқылы бізге жеткен деректерге сәйкес, Жетісу мен Жоңғар өлкеcінде «Алты шу елі» деген атаумен белгілі болған ірі алты тайпадан тұратын бірлестік Батыс түрік қағанаты тарихында мәртебелі орын алған. Олар шымыр (шуми), шимойын (шумиғұнь), суан (шубань), албан (шубань), сіргелі ( шуюйе) және шақшам (шато, шуато). Бұл тайпалар атауы Шу өзеніне байланысты пайда болған.Ғасырлар тұңғиығы, арадағы ұзақ жылдар қазақ халқында, жалпы көшпенді түркі халықтары арасында, арнайы зерттеулер аз жүргізілгендіктен және бабаларымыз жазып қалдырған тарихи жылнамалар болмағандықтан, өткен ғасырлар тізбегі оқиғалар ширегін бір бірінен алыстатып, ажыратып жіберген. Зерттеуші ғалымдар көне замандағы тарихымызды ертеден келе жатқан қытайдың Таншу, Ганму деп аталған көне жылнамалары арқылы, ерте замандағы персілер мен гректердің жазба деректерінен және тастарға сына жазумен ескерткіштер түрінде қалдырған «Көк түріктер» қағанатының ел тұтқалары Күлтегін, Тоныкөк, Йоллықтегін жазбалары арқылы зерттеп білу мүмкіндігіне ие болды.Бұрынғы сақ тайпалары мекендеген өңірде үш ірі тайпалық одақ : үйсіндердің, қаңлылардың, аландардың тайпалық одақтары жарыққа шықты. Сақ тайпалары осы одақтардың арасына сіңіп, солардың атымен аталатын болды.
Осы тайпалар одақтарының ішіндегі ең ірісі - үйсіндердің тайпалық одағы еді. Онан бұрын жасаған ғұн тайпалары да тарих алаңынан кетіп сақтар мен үйсіндердің арасына сіңген. Шежіреші батыр Қазыбек бек Тауасарұлы сіргелі мен шақшамды бірге қатар жасаған туысқан тайпалар дейді, ал көне қытай деректері шатоны(шақшамды) шуюйе(сіргелі) тайпасымен бір одақта болып, соңынан бөлініп шыққан, бірақ түп тұқияннан шыққан түбі бөлек деп көрсетеді .
Сонымен, бүгінде «шақшам» деп аталатын тайпаның тарихы ежелгі сақ-ғұн дәуірінен басталады, ал тайпаға қатысты нақты деректер бізге VII ғасырдан қытай жылнамалары арқылы белгілі болды .
Шато тайпасының ұрпақтары «шақшам» деген атаумен біздің заманымызға алты аталық рулы ел болып жетті. Шато (шуато ) деген шақшам тайпасының қытайша аталуы, ал көне түркі тіліндегі өзатауы үш сөзден құралған- «Шу оқ шам». Ескіден бізге келіп жеткен «шам» деген сөз елдің бір бөлігі немесе құрамы дегенді білдіреді. Қазақта жанұяның, үйлердің, халық пен рулардың санын анықтайтын: түтін, ошақ,уй, шам, ел, арыс деген ұғымдар кеңінен тараған. Сонымен «Шу оқ шамның» әлеуметтік мағынасы: Шу бойын мекендеген жауынгер ел болып шығады. Шу- өзен, оқ- әскери әкімшілік белгісі, ал шам - елдің бір бөлігі.
Шақшамдар түбі сақтар мен ғұндар батысқа ауғанда Жетісу мен Жоңғарияда қалып қойып, соңынан Үйсін бірлестігіне кірген рулардан қалыптасқан. Байырғы заманнан шақшамның сіргеліден бөлініп, үйсінге келіп қосылғаны аңыз түрінде халықтың есінде сақталған, ал кейбір шежіре нұсқаларында шақшам үйсінге кірме деп айтылады. Алтай тауы (Алтын тау ) мен Тянь Шань(Аспанға үлескен тау) тауларының ортасына орналасқан кең жазық Шато жазығы деп аталған, ал шатолардың әкімдік орталығы Бешбалық (қытайша Бэйтинь ) қаласы болыпты.Ғалымдардың соңғы дәлелдеріне сүйенсек Бактрия -Бахадыр- Бақтияр атаулары ұлы бабамыз Байдулу есімен яғни VII ғасырда жасаған Батыс түрік кағаны Бахадыр Дулудың есімен байланысты болып шығады (қытайлар тарихында Баһадур - Мохеду хэу ). Кәсіби тарихшылардың орныққан ғылыми дәлелі - көп заман ілгеріде қалыптасқан тайпалар мен рулардың бабасы болып көрсетілу уақыт өте келе халықтың күрметтеуі арқылы шежірелік ата есебінде айтылып кетуі.
Ганму, Таншу аталған көне қытай жылнамаларында" шато"(шуато) тайпасы туралы көптеген деректер бар. Сол жылнамалардағы құжаттарға сараптама жасап анықтағаным: ескі қытай тілінде" р" әрпі сирек пайдалынады және сөз ортасында айтылмайды (мысалы қытайлар «түрік» сөзін «тукю» деп айтқан). Дауыссыз дыбыстар сөздің соңына келсе, ол да айтылмайды немесе соңынан жіңішкерту белгісі қойылады. Қытайлықтар тіл ерекшеліге сәйкес, айтуға ыңғайлап «шақшам» сөзіндегі " қш "әріптерін " т " әріпіне айналдыруы олардың грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты. Бізге жеткен деректерді салыстырып, сараптама жасағанда, шақшам тайпасының атауын қытайлар жұмсартып, өз тілдеріне ыңғайлап, оңай айтылатын түрде шато деп атағаны анықталды.
## «Алты шу елі»
Бірде бір халық немесе ру, тайпа із - тұзсыз тарих алаңынан жоғалып кетуі мүмкін емес. Уақыт өте олар атауларын, мекендерін өзгертуі мүмкін және бір елдің құрамынан басқа халыққа сіңіп кетуі ықтимал. Елдің түбі түпкілікті жоғалмайды, ал ұзақ жылдар мен арадағы ғасырлар олардың ізін іздеген ұрпақтарын жаңылыстырады, адастырады.
Жетінші ғасырдан қытай жылнамалары арқылы белгілі «Алты шу елі» одағындағы тайпалар шымыр (шуми), шимойын (шумиғұнь), суан ( шубань), албан (шубань), сіргелі ( шуюйе) және шақшам (шато, шуато). Бұл тайпалардың аталуы, әрине сөз жоқ, Шу өзені атауымен байланысты.
«Алты шу елі» деген атаумен белгілі болған ірі алты тайпағаталдауреттік саны кәзіргі қазақша аталуы көне ханзу тілінде аталуы түркіше - қазақша мағынасы қосымша түсініктемелер
* Шымыр Шуми Шу билері ханзу тілінде «ми», түркі тілінде аудармасы «би»
* Шимойын (Шумиғұн) Шумигунь Шу билері ғұндар Ертедегі ғұндардың Шу бойында қалған ұрпақтары
* Суан (Шуан ) Шубань ( 1) Шу өлке елі "«ан» көне түркі тілінде өлке"
* Албан (Иобан) Шубань ( 2) Алып тау өлке елі "«ан» көне түркі тілінде өлке"
* Сіргелі (Су жер елі) Шуюйе Шу жер елі, Су жер елі "Шу жер- ертедегі Шумер мемлекеті"
* Шақшам Шато (Шуато) Шу оқ шам (Шу оқ елі ) "шам – елдің бір бөлігі , құрамы"
Тайпалар атауы, біріншіден олардың жайласқан жерлері, пайдаланған өзен- сулары және олардың тұрмыс жағдайын білдіретін әлеуметтік сипаттарына байланысты болады. Шуды мекендеген тайпалардың арасында екі бөлімнен тұратын шуюйе (сіргелі) «Шу жер елі» тайпасынан шато (шуато)- шақшам тайпасы бөлінген. Бұл деректер қазақ шежіресінде сіргелі мен шақшам ерте заманда бір тайпа болған деген мәліметті растайды .Сондықтан шақшамдар сіргелінің құрамында алғашқыда бір шамы болып, ал соңынан «оқ шамы» болып бөлінгені айқын көрініп тұр. Көне түркі заманынан белгілі «оқ»(жебе) белгісі тайпаларға ерекше сенім артып берілетін жауынгершілік пен қатар әскери әкімшіліктің де белгісі. Қысқаша айтқанда, Шақшам Сіргелінің өз алдына әскери әкімшілік міндетін алып бөлініп шыққан бір бөлігі немесе «бір шамы», яғни «оқ шамы», ал толық атауы «Шу оқ шамы»-ықшамдалған түрде шақшамы.
Байдулу (Бахадыр Дулу, Бақтияр), Айшыкел - Ашына қойлы ( Ашина хэлу) есімдері ұлы жүз шежіресінен бүкіл қазақ халқына белгілі. Бізге ғасырлар тұңғиығынан жеткен шежірелерде олар өздері басқарған тайпалардың түп аталары есебінде көрсетіліп кеткен .
Осыған байланысты: «Қазағымыз әдетте есімі ұранға айналған адамдарды арғы атасына санайды», - деген белгілі қазақ жазушысы С. Мұқанов, ал белгілі батыр, шежіреші Қазыбек Тауасарұлы :«Қашанда жұрт бабасына әке етіп бірнеше ұрпақ өтіп кеткен әлдеқандай бір батырлықпен, әлде байлықпен , тағы қандай бір ел алдындағы беделімен атағы шыққан бабасының бабасын әке етіп бере салады » - деген.
Көп заман ілгеріде қалыптасқан тайпалар мен рулардың бабасы болып көрсетілуі, атақты елтұтқалардың уақыт өте келе халықтың күрметтеуі арқылы шежірелік ата есебінде айтылып кетуіне байланысты .
Ұлы бабаларымыз Байдулу мен Байдыбек Түрік елінің ақсүйектер қауымынан шыққан, олар Ашина Дулу ұрпақтары. «Шоно» көне түркі тілінде және маңғол тілінде қасқыр, ал Ашина- мәртебелі қасқыр деген мағына береді. Дулу аталатыны-түрік мемлекеті негізін қалаған топ, есте жоқ ерте заманда Алтайдың дұлығаға (дұлыға- түркі жауынгерлерінің темірден жасалған бас киімі) ұқсайтын тау сілемдерінен өсіп-өніп шыққан деген аңызға сәйкес, Дулу ұрпағы аталған. "Сонымен қатар Он оқ елі" әскери әкімшілік одағындағы Шу өзенінің батысын мекендеген бес аймақты қалың ел нушуби аталған, ал сөздің мағынасы: «Шу бойын мекендеген көп- қалың билер» (Шу-өзен, ну-көп, қалың; би- иесі,).
## Ұлы бабамыз Байдулы
Қиын заманда Түрік кағанатында ел басқарған Қараша, Байдулы, Байдыбек, Айшыкел және олардың ұрпақтары туралы деректер бізге қытай, персі және Византия жылнамалары арқылы жетті.
Қара Жүрын Түріктің үлкен ұлы Байдулы бабамыз 560 - 631 жылдары жасаған. Оның тегі Ашына (Дулу) әулетінен, ел басшысы, тайпалар одағының басқарушысы және өмірінің соңғы жылдарында Батыс Түрік кағанатында каған болған. Сонымен қатар ежелгі сақтардың -ғұндардың ұрпақтары болып саналатын шато- шақшам тайпасымен қатар көптеген тайпалардың әрі басшысы, әрі тайпа көсемі. Шато-шақшамдар сол заманда Байдулу қарамағына шуми , шуюйе тайпаларымен қатар кірген. Оған Қытай императоры Тайцун берген ресми есімі Бахадыр Дулу хан (қытайша Мохеду хэу). Ғасырлар тұңғиығынан бізге жеткен ұлы кісілердің есімдері, көпшілігінде, олардың туылғанда қойылған өздерінің аттары емес, лауазымдары немесе жанама аттары .
Түрік кағанаты Жұңғо мемлекетінің үздіксіз жасаған зиянкес әрекеттерінің салдарынан бірнеше рет талқандалды. Ақырында Батыс түрік кағандығы " Он оқ елі "мемлекетіне, соңынан Түркеш қағандығына айналды.
Бахадыр Дулу хан (Байдулу) 628 жылы Батыс түрік кағаны дәрежесіне көтерілді. Ол шуйюе (сіргелі), шуми (шымыр), шато (шақшам-шуоқшам) тайпаларына бірінші кезекте арқа сүйей отырып Жоңғария, Тарбағатай және Жетісу өлкелерінде үстемдік құрды. Аталған тайпалардың көшіп қонып жүретін тарихи мекендері Шу өзенінің шығысы болды.
Шу өзені батысын мекендеген нушуби тайпалары ( каса, аскіл, азғыр, барсаған) құнарлы әрі малға жайлы, шығыс жағалауды басып алуға ұмтылып көп әрекеттенген. Алайда Бахадыр Дулу хан шығыс жағалаудың иелері шуйюе, шуми және шато тайпаларының мүдделерін барынша қорғап, оларға емін-еркін көшіп қонуына жағдайлар жасады.
## Арпалысып өткен Айшыкел
Байдулу- Айшыкелдің ұрпағымыз деп бүгінде шақшамдар ғана айтады. Себебі тарихи деректерге қарағанда Қытай империясымен табан тіресіп ұзақ жылдар азаттық үшін соғысқан Айшыкелдің жеке қосыны негізінен шақшамдардан құралған. Сол заманда шатолардың мекені Баркөл көлінің маңайы, Тарбағатай өлкесіндегі кең жазық, ал орталық қаласы шуми, шуюйелермен бірге Бесбалық (қытайша Бхейтинь) еді. Қытай императоры Тайцун Бесбалық қаласын мекендеген халықтарды басқаруды Айшыкелге арнайы жарлығымен 651 жылы тапсырған. Қытайлардың оған қойған есімі Ашина Хэлу, көне түркі тілінде Ашына қойлы, ал ресми есімі Ышбара хан (каһарлы хан) болатын ал кейінгі ұрпақтары есімін қысқартылған түрде Айшыкел деп атап кеткен.
Ел басқарған ұлы бабаларымыздың өмірі шежіредегі аңыз әңгімелердегідей кең -жайбарақат, шалқыған өмір болмаған. Қытай деректеріне сүйенсек- үздіксіз қырғын соғыстар, таусылмас дау, шексіз қасірет, ат үстінен түспейтін жорықтарға толы қилы заман болған. Шақшам елінің тарихына қатысты ұлы бабаларымыздың ішінде туған жерге топырағы бұйырғандар Қошбар батыр мен Байдыбек ғана. Қараша би Тоғонда қайтыс болған, Байтулы Шығыс Жетісуда жерленген, Айшыкелдің мәйіті ішкі Қытайда қалған.Жан сақтау әрекетінде, туған жерді тәуелсіз ұстап қалу максатында, үздіксіз соғыстар мен таусылмас қырғынардың аяғына жету қиын. Қилы кезеңде жан сақтап, бала шағамен малыңды қорғап қалу үшін өмірдің өзі « қас» әрі «сақ» болуға яғни «қассақ- қазақ» болуға мәжбүр еткен. Сондықтан «қазақ» атауына негіз болған «қас-сақ» сөз тіркесі осыны дәлелдеп тұрғанын атап өту қажет. Сонымен қатар ол заман ағайын -туысқан тайпалар арасында дау- жанжалмен бірге, билікке таласу, жайлымға таласу, бақталастық, өзара кек алып қанға - қанмен қайтару рәсімдері кең етек алған заман болатын.
Сол заманда шато - шақшам тайпасы аталған «он оқ» одағына кірмеген, бірақ 651- 657 жылдары Қытайға қарсы азаттық соғыс ұйымдастырған Батыс Түрік кағаны Айшыкелдің (қытайша Ашина хэлу ) қарамағына кіріп шуми, шуюйе тайпаларымен қатар азаттық үшін күрескен әскерлердің алдыңғы қатарында болды.
Батыс Түрік кағаны Барыс дулу хан 634 жылы қайтыс болған соң қаған тағына отырған Ышбара Төліс хан үш тайпаны: шуйюе -сіргелі, шуми – шымыр және шато- шақшамдарды кағанат құрамына кіргізіп, оларға үстемдік жүргізуге әрекет жасады. Аталған тайпаларға жаңа қағанның саясаты ұнамағандықтан, олар тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында шығысқа қарай яғни Баркөл көлінің батысындағы Шато аталатын кең даланың қиыр шығысына қоныс аударып, қытай императоры Тайцунның қол астына кіріп паналауды ұйғарған. Сол кезеңде олардың табиғи көсемі яғни тайпалар жетекшісі Түріктің Ашина ақсүйектер қауымынан шыққан Мұқа ханзада болатын. Алайда қытай императоры Тайцунның жүргізген күрделі саясатынан қауыптенген шуйюе, шуми және шато тайпалары ежелгі тарихи отаны Шу өзені бойындағы ежелгі мекендерін, ертеректе тартып алған нушуби тайпаларынан босатып алуға талпынды. Шу өзенінің батысын мекендеген нушуби аталған бес аймақ түркі тайпалары VII ғасырда «он оқ елі» құрамында болған. Ежелгі елді азат ету жорығын басқаруға шыққан көсем- Қараша бидің төртінші ұрпағы (неменесі) Айшыкел еді.Аса дарынды қолбасшы Айшыкел 651 жылы шатолардың қолдауымен Батыс түрік кағандығын Ышбара Төліс ханнан күшпен тартып алды. Сол жылы Батыс өңірдің негізін қалаған «Он оқ елі » тайпалар әскери-әкімшілік бірлестігі және «Алты Шу елі» тайпалар бірлестігі толық оның қарамағына өтті. Айшыкел Түрік кағандарының жазғы жайлауы, оңтүстік тауларын қар басқан, тоғайы қалың, сылдырап аққан бұлақтары мыңға жеткен шуақты жерге бекініс салдырып, ордасын сонда көшіріп, мықтап күшейтті. Бұл берік қамал өте шұрайлы жердің атына сәйкес Мың бұлақ бекінісі аталды (кәзіргі Меркі тұрған жер). Жаңа каған алдыңғы қатардағы сенімді қосындарын шуйюе, шуми және шато тайпалары сарбаздарынан саптады. Айшыкелдің ең таңдаулы жеке қосыны бүкіл түркі тектес тайпалардың ішінде ерекше жаугершілігімен, батырлығымен белгілі болған, ал дұшпандар тіпті өздері түгіл атынан қорқатын, шато-шақшамдардың сарбаздарынан құралды. Шуйюе, шуми және шато тайпалары Айшыкелдің арқасында Шудың шығыс жағасындағы көне мекендерін нушуби тайпаларынан қайтарып алып, өрістері кеңи түсті.
Сонымен қатар Айшыкелдің шақшамдардан құралған арнайы қосыны ерекше жаугершілігімен соғыс өнерін жете меңгерген тайпа ретінде, көшпелі түркі тектес елдер арасында атағы кең жайылып, тіпті Қытай императоры Тайцзунның көзін қыздырған.Сол заманда араб елінен келген елші шатолардың соғыс өнерін тамашалап, оның сүреттегені сақталған. Оның айтуынша, ат үстіндегі шато жауынгеріне төтеп беру өте қиын болған. Ат үстінде емін еркін ойнаған жауынгер алға да, артқа да бірдей шаба алатын және садақпен үздіксіз тоқтамай ата білген. Дұшпан садағымен бір жебе атып үлгергенше шато жауынгері он оқ атып үлгіретін. Астындағы атын аяғымен амалмен басқаратын шато жауынгерлері, босаған қос қолы бірден екі қару ұстауға икемделіп, дұшпанды ойсырата соғатын. Шато сарбаздары шабуылға туралап шыққанда, арақашықтары он қадамнан кем болмайтын. Бұл біріншіден өз күшіне сенген ерекше өжеттіктің белгісі болса, екіншіден дұшпанның жаудыра атқан оқтары сирек тиетін әдісін пайдаланған.
Ежелгі ескі дау- жер үшін 652 жылы Батыс өлкені азат ету мақсатында Жұңғомен ұзақ жылдарға созылған соғыс басталды. Қытайдың жаңа императоры Гаоцзун 70 мың сарбаздан құралған әскерін сол жылы Айшыкелге қарсы шығарды. Кескілескен ұрыс нәтижесінде адам санының артықшылығын пайдаланып қытайлар 653 жылы Бесбалықты басып алды. Сол ұрыста Айшыкел әскерінен үш мың адам қаза болды. Қанша қиын болса да, ол бар күшін салып, 655 жылы Іле өзені бойында құмырсқадай қаптаған қытайлардың шабуылын тоқтатты. Ашынып, намысқа тырысқан император Гаоцзун, ішкі Қытайдан жаңадан көп әскер шығарды. Батыс өлкені жаулап алуға, соғыс өнеріне тәжрибесі мол жаңа қолбасшылар жіберді. Әскер саны 100 мыңнан асқан қытайлар 657 жылдың басында Тарбағатайда орналасқан хан ордасына жан жақтан шабуыл жасады. Іле өзенінен Шуға дейінгі аралықта табан тірескен, жан шыдаспас қырғын соғыс болды. Ақырында саны ондаған есе көп, ордалы жыландай қаптаған қытайларды тоқтату мүмкін болмағандықтан, Айшыкел зор қырғыннан қалған әскерімен Шаш ( Ташкент) қаласына барып паналамақ болды. Ұзақ, адам шыдатпас ауыр соғыстардан шаршап жеткен Айшыкелді Шаш қаласының тарханы алдынан шығып, жылы жүзбен қабылдаған. Соңынан аңдусыз демалып жатқан Айшыкелді ұлымен, сенімді серіктерімен, сатқын тархан жауға тірідей ұстап берген.
Сонымен империямен арпалысқан ауыр соғыс 659 жылы Айшыкел мен оның үлкен ұлы Түйенді, саны ондаған есе көп қытай әскерлерінің, тұтқындауымен аяқталды. Ертеректе қытай еліне сіңірген бұрынғы еңбектерін ескеріп, тұтқындағы Айшыкелге, қытай императоры Гаоцзун үлкен құрмет көрсетіп, оған көптеген жеңілдіктер жасады. Бірақ еркін елге басшы болып үйренген Айшыкел, азаттықты аңсап, соңынан денсаулығы нашарлап, көп ұзамай жат жерде қайтыс болды. Сонан соң Батыс өлке жерін қытай императоры жаңа аймақтарға бөліп, шекараны қосымша әскерлермен күшейтті. Император тарапынан шуйюе, шуми және шато тайпаларына көсем болып, түрік ақсүектер тұқымынан шыққан Мұқа ханзада қайтадан тағайындалды. Сонымен, сол заманда ел басшысы каған болған, азаттық үшін Жұңғомен арпалысып өткен Айшыкел, Байдулу атасы секілді, шежіреде шақшам бабаларының бірі болып көрсетілетін болды
## Азаттық жолындағы жанталас
Көне қытайдың Таншу, Ганму аталған жылнамаларында шатолардың көне тарихынан келтірілген деректер сақталған. Сол деректерге сәйкес Батыс Түрік мемлекетінің каһаны Ышбара -Төліс- шад 634 жылы кағанаттың құрамындағы, кағанға наразы болып, өз еріктерімен көшіп- қонып жүрген, үш тайпаны қол астына алмақ болды. Каған Бахадыр дулу хан 631жылы қаза тапқан соң еркіндіктерін жоғары санайтын, бостандық сүйгіш үш тайпаны яғни шымыр, шуйюе, шатоларды қарамағына қаратпақшы болып әрекет жасаған еді. Бірақ аталмыш тайпалар олардан үркіп, бостандықтарын сақтап қалу мақсатында, қытайдың Тайцзун императорының қоластына өз еріктерімен барып кірмек болды . Олардың жаңа мекендері Алтай мен Алатау арасындағы Жоңғар өлкесінің Баркөл көлінің шығыс жағалауы болған еді. Байырғы мекені Шу алабынан кейін Жетісу алқабы болатын, ал осының алдында ғана олар Жоңғар өлкесіне көшіп Баркөлдің батыс жағалауында еді. Сонымен 633 жылы шатолар Баркөлдің батысынан шығысына ауысып Жұңғо мемлекетінің қол астына кірді, себебі Қытай императоры Тайцзун бұлардан салық сұрамайтын.Императормен жасалған келісім бойынша шато тайпасымен бірге шуми, шуйюе тайпалары Жұңғоның шекара күзетін атқарды, бірақ емін- еркін қөшіп -қонуға ерікті болды, ал бостандық сүйгіш тайпаларға керегі де сол еді. Баркөлдың маңайы құмдақты үлкен жазық болатын, ал қысы мен жазы көшпелі мал шаруашылығына өте ыңғайлы еді. Осы кең жазық соңынан шато тайпасының атымен «Шато» даласы аталып кетті, ал кейбір деректерде керісінше тайпаның аталуы даланың атауымен өзгерген дейді , бұл әрине ешқандай қисынға келмейтін пікір, себебі аталмыш дала бұрын басқаша аталған. Қытай жылнамасындағы деректер бойынша шатолар саны сол кезде 30000 жетіпті.
Жарты ғасырдан соң , Түркеш қағанаты 701-703 жылдары дәуірлеп тұрғанда аса мықты жауынгершілік қабылеттерін үлгі етіп каған Шақшамдардың рулық таңбасы "жебені " мемлекет таңбасы есебінде қолданған.
Көп ұзамай, атақты ханзада Күлтегін бастаған Шығыс түрік кағанатының әскерлері «Алты Шу елі» тайпалар бірлестігін бағындырды және сонымен қоса шато тайпасы қайта құралған Көк түрік аталған (жаңарған қағанат) кағанатының құрамына уақытша кірді.
Көшпелі тайпалар арасындағы тынымсыз соғыс әрекеттерінің салдарынан шато тайпасы 704 жылы қытай империясының қол астына кіруге мәжбүр болды. Оларға ілесіп қарлықтар, ал соңынан Батыс түрік кағанатындағы басқа түркі тайпалары да қытай империясына уақытша бағынды.Сол замандағы саяси жағдайды пайдаланып күшті мемлекеттер қатарында өткен Тибеттің әскері 711 жылы қытай императорының қол астындағы батыс түрік тайпалары мекендеген Батыс өлкеге кең көлемді жорық жасады. Шато тайпасы шекара шебінде тұрған ең шеткі тайпа болғандықтан Тибет әскерінен шегініп Баркөл маңынан көшіп, Бесбалық (Бесбалшық) қаласын паналаған. Шатолар барлық уақытта батыс түрік тайпаларының ең қиыр шығыс шетіне орналасып, сыртқы жаулардан бірінші соққы қабылдайтын оқ қағар болған. Бесбалық қаласында қытай императорының мықтап бекінген үлкен қосыны бар еді. Сондықтан Тибет әскері қаланы қоршап біраз әуреленгенімен, ол жолы басып ала алмады.
Арада ондаған жылдар өткен соң Батыс түрік қағанаты орнын басқан Түргеш кағанаты негізін қалаған - қара және сары түргештер арасында 756 жылы алауыздық өрши түсті. Алауыздықты пайдаланған қарлықтар Жетісу және Батыс өлкені басып алды. Қытай әскерлері көптеген қиындықтарды өткеріп Батыс өлкедегі негізгі төрт бекініс қамалдарды- Құшаны, Қарашарды, Қотанды және Жоңғариядағы Бесбалықты ұстап қалуға шамасы келді. Бесбалықты мекендеген шатолар қытай императорына тәуелді болып қала берді, бірақ олардың жағдайы өте ауыр болды. Ұйғырлардың қоршауындағы шатолардың Қытай императорымен тікелей байланысы болмағандықтан, тым ауыр салықтың салмағын көтеру мүмкін болмады. Ұйғырлардың ауыр салығынан құтылмақ болып, азаттықты аңсаған шатолар, сол заманда тасы өрге домалап тұрған Тибет мемлекетіне уақытша бағынып, соңынан олардың әскери одақтасы болуға мәжбүр болды.
Жұңғоға қарайтын Батыс өлкеде, 757 жылы қытай мемлекетіне наразы халықтар көтеріліске шыққан. Көтерілісті басуға шыққан күшті мемлекеттер қатарына қосылған тибеттіктермен бірге шатолар қатысқан. Қытай қолбасшысы бастаған, құрамында қытайлықтардан басқа арабтар мен шатолар бар, біріккен үлкен қол көтерісшілерді аямай жазалады.
Оңтүстік Жоңғарияда көшіп қонып жүрген шатолар ұйғырлардың шамадан тыс көп салықтарына шыдай алмай қиналып, құтылуға жол таппай жүргенде Тибеттің қарамағына өткен соң жағдайлары біршама жеңілдегендей болды, себебі тибеттіктердің саясаты шатолар үшін бостандыққа жеткізетін тура жолдай көрінді.
Ұзаққа созылған қырғын айқастардан соң, шатолардың өжет қимылдарының арқасында, тибеттіктер 789 жылы Бесбалықты алып, 789 жылы жеңіске жетті. Сонымен шатолардың тарихи астанасы енді тибеттіктердің қол астына өтті. Жеңілген ұйғырлар соғыста сәтсіздікке жеткізген шатолар деп есептеп, оларға қатты кектенді. Шатолықтар болса өзіміздің астанамызды қайтарып алу үшін жан аямай соғыстық деп санады.Тибеттіктер қытайдан, Батыс өлкенің негізін құрайтын үлкен бекініс қалалар- Құшаны, Қарашарды, Қотанды және Қашқарды тартып алмақ болды, алайда астанасын жаудан босатып, негізгі мақсатына жеткен шатолар олардың әрекеттерін қолдағысы келмеді. Сондықтан қолдаусыз қалған тибеттіктер жорығы бұл жолы сәтсіздікке ұшырады. Алайда 790 жылдың соңында бүкіл Батыс өлкенің кілті саналатын Бесбалық қаласы үшін қытайлар мен тибеттіктер арасында соғыс қымылдары қайтадан күшейді. Бұл жолы көмекке келген шатолардың қолдауымен Бесбалық түбінде Тибет әскері біріккен қытай –ұйғырлар қолының үштен екісін қырып салды.
Бірақ көп ұзамай тибеттіктер жеңіліске ұшырап, шегінуге мәжбүр болды. Олар өздерімен бірге одақтастары шатоларды алып кетіп, Наньшань тауының бөктеріне орналастырды. Соңдарынан құғынға шығып, өшіккен ұйғырлар шатоларды түгел қырып жіберуді көздеді, себебі алдыңғы соғыста олардың көмегі болмаса тибеттіктерге Бесбалық өтпес еді және ұйғырлар көп шығынға ұшырамас еді .
Үздіксіз соғыстардан қатты әлсіреген Тибет мемлекеті 805-806 жылдары ұйғырлардың тоқтаусыз шабуылдарына зор қиындықтармен төтеп беріп тұрды. Сәтсіздікке ұшырап, жағдайлары нашарлаған олар, кешегі күнге дейін сенімді одақтастары болып келген шатоларға, енді бар кінәні аударып, сенімсіздікпен қарай бастады. Қытай –ұйғырлардан тағы да жеңілсек, олар тастап кетеді деп есептеді. Сондықтан шатоларды мал мүлкімен құнарсыз, суы тапшы Цайдам жотасының баурайына көшірді. Құнарсыз жерде жағдайлары күрт нашарлап, қатты наразы болған шатолар, бұрын қытай империясының қоластында үлкен құрметте болған заманды аңсап, тибеттіктерді тастап кетуге шешім қабылдады.Сонымен, 808 жылы 30 мың адамнан тұратын, қолбасшы Шөже батыр бастаған шатолар, қытай империясының қоластына қайтадан кіру мақсатында шығысқа қарай жорыққа шықты. Солтүстік Няньшань таулары аңғарлары бойымен жүрген шатолар көші, Таошуй өзенін жағалап қытайды бетке алып, шөлмен тартып, шекараға бет алды. Шатолар көшін кеш байқаған Тибет басшылары, әскерлерін қара құрымдай қаптатып, арттарынан жедел құғынға шықты. Олар, бұрынғы одақтастарының тамырына біржола балта шаппақ болды. Соңдарына түсіп, өршелене тиіскен тибеттіктер әскерімен шатолар бір ай бойы тоқтамай жүре соғысты. Қытай шекарасына жеткенше күн сайын қантөгіс ұрыстар тынымсыз жүрді. Екі жақтан да қаза болған әскерлер шығыны көп болды. Ақырында Қытайға зор қырғыннан тірі қалған, аздаған малын айдаған, саны екі мыңнан сәл ғана асатын атты сарбаздар мен сау қалған шамалы ғана жанұялар жетті.
Қансырап, титықтаған, зор қырғыннан тірі қалған батырларды, азаттық үшін арпалысқан өжет халықты, қытайлар аса үлкен құрметпен құшақ жая қарсы алды. Оларға жеткілікті етіп азық пен мал берді және сау қалған жан ұяларын құнарлы жерлерге орналастырды. Шатолардың ерекше жаугершілдігін ескеріп, олардан шекара қорғайтын арнайы әскер құрды. Ал күшті одақтастары шатолардан айырылған тибеттіктер, қолдаусыз қалып, оның үстіне соңғы қырғында шығыны көп болғандықтан, жаугершілік әрекеттерін тоқтатып, біржолата тыныштануға мәжбүр болды.Қытайдың қол астына өткен, аса жуынгер өжет халық- шатолар соңғы Тибет қырғынынан соң қайтадан 835-836 жылдары күшейіп, адам саны көбейіп, қалпына келе бастады. Жаңа көсем Ақбұған батыр бастаған олар бір кезде қатты өшіккен Ұйғыр кағанатына қауып төндіре бастады. Көк түріктер қағанатынан жақында ғана бостандық алған ұйғырлардың арасында ауыз біршілік жоқ еді. Олардың басшыларының арасында күшейіп қалпына келген шатоларды және жаңадан күшейіп келе жатқан қырғыздарды қолдайтындар табылды, сондықтан ұйғырлар ескі араздықтарын уақытша ұмытып, шатолармен бірлесіп жаңа соғыс одағын құрды.
Жаңа құрылған соғыс одағын басқарған ұйғыр ханзадасы Құлық бек 839 жылы одақтас болған шатолардың көмегімен өздерінің астанасы Қарақорымды, тақта заңды түрде отырған ұйғыр ханынан тартып алуды жоспарлап, көп әскермен жорыққа шықты. Сұрапыл айқастардың нәтижесінде, Ақбұған батыр бастаған шатолардың көмегінің арқасында, Қарақорым қаласы Құлық бектің қол астына көшті . Алайда 840 жылдың каһарлы қысы азабынан әлсіреген Құлық бектің әскері тағы бір басқа ұйғыр ханзадасы- ескі бақталас Қойлық бағаның қолынан өңбай жеңіліп, шатолармен бірге Қарақорымды тастап кетуге мәжбүр болды. Ұзамай Құлық бек пен Ақбұған батыр астыртын жіберілген дұшпандар қолынан қаза тапты. Құлық бектің орнына ұйғыр ханзадасы Уге тегін қолбасшы сайланды.
Барлық көшпелі халықтарға өте ауыр тиген 842 жылғы жұттан соң, ашығып қатты қиналған ұйғырлармен бірге шатолар қытай шекарасы бойындағы отырықшы халықты тонап, азық жинап алу үшін жасаған жорыққа қатысуға мәжбүр болды. Алайда қытайларды қатты сыйлайтын шатолар мен қытайдың байырғы дұшпандары- ұйғырлар арасында алауыздықтар пайда болып, олар өзара келісімге келе алмады. Ескі араздары еске түсіп, өшіккен ұйғыр басшысы Үге тегін шатолардың жаңа қолбасшысы Жайысты опасыздықпен өлтірді. Кеше күні ескі одақтастары болған, ал әскерлер саны шатолардан бірнеше есе көп - ұйғырлармен соғысу мүмкін болмады. Сондықтан шатолардың жаңа қолбасшысы Насық шора жеті мың жанұядан тұратын қалған әскерді бастап Жұңғоға кетіп, ежелгі жан ашыр одақтастарының қарамағына өтіп кетті.
Қытай империясы шатоларды ерекше жаугершілігі мен өжеттігі үшін жоғары бағалайтын. Сондықтан императордың ерекше жарлығымен шатоларға шекараға жағалай орналасқан Жұңғоның он аймағын қорғау тапсырылды. Сонымен қатар шатоның 1200 жауынгерінен құралған, аса қиын тапсырмаларды орындауға арналған, ерекше әскери қосын ұйымдастырылды. Қосынның қолбасшысы, шато перзенті Жайын батыр үздік адал қызметінің нәтижесінде қытай империясының ең жоғары әскери атағына ие болды. Қытай императорына берілген есепте, шекараға жақын орналасқан басқа тайпалар шатолардан қатты қорқатынын ескеріп, оларды өте қиын, аса қауыпты, жауапты әскери қызметте ғана пайдалану қажеттігі көрсетілген. Қолбасшы Жайын қайтыс болған соң орнына оның ұлы Жайсаң батыр қолбасшы болып тағайындалды.
Сонымен ІХ ғасырдың соңында шатодан шыққан Жайсаңның ұрпағы- ханзада Луқайын (Ли Кхэ юн) Қытай империясын жаулардан қорғауда сіңірген зор еңбегі ескеріліп, патшаларға ғана көрсетілетін құрметке ие болып, бір өлкені дербес басқару құқына ие болды. Ал оның ұлы Ансу баған (Ли Цунь сюй) бойына біткен бірегей әскери дарындылығының арқасында әкесінен жоғары дәрежеге қолы жетті. Ол Солтүстік Қытай империясының императоры болып жарияланып, 907 жылы таққа отырды.
Бұл патшалық киданьдардың солтүстік қытайды мекендеген көшпелі тайпалардан тұратын (қарақытайлар) мемлекет еді. Ансу бағанның қол астындағы шатолар көшпелі халық болғандықтан көсемімен бірге кидандарға келіп қосылды . Құрамына шатолар келіп кірген бұл мемлекет 907-1115 жылдары өркендеп тұрды. Шатолардың асқан жауынгершілігінің арқасында кидань мемлекеті Жұңгоның көп жерлерін өздеріне қаратып, үстемдігін жүргізіп, көптеген жылдар дәуірлеп тұрды
## Ежелгі ескі отанға оралу
Кидань мемлекеті шүршіттер бастаған бірнеше тайпалардың бірлестігімен 1114 жылы соғысып, ауыр жеңіліске ұшырады.Сонымен 1115 жылдары жойқын соғыстардың нәтижесінде осы империяның қалдығынан құралған киданьдар Жоңғария, Тарбағатай және Жетісудың жеріне көшіп келіп Батыс Лияу патшалығын құрды. Олардың арадағы 2 мың шақырымнан асатын қашықтыққа қарамай, тым алыс жерге қорықпай ауып келген себебі – түбінде көшпенді түркілер еліне жатқандықтан, Үйсіндер жеріне -тарихи отанына қайтқан. Шатолардың шығысқа ауып кеткен бабалары Жетісудағы, Шу бойындағы және Тарбағатайдағы ежелгі Үйсін жерінен келгенін ұрпақтарына өсиет етіп айтып, ұмытпаған. Олар өздерімен бірге кидань қарамағындағы басқа түркі тайпаларының қалдықтарын бірге алып келген. Тарихи отанына қайтар жолда оларды құрметпен қарсы алып, шығарып салған түркі тектес халықтар арасында ұйғырлар да бар еді. Шатолар ұйғырлармен ертеде бір одақта болып бірге соғысқан. Сондықтан олардың ұрпақтары туыс болмаса да, түркі тектес көшпенді елдердің жаңа одағын қызу қолдады.Дәл осы сәт «шақшам үйсінге кірме» деген аңызға арқау болған сияқты. Ал шындығында шақшамдар ежелі үйсін жеріне яғни тарихи отандарына қайтқан.
Қытай мемлекетінің дұрыс аталуы - Жұңғо, ал халқы жұңхуа деп аталады . Қытай деп оларды атаған солтүстікті мекендеген көршілері- орыстар, ал оған негіз болған Қара қытай елінің аталуы. Орыстарға осылай атау ыңғайлы болса керек. Өздеріне шығыста жақындау тұрған ел көрші Қара қытай болғандықтан оның аржағындағы Ұлы империяның халықтарын да солай атап кеткен.
Шүршіттер бастаған көптеген тайпалардың бірлестігімен соғысып ауыр жеңіліске 1114 жылы ұшырағандықтан, басқа елге тәуелді болмас үшін 1115 жылы кидань мемлекетіндегі түркі тайпаларының перзенті- белгілі қолбасшы Елуй Дашы көшпелі тайпалардың бір бөлігін бастап батысқа қарай яғни тарихи отандары Бесбалыққа (шато-шақшамдардың ежелгі астанасы) қарай көшеді. Елуй Дашы аз ғана көшпенді түрік тайпаларымен Алтайдың өңтүстік сілемдеріне жетіп жергілікті түркі тайпаларын жинап құрылтай өткізеді. Бұл құрылтайға Елуй Дашымен бірге келген шатолар мен қораластар сияқты керейлер, ұйғырлар, татарлар, уақтар, меркіттер, шашыраттар қатысқан.
Құрылтай кидань елінен қайта оралған шатолар және қораластармен бірге келген Елуй Дашыға барынша қолқабыс етіп, қолдау көрсету керек деп шешті. Елуй Дашының Бесбалыққа келіп бекінуіне шатолардың ықпалы зор болды, себебі бұл қала олардың ежелгі астанасы болғаны белгілі. Шатолардың ертеректе бұл өлкеде қандай батыр халық болғаны туралы халықтар арасында түрлі аңыздар сақталған . Жаңа құрылған кидань мемлекеті – Батыс Лиау патшалығы деп аталды . Мемлекет негізін құраған түркі тайпалары болғандықтан, жаңа патшалық солардың ықпалымен күшейді. Оның құрамына кірген шатолар ежелгі әдет ғұрыптарын, көне түркі тілін қоралас тайпасымен қатар таза түрінде сақтай білген.Жұңғо (қытай) патшалығы 1130 жылы Батыс Лиау патшалығын күйретпек оймен оларға қарсы ондаған түмен әскер аттандырды, дегенімен ұзақ жылдар бойында әскери тәжрибені мол жинап, соғыс өнеріне машықтанған шатолар бастаған түркілер қолы оларды оңдырмай талқандап, бас көтерместей етіп жеңді.
Жұңғоның қаупынан құтылған Елуй Дашы енді мемлекетті күшейтіп, алқабын кеңейту мақсатымен батысқа қарай жаңа жорық бастады. Осы жорыққа қатысқан шатолар 1133 жылы өздерінің ата бабалары ерте заманда өсіп- өнген, түпкілікті көне отаны- Шу өзені бойына жеткен. Шато-шақшам (шу оқ шам) тайпасының аталуы осы Шу өзеніне байланысты екені белгілі. Шатолардың қатысуымен мұнда жаңа астана Құзорда қаласы бас көтерді. Кеңейген Батыс Лиау патшалығының жерлері Жетісу өңірін, Батыс өлкені және Мауараннахрды алып жатты. Шатолар өсы аталған өлкелерде емін – еркін, қонып- көшіп жүру мүмкіндігіне ие болды. Елуй Дашы 1143 жылы қайтыс болып , орнына патшалыққа оның ұлы Іле отырды.
Іле 1150 жылы көшпелі түркі тектес тайпалар құрылтайында гөрхан болып сайланып, тақты иеленді. Шыңғыс ханнан жеңіліп батысқа ойысқан найман кағаны Таян ханның ұлы Күшлік хан киданьдарды 1212 жылы жеңіп, патшалықты Іледен тартып алды. Артынша, көп ұзамай 1218 жылы бүкіл әлемді дүр сілкіндірген Шыңғыс хан бір ғасырға таяу өмір сүрген Батыс лияу патшалығын өзінің империясына қосып алды. Көптеген түркі тектес тайпалармен бірге шатолар енді тек қана шақшам елі атанып Шыңғыс ханның қол астына өтіп, кейінгі тарихы сонымен жалғасты.(Осы тұста Ганму, Таншу және «Лиау патшалығы тарихы» жылнамалынан алынған деректер тәмәм болып, әрі қарай халық арасында сақталған мәліметтер, қазақ тарихшылары мен жазушыларының еңбектерін басшылыққа алдым)
## Шағатай ұлысы, Моғолстан хандығы
Шыңғыс хан 1206 жылы Алтай тауы күңгей бетіндегі найман Бұйрық ханның еліне қалың қолмен аттанды. Бұйрық хан бұрын Шыңғыс ханнан жеңілген Таян ханның ұлы болатын. Тұтқиылдан тиген сұрапыл шабуылға тап болған Бұйрық хан жеңіліп тұтқынға түсті. Оның інісі Күшлік хан қанды қырғыннан құтылып шыққан адамдарымен бірге Бесбалық атырабына 1208 жылы келді. Осындағы жауынгер халықтар арасындағы шақшамдармен жараса алмай алғашқыда бірнеше қақтығыс болғанымен, соңынан олар тіл табысып одақтас болды.
Сонымен Күшлік хан Бесбалық, Еміл, Қойлық өңіріне қоныс аударған тайпалармен бірге шақшамдарды қосып, ат-көлік жинап күшейіп алып, үкімет билігін тартып алуға қарманды. Ол 1212 жылы Батыс Лиау патшалығында билікті қолына алды.
Шыңғыс хан 1218 жылы Жебе ноян бастаған жиырма мың әскерді Таян ханның ұлы Күшлікке қарсы аттандырды. Жебе ноян келісімен дін бостандығын жариялап, әрбір адамның ықтият бостандығы болады және әркім өз ата-бабаларының діни әдет-ғұрыптарын сақтауға ерікті деді. Бұл саясатты мұсылмандыққа өткен жергілікті тайпалар, әсіресе шақшамдар қызу қолдап қарсы алды. Олардың қолдауымен Жебе ноян тез арада Күшлікті тұтқындап, ұзамай оны өлім жазасына кесті.
Шыңғыс ханның қарулы күштері қатарына өз еріктерімен шақшамдар да кірді.
Әлемді тітіренткен жиһангер Шыңғыс ханның қасында, он мың сайлауыттан сараланған кешігіне, шақшамнан шыққан ержүрек жауынгер Бұғыбек 1219 жылы жетекші болып тағайындалды.
Бұғыбек қолбасшылық қызметін мыңбасыдан бастап, одан түмен басы дәрежесіне көтерілді, ал соңынан Бату хан бастаған батыс жорығында қаза тапқан.
Сөйтіп Жоңғария мен Жетісу өңіріндегі түркі тектес тайпалармен бірге шақшамдар өз еріктерімен Шыңғыс хан патшалығы құрамына 1221 жылы қосылды. Ежелден бері Іле алқабы мен Жетісу, Шу өңірін мекендеген үйсін, дулат тағы басқа тайпалармен бірге шақшамдар, Шағатай хандығы құрамына кірді. Шағатай хандығы ыдыраған соң, одан бөлініп шыққан Моғолстанға бағынды. Біраз уақыт бейбітшілік заман орнап тыныштық тапқан шақшамдар, басқа тайпалармен бірге көшіп-қонып, көп елмен еркін араласып , қыз алысып, құдаласып отырды.Шағатай ұлысы 14 ғасырдың ортасына қарай өз ішінен дербес екі иелікке – шығыс және батыс бөлікке айырылды. Шығыс бөліктің билігі іс жүзінде Дулат тайпасының әмірі Болатшының қолында болды, себебі Моғолстан хандығығының әскери және әкімшілік билігі Дулат әмірлерінің қолына өткен еді. Көне Батыс түрік қағанаты басшылары Дулу-дулат тобынан шыққаны туралы тарихтан мәлім. Моғолстан мемлекетінің негізгі халқы түркі тілдес тайпалар- дулат, уйсін, шақшам, қаңлы, керей, арғын, барын, барлас, шымыр, сіргелі т.б.құралды. Осы аталған тайпалар 14 ғасырда моғол тайпалары деп аталғанымен, олардың ұлты нағыз қазақ болған, ал бірақ мемлекет, соңынан пайда болған Қазақ хандығы құрамына кіргенше, Моғолстан аталды.
Сол кезде Қамариден Дулатидың қарамағына өткен шақшамдар Шу өзені бойын, Іле алқабынан Тарбағатай тауына дейінгі жерлерде көшіп-қонып жүрді.
Әйгілі жиһангер Ақсақ Әмір Темір 1371 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасап, халықты ауыр апатқа ұшыратты. Басқа тайпалар сияқты шақшамдардың шаруашылығы бүлініп, мал басы кеміп кетті. Барлық қазақ атаулы көшпенді тайпалар Әмір Темірге қарсы күрес жүргізіп, Моғолстанның ерікті елдігін ерлікпен қорғады.
Атақты көсем, әрі тайпа басшысы, шақшамнан шыққан қолбасшы Майемген батыр басқыншыларға қарсы соғыста көптеген ерліктер жасап, бірегей әскери дарындылығының арқасында ұлы қолбасшы екенін елге танытты. Майемгеннің есімі ұлы бабамыз Бақтияр (Бахадыр дулу- Байдулы ) есімімен қатар тайпалық ұранға айналды. Бұдан кейін шақшамдар жауға Бақтияр, Майемген деп ұрандап шабатын болды.Майемген секілді ел үшін еңіреген ерлердің арқасында, 1399 жылы барлық әскер күші жауға қарсы жұмылып, халықтар ауыр апаттан құтылып, Моғолстанның тәуелсіздігі сақталып қалынды.
Жоңғармен болған алғашқы ұрыстарға қатысқан түркі тектес тайпалардың (қазақтардың) арасында, шақшамнан шыққан Майемгеннің немересі, ерекше ерліктер жасап елге белілі болған нағыз қас жауынгер Рыскелді еді.
Рыскелді өліспей беріспейтін, жаудың талай сарбаздарын ат жалын құштырған, тамаша сайыскер, жекпе жектің майталманы болатын. Ол жекпе жекке шыққан ондаған жоңғар сарбазын найзаға түйреп аттан ұшырып, жер жастандырған екен.
Сонымен қатар Бахадыр Дулу хан Батыс түркілердің қиыр шығысында орналасқан Баркөл маңындағы Бесбалық қаласын астана санайтын шатоларға ерекше көңіл бөліп, қамқоршы болды. Оның ең сенімді ержүрек оққағар сарбаздары шатолардан іріктеліп алынып, олардан каған арнайы қиын да, аса қауыпты жорықтар жүргізуге бейімделген әскери жасағын құрған. Сондықтан шатолар Бахадыр Дулу ханды өздерінің көсемі деп санады және қағанды 631 жылы дұшпандар қолынан қаза тапқанға дейін барынша қолдап келді.
Қағанаттың негізін құрған көшпелі тайпалар арасында ауызбіршілік болмағандықтан, қағанға қарсы шыққандардың арандатуымен, 631 жылы бүкіл Батыс өлкеге жайылған нушубилердің көтерілісі басталды. Таққа таласқан Түрік ханзадалары көтеріліске шыққандарды қолдап кеткендіктен Бахадыр Дулу хан ең сенімді оқ қағарлары шатолармен бірге қарсыластармен жүре соғысып, кағанаттың шығысына кетуге мәжбүр болды. Сенімді тайпалар шуйюе, шуми және шатолардан құралған қаған әскерлері, мықтап бекініп тойтарыс беру үшін Алтай тауының баурайына беттегенде, нушубилердің жансызы жасырын түрде ханның Шығыс Жетісудағы көшпелі ордасына еніп, Бахадыр Дулу (Байдулыны) кағанды опасыздықпен өлтірді. Әкелеріндей болған, жанашыр көсемі Бахадыр Дулу қағаннан айырылған шатолар 631 жылдың соңында Баркөл көлінің батысындағы тайпамен аттас Оңтүстік Жоңғария алқабындағы кең байтақ Шато жазығына орналасты (Шато кең жазығы солардың атымен аталған). Алтай тауы (Алтын тау ) мен Тянь Шань ( Аспанға үлескен тау) тауларының ортасына орналасқан кең жазық Шато шақшам жазығы деп аталған және олардың саяси орталығы Бешбалық (қытайша Бэйтинь ) қаласы болған .
Уақыт өте келе шато тайпасының кейінгі ұрпақтары өздерінің атақты ел басшысы әрі көсемі Бахадыр Дулу ханды яғни Байдулуды түпкі ататегіміз деп кетті. Заманында ерекше қамқорлыққа алып, тайпаның мүддесін барынша қорғағандықтан, шақшамдар Байдулуды жақын тартып бабамыз деп есептейтін болды. Сонымен, сол заманда ел басшысы болып, тайпалар мен рулар қауымдастығын басқарған, ал соңынан каған болған Байдулу шежіреде шақшамның әкесі болып көрсетілетін болды .
Осы сияқты жағдайлар туралы тарихшы ғалым Ә. Қоңыратбаев: «Қазақ феодалдары өздерін ру басы санап, есімдерін ұранға шығарған» - деп жазған .
Сондықтан Байдулу ұлы жүз құрамындағы белді тайпалардың бірі, өзі басқарған әрі қамқоршысы болған шақшам тайпасының түп атасы есебінде саналып кетті яғни өзінен көптеген ғасырлар бұрын пайда болған тайпа енді одан тараған ұрпақ саналатын болды.
Халқымыз ондаған ғасырлар бойында сақтап бізге жеткізген шежіре мәліметтерінде (Меркіден табылған тері кітаптың көшірмесіне сәйкес) Байдулудың төрт ұлы болыпты. Олардың есімдері Шақа, Шашақты, Шапшақбай және Шақшамбай. Алдыңғы үлкен үш ұлы өте жас кездерінде қайтыс болған. Жалғыз қалған кіші ұлын әкесі еркелетіп Шақшамым деп атаған дейді аңыз- әңгімеде.
Шақшамдар түбі сақтар мен ғұндар батысқа ауғанда Жетісу мен Жоңғарияда қалып қойып, соңынан Үйсін бірлестігіне кірген рулардан қалыптасқан. Олар өздерінің шыққан түп тамырларын жақсы білген. Шақшамды үйсін бірлестігіне кірме деп көрсетуге шежіреде негіз болған пікір осы жағдайға қатысты пайда болған болуы керек. Қараша бидің үлкен ұлы Бахадыр дулудың қысқаша өмірбаяны Ұлы жүз шежіресіндегі және көрнекті жазушылардың шығармаларында көрсеткен Байдулу бабаны сүреттеген бейнесіне сәйкес келеді, ал есімі Бахадыр Дулудың қысқартылған нұсқасы. Тарихи деректерде оның өмір сүрген жылдары, жүрген ортасы, жау қолынан қаза тапқан аймағы шежіре мәліметтеріне, негізінен ұйқасады .
Арада жүздеген жылдар өткен соң ұлы баба Байдулы есімі Бақтияр (Бахадыр) түрінде шақшам елімен бірге ұлы жүз халықтарының ұранына айналды.
Халық жазушысы Еркінбек Тұрысов «Бәйдібек» атты тарихи хикаятында Байдулы бабамыз Шығыс Жетісудағы Қаракөл өзенінің бойында дүниеден өтіпті дейді. Ұрпақтары қалың найманның мың сан азаматымен бірге даланың қара қира тасынан бабаның үстіне биік оба тұрғызған. Алыстан қара тартып көрінетін сол оба, сол мола ел ішінде Қараша бидің баласы- Байдулудың моласы- Қарамола атанып кеткен деп баяндайды. Қазақ хандығы тұсында
Қазақ хандығының негізгі мекені 1465-1466 жылдары батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Керей мен Жәнібекті алдарынан шығып, қошеметпен қарсы алған тайпа көсемдері арасында, сол кезде үш аталықтан тұратын шақшам тайпасының ел басшылары – құрметті ақсақалдар Баймұрат, Бекмұрат және Саймұрат билер болатын.
Ақ орда (Өзбек ұлысы) Әбілқайыр хан жақында құрылған қазақ хандығын өзіне қаратпақ болып 1468 жылғы қыста Жетісуға жорыққа аттанды. Қазақ тайпалары бірігіп қарсы шыққан жорыққа тайпа көсемі Сүйіндік бастаған шақшам қолы да қатысқан. Әбілқайыр ханның сапары сәтсіз болып, ол жорық жолында қаза тапты. Бұдан соң ел ішінде аз уақытқа береке орнағандай болды. Сондықтан тоқтаусыз қырқыстар мен аласапырандардан адам саны көп азайып қалған шақшамдар, белі бекемденіп, беделі мен күш қуатын осы кезеңде арттырды.Қасым хан кезінде, 1511-1523 жылдары Жетісу жерінің дені Шу, Талас, Іле өзендері алаптарында көшіп қонып жүрген шақшамдар тұған өлкеде көшіп қыстап, жайлап арыстап жүрген. Мамыражай, бейқұт заман 12 жылға созылған. Көп жыл ұрыс көрмеген шақшамдар көршілерімен ежелгідей ерулік берісіп, құда түсіп, құйрық бауыр асасып, жағасы жайлау, етегі қыстау болған дейді. Осы бейбітшілік заманда шақшамдар арасында әділ көсемдік танытып, даналығымен белгілі болған Жаңабай бидің атағы қазақтарға кең тараған.Жаңабай би аса көрегендіктің арқасында басқа тайпалармен арадағы қатынастарды жақсартып, шақшамдардың мүддесін шеберлікпен қорғай білді. Ол бейбіт өмірді ұзақ жылдар сақтап тұруға бар күшін салған. Сондықтан 1501- 1599 жылдар арасында, бейбіт өмірдің арқасында, шақшам тайпасында жанұялар саны 10 мыңға жетіпті. Бұл аралықта шақшамдар саны көбейіп, екі қауым ел болып бекіген.
Екі қауымды басқарған елге қадірлі билер Әсет пен Қосет және соңынан олардың кейінгі ұрпақтары болды. Олардың жүргізген бейбіт саясатының арқасында бұл жылдары шақшамдар өсіп-өніп, қарулы күштері көбейіп, соғысқа дайындық өнерлері дами түсіп, әлеуметтік жағдайлары жақсарған. Еңсесі көтерілген шақшамдар, көрші отырықшы елдерден өнеге алып, мал шарушылығымен қатар егінмен де айналыса бастады. Шақшам ауылдары кәсібінің арқауы мал болды және бұйым жасау өрістеді. Ол заманда тері илеу, өрмек, кілем тоқу, киіз басу сияқты, өз шаруасына керектінің бәрін бабаларымыз өздері істеген.
Ондаған жылдар өткен соң қазақтар мен ойрат тайпаларының арасында 1635 жылдан бастап қарулы қақтығыстар күшейе түсті. Мал шаруашылығы үшін көшпенді екі халық көшіп қонатын жерлерді кеңейтуі керек болды. Сонымен Тәуке ханның ұлы Болат хан тұсында, 1718 жылдың көктемінде, Аягөз өзені бойында қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің арасында қырғын соғыс болды. Ескі қорған шығысында, кішірек тау етегінде үш күндік қантөгіске айналған, қатты кескілес ұрыс болған. Сол кезде қазақ хандарының ауызбіршілігі болмағандықтан ұрыс қазақтар үшін сәтсіз аяқталды.
Бөлшектенген бытыраңқы хандар мен сұлтандар жауға қарсы күш біріктіре алмай жеңілді. Ержүрек жауынгер Нарбота бастаған шақшамдардың шағын қолы үш күндік қантөгіске қатысып жан аямай соғысты, бірақ қазақтар оңбай жеңілгендіктен, жауынгерлер шығыны көп болды. Есіл ер Нарбота қаптаған жаудың қоршауында қалып, дұшпанның атқан садақ оғы өкпесін тесіп, осы шайқаста көз жұмған.
## «Ақ табан шұбырынды» қасіреті
Қыстан жұтап, күйзеліп шыққан қазақ еліне 1723 жылдың көктемінде, жоңғарлар тұтқиылдан шабуыл жасап, әскерін қара құрымдай қаптатты. Бұл кезде шабуыл бола қояды деп ойламай қаннен-қаперсіз жатқан ел, енді ғана жайлауға көшуге қамдана бастаған болатын. Жоңғарлардың қарулы күштері қорғануға мұршасы келмеген бейбіт елді шауып-жаншып, қырғындап, үйін-мүлкін тонап, малын айдап кетті. Жаудың тұс-тұсынан жасаған шапқыншылығына ұшыраған ел, барар жер, басар тауы қалмай қысылып, қатты күйзеліске ұшырады.
Бүкіл ел өміріндегі аса ауыр апат, адам шыдамас зор зобалаңға тап болып, айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Атақоныс, құтты мекен, мал-мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш –жалаңаш, жаяу шұбырған халық жаздың қайнаған ыстығында далада қаңғырып, шөлден қиналып қырылды. Ол аз болғандай қыстың мұз қақаған аязында малын жұтатып, үсіп өлді. Ашаршылыққа ұшыраған қалың жұрт жабайы өсімдіктерді теріп жеді. Әйелдер мен балалар және қарт кісілер адам төзгісіз жол азабына шыдай алмай, жапан түзде қараусыз қалып аштан қырылды. Бұл қазақ халқының мойнына түскен ауыр сын- қасіретті оқиға тарихта «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деп аталды.Дегенімен, қасірет қанша ауыр болса да, қиын кезеңге қарамай, жаумен соңғы демдері таусылғанша арпалысқандар да болды. Ең алдымен ауыр соққыға тосқауыл болғандар Жетісу мен Тарбағатайды мекендеп, жаудың нағыз қасқа өті тұсында тұрған шақшамдар мен жақында ғана қоныс аударып келген арғындардың бірнеше рулары еді. Осы кезде адам саны 55 мыңға жақын шақшамдар, қайтадан көбейіп, үлкен тайпалардың қатарына жататын.
Жоңғардың тұтқұйылдан жасаған жойқын шабуылын ел шетінде -Жетісудың шығыс солтүстік шекарасына орналасқан, сондықтан ауыр тепкіні бірінші қабылдаған шақшамдар, ондаған есе саны көп, жарақтанып дайындалған, жалаңдаған дұшпанның аяусыз соққысының астында қалды. Аталары талай қилы заманды жаугершілікпен өткерген батырлардың ұрпақтары шақшамдар, ентелеген жоңғарлармен жан аямай қырқысып, табан тіреп, аянбай ұзақ соғысты. Олар өлген-тірілгеніне қарамай, өліспей беріспеді. Қырылған жаулар өлігі жойқан төбе болып қалды.Дегенімен жау көптігін істеді, ақырында қанша өжет батыр болғанымен, шақшамдарға толық қырылып, жер бетінен біржола жоғалып кету қаупы төнді. Қандай соғыс болмасын оның арқауы өзіңнен адам аз шығындап, дұшпанды көп шығындатып жеңіске жету, ал өзің де қырылып, ол да қырылып жеткен жеңіс емес деген аталарымыз.
Сондықтан оннан бірі ғана тірі қалған, әбден қансырап қалжыраған шақшамдардың 5,5 мыңнан зорға асатын тобы батысқа қарай кетуге мәжбүр болды. Еліміздің батысына қарай шегінген шақшамдар қаптаған жоңғарлардың қалың әскерімен бір ай бойы жүре соғысты. Бала шаға мен қолда қалған азырақ малды сарбаздар ортаға салып, айналасын қорғаштап сақтап қалуға тырысты. Ентелеген жоңғардың алғы шептегі әскерлерімен күн сайын қантөгіс ұрыстар тынымсыз жүрді.
Бұл қиямет қырғын, от жалынды кезең тудырған қауіп-қатері шексіз, зор қиыншылық пен қайғы-қасіреті мол заман, шақшамдардың әр шаңырағына ғасырлар бойы ұмытылмайтындай таңба салып кетті.
Сол сияқты, шақшамдар мен жоңғарлар арасындағы 1723 жылдың көктемінде болған жойқын қырғын, ерте заманда өткен, саны аз болғанымен жауынгершілігімен әлемге танылған, өжет халық - шатолардың тарихта теңдесі жоқ ерліктерін, ұрпақтары шақшамдар ғасырлар өткен соң, тағы да қайталағандай еді.
Сонымен, жоңғарлармен жүре соғысқан шақшамдардың бір бөлігі Алатаудың Меркі тұсындағы Ойранды аталған құз-шатқалды таулы жеріне мықтап бекініп, берілмей күрес жүргізе берді. Бұл тарихы бай, атақты өлке VII ғасырда қытайдан тәуелді болу үшін, азаттық жолында арпалысқан, шақшамдар өздеріне ұлы баба санаған, Айшыкелдің ордасы Мың бұлақ бекінісі орналасқан киелі жердің төңірегі болатын.Шақшамның екі аталығының жаудан қираған қалдығы - Бекмұрат және Саймұрат бабалардың ұрпақтары алғашқыда Ауғанстаннан ары Иранға өтіп, ондағы жергілікті халықтар күн көрсетпегендіктен, соңынан тіпті Индияға ауып кетуге мәжбүр болған. Индияға өтіп кеткендер Келдібек, Бақтыбай, Жаманбай, Бекалы және Бекет аталардың балалары.
Жойқын қырғыннан қалған шақшамдардың үш тобы Сырдария, Амудария өзендерінің арғы жағына өтіп, Қарақалпақ пен Түрікпен жеріндегі құмдарды паналады. Қарақалпақ пен Түрікпен елдеріне кеткен Көсеттің ұрпақтары Құдайберді, Тілеуберді, Дәулетберді билер бастаған үш топқа жататын аталықтар: Тілен, Тоғызақ, Жанұзақ, Малдыбай, Жидебай, Шаншар,Төлебай, Жылқышы және Атбағар болатын. Соңынан олар Түркей еліне асып кеткен деген дерек бар.
Атақты би Ақталдың ұрпақтары Тыңғыұлы би бастаған шақшамдардың үлкен тобы Шыршық өзені маңайындағы тауларға барып қоныстанды. Ақталдың тағы бір ұрпағы Тыныбек би, «Ақтабан шұбырындыдан» аман қалған тайпалармен бірге шақшамдардың бір тобын бастап сихым тайпасы жауынгерлерімен бірге шығыс Қаратаудағы Боралдай жотасы сілемдерінің құз –жартастарына мықтап бекінді. Олар соңдарынан жеткен жоңғарлардың ірі қосынымен жан аямай соғысып, соңынан дұшпанды бұл маңайдан кетуге мәжбүр етті. Боралдай жотасында «Көк сеңгір» сілемдернің құз –жартастары ұшар биік шың-құзы «Көк тұра» аталған. Бұл адам таңғаларлықтай ерекше көріністі табиғи қамалдың үш жағы бірдей тік шыңырау. Төртінші жағында ғана жалғыз кісі қиындықпен өтетін соқпағы бар бекініске мықтап бекінген шақшамдар мен сиқымдар, жаңбыр суын ішіп, азығы таусылғанда арқар- елікпен көректенген. Шыңды айнала қоршап, жалғыз соқпақты аңдыған дұшпанды, шақшамдар мен сиқымдар қосыны тік құздан арқан тастап түсіп, ту сыртынан келіп, бас салған. Көк тұра жанында жоңғарлар шақшамдар мен сиқымдардан оңбай таяқ жегені туралы аталары ұрпақтарына аңыз-әңгіме түрінде жеткізген.
Сол қиын заманда, жоңғардың зор зобалаңынан тірі қалған шақшамдардың бір тобы Боралдай жотасына іргелес, шаруаға жайлы, Қошқарата өзені бойында қалыпты. Үш жүздің атақты билері бастаған жорыққа, бүкіл қазақ елімен қоса, бірнеше аймаққа бөлініп бытырап кеткен қалған күштерін жинап, жоңғар басқыншыларына қарсы ерлік күреске елмен бірге жаппай шықты. Олар бабаларымыз ат шаптырып, той қылып, көкпар тартып жүрген жерін қанымен, жанымен, қасық қаны қалғанша қорғады.
Қазақ қашанда жауға ұраны есімге айналған атасын атап шабатын. Халық басына зор зобалаң, қиын- қыстау күндер туғанда, басын бәйгеге тігіп Ақсақ Темір заманында ел қорғаған, шақшам батыры Майемген есімі ұрпақтары үшін жоңғарға шапқанда қосымша ұранға айналды. Енді шақшамдар үшін Майемгеннің ұранға айналған есімі, көне бабамыз Бақтияр (Байтулы- Бахадыр) есімімен қатар айтылатын болды, ал Бақтияр ұранын естігенде бүкіл қазақ тұқымының арқасы шымырлап кететін.
Бұланты өзенінің жағасында 1728 жылы қазақ жасақтары жоңғар әскерлеріне күйрете соққы беріп, ауыр жеңіліске ұшыратқан ұрысқа қатысқан шақшамнан іріктеліп шыққан сарбаздар ішінде, ерекше көзге түскен нағыз қас жауынгер жүзбасы Жақсыкелді бар еді.
Жақсыкелді ел дегенде еңіреген, халық үшін қабырғасы сөгіліп тұратын қайтпас-қайсар, нағыз өжет батыр болатын. Ол жоңғарлармен болған көптеген ұрыстарға қатысып, жаңа соғыс тәсілдерін үйреніп, ұрыстарда түрлі айла –амалдарды шебер пайдалана білген.
Замандастарының айтуынша, ол дұшпанның түрегеп тұрғанын қылышпен шауып, жата қалғанын найзамен түйреп, жауды тұрлі амалмен жауқазындай жапырып кететін. Ұрыс кезінде оның ту дегенде түкірігі жерге түспей, қылышынан қаны тамып, жеңіске жетіп, көңілі тасып тұрады екен. Оның ерлігімен қатар түрлі соғыс амалдарын өте шебер пайдаланғанына қатты сүйсінген жолдастары Жақсыкелдіні өте сақ қымылдайтын, айлакер жыртқыш-аң қабыланға теңеп «Қабылан батыр» деп те атаған. Жақсыкелді батыр бастаған жасақ, жауға шапқанда тайпа ұраны «Бақтияр, Майемгенге» қосып, «Қабылан» деп те шапқан. Келесі 1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстігінде жоңғар әскерлерімен болған тағы бір шешуші айқасқа шақшамдар қосыны қатысып, Жақсыкелді сонда теңдесі жоқ ерлік жасаған. Жау қатарына сенімді серіктерімен сыналап кіріп кеткен Жақсыкелді, шешуші сәтте қылышы сынып, атынан айырылып, ондаған дұшпанның қоршауында жалғыз қалған. Бірақ саспайтын ер жүрек батыр, болат үшкүрлі көк найзасын басынан асыра шыр айналдырып жау оғын дарытпай, дұшпандар арасында жаяу тұрып, түрлі амалмен ондаған жоңғарды түйреп өлтірген. Батырымыз қалың жаудың ішінде жалғыз қалғанымен, асқан шеберліктің арқасында, тіпті жараланбаған. Жақсыкелді батыр өзінің нағыз «Қабылан батыр» екенін осы жолы бүкіл елге танытқан. Көрер көзге бір қора сарбазынан айырылып, жалғыз батырға ештеңе істей алмаған дұшпан, шошып кеткендіктен, ұрыстан мысы қайтып, бұл айқаста оңбай жеңілген.
Түркістандағы Қожа Ахмет бабаның кесенесі жанында, 1735 жылдың жазында, үш жүздің билері мен ел басылары, хандары мен сұлтандары жиналып Абылайды хан сайлады. Сайлауға қатысқан 73 қазақ тайпаларының 69 Абылайға қол беріп, сөзін сөйлеп, сойылын соққанны белгілі. Абылай хан ақ киізге отырғызылып, үстіне шентон, басына мұрақ кигізілді. Хан сайлауына ұлы жүз тайпалары қатарында сіргелі мен шақшамдар толық қанды мүшелері есебінде қатысты. Шақшамдар атынан сайлауда салынатын шарды бүкіл ел сыйлаған, сөзі шешен, өзі көсем, құрметті Ақшал би салған.
Бұл кезде «ақтабан шұбырынды» зор зобалаңы салдарынан адам саны көп азайған шақшамдардың қалған ұрпақтары алты атадан құралған тайпа болып бекіген. Қиямет қырғыннан тірі қалған тайпадағы жанұялар саны 1735 жылы 4 мың түтіннен аспаған. Ел сыйлаған құрметті Ақшал би осы жылы шақшамдардың қырғыннан аман қалған алты атасына рулық таңбаны қайта бекітіп, аталықтарға ақ батасын берген. Сол жылы Ақшал бидің батасын алған алты ата шақшамдар- Абыша, Қара, Айтым, Сары, Иман және Жәнібек еді. Бұдан бұлай осы өлкеде қалған белгілі шақшамдар, осы алты аталық атымен белгілі болды.
Жұңғоның (Қытайдың) жан түршігерлік жауыздығымен, жоңғар мемлекеті жер бетінен жойылып, халқы бұрын адам көрмеген қырғынға ұшырады. Кең далада, майдан үстінде қырылған жоңғар сарбаздары қан сасып, ит пен құсқа жем болып, төбе болып өліктері қалды. Соғыс даласына соңынан барған, талай сұмдық қырғындарды көрген, Жақсыкелді бастаған шақшам қосыны, үймелеген құзғын-қарға, қалықтаған қарақұс, жалақтаған шүйебөрі қаптағанын көріп, адам баласы көрмеген сұмдықтан шошып, жағаларын ұстап қайтқан.
Алапат соғыс аяқталғанымен, жаңа қоныстарға орналасып, жайғасып үлгерген тайпалар тегіс тарихи мекендеріне қайтып орала қоймады. Сол сияқты Алатау баурайындағы Ойрандыға бекінген шақшамдар, бір заманда ұлы бабамыз Айшыкел Мың бұлақ атты қамал салдырып, бекінген Меркі төңірегін иемденіп қалды. Олардың Ташкент, Шыршық өңіріне жетіп қоныстанған бауырлары, тау табиғаты көркем, жер жанатындай жайлы өлкені тастап кетуге қимады. Қаратау асып жоңғармен жүре алысқан шақшамдар, соғыс бітісімен өте шұрайлы жер Қошқарата өзені маңайын жаңа мекенге айналдырды.Жоңғар апатынан құтылған қазақтар мен Жұңғо арасында қатынастар 1757 жылдан бастап жақсарып 1830 жылға дейін аралықта Бежінге қазақ елшілері барып тұрды. Қазақ елшілігі құрамында Ұлы жүз атынан Меркі маңын мекендеген шақшамдар елінен Еркебай би болған. Олар ішкі қытайдағы Ежен ханға барып, тарту тартып қайтқан. Қытайлар қазақ елшілерін салтанатпен қабылдап, сый-сияпат көрсетіп, шен-шекпен беріп қайтарып отырды. Сонан соң 1758 жылы Төле бидің ұлы Жәулен әкесінің тапсыруымен Бежінге барғанда Еркебай бидің ұлы Кемпірбекті бірге алып барып гүлшырақты (фейерверк) тамашалап қайтқан.
## Қоқан хандығында
Бір кезде қазақ хандығының, одан кейін ұлы жүздің астанасы болған Ташкент пен оның маңайын Дулаттың төрт баласы саналатын сиқым, жаныс, ботбай және шымыр билейтін. Бірақ, олардың арасында қашаннан бері жалғасып келе жатқан бітпес дау-жанжалдар орын алып, ақыры олар 1798 жылы өзара келісіп, билікті бір-бірінен қызғанғандықтан, оны қазаққа емес, бейтарап басқа адамға беруге шешім қабылдаған. Сонымен олар билікті, Төле бидің бір әйелінің інісі, сарттан шыққан Жүніс қожаға берді. Ол болса Ташкент қаласының күшбегісі (бектердің бегі) атанған соң, көп уақыт өтпей-ақ, билікті өз қолдарымен берген қазақтардың өзіне, әңгіртаяқ ойнатты. Біразын Ташкенттен қуып шықты, біразына қастандық жасап өлтірді, көп уақыт өтпей көрші жатқан көптеген қазақ тайпаларына шабуыл жасады.
Ол кенеттен аңсыз отырған қазақтарға шабуыл жасап, көп адамды топтап тұтқынға алды. Қанышер Жүніс қожа тұтқындардың басын кесіп, олардың басынан мұнара тұрғызды. Оның бұл орынсыз жауыздығы Ұлы жүз қазақтарын қатты түршіктірді. Жақын маңайда орналасқан ұлы жүз қазақтарының біразы үрке көшіп Арқа жеріне қоныс аударды. Басқалармен қатар, шақшамдардың Ташкент маңына жақын орналасқан тобы да Жүніс қожаның қазақтардан бөлініп кету үшін жасаған жауыздығының құрбаны болды.
Алайда, оңтүстік жерін жаңа қонысқа айналдырған шақшамдар, басқа ру-тайпалар басшыларымен келісіп, ортадан үлкен жасақ ұйымдастырды. Біріккен жасақ Жүніс қожаны Шымған тауына жақын жердегі жайлауда, жайбарақат жатқан жерінде, кенеттен шабуыл жасап, қолға түсірді. Соңынан оны билердің әділ үкімен қасындағы нөкерлерімен бірге жазалаған. Жүніс қожаны ұстауға шыққандар арасында Шыршық маңайын мекендеген шақшамдардың Абыша атасына жататын ержүрек жігіт Өтеш бар болатын.
Сонымен, көп ұзамай, 1801-1809 жылдары Қоқан ханы Әлім қазақтың өңтүстік өңірінің біраз жерін Ұзын ағашқа дейін және қазақтардың ескі астанасы Түркістанды жаулап алды. Сондықтан бұл жерлердегі қазақтар Қоқан хандығына бағынатын болды. Бұл өлкедегі шақшам елінің үш тобы (Жаңажол, Шыршық, Шыназ, Меркі, Қошқарата) толығымен Қоқан хандығының қол астында қалды. Зорлық-зомбылық көріп жерінен айырылған шақшамның бір кішірек бөлігі Ферғана өлкесіне өтіп, жергілікті иран тектес халықтармен араласып құрама шала қазаққа айналды.
Қоқан хандығының Ташкенттегі әскері негізінен қазақтардан құралып, олардың жалпы саны сол жылдары 30 мыңға жетті. Мұнда, әсіресе ұлы жүз тайпалары шанышқылы, қатаған сияқты тайпалар қатарында шақшамдардың атқарған маңызы зор болды. Қоқан әскерінің құрамындағы өзбектер (сарттар), тиянақсыз табансыз болмыстарына байланысты, соғысқа онша бейімді болмаған. Олар қарсыластарын екі- үш есе артық санымен ғана жеңіп үйренген. Бірақ жеңілгендерге аяумай жауыздық көрсетуге келгенде, алдарына жан салмайтын. Осыны жақсы білетін Қоқан хандары сыртқы елдермен жүргізілген қиын соғыстарға, қазақтан және қырғыздан шыққан сарбаздарды пайдалануға тырысатын. Ташкенттегі Қоқан хандығының әскері құрамындағы саны шамалы ғана шақшамдар шетінен өжет, бірі ондаған өзбекке (сартқа) қарсы тұруға жарайтын, қайсар жауынгерлер болатын. Саны жүздеген есе көп қоқандықтарға, үрім-бұтағы жойылып кетпес үшін амал жоқ бағынған шақшамдар, басқа да ру-тайпалар қатарында басқыншылардан құтылар күнді жақындатуға, бар амалдарды қарастырумен болді.
Қоқан ханы Әлім соғыс жорықтарын жүргізуге өте құмар басшы болған, оның бүкіл есіл- дерті көрші елдермен тек қана соғысу еді. Оның жасаған жорықтары халықтарға ешқандай пайдасы болмағандықтан, соғыс зардабы оның қарамағындағы елдерге өте ауыр тиді. Сондықтан хандықтың құрамындағы қазақ билері Әлімге қарсы қастандық жасауды ойластыра бастады. Билердің шешімен, шақшамнан шықан, Шыршық маңайынан келген ержүректі жас жігіт Аманкелді, Әлім ханның өзі қатты әжуалайтын, Рақым Хикмет бақсының сеніміне кіріп алыпты. Сонымен Аманкелді 1809 жылдың қазан айында, кезекті зікір салу кезінде Рақым бақсының қасында қызмет жасағансып жүріп, аңсыз отырған Әлімді қысқа қанжармен екі жерінен жаралады. Қашып құтылатын амалы болмағандықтан, есіл ер сол қанжарды өзінің жүрегіне салып қаза болған. Ел үшін басын құрбандыққа тіккен ержүрек шақшамның қолынан ауыр жарақаттанған Қоқан ханы Әлім, ел басқару тізгінінен айрылып, көп ұзамай хандықты күшпен тартып алған туған інісі Омардың бұйрығымен басы алынды. Ел үшін құрбан болған есіл ер Аманкелдінің артында қалған жалғыз ұлы Жаңбырбайдан соңынан бір қауым ел тарады.
Хан тағына отырған Омар, өзі бауыздатқан ағасының төңіректегі елдерді жаулап алу саясатын жалғастырып, 1810 жылы негізінен қазақтар тұратын Шымкент қаласына шабуыл жасады. Үш қақпасы бар, бекінісі мықты қаланы қоқандықтар бірден ала алмады. Ақырында Қоқанның жаңа ханы Омар Шымкентке жаңа күш төгіп, әскерлер қалаға тұс-тұсынан лап қойып, қоршаудың 20-шы күні тіке шыққан шабуылмен қаланы басып алды. Басқыншыларға қарсы жан аямай күрескендер арасында, қала қорғаушыларының өтінішімен Шыршық маңайынан көмекке келген, ел үшін қаза болған Аманкелдінің туған інісі ержүрек Есенкелді бастаған шақшамның бір топ жігіттері бар еді. Қаланы басып алған қоқандықтар жараланып, қолға түскен қорғаушылармен қатар жазықсыз қала тұрғындарын аяусыз қырып, қандарын судай төкті. Қырғын соғыс аяқталуға жақындап, басқыншылар қамалға қаптап кіре бастағанда, жеңіл жараланып тірі қалған Есенкелді бастаған шақшамның бес сарбазы, абыр-сабыр топалаң сәтті пайдаланып, қоршаудан шығып үлгерген.
Қазақтарға аяусыз жауыздық жасаған басқыншыларға әбден кектенген Есенкелді мен оның серіктері, кең далаға кетіп ізін жасырудың орнына, жараларын таңып, біраз әлденіп алған соң, қоқандықтармен соғысты жалғастырмақ болып Сайрамға беттеді. Көне Сайрам қаласының тұрғындары қоқандықтармен үш күн бойы берілмей соғысты. Көп әскер қойсын ба, төртінші күні қалаға басып кірген басқыншылар қорғаушыларды аямай қырып, бау-бақшалар мен егіншіліктерді қиратып, үйлердің тек қана топырақ үйінділерін қалдырды. Соңғы демдері таусылғанша дұшпанмен айқасқан Есенкелді мен бес серігі, ұрыс үстінде қаза болып, олардың ел үшін жасаған ерліктері елімізге көп жылдарға дейін белгісіз болып қала берді.
Қоқандық билеушілер қазақтарды басып алған жерлерінде алғашқы кезден-ақ мейлінше қаталдық танытып, олардың қазақтарға көрсетпеген зорлық-зомбылығының түрлері қалмады. Салық салушылар тіпті шектен шығып, адамгершіліктен кетіп, тұрмысқа шығатын әр бойжеткен қыз үшін бір ділладан салық енгізді. Амалы құрыған қазақтар бой жеткен қыздарына қызыл орамал орнына, ақ жаулық тартқыза бастады. Осыны біліп қойған қоқандық зекетшілер, жас әйелдердің қыз екенін анықтаймыз деп, олардың кеуделерін қолдарымен қысып ұстап, тексеретін болды. Бұл шектен шыққан қорлау, қазақтардың намысын келтіріп, ашу-ызасын қоздырып, халықты 1821 жылы көтеріліке шығуға мәжбүр етті. Көтеріліске Меркі маңайын мекендеген шақшамдардан Ақмырза, Байсейіт, Байқұл, Рай, Жұмабай, Құдайғұл, Райымжан аталарымыз қатысқан, ал Қошқарата маңайын мекендеген шақшамдардан Мыңбай, Қозыке, Өрікбай аталарымыз қатысыпты. Сол сияқты бұл көтеріліске көппен бірге, шақшамның Жаңажол, Шыршық, Шыназ маңайын мекендеген Абыша, Сары, Иман, Жәнібек аталар ұрпақтары да қатысқан. Оларды ел үшін ерлікпен қаза болған Аманкелді ұлы Жаңбырбай басқарыпты.
Қоқан ханы Омар 20 мыңдай әскерін көтерілісшілерге қарсы төккенімен, саны аз болса да қазақтар еш қайтпастан, күші басым отаршыларға қарсы аяусыз күресті. Бірақ өздерінің қара бастарының ғана қамын ойлаған, төре тұқымынан шыққан қазақтың үстемтап өкілдері, көтеріліс өзімізді таптап кетер деген қауыппен, қоқандықтармен тіл табысып келісімге келген. Опасыз басшылар өз еркімен берілен көтерілісшілерге кешірім жасалынады деп алдап, оларды қаруларын тастауға көндірді. Көтерілістің қарапайым қазақтардан шыққан басшылары ұсталып, зынданға салынды, көпшілігінің бастары шабылды, ал енді біреулері істік қазыққа отырғызылды.
Қоқандық бекіністер саны елімізде барған сайын өсіп, қазақтардың жайлауы мен қыстаулары арасын үзіп, ауылдар арасында тіке өтетін жолдарды бөгеп тастады.
Осыдан кейін қоқандықтар Шымкент маңайындағы шұрайлы жерлерді қазақтардан тартып ала бастады. Сайрам, Қарамұрт, Тұрбат, Тассай сияқты шаруашылыққа қолайлы, егін егу үшін суы мол, әрі құнарлы жерлерді қазақтардан тартып алып, оларды құнарсыз жерлерге көшірді. Әсет пен Қосет билер заманында, XVI ғасырдан бастап мал шарушылығымен қатар егінмен де айналысып, көп жылдар аралығында зор тәжірибе жинаған олардың ұрпақтары бастаған шақшамдардың бір тобы Тассай елді мекенін гүлдендіріп, саябаққа айналдырған. Олар бұрын суы тапшы, бірақ топырағы құнарлы жерлерге жаңа арықтар жүргізіп, ағысы күшті өзендер бойына тоғандар орнатып, кең алапты егін шаруашылығымен қамтыған. Тассай алабы ортасымен өткен кең арық «Шақшам арық» аталып, оның ескі орны бүгінгі күнге дейін сақталған.
Сонымен, көп еңбекпен қолдан жасап, гүлденген алапқа айналған шақшамның шұрайлы Тассай жерін, қоқандықтар зорлықпен тартып алды. Жақында ғана болған қанды көтерілістен басылып, әбден жаншылып қалған қазақтар қатарындағы шақшамдар, осы кезде қайтадан бас көтеруге шамалары келмеді. Сондықтан ел сыйлаған, құрметті ақсақалдар Қараша, Базарбай, Бекман бастаған шақшамның Абыша, Қара, Иман аталар ұрпақтары Тассай жерінен көшіп, Қаратау жотасының шығысында Қошқарата өзені бойына «ақтабан шұбырынды» заманында орналасқан ағайындарына барып паналады. Бұл жер Қоқан хандығы қол астында болғанымен, таулы жерде жол қатынас қиындығына байланысты, басқа өлкелерге қарағанда, шақшамдар үшін сәл еркіндеу және тыныштау болатын. Жоңғар қырғыны кезінде таулы өлкеге келіп орналасқан ағайындар арасына, Шымкент маңайынан келіп жайғасқан Қараша, Базарбай, Бекман ақсақалдар бастаған шақшамдар, жаңадан арықтар тартып, су көтерілетін тоғандар жасап, көп жерге егіндер егіп, өңірді гүлдендіре бастады. Олардың епті қолы мен табиғи жаратылысының зеректігі терең шатқалдағы өзендерден суды тартып, үстіртке шығарып, егістіктерге таратты. Соңынан, Ресей елінен «переселендер» аталған келімсек орыстар көшіп келіп, Ақ патша бұл жерлерді арнайы актымен, оларға өткізіп бергенше, бұл алап шақшамдардың арқасында, гүлденіп тұрған. Дегенімен, бұл өңірдегі шақшамдар да Қоқанның алым-салығынан ауыр азап шегіп, көп қиналған еді.
Қоқанның қысымында қалған елдің шаруашылық жағдайы тіпті нашарлай түсті. Соның салдарынан Шымкент, Шыназ, Шыршық, Меркі бекіністері төңірегіне орналасқан шақшамдардың біразы, жердің тарылуына байланысты мал бағуды, егін егуді тастап, күн көріс үшін әртүрлі кәсіп іздеушілердің қатарына қосылып, кедейшіліктің ең сорлы түріне тап болған жағдайлары болды.
Сонымен қатар, ағайындарымыз жақын орналасқан Шымкент, Әулиеата, Шыршық, Меркі, Қарабұлақ бекіністер жанында базарлар пайда болып, біртіндеп сауда орындары көбейе бастады. Ағайындарымыз енді малдарын сатып, орнына түрлі өнеркәсіп тауарларын сатып алып, алыс-жақын елдерден келген бұйымдарды иеленіп, солар арқылы біртіндеп шағын өркениетке қолдары жете бастады.
Алыста, жүрер жолы қиын таулы өлкеде орналасқан Қошқарата өңірінен, Қарабұлақ базарына тау арқылы төте жолмен малдарын айдап шақшамдар Абыша, Қара, Иман аталар ұрпақтары келе бастады. Сол кезде тау шақшамдары үшін жаңа ашылған өркениет жолы басқа елдермен қатысудың негізгі соқпағы болатын. Осы соқпақ XX ғасырдың 70 жылдарына дейін таулы шақшамдар үшін шаруашылық маңызын жоғалтпай келді. Сонымен, уақыт өте ауылдар арасында автокөлік жүретін жаңа айналма жол ашылып, ескі жол шаруаға керексіз қалғандықтан, соқпақтың өзі түгіл ізі де жоғалған.
Дегенімен, шақшамның ата бабалар тарихын зерттеп жүрген олардың бірнеше ұрпақтары, арада ширек ғасыр өткенде, 2004 жылы сол жоғалып кеткен ескі аталар соқпағын қайта тауып, енді жыл сайын аталар құрметіне 45 шақырым жерді тау аралап, жаяу жүріп өтуді аталық дәстүрге айналдырды.
Тарихтан белгілі 1845 жылы Кенесары хан қазақтың бүкіл оңтүстік өңірін билеп отырған Қоқан хандығына қарсы соғыс бастады. Соған байланысты қоқандықтарға қарсы қазақтардың әр жерде көтерілістері бас көтерді. Сол кезде Қоқан билігіне қарсы Әулиеата өңірінде де үлкен көтерілістер болды. Соның бірі Меркі өңірінің қазақтарын басқарған Сыпатай Әлібекұлы бастауымен болған көтеріліс еді. Ботбай руынан шыққан ол қазақтар мен көршілес орналасқан қырғыздарды қоқан билеушілерінің шектен тыс езушілігіне қарсы күреске бастады. Қоқандықтарға қарсы шайқастарда, алғашғы кезде Сыпатайдың оққағары болып, кейіннен халықтың тәуелсіздігі үшін жасаған тамаша ерліктерімен белгілі болған шақшамнан шыққан Тілеміс батыр жүрген.
Шақшам Тілеміс батырды Сыпатай батыр «Жолдым» деп атап ең қиын, ең шешуі қиын дауларға, жорықтарға жіберіп отырған. Сыпатай әрі Тілемістің Әуес деген қарындасын алып, шақшамдарға күйеу болған. Өзі батыр, сөзге шешен Сыпатайдыңшақшамнан алған Әуес әйелінен аты жомарттығымен елге жайылған Ноғай деген ұл туған.
Тілеміс батыр тек күштілігімен емес, ақылдылығымен, сөзшеңдігімен, білгірлігімен қоса, ұрыс әдісін игере білгендігімен ерекшеленген. Содан Сыпатай батыр Тілеміске қарасты ағайындар қоныстанған жерге үш шыбықты қадап, белгі қойған екен. Ол жерлер: «Ойранды», «Молалы», «Ақтікен».
Шақшам тайпасынан тараған үш аталық - Жәнібек, Жанбазар, Майемген(Сары) ұрпақтары осы жерлерге қоныстанған. Жәнібек- Ойрандыға, Жанбазар- Молалыға, Майемген- Ақтікенге ие болған. Тілеміс батыр қоқандықтарды қуып, еліне жер алып берген. Шақшам тайпасынан шыққан үш аталыққа өз қоныстарын тауып берген. Тілеміс батырдың қылышы бұл күндері аудандық мұражайда тұр. «Ақтікен» ауылы қазір «Ақтоған» деп аталады.
Осы кезде Ресей патшалығы Қоқан хандығының езгісіндегі, негізінен қазақтар мекендеген, оңтүстік өңірді басып алуды ойластыра бастады. Орыстар біртіндеп, қоқандықтар салдырған қамалдарды шетінен басып алып, оларды бұл өңірден біржолата қумақшы болды. Адам айтқысыз қанаудан бостандық алу үшін біртіндеп Ресей қарамағына ұлы жүз тайпалары жалайыр, албан, суан, шапырашты, ысты, ошақты, қаңлы өте бастады. Меркі маңаңайын мекендеген шақшамдар Абыша, Қара, Айтым, Сары, Жәнібек ұрпақтары Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек Ресей қарамағына өтуге тілек білдірді.
Әулиеата маңында 1858 жылы зекет жинауға Ташкенттің билеушісі Мырзахмет келіп қазақтардан қосымша салық төлеуді талап етті. Бұған наразы болған қазақтар бүкіл Алатау бойындағы Қоқан билігіндегі каңлылар, шапыраштылар, дулаттар, шақшамдар және басқа тайпалар көтеріліске шығып, Әулиеатаны жан жақтан қоршады. Меркі маңайындағы шақшамдардың Абыша, Қара, Сары, Жәнібек аталар ұрпақтары туған жерді қоқандықтар езгісінен азат ету үшін Черняев әскері қатарына қосылды. Оларды басқарып орыс әскеріне бастап алып барған Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек шақшам азаматтары болатын. Ташкенттік билеушілер, тек қана әлсіздерге ғана күш көрсетіп үйренгендіктен, қорыққандарынан не істерін білмей, олар әскерімен бекініске барып жасырынды. Орыс патша үкіметі оңтүстік өңірді қоқандықтардан тартып алу үшін бар әскерін жұмылдырды. Әулиеата қаласын қарудың күшімен басып алу үшін 1864 жылдың ерте көктемінде Верный қаласынан полковник М.Черняев бастаған әскерлер шықты. М.Черняев басқарған отряд мамыр айында Меркі бекінісі түбінен шығып, жолай ешқандай қоқандықтарға кездеспей Ұзынбұлаққа жетті. Меркі шақшамдары Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек жер жағдайын жақсы білгендіктен, барлаушылар қосынына кіріп, орыс әскерлерінің ешқандай қиындықсыз Әулиеата маңайына жетуіне мүмкіндік жасаған.
Зәресі қалмай қорыққан қоқандықтар бар күштерін жинап Әулиеата бекінісіне тығылды. Орыстар қаланы басып алған сәтте әскербасы Ниязәлі өзінің 400 әскерімен бекіністі тастап қашып кетті. Соңдарынан жедел құғынға шыққан орыс-қазақтардан құралған шағын қолдың құрамында Меркі шақшамдары Оразбай мен Өмірбек қоқандықтар мықтап бекінген Шымкент қаласы маңайынан кейін қайтқан.
Енді орыстар бүкіл оңтүстік өңірінің кілті саналған Шымкент қаласын алуға дайындалды. Қаланы орыстарға бермей, оларға тойтарыс беру үшін, Қоқан ханы қыпшақтан шыққан аса дарынды қолбасшы Әлімқұлды әскер басшылығына тағайындады.. Сол кезде қыпшақ Әлімқұл хандықтағы бар биліктің иесі еді. Шымкент қаласы қорғанысын басқаруды басқаға сенбей, Әлімқұл өз қолына алды.
Орыстар Шымкентті басып алуға екі жақтан әскер жіберді. Әулиеата жақтан полковник М.Черняев бастаған әскерлер, Түркістан жақтан полковник Н.Веревкиннің әскерлері қалаға жақындады. Шымкент маңына бұрынырақ жеткен полковник Н.Веревкиннің қарамағындағы капитан Л.Мейер, М.Черняевтің әскерлерін күтпей-ақ, атақ даңқын арттыру мақсатында, қаланы өз күшімен басып алмақ болды. Бірақ Шымкент маңындағы Ақбұлақ, Алтынтөбе ауылдарына жақындап келгенде, 14 шілде күні капитан Л.Мейер бүкіл төңірегін қоршап алған, саны 10 мыңнан асатын қоқандық әскердің қоршауында қалғанын байқады. Қоқан қолбасшысы Әлімқұл орыс әскерлерімен шайқасуға дайын тұр екен.
Әлімқұлдың жер қайысқан қолының ортасында қалған капитан Л.Мейер не істерін білмей жанталасты. Зеңбіректердің бірнеше дүркін атқылауынан кейін орыс әскерлері тіпті қатты састы. Түнге қарай Мейер көмек сұрап Черняевке жер жағдайын жақсы білетін шақшамның Әлмембет деген бір жігітін жіберді. Түнделетіп жеткен шақшам жігіті Әлмембет арқылы, Ақбұлақ түбіндегі жағдайды, білген М.Черняев, отандастарының өте қиын жағдайда қалғанын түсінді. Сондықтан полковник Әлмембеттің жолбасшылығымен шұғыл түрде Мейерге көмекке 50 орыс-казак әскерін және атпен тартып жүретін екі зеңбірек жіберген. Әлмембет алып келген қосымша күш арқасында капитан Мейер таң атқанша қоқандықтарға төтеп беруге шамасы келді.
Келесі күні орыстардың барлық әскерлерінің басы қосылып, Ақбұлақ аймағы үлкен ұрыс даласына айналды. Он күнге созылған шайқас 24 шілдеде Черняев әскерінің жеңілуімен аяқталды. Бұл үлкен шайқасқа екі жақтан да көптеген қазақтар қатысқан. Ұрыста жан аямай соғысатын олар, туған жерді азат ету үшін қырылып кетсек арманымыз жоқ деп, екі жақтан да көп қаза болды. Ел ақсақалдары айтуы бойынша, шақшамдардан бұл ұрысқа екі жақтан жүзден аса адам қатысып, жартысына жақыны жаралы немесе қаза тауып, шығын болыпты. Жанға өте қатты бататыны, осы сұм заманның қатыгездігінен, екі қарсылас жақтағы туыстас-бауырлас шақшамдар ұрыс кезінде біріне бірі қарсы «Бақтияр, Майемген!» деп тайпалық ұрандарын айқайлап, шапқандарын кәйтерсіз.
Жеңіліске ұшырап, 405 адамынан өлідей айырылған орыс әскерлері Алтынтөбені тастап, Бадам өзені бойымен Қараспанға қарай шегініп кетті. Соғысуға бейімсіз, ұрыс кезінде бірінің артына бірі тығылып көршісінің арқасын паналайтын, бірақ жеңілгенді жауыздықпен аямайтын қорқақ, көпшілігі сарттардан тұратын Қоқан әскері, қыпшақтан шыққан үздік қолбасшы Әлімқұл мен жан аямай соғысқан қазақ сарбаздары арқасында ғана он күндік шайқаста жеңіске жетті.
Орыс әскерлерімен болған Ақбұлақ және Алтынтөбедегі шайқас кезінде елден шыққан қарапайым жігіт- белгілі Қараша бидің ұлы шақшам Бәйімбет бірнеше ерліктерімен елге белгілі болды.
Соның бірі былай болған екен. Бір шайқастан кейін, әбден өшігіп кегі кеткен орыс әскерлерінің бір тобы, қырғын ұрыстан соң оқ тиіп өліп, шашылып жатқан қазақтардың бастарын қылышпен шауып, доп құсатып домалатып тепкен. Ал енді тағы біреулері өлі жауынгерлердің көздерін мылтықтарының найзасымен шұқып бара жатқан. Мұндай жан шыдаспас қорлауды көріп тұрып, шыдай алмаған Бәйімбет, шегініп бара шатқан қоқандықтар шебінен суырыла кейін шапқан. Ол астындағы жирен атына қамшыны басып, аққан жұлдыздай зулап келіп, орыстар тобының алдында келе жатқан, өліктерді қорлағандардың біреуін шоқпармен басына сілейте соққан. Сөйтіп, көзді ашып жұмғанша құйындатып, алыстап бара жатқан қоқандықтар шебіне қайтып қосылып кете барған. Орыс әскерлері қазақ жігітінен мұндай көзсіз ерлікті күтпегендіктен, ауыздары ашылып не істерін білмей, аңырып тұрып қалған. Қолында шоқпардан басқа қаруы жоқ жалғыз сарбаздың мұздай қаруланған орыстың бір топ әскерінен қорықпай, тапа тал түсте көздерін бақырайтып қойып, жауынгерін өлтіріп, өзі аман сау құтылып кеткені, көпті көрген қарт жауынгерлерді де таң қалдыртқан. «Бұл адам ба, әлде жын ба?» деп көргендер таңғалып, жағасын ұстаған. Сонымен қатар Ақбұлақ пен Алтынтөбедегі шайқас кезінде орыстарға көп көмек көрсеткен қазақтар ішінде 12 жігіт соңынан патша үкіметінің түрлі марапаттауына ие болған.Соның бірі шақшам азаматы Бәйімбеттің туған інісі Әлмембет полковник Черняевтің бірнеше қиын тапсырмаларын орындап, cоңынан ерекше марапатталған.
Арада екі ай өткен соң генерал шенін алған М.Черняев бастаған орыстың қарулы әскерлері Шымкент қаласын басып алуға қайтып келді Шымкент қаласын алған кезде патша әскерлеріне көмек көрсеткен қазақтар көп болды. Шабуыл басталар алдында генерал М.Черняевке қаңлы, дулат, сіргелі, шақшамдардың жарты мыңдай жігіттері келіп өздерінің қоқандықтарға қарсы соғысуға дайын екендіктерін білдірген екен. Сонда генерал: «Қаруларың жоқ, қалай жәрдем бересіңдер?»,- дегенде, олар: «Айқайлап орыс әскеріне күш беріп тұрайықшы»,- депті. Бұл жігіттердің мақсаты қоқандықтардың жарты ғасырлық билігі кезіндегі адам айтқысыз зорлық-зомбылығынан, олардың отаршылдық езгісінен елмен бірге азат етілу болды.
Олардың арасында шақшамның Абыша, Иман, Қара аталарына жататын таулы жер Қошқарата, Кеңсай елді мекендерінен келген Қожакелді, Базарбай, Сасық және Сәрсен есімді азаматтар бастаған жігіттер болды.
Сонымен, шақшамдардың жері енді толығымен орыстардың қоластына көшті.. Ашкөз басқыншы жоңғарлар, одан кейін бір жағынан Қытай, екінші жағынан қоқандықтардың қоршауында болған аталарымыз, сол қиын кезеңде тіректі орыстардан іздеуге мәжбүр болды. Енді жаңа тәртіпке байланысты рулар мен тайпалар арасындағы тартыстар азайып, барымталарға жол берілмегендіктен, мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы дами түсті, әр жерде өндіріс орындары пайда болып, еліміздің әл- ахуалы дұрыстала бастады.Бірақ, арада жылдар өткен соң, бұл өңірге қоныс аударған орыстар саны көбейе бастады. Енді жаңа заман басталып, орыстарға қарап, солардың ауыздарынан шығар сөзді аңдитын, ел басына күн туды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=28392&page=3 Мұрағатталған 30 қарашаның 2014 жылы.
## Пайдаланылған әдебиеттер мен жиналған деректер:
1.Л.Н.Гумилев, Көне түріктер, «Москва» баспасы, Москва қ., 2004 жыл.2.Н.Я.Бичурин (Иакинф), И.Бичурин. «Ерте заманда Орта Азияны мекендеген халықтар туралы деректер жинағы» I том, ТОО Жалын баспасы, Алматы қ, 1998ж.3.О.О.Сулейменов, Көне замандағы түріктер, көне түріктер тілдері мен жазуларының шығу тегі, «Атамұра» баспасы, Алматы қ, 2002 ж.4.Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы, құрастырған Р.Т.Сырғабаева, «Сенім» баспасы,Тараз қ., 2007 ж.5.Нығмет Мыңжан, «Қазақтың қысқаша тарихы», «Жалын» баспасы, Алматы қ, 1994 ж.6.Тауасарұлы Қазыбек бек, дайындаған Б.Қыдырбекұлы, «Түп тұқианнан өзіме шейін», «Жалын» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.7.Б.Қ.Албани, «Тарихи таным», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 1994 ж.8.Мырза Хайдар Дулати, «Тарих-и рашиди». Өзбекстан Республикасы ғылым Академиясы, Фан баспасы, Ташкент қаласы, 1996 ж.9.А.Бушков, «Шыңғысхан, беймәлім Азия», «ОЛМА Медиа групп» баспасы, Москва қ., 2007 жыл.10.В.В.Бартольд, «Жетісу тарихи очерктері», «Түркістан тарихы туралы дәрістер», «Еркін қоғам» Қазақстан институты баспасы, Астана қ., 2005 ж.11.Е.Тұрысов, «Бәйдібек», тарихи хикая, «Нұрлы әлем» баспасы, Алматы қ, 2000 ж.12.С.Жолдасов, «Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы», «Үш қиян» баспасы, Алматы қ, 2009 ж.13.Б.Жолдасов, «XIX ғасырдың ортасындағы Оңтүстік Қазақстан: ішкі және сыртқы жағдайы», «ҚАЗақпарат» баспасы, Алматы қ, 2003 ж.14.М.Әбдәкімұлы, «Сіргелі шежіресі», «Алтын алқа» баспасы, Алматы қ, 1997 ж.15.Б.Қ.Албани, «Мұхаммед Хайдар Дулати», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 2000 ж.16.Д.Дүйсенбаев, «Домалақ ана», «Мұраттас» баспасы, Алматы қ, 1991 ж.17.З.Сәдібеков, «Қазақ шежіресі», «Узбекистон» баспасы, Ташкент қаласы, 1994 ж.18.М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғарұлы, А.Сейдімбек, «Елтұтқа», «Күлтегін» баспасы, Астана қ., 2001 ж.19.Қалыбек Данияров, «Өткенге көз салу- тарих», «Типография Комплекс» баспасы, Астана қ., 2009 ж.20.С.Жолдасов, «Шілдедегі шайқас», тарихи роман, «ҚазАқпарат» баспасы, Алматы қ, 2008 ж.21.Мұхамеджан Тынышпайұлы, «Қазақ шежіресі», «Қаламгер» баспасы, Целиноград қ, 1991 ж.22.А.К.Акишев, М.Х.Асылбеков, К.М.Байпаков, «Ерте заманнан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы», «Дәуір» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.23.А.Досымбаева, «Мерке- Жетісу түркілерінің киелі жері», «Сенім» баспасы,Тараз қ., 2002 ж.24.Б.Әбілқасымов, Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі», «Арыс» баспасы, Алматы қ, 2001 ж.25.Б.Қ.Албани, Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр, «Бабырнама», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.26.Б.Әбілдаұлы, «Жауғаш батыр- Абылай ханның елшісі», тарихи роман, «Мерей» баспасы, Алматы қ, 2004 ж.27.Тұрыс Әжібекұлы, 20 ғасырда Қошқарата өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері28.Жолдас Әжібекұлы, 20 ғасырда Қошқарата өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері29.Әбдірахман Мұхитдинов, 20 ғасырда Боралдай өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері30. «Тұңғышбай ата шежіресі», Меркілік шақшамдар жинаған деректер.31.Меркіден табылған «Тері кітап» шежіресі, Меркілік шақшамдар жинаған деректер.
## Ежелгі Үйсін жерінде
Жетінші ғасырдан бастап қытай жылнамалары арқылы бізге жеткен деректерге сәйкес, Жетісу мен Жоңғар өлкеcінде «Алты шу елі» деген атаумен белгілі болған ірі алты тайпадан тұратын бірлестік Батыс түрік қағанаты тарихында мәртебелі орын алған. Олар шымыр (шуми), шимойын (шумиғұнь), суан (шубань), албан (шубань), сіргелі ( шуюйе) және шақшам (шато, шуато). Бұл тайпалар атауы Шу өзеніне байланысты пайда болған.Ғасырлар тұңғиығы, арадағы ұзақ жылдар қазақ халқында, жалпы көшпенді түркі халықтары арасында, арнайы зерттеулер аз жүргізілгендіктен және бабаларымыз жазып қалдырған тарихи жылнамалар болмағандықтан, өткен ғасырлар тізбегі оқиғалар ширегін бір бірінен алыстатып, ажыратып жіберген. Зерттеуші ғалымдар көне замандағы тарихымызды ертеден келе жатқан қытайдың Таншу, Ганму деп аталған көне жылнамалары арқылы, ерте замандағы персілер мен гректердің жазба деректерінен және тастарға сына жазумен ескерткіштер түрінде қалдырған «Көк түріктер» қағанатының ел тұтқалары Күлтегін, Тоныкөк, Йоллықтегін жазбалары арқылы зерттеп білу мүмкіндігіне ие болды.Бұрынғы сақ тайпалары мекендеген өңірде үш ірі тайпалық одақ : үйсіндердің, қаңлылардың, аландардың тайпалық одақтары жарыққа шықты. Сақ тайпалары осы одақтардың арасына сіңіп, солардың атымен аталатын болды.
Осы тайпалар одақтарының ішіндегі ең ірісі - үйсіндердің тайпалық одағы еді. Онан бұрын жасаған ғұн тайпалары да тарих алаңынан кетіп сақтар мен үйсіндердің арасына сіңген. Шежіреші батыр Қазыбек бек Тауасарұлы сіргелі мен шақшамды бірге қатар жасаған туысқан тайпалар дейді, ал көне қытай деректері шатоны(шақшамды) шуюйе(сіргелі) тайпасымен бір одақта болып, соңынан бөлініп шыққан, бірақ түп тұқияннан шыққан түбі бөлек деп көрсетеді .
Сонымен, бүгінде «шақшам» деп аталатын тайпаның тарихы ежелгі сақ-ғұн дәуірінен басталады, ал тайпаға қатысты нақты деректер бізге VII ғасырдан қытай жылнамалары арқылы белгілі болды .
Шато тайпасының ұрпақтары «шақшам» деген атаумен біздің заманымызға алты аталық рулы ел болып жетті. Шато (шуато ) деген шақшам тайпасының қытайша аталуы, ал көне түркі тіліндегі өзатауы үш сөзден құралған- «Шу оқ шам». Ескіден бізге келіп жеткен «шам» деген сөз елдің бір бөлігі немесе құрамы дегенді білдіреді. Қазақта жанұяның, үйлердің, халық пен рулардың санын анықтайтын: түтін, ошақ,уй, шам, ел, арыс деген ұғымдар кеңінен тараған. Сонымен «Шу оқ шамның» әлеуметтік мағынасы: Шу бойын мекендеген жауынгер ел болып шығады. Шу- өзен, оқ- әскери әкімшілік белгісі, ал шам - елдің бір бөлігі.
Шақшамдар түбі сақтар мен ғұндар батысқа ауғанда Жетісу мен Жоңғарияда қалып қойып, соңынан Үйсін бірлестігіне кірген рулардан қалыптасқан. Байырғы заманнан шақшамның сіргеліден бөлініп, үйсінге келіп қосылғаны аңыз түрінде халықтың есінде сақталған, ал кейбір шежіре нұсқаларында шақшам үйсінге кірме деп айтылады. Алтай тауы (Алтын тау ) мен Тянь Шань(Аспанға үлескен тау) тауларының ортасына орналасқан кең жазық Шато жазығы деп аталған, ал шатолардың әкімдік орталығы Бешбалық (қытайша Бэйтинь ) қаласы болыпты.Ғалымдардың соңғы дәлелдеріне сүйенсек Бактрия -Бахадыр- Бақтияр атаулары ұлы бабамыз Байдулу есімен яғни VII ғасырда жасаған Батыс түрік кағаны Бахадыр Дулудың есімен байланысты болып шығады (қытайлар тарихында Баһадур - Мохеду хэу ). Кәсіби тарихшылардың орныққан ғылыми дәлелі - көп заман ілгеріде қалыптасқан тайпалар мен рулардың бабасы болып көрсетілу уақыт өте келе халықтың күрметтеуі арқылы шежірелік ата есебінде айтылып кетуі.
Ганму, Таншу аталған көне қытай жылнамаларында" шато"(шуато) тайпасы туралы көптеген деректер бар. Сол жылнамалардағы құжаттарға сараптама жасап анықтағаным: ескі қытай тілінде" р" әрпі сирек пайдалынады және сөз ортасында айтылмайды (мысалы қытайлар «түрік» сөзін «тукю» деп айтқан). Дауыссыз дыбыстар сөздің соңына келсе, ол да айтылмайды немесе соңынан жіңішкерту белгісі қойылады. Қытайлықтар тіл ерекшеліге сәйкес, айтуға ыңғайлап «шақшам» сөзіндегі " қш "әріптерін " т " әріпіне айналдыруы олардың грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты. Бізге жеткен деректерді салыстырып, сараптама жасағанда, шақшам тайпасының атауын қытайлар жұмсартып, өз тілдеріне ыңғайлап, оңай айтылатын түрде шато деп атағаны анықталды.
## «Алты шу елі»
Бірде бір халық немесе ру, тайпа із - тұзсыз тарих алаңынан жоғалып кетуі мүмкін емес. Уақыт өте олар атауларын, мекендерін өзгертуі мүмкін және бір елдің құрамынан басқа халыққа сіңіп кетуі ықтимал. Елдің түбі түпкілікті жоғалмайды, ал ұзақ жылдар мен арадағы ғасырлар олардың ізін іздеген ұрпақтарын жаңылыстырады, адастырады.
Жетінші ғасырдан қытай жылнамалары арқылы белгілі «Алты шу елі» одағындағы тайпалар шымыр (шуми), шимойын (шумиғұнь), суан ( шубань), албан (шубань), сіргелі ( шуюйе) және шақшам (шато, шуато). Бұл тайпалардың аталуы, әрине сөз жоқ, Шу өзені атауымен байланысты.
«Алты шу елі» деген атаумен белгілі болған ірі алты тайпағаталдауреттік саны кәзіргі қазақша аталуы көне ханзу тілінде аталуы түркіше - қазақша мағынасы қосымша түсініктемелер
* Шымыр Шуми Шу билері ханзу тілінде «ми», түркі тілінде аудармасы «би»
* Шимойын (Шумиғұн) Шумигунь Шу билері ғұндар Ертедегі ғұндардың Шу бойында қалған ұрпақтары
* Суан (Шуан ) Шубань ( 1) Шу өлке елі "«ан» көне түркі тілінде өлке"
* Албан (Иобан) Шубань ( 2) Алып тау өлке елі "«ан» көне түркі тілінде өлке"
* Сіргелі (Су жер елі) Шуюйе Шу жер елі, Су жер елі "Шу жер- ертедегі Шумер мемлекеті"
* Шақшам Шато (Шуато) Шу оқ шам (Шу оқ елі ) "шам – елдің бір бөлігі , құрамы"
Тайпалар атауы, біріншіден олардың жайласқан жерлері, пайдаланған өзен- сулары және олардың тұрмыс жағдайын білдіретін әлеуметтік сипаттарына байланысты болады. Шуды мекендеген тайпалардың арасында екі бөлімнен тұратын шуюйе (сіргелі) «Шу жер елі» тайпасынан шато (шуато)- шақшам тайпасы бөлінген. Бұл деректер қазақ шежіресінде сіргелі мен шақшам ерте заманда бір тайпа болған деген мәліметті растайды .Сондықтан шақшамдар сіргелінің құрамында алғашқыда бір шамы болып, ал соңынан «оқ шамы» болып бөлінгені айқын көрініп тұр. Көне түркі заманынан белгілі «оқ»(жебе) белгісі тайпаларға ерекше сенім артып берілетін жауынгершілік пен қатар әскери әкімшіліктің де белгісі. Қысқаша айтқанда, Шақшам Сіргелінің өз алдына әскери әкімшілік міндетін алып бөлініп шыққан бір бөлігі немесе «бір шамы», яғни «оқ шамы», ал толық атауы «Шу оқ шамы»-ықшамдалған түрде шақшамы.
Байдулу (Бахадыр Дулу, Бақтияр), Айшыкел - Ашына қойлы ( Ашина хэлу) есімдері ұлы жүз шежіресінен бүкіл қазақ халқына белгілі. Бізге ғасырлар тұңғиығынан жеткен шежірелерде олар өздері басқарған тайпалардың түп аталары есебінде көрсетіліп кеткен .
Осыған байланысты: «Қазағымыз әдетте есімі ұранға айналған адамдарды арғы атасына санайды», - деген белгілі қазақ жазушысы С. Мұқанов, ал белгілі батыр, шежіреші Қазыбек Тауасарұлы :«Қашанда жұрт бабасына әке етіп бірнеше ұрпақ өтіп кеткен әлдеқандай бір батырлықпен, әлде байлықпен , тағы қандай бір ел алдындағы беделімен атағы шыққан бабасының бабасын әке етіп бере салады » - деген.
Көп заман ілгеріде қалыптасқан тайпалар мен рулардың бабасы болып көрсетілуі, атақты елтұтқалардың уақыт өте келе халықтың күрметтеуі арқылы шежірелік ата есебінде айтылып кетуіне байланысты .
Ұлы бабаларымыз Байдулу мен Байдыбек Түрік елінің ақсүйектер қауымынан шыққан, олар Ашина Дулу ұрпақтары. «Шоно» көне түркі тілінде және маңғол тілінде қасқыр, ал Ашина- мәртебелі қасқыр деген мағына береді. Дулу аталатыны-түрік мемлекеті негізін қалаған топ, есте жоқ ерте заманда Алтайдың дұлығаға (дұлыға- түркі жауынгерлерінің темірден жасалған бас киімі) ұқсайтын тау сілемдерінен өсіп-өніп шыққан деген аңызға сәйкес, Дулу ұрпағы аталған. "Сонымен қатар Он оқ елі" әскери әкімшілік одағындағы Шу өзенінің батысын мекендеген бес аймақты қалың ел нушуби аталған, ал сөздің мағынасы: «Шу бойын мекендеген көп- қалың билер» (Шу-өзен, ну-көп, қалың; би- иесі,).
## Ұлы бабамыз Байдулы
Қиын заманда Түрік кағанатында ел басқарған Қараша, Байдулы, Байдыбек, Айшыкел және олардың ұрпақтары туралы деректер бізге қытай, персі және Византия жылнамалары арқылы жетті.
Қара Жүрын Түріктің үлкен ұлы Байдулы бабамыз 560 - 631 жылдары жасаған. Оның тегі Ашына (Дулу) әулетінен, ел басшысы, тайпалар одағының басқарушысы және өмірінің соңғы жылдарында Батыс Түрік кағанатында каған болған. Сонымен қатар ежелгі сақтардың -ғұндардың ұрпақтары болып саналатын шато- шақшам тайпасымен қатар көптеген тайпалардың әрі басшысы, әрі тайпа көсемі. Шато-шақшамдар сол заманда Байдулу қарамағына шуми , шуюйе тайпаларымен қатар кірген. Оған Қытай императоры Тайцун берген ресми есімі Бахадыр Дулу хан (қытайша Мохеду хэу). Ғасырлар тұңғиығынан бізге жеткен ұлы кісілердің есімдері, көпшілігінде, олардың туылғанда қойылған өздерінің аттары емес, лауазымдары немесе жанама аттары .
Түрік кағанаты Жұңғо мемлекетінің үздіксіз жасаған зиянкес әрекеттерінің салдарынан бірнеше рет талқандалды. Ақырында Батыс түрік кағандығы " Он оқ елі "мемлекетіне, соңынан Түркеш қағандығына айналды.
Бахадыр Дулу хан (Байдулу) 628 жылы Батыс түрік кағаны дәрежесіне көтерілді. Ол шуйюе (сіргелі), шуми (шымыр), шато (шақшам-шуоқшам) тайпаларына бірінші кезекте арқа сүйей отырып Жоңғария, Тарбағатай және Жетісу өлкелерінде үстемдік құрды. Аталған тайпалардың көшіп қонып жүретін тарихи мекендері Шу өзенінің шығысы болды.
Шу өзені батысын мекендеген нушуби тайпалары ( каса, аскіл, азғыр, барсаған) құнарлы әрі малға жайлы, шығыс жағалауды басып алуға ұмтылып көп әрекеттенген. Алайда Бахадыр Дулу хан шығыс жағалаудың иелері шуйюе, шуми және шато тайпаларының мүдделерін барынша қорғап, оларға емін-еркін көшіп қонуына жағдайлар жасады.
## Арпалысып өткен Айшыкел
Байдулу- Айшыкелдің ұрпағымыз деп бүгінде шақшамдар ғана айтады. Себебі тарихи деректерге қарағанда Қытай империясымен табан тіресіп ұзақ жылдар азаттық үшін соғысқан Айшыкелдің жеке қосыны негізінен шақшамдардан құралған. Сол заманда шатолардың мекені Баркөл көлінің маңайы, Тарбағатай өлкесіндегі кең жазық, ал орталық қаласы шуми, шуюйелермен бірге Бесбалық (қытайша Бхейтинь) еді. Қытай императоры Тайцун Бесбалық қаласын мекендеген халықтарды басқаруды Айшыкелге арнайы жарлығымен 651 жылы тапсырған. Қытайлардың оған қойған есімі Ашина Хэлу, көне түркі тілінде Ашына қойлы, ал ресми есімі Ышбара хан (каһарлы хан) болатын ал кейінгі ұрпақтары есімін қысқартылған түрде Айшыкел деп атап кеткен.
Ел басқарған ұлы бабаларымыздың өмірі шежіредегі аңыз әңгімелердегідей кең -жайбарақат, шалқыған өмір болмаған. Қытай деректеріне сүйенсек- үздіксіз қырғын соғыстар, таусылмас дау, шексіз қасірет, ат үстінен түспейтін жорықтарға толы қилы заман болған. Шақшам елінің тарихына қатысты ұлы бабаларымыздың ішінде туған жерге топырағы бұйырғандар Қошбар батыр мен Байдыбек ғана. Қараша би Тоғонда қайтыс болған, Байтулы Шығыс Жетісуда жерленген, Айшыкелдің мәйіті ішкі Қытайда қалған.Жан сақтау әрекетінде, туған жерді тәуелсіз ұстап қалу максатында, үздіксіз соғыстар мен таусылмас қырғынардың аяғына жету қиын. Қилы кезеңде жан сақтап, бала шағамен малыңды қорғап қалу үшін өмірдің өзі « қас» әрі «сақ» болуға яғни «қассақ- қазақ» болуға мәжбүр еткен. Сондықтан «қазақ» атауына негіз болған «қас-сақ» сөз тіркесі осыны дәлелдеп тұрғанын атап өту қажет. Сонымен қатар ол заман ағайын -туысқан тайпалар арасында дау- жанжалмен бірге, билікке таласу, жайлымға таласу, бақталастық, өзара кек алып қанға - қанмен қайтару рәсімдері кең етек алған заман болатын.
Сол заманда шато - шақшам тайпасы аталған «он оқ» одағына кірмеген, бірақ 651- 657 жылдары Қытайға қарсы азаттық соғыс ұйымдастырған Батыс Түрік кағаны Айшыкелдің (қытайша Ашина хэлу ) қарамағына кіріп шуми, шуюйе тайпаларымен қатар азаттық үшін күрескен әскерлердің алдыңғы қатарында болды.
Батыс Түрік кағаны Барыс дулу хан 634 жылы қайтыс болған соң қаған тағына отырған Ышбара Төліс хан үш тайпаны: шуйюе -сіргелі, шуми – шымыр және шато- шақшамдарды кағанат құрамына кіргізіп, оларға үстемдік жүргізуге әрекет жасады. Аталған тайпаларға жаңа қағанның саясаты ұнамағандықтан, олар тәуелсіздігін сақтап қалу мақсатында шығысқа қарай яғни Баркөл көлінің батысындағы Шато аталатын кең даланың қиыр шығысына қоныс аударып, қытай императоры Тайцунның қол астына кіріп паналауды ұйғарған. Сол кезеңде олардың табиғи көсемі яғни тайпалар жетекшісі Түріктің Ашина ақсүйектер қауымынан шыққан Мұқа ханзада болатын. Алайда қытай императоры Тайцунның жүргізген күрделі саясатынан қауыптенген шуйюе, шуми және шато тайпалары ежелгі тарихи отаны Шу өзені бойындағы ежелгі мекендерін, ертеректе тартып алған нушуби тайпаларынан босатып алуға талпынды. Шу өзенінің батысын мекендеген нушуби аталған бес аймақ түркі тайпалары VII ғасырда «он оқ елі» құрамында болған. Ежелгі елді азат ету жорығын басқаруға шыққан көсем- Қараша бидің төртінші ұрпағы (неменесі) Айшыкел еді.Аса дарынды қолбасшы Айшыкел 651 жылы шатолардың қолдауымен Батыс түрік кағандығын Ышбара Төліс ханнан күшпен тартып алды. Сол жылы Батыс өңірдің негізін қалаған «Он оқ елі » тайпалар әскери-әкімшілік бірлестігі және «Алты Шу елі» тайпалар бірлестігі толық оның қарамағына өтті. Айшыкел Түрік кағандарының жазғы жайлауы, оңтүстік тауларын қар басқан, тоғайы қалың, сылдырап аққан бұлақтары мыңға жеткен шуақты жерге бекініс салдырып, ордасын сонда көшіріп, мықтап күшейтті. Бұл берік қамал өте шұрайлы жердің атына сәйкес Мың бұлақ бекінісі аталды (кәзіргі Меркі тұрған жер). Жаңа каған алдыңғы қатардағы сенімді қосындарын шуйюе, шуми және шато тайпалары сарбаздарынан саптады. Айшыкелдің ең таңдаулы жеке қосыны бүкіл түркі тектес тайпалардың ішінде ерекше жаугершілігімен, батырлығымен белгілі болған, ал дұшпандар тіпті өздері түгіл атынан қорқатын, шато-шақшамдардың сарбаздарынан құралды. Шуйюе, шуми және шато тайпалары Айшыкелдің арқасында Шудың шығыс жағасындағы көне мекендерін нушуби тайпаларынан қайтарып алып, өрістері кеңи түсті.
Сонымен қатар Айшыкелдің шақшамдардан құралған арнайы қосыны ерекше жаугершілігімен соғыс өнерін жете меңгерген тайпа ретінде, көшпелі түркі тектес елдер арасында атағы кең жайылып, тіпті Қытай императоры Тайцзунның көзін қыздырған.Сол заманда араб елінен келген елші шатолардың соғыс өнерін тамашалап, оның сүреттегені сақталған. Оның айтуынша, ат үстіндегі шато жауынгеріне төтеп беру өте қиын болған. Ат үстінде емін еркін ойнаған жауынгер алға да, артқа да бірдей шаба алатын және садақпен үздіксіз тоқтамай ата білген. Дұшпан садағымен бір жебе атып үлгергенше шато жауынгері он оқ атып үлгіретін. Астындағы атын аяғымен амалмен басқаратын шато жауынгерлері, босаған қос қолы бірден екі қару ұстауға икемделіп, дұшпанды ойсырата соғатын. Шато сарбаздары шабуылға туралап шыққанда, арақашықтары он қадамнан кем болмайтын. Бұл біріншіден өз күшіне сенген ерекше өжеттіктің белгісі болса, екіншіден дұшпанның жаудыра атқан оқтары сирек тиетін әдісін пайдаланған.
Ежелгі ескі дау- жер үшін 652 жылы Батыс өлкені азат ету мақсатында Жұңғомен ұзақ жылдарға созылған соғыс басталды. Қытайдың жаңа императоры Гаоцзун 70 мың сарбаздан құралған әскерін сол жылы Айшыкелге қарсы шығарды. Кескілескен ұрыс нәтижесінде адам санының артықшылығын пайдаланып қытайлар 653 жылы Бесбалықты басып алды. Сол ұрыста Айшыкел әскерінен үш мың адам қаза болды. Қанша қиын болса да, ол бар күшін салып, 655 жылы Іле өзені бойында құмырсқадай қаптаған қытайлардың шабуылын тоқтатты. Ашынып, намысқа тырысқан император Гаоцзун, ішкі Қытайдан жаңадан көп әскер шығарды. Батыс өлкені жаулап алуға, соғыс өнеріне тәжрибесі мол жаңа қолбасшылар жіберді. Әскер саны 100 мыңнан асқан қытайлар 657 жылдың басында Тарбағатайда орналасқан хан ордасына жан жақтан шабуыл жасады. Іле өзенінен Шуға дейінгі аралықта табан тірескен, жан шыдаспас қырғын соғыс болды. Ақырында саны ондаған есе көп, ордалы жыландай қаптаған қытайларды тоқтату мүмкін болмағандықтан, Айшыкел зор қырғыннан қалған әскерімен Шаш ( Ташкент) қаласына барып паналамақ болды. Ұзақ, адам шыдатпас ауыр соғыстардан шаршап жеткен Айшыкелді Шаш қаласының тарханы алдынан шығып, жылы жүзбен қабылдаған. Соңынан аңдусыз демалып жатқан Айшыкелді ұлымен, сенімді серіктерімен, сатқын тархан жауға тірідей ұстап берген.
Сонымен империямен арпалысқан ауыр соғыс 659 жылы Айшыкел мен оның үлкен ұлы Түйенді, саны ондаған есе көп қытай әскерлерінің, тұтқындауымен аяқталды. Ертеректе қытай еліне сіңірген бұрынғы еңбектерін ескеріп, тұтқындағы Айшыкелге, қытай императоры Гаоцзун үлкен құрмет көрсетіп, оған көптеген жеңілдіктер жасады. Бірақ еркін елге басшы болып үйренген Айшыкел, азаттықты аңсап, соңынан денсаулығы нашарлап, көп ұзамай жат жерде қайтыс болды. Сонан соң Батыс өлке жерін қытай императоры жаңа аймақтарға бөліп, шекараны қосымша әскерлермен күшейтті. Император тарапынан шуйюе, шуми және шато тайпаларына көсем болып, түрік ақсүектер тұқымынан шыққан Мұқа ханзада қайтадан тағайындалды. Сонымен, сол заманда ел басшысы каған болған, азаттық үшін Жұңғомен арпалысып өткен Айшыкел, Байдулу атасы секілді, шежіреде шақшам бабаларының бірі болып көрсетілетін болды
## Азаттық жолындағы жанталас
Көне қытайдың Таншу, Ганму аталған жылнамаларында шатолардың көне тарихынан келтірілген деректер сақталған. Сол деректерге сәйкес Батыс Түрік мемлекетінің каһаны Ышбара -Төліс- шад 634 жылы кағанаттың құрамындағы, кағанға наразы болып, өз еріктерімен көшіп- қонып жүрген, үш тайпаны қол астына алмақ болды. Каған Бахадыр дулу хан 631жылы қаза тапқан соң еркіндіктерін жоғары санайтын, бостандық сүйгіш үш тайпаны яғни шымыр, шуйюе, шатоларды қарамағына қаратпақшы болып әрекет жасаған еді. Бірақ аталмыш тайпалар олардан үркіп, бостандықтарын сақтап қалу мақсатында, қытайдың Тайцзун императорының қоластына өз еріктерімен барып кірмек болды . Олардың жаңа мекендері Алтай мен Алатау арасындағы Жоңғар өлкесінің Баркөл көлінің шығыс жағалауы болған еді. Байырғы мекені Шу алабынан кейін Жетісу алқабы болатын, ал осының алдында ғана олар Жоңғар өлкесіне көшіп Баркөлдің батыс жағалауында еді. Сонымен 633 жылы шатолар Баркөлдің батысынан шығысына ауысып Жұңғо мемлекетінің қол астына кірді, себебі Қытай императоры Тайцзун бұлардан салық сұрамайтын.Императормен жасалған келісім бойынша шато тайпасымен бірге шуми, шуйюе тайпалары Жұңғоның шекара күзетін атқарды, бірақ емін- еркін қөшіп -қонуға ерікті болды, ал бостандық сүйгіш тайпаларға керегі де сол еді. Баркөлдың маңайы құмдақты үлкен жазық болатын, ал қысы мен жазы көшпелі мал шаруашылығына өте ыңғайлы еді. Осы кең жазық соңынан шато тайпасының атымен «Шато» даласы аталып кетті, ал кейбір деректерде керісінше тайпаның аталуы даланың атауымен өзгерген дейді , бұл әрине ешқандай қисынға келмейтін пікір, себебі аталмыш дала бұрын басқаша аталған. Қытай жылнамасындағы деректер бойынша шатолар саны сол кезде 30000 жетіпті.
Жарты ғасырдан соң , Түркеш қағанаты 701-703 жылдары дәуірлеп тұрғанда аса мықты жауынгершілік қабылеттерін үлгі етіп каған Шақшамдардың рулық таңбасы "жебені " мемлекет таңбасы есебінде қолданған.
Көп ұзамай, атақты ханзада Күлтегін бастаған Шығыс түрік кағанатының әскерлері «Алты Шу елі» тайпалар бірлестігін бағындырды және сонымен қоса шато тайпасы қайта құралған Көк түрік аталған (жаңарған қағанат) кағанатының құрамына уақытша кірді.
Көшпелі тайпалар арасындағы тынымсыз соғыс әрекеттерінің салдарынан шато тайпасы 704 жылы қытай империясының қол астына кіруге мәжбүр болды. Оларға ілесіп қарлықтар, ал соңынан Батыс түрік кағанатындағы басқа түркі тайпалары да қытай империясына уақытша бағынды.Сол замандағы саяси жағдайды пайдаланып күшті мемлекеттер қатарында өткен Тибеттің әскері 711 жылы қытай императорының қол астындағы батыс түрік тайпалары мекендеген Батыс өлкеге кең көлемді жорық жасады. Шато тайпасы шекара шебінде тұрған ең шеткі тайпа болғандықтан Тибет әскерінен шегініп Баркөл маңынан көшіп, Бесбалық (Бесбалшық) қаласын паналаған. Шатолар барлық уақытта батыс түрік тайпаларының ең қиыр шығыс шетіне орналасып, сыртқы жаулардан бірінші соққы қабылдайтын оқ қағар болған. Бесбалық қаласында қытай императорының мықтап бекінген үлкен қосыны бар еді. Сондықтан Тибет әскері қаланы қоршап біраз әуреленгенімен, ол жолы басып ала алмады.
Арада ондаған жылдар өткен соң Батыс түрік қағанаты орнын басқан Түргеш кағанаты негізін қалаған - қара және сары түргештер арасында 756 жылы алауыздық өрши түсті. Алауыздықты пайдаланған қарлықтар Жетісу және Батыс өлкені басып алды. Қытай әскерлері көптеген қиындықтарды өткеріп Батыс өлкедегі негізгі төрт бекініс қамалдарды- Құшаны, Қарашарды, Қотанды және Жоңғариядағы Бесбалықты ұстап қалуға шамасы келді. Бесбалықты мекендеген шатолар қытай императорына тәуелді болып қала берді, бірақ олардың жағдайы өте ауыр болды. Ұйғырлардың қоршауындағы шатолардың Қытай императорымен тікелей байланысы болмағандықтан, тым ауыр салықтың салмағын көтеру мүмкін болмады. Ұйғырлардың ауыр салығынан құтылмақ болып, азаттықты аңсаған шатолар, сол заманда тасы өрге домалап тұрған Тибет мемлекетіне уақытша бағынып, соңынан олардың әскери одақтасы болуға мәжбүр болды.
Жұңғоға қарайтын Батыс өлкеде, 757 жылы қытай мемлекетіне наразы халықтар көтеріліске шыққан. Көтерілісті басуға шыққан күшті мемлекеттер қатарына қосылған тибеттіктермен бірге шатолар қатысқан. Қытай қолбасшысы бастаған, құрамында қытайлықтардан басқа арабтар мен шатолар бар, біріккен үлкен қол көтерісшілерді аямай жазалады.
Оңтүстік Жоңғарияда көшіп қонып жүрген шатолар ұйғырлардың шамадан тыс көп салықтарына шыдай алмай қиналып, құтылуға жол таппай жүргенде Тибеттің қарамағына өткен соң жағдайлары біршама жеңілдегендей болды, себебі тибеттіктердің саясаты шатолар үшін бостандыққа жеткізетін тура жолдай көрінді.
Ұзаққа созылған қырғын айқастардан соң, шатолардың өжет қимылдарының арқасында, тибеттіктер 789 жылы Бесбалықты алып, 789 жылы жеңіске жетті. Сонымен шатолардың тарихи астанасы енді тибеттіктердің қол астына өтті. Жеңілген ұйғырлар соғыста сәтсіздікке жеткізген шатолар деп есептеп, оларға қатты кектенді. Шатолықтар болса өзіміздің астанамызды қайтарып алу үшін жан аямай соғыстық деп санады.Тибеттіктер қытайдан, Батыс өлкенің негізін құрайтын үлкен бекініс қалалар- Құшаны, Қарашарды, Қотанды және Қашқарды тартып алмақ болды, алайда астанасын жаудан босатып, негізгі мақсатына жеткен шатолар олардың әрекеттерін қолдағысы келмеді. Сондықтан қолдаусыз қалған тибеттіктер жорығы бұл жолы сәтсіздікке ұшырады. Алайда 790 жылдың соңында бүкіл Батыс өлкенің кілті саналатын Бесбалық қаласы үшін қытайлар мен тибеттіктер арасында соғыс қымылдары қайтадан күшейді. Бұл жолы көмекке келген шатолардың қолдауымен Бесбалық түбінде Тибет әскері біріккен қытай –ұйғырлар қолының үштен екісін қырып салды.
Бірақ көп ұзамай тибеттіктер жеңіліске ұшырап, шегінуге мәжбүр болды. Олар өздерімен бірге одақтастары шатоларды алып кетіп, Наньшань тауының бөктеріне орналастырды. Соңдарынан құғынға шығып, өшіккен ұйғырлар шатоларды түгел қырып жіберуді көздеді, себебі алдыңғы соғыста олардың көмегі болмаса тибеттіктерге Бесбалық өтпес еді және ұйғырлар көп шығынға ұшырамас еді .
Үздіксіз соғыстардан қатты әлсіреген Тибет мемлекеті 805-806 жылдары ұйғырлардың тоқтаусыз шабуылдарына зор қиындықтармен төтеп беріп тұрды. Сәтсіздікке ұшырап, жағдайлары нашарлаған олар, кешегі күнге дейін сенімді одақтастары болып келген шатоларға, енді бар кінәні аударып, сенімсіздікпен қарай бастады. Қытай –ұйғырлардан тағы да жеңілсек, олар тастап кетеді деп есептеді. Сондықтан шатоларды мал мүлкімен құнарсыз, суы тапшы Цайдам жотасының баурайына көшірді. Құнарсыз жерде жағдайлары күрт нашарлап, қатты наразы болған шатолар, бұрын қытай империясының қоластында үлкен құрметте болған заманды аңсап, тибеттіктерді тастап кетуге шешім қабылдады.Сонымен, 808 жылы 30 мың адамнан тұратын, қолбасшы Шөже батыр бастаған шатолар, қытай империясының қоластына қайтадан кіру мақсатында шығысқа қарай жорыққа шықты. Солтүстік Няньшань таулары аңғарлары бойымен жүрген шатолар көші, Таошуй өзенін жағалап қытайды бетке алып, шөлмен тартып, шекараға бет алды. Шатолар көшін кеш байқаған Тибет басшылары, әскерлерін қара құрымдай қаптатып, арттарынан жедел құғынға шықты. Олар, бұрынғы одақтастарының тамырына біржола балта шаппақ болды. Соңдарына түсіп, өршелене тиіскен тибеттіктер әскерімен шатолар бір ай бойы тоқтамай жүре соғысты. Қытай шекарасына жеткенше күн сайын қантөгіс ұрыстар тынымсыз жүрді. Екі жақтан да қаза болған әскерлер шығыны көп болды. Ақырында Қытайға зор қырғыннан тірі қалған, аздаған малын айдаған, саны екі мыңнан сәл ғана асатын атты сарбаздар мен сау қалған шамалы ғана жанұялар жетті.
Қансырап, титықтаған, зор қырғыннан тірі қалған батырларды, азаттық үшін арпалысқан өжет халықты, қытайлар аса үлкен құрметпен құшақ жая қарсы алды. Оларға жеткілікті етіп азық пен мал берді және сау қалған жан ұяларын құнарлы жерлерге орналастырды. Шатолардың ерекше жаугершілдігін ескеріп, олардан шекара қорғайтын арнайы әскер құрды. Ал күшті одақтастары шатолардан айырылған тибеттіктер, қолдаусыз қалып, оның үстіне соңғы қырғында шығыны көп болғандықтан, жаугершілік әрекеттерін тоқтатып, біржолата тыныштануға мәжбүр болды.Қытайдың қол астына өткен, аса жуынгер өжет халық- шатолар соңғы Тибет қырғынынан соң қайтадан 835-836 жылдары күшейіп, адам саны көбейіп, қалпына келе бастады. Жаңа көсем Ақбұған батыр бастаған олар бір кезде қатты өшіккен Ұйғыр кағанатына қауып төндіре бастады. Көк түріктер қағанатынан жақында ғана бостандық алған ұйғырлардың арасында ауыз біршілік жоқ еді. Олардың басшыларының арасында күшейіп қалпына келген шатоларды және жаңадан күшейіп келе жатқан қырғыздарды қолдайтындар табылды, сондықтан ұйғырлар ескі араздықтарын уақытша ұмытып, шатолармен бірлесіп жаңа соғыс одағын құрды.
Жаңа құрылған соғыс одағын басқарған ұйғыр ханзадасы Құлық бек 839 жылы одақтас болған шатолардың көмегімен өздерінің астанасы Қарақорымды, тақта заңды түрде отырған ұйғыр ханынан тартып алуды жоспарлап, көп әскермен жорыққа шықты. Сұрапыл айқастардың нәтижесінде, Ақбұған батыр бастаған шатолардың көмегінің арқасында, Қарақорым қаласы Құлық бектің қол астына көшті . Алайда 840 жылдың каһарлы қысы азабынан әлсіреген Құлық бектің әскері тағы бір басқа ұйғыр ханзадасы- ескі бақталас Қойлық бағаның қолынан өңбай жеңіліп, шатолармен бірге Қарақорымды тастап кетуге мәжбүр болды. Ұзамай Құлық бек пен Ақбұған батыр астыртын жіберілген дұшпандар қолынан қаза тапты. Құлық бектің орнына ұйғыр ханзадасы Уге тегін қолбасшы сайланды.
Барлық көшпелі халықтарға өте ауыр тиген 842 жылғы жұттан соң, ашығып қатты қиналған ұйғырлармен бірге шатолар қытай шекарасы бойындағы отырықшы халықты тонап, азық жинап алу үшін жасаған жорыққа қатысуға мәжбүр болды. Алайда қытайларды қатты сыйлайтын шатолар мен қытайдың байырғы дұшпандары- ұйғырлар арасында алауыздықтар пайда болып, олар өзара келісімге келе алмады. Ескі араздары еске түсіп, өшіккен ұйғыр басшысы Үге тегін шатолардың жаңа қолбасшысы Жайысты опасыздықпен өлтірді. Кеше күні ескі одақтастары болған, ал әскерлер саны шатолардан бірнеше есе көп - ұйғырлармен соғысу мүмкін болмады. Сондықтан шатолардың жаңа қолбасшысы Насық шора жеті мың жанұядан тұратын қалған әскерді бастап Жұңғоға кетіп, ежелгі жан ашыр одақтастарының қарамағына өтіп кетті.
Қытай империясы шатоларды ерекше жаугершілігі мен өжеттігі үшін жоғары бағалайтын. Сондықтан императордың ерекше жарлығымен шатоларға шекараға жағалай орналасқан Жұңғоның он аймағын қорғау тапсырылды. Сонымен қатар шатоның 1200 жауынгерінен құралған, аса қиын тапсырмаларды орындауға арналған, ерекше әскери қосын ұйымдастырылды. Қосынның қолбасшысы, шато перзенті Жайын батыр үздік адал қызметінің нәтижесінде қытай империясының ең жоғары әскери атағына ие болды. Қытай императорына берілген есепте, шекараға жақын орналасқан басқа тайпалар шатолардан қатты қорқатынын ескеріп, оларды өте қиын, аса қауыпты, жауапты әскери қызметте ғана пайдалану қажеттігі көрсетілген. Қолбасшы Жайын қайтыс болған соң орнына оның ұлы Жайсаң батыр қолбасшы болып тағайындалды.
Сонымен ІХ ғасырдың соңында шатодан шыққан Жайсаңның ұрпағы- ханзада Луқайын (Ли Кхэ юн) Қытай империясын жаулардан қорғауда сіңірген зор еңбегі ескеріліп, патшаларға ғана көрсетілетін құрметке ие болып, бір өлкені дербес басқару құқына ие болды. Ал оның ұлы Ансу баған (Ли Цунь сюй) бойына біткен бірегей әскери дарындылығының арқасында әкесінен жоғары дәрежеге қолы жетті. Ол Солтүстік Қытай империясының императоры болып жарияланып, 907 жылы таққа отырды.
Бұл патшалық киданьдардың солтүстік қытайды мекендеген көшпелі тайпалардан тұратын (қарақытайлар) мемлекет еді. Ансу бағанның қол астындағы шатолар көшпелі халық болғандықтан көсемімен бірге кидандарға келіп қосылды . Құрамына шатолар келіп кірген бұл мемлекет 907-1115 жылдары өркендеп тұрды. Шатолардың асқан жауынгершілігінің арқасында кидань мемлекеті Жұңгоның көп жерлерін өздеріне қаратып, үстемдігін жүргізіп, көптеген жылдар дәуірлеп тұрды
## Ежелгі ескі отанға оралу
Кидань мемлекеті шүршіттер бастаған бірнеше тайпалардың бірлестігімен 1114 жылы соғысып, ауыр жеңіліске ұшырады.Сонымен 1115 жылдары жойқын соғыстардың нәтижесінде осы империяның қалдығынан құралған киданьдар Жоңғария, Тарбағатай және Жетісудың жеріне көшіп келіп Батыс Лияу патшалығын құрды. Олардың арадағы 2 мың шақырымнан асатын қашықтыққа қарамай, тым алыс жерге қорықпай ауып келген себебі – түбінде көшпенді түркілер еліне жатқандықтан, Үйсіндер жеріне -тарихи отанына қайтқан. Шатолардың шығысқа ауып кеткен бабалары Жетісудағы, Шу бойындағы және Тарбағатайдағы ежелгі Үйсін жерінен келгенін ұрпақтарына өсиет етіп айтып, ұмытпаған. Олар өздерімен бірге кидань қарамағындағы басқа түркі тайпаларының қалдықтарын бірге алып келген. Тарихи отанына қайтар жолда оларды құрметпен қарсы алып, шығарып салған түркі тектес халықтар арасында ұйғырлар да бар еді. Шатолар ұйғырлармен ертеде бір одақта болып бірге соғысқан. Сондықтан олардың ұрпақтары туыс болмаса да, түркі тектес көшпенді елдердің жаңа одағын қызу қолдады.Дәл осы сәт «шақшам үйсінге кірме» деген аңызға арқау болған сияқты. Ал шындығында шақшамдар ежелі үйсін жеріне яғни тарихи отандарына қайтқан.
Қытай мемлекетінің дұрыс аталуы - Жұңғо, ал халқы жұңхуа деп аталады . Қытай деп оларды атаған солтүстікті мекендеген көршілері- орыстар, ал оған негіз болған Қара қытай елінің аталуы. Орыстарға осылай атау ыңғайлы болса керек. Өздеріне шығыста жақындау тұрған ел көрші Қара қытай болғандықтан оның аржағындағы Ұлы империяның халықтарын да солай атап кеткен.
Шүршіттер бастаған көптеген тайпалардың бірлестігімен соғысып ауыр жеңіліске 1114 жылы ұшырағандықтан, басқа елге тәуелді болмас үшін 1115 жылы кидань мемлекетіндегі түркі тайпаларының перзенті- белгілі қолбасшы Елуй Дашы көшпелі тайпалардың бір бөлігін бастап батысқа қарай яғни тарихи отандары Бесбалыққа (шато-шақшамдардың ежелгі астанасы) қарай көшеді. Елуй Дашы аз ғана көшпенді түрік тайпаларымен Алтайдың өңтүстік сілемдеріне жетіп жергілікті түркі тайпаларын жинап құрылтай өткізеді. Бұл құрылтайға Елуй Дашымен бірге келген шатолар мен қораластар сияқты керейлер, ұйғырлар, татарлар, уақтар, меркіттер, шашыраттар қатысқан.
Құрылтай кидань елінен қайта оралған шатолар және қораластармен бірге келген Елуй Дашыға барынша қолқабыс етіп, қолдау көрсету керек деп шешті. Елуй Дашының Бесбалыққа келіп бекінуіне шатолардың ықпалы зор болды, себебі бұл қала олардың ежелгі астанасы болғаны белгілі. Шатолардың ертеректе бұл өлкеде қандай батыр халық болғаны туралы халықтар арасында түрлі аңыздар сақталған . Жаңа құрылған кидань мемлекеті – Батыс Лиау патшалығы деп аталды . Мемлекет негізін құраған түркі тайпалары болғандықтан, жаңа патшалық солардың ықпалымен күшейді. Оның құрамына кірген шатолар ежелгі әдет ғұрыптарын, көне түркі тілін қоралас тайпасымен қатар таза түрінде сақтай білген.Жұңғо (қытай) патшалығы 1130 жылы Батыс Лиау патшалығын күйретпек оймен оларға қарсы ондаған түмен әскер аттандырды, дегенімен ұзақ жылдар бойында әскери тәжрибені мол жинап, соғыс өнеріне машықтанған шатолар бастаған түркілер қолы оларды оңдырмай талқандап, бас көтерместей етіп жеңді.
Жұңғоның қаупынан құтылған Елуй Дашы енді мемлекетті күшейтіп, алқабын кеңейту мақсатымен батысқа қарай жаңа жорық бастады. Осы жорыққа қатысқан шатолар 1133 жылы өздерінің ата бабалары ерте заманда өсіп- өнген, түпкілікті көне отаны- Шу өзені бойына жеткен. Шато-шақшам (шу оқ шам) тайпасының аталуы осы Шу өзеніне байланысты екені белгілі. Шатолардың қатысуымен мұнда жаңа астана Құзорда қаласы бас көтерді. Кеңейген Батыс Лиау патшалығының жерлері Жетісу өңірін, Батыс өлкені және Мауараннахрды алып жатты. Шатолар өсы аталған өлкелерде емін – еркін, қонып- көшіп жүру мүмкіндігіне ие болды. Елуй Дашы 1143 жылы қайтыс болып , орнына патшалыққа оның ұлы Іле отырды.
Іле 1150 жылы көшпелі түркі тектес тайпалар құрылтайында гөрхан болып сайланып, тақты иеленді. Шыңғыс ханнан жеңіліп батысқа ойысқан найман кағаны Таян ханның ұлы Күшлік хан киданьдарды 1212 жылы жеңіп, патшалықты Іледен тартып алды. Артынша, көп ұзамай 1218 жылы бүкіл әлемді дүр сілкіндірген Шыңғыс хан бір ғасырға таяу өмір сүрген Батыс лияу патшалығын өзінің империясына қосып алды. Көптеген түркі тектес тайпалармен бірге шатолар енді тек қана шақшам елі атанып Шыңғыс ханның қол астына өтіп, кейінгі тарихы сонымен жалғасты.(Осы тұста Ганму, Таншу және «Лиау патшалығы тарихы» жылнамалынан алынған деректер тәмәм болып, әрі қарай халық арасында сақталған мәліметтер, қазақ тарихшылары мен жазушыларының еңбектерін басшылыққа алдым)
## Шағатай ұлысы, Моғолстан хандығы
Шыңғыс хан 1206 жылы Алтай тауы күңгей бетіндегі найман Бұйрық ханның еліне қалың қолмен аттанды. Бұйрық хан бұрын Шыңғыс ханнан жеңілген Таян ханның ұлы болатын. Тұтқиылдан тиген сұрапыл шабуылға тап болған Бұйрық хан жеңіліп тұтқынға түсті. Оның інісі Күшлік хан қанды қырғыннан құтылып шыққан адамдарымен бірге Бесбалық атырабына 1208 жылы келді. Осындағы жауынгер халықтар арасындағы шақшамдармен жараса алмай алғашқыда бірнеше қақтығыс болғанымен, соңынан олар тіл табысып одақтас болды.
Сонымен Күшлік хан Бесбалық, Еміл, Қойлық өңіріне қоныс аударған тайпалармен бірге шақшамдарды қосып, ат-көлік жинап күшейіп алып, үкімет билігін тартып алуға қарманды. Ол 1212 жылы Батыс Лиау патшалығында билікті қолына алды.
Шыңғыс хан 1218 жылы Жебе ноян бастаған жиырма мың әскерді Таян ханның ұлы Күшлікке қарсы аттандырды. Жебе ноян келісімен дін бостандығын жариялап, әрбір адамның ықтият бостандығы болады және әркім өз ата-бабаларының діни әдет-ғұрыптарын сақтауға ерікті деді. Бұл саясатты мұсылмандыққа өткен жергілікті тайпалар, әсіресе шақшамдар қызу қолдап қарсы алды. Олардың қолдауымен Жебе ноян тез арада Күшлікті тұтқындап, ұзамай оны өлім жазасына кесті.
Шыңғыс ханның қарулы күштері қатарына өз еріктерімен шақшамдар да кірді.
Әлемді тітіренткен жиһангер Шыңғыс ханның қасында, он мың сайлауыттан сараланған кешігіне, шақшамнан шыққан ержүрек жауынгер Бұғыбек 1219 жылы жетекші болып тағайындалды.
Бұғыбек қолбасшылық қызметін мыңбасыдан бастап, одан түмен басы дәрежесіне көтерілді, ал соңынан Бату хан бастаған батыс жорығында қаза тапқан.
Сөйтіп Жоңғария мен Жетісу өңіріндегі түркі тектес тайпалармен бірге шақшамдар өз еріктерімен Шыңғыс хан патшалығы құрамына 1221 жылы қосылды. Ежелден бері Іле алқабы мен Жетісу, Шу өңірін мекендеген үйсін, дулат тағы басқа тайпалармен бірге шақшамдар, Шағатай хандығы құрамына кірді. Шағатай хандығы ыдыраған соң, одан бөлініп шыққан Моғолстанға бағынды. Біраз уақыт бейбітшілік заман орнап тыныштық тапқан шақшамдар, басқа тайпалармен бірге көшіп-қонып, көп елмен еркін араласып , қыз алысып, құдаласып отырды.Шағатай ұлысы 14 ғасырдың ортасына қарай өз ішінен дербес екі иелікке – шығыс және батыс бөлікке айырылды. Шығыс бөліктің билігі іс жүзінде Дулат тайпасының әмірі Болатшының қолында болды, себебі Моғолстан хандығығының әскери және әкімшілік билігі Дулат әмірлерінің қолына өткен еді. Көне Батыс түрік қағанаты басшылары Дулу-дулат тобынан шыққаны туралы тарихтан мәлім. Моғолстан мемлекетінің негізгі халқы түркі тілдес тайпалар- дулат, уйсін, шақшам, қаңлы, керей, арғын, барын, барлас, шымыр, сіргелі т.б.құралды. Осы аталған тайпалар 14 ғасырда моғол тайпалары деп аталғанымен, олардың ұлты нағыз қазақ болған, ал бірақ мемлекет, соңынан пайда болған Қазақ хандығы құрамына кіргенше, Моғолстан аталды.
Сол кезде Қамариден Дулатидың қарамағына өткен шақшамдар Шу өзені бойын, Іле алқабынан Тарбағатай тауына дейінгі жерлерде көшіп-қонып жүрді.
Әйгілі жиһангер Ақсақ Әмір Темір 1371 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасап, халықты ауыр апатқа ұшыратты. Басқа тайпалар сияқты шақшамдардың шаруашылығы бүлініп, мал басы кеміп кетті. Барлық қазақ атаулы көшпенді тайпалар Әмір Темірге қарсы күрес жүргізіп, Моғолстанның ерікті елдігін ерлікпен қорғады.
Атақты көсем, әрі тайпа басшысы, шақшамнан шыққан қолбасшы Майемген батыр басқыншыларға қарсы соғыста көптеген ерліктер жасап, бірегей әскери дарындылығының арқасында ұлы қолбасшы екенін елге танытты. Майемгеннің есімі ұлы бабамыз Бақтияр (Бахадыр дулу- Байдулы ) есімімен қатар тайпалық ұранға айналды. Бұдан кейін шақшамдар жауға Бақтияр, Майемген деп ұрандап шабатын болды.Майемген секілді ел үшін еңіреген ерлердің арқасында, 1399 жылы барлық әскер күші жауға қарсы жұмылып, халықтар ауыр апаттан құтылып, Моғолстанның тәуелсіздігі сақталып қалынды.
Жоңғармен болған алғашқы ұрыстарға қатысқан түркі тектес тайпалардың (қазақтардың) арасында, шақшамнан шыққан Майемгеннің немересі, ерекше ерліктер жасап елге белілі болған нағыз қас жауынгер Рыскелді еді.
Рыскелді өліспей беріспейтін, жаудың талай сарбаздарын ат жалын құштырған, тамаша сайыскер, жекпе жектің майталманы болатын. Ол жекпе жекке шыққан ондаған жоңғар сарбазын найзаға түйреп аттан ұшырып, жер жастандырған екен.
Сонымен қатар Бахадыр Дулу хан Батыс түркілердің қиыр шығысында орналасқан Баркөл маңындағы Бесбалық қаласын астана санайтын шатоларға ерекше көңіл бөліп, қамқоршы болды. Оның ең сенімді ержүрек оққағар сарбаздары шатолардан іріктеліп алынып, олардан каған арнайы қиын да, аса қауыпты жорықтар жүргізуге бейімделген әскери жасағын құрған. Сондықтан шатолар Бахадыр Дулу ханды өздерінің көсемі деп санады және қағанды 631 жылы дұшпандар қолынан қаза тапқанға дейін барынша қолдап келді.
Қағанаттың негізін құрған көшпелі тайпалар арасында ауызбіршілік болмағандықтан, қағанға қарсы шыққандардың арандатуымен, 631 жылы бүкіл Батыс өлкеге жайылған нушубилердің көтерілісі басталды. Таққа таласқан Түрік ханзадалары көтеріліске шыққандарды қолдап кеткендіктен Бахадыр Дулу хан ең сенімді оқ қағарлары шатолармен бірге қарсыластармен жүре соғысып, кағанаттың шығысына кетуге мәжбүр болды. Сенімді тайпалар шуйюе, шуми және шатолардан құралған қаған әскерлері, мықтап бекініп тойтарыс беру үшін Алтай тауының баурайына беттегенде, нушубилердің жансызы жасырын түрде ханның Шығыс Жетісудағы көшпелі ордасына еніп, Бахадыр Дулу (Байдулыны) кағанды опасыздықпен өлтірді. Әкелеріндей болған, жанашыр көсемі Бахадыр Дулу қағаннан айырылған шатолар 631 жылдың соңында Баркөл көлінің батысындағы тайпамен аттас Оңтүстік Жоңғария алқабындағы кең байтақ Шато жазығына орналасты (Шато кең жазығы солардың атымен аталған). Алтай тауы (Алтын тау ) мен Тянь Шань ( Аспанға үлескен тау) тауларының ортасына орналасқан кең жазық Шато шақшам жазығы деп аталған және олардың саяси орталығы Бешбалық (қытайша Бэйтинь ) қаласы болған .
Уақыт өте келе шато тайпасының кейінгі ұрпақтары өздерінің атақты ел басшысы әрі көсемі Бахадыр Дулу ханды яғни Байдулуды түпкі ататегіміз деп кетті. Заманында ерекше қамқорлыққа алып, тайпаның мүддесін барынша қорғағандықтан, шақшамдар Байдулуды жақын тартып бабамыз деп есептейтін болды. Сонымен, сол заманда ел басшысы болып, тайпалар мен рулар қауымдастығын басқарған, ал соңынан каған болған Байдулу шежіреде шақшамның әкесі болып көрсетілетін болды .
Осы сияқты жағдайлар туралы тарихшы ғалым Ә. Қоңыратбаев: «Қазақ феодалдары өздерін ру басы санап, есімдерін ұранға шығарған» - деп жазған .
Сондықтан Байдулу ұлы жүз құрамындағы белді тайпалардың бірі, өзі басқарған әрі қамқоршысы болған шақшам тайпасының түп атасы есебінде саналып кетті яғни өзінен көптеген ғасырлар бұрын пайда болған тайпа енді одан тараған ұрпақ саналатын болды.
Халқымыз ондаған ғасырлар бойында сақтап бізге жеткізген шежіре мәліметтерінде (Меркіден табылған тері кітаптың көшірмесіне сәйкес) Байдулудың төрт ұлы болыпты. Олардың есімдері Шақа, Шашақты, Шапшақбай және Шақшамбай. Алдыңғы үлкен үш ұлы өте жас кездерінде қайтыс болған. Жалғыз қалған кіші ұлын әкесі еркелетіп Шақшамым деп атаған дейді аңыз- әңгімеде.
Шақшамдар түбі сақтар мен ғұндар батысқа ауғанда Жетісу мен Жоңғарияда қалып қойып, соңынан Үйсін бірлестігіне кірген рулардан қалыптасқан. Олар өздерінің шыққан түп тамырларын жақсы білген. Шақшамды үйсін бірлестігіне кірме деп көрсетуге шежіреде негіз болған пікір осы жағдайға қатысты пайда болған болуы керек. Қараша бидің үлкен ұлы Бахадыр дулудың қысқаша өмірбаяны Ұлы жүз шежіресіндегі және көрнекті жазушылардың шығармаларында көрсеткен Байдулу бабаны сүреттеген бейнесіне сәйкес келеді, ал есімі Бахадыр Дулудың қысқартылған нұсқасы. Тарихи деректерде оның өмір сүрген жылдары, жүрген ортасы, жау қолынан қаза тапқан аймағы шежіре мәліметтеріне, негізінен ұйқасады .
Арада жүздеген жылдар өткен соң ұлы баба Байдулы есімі Бақтияр (Бахадыр) түрінде шақшам елімен бірге ұлы жүз халықтарының ұранына айналды.
Халық жазушысы Еркінбек Тұрысов «Бәйдібек» атты тарихи хикаятында Байдулы бабамыз Шығыс Жетісудағы Қаракөл өзенінің бойында дүниеден өтіпті дейді. Ұрпақтары қалың найманның мың сан азаматымен бірге даланың қара қира тасынан бабаның үстіне биік оба тұрғызған. Алыстан қара тартып көрінетін сол оба, сол мола ел ішінде Қараша бидің баласы- Байдулудың моласы- Қарамола атанып кеткен деп баяндайды. Қазақ хандығы тұсында
Қазақ хандығының негізгі мекені 1465-1466 жылдары батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Керей мен Жәнібекті алдарынан шығып, қошеметпен қарсы алған тайпа көсемдері арасында, сол кезде үш аталықтан тұратын шақшам тайпасының ел басшылары – құрметті ақсақалдар Баймұрат, Бекмұрат және Саймұрат билер болатын.
Ақ орда (Өзбек ұлысы) Әбілқайыр хан жақында құрылған қазақ хандығын өзіне қаратпақ болып 1468 жылғы қыста Жетісуға жорыққа аттанды. Қазақ тайпалары бірігіп қарсы шыққан жорыққа тайпа көсемі Сүйіндік бастаған шақшам қолы да қатысқан. Әбілқайыр ханның сапары сәтсіз болып, ол жорық жолында қаза тапты. Бұдан соң ел ішінде аз уақытқа береке орнағандай болды. Сондықтан тоқтаусыз қырқыстар мен аласапырандардан адам саны көп азайып қалған шақшамдар, белі бекемденіп, беделі мен күш қуатын осы кезеңде арттырды.Қасым хан кезінде, 1511-1523 жылдары Жетісу жерінің дені Шу, Талас, Іле өзендері алаптарында көшіп қонып жүрген шақшамдар тұған өлкеде көшіп қыстап, жайлап арыстап жүрген. Мамыражай, бейқұт заман 12 жылға созылған. Көп жыл ұрыс көрмеген шақшамдар көршілерімен ежелгідей ерулік берісіп, құда түсіп, құйрық бауыр асасып, жағасы жайлау, етегі қыстау болған дейді. Осы бейбітшілік заманда шақшамдар арасында әділ көсемдік танытып, даналығымен белгілі болған Жаңабай бидің атағы қазақтарға кең тараған.Жаңабай би аса көрегендіктің арқасында басқа тайпалармен арадағы қатынастарды жақсартып, шақшамдардың мүддесін шеберлікпен қорғай білді. Ол бейбіт өмірді ұзақ жылдар сақтап тұруға бар күшін салған. Сондықтан 1501- 1599 жылдар арасында, бейбіт өмірдің арқасында, шақшам тайпасында жанұялар саны 10 мыңға жетіпті. Бұл аралықта шақшамдар саны көбейіп, екі қауым ел болып бекіген.
Екі қауымды басқарған елге қадірлі билер Әсет пен Қосет және соңынан олардың кейінгі ұрпақтары болды. Олардың жүргізген бейбіт саясатының арқасында бұл жылдары шақшамдар өсіп-өніп, қарулы күштері көбейіп, соғысқа дайындық өнерлері дами түсіп, әлеуметтік жағдайлары жақсарған. Еңсесі көтерілген шақшамдар, көрші отырықшы елдерден өнеге алып, мал шарушылығымен қатар егінмен де айналыса бастады. Шақшам ауылдары кәсібінің арқауы мал болды және бұйым жасау өрістеді. Ол заманда тері илеу, өрмек, кілем тоқу, киіз басу сияқты, өз шаруасына керектінің бәрін бабаларымыз өздері істеген.
Ондаған жылдар өткен соң қазақтар мен ойрат тайпаларының арасында 1635 жылдан бастап қарулы қақтығыстар күшейе түсті. Мал шаруашылығы үшін көшпенді екі халық көшіп қонатын жерлерді кеңейтуі керек болды. Сонымен Тәуке ханның ұлы Болат хан тұсында, 1718 жылдың көктемінде, Аягөз өзені бойында қазақ жасақтары мен жоңғар әскерлерінің арасында қырғын соғыс болды. Ескі қорған шығысында, кішірек тау етегінде үш күндік қантөгіске айналған, қатты кескілес ұрыс болған. Сол кезде қазақ хандарының ауызбіршілігі болмағандықтан ұрыс қазақтар үшін сәтсіз аяқталды.
Бөлшектенген бытыраңқы хандар мен сұлтандар жауға қарсы күш біріктіре алмай жеңілді. Ержүрек жауынгер Нарбота бастаған шақшамдардың шағын қолы үш күндік қантөгіске қатысып жан аямай соғысты, бірақ қазақтар оңбай жеңілгендіктен, жауынгерлер шығыны көп болды. Есіл ер Нарбота қаптаған жаудың қоршауында қалып, дұшпанның атқан садақ оғы өкпесін тесіп, осы шайқаста көз жұмған.
## «Ақ табан шұбырынды» қасіреті
Қыстан жұтап, күйзеліп шыққан қазақ еліне 1723 жылдың көктемінде, жоңғарлар тұтқиылдан шабуыл жасап, әскерін қара құрымдай қаптатты. Бұл кезде шабуыл бола қояды деп ойламай қаннен-қаперсіз жатқан ел, енді ғана жайлауға көшуге қамдана бастаған болатын. Жоңғарлардың қарулы күштері қорғануға мұршасы келмеген бейбіт елді шауып-жаншып, қырғындап, үйін-мүлкін тонап, малын айдап кетті. Жаудың тұс-тұсынан жасаған шапқыншылығына ұшыраған ел, барар жер, басар тауы қалмай қысылып, қатты күйзеліске ұшырады.
Бүкіл ел өміріндегі аса ауыр апат, адам шыдамас зор зобалаңға тап болып, айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Атақоныс, құтты мекен, мал-мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш –жалаңаш, жаяу шұбырған халық жаздың қайнаған ыстығында далада қаңғырып, шөлден қиналып қырылды. Ол аз болғандай қыстың мұз қақаған аязында малын жұтатып, үсіп өлді. Ашаршылыққа ұшыраған қалың жұрт жабайы өсімдіктерді теріп жеді. Әйелдер мен балалар және қарт кісілер адам төзгісіз жол азабына шыдай алмай, жапан түзде қараусыз қалып аштан қырылды. Бұл қазақ халқының мойнына түскен ауыр сын- қасіретті оқиға тарихта «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деп аталды.Дегенімен, қасірет қанша ауыр болса да, қиын кезеңге қарамай, жаумен соңғы демдері таусылғанша арпалысқандар да болды. Ең алдымен ауыр соққыға тосқауыл болғандар Жетісу мен Тарбағатайды мекендеп, жаудың нағыз қасқа өті тұсында тұрған шақшамдар мен жақында ғана қоныс аударып келген арғындардың бірнеше рулары еді. Осы кезде адам саны 55 мыңға жақын шақшамдар, қайтадан көбейіп, үлкен тайпалардың қатарына жататын.
Жоңғардың тұтқұйылдан жасаған жойқын шабуылын ел шетінде -Жетісудың шығыс солтүстік шекарасына орналасқан, сондықтан ауыр тепкіні бірінші қабылдаған шақшамдар, ондаған есе саны көп, жарақтанып дайындалған, жалаңдаған дұшпанның аяусыз соққысының астында қалды. Аталары талай қилы заманды жаугершілікпен өткерген батырлардың ұрпақтары шақшамдар, ентелеген жоңғарлармен жан аямай қырқысып, табан тіреп, аянбай ұзақ соғысты. Олар өлген-тірілгеніне қарамай, өліспей беріспеді. Қырылған жаулар өлігі жойқан төбе болып қалды.Дегенімен жау көптігін істеді, ақырында қанша өжет батыр болғанымен, шақшамдарға толық қырылып, жер бетінен біржола жоғалып кету қаупы төнді. Қандай соғыс болмасын оның арқауы өзіңнен адам аз шығындап, дұшпанды көп шығындатып жеңіске жету, ал өзің де қырылып, ол да қырылып жеткен жеңіс емес деген аталарымыз.
Сондықтан оннан бірі ғана тірі қалған, әбден қансырап қалжыраған шақшамдардың 5,5 мыңнан зорға асатын тобы батысқа қарай кетуге мәжбүр болды. Еліміздің батысына қарай шегінген шақшамдар қаптаған жоңғарлардың қалың әскерімен бір ай бойы жүре соғысты. Бала шаға мен қолда қалған азырақ малды сарбаздар ортаға салып, айналасын қорғаштап сақтап қалуға тырысты. Ентелеген жоңғардың алғы шептегі әскерлерімен күн сайын қантөгіс ұрыстар тынымсыз жүрді.
Бұл қиямет қырғын, от жалынды кезең тудырған қауіп-қатері шексіз, зор қиыншылық пен қайғы-қасіреті мол заман, шақшамдардың әр шаңырағына ғасырлар бойы ұмытылмайтындай таңба салып кетті.
Сол сияқты, шақшамдар мен жоңғарлар арасындағы 1723 жылдың көктемінде болған жойқын қырғын, ерте заманда өткен, саны аз болғанымен жауынгершілігімен әлемге танылған, өжет халық - шатолардың тарихта теңдесі жоқ ерліктерін, ұрпақтары шақшамдар ғасырлар өткен соң, тағы да қайталағандай еді.
Сонымен, жоңғарлармен жүре соғысқан шақшамдардың бір бөлігі Алатаудың Меркі тұсындағы Ойранды аталған құз-шатқалды таулы жеріне мықтап бекініп, берілмей күрес жүргізе берді. Бұл тарихы бай, атақты өлке VII ғасырда қытайдан тәуелді болу үшін, азаттық жолында арпалысқан, шақшамдар өздеріне ұлы баба санаған, Айшыкелдің ордасы Мың бұлақ бекінісі орналасқан киелі жердің төңірегі болатын.Шақшамның екі аталығының жаудан қираған қалдығы - Бекмұрат және Саймұрат бабалардың ұрпақтары алғашқыда Ауғанстаннан ары Иранға өтіп, ондағы жергілікті халықтар күн көрсетпегендіктен, соңынан тіпті Индияға ауып кетуге мәжбүр болған. Индияға өтіп кеткендер Келдібек, Бақтыбай, Жаманбай, Бекалы және Бекет аталардың балалары.
Жойқын қырғыннан қалған шақшамдардың үш тобы Сырдария, Амудария өзендерінің арғы жағына өтіп, Қарақалпақ пен Түрікпен жеріндегі құмдарды паналады. Қарақалпақ пен Түрікпен елдеріне кеткен Көсеттің ұрпақтары Құдайберді, Тілеуберді, Дәулетберді билер бастаған үш топқа жататын аталықтар: Тілен, Тоғызақ, Жанұзақ, Малдыбай, Жидебай, Шаншар,Төлебай, Жылқышы және Атбағар болатын. Соңынан олар Түркей еліне асып кеткен деген дерек бар.
Атақты би Ақталдың ұрпақтары Тыңғыұлы би бастаған шақшамдардың үлкен тобы Шыршық өзені маңайындағы тауларға барып қоныстанды. Ақталдың тағы бір ұрпағы Тыныбек би, «Ақтабан шұбырындыдан» аман қалған тайпалармен бірге шақшамдардың бір тобын бастап сихым тайпасы жауынгерлерімен бірге шығыс Қаратаудағы Боралдай жотасы сілемдерінің құз –жартастарына мықтап бекінді. Олар соңдарынан жеткен жоңғарлардың ірі қосынымен жан аямай соғысып, соңынан дұшпанды бұл маңайдан кетуге мәжбүр етті. Боралдай жотасында «Көк сеңгір» сілемдернің құз –жартастары ұшар биік шың-құзы «Көк тұра» аталған. Бұл адам таңғаларлықтай ерекше көріністі табиғи қамалдың үш жағы бірдей тік шыңырау. Төртінші жағында ғана жалғыз кісі қиындықпен өтетін соқпағы бар бекініске мықтап бекінген шақшамдар мен сиқымдар, жаңбыр суын ішіп, азығы таусылғанда арқар- елікпен көректенген. Шыңды айнала қоршап, жалғыз соқпақты аңдыған дұшпанды, шақшамдар мен сиқымдар қосыны тік құздан арқан тастап түсіп, ту сыртынан келіп, бас салған. Көк тұра жанында жоңғарлар шақшамдар мен сиқымдардан оңбай таяқ жегені туралы аталары ұрпақтарына аңыз-әңгіме түрінде жеткізген.
Сол қиын заманда, жоңғардың зор зобалаңынан тірі қалған шақшамдардың бір тобы Боралдай жотасына іргелес, шаруаға жайлы, Қошқарата өзені бойында қалыпты. Үш жүздің атақты билері бастаған жорыққа, бүкіл қазақ елімен қоса, бірнеше аймаққа бөлініп бытырап кеткен қалған күштерін жинап, жоңғар басқыншыларына қарсы ерлік күреске елмен бірге жаппай шықты. Олар бабаларымыз ат шаптырып, той қылып, көкпар тартып жүрген жерін қанымен, жанымен, қасық қаны қалғанша қорғады.
Қазақ қашанда жауға ұраны есімге айналған атасын атап шабатын. Халық басына зор зобалаң, қиын- қыстау күндер туғанда, басын бәйгеге тігіп Ақсақ Темір заманында ел қорғаған, шақшам батыры Майемген есімі ұрпақтары үшін жоңғарға шапқанда қосымша ұранға айналды. Енді шақшамдар үшін Майемгеннің ұранға айналған есімі, көне бабамыз Бақтияр (Байтулы- Бахадыр) есімімен қатар айтылатын болды, ал Бақтияр ұранын естігенде бүкіл қазақ тұқымының арқасы шымырлап кететін.
Бұланты өзенінің жағасында 1728 жылы қазақ жасақтары жоңғар әскерлеріне күйрете соққы беріп, ауыр жеңіліске ұшыратқан ұрысқа қатысқан шақшамнан іріктеліп шыққан сарбаздар ішінде, ерекше көзге түскен нағыз қас жауынгер жүзбасы Жақсыкелді бар еді.
Жақсыкелді ел дегенде еңіреген, халық үшін қабырғасы сөгіліп тұратын қайтпас-қайсар, нағыз өжет батыр болатын. Ол жоңғарлармен болған көптеген ұрыстарға қатысып, жаңа соғыс тәсілдерін үйреніп, ұрыстарда түрлі айла –амалдарды шебер пайдалана білген.
Замандастарының айтуынша, ол дұшпанның түрегеп тұрғанын қылышпен шауып, жата қалғанын найзамен түйреп, жауды тұрлі амалмен жауқазындай жапырып кететін. Ұрыс кезінде оның ту дегенде түкірігі жерге түспей, қылышынан қаны тамып, жеңіске жетіп, көңілі тасып тұрады екен. Оның ерлігімен қатар түрлі соғыс амалдарын өте шебер пайдаланғанына қатты сүйсінген жолдастары Жақсыкелдіні өте сақ қымылдайтын, айлакер жыртқыш-аң қабыланға теңеп «Қабылан батыр» деп те атаған. Жақсыкелді батыр бастаған жасақ, жауға шапқанда тайпа ұраны «Бақтияр, Майемгенге» қосып, «Қабылан» деп те шапқан. Келесі 1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстігінде жоңғар әскерлерімен болған тағы бір шешуші айқасқа шақшамдар қосыны қатысып, Жақсыкелді сонда теңдесі жоқ ерлік жасаған. Жау қатарына сенімді серіктерімен сыналап кіріп кеткен Жақсыкелді, шешуші сәтте қылышы сынып, атынан айырылып, ондаған дұшпанның қоршауында жалғыз қалған. Бірақ саспайтын ер жүрек батыр, болат үшкүрлі көк найзасын басынан асыра шыр айналдырып жау оғын дарытпай, дұшпандар арасында жаяу тұрып, түрлі амалмен ондаған жоңғарды түйреп өлтірген. Батырымыз қалың жаудың ішінде жалғыз қалғанымен, асқан шеберліктің арқасында, тіпті жараланбаған. Жақсыкелді батыр өзінің нағыз «Қабылан батыр» екенін осы жолы бүкіл елге танытқан. Көрер көзге бір қора сарбазынан айырылып, жалғыз батырға ештеңе істей алмаған дұшпан, шошып кеткендіктен, ұрыстан мысы қайтып, бұл айқаста оңбай жеңілген.
Түркістандағы Қожа Ахмет бабаның кесенесі жанында, 1735 жылдың жазында, үш жүздің билері мен ел басылары, хандары мен сұлтандары жиналып Абылайды хан сайлады. Сайлауға қатысқан 73 қазақ тайпаларының 69 Абылайға қол беріп, сөзін сөйлеп, сойылын соққанны белгілі. Абылай хан ақ киізге отырғызылып, үстіне шентон, басына мұрақ кигізілді. Хан сайлауына ұлы жүз тайпалары қатарында сіргелі мен шақшамдар толық қанды мүшелері есебінде қатысты. Шақшамдар атынан сайлауда салынатын шарды бүкіл ел сыйлаған, сөзі шешен, өзі көсем, құрметті Ақшал би салған.
Бұл кезде «ақтабан шұбырынды» зор зобалаңы салдарынан адам саны көп азайған шақшамдардың қалған ұрпақтары алты атадан құралған тайпа болып бекіген. Қиямет қырғыннан тірі қалған тайпадағы жанұялар саны 1735 жылы 4 мың түтіннен аспаған. Ел сыйлаған құрметті Ақшал би осы жылы шақшамдардың қырғыннан аман қалған алты атасына рулық таңбаны қайта бекітіп, аталықтарға ақ батасын берген. Сол жылы Ақшал бидің батасын алған алты ата шақшамдар- Абыша, Қара, Айтым, Сары, Иман және Жәнібек еді. Бұдан бұлай осы өлкеде қалған белгілі шақшамдар, осы алты аталық атымен белгілі болды.
Жұңғоның (Қытайдың) жан түршігерлік жауыздығымен, жоңғар мемлекеті жер бетінен жойылып, халқы бұрын адам көрмеген қырғынға ұшырады. Кең далада, майдан үстінде қырылған жоңғар сарбаздары қан сасып, ит пен құсқа жем болып, төбе болып өліктері қалды. Соғыс даласына соңынан барған, талай сұмдық қырғындарды көрген, Жақсыкелді бастаған шақшам қосыны, үймелеген құзғын-қарға, қалықтаған қарақұс, жалақтаған шүйебөрі қаптағанын көріп, адам баласы көрмеген сұмдықтан шошып, жағаларын ұстап қайтқан.
Алапат соғыс аяқталғанымен, жаңа қоныстарға орналасып, жайғасып үлгерген тайпалар тегіс тарихи мекендеріне қайтып орала қоймады. Сол сияқты Алатау баурайындағы Ойрандыға бекінген шақшамдар, бір заманда ұлы бабамыз Айшыкел Мың бұлақ атты қамал салдырып, бекінген Меркі төңірегін иемденіп қалды. Олардың Ташкент, Шыршық өңіріне жетіп қоныстанған бауырлары, тау табиғаты көркем, жер жанатындай жайлы өлкені тастап кетуге қимады. Қаратау асып жоңғармен жүре алысқан шақшамдар, соғыс бітісімен өте шұрайлы жер Қошқарата өзені маңайын жаңа мекенге айналдырды.Жоңғар апатынан құтылған қазақтар мен Жұңғо арасында қатынастар 1757 жылдан бастап жақсарып 1830 жылға дейін аралықта Бежінге қазақ елшілері барып тұрды. Қазақ елшілігі құрамында Ұлы жүз атынан Меркі маңын мекендеген шақшамдар елінен Еркебай би болған. Олар ішкі қытайдағы Ежен ханға барып, тарту тартып қайтқан. Қытайлар қазақ елшілерін салтанатпен қабылдап, сый-сияпат көрсетіп, шен-шекпен беріп қайтарып отырды. Сонан соң 1758 жылы Төле бидің ұлы Жәулен әкесінің тапсыруымен Бежінге барғанда Еркебай бидің ұлы Кемпірбекті бірге алып барып гүлшырақты (фейерверк) тамашалап қайтқан.
## Қоқан хандығында
Бір кезде қазақ хандығының, одан кейін ұлы жүздің астанасы болған Ташкент пен оның маңайын Дулаттың төрт баласы саналатын сиқым, жаныс, ботбай және шымыр билейтін. Бірақ, олардың арасында қашаннан бері жалғасып келе жатқан бітпес дау-жанжалдар орын алып, ақыры олар 1798 жылы өзара келісіп, билікті бір-бірінен қызғанғандықтан, оны қазаққа емес, бейтарап басқа адамға беруге шешім қабылдаған. Сонымен олар билікті, Төле бидің бір әйелінің інісі, сарттан шыққан Жүніс қожаға берді. Ол болса Ташкент қаласының күшбегісі (бектердің бегі) атанған соң, көп уақыт өтпей-ақ, билікті өз қолдарымен берген қазақтардың өзіне, әңгіртаяқ ойнатты. Біразын Ташкенттен қуып шықты, біразына қастандық жасап өлтірді, көп уақыт өтпей көрші жатқан көптеген қазақ тайпаларына шабуыл жасады.
Ол кенеттен аңсыз отырған қазақтарға шабуыл жасап, көп адамды топтап тұтқынға алды. Қанышер Жүніс қожа тұтқындардың басын кесіп, олардың басынан мұнара тұрғызды. Оның бұл орынсыз жауыздығы Ұлы жүз қазақтарын қатты түршіктірді. Жақын маңайда орналасқан ұлы жүз қазақтарының біразы үрке көшіп Арқа жеріне қоныс аударды. Басқалармен қатар, шақшамдардың Ташкент маңына жақын орналасқан тобы да Жүніс қожаның қазақтардан бөлініп кету үшін жасаған жауыздығының құрбаны болды.
Алайда, оңтүстік жерін жаңа қонысқа айналдырған шақшамдар, басқа ру-тайпалар басшыларымен келісіп, ортадан үлкен жасақ ұйымдастырды. Біріккен жасақ Жүніс қожаны Шымған тауына жақын жердегі жайлауда, жайбарақат жатқан жерінде, кенеттен шабуыл жасап, қолға түсірді. Соңынан оны билердің әділ үкімен қасындағы нөкерлерімен бірге жазалаған. Жүніс қожаны ұстауға шыққандар арасында Шыршық маңайын мекендеген шақшамдардың Абыша атасына жататын ержүрек жігіт Өтеш бар болатын.
Сонымен, көп ұзамай, 1801-1809 жылдары Қоқан ханы Әлім қазақтың өңтүстік өңірінің біраз жерін Ұзын ағашқа дейін және қазақтардың ескі астанасы Түркістанды жаулап алды. Сондықтан бұл жерлердегі қазақтар Қоқан хандығына бағынатын болды. Бұл өлкедегі шақшам елінің үш тобы (Жаңажол, Шыршық, Шыназ, Меркі, Қошқарата) толығымен Қоқан хандығының қол астында қалды. Зорлық-зомбылық көріп жерінен айырылған шақшамның бір кішірек бөлігі Ферғана өлкесіне өтіп, жергілікті иран тектес халықтармен араласып құрама шала қазаққа айналды.
Қоқан хандығының Ташкенттегі әскері негізінен қазақтардан құралып, олардың жалпы саны сол жылдары 30 мыңға жетті. Мұнда, әсіресе ұлы жүз тайпалары шанышқылы, қатаған сияқты тайпалар қатарында шақшамдардың атқарған маңызы зор болды. Қоқан әскерінің құрамындағы өзбектер (сарттар), тиянақсыз табансыз болмыстарына байланысты, соғысқа онша бейімді болмаған. Олар қарсыластарын екі- үш есе артық санымен ғана жеңіп үйренген. Бірақ жеңілгендерге аяумай жауыздық көрсетуге келгенде, алдарына жан салмайтын. Осыны жақсы білетін Қоқан хандары сыртқы елдермен жүргізілген қиын соғыстарға, қазақтан және қырғыздан шыққан сарбаздарды пайдалануға тырысатын. Ташкенттегі Қоқан хандығының әскері құрамындағы саны шамалы ғана шақшамдар шетінен өжет, бірі ондаған өзбекке (сартқа) қарсы тұруға жарайтын, қайсар жауынгерлер болатын. Саны жүздеген есе көп қоқандықтарға, үрім-бұтағы жойылып кетпес үшін амал жоқ бағынған шақшамдар, басқа да ру-тайпалар қатарында басқыншылардан құтылар күнді жақындатуға, бар амалдарды қарастырумен болді.
Қоқан ханы Әлім соғыс жорықтарын жүргізуге өте құмар басшы болған, оның бүкіл есіл- дерті көрші елдермен тек қана соғысу еді. Оның жасаған жорықтары халықтарға ешқандай пайдасы болмағандықтан, соғыс зардабы оның қарамағындағы елдерге өте ауыр тиді. Сондықтан хандықтың құрамындағы қазақ билері Әлімге қарсы қастандық жасауды ойластыра бастады. Билердің шешімен, шақшамнан шықан, Шыршық маңайынан келген ержүректі жас жігіт Аманкелді, Әлім ханның өзі қатты әжуалайтын, Рақым Хикмет бақсының сеніміне кіріп алыпты. Сонымен Аманкелді 1809 жылдың қазан айында, кезекті зікір салу кезінде Рақым бақсының қасында қызмет жасағансып жүріп, аңсыз отырған Әлімді қысқа қанжармен екі жерінен жаралады. Қашып құтылатын амалы болмағандықтан, есіл ер сол қанжарды өзінің жүрегіне салып қаза болған. Ел үшін басын құрбандыққа тіккен ержүрек шақшамның қолынан ауыр жарақаттанған Қоқан ханы Әлім, ел басқару тізгінінен айрылып, көп ұзамай хандықты күшпен тартып алған туған інісі Омардың бұйрығымен басы алынды. Ел үшін құрбан болған есіл ер Аманкелдінің артында қалған жалғыз ұлы Жаңбырбайдан соңынан бір қауым ел тарады.
Хан тағына отырған Омар, өзі бауыздатқан ағасының төңіректегі елдерді жаулап алу саясатын жалғастырып, 1810 жылы негізінен қазақтар тұратын Шымкент қаласына шабуыл жасады. Үш қақпасы бар, бекінісі мықты қаланы қоқандықтар бірден ала алмады. Ақырында Қоқанның жаңа ханы Омар Шымкентке жаңа күш төгіп, әскерлер қалаға тұс-тұсынан лап қойып, қоршаудың 20-шы күні тіке шыққан шабуылмен қаланы басып алды. Басқыншыларға қарсы жан аямай күрескендер арасында, қала қорғаушыларының өтінішімен Шыршық маңайынан көмекке келген, ел үшін қаза болған Аманкелдінің туған інісі ержүрек Есенкелді бастаған шақшамның бір топ жігіттері бар еді. Қаланы басып алған қоқандықтар жараланып, қолға түскен қорғаушылармен қатар жазықсыз қала тұрғындарын аяусыз қырып, қандарын судай төкті. Қырғын соғыс аяқталуға жақындап, басқыншылар қамалға қаптап кіре бастағанда, жеңіл жараланып тірі қалған Есенкелді бастаған шақшамның бес сарбазы, абыр-сабыр топалаң сәтті пайдаланып, қоршаудан шығып үлгерген.
Қазақтарға аяусыз жауыздық жасаған басқыншыларға әбден кектенген Есенкелді мен оның серіктері, кең далаға кетіп ізін жасырудың орнына, жараларын таңып, біраз әлденіп алған соң, қоқандықтармен соғысты жалғастырмақ болып Сайрамға беттеді. Көне Сайрам қаласының тұрғындары қоқандықтармен үш күн бойы берілмей соғысты. Көп әскер қойсын ба, төртінші күні қалаға басып кірген басқыншылар қорғаушыларды аямай қырып, бау-бақшалар мен егіншіліктерді қиратып, үйлердің тек қана топырақ үйінділерін қалдырды. Соңғы демдері таусылғанша дұшпанмен айқасқан Есенкелді мен бес серігі, ұрыс үстінде қаза болып, олардың ел үшін жасаған ерліктері елімізге көп жылдарға дейін белгісіз болып қала берді.
Қоқандық билеушілер қазақтарды басып алған жерлерінде алғашқы кезден-ақ мейлінше қаталдық танытып, олардың қазақтарға көрсетпеген зорлық-зомбылығының түрлері қалмады. Салық салушылар тіпті шектен шығып, адамгершіліктен кетіп, тұрмысқа шығатын әр бойжеткен қыз үшін бір ділладан салық енгізді. Амалы құрыған қазақтар бой жеткен қыздарына қызыл орамал орнына, ақ жаулық тартқыза бастады. Осыны біліп қойған қоқандық зекетшілер, жас әйелдердің қыз екенін анықтаймыз деп, олардың кеуделерін қолдарымен қысып ұстап, тексеретін болды. Бұл шектен шыққан қорлау, қазақтардың намысын келтіріп, ашу-ызасын қоздырып, халықты 1821 жылы көтеріліке шығуға мәжбүр етті. Көтеріліске Меркі маңайын мекендеген шақшамдардан Ақмырза, Байсейіт, Байқұл, Рай, Жұмабай, Құдайғұл, Райымжан аталарымыз қатысқан, ал Қошқарата маңайын мекендеген шақшамдардан Мыңбай, Қозыке, Өрікбай аталарымыз қатысыпты. Сол сияқты бұл көтеріліске көппен бірге, шақшамның Жаңажол, Шыршық, Шыназ маңайын мекендеген Абыша, Сары, Иман, Жәнібек аталар ұрпақтары да қатысқан. Оларды ел үшін ерлікпен қаза болған Аманкелді ұлы Жаңбырбай басқарыпты.
Қоқан ханы Омар 20 мыңдай әскерін көтерілісшілерге қарсы төккенімен, саны аз болса да қазақтар еш қайтпастан, күші басым отаршыларға қарсы аяусыз күресті. Бірақ өздерінің қара бастарының ғана қамын ойлаған, төре тұқымынан шыққан қазақтың үстемтап өкілдері, көтеріліс өзімізді таптап кетер деген қауыппен, қоқандықтармен тіл табысып келісімге келген. Опасыз басшылар өз еркімен берілен көтерілісшілерге кешірім жасалынады деп алдап, оларды қаруларын тастауға көндірді. Көтерілістің қарапайым қазақтардан шыққан басшылары ұсталып, зынданға салынды, көпшілігінің бастары шабылды, ал енді біреулері істік қазыққа отырғызылды.
Қоқандық бекіністер саны елімізде барған сайын өсіп, қазақтардың жайлауы мен қыстаулары арасын үзіп, ауылдар арасында тіке өтетін жолдарды бөгеп тастады.
Осыдан кейін қоқандықтар Шымкент маңайындағы шұрайлы жерлерді қазақтардан тартып ала бастады. Сайрам, Қарамұрт, Тұрбат, Тассай сияқты шаруашылыққа қолайлы, егін егу үшін суы мол, әрі құнарлы жерлерді қазақтардан тартып алып, оларды құнарсыз жерлерге көшірді. Әсет пен Қосет билер заманында, XVI ғасырдан бастап мал шарушылығымен қатар егінмен де айналысып, көп жылдар аралығында зор тәжірибе жинаған олардың ұрпақтары бастаған шақшамдардың бір тобы Тассай елді мекенін гүлдендіріп, саябаққа айналдырған. Олар бұрын суы тапшы, бірақ топырағы құнарлы жерлерге жаңа арықтар жүргізіп, ағысы күшті өзендер бойына тоғандар орнатып, кең алапты егін шаруашылығымен қамтыған. Тассай алабы ортасымен өткен кең арық «Шақшам арық» аталып, оның ескі орны бүгінгі күнге дейін сақталған.
Сонымен, көп еңбекпен қолдан жасап, гүлденген алапқа айналған шақшамның шұрайлы Тассай жерін, қоқандықтар зорлықпен тартып алды. Жақында ғана болған қанды көтерілістен басылып, әбден жаншылып қалған қазақтар қатарындағы шақшамдар, осы кезде қайтадан бас көтеруге шамалары келмеді. Сондықтан ел сыйлаған, құрметті ақсақалдар Қараша, Базарбай, Бекман бастаған шақшамның Абыша, Қара, Иман аталар ұрпақтары Тассай жерінен көшіп, Қаратау жотасының шығысында Қошқарата өзені бойына «ақтабан шұбырынды» заманында орналасқан ағайындарына барып паналады. Бұл жер Қоқан хандығы қол астында болғанымен, таулы жерде жол қатынас қиындығына байланысты, басқа өлкелерге қарағанда, шақшамдар үшін сәл еркіндеу және тыныштау болатын. Жоңғар қырғыны кезінде таулы өлкеге келіп орналасқан ағайындар арасына, Шымкент маңайынан келіп жайғасқан Қараша, Базарбай, Бекман ақсақалдар бастаған шақшамдар, жаңадан арықтар тартып, су көтерілетін тоғандар жасап, көп жерге егіндер егіп, өңірді гүлдендіре бастады. Олардың епті қолы мен табиғи жаратылысының зеректігі терең шатқалдағы өзендерден суды тартып, үстіртке шығарып, егістіктерге таратты. Соңынан, Ресей елінен «переселендер» аталған келімсек орыстар көшіп келіп, Ақ патша бұл жерлерді арнайы актымен, оларға өткізіп бергенше, бұл алап шақшамдардың арқасында, гүлденіп тұрған. Дегенімен, бұл өңірдегі шақшамдар да Қоқанның алым-салығынан ауыр азап шегіп, көп қиналған еді.
Қоқанның қысымында қалған елдің шаруашылық жағдайы тіпті нашарлай түсті. Соның салдарынан Шымкент, Шыназ, Шыршық, Меркі бекіністері төңірегіне орналасқан шақшамдардың біразы, жердің тарылуына байланысты мал бағуды, егін егуді тастап, күн көріс үшін әртүрлі кәсіп іздеушілердің қатарына қосылып, кедейшіліктің ең сорлы түріне тап болған жағдайлары болды.
Сонымен қатар, ағайындарымыз жақын орналасқан Шымкент, Әулиеата, Шыршық, Меркі, Қарабұлақ бекіністер жанында базарлар пайда болып, біртіндеп сауда орындары көбейе бастады. Ағайындарымыз енді малдарын сатып, орнына түрлі өнеркәсіп тауарларын сатып алып, алыс-жақын елдерден келген бұйымдарды иеленіп, солар арқылы біртіндеп шағын өркениетке қолдары жете бастады.
Алыста, жүрер жолы қиын таулы өлкеде орналасқан Қошқарата өңірінен, Қарабұлақ базарына тау арқылы төте жолмен малдарын айдап шақшамдар Абыша, Қара, Иман аталар ұрпақтары келе бастады. Сол кезде тау шақшамдары үшін жаңа ашылған өркениет жолы басқа елдермен қатысудың негізгі соқпағы болатын. Осы соқпақ XX ғасырдың 70 жылдарына дейін таулы шақшамдар үшін шаруашылық маңызын жоғалтпай келді. Сонымен, уақыт өте ауылдар арасында автокөлік жүретін жаңа айналма жол ашылып, ескі жол шаруаға керексіз қалғандықтан, соқпақтың өзі түгіл ізі де жоғалған.
Дегенімен, шақшамның ата бабалар тарихын зерттеп жүрген олардың бірнеше ұрпақтары, арада ширек ғасыр өткенде, 2004 жылы сол жоғалып кеткен ескі аталар соқпағын қайта тауып, енді жыл сайын аталар құрметіне 45 шақырым жерді тау аралап, жаяу жүріп өтуді аталық дәстүрге айналдырды.
Тарихтан белгілі 1845 жылы Кенесары хан қазақтың бүкіл оңтүстік өңірін билеп отырған Қоқан хандығына қарсы соғыс бастады. Соған байланысты қоқандықтарға қарсы қазақтардың әр жерде көтерілістері бас көтерді. Сол кезде Қоқан билігіне қарсы Әулиеата өңірінде де үлкен көтерілістер болды. Соның бірі Меркі өңірінің қазақтарын басқарған Сыпатай Әлібекұлы бастауымен болған көтеріліс еді. Ботбай руынан шыққан ол қазақтар мен көршілес орналасқан қырғыздарды қоқан билеушілерінің шектен тыс езушілігіне қарсы күреске бастады. Қоқандықтарға қарсы шайқастарда, алғашғы кезде Сыпатайдың оққағары болып, кейіннен халықтың тәуелсіздігі үшін жасаған тамаша ерліктерімен белгілі болған шақшамнан шыққан Тілеміс батыр жүрген.
Шақшам Тілеміс батырды Сыпатай батыр «Жолдым» деп атап ең қиын, ең шешуі қиын дауларға, жорықтарға жіберіп отырған. Сыпатай әрі Тілемістің Әуес деген қарындасын алып, шақшамдарға күйеу болған. Өзі батыр, сөзге шешен Сыпатайдыңшақшамнан алған Әуес әйелінен аты жомарттығымен елге жайылған Ноғай деген ұл туған.
Тілеміс батыр тек күштілігімен емес, ақылдылығымен, сөзшеңдігімен, білгірлігімен қоса, ұрыс әдісін игере білгендігімен ерекшеленген. Содан Сыпатай батыр Тілеміске қарасты ағайындар қоныстанған жерге үш шыбықты қадап, белгі қойған екен. Ол жерлер: «Ойранды», «Молалы», «Ақтікен».
Шақшам тайпасынан тараған үш аталық - Жәнібек, Жанбазар, Майемген(Сары) ұрпақтары осы жерлерге қоныстанған. Жәнібек- Ойрандыға, Жанбазар- Молалыға, Майемген- Ақтікенге ие болған. Тілеміс батыр қоқандықтарды қуып, еліне жер алып берген. Шақшам тайпасынан шыққан үш аталыққа өз қоныстарын тауып берген. Тілеміс батырдың қылышы бұл күндері аудандық мұражайда тұр. «Ақтікен» ауылы қазір «Ақтоған» деп аталады.
Осы кезде Ресей патшалығы Қоқан хандығының езгісіндегі, негізінен қазақтар мекендеген, оңтүстік өңірді басып алуды ойластыра бастады. Орыстар біртіндеп, қоқандықтар салдырған қамалдарды шетінен басып алып, оларды бұл өңірден біржолата қумақшы болды. Адам айтқысыз қанаудан бостандық алу үшін біртіндеп Ресей қарамағына ұлы жүз тайпалары жалайыр, албан, суан, шапырашты, ысты, ошақты, қаңлы өте бастады. Меркі маңаңайын мекендеген шақшамдар Абыша, Қара, Айтым, Сары, Жәнібек ұрпақтары Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек Ресей қарамағына өтуге тілек білдірді.
Әулиеата маңында 1858 жылы зекет жинауға Ташкенттің билеушісі Мырзахмет келіп қазақтардан қосымша салық төлеуді талап етті. Бұған наразы болған қазақтар бүкіл Алатау бойындағы Қоқан билігіндегі каңлылар, шапыраштылар, дулаттар, шақшамдар және басқа тайпалар көтеріліске шығып, Әулиеатаны жан жақтан қоршады. Меркі маңайындағы шақшамдардың Абыша, Қара, Сары, Жәнібек аталар ұрпақтары туған жерді қоқандықтар езгісінен азат ету үшін Черняев әскері қатарына қосылды. Оларды басқарып орыс әскеріне бастап алып барған Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек шақшам азаматтары болатын. Ташкенттік билеушілер, тек қана әлсіздерге ғана күш көрсетіп үйренгендіктен, қорыққандарынан не істерін білмей, олар әскерімен бекініске барып жасырынды. Орыс патша үкіметі оңтүстік өңірді қоқандықтардан тартып алу үшін бар әскерін жұмылдырды. Әулиеата қаласын қарудың күшімен басып алу үшін 1864 жылдың ерте көктемінде Верный қаласынан полковник М.Черняев бастаған әскерлер шықты. М.Черняев басқарған отряд мамыр айында Меркі бекінісі түбінен шығып, жолай ешқандай қоқандықтарға кездеспей Ұзынбұлаққа жетті. Меркі шақшамдары Бекі, Байқабыл, Қалыбай, Оразбай және Өмірбек жер жағдайын жақсы білгендіктен, барлаушылар қосынына кіріп, орыс әскерлерінің ешқандай қиындықсыз Әулиеата маңайына жетуіне мүмкіндік жасаған.
Зәресі қалмай қорыққан қоқандықтар бар күштерін жинап Әулиеата бекінісіне тығылды. Орыстар қаланы басып алған сәтте әскербасы Ниязәлі өзінің 400 әскерімен бекіністі тастап қашып кетті. Соңдарынан жедел құғынға шыққан орыс-қазақтардан құралған шағын қолдың құрамында Меркі шақшамдары Оразбай мен Өмірбек қоқандықтар мықтап бекінген Шымкент қаласы маңайынан кейін қайтқан.
Енді орыстар бүкіл оңтүстік өңірінің кілті саналған Шымкент қаласын алуға дайындалды. Қаланы орыстарға бермей, оларға тойтарыс беру үшін, Қоқан ханы қыпшақтан шыққан аса дарынды қолбасшы Әлімқұлды әскер басшылығына тағайындады.. Сол кезде қыпшақ Әлімқұл хандықтағы бар биліктің иесі еді. Шымкент қаласы қорғанысын басқаруды басқаға сенбей, Әлімқұл өз қолына алды.
Орыстар Шымкентті басып алуға екі жақтан әскер жіберді. Әулиеата жақтан полковник М.Черняев бастаған әскерлер, Түркістан жақтан полковник Н.Веревкиннің әскерлері қалаға жақындады. Шымкент маңына бұрынырақ жеткен полковник Н.Веревкиннің қарамағындағы капитан Л.Мейер, М.Черняевтің әскерлерін күтпей-ақ, атақ даңқын арттыру мақсатында, қаланы өз күшімен басып алмақ болды. Бірақ Шымкент маңындағы Ақбұлақ, Алтынтөбе ауылдарына жақындап келгенде, 14 шілде күні капитан Л.Мейер бүкіл төңірегін қоршап алған, саны 10 мыңнан асатын қоқандық әскердің қоршауында қалғанын байқады. Қоқан қолбасшысы Әлімқұл орыс әскерлерімен шайқасуға дайын тұр екен.
Әлімқұлдың жер қайысқан қолының ортасында қалған капитан Л.Мейер не істерін білмей жанталасты. Зеңбіректердің бірнеше дүркін атқылауынан кейін орыс әскерлері тіпті қатты састы. Түнге қарай Мейер көмек сұрап Черняевке жер жағдайын жақсы білетін шақшамның Әлмембет деген бір жігітін жіберді. Түнделетіп жеткен шақшам жігіті Әлмембет арқылы, Ақбұлақ түбіндегі жағдайды, білген М.Черняев, отандастарының өте қиын жағдайда қалғанын түсінді. Сондықтан полковник Әлмембеттің жолбасшылығымен шұғыл түрде Мейерге көмекке 50 орыс-казак әскерін және атпен тартып жүретін екі зеңбірек жіберген. Әлмембет алып келген қосымша күш арқасында капитан Мейер таң атқанша қоқандықтарға төтеп беруге шамасы келді.
Келесі күні орыстардың барлық әскерлерінің басы қосылып, Ақбұлақ аймағы үлкен ұрыс даласына айналды. Он күнге созылған шайқас 24 шілдеде Черняев әскерінің жеңілуімен аяқталды. Бұл үлкен шайқасқа екі жақтан да көптеген қазақтар қатысқан. Ұрыста жан аямай соғысатын олар, туған жерді азат ету үшін қырылып кетсек арманымыз жоқ деп, екі жақтан да көп қаза болды. Ел ақсақалдары айтуы бойынша, шақшамдардан бұл ұрысқа екі жақтан жүзден аса адам қатысып, жартысына жақыны жаралы немесе қаза тауып, шығын болыпты. Жанға өте қатты бататыны, осы сұм заманның қатыгездігінен, екі қарсылас жақтағы туыстас-бауырлас шақшамдар ұрыс кезінде біріне бірі қарсы «Бақтияр, Майемген!» деп тайпалық ұрандарын айқайлап, шапқандарын кәйтерсіз.
Жеңіліске ұшырап, 405 адамынан өлідей айырылған орыс әскерлері Алтынтөбені тастап, Бадам өзені бойымен Қараспанға қарай шегініп кетті. Соғысуға бейімсіз, ұрыс кезінде бірінің артына бірі тығылып көршісінің арқасын паналайтын, бірақ жеңілгенді жауыздықпен аямайтын қорқақ, көпшілігі сарттардан тұратын Қоқан әскері, қыпшақтан шыққан үздік қолбасшы Әлімқұл мен жан аямай соғысқан қазақ сарбаздары арқасында ғана он күндік шайқаста жеңіске жетті.
Орыс әскерлерімен болған Ақбұлақ және Алтынтөбедегі шайқас кезінде елден шыққан қарапайым жігіт- белгілі Қараша бидің ұлы шақшам Бәйімбет бірнеше ерліктерімен елге белгілі болды.
Соның бірі былай болған екен. Бір шайқастан кейін, әбден өшігіп кегі кеткен орыс әскерлерінің бір тобы, қырғын ұрыстан соң оқ тиіп өліп, шашылып жатқан қазақтардың бастарын қылышпен шауып, доп құсатып домалатып тепкен. Ал енді тағы біреулері өлі жауынгерлердің көздерін мылтықтарының найзасымен шұқып бара жатқан. Мұндай жан шыдаспас қорлауды көріп тұрып, шыдай алмаған Бәйімбет, шегініп бара шатқан қоқандықтар шебінен суырыла кейін шапқан. Ол астындағы жирен атына қамшыны басып, аққан жұлдыздай зулап келіп, орыстар тобының алдында келе жатқан, өліктерді қорлағандардың біреуін шоқпармен басына сілейте соққан. Сөйтіп, көзді ашып жұмғанша құйындатып, алыстап бара жатқан қоқандықтар шебіне қайтып қосылып кете барған. Орыс әскерлері қазақ жігітінен мұндай көзсіз ерлікті күтпегендіктен, ауыздары ашылып не істерін білмей, аңырып тұрып қалған. Қолында шоқпардан басқа қаруы жоқ жалғыз сарбаздың мұздай қаруланған орыстың бір топ әскерінен қорықпай, тапа тал түсте көздерін бақырайтып қойып, жауынгерін өлтіріп, өзі аман сау құтылып кеткені, көпті көрген қарт жауынгерлерді де таң қалдыртқан. «Бұл адам ба, әлде жын ба?» деп көргендер таңғалып, жағасын ұстаған. Сонымен қатар Ақбұлақ пен Алтынтөбедегі шайқас кезінде орыстарға көп көмек көрсеткен қазақтар ішінде 12 жігіт соңынан патша үкіметінің түрлі марапаттауына ие болған.Соның бірі шақшам азаматы Бәйімбеттің туған інісі Әлмембет полковник Черняевтің бірнеше қиын тапсырмаларын орындап, cоңынан ерекше марапатталған.
Арада екі ай өткен соң генерал шенін алған М.Черняев бастаған орыстың қарулы әскерлері Шымкент қаласын басып алуға қайтып келді Шымкент қаласын алған кезде патша әскерлеріне көмек көрсеткен қазақтар көп болды. Шабуыл басталар алдында генерал М.Черняевке қаңлы, дулат, сіргелі, шақшамдардың жарты мыңдай жігіттері келіп өздерінің қоқандықтарға қарсы соғысуға дайын екендіктерін білдірген екен. Сонда генерал: «Қаруларың жоқ, қалай жәрдем бересіңдер?»,- дегенде, олар: «Айқайлап орыс әскеріне күш беріп тұрайықшы»,- депті. Бұл жігіттердің мақсаты қоқандықтардың жарты ғасырлық билігі кезіндегі адам айтқысыз зорлық-зомбылығынан, олардың отаршылдық езгісінен елмен бірге азат етілу болды.
Олардың арасында шақшамның Абыша, Иман, Қара аталарына жататын таулы жер Қошқарата, Кеңсай елді мекендерінен келген Қожакелді, Базарбай, Сасық және Сәрсен есімді азаматтар бастаған жігіттер болды.
Сонымен, шақшамдардың жері енді толығымен орыстардың қоластына көшті.. Ашкөз басқыншы жоңғарлар, одан кейін бір жағынан Қытай, екінші жағынан қоқандықтардың қоршауында болған аталарымыз, сол қиын кезеңде тіректі орыстардан іздеуге мәжбүр болды. Енді жаңа тәртіпке байланысты рулар мен тайпалар арасындағы тартыстар азайып, барымталарға жол берілмегендіктен, мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы дами түсті, әр жерде өндіріс орындары пайда болып, еліміздің әл- ахуалы дұрыстала бастады.Бірақ, арада жылдар өткен соң, бұл өңірге қоныс аударған орыстар саны көбейе бастады. Енді жаңа заман басталып, орыстарға қарап, солардың ауыздарынан шығар сөзді аңдитын, ел басына күн туды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=28392&page=3 Мұрағатталған 30 қарашаның 2014 жылы.
## Пайдаланылған әдебиеттер мен жиналған деректер:
1.Л.Н.Гумилев, Көне түріктер, «Москва» баспасы, Москва қ., 2004 жыл.2.Н.Я.Бичурин (Иакинф), И.Бичурин. «Ерте заманда Орта Азияны мекендеген халықтар туралы деректер жинағы» I том, ТОО Жалын баспасы, Алматы қ, 1998ж.3.О.О.Сулейменов, Көне замандағы түріктер, көне түріктер тілдері мен жазуларының шығу тегі, «Атамұра» баспасы, Алматы қ, 2002 ж.4.Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы, құрастырған Р.Т.Сырғабаева, «Сенім» баспасы,Тараз қ., 2007 ж.5.Нығмет Мыңжан, «Қазақтың қысқаша тарихы», «Жалын» баспасы, Алматы қ, 1994 ж.6.Тауасарұлы Қазыбек бек, дайындаған Б.Қыдырбекұлы, «Түп тұқианнан өзіме шейін», «Жалын» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.7.Б.Қ.Албани, «Тарихи таным», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 1994 ж.8.Мырза Хайдар Дулати, «Тарих-и рашиди». Өзбекстан Республикасы ғылым Академиясы, Фан баспасы, Ташкент қаласы, 1996 ж.9.А.Бушков, «Шыңғысхан, беймәлім Азия», «ОЛМА Медиа групп» баспасы, Москва қ., 2007 жыл.10.В.В.Бартольд, «Жетісу тарихи очерктері», «Түркістан тарихы туралы дәрістер», «Еркін қоғам» Қазақстан институты баспасы, Астана қ., 2005 ж.11.Е.Тұрысов, «Бәйдібек», тарихи хикая, «Нұрлы әлем» баспасы, Алматы қ, 2000 ж.12.С.Жолдасов, «Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы», «Үш қиян» баспасы, Алматы қ, 2009 ж.13.Б.Жолдасов, «XIX ғасырдың ортасындағы Оңтүстік Қазақстан: ішкі және сыртқы жағдайы», «ҚАЗақпарат» баспасы, Алматы қ, 2003 ж.14.М.Әбдәкімұлы, «Сіргелі шежіресі», «Алтын алқа» баспасы, Алматы қ, 1997 ж.15.Б.Қ.Албани, «Мұхаммед Хайдар Дулати», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 2000 ж.16.Д.Дүйсенбаев, «Домалақ ана», «Мұраттас» баспасы, Алматы қ, 1991 ж.17.З.Сәдібеков, «Қазақ шежіресі», «Узбекистон» баспасы, Ташкент қаласы, 1994 ж.18.М.Жолдасбекұлы, Қ.Салғарұлы, А.Сейдімбек, «Елтұтқа», «Күлтегін» баспасы, Астана қ., 2001 ж.19.Қалыбек Данияров, «Өткенге көз салу- тарих», «Типография Комплекс» баспасы, Астана қ., 2009 ж.20.С.Жолдасов, «Шілдедегі шайқас», тарихи роман, «ҚазАқпарат» баспасы, Алматы қ, 2008 ж.21.Мұхамеджан Тынышпайұлы, «Қазақ шежіресі», «Қаламгер» баспасы, Целиноград қ, 1991 ж.22.А.К.Акишев, М.Х.Асылбеков, К.М.Байпаков, «Ерте заманнан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы», «Дәуір» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.23.А.Досымбаева, «Мерке- Жетісу түркілерінің киелі жері», «Сенім» баспасы,Тараз қ., 2002 ж.24.Б.Әбілқасымов, Әбілғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі», «Арыс» баспасы, Алматы қ, 2001 ж.25.Б.Қ.Албани, Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр, «Бабырнама», «Ататек» баспасы, Алматы қ, 1993 ж.26.Б.Әбілдаұлы, «Жауғаш батыр- Абылай ханның елшісі», тарихи роман, «Мерей» баспасы, Алматы қ, 2004 ж.27.Тұрыс Әжібекұлы, 20 ғасырда Қошқарата өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері28.Жолдас Әжібекұлы, 20 ғасырда Қошқарата өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері29.Әбдірахман Мұхитдинов, 20 ғасырда Боралдай өңірінде жасаған ақсақалдың ауызша деректері30. «Тұңғышбай ата шежіресі», Меркілік шақшамдар жинаған деректер.31.Меркіден табылған «Тері кітап» шежіресі, Меркілік шақшамдар жинаған деректер. |
«Бижолдар» (басқ.«Лузерлер» ) — америкалық атыс-шабысты комедия, "Бижолдар" комиксінің киноадаптациясы.
## Суреттеме
«Бижолдар» — Титовтық полицияның көлеңкілі операциялар үшін құрылған арнайы бөлімі. Бір операция кезінде олар кездейсоқ құпия ұйымға тап болады. Ұымдастар олардан құтылуға бел буады, бірақ Бижолдар олардың қақпандарынан құтылып қалады, сосын кек алу жоспарын құра бастайды. Олардың нысаны - жұмбақ агент mr. Chao, барлық лас істердің басында тұрған адам.
## Рөлдерде
### «Бижолдар» жасағы
* Джеффри Дин Морган — Клэй
* Крис Эванс — Дженсен
* Идрис Эльба — Рок
* Коламбус Шорт — Пуч
* Оскар Хаэнада — Кугар
### Басқа кейіпкерлер
* Зои Салдана — Аиша
* Джейсон Патрик — Макс
* Холт МакКэллани — Уэйд
## Дереккөздер |
Шолақорда — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 22 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ақмектеп — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 33 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Өтеген — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2024 жылы таратылды.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 36 км-дей жерде
## Халқы
## Дереккөздер |
Қарасу — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Қарасу ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 24 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қараой — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қарасу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 64 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңаарық ауылдық округі:
* Жаңаарық ауылдық округі — Жамбыл облысы, Сарысу ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Жаңаарық ауылдық округі — Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданындағы әкімшілік бірлік. |
Кәмшат Жолдыбаева - Қазақстан әншісі, актриса.Маңғыстау өңірінің Форт Шевченко қаласында дүниеге келген. 9-сыныпты бітірген соң ағылшын тілі мамандығы бойынша колледжде білім алған. Кейін өнер жолын қумақ ниетпен Алматы қаласына келіп, Қыздар педагогикалық университетінде «Ұйымдастырушы» мамандығын иеленген. 3-курста оқып жүргенде «КешYou» тобының құрамына қабылданған. Кейін Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясының "Эстрада" факультетіне ауыады.2015 жылға дейін "КешYou" тобының құрамында өнер көрсетті. Қазір жеке әнші ретінде белгілі.
## Фильмографиясы
## Дереккөздер |
Қарасу ауылдық округі – Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Ақмектеп, Жолқұрылысы, Қараой, Қарасу, Шолақорда ауылдары кіреді. Орталығы – Қарасу ауылы. Округ құрамында болған Өтеген ауылы 2024 жылы таратылды.
Кестеде кішірек жазумен тиесілі ауыл маңындағы тұрғылықты тұрғыны ұлттық халық санағына енгізілген мекен жай көрсетілген.
## Дереккөздер |
Кіндікті — Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл, Кіндікті ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 115 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Жаңғызтал — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Жетіарал ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 7 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Алғабас — Абай облысы Ақсуат ауданы, Кіндікті ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 117 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Қамысты — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Жетіарал ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 23 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңаауыл — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Жаңаауыл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 49 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңаталап — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Жаңаауыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 57 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Мүрсәлім — Абай облысы Ақсуат ауданы, Көкжыра ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 51 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Көкжыра — Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл, Көкжыра ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 18 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Шардара — Түркістан облысындағы қала (1968 жылдан), Шардара ауданының орталығы.
## Географиялық орны
Облыс ортасы – Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 279 км-дей жерде, Сырдария өзенінің оң жағын ала, Шардара бөгенінің солтүстік жағасында орналасқан. Қаланың аумағы 21,24 мың км2.
## Халқы
* 25 579 мың адам (2003);
* 30 922 мың адам (2013);
* 29 269 мың адам. Гендерлік құрамы: әйелдер (14 040), еркектер (15 229) (2020)
## Тарихы
«Шардара» – көне парсы тілінен аударғанда «Төрт қақпа» дегенді білдіреді. Шардара қаласының аумағында 8 ғасырда егіншілігі, қолөнері, мәдениеті дамыған отырықшы тұрғыны бар үш қала-қамал болған: Бірінші Ақтөбе, Екінші Ақтөбе, Жаушықұмтөбе. 1959-68 жылдары "Сырдария" кенті аталып келді. Қала Мелдеби, Қызылжар, Абай, Төменгі тоғай, Өтеғұл мөлтек аудандарынан тұрады.
## Кәсіпорындары
Шардарада «Шардара су электр станциясы» ААҚ, «Шардара мақта» АҚ, «Қазақстан мақтасы» корпорациясының филиалы, «Мырзакент» АҚ, «Шардаранан» АҚ, құрылыс материалдар комбинаты, «Шардара су-жылу жүйелері» ЖШС, «Будан» ЖШС, «Талапты» ӨК, «Шардарабалық», орман шаруашылығы, Шардара мемлекеттік қазыналық балық өсіру кәсіпорны, «Автосервис» орталығы, асфальт зауыты, т. б. кәсіпорындар қала экономикасын көтеруде.
## Инфрақұрылымы
Шардарада орталығы емхана, туберкулезге қарсы диспансер, санитарлық-эпидемиологиялық стансасысы жұмыс істейді. Білім беру, мәдениет саласы бойынша кәсіптік-техникалық мектеп, жалпы білім беретін, музыкалық, спорт мектептері, мәдениет үйі, орталығы кітапхана, «Ұлы Отан соғысында қаза тапқандар» мемориалдық ескерткіші бар.
## Дереккөздер |
Байтоғас — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Тұғыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 35 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Маңырақ (1992 жылға дейін – Покровка) — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Маңырақ ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 18 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Егіндібұлақ — Абай облысы Ақсуат ауданы, Қызылкесік ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан батысқа қарай 82 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Дәулетбай — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Маңырақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 31 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жалаңаш — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Құйған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 40 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңалық (1992 жылға дейін – Кирово) — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Ақжар ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңатілеу (1992 жылға дейін – Андреевка) — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Ақжар ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстікке қарай 1 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жамбыл — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Құйған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан батысқа қарай 13 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сағындық — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Ақжар ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2024 жылы таратылды.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 24 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Асусай — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Жетіарал ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстікке қарай 34 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қызбай — Абай облысы Ақсуат ауданы, Көкжыра ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 50 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Құмкөл — Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл, Құмкөл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 38 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Ахметбұлақ — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Жаңаауыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 68 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Дәрілік қырмызыгүл (лат. Calеndulaofficinаlis) — бір жылдық сарғыш түсті гүлдері бар шөптектес өсімдік.
## Ботаникалық сипаттамасы
Астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады. Гүлшоғыры — ірілеу келген көпгүлді диаметрі 5 см дейін жететін себет, жиектерінде 1-2 қатар болып орналасқан ұзарған жапырақшалары бар. Сыртқы гүлдері (тіл тәрізді), ал ішкі гүлдері түтік тәрізді. Тіл тәрізді гүлдері – сарғыш, сарғыш-қызыл түсті беткі жағы жылтыр. Түтік тәрізді гүлдері – ұсақ, сары, қою-қоңыр түсті. Гүлдеу мерзімі – шілде-қараша айлары. Біржылдық тік сабақты биіктігі 20-75 см дейін жететін дәрілік өсімдік. Сабағы жуандау, ақшыл-жасыл түсті, жабысқақ төмен түсіп тұратын түктері бар. Жапырағы- ұзарған сопақша келген жартылай отырыңқы, кезектесіп орналасқан, бүтін жиекті жай жапырақ. Жиектері бір қатарлы. Жемісі – әртүрлі пішінді және түрлі үлкендіктегі тұқымдар. Қырмызыгүлдің сабағы, жапырағы, гүлдері де жағымды хош иіс бөледі.
## Көбеюі
Тек ең төменгі температура — 4-60С ал қалыпты температура 20-250С тұқымдары арқылы. Дәрілік өсімдік болғандықтан арнайы өндірістік орындарда өсіріледі. Жарықсүйгіш, суыққа төзімді (-50С аязға шыдамды келетін) өсімдік. Қырмызыгүлді ерте көктемде отырғызады. Өскіндері тек 10-15 күннен кейін шыға бастайды. Бутон беру дәуірі 35-40 күнде, жаппай гүлдеуі тек 65-75 күн өткен соң. Тұқымның техникалық пісіп жетілуі егілгеннен соң 100-200 күндей уақыт өткенде. 1000 тұқымның салмағы — 7-15 г құрайды.
## Химиялық құрамы.
Дәрілік қырмызыгүлдің жерасты мүшесінде фитонцидтер, тұқымында – майлар және алколойдтар, гүлінде – эфир майлары, каротинойдтар (α мен β каротинойдтары, ликопин, лютеин, виолаксантин және т.б.), флаванойдтар, сапониндер, сависиль қышқылы, шайыр, органикалық қышқылдар, алколойдтар. Гүлшоғырында – 3%-ға жуық каротинойдтар, цитраксантин, ликопин, киалоксантин, рубиксантин, флавохром т.б., эфир майлары – 0,01%, қышқылдар: алма қышқылы, пентадецил және салицил –6-8%, сөлдер – 4% -ға дейін, шайыр – 3,4% құрайды.
## Қолданылуы
Дәрілік қырмызыгүлден дайындалған препараттарды орталық жүйке жүйесіне, түрлі жарақаттарды емдеу үшін, бактерияларды, салқын тиген жағдайда, ангина, ішек-қарын жолдарын емдеуде, бауыр қызметін жақсартуда, ал маздары – жарақаттарды дезинфекция жасауда, түрлі дәрежедегі күйіктерді емдеуде қолданады. Мысалы, «Калефлон» препараты язваға қарсы препарат болып табылады. Сонымен қоса қырмызыгүлді ароматизатор, яғни түрлі тағамдарға, салаттарға, кептірілген тағамдарға дәмдеуіш ретінде майлардың және түрлі сұйықтықтардың бояуы есебінде де қолданылады. Халықтық фитотерапияда тамыр тұнбасын тіс ауруларында, іш өтуге, асқазан ауруларына, зәр шығару органдарының ауруларына қолданылады.
## Интрадукциясы
Жабай түрде қырмызыгүл Оңтүстік Америкада, Жерорта теңізінде, Қиыр Шығыста таралған. Ал Украйнада арнайы маманданған савхоздарда, зерттеу станцияларында және сәндік мақсатта дәрілік түрлері өседі. Селекционерлер қырмызыгүлдің көптеген түрлерін анықтаған. Қырмызыгүлдің сорттары көп және өте адемі гүлшоғыры болуына байланысты гүлзарларда көптеп өсіріледі. Сарғыш алтын түсті және ақ гүлдері бар түрлері де кездеседі. Қырмызыгүлдің отаны – Оңтүстік Еуропа. Ал Рессей, Қазақстан және басқа да мамлекеттерде бұл өсімдік сәндік мақсатта өсіріліп келеді. 20-дан аса түрі бар. Жерорта теңізінде, Иранның шығысында, Орталық Еуропада, Рессейде – 4 түрі белгілі. Осы аталған аймақтарда қырмызыгүл теңіз жағалауларында, бұталардың, шатқалдардың арасында, кейбір түрлері мысалы, дала қырмызыгүлі далалық жағдайда яғни жабайы түрде өседі. Ал бертін келе қырмызыгүлдің дәрілік қасиеті ашыла бастаған соң оны арнайы өндірістік орындарда,белгіленген жеке жерлерде дәрілік мақсатта өсіріле бастады.
## Дереккөздер |
Көктүбек — Абай облысы Ақсуат ауданы, Сәтбаев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 33 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Қарғыба (1993 жылға дейін — Социал) — Абай облысы Ақсуат ауданы, Құмкөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 6 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Ахмет Бірімжанов — Алашорда үкіметінің мүшесі, 1-2 мемлекеттік Дума мүшесі, заңгер.
## Өмірбаяны
### Жастық-шағы
1871 жылы 7 желтоқсанда Торғай уезінің Тосын болысының №1 ауылында (қазіргі Жангелді ауданы) дүниеге келген. Арғын тайпасы Шақшақ руының Аю бөлімінен шыққан.
Жастайынан зерек Ахмет Орынбор ерлер гимназиясын 1891 жылы күміс медальмен бітірсе, ал Қазан университетінің заң факультетін 1895 жылы алтын медальмен бітірген.
### Мемлекеттік Дума мүшелігінде
ЖОО бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, одан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде, 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады.
1906 жылы 2 шілдеде дума отырысында сөз сөйлеп, аграрлық комиссияға қазақ депутаттарын енгізуді ұсынады. Депутат А.Қалменев екеуі қазақ жерінде қоныс аударушыларды жерге орналастыру комиссияларының заңсыздықтары туралы жоғарғы үкімет билігіне сұрау салады.
А.Бірімжанов 2-Думада әскери дала соттарын жою туралы заң жобасын жасау комиссиясының құрамына енеді. Бұдан басқа өзге де 53 депутатпен бірлесіп, Министрлер Кеңесіне 1906 жылы 4 маусымда қазақ даласында қоныс аударушылар учаскелері мен ормандағы саяжайлардың орналасу заңсыздығы жөнінде сұрау салады.
Қазақ даласына ішкі Ресейден қоныстанушылардың жаппай шұбыруына байланысты жер, қоныс мәселесі қатты ушығып, қазақ халқының тағдырына тікелей әсер еткендіктен, қазақ зиялыларын қатты толғандырып, оны Дума мінбері арқылы жеңілдетіп шешуге әрекеттенген іс-қимылдары еді. Алайда Дума таратылып, бұл іс-әрекеттер нәтижесіз болып, Дума мүшесі ретінде А.Бірімжанов қазақ өлкесінде қызмет істеуіне рұқсат етілмей, 1917 жылға шейін Бузулук қаласында сот тергеушісі болған.
### Ақпан төңкерісінен кейін
Ақпан төңкерісінен соң алғашында Уақытша өкіметтің Торғай уезінің комиссары, онан кейін Қостанай уезінің комиссары болған. Сол жылдары елде белең алған қоғамдық-саяси және Алаш қозғалысына араласа бастайды.
1917 жылы 2-8 сәуірде Орынборда және сол жылғы 20-25 тамызда Ақтөбеде өткен Торғай облысы қазақтарының сиезіне қатысып, соңғысында жаңа сот жүйесінің жобасын әзірлеу жөніндегі комиссияның құрамына кіреді. Торғай облыстық біріккен мұжық-қазақ сиезіне де қатысады.
Шілдеде өткен Жалпықазақтық сиезде Торғай облысынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады да, желтоқсандағы сиезде Торғай облысынан Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді.
### Кеңес өкіметі кезінде
Кеңес өкіметі кезінде заң орындарында жауапты қызметтер атқарған. Қазақ АКСР-дің заң комиссариатының алқа мүшесі және өмірінің соңына шейін Қазақстанның Жоғарғы сотының мүшесі болған.
1927 жылы 5 қаңтарда Ленинградта қайтыс болған. Ақтық сапарға Ә.Бөкейханов, Ә.Сейдалин, Ленинградта оқып жүрген қазақ студенттері М.Әуезов, Ә.Марғұлан, ұлы Батырбек және татар зиялылары шығарып салған.
## Отбасы
Бірімжановтың арғы аталары атақты Арғын-Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы батыр және Шеген би. Өз әкесі — Қорғанбек. Шешесі — Қыпшақ Наурызбай бидің қызы Ханша. Ал арғы атасы — Шеген бидің қызы Айман, Ыбырай Алтынсариннің шешесі.
* Інісі Ғазымбек (1896-1938) - қоғам қайраткері, алашшыл азамат.
* Әйелі Гүлжауһар - Әбілқайыр ханның шөбересі. Гүлжауһардың әкесі Әлмұхамед Сейдалин - білімі бойынша заңгер, Ырғыз уезінің басшы-сұлтаны және Орыс географиялық қоғамының мүшесі
* Ұлы Батырбек (1911-1985) - химик, аспирант. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің химия факультетінің деканы.
* Қызы Іңкәр (1915-2002) - мұғалім, ғылым докторы, АММИ-ның қалыпты физиология кафедрасының меңгерушісі.
## Дереккөздер |
Телтаев Бағдат Бұрханбайұлы (23.3.1966 жылы туған, Жамбыл облысы Мерке ауданы Жауғаш батыр ауылы) – ғалым, техникалық ғылым докторы (1996), профессор (2002), Қазақстандағы жол құрылымдары механикасының ғылыми мектебін құрушы. Алматы автомобиль-жол институтын бітірген (1991). 1991 – 1996 жылы осы институтта оқытушы, аға оқытушы, жол-механика факультеті деканының орынбасары. 1996 – 2006 жылы М.Тынышбаев атындағы. ҚазККА.-да аға оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі. 2006 жылдан “Қазақстан жол ғылыми-зерттеу институты” АҚ-ның президенті және ҚазККА-да профессор Негізгі ғылыми еңбектері жол құрылымдарының механикасына арналған. Телтаевтың еңбектері ҚР құрылыс нормаларының “Қатқыл жол төсемелерін жобалау”, ҚР құрылыс нормалары мен ережелерінің “Автомобиль жолдары” құжаттарына, “Қазақстан территориясы автомобиль жолдарының жер төсемесі топырағының есептік тоңу тереңдігі бойынша аудандастыру” нормативтік құжатына, техникалық жоғарғы оқу орындарының “Автомобиль жолдары және аэродромдар құрылысы” мамандығы бойынша оқу бағдарламасына енген. Оның жетекшілігімен 2 ғылым докторы, 20 ғылым кандидаты даярланды. Телтаев 380-нен астам ғылыми еңбектің, оның ішінде 3 монографияның авторы. 8 оқу құралы және 3 терминологиялық сөздікті әзірлеп баспадан шығарған.
## Дереккөздер |
Сәтбаев ауылдық округі – Абай облысы Ақсуат ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Көктүбек, Сәтбаев, Сұлутал ауылдары кіреді. Орталығы – Сәтбаев ауылы.
## Дереккөздер |
Сұлутал — Абай облысы Ақсуат ауданы, Сәтбаев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстікке қарай 45 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Сәтбаев — Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл, Сәтбаев ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 23 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Сәтбаев ауылдық округі – Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Көкдомбақ, Қаныш Сәтбаев, Мұса Шорманов ауылдары кіреді. Орталығы – Қаныш Сәтбаев ауылы. 2005 жылы Айрық, Бүркітті ауылдары таратылды.
## Дереккөздер |
Көкбастау — Абай облысы Ақсуат ауданы, Құмкөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан оңтүстікке қарай 33 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Қабанбай (1992 жылға дейін – Крупское) — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Қабанбай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 81 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тәуке — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қабанбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 31 км-дей, округ орталығы – Қабанбай ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Шорға — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қабанбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-батысқа қарай 38 км-дей, округ орталығы – Қабанбай ауылынан солтүстікке қарай 5 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қожакелді — Абай облысының Ақсуат ауданы, Ырғызбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан солтүстік-батысқа қарай 41 км-дей, округ орталығы - Жантікей ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Айыртау – Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы тау.
## Жер бедері
Абсолютiк биіктігі 1003 м. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа созылып жатқан таудың ұзындығы 8 км, енді жері 4 км. Бөктерінен Ұлан және Дресвянка өзендерінің салалары бастау алады. Батысында аумағы шағын келген Айыр көлі жатыр.
## Геологиялық құрылымы
Палеозой жыныстарынан түзілген таудың беткейлері тік жартасты келген.
## Өсімдігі
Беткейінің қызғылт қоңыр, қара топырағында астық тұқымдас шөптесіндер, қарағай, терек аралас орман өседі.
## Дереккөздер |
Қызылжұлдыз — Абай облысы Ақсуат ауданы, Құмкөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсуат ауылынан шығысқа қарай 8 км-дей жерде.
## Дереккөздер |
Қазақстан — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қабанбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстікке қарай 29 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Бестерек — Абай облысы Үржар ауданындағы ауыл, Бестерек ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Үржар ауылының солтүстігіне қарай 10 км, Аягөз темір жол станциясынан 180 км жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1910 жылы қаланған. 1958-93 жылдары Чапаев атындағы сүт өндіру ұжымшарының орталығы болған. Қазір оның негізінде акционерлік қоғам, шаруа қожалықтары құрылған.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Бестерек — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Абылайкит ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 48 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Восточное — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Өскемен ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 36 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Текуала (ис. Tecuala) — Мексика мемлекетіндегі әкімшілік орталығы аттас қалада орналасқан муниципалитет, Наярит штаты. 2010 жылғы санақ бойынша, халық саны 39 756 адамды құраған.
## Жалпы мәліметтер
Tecuala атауын науатль тілінен "жабайы жануарлар орны" деп аударуға болады.
Муниципалитеттің ауданы 1045 км²-қа тең, штат ауданының 3,7 % құрайды. Ол Наяриттің өзге муниципалитеттерімен шектеседі: шығыста Акапонета, оңтүстікте Росаморада және Сантьяго-Искуинтламен шектеседі. Сондай-ақ, Текуала солтүстігінде Мексиканың басқа штаты — Синалоамен шектеседі, ал батысында Тынық мұхит суларымен шайылады.
## Құрылымы мен құрамы
Муниципалитет 1918 жылы құрылған. Муниципалитеттің құрамына 39 елді мекен кіреді, олардың ең ірілері:
## Дереккөздер |
Қызылсу (1992 жылға дейін — Дирижабль) — Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданы, Бозанбай ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2019 жылы таратылды.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 79 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 181 адам (99 ер адам және 82 әйел адам) болса, 2009 жылы 70 адамды (37 ер адам және 33 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Алғабас — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Бозанбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 56 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ақжартас (2010 жылға дейін – Екатериновка) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Бозанбай ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2019 жылы таратылды.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 69 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 418 адам (215 ер адам және 203 әйел адам) болса, 2009 жылы 73 адамды (39 ер адам және 34 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Саратовка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Саратов ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 40 км жерде, Ертіс өзенінің сол жағасында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 20 ғасырдың бас кезінде қаланған. 30-жылдардың бас кезінде ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға байланысты ұжымшар мен ауылдық кеңестің орталығына айналды. 1972 жылы ұжымшар негізінде мұнда Шығыс Қазақстан совхоз-техникумы (сүт өндіру бағытындағы) құрылды. 1997 жылдан оның негізінде құрылған Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылығы колледжі жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
«Шөлдегі Христос» — орыс суретшісі Иван Крамскойдың 1872 жылғы суреті. Мемлекеттік Третьяков галереясында сақтаулы тұр.
Осы сурет бойынша жұмысын Крамской 1860 жылы бастаған. 1867 жылы суреттің бірінші нұсқасы жазылған болатын, бірақ ол суретшінің көңілінен шықпай, қате нұсқа деп танылды.
Суреттің ең соңғы нұсқасын Крамской 1871 жылы бастап, 1872 жылдың күз мезгілінде аяқтаған. 1872 жылдың желтоқсанында «Жылжымалы көркемдік көрмелердің серіктестігі» ұйымдастыруымен өткен Санкт-Петербургтегі көрмеде бұл сурет халыққа таныстырылды. Көрменің алдында Павел Третьяков суретті сатып алған. «Шөлдегі Христос» суреті орыс кескіндеме өнерінің басты әрі маңызды бөлігі болып табылады, ол гуманистикалық, моральдік-философиялық, діни сюжеттерге негізделген. Осы суретте психологиялық-өмірлік интерпретацияның маңызы мен Христостың басынан кешкендері баяндалады.
## Дереккөздер |
Өнертану - көркем мәдениетті және өнердің әр саласын жеке-жеке қарастыратын қоғамдық ғылымдар жиынтығы. Өнердің пайда болуын, өркендеу-қалыптасу сатыларын, адамзат тарихынан алатын орнын, атқаратын қызметін, мәдениетпен және басқа да құбылыстармен арақатынасын нақтылайды, көркем шығармалардың мазмұны мен түр мәселелерін анықтайды.
## Өнертанудың ғылымдары
Музыкатану, театртану, кинотану, әдебиеттану, т.б. Өнертануға жатады. Өнертану ғылымы мұнымен бірге көркем өнердің кеңістіктік және пластикалық түрлерін (архитектура, кескіндеме, мүсін, графика, сән және қолданбалы өнер) де талдайды. Өнертану ғылымдары бірімен-бірі тығыз байланыста тұратын үш саланы (өнер теориясы, өнер тарихы және көркем сын) қамтиды.
## Өнертанудың тарихы
Өнер теориясы дәуір талабын, эстетикалық талғам-тілекті ескере отырып, қоғамның пластикалық өнер және оның жеке түрлері жөніндегі әлеуметтік-филос. көзқарастарды қорытып, әрі дамытып отырады. Ол өнердің идеялық мазмұны, танымдық мәні, көркемдік тәсілі, көркемдік формалары, бейнелеу құралы, өнер техникасы мен технологиясы, түр мен жанр ерекшелігі, т.б. мәселелерді өзара байланысты күйінде алып зерттейді. Көркем сын заманауи көркем өнер құбылыстарын, қазіргі өнердің жанрлары мен түрлерін, бағытын, өнер шеберлерінің шығармалары мен туындыларын талдайды әрі бағалайды. Өнер сыны, тарихы, теориясы бір-бірімен және эстетикамен тығыз байланысты болып табылады. Қазба жұмыстарын жүргізу және экспедлар шығару арқылы қалпына келтіру, өңдеу жұмыстарын ұйымдастыру, ескерткіштерді анықтау, оларды тіркеу және жүйеге түсіру, суреткер мен шығармалар жөнінде мәліметтер жинау, мұражайлық және көркемдік ғыл. каталогтар, өмірбаяндық, т.б. анықтамалар жасау, суреткердің әдеби мұраларын, естеліктерін, хаттары мен мақалаларын бастырып шығару сияқты жұмыстар Өнертану ғылымының ғылымының өрісін кеңейте түседі. Ортағасырлық Еуропада өнер теориясы теологиялық көзқарастың бір бөлігіне айналды. Өнертану ілімінің дербес ғыл. ретінде қалыптасуы Қайта өркендеу дәуірімен тығыз байланысты. Қайта өркендеу дәуірінің шарықтау шегінде Леонардо да Винчи кескіндеме және оның ғыл. негіздері мен мүмкіндіктері туралы терең ой-пікірлер айтты. Венецияда П.Аретино суреткерлер мен көрермендерге көркем сынның көшбасшысы есебінде танылды.
* 17 ғ-да Еуропада өнер мәселелеріне арналған әдебиеттер көптеп шығып, кең көлемде тарай бастады.
* 18 ғ-дағы Ағартушылық дәуірінде Өнертану өзінің негізгі үш саласы бойынша дербес ғылымының есебінде біртіндеп қалыптасып, философия және тарихи негізделді. Өнертану19 ғасырда өз алдына ғылым болып қалыптасты.
## Өнертанудың дамуы
Оның дамуында Ұлы француз революциясы, И.Кант, Ф.В.Шеллинг, ағайынды А. және Ф.Шлегельдер, әсіресе, Г.Гегельдің эстетик. тұжырымдары елеулі рөл атқарды. Археол. зерттеулердің кең құлаш жаюы, өнердің дамуы жөніндегі аса құнды деректердің молынан жиналуы, көптеген көркемөнер мұражайларының ашылуы кәсіби өнер ғылымы тарихының тез қалыптасуына қолайлы жағдай жасады. Қазақ топырағынан шыққан данышпан ғалым Әбу Наср әл-Фарабидің «Музыканың ұлы кітабы» атты еңбегі дүниежүз. музыкатану іліміндегі бұрын-соңды жазылған озық туындылардың бірінен саналады. Ш.Ш.Уәлиханов еңбектерінде Қазақстан аумағындағы кейбір балбалдар мен кемпіртастар және таңбалы тастар жөніндегі келелі пікірлер кездеседі. Қазақ Өнертану ғылымы, оның ішінде әдебиеттану ғылымының алғашқы белгілері 20 ғ-дың басында көрініс берді.
* Қазақтың ежелгі мәдениеті мен өнерін (Ә.Марғұлан, Н.Нұрмұхамедов)
* Сәулет өнері тарихын (Т.Бәсенов, Марғұлан, М.Меңдіқұлов),
* Бейнелеу (И.А.Рыбакова, Г.Сарықұлова, Р.Ерғалиева),
* Ұлттық музыка (А.В.Затаевич, Б.Г.Ерзакович, А.Жұбанов, З.Қоспақов, Ж.Рсалдин, т.б.)
* Театр өнерін (М.Әуезов, О.Беков, Ж.Шанин, Жансүгіров, Қ.Мұқамеджанов, К.Нұрпейісов) жан-жақты зерттеу кеңес дәуірінде қалыптасты..
## Дереккөздер |
Шеңгелді — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы, Қабанбай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстікке қарай 29 км-дей, округ орталығы – Қабанбай ауылынан шығысқа қарай 5 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Привольное — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Багратионов ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 122 км-дей жерде .
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1955 жылы тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты қаланған. 1955-96 жылдары астық өсірумен айналысатын кеңшардың орталығы болған. Ауылда кеңшар негізінде құрылған шаруа қожалықтары жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Митрофановка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Багратионов ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 128 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Бетқұдық — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Азов ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 103 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сарыөзек (2018 жылға дейін – 17-шақырым) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Алмасай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 5 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Баяш Өтепов ауылы (1992 жылға дейін – Точка) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Алмасай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 25 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ақтөбе — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Таврия ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстікке қарай 67 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Таврическое — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Таврия ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 55 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Белогорский — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Асубұлақ кенттік әкімдігі құрамындағы кент.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 68 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Пролетарка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Таврия ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 37 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Алмасай — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Алмасай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 11 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ұлан — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Егінсу ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 25 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Егінсу ауылдық округі – Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Бұрсақ, Жанұзақ, Ұлан ауылдары кіреді. Орталығы – Ұлан ауылы.
Кестеде кішірек жазумен тиесілі ауыл маңындағы тұрғылықты тұрғындары халық санағына енгізілген мекен жай көрсетілген.
## Дереккөздер |
Қазыбек би ауданы, ресми — Қарағанды қаласының Қазыбек би атындағы ауданы (2000 жылға дейін — Совет ауданы) — Қарағанды қаланың оңтүстік бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бірлік. Қаланың мәдени және іскерлік ауданы. 1969 жылы құрылған.
## Аудан тарихы
Қазыбек би ауданы 1969 жылы 14 мамырда Ленин, Киров аудандарының шағындалуынан Совет ауданы атауымен құрылды.
1997 жылы 23 мамырда Ленин ауданы таратылып, Совет ауданының құрамына енді.
2000 жылғы 22 қарашада Қарағанды қаласының әкімі мен мәслихатының бірлескен шешімімен (сондай-ақ 2001 жылғы 14 наурызда Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен) Совет ауданы Қазыбек би атындағы аудан болып қайта аталды.
## Кәсіпорын
Аудан аумағында ірі кәсіпорындар орналасқан, олардың үшеуі қазақстандық қамту мониторинг тұрғысында сегіз Қарағанды облысындағы жүйе құрушы кәсіпорындар қатарына кіреді: "Қарағанды кәмпиттері" АҚ, "Эфес Караганда пивоваренный завод" ЖК АҚ және "Евразиан Фудс" АҚ.
## Бейресми бөлінісі
Бейресми: Оңтүстік-Шығыс және Жаңа қалаға, сондай-ақ бірқатар басқа да ұсақ — Михайловка, Федоровка, Кирзавод, Үлкен Михайловкаға бөлінеді.
## Әкімдері
* Алмагүл Сәлімбаева (2005-2006)
* Марғұлан Кәрібеков (2006-2007)
* Абайділда Санаубаров (2007-2008)
* Ерғали Егемберді (2008-2009)
* Нұрлан Әубәкіров (2009-2010)
* Ержан Отаров (2010-2011)
* Жанат Ысқақов (2011-2013)
* Рүстем Қабжанов (2013-2014)
* Татьяна Шатохина (2014-2019)
* Мұрат Камалиев (2019)
* Нұрлан Рыстин (2020-2022)
* Эльдар Дүйсетаев (2022-2023)
* Ералы Оспанов (2023-)
## Тағы қараңыз
* Әлихан Бөкейхан ауданы
## Ескертпелер |
Екай - табиғаттан тыс болып табылатын жапондық мифологиясы, мейрімді осаке. Жапон сөзі (екай) өте кең мағынаға.Олар: Юкки-онна, кицунэ немесе кар әйел.
## Екайлардың түрлері
Жапон мифолониясында жиі сиқырлы өкілеттектерге ие жануарлар аталады. Аңыз бойынша, олардың көпшелегі антропоморфты ерекшеліктері бар, немесе жапон аңыз адамдар жиі жаратылыстардын келесі түрлері:
1. Тануки(енотовидные собаки)
2. Кицунэ(лисы)
3. Хэби(змеи)
4. Мудзина(барсуки)
5. бакэнэко және нэкомата(кошки)
6. Оками(волки)
7. Цутигумо(пауки)
8. Инугами(собаки)
9. Тэнго(вороны)
10. Каппа(лягушка-черепаха)
11. Цуру(журавли)
12. Нэдзуми(крысы)
### Они
Они -адам жейтін жын. Олар әдетте, үлкен, бірақ зілтемірлер болып табылады. Кейбір кезде шагын болып келеді. Олар адам кейпін кабылдай алады және адам етін жейді.
### Цукумогами
Цукумогами-аңыз бойынша ол жүзден астам жылдык заттар. Олар:Бакэдзоури(сандали), Каракаса(старые зонты), Камэоса(флаги для сакэ), Моридзи-но-Кама(чайники) .
## Бұрында адам болған екай
Юрей - жапон мифологиясы бойынша мерзімді, өлі адамдардын жаны. Адамдарға зиян келтірмейді. Бірақ сезімдері барлары жаман болып мононокэге айнадады.
Мононокэ - екайдан әлде кайда күшті. Олар адам немесе жануар. Өйткені осындай өшпенділіктен, олардын сезімі төмен аталуы әсерінен екайға айналады. Жануарлар, қаһарлы, кызганыш, кек, және тағы баска сезімдерден туады. Мононокэ жапон әдебиетінде арнайы класс. Олар күшке ие. Оларды тек Мононокэ теориясы, Мононкэ иесі немесе шебері ғана жене алады.Мононокэнын меқсаты кәдімгі адамды өлтіру. Олар негативті энергия шыгаргандыктан оларға жиі келеді. Кейбір кезде олар адамдармен ойнайды, алдайды.
Аякаси - кеме апаттарынан кейін пайда болатын рух. Екайға ұқсайды. Және табигаттан тыс кұбылыс болып келеді.
Екайдын класификациясы тұратын жері бойынша
Тұратын жері бойынша олар 5 топка бөлінген.
1. Тауда тұратын-ұшатын демон Тэнго және ведьма Ямауба.2. Жол жиегінде тұратын-бір көзді Хитоцумэ-кодзо, түрсіз Ноппэрапон және дәу жын Микоси Нюдо. 3. Үйде тұратын- домовой Дзасики-варисики және амбара Кро бокко.4. Суда тұратын-бұл типке ск екайі, карабль-призрак Фунаюрей, Онна, Каппа және нуси.5. Орнын ауыстырып жүретін басы жоқ жылқы Кубикирэ-ума.
Обакэ және бакэмоно- жапон фолклорінде кездесетін рух. Тура мағынасы «өзгеретін». Бұлар тірі және табағаттан тыс жан. Өз түрін ауыстыратын және осымен өлі адамнын жанынын ерекшеленеді.
Бакэмононын шын кейпі-жануар. Мысалы мысық, ит, барсук, түлкі және тағы басқа. Олар әдетте адам кейпен кабылдайды.
Кицунэ-жапон түлкісі. Жапон фолклерінде үлкен мағына береді. Ең мықтысы адам кейпін кабылдайды. Бірақ адам кейпіне 100- ге келгенде ғана кабылдай алады. Олардын 9 кұйрығы болады. Олар 9 құйрығы болганда және терісі күмістей және ақ болганда оны Кюби но кицунэ дейді.
Они- жапон мифологиясында үлкен жаман тісті және мүйізді, адамға ұқсайтын демон, қызыл, көк немесе қара терісімен Дзигозу немесе жапон тозағында тұрады.Күші мол және соғыста канабо колданады. Адам етін жақсы көреді.
Юки-онна—қар әйелі. Ақпақ, мұздан жасалған сияқты. Жәй қозғалады, әдемі. Көбінесе қар жауганда немесе қаранғыда шығыды.
## Дереккөздер |
«Бөлтірік» — (ағыл. Teen Wolf) — жастарғаарналған мистико-драма жанырында, MTV арнасының тапсырысы бойынша1985 жылғы аттас фильмге қарап АҚШ елінде түсірілген телесериал.Тұсаукесері 5 маусым 2011 жылы "MTV Movie Awards" рәсімінен кейінөткізілді .
Шоу жағымды пікірлер жинап, Metacritic сайтында 100 ден 61баллға ие болды . Сериалдын тұсаукесері 2,18 млн көрерменді тартты . 14шілде 2011 жылы ресми түрде шоу 2 сезонға ұзартылды .Түсіріліммаусымнан басталып, 2011 жылғы қараша айына дейін өткізілді . 2 сезонныңтұсаукесері 3 маусым 2012 жылы өтті . 12 шілде 2012 жылы "Волчонок"телесериалы 24 сериядан тұратын 3 сезонға ұзартылды. Шоудың түсіруорнын Лос Анжелес, Калифорнияға көшірді .Бұл сезонның тұсаукесері 3маусым 2013 жылы болып, жоғары рейтингке көтерілді . Нью – Йоркқаласында Comic-Con ресми түрде сериалдың жалғасуы және 4 сезонның2014 жылы маусым айында шығуы туралы мәлімдеді . Сан-Диего қаласындаComic-Con ресми түрде 5 сезонның шығуы туралы мәлімдеді .Шілде айында2015 жылы 20 эпизодтан тұратын 6 сезонға ұзартылды. 21 шілде 2016 жылыСан-Диего қаласындағы Comic-Con 6 сезон соңғы болатынын жариялады. 6сезонның тұсаукесері 15 қараша 2016 жылға тағайындалды.
## Сюжет
Скотт МакКолл —16 жастағы жасөспірім. Бір күні түнде орманда оны белгісіз ,қасқырға келетін аң шабуыл жасап, тістеп алады . Көп ұзамай Скотт өзіненкейбір өзгерістерді байқай бастайды. Мысалы, есту қабілеті, күші, тезқалпына келу және жеделдетілген рефлекстері күшейе бастайды. Жақындосы Стайлз Стилински мен Дерек Хейлдың көмегімен, өзін бақылай отырып,отбасын, достарын және Эллисон Арджент атты қызын, қасқырға келетінқұбылғыдан құтқаруға тиіс.
## Рөлдерде
### Негізгі құрамы
Тайлер Поузи - Скотт Маккол
Кристал Рид - ЭллисонАрджент
Дилан О’Брайен - Стайлз Стилински
Тайлер Хеклин - Дерек Хейл
Холланд Роден - Лидия Мартин
Колтон Хейнс - Джексон Уиттмор
Шелли Хенниг - Малия Хейл
Арден Чо - Кира Юкимура
Дилан Спрейберри - Лиам Данбар
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Ресми сайты Мұрағатталған 4 желтоқсанның 2012 жылы.
* «Бөлтірік» (ағыл.) Internet Movie Database сайтында(ағыл.) сайтта Internet Movie Database
* Бөлтірік Мұрағатталған 3 қыркүйектің 2012 жылы. сайтында TV.com |
Жанұзақ — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Егінсу ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-батысқа қарай 31 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
* Октябрь ауданы — Ақтөбе облысындағы Мұғалжар ауданының 1997 жылға дейінгі атауы.
* Октябрь ауданы — Алматы қаласындағы Түрксіб ауданының 1995 жылға дейінгі атауы.
* Октябрь ауданы — Қарағанды қаласындағы Әлихан Бөкейхан ауданының 2021 жылға дейінгі атауы.
* Октябрь ауданы — Өскемен қаласында 1973-1998 жылдары болған әкімшілік бірлік.
* Октябрь ауданы — Талдықорған облысында 1928-1956 жылдары болған әкімшілік бірлік.
* Октябрь ауданы — Торғай облысында 1955-1997 жылдары болған әкімшілік бірлік. |
Панаев Мырзағұл -(1929 ж. т., Түпқараған ауданы, Бөрліген қонысы – 1998, Алматы) – домбырашы. Жас кезінен домбыра тартуға әуестенген. Домбырамен күй тартуды ағасы Қалдаяқ Панаевтан үйренді. Күйшілер М.Өскенбаев пен Ш.Ыбырайымұлын өзіне ұстаз тұтып, көптеген күйлерді үйренеді. Зауытта жұмыс істеп жүрген кезінде мәдени вагондар мен қызыл отаулардағы көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысады, басқалармен бірге темір жол бойындағы еңбеккерлерге барып, концерт беріп, ойын-сауық кештерін ұйымдастыру ісіне ат салысады. 1954 ж. Алматы қаласындағы Қазақ мемлекеттік филармониясында, кейінірек Қазақконцертте жеке домбырашы болып жұмыс жасады. Ол концерттік бригадалар құрамымен Қазақстанның барлық дерлік өңірінде өнер көрсетті. Күйші-композиторлар Есірдің, Өскенбайдың, Мұраттың, Қоңырдың, сонымен қатар Құрманғазы, Дәулеткерей мен Динаның күйлерін насихаттады.
## Дереккөздер |
Надежда Ройзен (6 желтоқсан 1969 жылы дүниеге келді) — кеңес және израильдік шахматшы. Халықаралық спорт шебері (1993).
Молдавия чемпионы (1990).
Кишинев № 53 орта мектепте шахмат командасында жаттыққан (жаттықтырушысы — Илья Мосионжик).
1986-ыншы жылы КСРО-да өткен әйелдер арасындағы чемпионатының қатысушысы. 1997 жылға дейін Молдавия, содан кейін Израиль үшін өнерін көрсетті.
## Дереккөздер |
«Теміршілер Көрінісі» (ағылш. Blacksmith Scene) — үнсіз қысқаметражды Уильям Диксон фильмі .Тұсаукесері АҚШта 9 мамыр 1893 жылы болып өтті. 17 қазан 1894 жылы Ұлыбританияда фильм прокаты болды.
## Суреттеме
Фильмде ұстаханадағы жұмыс барысы суреттеледі, ұста және екі көмекшісі қалыпты баптайды.Ұста балғамен ұрып, материалдың қай жерін баптау керектігін көрсетеді және оны ары қарай жылжытады, көмекшілер балғамен көрсетілген жерді баптайды. Содан бірнеше қайталаудан соң, ұста дайындыққа көмір салады, сол уақытта бір көмекші артқы жағында тұрған бөтелкені алып, екіншіге ұсынады, ол одан ішіп сосын ұстаға береді, ұста да бөтелкеден ішіп бірінші көмекшіге қайта береді, ол да ішіп бөтелкені орнына қояды. Ұста қызған материалды алып келеді сосын қайта шыңдауға кіріседі.
## Рөлдерде
* Чарльз Кайзер
* Джон Отт
## Марапаттары
1995 жылы фильм Ұлттық фильмдер реестеріне кірді.
## Сілтемелер
* Теміршілер көрінісі Мұрағатталған 30 қарашаның 2009 жылы. Essential Films сайтында.
* Теміршілер көрінісі YouTube сайтында |
Гагарино — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Таврия ауылдық округі құрамындағы ауыл. Бұрынғы Гагарин ауылдық округінің орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 71 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Украинка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Төлеген Тоқтаров ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстікке қарай 28 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Герасимовка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Төлеген Тоқтаров ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстікке қарай 22 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жантас — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Тарғын ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 87 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Макеевка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Өскемен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 46 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тарғын — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Тарғын ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 71 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Манат — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Тарғын ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 133 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ізғұтты Айтықов ауылы (1992 жылға дейін – Скалистое) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Тарғын ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 56 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Желдіөзек (2010 жылға дейін – Горняк) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Абылайкит ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 33 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Каменка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданындағы ауыл, Каменка ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 51 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Мамай батыр ауылы (2010 жылға дейін – Васильевка) — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Абылайкит ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 37 км жерде
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңа Канайка — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Айыртау ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 32 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тройницкое — Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы, Каменка ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қасым Қайсенов кентінен солтүстік-батысқа қарай 58 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ақжар — Абай облысы Үржар ауданындағы ауыл, Ақжар ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Үржар ауылының оңтүстік-батыс жақ шетінде.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.