text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Мшанкалар (лат. Ectoprocta, Bryozoa) – қармаушы колониалды Омыртқасыз жануарлар тобы. .
Колониаларының ұзындығы 1 мм дейінгі ерекше ағзалардан – зооидтерден тұрады. Колониалары көлденеңінен 0,5 м дейін жетуі мүмкін. Колониаларының құрылымы жұмсақ және қоймалжыңды қалпынан кальций қаңқасы бар қатты қалпына дейін өзгеруі мүмкін.
Тұщы сулы майлышөп таяз сулардағы ағаштың жапырақтарына, өзектері мен тамырларына бекиді. Қармауышының көмегімен планктондарды ұстап алып қоректенеді.
## Дереккөздер |
Савинка — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Златополье ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Щучинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 24 км-дей жерде, Құмдыкөл көлінің оңтүстігінде орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сосновка — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Қатаркөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Щучинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 17 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сарыбұлақ — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Бурабай кенттік әкімдігіне қарасты ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Щучинск қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 14 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сотниковка — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Златополье ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Щучинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 17 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Федосеевка — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Веденов ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Щучинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 64 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ынталы — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Ұрымқай ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Щучинск қаласынан оңтүстікке қарай 31 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Шиелі — Ақмола облысы Бурабай ауданы, Атамекен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Щучинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 39 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Құнанбай атауы келесі мағыналарды білдіреді:
* Құнанбай Өскенбайұлы
* Құнанбай — 2015 ж. шыққан Досхан Жолжақсыновтың фильмі |
Базарбаев Тоқмағанбет (1946 жылы туған, Түрікменстан) – мұнайшы. ҚазПТИ-ді (қазіргі ҚазҰТУ) бітірген. 1962 – 81 ж. Өзен геология барлау экспедициясында оператор, машинист, 1981 – 99 ж. Өзен бұрғылау басқармасында бұрғылаушы, ауысым бастығы, еңбек және жалақы бөлімінің бастығы, басқарма бастығының орынбасары, 1999 – 2005 ж. «Желкен» ЖШС-нің бастығы. 2005 жылдан «Өзенмұнайгаз» өндірістік фирмасының орталық материалдық жабдықтау басқармасының бастығы. «В.И. Лениннің туғанына 100 жыл» медалімен, «КСРО мұнай кәсіпшілігінің үздігі» белгісімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Исла-Майор (ис. Isla Mayor) немесе Исла-дель-Барон (ис. Isla del Barón) — Мар-Менор (Мурсия) комаркасының Сан-Хавьер муниципалитетінің Мар-Менор лагунасындағы арал. Екінші атауы өзіне Неомудехар стилінде сарай салған барон де Бенифайоның арқасында алынған.
## Географиясы
Ауданы небәрі 94 га және биіктігі 104 м арал Мар-Менордағы ең ірі әрі биік аралдардың бірі. Батысында лагуна аралдарының арасында екінші орындағы Пердигера аралы орналасқан. Геологиялық тұрғыдан стратожанартаудың қалдықтары болып саналады.
Аралда ергежейлі жерорта теңіздік тапал хамеропс (Chamaerops humilis) пальмасы өседі. 1986 жылы Исла-Майорға жалды қой даралары енгізілген. Сондай-ақ арал теңіз құстары ұя салып, мекендейтін жер қызметін атқарады.
Аралға баруға рұқсат жоқ, осы аралға немесе өзге аралдарға бару үшін рұқсат алу қажет. Су кеңістігі мен Исла-Майордың маңындағы аралдар Espacios abiertos e islas del Mar Menor қорғалатын аймағына кіреді.
## Тағы қараңыз
* Исла-Майор — Севилья шет аймағының муниципалитеті |
Тынышбай Рахимов (12 қыркүйек 1946, Өзбекстан, Ташкент облысы Жоғарғы Шыршық ауданы бұрынғы Свердлов атындағы ұжымшар – 3 тамыз 1999, Алматы) – ақын, сазгер.
## Өмірбаяны
* Сарысу ауданы Байқадам (қазіргі Саудакент) ауылындағы ауыл шаруашылығы механикаландыру училищесін (1961),
* Жамбыл (Тараз) қаласындағы мәдени-ағарту училищесін (1966),
* Киров атындағы ҚазМУ-ді (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) (1979) бітірген.
* 1966 – 71 жылы Жаңатас қаласында М.Әуезов атындағы орта мектепте музыка пәнінің мұғалімі
* 1971 – 72 жылы Жамбыл ауданы «Шұғыла» газетінде жауапты хатшы
* 1972 – 74 жылы Жамбыл облысы «Еңбек туы» газетінде (қазіргі «Ақ жол») әдеби қызметкер болды.
* 1975 – 82 жылы «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан») газетінде әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі
* 1983 – 87 жылы «Жазушы» баспасының көркем сын, қазақ поэзиясы редакцияларында аға редактор
* 1989 жылы Қазақстан жазушылар одағы жанынан ашылған көркем аударма алқасында редактор
* 1990 жылы «Жалын» журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі
* 1990 – 94 жылы Республикалық Қазақ теледидарының музыка бөлімінде редактор, бас редактор қызметін атқарды.
## Шығармалары
Халыққа танымал «Кеш жарық» хабарының авторы, әрі жүргізушісі болды.
* Рахимовтың «Жаңатас көктемі» атты алғашқы әні 1965 жылы «Лениншіл жас» газетінде (қазіргі «Жас Алаш») жарық көрді.
* Елге кең таралған «Алтайдың аржағынан келген ару» әні 1993 – 94 жылы «жылдың үздік әні» аталды.
* «Бозорамал», «Күт мені», «Қымбаттым», «Алтайдан сәлем», «Мөлдірім» деген әндері көпшіліктің сүйіп тыңдайтын әндеріне айналған.
* Рахимов тәжік әдебиетінің классигі Әбілқасым Лахути, орыс ақындары Л.Васильев, С.Куняев, т.б. өлеңдерін қазақшаға тәржімалаған.
* Рахимов бірнеше лирикалық жыр кітаптардың авторы. Оның топтама жырлары орыс, украин, белорус, өзбек, қырғыз тілдеріне аударылған.
* Рахимов Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеті, Қазақстан ЛКЖО Орталық комитеті, Қазақстан жазушылар одағы және «Жалын» баспасы бірлесіп өткізген дәстүрлі әдеби жабық конкурстарының екі дүркін жүлдегері (1976, 1978).
* «Бесігіміз – бейбіт күн» атты кітабы үшін Қазақстан жазушылар одағының І.Жансүгіров атындағы сыйлығының лауреаты (1985) атанды.
## Дереккөздер |
Баешов Әбдуәлі (26.4.1946 жылы туған, Жаңақорған кенті) – ғалым, химия ғылымының докторы (1991), профессор (1993). Қазақ химия-технология институтын (қазіргі Мұқтар Әуезов атындағы оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) бітірген (1969). 1969 – 70 жылы Петропавл қаласындағы Куйбышев атындағы машина жасау зауытында инженер-технолог болып жұмыс істеді. 1970 – 91 жылы Қарағанды химия-металлургия институтында инжинер , аға инжинер , кіші және аға ғылыми қызметкер, лабаратория меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1991 жылдан Қ.А. Иасауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеттінде экология факультетінің деканы, Кентау бөлімінің вице-президенті, ректоры, директоры қызметінде болды. 2002 жылдан жалпы химия және химия экология кафедрасының меңгерушісі. Негізгі ғылыми еңбектері фосфор, мыс алу әдістеріне арналған. 550-ден аса ғылыми еңбектері жарық көрген. Фосфор шламындағы фосфорды анықтаудың Бөкетов-Баешов әдісі мен Ультрадисперсті мыс ұнтағын алудың Баешов-Жұрынов әдісі –өндіріске енгізілді. «КСРО өнертапқышы», Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығын алған (2003). Ыбырай Алтынсарин атындағы медальмен марапатталған. Кентау қаласыныңқұрметті азаматы.
## Дереккөздер
“Қазақ Энциклопедиясы”, |
Қазақстандағы педология – Кеңес үкіметі жылдарында Қазақ республикасы КСРО-ның бір бөлшегі болғандықтан, мұндағы барлық рухани өмір, ғылым мен білім, әдебиет пен мәдениет марксизмге негізделген бір орталықтан бастау алып отырды. Сол кездегі басқа одақтас республикалар сияқты, ұлттық идеология деген ұғым сөз болудан қалып, рухани тірліктің бәрі кеңестік идеологиямен суарылды. 1928 жылдың қарашасында Алматыда алғашқы жоғарғы оқу орны ашылып, кейіннен Абай атындағы Қазақ педагогикалық институты деп тарихқа енді. Оқу орны ашылған кезде мұнда бар-жоғы үш кафедра бар еді. Олар: қазақ тілі мен әдебиеті, қоғамтану және педология. Педология кафедрасының басшылығына сол кездегі Қазақстандағы ағарту саласына танымал болып қалған, Санкт-Петербургтегі әскери-медициналық академияны 1909 жылы алтын медальмен бітірген Х.Досмұхамедов тағайындалған болатын. Ол проректор қызметін де қоса атқарып жүрді.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Педология |
Досқан Қалиұлы Жолжақсынов (1951 жылы 7 қазанда Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданы, Балықшы ауылында туған) — кино және театр актері, кинорежиссер.
Орта жүз Найман тайпасының Көкжарлы руынан шыққан.Қазақстанның халық әртісі (1995), Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының екі мәрте иегері (1996,2016). Қырғыз Республикасының Еңбек сіңірген артисі (1996).
## Толығырақ
* 1973 жылы Алматы мемлекеттік өнер институтын (қазіргі Қазақ ұлттық консерваториясы) бітірген.
* 1971 жылдан Қазақ жастар мен балалар театрының актері.
* 1995 – 2001 жылдары осы театрдың директоры әрі көркемдік жетекшісі болды.
## Шығырмашылығы
Жолжақсынов театр мен кинода 200-ден астам бейнелерді сомдады. театрда ойнаған алғашқы рөлі – Х.Вахитовтың “Алтын көрсе періште жолдан таяды” спектакліндегі Қылышбек (1972).
Бұдан кейін орындаған рөлдері қатарында Сыматбек (Ж.Тәшенов пен И.М. Саввиннің “Қаладан келген қылжақбасында”), Сырым (Р.Сейсенбаев пен Е.Обаевтың “Өзімді іздеп жүрмінінде”), Қазақбай (Ә.Тарази мен Қ.Ысқақовтың “Апа, апатайында”), Сәмет, Ақан (Ғ.Мүсіреповтің “Қазақ солдаты” мен “Ақан сері – Ақтоқтысында”), Глумов (А.Н. Островскийдің “Адам аласы ішіндесінде”), Әзберген (Ә.Таразидің “Қндетінде”, Қазақстанның Мемлекет сыйлығын, 1996; Түркі тілдес халықтар театрлары байқауының бас жүлдесі, Қазан, 1998), т.б. бар. Жолжақсыновтың актерлік өнеріне сезім тереңдігі, сахналық әрекет шынайылығы тән. Актер халық әндері мен қазіргі композиторлар әндерін шебер орындаушы ретінде де танымал. Жолжақсынов – ұлттық кино өнерінің дамуына елеулі үлес қосқан актерлердің бірі. Әскербек (“Гаһартаста”, 1976), Хамит (“Даладағы қуғында”, 1979), Мұрат (“Алтын күзде”, 1979), Мұндызбай (“Ақ барыстың ұрпағында”, 1984, соңғы екеуі “Қырғызфильмде”), Дәуір (“Омпада”, 1997), т.б. рөлдері арқылы Жолжақсынов дарынды киноактер ретінде кеңінен танымал болды. Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының иегері (1982).
## Фильмографиясы
### Продюсер ретінде
* 2003 - Голгофаға әрқайсысы шығады
* 2006 - Жоғалған жұмақ
### Режиссер ретінде
* 2009 - Біржан сал
* 2015 - Құнанбай
### Сценарист ретінде
* 2015 - Құнанбай
### Актер ретінде
* 1972 - Арман асуы - эпизод
* 1974 - Бұлақ - эпизод
* 1975 - Гауһартас - Әскербек
* 1979 - Даладағы қуғын - Хамит
* 1979 - Шешуші айқас - эпизод
* 1979 - Чемпион - Ілияс Шәріпұлы
* 1980 - Алтын күз - эпизод
* 1981 - Бұлақ - эпизод
* 1982 - Көріскенше қош бол, Медеу - Кәрім
* 1983 - Ай астындағы үй - Дәуіт
* 1983 - Өтелмеген парыз - Нұрлан
* 1984 - Жарқыраған әлем - Акунахара
* 1984 - Ақ ілбістің тұқымы - Мұндызбай
* 1984 - Адами фактор - Ниязов
* 1986 - Махаббат қиялдары - Қожа Зульфиқар
* 1986 - Жәбірленушілердің наразылықтары жоқ - Ілияс Садықов
* 1986 - Ауылдан келген күйеу бала - Жапар
* 1987 - Махаббат, достық пен тағдыр туралы - Кәрім
* 1990 - Тағыланған иттерді қаумалау - эпизод
* 1990 - Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет - әке
* 1993 - Үндемеу кодексі-2 - Садық Баларғымов
* 1996 - Мерген Хомучи - эпизод
* 1998 - Омпа - Дәуірбек Ақынов
* 2000 - Чек - Сәкен
* 2003 - Голгофаға әрқайсысы шығады - Қаратас
* 2006 - Көшпенділер - Галдан-Цэрэн
* 2009 - Біржан сал - Біржан сал
* 2009 - Лавэ - эпизод
* 2009 - Бөрілердің әділ соты - Виктор Иванович
* 2015 - Құнанбай - Құнанбай
* 2016 - Қазақ елі - эпизод
## Мемлекеттік марапаттары
* 1982 жылы Қазақстан Ленин комсамолы сыйлығының лауреаты
* 1987 жылы Қазақ КСР Еңбек сіңірген әртісі
* 1995 жылы Қазақстанның халық әртісі
* 1996 жылы Қырғызстанның еңбек сіңірген әртісі
* 1996 жылы Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
* 2001 жылы Құрмет орденімен марапатталған.
* 2016 жылы президенттің қолынан Қазақстанның мемлекеттік сыйлығын алды. |
Бұл Тәуелсіз Мемлекеттер мен Үкіметтер басшыларының тізбесі, мемлекет басшылары мен мемлекеттің басшылары әртүрлі болған кезде, олар әдетте парламентаризммен айналысатын мемлекеттерде болады; Айта кету керек, бұл ұстанымдар президенттікке және көптеген диктаторлық мемлекеттерге сәйкес келеді. Кейбір мемлекеттерде Үкімет басшысының рөлі Мемлекет басшысының да, Үкімет басшысының да рөлін атқаратын жартылай президенттікке ие.
## БҰҰ мүшелері болып табылатын мемлекеттер үшін көшбасшылар тізімі
### Ішінара халықаралық деңгейде мемлекет басшылары тәуелсіз мемлекеттерді немесе тәжірибеде, сондай-ақ Директорлар кеңесінің басшыларын таныды
### Танылмаған мемлекеттер мен қоғамдық ұйымдар
### Біріккен Ұлттар Ұйымының кемінде бір мүше мемлекеті мойындаған басқа үкіметтер
## Сыртқы сілтемелер
* Билік басындағы монархтардың тізімі
## Дереккөздер
|} |
Татулық – адамға, табиғатқа, жан-жануарға көрсетілетін ізгі іс-әрекет. Ол ынтымақтастықпен татулықпен негізделеді. Адамға, табиғатқа, жан-жануарға көрсетілетін міндеттерді өтеудің белгісі деп түсінуге болады. Психология ғылымында сезім түсінігімен ұштасып, сол сезімнің жоғары түрі ретінде қарастырылады. Адамның әр түрлі жас ерекшеліктеріне байланысты "Татулық психологиясы" И. С. Конның еңбектерінде талданған. Татулық – достықтың түрі, оның синонимі ретінде қолданылады.
## Дереккөздер |
Жармұхамедов Абдолла (13.11.1896, Қарақоңыр ауылына карасты Есқара елді мекені — 1940) — қоғам кайраткері. 1913 жылы Самарқаңдтағы училищені бітірген. 1913—16 жылы Қаттақорған уездік басқармасына хат-қағаз көшіруші, тілші-аудармашы, 1916—19 жылы уезд орталығы милиция басқармасының бастығы, 1919—23 жылы Қаттақорған уездік төтенше Комиссариатының төрағасы, 1923—26 жылы Түркістан АҚСР-і ішкі істер халкомының орынбасары, 1926—28 жылы Тәжік АССР-інің ішкі істер комиссары, т.б. жауапты қызметтер атқарған. Үш мәрте "Еңбек Қызыл Ту" орденімен марапатталған (1923; 1924; 1928).
## Дереккөздер |
Венера Камалқызы Қармысова (22.05.1936, Алматы - 18.06.2019) — қазақстандық опералық және концерттік-камералық әнші.
## Өмірбаяны
1936 жылы 22 мамырда Алматы қаласында туған. Қазақ.
Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының вокал факультетін бітірген (1960), опералық және концерттік-камералық әнші. Қазақ және орыс тілдерін біледі.
1960 жылдан - Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясының солисі.
1969 жылдан - Мемлекеттік телевизия және радиотарату комитетінің солисі.
2001 жылдан бері -Ж. Елебеков атындағы Республикалық эстрада-цирк колледжі эстрадалық вокал бөлімінің меңгерушісі (Алматы қ.).
## Марапаттары
* «Еңбекте үздік шыққаны үшін» медалімен марапатталған (1967).
* Қазақ КСР Еңбек сіңірген әртісі (1981).
## Отбасы
Әкесі - Қармысов Камал (1912-1991), ҚР Халық әртісі, Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
Анасы - Қармысова Хақша (1915-1995), үй шаруасымен айналысқан.
Жұбайы - Мырзағалиев Ғибадулла Мырзағалиұлы (1934-2000).
Ұлдары - Мырзағалиев Еркен (1961 ж. т.), скрипкашы, консерваторияның ұстазы; Мырзағалиев Дәурен (1967 ж. т.), философ.
## Жеке өмірі
Діни көзқарасы - мұсылман. Саяси қайраткер рөтіндегі идеалы - И. Ганди. Хоббиі - әлемдік опера жұлдыздары орындауындағы классикалық музыка, кітап оқу.
Сүйіп оқитын әдебиеті - М. Әуезов, Ә. Нұрпейісов, I. Есенберлин, А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов және басқалар.
## Дереккөздер |
Көпішев Әшірбек (30.4.1947 жылы туған, Жамбыл облысы Қордай ауданы Керу аулы) – жазушы-публицист, Қазақстан Республикасы Баспа және полиграфия ісінің қайраткері. ҚазМУ-дың филология факультетін бітірген (1970). Еңбек жолын “Қазақстан пионері” (“Ұлан”) газетінде әдеби қызметкер болып бастады. “Лениншіл жас” (“Жас алаш”) газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі (1970 – 77), “Пионер” (“Ақ желкен“) журналында жауапты хатшы (1977 – 87) қызметтерін атқарған. “Арай – Заря” журналының тұңғыш бас редакторы (1987 – 94), “Қазақстан теледидары мен радиосы” респупбликалық корпорациясының директоры, кейіннен президенті болды (1994 – 96). 1996 жылдан “Өнер” баспасының бас директоры. Бірнеше кітаптары “Дөңгеле, күн, дөңгеле” (1983), “Таудан түскен тұман” (1985), “Бетқайнардың үкілі қамысы” (2003), “Көк аспанның әміршісі” (2003), “Құмайкөк” (2005), “Құмайкөктің көк аспаны” (2007) жарық көрген. Көпішев Қазақ КСР-і Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен, “Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығы” медалімен марапатталған.
## Сілтемелер
* Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет
## Дереккөздер |
Елғодинова Зайда (23. 11.1947 жылы туған, Көксу ауданы, Мұқыры ауылы) — ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі (1990). 1965 ж. Мұқыры орта мектебін, 1979 ж. ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірді. Еңбек жолын К. Маркс ұжымшарының халық театрында бастаған. Кейін Киров ауданы "Еңбек туы" газетінде (1971-76), Талдықорған облыс "Октябрь туы" ("Жерұйық") газетінде (1976-80) және т.б. республика газет-журнал редакцияларыңда жұмыс істеген. "Қырдың қызыл реңі" (1984), "Қандай сұлу таң еді" (1986), "Сәуір шуағы" (1989), "Мұнар мен гүл" (1994) елеңдер жинағы жарық көрді. 1993 ж. ұлы Абайдың 150 жылдығына арналын өткізілген республикалық ақындар мүшелері арасында жүлделі орынды жеңіп алды.
## Дереккөздер |
Жораев Шәкірбай (1947 жылы туған, Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Әйтеке би кенті) – ғалым, медициналық ғылым доктуры (1992), профессор (1997), Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері (1998). Алматы медицина институтын (қазіргі Қазақ ұлттық медицина университеті) бітірген (1972). 1972 – 75 жылдары Қызылорда облысы, Ленинск (қазіргі Байқоңыр) қаласында хирург болып жұмыс істеді. 1975 жылдан Қазақстан Денсаулық сақтау министрінің Клиникалық және эксперименттік хирургия ғылыми-зерттеу институтында (қазіргі А.Н. Сызғанов атындағы Хирургия ғылыми орталығы) кіші, аға ғылым қызметкер болды. 1993 жылдан осы орталықтың бөлім меңгерушісі. Негізгі ғылым еңбектері өңеш жараларын емдеуге арналған. Ол ас қорыту жүйелері (өңеш, асқазан, бауыр, ұлтабар, өт жолы, т.б.) ауруларын анықтап, оларды хирургиялық жолмен емдеудің әдістерін жетілдірді. Өңеш жарасын күйдіргеннен кейін тарылып, пайда болатын тыртықты емдеудің жаңа тәсілдерін ұсынды. “Хирургияда жаңа технологияны зерттеп, оны тәжірибеге енгізу” кешенді ғылыми-зерттеу жұмысы авторларының бірі. Қазақстан Мемлекет сыйлығының лауреаты (1999).
## Дереккөздер |
Ермахан Нұрахметов (9.05.1947 жылы туған, Түркістан облысы Түркістан ауданы Нұртас ауылы – 17.05.2019 жылы қайтыс болған, Астана қаласы) – ғалым,филология ғылымдарының докторы (2005 ж.), профессор. Қазақстанның педагогикалық ғылымдар академиясының академигі. Қазіргі Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетін) бітірген (1968 ж.). Қызылорда педагогикалық институтында (қазіргі Қызылорда университеті) оқытушы (1968–1972 жж.), аспирант (1972–1975 жж.), аға оқытушы (1976 ж), кафедра меңгерушісі (1976–1986 жж., 1999–2012 жж.), факультет деканы (1986–1996 жж.), проректор (1996–1999 жж.), профессор (2012–2013 жж.), Халықаралық қазақ-түрік университетінде профессор (2013–2015 жж.), Еуразия ұлттық университетінде профессор (2015–2019 жж.) болды. Нұрахметов 10.02.05 – роман тілдері мамандығы бойынша Қазақстандағы тұңғыш ғылым докторы, ЮНЕСКО-ның «ЛИНГВАУНИ» жобасын үйлестіру комитетінің мүшесі, Орталық Азия бойынша координаторы, Қызылорда облысындағы француз тілі мамандары ассоциациясының төрағасы. Қазақстан – Франция мәдени байланысы комитеттінің, Ресей мен Қазақстан лингвистик-оқу әдістемелік бірлестіктерінің, Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетіндегі докторлық диссертация қорғайтын ғылыми кеңестің мүшесі. 70-тен астам оқу-әдістемелік және ғылыми еңбек жазған.
"ҚР Білім беру ісінің үздігі (1993", "ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері (2003 ж.), «ҚР-ның ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» (2007 ж.), «Ы.Алтынсарин» (2012 ж.) төсбелгілерімен марапатталған. |
Ескендiр Өтегенұлы Хaсaнғaлиев (13 ақпан 1940, Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе ауданы - 30 сәуір 2021, Алматы) — әншi (лирикaлық бaритон), композитор, музыкант. Қазақ КСРнің Халық артисі (1984). Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері (2006). Батыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы (2010).
## Өмірбаяны
* Байұлы тайпасының Қызылқұрт руынан шыққан.
* Құрмaнғaзы aтындaғы Aлмaты мемлекеттiк консервaториясының вокaльды-хорлық фaкультетiн Е. Виногрaдов пен Н. Шaриповaның клaсы бойыншa курсты бітірген.
* Әль-Фaрaби aтындaғы Шымкент мәдениет институтын бiтiрдi.
* 1970 жылдaн бaстaп, Қaзaқ рaдиосы мен теледидaрының солисi. Е. Хaсaнғaлиевтiң орындaу мәнерi жоғaрғы кәсiби деңгеймен ерекшеленедi. Ол Қaзaқстaнның белгiлi эстрaдaлық әншiлерi орындaйтын көпшiлiкке жaқсы тaнымaл әндердiң aвторы.
## Шығaрмaшылығы
Хaсaнғaлиевтiң "Әдемi", "Aсыл aрмaн", "Өмiрiмнiң жaзы", "Aтaмекен" әндерiн тек Қaзaқстaн тыңдaрмaндaры емес, шетелдерде де ықылaспен қaбылдaйды. Е. Хaсaнғaлиев шығaрмaшылығынa тaқырыптың әмбебaптылығы, мaтериaлды берудiң көп сaлaлығы тән. Ол музыкaны қaзaқ, орыс, ұйғыр, тaтaр, немiс aқындaрының сөзiне жaзды.қaзiргi қaзaқ композиторлaрының ән-ромaнстaрын нaқышынa келтiре, шебер орындaйды. Xaсaнғaлиев - тaнымaл композитор. Оның бiрнеше ән жинaғы жaрық көрдi. Xaсaнғaлиев әндерiнiң тaқырыбы сaн aлуaн. Ол қaзaқ, орыс, тaтaр, немiс aқындaрының туғaн ел, еңбек, жaстық шaқ, мaхaббaт тaқырыбындaғы өлеңдерiне көптеген ән жaзды. Хaсaнғaлиев гaстрольдiк сaпaрмен Моңғолия (1975), Болгaрия (1982), Югослaвия (1968), Aлжир (1969), Сирия мен Ливaн (1973), Швеция және Финляндия (1970), т.б. елдерде болды.
## Мемлекеттік Марапаттары
* 1970 жылы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты;
* 1979 жылы Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген артисі құрметті атағы;
* 1984 жылы Қазақ КСРнің Халық артисі құрметті атағы;
* 2000 жылы «Құрмет ордені» мен марапатталды.
* 2002 жылы «Астана» медалі;
* 2006 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері атанды;
* 2007 жылы «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты;
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан конститутциясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан халқы ассамблиясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы Ақорда салтанат сарайында елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өз қолынан ең жоғарғы мемлекеттік марапат «Отан ордені» мен марапатттады;
* 2016 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 25 жыл» мемлекеттік мерекелік медалі.
## Құрметті атақтары
* 2010 жылы Батыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы;
* 2010 жылы Орал педагогика иниститутының құрметті профессоры;
* 2010 жылы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің құрметті профессоры;
* 2015 жылы Алматы облысы, Үштөбе ауданының құрметті азаматы;
* 2015 жылы Алматы облысы, Кербұлақ ауданының құрметті азаматы.
## Отбасы
* Үйленген. Жары: дәрігер - фтизиатр, Құрмет орденінің иегері Дарико Хасанғалиева
* Баласы: композитор, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері Біржан Хасанғалиев
* Қыздары бар.
## Дереккөздер |
Сэсэн (башқ. cәсән) – башқұрт ауызекі поэзиясында өлеңді шығарушы әрі айтып таратушы, қазақша баламасы - шешен, ақын, жырау. Сүйікті жанры - қобайыр. Салават Юлаев сэсэн болған, қобайыр шығарған. Кеңес дәуірінде Әйтеше, Сәйәт, Ғиндалла, Мәһиннур, Хайрулла, Ғазиза, Сәйфулла, Ғабит Фәррах Дәулештин мен Сәйәт Исмағилев т.б. сэсәндер халыққа кеңіне танылды.
## Дереккөздер |
Құнанбай Өскенбайұлы, Құнанбай қажы (1804, бұрынғы Семей облысы Шыңғыстау,Ақшоқы қыстауы — 1886, сонда) — би, аға сұлтан, Абайдың әкесі, көрнекті қайраткер.
## Өмірбаяны
Құнанбай жасынан палуан, найзагер болды, қатал да әділдігімен ерекшеленіп‚ әкесі Өскенбайдың тәрбиесін ала отырып, ел билігіне араласты. 1834 жылы әкесінің орнына Күшік-Тобықты болысының старшындығына сайланады. Осыдан 1856 жылға дейін билік тізгінін қолынан шығармаған. 1846 жылы генерал Вишневскийдің Ұлы жүз қазақтарын Ресейдің боданы ету мақсатында жүргізген арнайы экспедициясына қатысты. Экспедиция құрамында болған поляктың саяси қайраткері А.Янушкевич сапарнамалық күнделігінде Құнанбайдың қайраткерлік тұлғасы туралы: “Құнанбай өңірге аты жайылған адам, қарапайым қазақтың баласы. Ғажайып ақыл-ес және жүйрік тілдің иесі. Іскер, аталастарының игілігі туралы қам жейді, дала заңдары мен Құран қағидаларының жетік білгірі, қазақтарға қатысты ресейлік жарғыларды бес саусағындай біледі, қара қылды қақ жарған би және өнегелі мұсылман. Жұрт пайғамбардай сыйлайды. Одан ақыл сұрауға жас та, кәрі де, кедей де, бай да шалғай ауылдардан келіп жатады. Тобықты руының сеніміне ие болып, болыстыққа сайланған…, әділетсіздік пен дәулеттілердің зорлығына қарсы қалқан болған” — деп сипаттайды (“Қазақ даласына жасалған саяхат туралы жазбалар”, А., 1979).
Құнанбай “Ескі там” деген жерде мектеп ашты. Патша өкіметіне адал қызметі үшін оған 1846 жылы хорунжий атағы берілді. 1849–1852 жылдары Қарқаралы округінің аға сұлтандығына сайланды. Бірақ Шыңғыстың бөктеріндегі қыстау үшін Бөжейге жасаған қысымына байланысты тергеуге тартылып‚ Омбы қаласында мырзақамақта (қамауда) жатады. Қамаудан Дала генерал-губернаторының қазақ істері жөніндегі кеңесшісі, полковник Шыңғыс Уәлихановтың кепілдігімен босанып шығады. Аға сұлтан кезінде Қарқаралы қаласында мешіт салдырды. Арқат-Аягөз бекеті аралығында поштаны тонап, хорунжийді өлтірген Табылды, Үдербай, Әбділда, Түңлікбай есімді қазақ жігіттерін Барлық тауында тығылып жүрген жерінен Аягөз округінің аға сұлтаны Барақ Солтабаевтың көмегімен Құнанбай патша өкіметіне ұстап береді. Осының арқасында оның үстінен жүргізілген тергеу ісі тоқтатылып, хорунжий атағы қайтарылған. ұсталғандар Аягөз қаласыннда дарға асылып, атылғаннан кейін өзінің алданғанын түсінген Құнанбай биліктен бас тартып, қайтып мұндай іспен айналыспауға бекінеді. Омбы архивіндегі “Құнанбай Өскенбаевтың қылмыстық ісі” деген көлемі 1700 беттік тергеу ісінің соңына 1862 жылы Құнанбайдың қажылыққа кетуіне байланысты “істі жабу” туралы Mинскке жолданған хаты тіркелген. Кей деректерде Құнанбай қажыға 1874 жылы барды делінеді. Меккеде 2 жылдан астам уақыт тұрып‚ құдайға құлшылық етушілерге арнап тәккия (қонақүй әрі медресе қызметін атқарған үй) салдырады. Құнанбай — аса күрделі тұлға, билік тізгінін ұстаған кезіндегі қайраткерлігі қарама-қайшылықтарға толы. Ол би, болыс, аға сұлтан кезінде биліктің үш тұтқасын — қазақтың дәстүрлі заңын, патша өкіметінің “Сібір қазақтарына арналған низамын”, шариғат жолын қатар ұстанды. Қазақ дәстүрінің негізіне сүйене отырып, оңтайлы шешімдерді жүзеге асырды. Қатал да әділ билік елді тезге салып, жөнге келтіреді деп білді. Барымтаға, ұрлыққа, дінбұзарлыққа, зинақорлыққа қатаң тыйым салды. Заманның ауқымын аңдап, ертеңін болжай білді. Балаларын орысша оқыта отырып‚ мұсылмандықты уағыздады. Медресе салдырып, Әуез, Ғабитхан, Кішкене молда секілді шариат білгірлерін аулына көшіріп әкеліп, бала оқыттырды. Сырттай Кенесары қозғалысына қарсы күрескер ретінде көрінгенімен, оған астыртын қолдау жасап, көмек берді. Құнанбайдың бәйбішесі Күнкеден — Құдайберді, екінші әйелі Ұлжаннан — Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан — Халиолла, Смағұл, Кәмшат атты ұл-қыздары туған. Төртінші әйелі Нұрғанымнан туған баласы жасында қайтыс болған. Балаларының ішінде Абайдың болашағынан ерекше үміт күтіп‚ оны 13 жасынан қасына ертіп, билікке баулыған. Абай да әкесінің билік жолын үлгі тұтты. Ел арасында Құнанбай айтты деген нақыл сөздер кең таралған. Құнанбайдың өмірі мен қайраткерлігі туралы деректерді жинап, бір ізге түсірген — М.Әуезов, оның “Абай жолы” эпопеясында Құнанбай бейнесі кеңестік идеологиялық ықпалына сай бұрмаланғанымен‚ жан-жақты сипатталып, шебер сомдалған.
Әкесінің 40 жасынан асқан шағында дүниеге келіп, оның соңғы 40 жылдық өмірін өз көзімен көріпөскен Абай 1895 жылы баласы Әбдірахман дүниеден қайтқанда шығарған «Арғы атасы қажы еді...» деген жоқтау, жұбату өлеңдер Құнанбай туралы бар шындықты айтып, әкесінің ел суйсінерлік ерен тұлғасынжасады. Абайдың суреттеуінше де Құнанбай - ізгі істерімен артына өлмейтін атақ қалдырған, мұнды: шерлі жоқ ‘’жітіктердің қамқоршысы болған, ақылды, адал, жомарт, әділ адам’’. Құнанбайдың қоғамдық қызметіндегі игілікті қызметінің бірі – оның оқу-ағарту ісіне ерекше мән бергені. Ол өзі дінді мықтап ұстанып қана қоймай, қаратанудың, сауаташудың, ескіше ғана емес, орысша оқудың заман ағымына ете қажетті екенін ұғынып, өз аулынан қазақ балаларына тіл үйретіп, білім беретін училище ашпақ болып, 1845 жылы шекара басқармасына қазақша-орысша сөйлей алатын жазабілетін орыс мұғалімін жіберуді сұрап, хат жолдайды. Шекара бастығы Құнанбайдың бұл тілегін мақұлдайды. Бірақ, екі тілді бірдей білетін мұғалімнің жоқ екенін айтып, тобықты еліндегі тілмәшті қызметтен бос уақытында еңбекақы төлеп, бала оқытуға пайдалануға кеңес береді.
## Меккеге қажылық
Бұдан кейін Құнанбай «Ескі там» деген жерде мектеп ашып, онда орысша сауатты Ғабитхан Ғабдыназарұлы деген ноғайды мүғалім етіп тағайындайды. Сөйтіп, өз балалары мен руластарының балаларын оқыта бастайды. Құдайберді, Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, Халиуллалар алғашқы сауатын осы мектептен ашқан. Құнанбай балаларын одан әрі оқытуға ерекше ынталы болады. Ибраһимін Семейдегі діни медресеге береді. Халиулланы 1858 ж. Омбы кадет корпусына оқуға енгізеді. Оны бітірген соң Москвадағы әскери училищеде оқуына мүмкіндік жасайды. Құнанбай 1849 ж. Қарқаралыда мешіт, 1874-75 ж. қажылық жолмен Меккеге барып, онда мұсылман елінен барған адамдар түсетін үй - Тәкие салғызған. 1900 ж. Қазан қ-ның баспасынан жарық көрген, шығарушы семейлік Әбдірахман Жүсіплұының «Қажы Әндірбай қалпе» деген жыр үлгісімен жазылған кітабында Құнанбайдың Меккеге сапарына қатысты жолдар бар. Бұл сапар жайлы деректер 1883 ж. Қазанда басылған «Маңызды мәселeлер» деген кітапта Абайдың немере інісі Шәкәрім Құдайбердиевтің кітабында да айтылады Әкесінің бұл сапары туралы Абайдың:
«Меккеде уақып үй салып,Пәтер қып, жаққан шырақты.Бір құдайдың жолына,
деген жолдарын да оқимыз. Құнанбайдың қарсылас айтыс-тартысқа тұскен адамдары да аз болмаған, талай рет үстінен жазбаша шағым арыздарда түсіріп, тергеуге алынған. Ол дүшпаңдарын қатал жазалап, реті келгенде жер айдатып та жіберген. Күш жұмсап, елін шауып алған. Архив құжаттарыңда Бежей Ералыұлының 250 жылқысын тартып алғаны үшін қылмысты іс қозғалғаны, аға сұлтан болып тұрған көзінде елден заңсыз алым жинап, оны өзі пайдаланғаны, 5000-дай адамнан қол жиып, Ералыұлының аулына шабуыл жасағаны, оның 250 жылқысын айдап әкеткені, басқа кісілердің иелігіндегі шұрайлы жерлерді өз иелігіне алып, көп адамдарды аяусыз жазалап, бірнеше кісі өлімі болғаны, ақырында аға сұлтандықтан босатылып, Омбы қаласына шақыртылып, қамауға алынғаны, патша өкіметінің заңы бойынша 156-баппен жауапқа тартылғаны жайында мәліметтер сақталған. Құнанбайдың бұл ісіне Омбыдағы Батыс-Сібір әскери губернаторының кеңесінде қазақтар жөніндегі кеңесші қызметін атқарып жүрген Шыңғыс Уәлиханов араласып, оны түрмеден босатып, кепілдікке шығарып, ісін кайта қарау деген желеумен бұздырған. Онысымен қоймай, Омбыдан Қарқаралы округіне өзі әкеп салып қайтқан. Шоқан Уәлихановта сол 1854 ж. Омбыда қызметте болған.
## Құнанбай— Бөжей арасы
Жер дауы «Құнанбайдың қылмысты ісіңде» үлкен орын алды. Соның бастысы - Бөжейдің жер дауы. Құнанбай— Бөжей арасы 1846ж. дейін жақсы болған. Құнанбай оған үнемі қамқорлық жасап, өзімен тең ұстаған. Шешуі қиын дауларды да сенім білдіріп, Бөжейге жіберіп отырған. Өзімен бірдей күміс мөр де жасатқан. Өкіметтен старшина атағын, мақтау қағаздар да алып берген. Солай бола тұрса да, Құнанбай озбырлығы асқынып, аралары ашылып, ақыры үлкен жауласушылыққа айналады. 1853 ж. Бөжей өлгеннен кейінде Қаратай Сапақұлы, Кенжалы Әйтиұлы бастаған топ арызды тоқтатпай, Құнанбайды айыптап және болысты екіге бөлуді сұрап дамыл таппайды. Бөжей балалары - Жабай, Нұрмолдалар да губернатор Г. А. Колпаковскийге қайта-қайта арызданып, тартып алған жерлерін сүрайды. 1846 ж. басталған бұл дау, 1866 ж. Күшік-Тобықты болысының басқарушысы Құнанбайдың баласы Құдайберді өліп, оның орнына 20-21 жасқа жаңа толған ИбраҺим (Абай) Құнанбайұлы болыстыққа сайланғаннансоң ғана шешіледі. Құнанбайды айыптау ісінде талай кісі өлімі туралы айтылады. Бірақ тергеушілер Құнанбайдың мойнына қоятын айғақты дәлел таба алмайды. Құнанбайға тағылатын айыптың бірі - Қодар мен Қамқаның өлімі. Бірақ ол жайында архивтерде ешқандай дерек кездеспейді.
Құнанбай Қарағанды, Семей оязының дербес кемекшісі болды деген дерек бар. Ал, 70 тен асқанда Меккеге барып, қажы атанған Құнанбай енді бұдан әрі (жалған дүние сөзіне араласпай) шымылдықтың ішіңде тыныш жатып, құдайына құлшылық жасаумен өмірін өткізеді. Құнанбай жөнінде ел аузында аңыз-әңгімелер көп, оның ел арасындағы беделін жыр еткен Балта, Қуанышбай сияқты ақындардың өлең-жырлары бар. Мұхтар Әуeзовтың сөзімен айтқанда, «Құнанбай басының қайшылығы көп болған. Ол - феодалдық дәуірдің, өз табының бел баласы, ісі мен мінезінде заманының айқын таңбасы бар».
Құнанбай жайындағы өмірлік ақиқат материалдар Әуeзовтың «Абай жолы» эпопеясында көркемдік шешімін тапқан. Тобықты елінің Құнанбайынан - әдебиеттік кейіпкер Құнанбай бейнесі жасалған. Құнанбайды толық танып-білу - Абайды да мұқият оқып-зерттеуімізге септігін тигізеді.
Қазақ шежіресінде Құнанбай бидің арғы ата-бабалары былайша таратылады: Арғын - Қотан - Дайырқожа - Карақожа - Кенжесопы - Тобықты
- Рыспетек - Мұсабай - Сүйірбас - Сары - Кішік - Өйтек - Олжай - Айдос- Ырғызбай - Өскенбай - Құнанбай.
Ел аузындағы шежіре-ақындарға қарасақ, осы аталардың бәрі де шетінен осал кісі болмағанын көреміз. Ең әуелі "Арғынның арғы атасы - Қотан ақын" деген қанатты сөз елге жайылып кеткен.
Алашта Арғын ата туған зерек,Өзгеден сол кісінің жәні бөлек.Арғынның тұп атасы ақын Қотан,Өлеңге бізден ұста болса керек,
Алашта Арғын ата туған зерек,Өзгеден сол кісінің жәні бөлек.Арғынның тұп атасы ақын Қотан,Өлеңге бізден ұста болса керек,
- деген Жанақ ақынның өлеңі де бар. Демек, Арғын ұрпақтарының шетінен ақын, әнші, сөзге шешен ділмар боп өсіп-өнгені көрініп түр.Қотаннан кейінгі атасы Дайырқожа болса Әбілқайыр ханның оң тізесін басып отырған сенімді биі екен. Оның шешендік әділдігі жөнінде ел "Ақжол би" деп ұрандап кеткен. Сол Акжол биді Қара қыпшақ Қобыланды батыр өлтіреді. Сонда Қотан ақын баласын жоқтап:
Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!Сексен асып таянғанда тоқсанға,Тұра алмастай үзілді ме жұлыным!..
Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!Сексен асып таянғанда тоқсанға,Тұра алмастай үзілді ме жұлыным!..
деген екен. Сол дуалы ауыз Қотан ақын айтқан бұл жоқтау да осы күнге дейін ел аузында айтылып келеді. Дайырқожаның бәйбішесінен Қарақожа одан Кенжесопы туады. Қанжығалы мен Тобықты осы Кенжесопыдан екен. Бұл екеуінен де кезінде ел билеген мықты кісілер шыққан. Тобықтыдан Рыспетек одан Мұсабай би туған. Мұсабай би әйгілі - Жәнібек ханның белгілі, беделді шешен биі болған. Сол Мұсабайдан Сүйірбас, одан Әлі, Қожаберген, Сары деген батырлар шыққан. Олар атақты Есім ханның сенімді қолбасшы батырлары болып, талай жорық соғыстарға қатысқан. Түркістан шаһарын жаудан азат етер кезде Әлі батыр Түркістан ханы Тұрсынның Қоңырбике деген қызын алып келіп, інісі Сарыға қосыпты. Сарының бәйбішесінен Мәмбет сопы мен Кішік туады. Кішікті ел келе-келе "Күшік деп атап кетеді. Сол Кішіктің тоқалынан атақты Әнет (кейін ел "Әнет баба" деп кеткен) туады. Өнет баба - көріпкел әулие абыз екен. Ол алды артын болжап айта беретін қасиетті кісі болыпты. Әнет баба 1626 жылдары туып, 1723 жылғы жоңғар басқыншылығы кезіндегі бір соғыста алты баласымен бірге жау қолынан мерт болады. Екі қабат бір келіні аман қалып, одан ұл туады. Оның атын жақсы бабасының соңғы тұяғы деп "Бақай" қояды. Сол Бақайдан Әйтек ата ұрпағы тарайды. Әйтектің бәйбішесінен Олжай, ал тоқалынан Байбөрі, Қалқаман туады. Байбөрі ел басқарған беделді кісі болған соң "Бөкең" аталып кеткен. Осы күнгі "Бөкең балалары" сол Байбөріден таралған. Ал, Қалкаман өзі сері, әрі батыр жігіт екен. Ол өзінің Мамыр деген қарындасына ғашықтығынан жазықты боп калады. Әнет би оны өлім жазасына кеседі. Бидің бұйрығы бойынша Қалкаман садақ кезеніп тұрған жігіттердің алдынан шауып өте бергенде, ауыр жараланып аман қалады. Қалқаман еліне өкпелеп, Алатау асып кетеді. Ол Жетісуды жайлап отырған нағашысы Үйсіндер ауылына жетіп пана табады. Осы күнгі Алматы жанындағы "Қалқаман аулы" сол Қалқаманнан қалған үрім-бұтақтар.
## Аңыздар
### Аңыз
Ал, Әйтектің үлкен баласы Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек тарайды. Жігітектің бәйбішесінен атақты Кеңгірбай би туған. Сол Кеңгірбайға билік тиген соңақ Тобықты еліне еркіндік орнаған. Оғанға дейін тобықты әр елдің талауында боп жүреді екен. Айдос момын ғана шаруа болыпты. Оның Айпара деген бәйбішесі сол ауылды билеген ақылды да, беделі асқан, ақын ана болған екен.Айпара ана жөнінде ел арасында мынадай аңыз таралған. 1723 жылдың жаугершілік кезінде Тобықты елі оңтүстікке қарай тайлы-таяғымен үдере көшеді. Жолда олар ашығып-арып әбден әбігершілік көреді. Кеше ғана көшіп кеткен бай ауылдың ескі жұртына жетсе, бір ақсақ түйе шөгіп жатады. Ауыл адамдары ол түйені союға бата алмай жүреді. Айпара "іздеп келгендерге өзім жауабын беремін" дейді де, түйені сойғызып, қырық жілік қылып, ашығып келе жатқандарға бөліп бермек болғанда "іздеушілер келе жатыр" дегенді есітіп еді. Айпара дереу түйенің етін терісіне орап, ошақ басына көмеді де, оның үстіне күрке тігіп алады.Күркенің оң жағына шалын өлген адамға ұқсатып жатқызып бүркеп тастайды. Іздеушілер келе бергенде, шалын жоқтап дауыстайды. Әлгілер қаралы үйді тінтуге батылы бармай, басқа үйлерді қарап, түйесінің етін таба алмай қайтып кетеді. Сөйтіп Айпараның ақыл-айласымен ашыққан ауыл адамдары түйенің етін бөлісіп жеп, аштықтан аман қалыпты деседі.Сол Айпара анадан Ырғызбай, Торғай, Көтібақ, Топай туады. Бұлардың ішінде Ырғызбай айбынды Абылай ханның айтулы биі болады. Ырғызбай биден Өскенбай, Өсер, Мырзатай, Жортар туады. Өскенбай бес әйел алып, өсіп-өнген ата болған.1-ші әйелі Зереден - Құнанбай, Құтпанбет, 2-ші әйелі Таңшолпаннан - Төлепберді, Шыбар, Елеусіз, Ақмағамбет, 3-ші әйелі Мақыптан Жақып, 4- ші әйелінен Майбасар, 5-ші әйелі Күншеден Бейсенбі, Сұлтанбек, Кенжебай тарайды.Өскенбайдың Тобықты еліне би сайлануына әсіресе Кеңгірбай би себеп болған деседі ел. Кеңгірбай би қартайған шағында өзінің Ералы, Төлеу, Қотанбұлақ, Қалбай деген балаларына сенбей Тобықтыны билеуге ел қамын ойлайтын ақылды, әділ, әрі парасатты адамгершілігі мол деп Өскенбайды ұсынады. Бұл ұсынысты халық құптап, Өскенбай Тобыктыға би болып бекітіледі. Өскенбай Кеңгірбайдың ойынан шығады. Елді мейлінше адал, әділдік жолымен басқарады. "ісің адал болса, Өскенбайға бар, арам болса, Ералыға бар" деген нақыл содан қалса керек. Өскенбай би 1850 жылы қайтыс болған соң ел-жұрты оның орнына баласы Құнанбайды би етіп сайлайды. Жастайынан әкесінің жанында жүріп ел билеу ісіне араласып жөн-жосық көріп қалған Құнанбай билік жұмысын тез игеріп ілгері алып кетеді. Оның ел билеу әдістері әкесі Өскенбайдан ерекшелеу болады. Кейбір мінез, билік, кесімдері әкесінен асып түседі. Қайсар, қатал мінезді Құнанбай би әрдайым алған бетінен қайтпайтын, алысқанын алып жықпай қоймайтын, жер дауы жесір дауы, күн дауы және сондай ел арасындағы дау-жанжалдарға билік айтарда бұлтармай, жалтақтамай билікті кесе-кесе батыл айтатын адуынды да қатал би болған.
Көрші елдердің жерін иелену үшін Құнанбай би әртүрлі айла әрекеттерқолданған. Өзінің тартып алған жайылым, қыстауларына найман, керей, уақ елдерінің қара шаруа малшы, жалшыларын, өзінің сөз сөйлер, сойыл соғарларын орналастырады.Қожа, молдаларды жинап, дін уағыздарын елге таратуды қолға алады.Өзінің балаларын ертерек үйлендіріп, оларға көп әйел әпереді. Ол балаларының малын бағатын жалшы-жақыбайлар ұстайды. Олардың әрқайсысын өз алдына ауыл етіп, жеке-жеке қоныстандырады. Міне, Құнанбай өзіне кажетті жерді осылайша кеңейтіп игеріп отырған. Құнанбайдың осындай әрекеттеріне шамасы келмеген өзге елдер одан ығысып, іргесін аулақ салып, тіптен кейбірі басқа ру-тайпаларға көшіп барып сіңісіп кеткен."Құнанбай тұсында тобықты ішінде мұнымен тең түсетін басты адамдар: Бөжей, Қаратай, Байсал, Сүйіндік, Байдалы, Түсіп сияқты кісілер болған. Мұның көбімен Құнанбай бірде дос, бірде араз боп өтеді. Қатты жұлқысқан кісілері де осы топтың ішінде". Тобықтының бұл айтылған белді-белді адамдарымен айтыс-тартыстары ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" эпопеясында да жан-жақты суреттелген. Бұдан Құнанбайдың көрші ауылдарға зорлық жасап жайлау, қыстау өрістерін тартып алуы, қарсы келгендеріне дүре соқтыруы, Қодар сияқты жазықсыз жандарды өлім жазасына кесуі, осы тәрізді қаталдық пен өктемдіктерді атасақ та жеткілікті. Сондықтан да одан зәбір-қорлық көрген ел-жұрт: "Оның аты Құнанбай, жүйріктігі құнандай, шұбарлығы жыландай,.." деп, мақалдап кеткен.
1822 жылы Ресей патшалығы "Сібір қазақтарын басқарудың уақытша ережелері" деген заң шығарды. Осы заң бойынша қазақ даласында хандық жойылып, оның орнына аға сұлтандық билігі орнады. Аға сұлтандар тек қана хандар, төрелер тұқымынан белгіленуге тиісті еді. Бұл кезде тобықты елінің ауқымы кеңейіп, оған Қарқаралы округі де қарайтын. Осы округке дуан басы аға сұлтан болып Құнанбай сайланады. Сайлау кезінде айтыс-тартыс аз болмаған. Құнанбайдың аға сұлтан боп сайлануына ең алдымен өзінің ықпал-абырой, беделі себеп болады да, екіншіден оның сөзін сөйлеген демеушілері де осал болмаған. Сондықтан да оның аға сұлтандық дәрежеге қолы жеткен. Халық "қарадан сайланған хан" деп Құнанбайдың атақ, даңқын бұрынғыдан да асқақтата көтеріп әкеткен.Қарқаралыдан Құнанбай аға сұлтан болып еліне келген соң, оған қошемет көрсетіп құтты болсын айтушылар көбейді. Құнанбай қатар-қатар ақ боз тіктіріп, келім-кетімдерді бірнеше күн күтіп, сыйлап той өткізеді. Бұл жиынның аяғы басылған соң жігітек елінің ру басы, атақты Кеңгірбай бидің ұрпағы Бөжейді болыстыққа ұсынады. Бөжей болмаймын деп, ол орынға Өскенбайдың тоқалынан туған, Құнанбайдың інісі өзінің досы Майбасарды атайды. Осы арада біраз айтыс-тартыс шиеленіседі. Ақыры Бөжей жағының ұсынысы қабылданып Майбасар болыс болып сайланып кетеді. Майбасар, ұрдажық, дөрекі, зорлықшыл, әпербақан мінезді екен. Қарамағындагы ауылдарға жайсыз боп шығады. Одан зәбір көрген ел Құнанбайға барса, ол "оны болыс етіп сайлаған Бөжей, соған барыңдар" деп сылтау айтады. Ал, Бөйжейге барса, "Құнанбайдың інісі ғой, ол мені тыңдамайды, Құнанбайға барыңдар" деп жұртты әрі-сәрі әуре қыла беріпті. Бұл істің ақыры Құнанбайға барып тіреледі. Майбасар інісінің кесірінен және оған қоса Құнанбайдың қаталдық, зорлығынан зәбір көріп жүрген Көтібек, Байсал, Қаратай, Пұшарбай, Түсіп сияқты куәгер ел басшыларының арыз-шағымымен істі болып Омбы губернаторына шақырылады. Бір жылдай тергеу астында жүріп әбігерге түседі.Дәл сол жылы тағы мынадай оқиға болады: Семей мен Верный арасында жүріп тұрған губернатордың пошта таситын офицерін өлтіріп, ақша, заттарын тонап кетеді. Оны істеп жүрген әлгінде аттары аталған Құнанбайдың үстінен арыз жазып жүрген қастас ағайындарының адамдары болып шығады. Мұны Құнанбай жақсы біледі екен. "Құланның қасуына, мылтықтың басуы" демекші ол дереу бұл оқиғаны пайдаланып губернаторға барады.
- Тақсыр, мен ол адамдарды білемін. Мені осы істен құтқарсаныз, почтавойыңызды өтірген қылмыскерлерді көрсетіп беремін, - дейді. - Губернатор уәде береді. Құнанбай өзінің қастасын, айтысып жүрген адамдарын ұстатып түрмеге жаптыртады. Губернатор Құнанбайды тергеуден босатып, оязға дербес көмекші етіп алады. Міне, бұл жерде де Құнанбай өзінің тапқырлығы мен айлакерлігін танытып шығады.
Аға сұлтан болып тұрған жылдары Құнанбай Қарұаралы қаласына мешіт-медресе тұрғызады. Өзінің қол астындағы ауылдардың үлкен-кішісін сол мешіт-медресеге тартады. Жас балаларды оқытып мұсылмандыққа, имандылыққа баул иды. Жасы 70-тен аса бастағанда ел басқаруды, билікті балаларына тапсырып, өзі Меккеге қажылыққа барады. Қазақ елінен, өзге мұсылман жұртынан түсіп, қонып тұрсын деп өз қаражатына Меккеден "Тақия" деген тұрғын үй салдырады. Сөйтіп, сол кезден бермен көптеген келім-кетім мұсылмандардың сауабын алады.
### Аңыз
Құнанбаймен бірге Омбыға айдалып барған Тоқсан бидің туысы Торқан деген кісі екі жылдан кейін қашып Құнанбайды паналап, арып-ашып келіпті. Құнанбай Абайды шақырып алып, "мына Торқанды тәрбиелеп, бақ" депті.Абай: "Тәте, бұл адам неңіз еді?" - дегенде, Құнанбай:
Қажымас, қате баспас хан бола ма,Таусылмас, табан таймас жан бола ма.Бәйгеден қосқан сайын келсе дағы,Тұлпарда арықтаса сән бола ма?
Қажымас, қате баспас хан бола ма,Таусылмас, табан таймас жан бола ма.Бәйгеден қосқан сайын келсе дағы,Тұлпарда арықтаса сән бола ма?
- деп, "бұл кісі қиын жағдайда бірге қиналған жолдасым еді", - депті.
### Аңыз
Аға сұлтан Құнанбай Абақ - Керейге келіпті дейтін әңгіме бар. Сонау Семейден шығыстағы Абақ еліне арыстың аға сұлтаны Құнанбай келе жатыр деген хабар қалың қазақ пен моңғолдар арасында жаппай таралып кетсе керек. Сонымен қабат, Құнанбайдың еліне бару орайында Керейден бітім аламыз дейтін жұрт түгел тұс-тұсынан аттаныпты.Ел ағалары бас-аяғы жиналып Қаба өзенінің бойында оны үй тігіп қарсы алыпты.Абақтың ел ағалары Шабу би, Шегетай батыр, Шал, Жантөре би, Байқан, Көкен бас қосып, кеңес құрыпты:
- Елімізге дақ келтірмей күтеміз, айтысқа түсіп, есеге есе көрсетеміз, тендікте тұрып, тартысқа тартыс береміз, сайысқа түсіп сөзге сөз сынасамыз,
- деп сілкініпті.Сауынға тігілгендей қатарласқан оюлы ақ отауларға қонактар толған соң, ортадағы орда - кеңес үйге билер лық толса керек. Ру шонжарлары тиесілі орнына жайғасын болғаннан кейін қонақ иесі Шабу би сөз бастайды. Билікті рудың төрелері немесе ел ағасы билер айтуға тиісті. Сонымен бір-біріне ұсынып отырғанда, төрден орын ала алмаған, есік жақтағы бір шешен сөз бастапты. Қара кұлын терісінен тігілген тайжақы кіреуке жамылып, құлын терісінен жасатқан белбеуіне сапы асынған жас жігіт Құнанбайға қарсы жүгініп:
- Біз сөзді қалай бастаймыз?! Ортамыз ойылып, ордамыз бұзылып, қоныс ауып, мекен қуып көшіп жүрген елміз. Тұрған жеріміз қалың дәрсет пен ұранқайдың ортасы. Бұлардың бесік белгісі, төсек үлгісі жок, "алса бітім, берсе бітім" дегенді ғана біледі. Ортасы ойылып, ордасы бұзылмаган, жаны бір, заңы бір ағаның баласы өзі бастамай ма? - депті.
Сонда аға сұлтан Құнанбай шынтақтап жатқан жастығынан басын көтеріп, Бейсенбіге барлай қарапты.
- Болар, болар, өзі болар. Болғалы тұр екен ғой, аузының жұрт айналар икемі бар, көмейінің жау айбынар сұр жыланы бар жігіт екен. Жиын өзі де басталды емес пе, - депті.
Бейсенбі жас болса да осыдан бастап Абақ елі ортасында таныла берген. Кейінгі кезде Абақ елі төре билік айтар төбе би сайлағанда: "Аға сұлтан Құнанбай келгендегі үлкен жиында қазақ пен монғолдың, Найман менУақтың төресі мен билері, шешендері мен шенділері бас қосқанда топ жарып сөз бастаған ата сұлтан Құнанбайды "Аузы дуалы, сөзі куәлі, қара қылды қақ жара сөйлейтін білікті, қайсар, би, айтулы шешен" екен деп, ел зорқұрмет көрсетті. Сол отырыста Бейсенбі оны ұстаз тұтып батасын алыпты.
### Аңыз
Құнанбай биді кейбіреулер қатал, мейірімсіз дейді. Тіптен олай емес, оның кешірімшіл, мейірімді кездері де аз болмаған. Оған мына бір болған оқиға дәлел:Тобықты елінде оның ішінде Жуантаяқ руынан шыққан, жортуылшы батыр Бәзіл деген болыпты. Бәзіл үнемі бойынан қаруын тастамайтын, көбінесе ат үстінде жортуылда жүретін ержүректі, қайтпайтын, қимылына көз ілеспейтін өте әбжіл адам болған екен.Қыс түсіп жерге алғашқы қар жауған күні жылқы ішінен жайылымда жүрген Құнанбайдың үлкен қара ала аты жоғалыпты. Денесі ауыр Құнанбай қыста мінуге шыдайтын ат сол ғана екен, жануар сондай зор ат болса керек.Жылқышылар аттың жоғалуын еріксіз Құнекеңе хабарлапты, Құнанбай жылқышыларға:
- Сырттан келгенсіз бар ма? Қасқыр жесе, сүйек-саяғы жатады. Ұры болса із-түзі болады, анықтап байқаңдар, - депті.
Жылқышылар іздеп қарап, ештеңе байқай алмапты.
- Еңдеше, іздеп әуре болмаңдар, мұны Бәзіл сойып алған екен, - депті де қойыпты Құнекең.
Алайда, Құнекеңнің жанында жүрген билер мен болыстар Бәзілді сізге шақырайық, қара ала аттың жәйін сұрайық, егер ұрласа - оны жазалайық, - дей беріпті.Бірнеше рет олар соны айта берген соң Құнанбай Бәзілді шақыртайық десендер шақыртыңдар деген екен. Айтқандай бір күнде Бәзіл келіпті. Келген бетінде төрде отырған Құнанбайга қарсы жүгіне тізесін бүгіп отыра беріп:
- Құнанбай, мені неменеге шақырттың? - депті бетіне бажырая тік қарап.
Сонда Құнанбай жәй ғана дауыспен байыппен сөйлеп:
- Бәзеке, ат үстінде көп жүресіз, біздің әлгі жоғалған қара ат көзіңізге түспеді ме? - деп қана сұрайды.
Сонда Бәзіл тайсалмай сөйлеп:
- Ол Қара ала ат көзіме түскенді қойып, менің ішіме түсті. Оны мен соғымға сойып алдым. Сен бір қыста соғымға - 50-60 қара соясың. Соятын қойдың да есебі жоқ. Сонда маған бір жылқың көп пе? - деген екен.
Мұны естіген Құнекең лөм-мим деп ештеңе де айтпапты. Басқалар ойлап қалса керек, Құнанбай Бәзілді енді құртатын болды деп.Үнсіздікті Бәзіл өзі бұзып, Құнанбайға:
- Сол ма мені шақырғаның, - депті.
Құнанбай:
- Иө, сол еді, - депті де қойыпты.
Бәзіл үйден шыға бергенде анадайда отырған біреуге:
- Ана Бәзілді аттандыр, бірақ оң жақ жеңінде не бар екенін байқашы?- депті.
Аттандырып келген жігіт айтыпты:
- Оң жақ жеңінің ішінде жалаң қанжары бар екен, - депті. Сонда үйдегі кісілер таң-тамаша қалыпты.- Осыны көрмей білген Құнекеңдер әулиедей білгір емес пе? - дескен былайғы отырған адамдар.
### Аңыз
Тобықты елімен Қаржас елі арасында жер дауы шығып, оның аяғы үш- төрт жылға созылыпты. Айтылған бітімге екі жағы келісе алмай наразы болып, жоғары жаққа шағынып, билікті бұздыра беріпті. Сөйтіп бұл дау төтенше съезге түсіпті. Сиезде тобықтылар атынан Құнанбай би, Қаржас жағынан Шорманның Мұсасы сөз сайысына түсіпті. Екі би біраз салғыласып, бір бітімге келе алмапты.
Басын келіп изесе,
Басын келіп изесе,
Оған да қыл бостандық,
Оған да қыл бостандық,
Аяққа салып баспаңдар.
Аяққа салып баспаңдар.
Бақ тайса ажарыңа қарамайды,
Бақ тайса ажарыңа қарамайды,
Біреуді біреу сырттан табалайды,
Біреуді біреу сырттан табалайды,
Басыңа қарапайым бір іс түссе,
Басыңа қарапайым бір іс түссе,
Қылды деп білместікпен шамалайды.
Қылды деп білместікпен шамалайды.
"Адам басы алланың добы" деген,
"Адам басы алланың добы" деген,
Дәм тартса әр тарапқа домалайды.
Дәм тартса әр тарапқа домалайды.
Мұса кезекті бір сөзінде:
"Менің ата-бабама бақыт қонған, біздің мәртебеміз биік, салмағымыз басым, байтақ жатқан елім бай, көкорай шалғын жерім бар, шалқып жаткан көлім бар..." - деп, өзінің байлығын термелеп, мақтана беріпті. Сонда Құнанбай оған былай депті:
Пұт болдым деп мақтанба,Пұттан ауыр батпан бар.Биікпін деп мақтанба,Асқар-асқар таулар бар.Ар жағында аспан бар.Басыма бақыт қонды деп,Тосылмаймын енді деп,Алдаушы жалған дүниеге,Ғалып болып азбаңдар,Қарсы келген дұшпаның,Басын келіп изесе,Оған да қыл бостандық,Аяққа салып баспаңдар.Бақ тайса ажарыңа қарамайды,Біреуді біреу сырттан табалайды,Басыңа қарапайым бір іс түссе,Қылды деп білместікпен шамалайды."Адам басы алланың добы" деген,Дәм тартса әр тарапқа домалайды.
Пұт болдым деп мақтанба,Пұттан ауыр батпан бар.Биікпін деп мақтанба,Асқар-асқар таулар бар.Ар жағында аспан бар.Басыма бақыт қонды деп,Тосылмаймын енді деп,Алдаушы жалған дүниеге,Ғалып болып азбаңдар,Қарсы келген дұшпаның,Басын келіп изесе,Оған да қыл бостандық,Аяққа салып баспаңдар.Бақ тайса ажарыңа қарамайды,Біреуді біреу сырттан табалайды,Басыңа қарапайым бір іс түссе,Қылды деп білместікпен шамалайды."Адам басы алланың добы" деген,Дәм тартса әр тарапқа домалайды.
"Бөрекелді, Құнекең тауып айтты", - депті ел.
### Аңыз
Құнанбай би Меккеге барып, қажылыққа қол беріп келген жылдың қысында үйінде бір топ адам қонақ болып түстеніп отырады. Біреулер "шаруа қайтсе оңалады, малжан қайтсе аман болады?" деседі. Сонда Құнекең:
- Шаруаң онға айналған шақта,Мінген атың жүреген болады.Асыраған итің үреген болады,Қатының қадірлі болады,Қызың ажарлы болады,Малың базарлы болады,Шөбің шығымды болады,Малыңа жұғымды болады,Ұлың білімді болады,Құлың сенімді болады,
- Шаруаң онға айналған шақта,Мінген атың жүреген болады.Асыраған итің үреген болады,Қатының қадірлі болады,Қызың ажарлы болады,Малың базарлы болады,Шөбің шығымды болады,Малыңа жұғымды болады,Ұлың білімді болады,Құлың сенімді болады,
деп, бір тоқталады да, оның аяғын былайша жалғастырады:
Шаруаң солға айналған шақта:Мінген атың шабан болады,Асыраған итің жаман болады,Қатының сараң болады,Қызың ажарсыз болады,Малың базарсыз болады,Шөбің шығымсыз болады,Малыңа жұғымсыз болады.Ұлың білімсіз болады,Құлың сенімсіз болады...
Шаруаң солға айналған шақта:Мінген атың шабан болады,Асыраған итің жаман болады,Қатының сараң болады,Қызың ажарсыз болады,Малың базарсыз болады,Шөбің шығымсыз болады,Малыңа жұғымсыз болады.Ұлың білімсіз болады,Құлың сенімсіз болады...
Әумин!
## Дереккөздер |
Балуан Шолақ ауылы (1993 ж. дейін — Еркіндік) — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Капитонов ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 47 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Боярка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Алтынды ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 32 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Серіков Төлеуіш(21.2.1948 жылы туған, Атырау облысы Құрманғазы ауданы) – химия ғылымдарының докторы (1996), профессор (1994). Атырау педагогикалық институтын (1969, қазіргі [[Атырау мемллекеттік университеті|Атырау мемллекеттік университетіті) және ҚазҰПУ-ды (1999), [[Мәскеу химиялық синтездеу институты|Мәскеу химиялық синтездеу институтының аспирантурасын (1975) бітірген. Қазақстан ғылым академиясының Мұнай институтында инжинер, кіші, аға ғылыми қызметкер, лаборатория меңгерушісі (1969–84), Атырау мемлекеттік университетінде аға оқытушы, декан (1984–94), ректор (1994–96), ҚР Парламенті Сенатының депутаты (1996–98) қызметтерін атқарды. 1998 жылдан Атырау мұнай және газ институтының ректоры. |
Ғарышкерлер күні — алғаш адамның ғарышқа аттануына байланысты Ресейде және басқа да постсоветтік елдерде 12 сәуірде тойланатын мейрам.
## Тарихы мен мереке
Совет ғарышкері Юрий Гагарин 1961 жылдың 12 жұлдызында «Байқоңыр» ғарыш айлағында «Восток-1» атты ғарыш кемесімен алғаш жердің орбитасын айналып ұшқан болатын. Кеңістіктегі бұл шолу 108 минутқа созылған.
Кеңес өкіметі кезінде бұл мейрам 1962 жылы 9 сәуірде Жоғарғы совет президентімен тағайындалған. Ғарышкерлер күні атты атаумен аталып өтеді. Бұл мерекені екінші ғарышкер ұшқыш Герман Титов ұсынысы бойынша орнатылған және де Герман Титов ОК КОКП-қа бұл орнықты идеясына 1962 жылдың 26 наурызында назар аудартқан болатын.
Әлемдік авиация федерациясының генералды конференциясында (п. 17) 61-протоколына байланысты, дәл осы күні Бүкіл әлемдік авиация мен ғарышкерлер күні мерекесі тойланады. Бұл шешімді 1968 жылдағы қараша айында өткен жиналыста қарастырып, 1969 жылдың 30 сәуірінде қабылдаған және Авиация спорты федерациясында жарыққа шыққан.
Ресейдегі ғарышкерлер күні 13 наурыз 1995 жылдың федерал заңдарына № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России» сай аталынып өтіледі.
## Әлемдік адамның ғарышқа ұшу күні
2011 жылдың 7-нші наурызында арнайы пленарлы отырыста БҰҰ Генерал Ассамблеясымен резолюция қабылданып, ресми түрде Әлемдік адамның ғарышқа ұшу куні аталынды.
## Осы күннің басқа да оқиғалары
Алғаш адамның ғарышқа ұшуынан кейін дәл 20 жылдан соң 1981 жылдың сәуірдің 12 жұлдызында «Спейс Шаттл» америка жобасымен алғаш пилотталатын ұшу жүзеге асты.
Осы оқиғалардың екеуіне де 2001 жылдан бері әлемнің көптеген қалаларында құрмет көрсетіліп, «Юрьева ночь» мерекелік іс-шарасы өткізілді. Ұйымдастырушы ғарыштық ұрпақ кеңес беру кеңесі болып табылады (Space Generation Advisory Council), үкіметтік емес ұйым. Ол әлемнің 60-тан астам елдерінің қатысушыларын біріктіреді.
## Сонымен қатар
* Юрьев түні;
* Ғарыш әскерлері күні;
* Гагарин, Юрий Алексеев;
* Спутник-1;
* Украина ғарыш ракета;
## Ескертпелер
## Сілтемелер
* Русский сайт Yuri’s Night
* История праздников День авиации и День космонавтики
* День космонавтики в официальных документах СССР |
Алакөл (2006 ж. дейін — Богдановка) — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Алтынды ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 48 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Иханова Амангүл (1948 жылы туған)-суретші. Сәндік- қолөнер саласында жұмыс істейді. Гобелең, тоқыма, тігін бұйымдарының шағын түрлерін жасаумен айналысады. Ол Абайдың шығармалар жинағына арнап мұқаба-қорапша (3. Үмбетовпен бірге, 1991, былғары, автордың жеке қоры) жасап шығарды. Қорапша сыртында дала төсіндегі Абай портреті салынған. Оның «Өмір», «Жер» және «Ән» атты 3 паньодан тұратын «Абайға тарту» туындысы (3. Үмбетовпен бірге, түрлі-түсті былғары, қаусырма, өрме, шекіме, автордың жеке қоры) Абай өлеңдерінің мазмұнымен шебер үндескен.
## Дереккөздер |
Баужанова Ақмоншақ (1948 жылы туған, Ақтөбе облысы Шалқар қаласы) – қайраткер. Гурьев педагогика институтын (1969 ), Қазақстанның менеджмент, экономика және болжау институтын (1992 ) бітірген. 1969 – 73 ж. Маңғыстау ауданы комсомол к-тінде хатшы, ауданы партия к-ті саяси-ағарту кабинетінің меңгерушісі, 1973 – 90 ж. ауданы партия к-тінде хатшы, 1990 – 92 ж. облысы халық депутаттары кеңесінде жетекші маман, 1992 – 99 ж. облысы әкімшіліктің әлеуметті қоршаған орта мен ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі, 1999 жылдан облысы тұрғындарды әлеуметті қамсыздандыру Бас басқармасының басшысы. «Құрмет» (2006) орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Іле Ойысы – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тауаралық тектоникалық құрылым. Солтүстігінде Жетісу (Жоңғар) Алатауы және Борохоро (Бурақара) оңтүстігінде Іле Алатауы және Кетпен (Ұзынқара) жоталарымен, шығысында Қытай жерінен басталып, батысында Қараой, Итжон үстірттерімен шектеседі. Іле Ойысы өзін қоршаған таулардан терең жарылымдармен шектелген. Ойыстың жалпы ұзындығы – 1000 км, республика жеріне батыс бөлігімен кіреді (көпшілік жері Қытайда), Қазақстанда батыстан шығысқа 300 – 350 км-ге созылып жатыр, ені шығысында 100 – 120 км, батысында 70 – 80 км, орта шенінде оң жағалаудан Қату, Қалқан, сол жағалаудан келіп, ойысты жіңішкертіп (25 – 30 км-ге дейін) екіге бөледі: батыс жағы Алматы, шығыс жағы Жаркент құлдималары. Ортаңғы бөлігін Іле өзенінің аңғары алып жатыр. Абсолюттік биіктігі шығысында 700 м, батысында 500 м, таулы жоталарға қарай 1000 м-ге дейін биіктей түседі. Бұл ойыстың палеозойлық тұғыры батысында 3000 м, шығысында 5000 м тереңдікте, үстін мезо-кайнозойлық шөгінділер жапқан құрылым тектоник. болғандықтан, жер сілкіну болып тұрады; 7 – 9 балдық белдемге жатады. Климаты тым континенттік, жазы ыстық, қуаң шілденің орташа температурасы 21,3 – 25,4С, қысы суық, қары аз, қаңтардың орташа темп-расы –5,8 – 11,7С. Жылдық жауын-шашын мөлшері ойыстың түбінен ернеуіне қарай (Қапшағайда – 260 мм, Алматыда – 575 мм) және шығыстан батысқа қарай өсе түседі (Шелекте – 233 мм, Қапшағайда – 260 мм). Су торына Іле және оның салалары жатады. Жер бедерінде тау етегінің шөлейтті және жазықтық шөл ландшафтысы айқын ажыратылады. Іле Алатауы мен Кетпен жоталарының тау етегі жазығы дөңбектасты-малтатасты қабаттан түзілген, үстін ллсс тәріздес қоңыр саз жапқан, ашық қоңыр топырағында жусанды-изенді өсімдіктер өскен. Жетісу (Жоңғар) Алатауының тау етегі жазығының бозғылт сұр топырағында бұйырғынды-сексеуілді және тасбұйырғынды өсімдіктер кездеседі. Бұрын Іле өз-нің аңғары болған ойыстың түбін аллювийлік шөгінді басқан. Энергетикада, балық шаруашылығында зор маңызы бар Қапшағай бөгені салынған. Ойыстың оңтүстік етегін бойлай Шілік – Шамалған өзен аралықтарында Үлкен Алматы каналы тартылған.
## Пайдаланылған cілтемелер
Ж. Ахметов |
Байғалиев Орақ (1948 жылы туған, Маңғыстау ауданы Жыңғылды ауылы) – ақын, педагог.Қазақ мемлекеттік педогогикалық институтын (қазіргі ҚазҰПУ) бітірген (1974). 1974 – 80 ж. Жетібай кентінде мектеп мұғалімі, 1980 – 98 ж. Жетібай технол. көлік басқармасында аға инженер, автоколонна бастығы, Маңғыстау «Ұлутас өндіру және өңдеу» бірлестігінде цех мастері, заңгер, кадрлар бөлімі бастығы, кәсіподақ комитетінің төрағасы болды. 1998 жылдан Жетібай кентіндегі ғ8 орта мектепте мұғалім. «Тұңғыш» (1978), «Сәуір туған шақ» (2007) жыр жинақтарының авторы. Бірқатар өлеңдері Маңғыстау ақындарының антологиясы «Жыр-моншақ» кітабына енген.
## Дереккөздер |
Воробьёвка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Журавлёв ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 87 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Еруслановка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Қараөзек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 9 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Капитоновка — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл, Капитонов ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 54 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жаңаталап — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Алтынды ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 42 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Италақаз (лат. Tadorna tadorna) — қазтәрізділер отряды, үйрек тұқымдасына жататын құс.
Италақаз Батыс Еуропа жағалауларынан бастап Моңғолия, Солтүстік Қытайға дейінгі аралықта, Қазақстанның барлық оңтүстік аймақтарындағы тұзды, сортаңды су айдындарында таралған. Италақаз республикамыздағы далалы, шөлейтті аймақтарда да тіршілік етеді. Кейбір жылдары Келес, Арыс өзендерінің Сырдарияға қосылатын жерлерін қыстап та шығады.
Денесінің ұзындығы 63 см, қанатын жайғанда ұзындығы 110 см, қанатының ұзындығы 36 см, құйрығы 12 см, салм. 1,5 кг-дай. Басы және мойны жылтырақ қою жасыл түсті, бүйірінде қара дағы болады. Қауырсындарының түсі қара ала және онда сарыала жолақтары болады, бауыры ақ түсті, тұмсығы қызыл, жоғары қарай едәуір иіліп келген. Суда жақсы жүзеді.
Италақаз — жыл құсы. Қазақстанға ақпанның ортасында ұшып келіп, жұп құрып тіршілік етеді. Ұясын жердегі қуыстарға, кейбір сүтқоректілердің ініне, ескі қыстауларға салады. Ұясындағы 8 — 10 жұмыртқаны мекиені 30 күндей басады. Италақаз су шаяндарымен, моллюскалармен, кейде судағы балдырлармен қоректенеді. Әуесқойлық мақсатта ауланады. Мамығының кәсіптік маңызы бар. Солтүстік теңіз бен Жерорта теңізінің жағалауын, Оңт.-Шығыс Азия жерін қыстайды.
## Дереккөздер |
Қараөзек (2007 жылға дейін – Колоколовка) — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл, Қараөзек ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 11 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Иванковка — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл, Еркөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 44 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Гордеевка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Еркөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 43 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Табышкак – алтай фольклорының жанры, жұмбақ (алтай тілінің диалектілерінде тавыскак, таптырғыш, табысқа). Мысалдар:
Шалқанду халқының жұмбақтары (өз атауында: Шалғануғ қалықтыҥ таптырғыштары)
Қазақша: Сары биенің жатқан жеріне шөп(өлең) өспес.
От орны
Шалқандуша: Сары бейниҥ jаткан jерине öлöн öспöс.
От ооры |
Нұрмахан Шайбекұлы Әбдірахманов (1923 жылы Жамбыл облысы Меркі ауданы, Киров колхозында (қазіргі Аққайнар ауылында туып) – 2017 жылы Шымкент қаласында қайтыс болған) – соғыс ардагері, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.
## Өмірбаяны
* 1936-1940 жылдары Опорный, Шымкент балалар үйінде тәрбиеленді.
* 1940 жылы Шымкент мұғалімдер институтына оқуға түседі.
* 1942 жылы ақпан айында Ұлы Отан соғысына аттанып, Брянск, І Белорус майдандарында, Москвадан Берлинге дейінгі соғысқа қатысты. Соғыста 4 рет жараланып, Львов әскери округінен 11.11.1945 жылы елге қайтты. Ол соғыста кіші офицер шеніндегі лейтенант болды.
## Еңбек жолдары
* Соғыстан кейін облыстық атқару комитетінде бөлім меңгерушісі, облыстық партия комитетінде І хатшының көмекшісі, мектеп және жоғары оқу орындары бөлімінің нұсқаушысы, өлкелік партия комитетінде хаттама бөлімінің меңгерушісі, қалалық партия комитетінде нұсқаушы қызметтерін атқарды
* 1963 жылы «Ата-аналарға педагогикалық білім беру проблемасы» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады. Сол жылы М.Әуезов атындағы Шымкент педагогикалық институтына арнайы шақырумен келіп, қызмет етті. Педагогика кафедрасында аға оқытушы болумен бір қатарда қосымша институттың Ғылыми Кеңесінің ғалым хатшысы болып қызмет істеді.
* 1977 жылы ЖАК шешімімен доцент ғылыми атағы берілді. 5 оқу-әдістемелік құралдың және 100-ге жуық ғылыми мақалалардың авторы.
Нұрмахан Әбдірахманов "Кеңес одағының батыры" атанып, бірнеше марапаттаулармен, медаль, ордендермен марапатталады. |
Шұбарағаш — Түркістан облысы Төле би ауданы, Алатау ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Леңгір қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Красносельское — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Новобрат ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 94 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Шұбарағаш — Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданы, Жамбыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Катонқарағай ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 75 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сағидолла Құбашұлы Құбашев (10 ақпан, 1927, №1 ауылы Есбол ауданы Гурьев облысы - 19 сәуір 2016, Алматы) — мемлекеттік қайраткер, Экономика ғылымдарының кандидаты (1966).
## Өмірбаяны
Сағидолла Құбашев 1927 жылы 10 ақпанда Гурьев облысының қазіргі Индер (бұрынғы Есбол) ауданындағы №1 ауылда дүниеге келіп, Елтай орта мектебінде білім алған.
1945 жылы Алматы зоотехникалық-мал дәрігерлік институтына түсіп, оны 1949 жылы бітірген.
1953 жылға дейін Гурьев облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бас зоотехнигі, басқарма бастығының орынбасары болып жұмыс істеді.
1953-1960 жылдары Индер ауданындағы «Передовик» ұжымшарының басқарма төрағасы болды.
1960-1963 жылдары Гурьев облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1963-1964 жылдары Қазақстан КП-сы Гурьев облыстық комитетінің бірінші хатшысы.
1965-1966 жылдары Гурьев облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1966-1975 жылдары Ақтөбе облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1975-1979 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары.
1979-1982 жылдары Қызылорда облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1982-1987 жылдары Семей облыстық партия комитеттерінің бірінші хатшысы.
1987-1988 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы.
1988 жылдан одақтық дəрежедегі дербес зейнеткер.
## Қоғамдық қызметі
КСРО Жоғарғы Кеңесінің ХІ шақырылуының депутаты, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 5-10 шақырылымдарының депутаты, жергілікті кеңестердің 18 рет сайланған депутаты, СОКП-ның VI съезінің, ХІХ партия конференциясының, Қазақстан Компартиясының IX съезінің делегаты, Қазақстан Компартиясының мүшелігіне 8 рет, жергілікті партия комитеттері мүшелігіне 1954 жылдан 1989 жылға дейін 35 жыл бойы сайланған.
2004 жылдан "Мұнайшы" қоғамдық қоры Қамқорлық Кеңесінің мүшесі.
## Отбасы
Жұбайы Шолпан Халелқызы, жоғары бiлiмдi маман. 35 жыл бiр салада еңбек еттi. Қазақ КСР-нiң еңбек сiңiрген зоотехнигi, дербес зейнеткер.
Отбасында алты бала дүниеге келген. Бүгiнде 12 немере, 6 шөбере өсiп келедi.
## Марапаттары
Ерен еңбегі мен мол тәжірибесінің арқасында зор абыройға бөленген ол "Ленин" (1958), "Октябрь Революциясы", төрт мәрте «Еңбек Қызыл Ту», "Халықтар Достығы" ордендерімен жəне көптеген медалдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің үш мәрте Құрмет грамотасымен, Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің бес алтын медалімен марапатталған.
Ақтөбе, Атырау және Қызылорда облыстарының Құрметті азаматы атақтары бар.
Индербор кентінде оның атында көше бар.
## Жарияланымдар
Сағидолла Құбашев. «Ленин орденді «Передовик» колхозы», 1967
Сағидолла Құбашев. «Адам күні адаммен», «Өлке» баспасы. 2003
## Дереккөздер |
Ерлан Қапарұлы Аймұқашев (1970 ж.) - Өскемен қаласының әкімі (2016 — 2017жж).
## Өмірбаяны
* 1998-2000 жылдары Павлодар облысы әкімі істері басқармасының бас маманы
* 2000-2001 жылдары Павлодар облысы әкімінің істер басқармасының хаттамалық іс-шараларды қамтамасыз ету бөлімінің бастығы.
* 2001-2002 жылдары Павлодар облыстық туризм және спорт департаментінің бастығы.
* 2003-2007 жылдары Қазақстан премьер-министрінің көмекшісі болған.
* 2012-2012 жылдары Мәскеуде Энергетика және инфрақұрылым бойынша Коллегия мүшесі (Министрінің) хатшылығының басшысы міндетін атқарушы.
* 2012-2014 жылдары Энергетика және инфрақұрылым бойынша Коллегия мүшесі (Министрінің) хатшылығының басшысы, (Мәскеу қаласы).
* 2015 жылдың ақпанынан бастап Шығыс Қазақстан облысы әкімінің аппараты басшысы міндетін атқарған.
* 20 сәуір 2016 жыл — 3 мамыр 2017 жыл Өскемен қаласының әкімі.
## Дереккөздер |
Сағидолла Құбашұлы Құбашев (10 ақпан, 1927, №1 ауылы Есбол ауданы Гурьев облысы - 19 сәуір 2016, Алматы) — мемлекеттік қайраткер, Экономика ғылымдарының кандидаты (1966).
## Өмірбаяны
Сағидолла Құбашев 1927 жылы 10 ақпанда Гурьев облысының қазіргі Индер (бұрынғы Есбол) ауданындағы №1 ауылда дүниеге келіп, Елтай орта мектебінде білім алған.
1945 жылы Алматы зоотехникалық-мал дәрігерлік институтына түсіп, оны 1949 жылы бітірген.
1953 жылға дейін Гурьев облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бас зоотехнигі, басқарма бастығының орынбасары болып жұмыс істеді.
1953-1960 жылдары Индер ауданындағы «Передовик» ұжымшарының басқарма төрағасы болды.
1960-1963 жылдары Гурьев облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1963-1964 жылдары Қазақстан КП-сы Гурьев облыстық комитетінің бірінші хатшысы.
1965-1966 жылдары Гурьев облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1966-1975 жылдары Ақтөбе облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1975-1979 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары.
1979-1982 жылдары Қызылорда облыстық атқару комитетінің төрағасы.
1982-1987 жылдары Семей облыстық партия комитеттерінің бірінші хатшысы.
1987-1988 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы.
1988 жылдан одақтық дəрежедегі дербес зейнеткер.
## Қоғамдық қызметі
КСРО Жоғарғы Кеңесінің ХІ шақырылуының депутаты, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 5-10 шақырылымдарының депутаты, жергілікті кеңестердің 18 рет сайланған депутаты, СОКП-ның VI съезінің, ХІХ партия конференциясының, Қазақстан Компартиясының IX съезінің делегаты, Қазақстан Компартиясының мүшелігіне 8 рет, жергілікті партия комитеттері мүшелігіне 1954 жылдан 1989 жылға дейін 35 жыл бойы сайланған.
2004 жылдан "Мұнайшы" қоғамдық қоры Қамқорлық Кеңесінің мүшесі.
## Отбасы
Жұбайы Шолпан Халелқызы, жоғары бiлiмдi маман. 35 жыл бiр салада еңбек еттi. Қазақ КСР-нiң еңбек сiңiрген зоотехнигi, дербес зейнеткер.
Отбасында алты бала дүниеге келген. Бүгiнде 12 немере, 6 шөбере өсiп келедi.
## Марапаттары
Ерен еңбегі мен мол тәжірибесінің арқасында зор абыройға бөленген ол "Ленин" (1958), "Октябрь Революциясы", төрт мәрте «Еңбек Қызыл Ту», "Халықтар Достығы" ордендерімен жəне көптеген медалдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің үш мәрте Құрмет грамотасымен, Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің бес алтын медалімен марапатталған.
Ақтөбе, Атырау және Қызылорда облыстарының Құрметті азаматы атақтары бар.
Индербор кентінде оның атында көше бар.
## Жарияланымдар
Сағидолла Құбашев. «Ленин орденді «Передовик» колхозы», 1967
Сағидолла Құбашев. «Адам күні адаммен», «Өлке» баспасы. 2003
## Дереккөздер |
Күшікбай батыр Мырзамбетұлы (ХIX ғ.- қайтыс болған жылы белгісіз.) – ХVІІІ-XIX ғасырда өмір сүрген қазақ батыры, бойына ерекше қасиет дарыған, қалмақтармен соғыста үш жүзге ерен ерлігімен танылған қазақтың біртуар баһадүрі. Оның төртінші бабасы Бесім Тоқаұлы – Есім ханның әйгілі батырларының бірі.
Батыр жайындағы нақты деректер мардымсыз болғанымен, ел ішіндегі аңыздан мәлімі, қоныс еткен жеріне тосыннан шабуылдап, ауылдастарының малын тартып әкеткен ойрат-қалмақтардың соңынан түре қуып келіп, осы жерде айқасқа түскен. Өн бойына шешек қаптап, ауыр халде жатқанына қарамастан, атқа қонған ол жаудың бетін қайтарған.
Күшікбай Жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен белгілі батырлардың бірі. Ол батырлығына қоса нашарға қайырымды, әділдігімен аты шыққан адам.
## Шығу тегі
1623 жылы Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін Есім хан аяусыз басып, Тұрсынның басын алып, бүліктің негізгі күші болған қатаған тайпасының бойы арбаның дөңгелегінің ортасынан асатын еркек кіндіктілерінің бәрін қырып, қалғанын әр руға таратып жібергені, қатаған руының қырық сұлуын таңдаулы қырық батырына үлестіргені тарихтан мәлім. Бесімге қатағанның Дәулетбике сұлуы олжаға берілген. Ол сұлу болуымен қатар, даналығы, мейірімділігі, имандылығы, тапқырлығы, ділмарлығымен ел құрметіне бөленген. Бесім батырдың Дәулетбикеден туған ұрпақтары аналарының атымен «Дәулетбике тоқалары» деп аталады. Бұл тұқымнан 27 мың жылқы біткен Сапақ Тәңірбергенұлы мен атақты би Телғозының Шоңы шыққан.
Бесімнің бәйбішесі Бөтейден – Сарықожа, Қарашора, Есенаман туады. Бөтейден туған ұрпақтарды «Енең тоқасы» дейді. Бұл тұқымның басым дені Жаңаарқа, Шет аудандарын мекендейді, Өспен мен Ортаудың терістігінен басқа жерлерінің бәріне қоныстанған. XIX ғасырдың бірінші жартысында «Енең тоқалары» Ақмола уезінің құрамында үш болыс, «Дәулетбике тоқалары» Құлымбетті қосқанда тоғыз болыс болған.
Бесім батырдың бәйбішесі Бөтейден туған тұңғышы Сарықожадан Жасыбай батыр туады. Жасыбай батырдың сүйегі Баянауылдағы Жасыбай көлінің жағасына жерленген. Содан, бұрын Шойынкөл аталған көл Жасыбай аталып кеткен. Жасыбай батырды ұрыстарда жеңе алмай әбден өшіккен қалмақтың Құбамерген деген батыры аңдып жүріп, қапыда атып өлтірген. Жасыбай батыр мен Сүйіндік Олжабай батыр екеуі дос әрі жаумен бірге шайқасқан үзеңгілес болыпты. Жасыбайдың қазасы жанына қатты батқан Сүйіндік Олжабай батыр қайтсе де Құбамергеннен кек алуға ант беріп, «Сиректас» деген жерде болған соғыста оны жеңіп, тірідей қолға түсіріп, асаудың құйрығына байлап, сүйретіп өлтіреді. Жасыбай батыр қаза болған тау асуы «Жасыбай асуы» аталып кеткен.
Жасыбай батырдан Қалмамбет, Мырзамбет туады. Мырзамбет екі әйел алған. Бәйбішесінен – Күшікбай, Ескене, Досқана, Естемес, Балапан; тоқалынан – Дулат, Таймас, Тәстен, бұларды «Үшқоңыр» дейді. Мырзамбет 120 жасында дүниеден озған. Сүйегі Нұра өзенінің бойына жерленген, бірақ, дәл қай жерге қойылғаны белгісіз. Мырзамбеттің ағасы Қалмамбет өз кіндігінен бала болмағандықтан, Күшікбай мен Ескенені асырап алған. Қалмамбет Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің маңына жерленген.
Ел аралап жүрген бір көріпкел Мырзамбет балалары туралы: «Күшікбайдың басының бағы артық, Ескене ел билейді, Естемес ер көңіл, Досқана есепке мығым» деген екен. Ел аузындағы сөзге қарағанда көріпкелдің айтқаны тура келген.
## Өмірбаяны
Күшікбай – XVIII-XIX ғасырда өмір сүрген. Күшікбай батыр екі әйел алған. Бәйбішесі – Сайдалы Аталық Нияз батырдың қызы – Берсұлу. Берсұлудан – Өтебай, Сәмек, Темірбек, Айдарбек, Шыныбек; тоқалынан (Тарақты Жаманәлі деген кісінің қызы) – Сеңгір, Орақ, Бұлғақ (бұларды «Үшқара бала» дейді) туады. Батыр туралы әңгімелер көп. Сайдалы Аталық Нияз батырдың қызына үйленуінің өзі оның жеке басының қадірінің айғағы. Күшікбай батыр мен тарақты Байғозы батыр замандас, қатарлас, майдандас, үзеңгілес, бірін-бірі қатты сыйлайтын тұлғалар екен. Бірде екеуі жауға бірге аттанады. Жорық жолы көлденең биік кезеңге тірелгенде Күшікбай батыр Байғозы батырға «Мен білсем, қалмақтар осы кезеңнің арғы тұсында жатыр. Сен атымды ұстай тұр, барып біліп келейін», – дейді. Кезеңнен жаяу асып кеткен Күшікбай сүт пісірім уақыт өте қайта оралып, «Қалмақтар кезеңнің етек тұсында екен, қара тұман қаптатып, есі шыққан немелерді бір-бірімен қырқыстырып қойдым. Бірін-бірі аяусыз жусатып жатыр. Мен атқа мінбей қимылдамаңдар, әбден қырылып бітсін» – дейді. Әлден уақытта Күшікбай батыр атына қарғып мініп, ілгері шаба жөнеледі. Кезеңнен асқанда Байғозы батыр етекте жайрап жатқан қалмақтарды көріп «Аруағыңнан айналайын!» – деген екен.Тағы бір әңгіме былай өрбиді. Қазақ пен қалмақ әскерлері бетпе-бет келіп, шеп құрып тұрады. Біраз уақыт өткенде Күшікбай батыр ұзақ аңдысқа шыдай алмай, делебесі қозып, «Ия, аруақ!» деп жауға жалғыз шабады. Сол-ақ екен қалмақ қолы бей-берекет, тым-тырақай қаша жөнеледі. Қазақтар қашқан қалмақтардың соңына түсіп, ойсырата жеңіп, талайын тұтқындайды. Тұтқын қалмақтардан «Жалғыз шапқан батырдан неге қаштыңдар?!» – деп сұрағанда, олар «Жалғыз батыры несі? Аспанмен тілдескен қалың өрт қаптап келе жатса, қашпағанда қайтеміз?!» – деп жауап беріпті.Байғозы батыр ауылдастарымен үйінде әңгіме-сұхбат құрып отырғанда бір жігіт Күшікбай батырдың келгенін хабарлайды. Байғозы «Күшікбай кіргенде тырп етпеңдер, әуселесін көрейін, – дейді. Сөйткенше, «Ассалаумағалейкум!» – деп Күшікбай батыр кіріп келеді. «Уағалейкумассалам, Күшеке, жоғарыда болыңыз!» – деп Байғозы батыр елпілдеп сәлем беріп, батырды төрге отырғызып, барынша құрметтеп, шығарып салады. Күшекең аттанып кеткен соң, ауылдастары Байғозы батырға «Батыреке, өзіңіз емес пе «Күшекең үйге енгенде тырп етпе» деген, мына қылығыңызға не жорық? – деп сұрайды. Сонда Байғозы батыр «Әй, жігіттер-ай, мен Күшекеңмен соғыста сынастым, аса алмадым, енді, бейбіт күнде бір сынасайын деп едім, оным да болмады. Менің жолбарыс кием Күшекеңнің арыстан киесі ақыра ұмтылғанда түлкіге айналып, өзім жерге кіріп кете жаздаған жоқпын ба?» – деген екен.
Мұнымен қоймай, Күшікбай батырға қыр көрсетпек ниетпен Байғозы батыр жігіттеріне «Жақын маңда Күшекеңнің бір үйір жылқысы жүр, әкеліп, байлап, қымызын іше беріңдер» - дейді. Жігіттері оның айтқанын орындап, қымызға қарық болады. Арада бір жұма өткенде Күшікбай батыр келіп, желідегі өз жылқысын, Байғозы батырдың сауын үйірімен қосып айдап кетеді. Куайық деп желіккен жігіттерге Байғозы батыр «Қимылдамаңдар, бүкіл тау-тас, сай-сала, бар бұта, көденің әр сабағына дейін «Күшікбайлап!» құлағымды тұндыра ұрандап тұрған жоқ па?! Алса алсын, енді, батырдың алдынан көлденең шықпаспын, өле-өлгенше көңілін жықпаспын!» – деген екен.Күшікбай батыр – 12 мың жылқы біткен аса дәулетті әрі мырза, қиянатқа, арамдыққа төзбейтін, ары таза, мәрттікпен қатар дінді берік ұстанған адам. ХІХ ғасырдың орта кезінде әкесі Қалмамбетті өсиеті бойынша Түркістанға жерлеуге апарған сапарында Айнақожа есімді аса білімді қожаны кездестіріп: «Біздің елде дін әлсіз, елге келіп, дін үйретіңіз» – деп қолқа салады. Айнақожа келісімін береді. Келесі жылы көктемде батыр елін жайлауға көшірмей, қожаларды күтеді. Көп күткен батыр тағаты таусылып, қожалардан күдер үзіп, көшуге ыңғайланып, киіз үйлерді жыққыза бастағанда Ебентай ашасы жағынан ауылға беттеп келе жатқан үш салт атты көзіне шалынады. Бұлар Айнақожа мен баласы Зейне, інісі Мойнақ еді.
Айнақожа халық арасында ислам дінін уағыздап, бала оқытады, елді мұсылмандықтың тура жолына салады. Шариғат заңына, адалдыққа тәрбиелейді, Алланың алдындағы парызын орындамағандардың күнәһар болатынына жұртты сендіреді. Ұрлық-қорлық, зорлық бүтіндей тиылып, пейіл түзеліп, татулық пен мейірім салтанат құрады. Тіпті, тоқаның атақты байы әрі беделдісі Қорысбай өлгенде оның ислам дінінің бес парызын орындамағанын алға тартып, намазын шығаруға рұқсат бермей отырып алады. Ақыры, ел ақсақалдарының өтінішіне көніп, рауаятқа екі адамды куә қылып, малынан зекет бергізіп барып, жаназасын шығартады. Кейіннен «елдің сауатын ашып, сәждеге жықтым, қалғаны – сендерге аманат» деп Зейне мен Мойнақты қалдырып, өзі Түркістанға қайтады. Тағы бірер жыл өткенде Енең Тоқасы еліне Айнақожаның інісі Күзгібай мен Ермек қожалар келіп, оның сауапты ісін жалғастырған.Күшікбай батыр қожа әулетін қатты құрметтеген, мал мен жер бөліп беріп, қажеттерін өтеп, барынша қамқорлық жасаған. Ел ішінде қожалар уағыздаған ислам дінінің амалдарының мүлтіксіз орындалуын, ұлдың да қыздың да сауат ашуын қатаң қадағалаған. Дүниеден қайтарда «Қожалардың көңіліне қаяу түсірсеңдер, көрімде тыныш жатпаймын» деген екен.
## Ұрпақтары
Батырдың ұрпақтарынан бүкіл қазаққа белгілі өнер иелері – ақындар мен ділмар шешендер, жазушылар мен ғалымдар, мәдениет және қоғам қайраткерлері, халыққа қадірменді жақсылар мен жайсаңдар шықты. Тұңғыш ұлы Өтебай сал-серілік құрған, әнші, күйші, тапқыр шешен әрі мырза, мәрт, бай адам болған. Ол туралы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, академик Әлкей Марғұлан еңбек жазған. Бәйбішесі – қыпшақ Алданазар ханның қызы.Елге әйгілі Нұрмағамбетұлы Әміреш шешен, физика-математика ғылымының докторы Қордабай Оспанов, қоғам қайраткерлері Гүлнәзия Әбутәліпқызы, Қылыш Ыбыкенұлы, Қадыр Иманбаев, Жаңаарқа ауданынан шыққан тұңғыш Қазақстан Республикасының Халық мұғалімі Мэлс Ахмедин, атақты домбырашы Сарбас Бақмағамбетұлы, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Мұхамеджан Тілеуханов, Астанадағы Қаржы полициясы академиясының ректоры Рамазан Тілеухан, атақты әнші, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, белгілі қоғам және мәдениет қайраткері Бекболат Тілеуханов және тағы да басқа таланттылар мен дарындылар – Күшекеңнің ұрпақтары.
Қазақтың біртуар сұңғыла Сәкені шыққан Енең Тоқасының ғана емес, бүкіл ұлтымыздың аруақ тұтқан қаһарман да киелі батыры Күшікбай бабамыздың сүйегі Нұра ауданындағы Құндызды өзенінің оң жағасына жерленген, бейіті бүгінге дейін сақталған. Үлкендердің айтуына қарағанда, баласы Темірбекті де жанына қойған.2002 жылы 21 шілдеде Қарағанды облысы, Шет ауданына қарасты Нілді-Өспен ауылында Қалмамбет-Мырзамбет ұрпақтары бабаларына арнап үлкен ас берді. Аста салтанатты жиын өткізіліп, бабаларға құран бағышталды. Өспен тауының басына ескерткіш тас қойылып, Сәкен Сейфуллинге ескерткіш орнатылды, мұражай ашылды. Мерекелік іс-шаралар жоғары деңгейде өткізілді.Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толған биылғы жылы Күшікбай батыр ұрпақтары тағы бір игілікті де сауапты іске кірісті. «Күшікбай батыр» қорын құрып, батыр бабаның басына мазар көтеру шарасын қолға алды.
## Батыр туралы еңбектер
* Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, Шығыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2014.- Б. 418..
* Сейсенұлы Д. Қорғансызға қорған керек [Мәтін] / Д. Сейсенұлы // Ертіс өңірі. - 2009. - 9 қыркүйек.- Б.12-13.
* Имашұлы М. Күшікбай батыр [Мәтін] / Имашұлы М. // Семей таңы. - 2003. - 20-26 маусым.- Б.14.
* Ұлылар мекені [Мәтін] // Ертіс өңірі. - 2005. - 18 тамыз.- Б.12.
* Байқадиұлы С. Күшікбай батыр ұлықталмақ [Мәтін] / Байқадиұлы С. // Ертіс өңірі. - 2010. - 6 қазан.- Б.3.
* Бәшеев К. Күшікбай батыр [Мәтін] : [Семей өңірі Уақтан шыққан Күшікбай батыр Қанайұлы туралы] / К. Бәшеев // Ертіс өңірі. - 2010. - 3 қараша.- Б.13.
* Қасымжанұлы, Сәтжан. Күшікбай батырға [мәтін] : тарихи белгі қойылды / С. Қасымжанұлы // Семей таңы. - 2012. - 24 тамыз.- Б. 1.
* Нұғманбекова , Раушан. Күшікбай батырға ескерткіш орнатты. [Мәтін] : [Семейден Қарауылға шыға берістегі Күшікбай кезеңіне батырға арналған монумент қойылды.] / Р. Нұғманбекова // Дидар. - 2012. - 30 тамыз.- Б.2.
* Сейсенұлы , Дәулет. Әуезов кейіпкеріне қашан ескерткіш қойылады? [Мәтін] / Д. Сейсенұлы // Дидар. - 2012. - 1 қараша.- Б.19.
* Битан, Азамат. Жер кіндігі -Жидебай немесе Абай ауылына саяхат [Мәтін] / А. Битан // Менің өлкем. - 2013. - 8 тамыз.- б. 9.
* Бекен Исабаев. Ұлылар мекені-Ақшоқы [Мәтін] / Б. Исабаев // Ертіс өңірі . - 2015. - 18 тамыз.- Б.12-13.
## Сілтемелер
* http://abayeli.kz/index.php/en/world-1/item/289-k-shikbaj-batyr Мұрағатталған 7 мамырдың 2016 жылы.
* http://qamshy.kz/home/show/4302 Мұрағатталған 4 мамырдың 2016 жылы.
* http://ortalyk-kaz.kz/publ/tarikh/k_shikbaj_batyr/5-1-0-12206 Мұрағатталған 20 қыркүйектің 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Новобратское — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл, Новобрат ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 86 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Новокиевка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Еркөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 35 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Острогорское — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Айнакөл ауылдық округi құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 95 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Отрадное — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Карамышев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 60 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Пушкино — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Капитонов ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстікке қарай 42 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Купчановка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Қараөзек ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 21 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Суворовка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Карамышев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 65 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Мәт — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Карамышев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 55 км-дей жерде.
Абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 364 метр.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тастыөзек (2007 жылға дейін – Красный Кардон) — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Вознесен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстікке қарай 28 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тоқтамыс (1998 жылға дейін – Бестамақ) — Абай облысы Абай ауданындағы ауыл, Тоқтамыс ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Қарауыл ауылынан солтүстік-батысқа қарай 110 км-дей жерде орналасқан.
Бұрынғы атауы - Бестамақ.Бұл жер Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясына қатысты және басқа да жазбаларынан кездеседі. Эпопеяға жинаған деректерінде: «Қабантаудың қыр арқасынан көлденең созылған ақтастар - Мырзашоқы мен Шыңғыс арасындағы белгілі Қоңырәулие Барақ тасы. Шыңғыс жақтан жол келеді - сонда «Бестамақ» колхозы бар» десе, 1945 ж. жазылған «Ақын елінде» деп аталатын очеркінен: «Сондай-сондай Абай тұсында болған көп-көп оқиғалардың куәлары Бұғылы, Бестамақ, Мәйімбет сияқты биік тау, қалың адыр, көп қырқалар жатыр» деген жолдар бар.
## Дереккөздер |
Ярославка — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Журавлёв ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 77 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Күшікбай батыр Мырзамбетұлы (ХIX ғ.- қайтыс болған жылы белгісіз.) – ХVІІІ-XIX ғасырда өмір сүрген қазақ батыры, бойына ерекше қасиет дарыған, қалмақтармен соғыста үш жүзге ерен ерлігімен танылған қазақтың біртуар баһадүрі. Оның төртінші бабасы Бесім Тоқаұлы – Есім ханның әйгілі батырларының бірі.
Батыр жайындағы нақты деректер мардымсыз болғанымен, ел ішіндегі аңыздан мәлімі, қоныс еткен жеріне тосыннан шабуылдап, ауылдастарының малын тартып әкеткен ойрат-қалмақтардың соңынан түре қуып келіп, осы жерде айқасқа түскен. Өн бойына шешек қаптап, ауыр халде жатқанына қарамастан, атқа қонған ол жаудың бетін қайтарған.
Күшікбай Жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен белгілі батырлардың бірі. Ол батырлығына қоса нашарға қайырымды, әділдігімен аты шыққан адам.
## Шығу тегі
1623 жылы Ташкент ханы Тұрсынның көтерілісін Есім хан аяусыз басып, Тұрсынның басын алып, бүліктің негізгі күші болған қатаған тайпасының бойы арбаның дөңгелегінің ортасынан асатын еркек кіндіктілерінің бәрін қырып, қалғанын әр руға таратып жібергені, қатаған руының қырық сұлуын таңдаулы қырық батырына үлестіргені тарихтан мәлім. Бесімге қатағанның Дәулетбике сұлуы олжаға берілген. Ол сұлу болуымен қатар, даналығы, мейірімділігі, имандылығы, тапқырлығы, ділмарлығымен ел құрметіне бөленген. Бесім батырдың Дәулетбикеден туған ұрпақтары аналарының атымен «Дәулетбике тоқалары» деп аталады. Бұл тұқымнан 27 мың жылқы біткен Сапақ Тәңірбергенұлы мен атақты би Телғозының Шоңы шыққан.
Бесімнің бәйбішесі Бөтейден – Сарықожа, Қарашора, Есенаман туады. Бөтейден туған ұрпақтарды «Енең тоқасы» дейді. Бұл тұқымның басым дені Жаңаарқа, Шет аудандарын мекендейді, Өспен мен Ортаудың терістігінен басқа жерлерінің бәріне қоныстанған. XIX ғасырдың бірінші жартысында «Енең тоқалары» Ақмола уезінің құрамында үш болыс, «Дәулетбике тоқалары» Құлымбетті қосқанда тоғыз болыс болған.
Бесім батырдың бәйбішесі Бөтейден туған тұңғышы Сарықожадан Жасыбай батыр туады. Жасыбай батырдың сүйегі Баянауылдағы Жасыбай көлінің жағасына жерленген. Содан, бұрын Шойынкөл аталған көл Жасыбай аталып кеткен. Жасыбай батырды ұрыстарда жеңе алмай әбден өшіккен қалмақтың Құбамерген деген батыры аңдып жүріп, қапыда атып өлтірген. Жасыбай батыр мен Сүйіндік Олжабай батыр екеуі дос әрі жаумен бірге шайқасқан үзеңгілес болыпты. Жасыбайдың қазасы жанына қатты батқан Сүйіндік Олжабай батыр қайтсе де Құбамергеннен кек алуға ант беріп, «Сиректас» деген жерде болған соғыста оны жеңіп, тірідей қолға түсіріп, асаудың құйрығына байлап, сүйретіп өлтіреді. Жасыбай батыр қаза болған тау асуы «Жасыбай асуы» аталып кеткен.
Жасыбай батырдан Қалмамбет, Мырзамбет туады. Мырзамбет екі әйел алған. Бәйбішесінен – Күшікбай, Ескене, Досқана, Естемес, Балапан; тоқалынан – Дулат, Таймас, Тәстен, бұларды «Үшқоңыр» дейді. Мырзамбет 120 жасында дүниеден озған. Сүйегі Нұра өзенінің бойына жерленген, бірақ, дәл қай жерге қойылғаны белгісіз. Мырзамбеттің ағасы Қалмамбет өз кіндігінен бала болмағандықтан, Күшікбай мен Ескенені асырап алған. Қалмамбет Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің маңына жерленген.
Ел аралап жүрген бір көріпкел Мырзамбет балалары туралы: «Күшікбайдың басының бағы артық, Ескене ел билейді, Естемес ер көңіл, Досқана есепке мығым» деген екен. Ел аузындағы сөзге қарағанда көріпкелдің айтқаны тура келген.
## Өмірбаяны
Күшікбай – XVIII-XIX ғасырда өмір сүрген. Күшікбай батыр екі әйел алған. Бәйбішесі – Сайдалы Аталық Нияз батырдың қызы – Берсұлу. Берсұлудан – Өтебай, Сәмек, Темірбек, Айдарбек, Шыныбек; тоқалынан (Тарақты Жаманәлі деген кісінің қызы) – Сеңгір, Орақ, Бұлғақ (бұларды «Үшқара бала» дейді) туады. Батыр туралы әңгімелер көп. Сайдалы Аталық Нияз батырдың қызына үйленуінің өзі оның жеке басының қадірінің айғағы. Күшікбай батыр мен тарақты Байғозы батыр замандас, қатарлас, майдандас, үзеңгілес, бірін-бірі қатты сыйлайтын тұлғалар екен. Бірде екеуі жауға бірге аттанады. Жорық жолы көлденең биік кезеңге тірелгенде Күшікбай батыр Байғозы батырға «Мен білсем, қалмақтар осы кезеңнің арғы тұсында жатыр. Сен атымды ұстай тұр, барып біліп келейін», – дейді. Кезеңнен жаяу асып кеткен Күшікбай сүт пісірім уақыт өте қайта оралып, «Қалмақтар кезеңнің етек тұсында екен, қара тұман қаптатып, есі шыққан немелерді бір-бірімен қырқыстырып қойдым. Бірін-бірі аяусыз жусатып жатыр. Мен атқа мінбей қимылдамаңдар, әбден қырылып бітсін» – дейді. Әлден уақытта Күшікбай батыр атына қарғып мініп, ілгері шаба жөнеледі. Кезеңнен асқанда Байғозы батыр етекте жайрап жатқан қалмақтарды көріп «Аруағыңнан айналайын!» – деген екен.Тағы бір әңгіме былай өрбиді. Қазақ пен қалмақ әскерлері бетпе-бет келіп, шеп құрып тұрады. Біраз уақыт өткенде Күшікбай батыр ұзақ аңдысқа шыдай алмай, делебесі қозып, «Ия, аруақ!» деп жауға жалғыз шабады. Сол-ақ екен қалмақ қолы бей-берекет, тым-тырақай қаша жөнеледі. Қазақтар қашқан қалмақтардың соңына түсіп, ойсырата жеңіп, талайын тұтқындайды. Тұтқын қалмақтардан «Жалғыз шапқан батырдан неге қаштыңдар?!» – деп сұрағанда, олар «Жалғыз батыры несі? Аспанмен тілдескен қалың өрт қаптап келе жатса, қашпағанда қайтеміз?!» – деп жауап беріпті.Байғозы батыр ауылдастарымен үйінде әңгіме-сұхбат құрып отырғанда бір жігіт Күшікбай батырдың келгенін хабарлайды. Байғозы «Күшікбай кіргенде тырп етпеңдер, әуселесін көрейін, – дейді. Сөйткенше, «Ассалаумағалейкум!» – деп Күшікбай батыр кіріп келеді. «Уағалейкумассалам, Күшеке, жоғарыда болыңыз!» – деп Байғозы батыр елпілдеп сәлем беріп, батырды төрге отырғызып, барынша құрметтеп, шығарып салады. Күшекең аттанып кеткен соң, ауылдастары Байғозы батырға «Батыреке, өзіңіз емес пе «Күшекең үйге енгенде тырп етпе» деген, мына қылығыңызға не жорық? – деп сұрайды. Сонда Байғозы батыр «Әй, жігіттер-ай, мен Күшекеңмен соғыста сынастым, аса алмадым, енді, бейбіт күнде бір сынасайын деп едім, оным да болмады. Менің жолбарыс кием Күшекеңнің арыстан киесі ақыра ұмтылғанда түлкіге айналып, өзім жерге кіріп кете жаздаған жоқпын ба?» – деген екен.
Мұнымен қоймай, Күшікбай батырға қыр көрсетпек ниетпен Байғозы батыр жігіттеріне «Жақын маңда Күшекеңнің бір үйір жылқысы жүр, әкеліп, байлап, қымызын іше беріңдер» - дейді. Жігіттері оның айтқанын орындап, қымызға қарық болады. Арада бір жұма өткенде Күшікбай батыр келіп, желідегі өз жылқысын, Байғозы батырдың сауын үйірімен қосып айдап кетеді. Куайық деп желіккен жігіттерге Байғозы батыр «Қимылдамаңдар, бүкіл тау-тас, сай-сала, бар бұта, көденің әр сабағына дейін «Күшікбайлап!» құлағымды тұндыра ұрандап тұрған жоқ па?! Алса алсын, енді, батырдың алдынан көлденең шықпаспын, өле-өлгенше көңілін жықпаспын!» – деген екен.Күшікбай батыр – 12 мың жылқы біткен аса дәулетті әрі мырза, қиянатқа, арамдыққа төзбейтін, ары таза, мәрттікпен қатар дінді берік ұстанған адам. ХІХ ғасырдың орта кезінде әкесі Қалмамбетті өсиеті бойынша Түркістанға жерлеуге апарған сапарында Айнақожа есімді аса білімді қожаны кездестіріп: «Біздің елде дін әлсіз, елге келіп, дін үйретіңіз» – деп қолқа салады. Айнақожа келісімін береді. Келесі жылы көктемде батыр елін жайлауға көшірмей, қожаларды күтеді. Көп күткен батыр тағаты таусылып, қожалардан күдер үзіп, көшуге ыңғайланып, киіз үйлерді жыққыза бастағанда Ебентай ашасы жағынан ауылға беттеп келе жатқан үш салт атты көзіне шалынады. Бұлар Айнақожа мен баласы Зейне, інісі Мойнақ еді.
Айнақожа халық арасында ислам дінін уағыздап, бала оқытады, елді мұсылмандықтың тура жолына салады. Шариғат заңына, адалдыққа тәрбиелейді, Алланың алдындағы парызын орындамағандардың күнәһар болатынына жұртты сендіреді. Ұрлық-қорлық, зорлық бүтіндей тиылып, пейіл түзеліп, татулық пен мейірім салтанат құрады. Тіпті, тоқаның атақты байы әрі беделдісі Қорысбай өлгенде оның ислам дінінің бес парызын орындамағанын алға тартып, намазын шығаруға рұқсат бермей отырып алады. Ақыры, ел ақсақалдарының өтінішіне көніп, рауаятқа екі адамды куә қылып, малынан зекет бергізіп барып, жаназасын шығартады. Кейіннен «елдің сауатын ашып, сәждеге жықтым, қалғаны – сендерге аманат» деп Зейне мен Мойнақты қалдырып, өзі Түркістанға қайтады. Тағы бірер жыл өткенде Енең Тоқасы еліне Айнақожаның інісі Күзгібай мен Ермек қожалар келіп, оның сауапты ісін жалғастырған.Күшікбай батыр қожа әулетін қатты құрметтеген, мал мен жер бөліп беріп, қажеттерін өтеп, барынша қамқорлық жасаған. Ел ішінде қожалар уағыздаған ислам дінінің амалдарының мүлтіксіз орындалуын, ұлдың да қыздың да сауат ашуын қатаң қадағалаған. Дүниеден қайтарда «Қожалардың көңіліне қаяу түсірсеңдер, көрімде тыныш жатпаймын» деген екен.
## Ұрпақтары
Батырдың ұрпақтарынан бүкіл қазаққа белгілі өнер иелері – ақындар мен ділмар шешендер, жазушылар мен ғалымдар, мәдениет және қоғам қайраткерлері, халыққа қадірменді жақсылар мен жайсаңдар шықты. Тұңғыш ұлы Өтебай сал-серілік құрған, әнші, күйші, тапқыр шешен әрі мырза, мәрт, бай адам болған. Ол туралы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, академик Әлкей Марғұлан еңбек жазған. Бәйбішесі – қыпшақ Алданазар ханның қызы.Елге әйгілі Нұрмағамбетұлы Әміреш шешен, физика-математика ғылымының докторы Қордабай Оспанов, қоғам қайраткерлері Гүлнәзия Әбутәліпқызы, Қылыш Ыбыкенұлы, Қадыр Иманбаев, Жаңаарқа ауданынан шыққан тұңғыш Қазақстан Республикасының Халық мұғалімі Мэлс Ахмедин, атақты домбырашы Сарбас Бақмағамбетұлы, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Мұхамеджан Тілеуханов, Астанадағы Қаржы полициясы академиясының ректоры Рамазан Тілеухан, атақты әнші, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, белгілі қоғам және мәдениет қайраткері Бекболат Тілеуханов және тағы да басқа таланттылар мен дарындылар – Күшекеңнің ұрпақтары.
Қазақтың біртуар сұңғыла Сәкені шыққан Енең Тоқасының ғана емес, бүкіл ұлтымыздың аруақ тұтқан қаһарман да киелі батыры Күшікбай бабамыздың сүйегі Нұра ауданындағы Құндызды өзенінің оң жағасына жерленген, бейіті бүгінге дейін сақталған. Үлкендердің айтуына қарағанда, баласы Темірбекті де жанына қойған.2002 жылы 21 шілдеде Қарағанды облысы, Шет ауданына қарасты Нілді-Өспен ауылында Қалмамбет-Мырзамбет ұрпақтары бабаларына арнап үлкен ас берді. Аста салтанатты жиын өткізіліп, бабаларға құран бағышталды. Өспен тауының басына ескерткіш тас қойылып, Сәкен Сейфуллинге ескерткіш орнатылды, мұражай ашылды. Мерекелік іс-шаралар жоғары деңгейде өткізілді.Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл толған биылғы жылы Күшікбай батыр ұрпақтары тағы бір игілікті де сауапты іске кірісті. «Күшікбай батыр» қорын құрып, батыр бабаның басына мазар көтеру шарасын қолға алды.
## Батыр туралы еңбектер
* Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, Шығыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2014.- Б. 418..
* Сейсенұлы Д. Қорғансызға қорған керек [Мәтін] / Д. Сейсенұлы // Ертіс өңірі. - 2009. - 9 қыркүйек.- Б.12-13.
* Имашұлы М. Күшікбай батыр [Мәтін] / Имашұлы М. // Семей таңы. - 2003. - 20-26 маусым.- Б.14.
* Ұлылар мекені [Мәтін] // Ертіс өңірі. - 2005. - 18 тамыз.- Б.12.
* Байқадиұлы С. Күшікбай батыр ұлықталмақ [Мәтін] / Байқадиұлы С. // Ертіс өңірі. - 2010. - 6 қазан.- Б.3.
* Бәшеев К. Күшікбай батыр [Мәтін] : [Семей өңірі Уақтан шыққан Күшікбай батыр Қанайұлы туралы] / К. Бәшеев // Ертіс өңірі. - 2010. - 3 қараша.- Б.13.
* Қасымжанұлы, Сәтжан. Күшікбай батырға [мәтін] : тарихи белгі қойылды / С. Қасымжанұлы // Семей таңы. - 2012. - 24 тамыз.- Б. 1.
* Нұғманбекова , Раушан. Күшікбай батырға ескерткіш орнатты. [Мәтін] : [Семейден Қарауылға шыға берістегі Күшікбай кезеңіне батырға арналған монумент қойылды.] / Р. Нұғманбекова // Дидар. - 2012. - 30 тамыз.- Б.2.
* Сейсенұлы , Дәулет. Әуезов кейіпкеріне қашан ескерткіш қойылады? [Мәтін] / Д. Сейсенұлы // Дидар. - 2012. - 1 қараша.- Б.19.
* Битан, Азамат. Жер кіндігі -Жидебай немесе Абай ауылына саяхат [Мәтін] / А. Битан // Менің өлкем. - 2013. - 8 тамыз.- б. 9.
* Бекен Исабаев. Ұлылар мекені-Ақшоқы [Мәтін] / Б. Исабаев // Ертіс өңірі . - 2015. - 18 тамыз.- Б.12-13.
## Сілтемелер
* http://abayeli.kz/index.php/en/world-1/item/289-k-shikbaj-batyr Мұрағатталған 7 мамырдың 2016 жылы.
* http://qamshy.kz/home/show/4302 Мұрағатталған 4 мамырдың 2016 жылы.
* http://ortalyk-kaz.kz/publ/tarikh/k_shikbaj_batyr/5-1-0-12206 Мұрағатталған 20 қыркүйектің 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Бормида (итал. Bormida) — бастауын Лигурий тауларынан алып, кейін Пьемонт әкімшілік аймағы бойынша ағып өтіп, Танаро өзеніне құятын Италияның солтүстік-батысындағы өзен.
Өзеннің ұзындығы 154 шақырымды қамтиды, су алабының ауданы 3 мың км²-тың шамасында.
1800 жылы Бормида өзенінің маңында Аустрия мен Францияның арасындағы Наполеон Бонапарттың екінші кампаниясының ақтық шайқасы болып өткен, шайқастың нәтижесінде аустриялық әскер жеңілгенін мойындап, Италиядан біржола кеткен .
Өзеннің жағалауында Миллезимо коммунасы орналасқан.
## Дереккөздер
↑ Бормида // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
## Фотогалерея
*
*
* |
Буревестник — Ақмола облысы Егіндікөл ауданындағы ауыл, Буревестник ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Егіндікөл ауылынан шығысқа қарай 27 км-дей жерде, Жарлыкөл көлінің оңтүстік жағалауында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Бектұрғанов Хасан Шаяхметұлы (1922, Мамлют ауданы Мамлют қаласы — 1987, Тараз қаласы) — партия және қоғам қайраткері.
Арғын тайпасының Қарауыл руынан шыққан.
1941 жылы Фрунзе (Бішкек) жаяу әскер училищесін, Алматыдағы КОКП ОК жанындағы Жоғары партия мектебін (1958) бітірген. 1941 жылы Қызыл армия қатарына шақырылып, 38-атқыштар дивизиясының құрамында взвод командирі болып, Калинин және Солтүстік-батыс майдандардағы шайқастарға қатысқан. 1942 жылы сәуір айында 8-гвардия И.В. Панфилов дивизиясында полк комсоргы, 1943 жылдың сәуір айынан 19-гвардия атқыштар дивизиясында полк комсоргы бола жүріп, соғысты аяқтайды. Петропавл қаласына оралған соң Солтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің нұсқаушысы; кейіннен Совет (қазіргі Аққайың ауданы) ауданы партия комитетінің хатшысының орынбасары; 1958 — 66 ж. Көкшетау, кейіннен Ақтөбе облысы партия комитеттері хатшысының 2-орынбасары, атқару комимтетінің төрағасы; 1966 — 83 жылдары Қызылорда, Жамбыл облысы партия комитеттерінің 1-хатшысы қызметтерін атқарған. Бірнеше ордендермен және медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Мәулен Сатымбайұлы Мамыров (14 желтоқсан, 1970 ж.т., Алматы облысы Қаратал ауданы Ақиық ауылы) — палуан, еркін күрестен халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Еңбек сіңірген спорт шебері (1994). 1991 жылдан А.Бұғыбаевтың жетекшілігімен жаттықты. Қазақстанның 11 дүркін чемпионы (1992 — 2002).
## Өмірбаяны
* І.Жансүгіров атындағы Жетісу университетін бітірген (1994).
* 1989 жылдан Қазақстанның ұлттық құрамасында
* 1997 жылдан “Динамо” ұйымының орталық кеңесінде жұмыс істейді.
## Жетістіктері
* Жастар арасындағы әлем біріншілігінің (Австрия, 1988) қола жүлдегері
* КСРО жастар ойындарының күміс жүлдегері (Запорожье, 1989)
* КСРО Кубогінің жеңімпазы (Тбилиси, 1990)
* КСРО чемпионы (Гомель, 1990)
* ТМД елдері чемпионатының қола жүлдегері (Мәскеу, 1992)
* Азия ойындарының чемпионы (Жапония, Хиросима, 1994)
* Азия Кубогі жарысының (Индонезия, 1995) жеңімпазы
* Орталық Азия ойындарының (Ташкент, 1995) жеңімпазы
* 26-Олимпиялық ойындардың қола (АҚШ, Атланта, 1996) жүлдегері
* Әлем чемпионатының қола жүлдегері (Ресей Федерациясы, Красноярск, 1997)
* Орталық Азия ойындарының (Алматы, 1997) чемпионы
* Шығыс Азия ойындарының (Корея, Пусан, 1997) чемпионы
* Азия (Ташкент, 1999) чемпионы
* Шығыс Азия ойындарының (Жапония, Осака, 2001) чемпионы.
## Марапаттары
1-дәрежелі “Айбын” орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Сәмедбек Садықбекұлы Мехмандаров (әз. Səməd bəy Sadıx bəy oğlu Mehmandarov) (16 қазан, 1855, Ленкоран — 1931, Баку) — ресей патша әскерінің артиллериясының (зеңбірек әскерінің) генералы, Әзірбайжан Демократикалық Республикасының және кеңес мемлекетінің әскери қызметкері.
## Өмірбаяны
* Қарабақтағы ақсүйектер, бектер тегінен шыққан. 1855 жылы қазанның 16-сында Ленкоранда туған.
* Бастауыш білімін Баку қаласындағы гимназия мектебінде алған.
* Әскери қызметін 1873 жылы қыркүйектің 1-інде Санкт-Петербургта 2-ші Константин әскери училищесінде юнкер болып басталған.
* Осы училищесін бітірген соң 1875 жылында прапорщик болып 1-ші Түркістан артиллериялық (зеңбірек) бригадасына жолдаған еді, соңда 3-ші батареясының тауда соғысатын взводтың басшысы еді.
## Дереккөздер |
Қоңырқұлжа ҚұдаймендеұлыӘкесі Құдайменде Орта жүзде Обаған мен Есіл арасындағы аймаққа билік жүргізді. 1820 – 30 жылдары алдымен Ұбайдолла, кейіннен Саржан сұлтандар Ресейге қарсы бас көтерген кезде Қоңырқұлжа өкімет әскеріне көмектесті. 1832 жылы Ақмола округі ашылғанда, оның алғашқы аға сұлтаны болып сайланды. 1837 – 47 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысына қатысушылардың басты жауларының бірі болды. (18 ғасырдың соңы – 19 ғасыр) – сұлтан.
## Пайдаланған әдебиетттер |
Күнбағыс майы — күнбағыс дәнінен алынатын май. Оның иісі кетірілген, қоспадан тазартылған, гидрадталған және қоспадан тазартылмаған түрлері шығарылады. Иісі кетірілген, қоспадан тазартылған, гидрадталған майлар мөлдір, сары, ашық-сары түсті болып келеді. Сонымен бірге олар тұнғанда су жиналмалы. Қоспадан тазартылмаған майдың түсі ашық-сары келеді, өзіне тән иісі болады. Тұнғанда аздап су жиналады. Ал иісі кетірілген май әйнек немесе полимерлік герметикалы ыдысқа құйылып шығарылады. Күнбағыс майының құрамында ағза үшін өте бағалы, толық қаныққан қышқыл зат (60—70%) болады. Бұл майды салаттарға, соустарға, тұздықтарға қосады, ет, балық, көкөністер мен қамырдай әзірленетін кейбір тағамдарды қуыруға пайдаланылады.
## Тарихы
Ресей империясында қолданыла бастады. Даниил Бокарев 1829 жылы майды дәннен алу әдісін тапты.4 жылдан соң 1833жылы Ресейдегі ең бірінші май өндіруші завод құрылды. 1834 жылы Бокарев жеке фабрика ашты. 1835 жылы шет елдерге экспорттай бастады. 1860жылы Алексеевкада шамамен 160 завод болды. |
Ұлытоған — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Никольск ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстікке қарай 38 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Абай — Ақмола облысы Қорғалжын ауданы, Қорғалжын ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Қорғалжын кентінен солтүстік-шығысқа қарай 6 км-дей жерде, Нұра өзенінің сол жақ аңғарында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Күнжіт майы — күнжіт өсімдігінен (сезам) алынатын өсімдік майы.
## Құрамы және физикалық қасиеттері
Күнжіт майы микроэлементтерге және қышқылдарға бай. Кіретін қышқылдар(%):
* Стеарин 4%-6%,
* Пальмитин7%-8%,
* Миристин 0,1%,
* Арахин 1%дейін,
* Олеин 35%-48%,
* Линол 37%-48%,
* Гексадецен 0,5%дейін.
Күнжіт дәндерінде магний, фосфор, кальций сияқты пайдалы минералдар болса да, май құрамында олар жоқ .
Майдың қату температурасы —3 −7 °Cдейін, тұтқырлығы (133—207)10−6 м2/сек.
Құрамында антиоксиданттар болуына байланысты май 9 жыл сақталына алады.
## Қолданылуы
Бұл өсімдік майы тағамға қосатын дәмдеуіш ретінде ғана емес, косметикалық, емдік салада да кең таралған.Өзіне тән ерекше иісі бар, құнарлы май үнді, корей, жапон, қытай және тай асханаларының ажырамас бөлігі.
Косметологияда қолданылуы:май теріге сініп, оны тазалап ылғалдандырады, осы арқылы қартаюды тоқтатады.
Майдың зиянды сәулелерді жұту қасиетіне байланысты күнге қарсы кремдарда қолданылады.
Медицинада қолданылуы:
* Өкпе ауруларына қарсы көмек
* Қант диабетімен ауыратын адамдарға ұсынылады
* Күнжіт майы іш қатуының, қышқылдығы жоғары гастриттің, гастродуодениттің, асқазанның және аш iшек ойық жарасының, шаншу, энтероколит, асқазан асты бездiң аурулары, гельминтоз ауруларының алдын алуда қолданылуы мүмкін. Майдың асқазан сөлінің жоғарғы қышқылдығын реттеу, iшек түйнектерiн жеңiлдетiп, қабынуға қарсы, бактерицидтік, аздап iш айдау және ішек құртты шығару әсерін беретін қасиеттері бар.
* Қанның қышқылдығын реттейді
* Қалқанша бездің гиперфункциясы, қаназдықта қолданылады.
* Артық салмақта арықтауға көмектеседі.
## Дереккөздер |
Ортақшыл — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Амангелді ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 70 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Рәшев Мыңбай (1930), ақын.
Мыңбай Ахметкәрімұлы Рәшев (Тотыяйын Рамазанов) 1930 жылы 19 қазанда облысымызға қарасты шалғайдағы Баршатас ауданының "Алғабас" совхозында (бұрынғы Семей облысында) туған.
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының тіл және әдебиет факультетін бітірген.
"Жас алаш" (бұрынғы "Лениншіл жас!" газетінде) қызмет еткен.
Осыдан кейін "Ара" - " Шмель" журналына шақырылып, сықақ жанрында қызмет етуі де оның творчествосын байыта түседі.Журналдың алғашқы бас редакторы ұлы жазушы Ғабит Мүсіреповтің тәлім-тәрбиесінде болған жылдары жемісті. " Терек пен тікенек", " Бетің қисық болса", " Қисық айна", " Суылдақ", " Бүйімбай" т.б. сатиралық жинақтары басылды.Сықақтары мен мысалдары " Крокодил қосымшасы" сериясында, " Крокодил", " Дружба народов" журналдарында да жарық көрген. М.Рәш тек сатирик қана емес, эпик ақын. М.Рәшевтің тұңғыш өлеңдер жинағы 1955 жылы "Алғашқы боразда" деген атпен жарыққа шықты.Қырыққа тарта кітаптың авторы Мыңбай жиырмаға жуық поэмалар мен балладаларын оқырманға ұсынды. Олардың ішінде шұбартаулық жас шопандар өмірінен жазған "Бастау," 28 - гвардияшы-панфиловшы батырлар, Төлеген Тоқтаров, Мәлік Ғабдуллин, Бауыржан Момышұлы өмірінен жазылған поэмалары - " Батыр- дастан" және әзірбайжан халқының ұлы ағартушысы, драматургі, ақыны Мырза Фатали Ахундов жайынан жазған " Сабухи" поэмалары әдебиетімізде елеулі туындылар.Мыңбай шығармалары алуан тақырыпты, солардың ішінде Отанға деген шексіз сүйіспеншілік, халықтар достығы, қарапайым еңбек адамдарының өмірі, бүгінгі замандас бейнесі - міне, ақын творчествосына арқау болған тақырыптар.Бүгінгі ұланғайыр өміріміздің елеулі де ауыр мәселесі - экология проблемасын тебірене, ядролық жарылыстарға, соғыс атаулыға ащы наразылығын ашына жырлайды. Өткен ғасырдағы ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов өмірінен жазған " Жұлдызды жиһанкез" дастаны да айтуға тұрарлық. Сатирик жалақор, жәдігөйдің сұрқия қылығын өткір сатирамен өртейді. Басқаларды сақтандырады, тазалыққа, пәк адамшылыққа шақырады.Мыңбай сатириктік өрнегін поэзияда ғана емес, прозада да көрсетіп келеді. Сықақ, әзіл-оспақ өлеңдері тәрізді қара сөзбен жазылған әңгімелері де ықшам, тап-тұйнақылығымен татымды да тартымды оқылып отырады. Оқиғалары нанымды. 1957 жылдан Жазушылар одағының мүшесі. Біраз өлеңі орыс тіліне аударылып жеке кітап боп басылды. М. Рәшевтің сықақтары, фельетондары мен мысалдары өзге тілдерге де аударылған. Мыңбай Рәш өз жанрында әдебиетімізге белгілі дәрежеде үлес қосқан белді, бедерлі қаламгер.Ақын " Тың және тыңайған жерді игергені үшін!" медалімен марапатталған.
## Дереккөздер
1. Шығыс Қазақстан облысы мәдениеті кітабы, АТАМҰРА |
Добровольное — Ақмола облысы Бұланды ауданы, Новобрат ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 94 км жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сманов Лесхан (30.3.1949 жылы туған, Түркістан облысы Отырар ауданы Отырар ауылы) – педагогика ғылымдарының докторы(2000). Шымкент педагогика институтын (1973, қазіргі Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) бітірген. Түркістан облысы Бөген ауданындағы орта мектепте мұғалім, директор (1973–1981), Шымкент педагогика институтында аға оқытушы (1981–1993), Халықараралық қазақ-түрік университетінің Шымкент бөлімшесінде декан (1993–1999) болды. 1999 жылдан проректор қызметін атқарады. 53 ғылыми жарияланымның, 2 монографияның авторы.
## Дереккөздер
Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы |
Болатхан Қазыханұлы Заядан - биология ғылымдарының докторы, профессор, Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі. Биология және биотехнология факультетінің деканы.
Заядан Болатхан Қазыханұлы (08 маусым 1961 жылы туған, МХР) – биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі (2020). 1979 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін Ұлан-Батор қаласындағы Моңғол ұлттық университетінің жаратылыстану факультетіне оқуға түсті. Университетте оқуын аяқтағаннан кейін, 1984 жылдан бастап Моңғолия Ғылым Академиясының (МҒА) Жалпы биология институтының микробиология лабораториясында кіші ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді. 1986 жылдан МҒА Биотехнология институтының микробиологиялық синтез лабораториясының аға ғылыми қызметкері ретінде жұмыс жасады.
1989-1990 жж. – КСРО Ғылым Академиясының Өсімдіктер физиологиясы институтында стажер-зерттеуші (Мәскеу қ.). 1990-1992 жж. Ленинград мемлекеттік университеті Биотехнологиялық орталығының стажер-зерттеушісі, содан кейін Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің генетика және селекция кафедрасының аспиранты.
1996 жылдан бастап, "Норфулорозанға төзімді Chlamydomonas reinhardtii мутантты штаммдарының генетикалық талдауы" тақырыбында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғағаннан кейін, СПбМУ биология ҒЗИ аға ғылыми қызметкері ретінде ғылыми жұмысын жалғастырды.
2006 жылы "Су экожүйелерінің мониторингінде, функциялануында және ремедиациялауда фототрофты микроорганизмдердің рөлі" тақырыбы бойынша экология – 03.00.16, микробиология – 03.00.07 мамандықтары бойынша докторлық диссертациясын сәтті қорғады. 2003 жылы оған "доцент" және 2007 жылы "профессор" ғылыми атағы берілді, 2017 жылы ҚР ҰҒА корреспондент - мүшесі және 2020 жылы ҚР ҰҒА академигі болып тағайындалды.
2001 жылдан бері – әл - Фараби атындағы ҚазҰУ микробиология кафедрасының доценті, 2007 жылдан – микробиология кафедрасының профессоры, 2011-2015 жылдары әл-Фараби атындағы ҚазҰУ биотехнология кафедрасының меңгерушісі. 2015 жылдан қазіргі уақытқа дейін – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биология және биотехнология факультетінің деканы.
Қазақстанда алғаш рет Б.К. Заядан басшылығымен әл-Фарабидің атындағы ҚазҰУ-да фотобиотехнология зертханасы құрылды, оның базасында микробалдырлар мен цианобактериялардың молекулярлық-генетикалық таксономиясы, микробалдырлар биологиясы мен экологиясы, фототрофты микроорганизмдердің физиологиясы, биохимиясы және биотехнологиясы бағыттары бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіледі.
Б.К. Заядан бастамасымен АҚШ, Жапония, ҚХР, Польша, Ресей, Чехия және Ұлыбританияның ірі ғылыми орталықтарымен бірлескен зерттеулер белсенді жүргізілуде. Оның К. А. Тимирязева атындағы Өсімдіктер физиологиясы институты РҒА (Мәскеу) Жасушаішілік реттеудің молекулалық негіздері лабораториясымен бірге жұмысының нәтижесінде алғаш рет цианобактериялар штаммдарының геномдары секвенирленді, липидтердің, май қышқылдарының және токсиндердің биосинтезін зерттеуге бағытталған зерттеулер жүргізілді.
Оның ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелері беделді шетелдік библиографиялық деректер базасында (Scopus және Web of Science) көрініс табуда. Ол алыс және жақын шетелде және Қазақстанда 400-ден астам жарияланым жариялады, оның ішінде 16 кітап және 6 монография, сондай-ақ "Фототрофты микроорганизмдердің экобиотехнологиясы" 2011, 380б., "Biomonitoring water ecosystems based on microalgae", 2015, 251б., "Цианобактериялар – биодизель алудың әлеуетті продуценттері", 2020 ж., 201 б. сияқты монографиялары бар, оқулықтары: "Экологиялық биотехнология" 2014, 314б., "Basics of Biotechnology", 2019, "Фототрофты микроорганизмдер биотехнологиясы", 2020, 341б. Ол 21 патенттің иесі, олардың ішінде 17.03.2016-дан №2015/0451.2 "Фототрофты микроорганизмдер консорциумын криосақтау тәсіліне"; " Биоотын өндірісі үшін шикізат ретінде Cyanobacterium sp. IPPAS-1200 штаммына" пайдалы модельге патенттері бар.
Заядан Б.К. қызметінің бағыты тек Қазақстанда ғана емес , шетелде де басым болып есептелетін "Фототрофты микроорганизмдер, олардың биотехнологияда және биоэнергетикада қолданылуы" ғылыми мектебінің негізін қалаушы болып табылады. Оның жетекшілігімен 6 кандидаттық, 9 PhD докторлық диссертация қорғалды.
Сонымен қатар, келесідей марапаттары мен атақтары бар: "Ы. Алтынсарин" төсбелгісі (2016); ҚР БҒМ "Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін" (2018); ҚР БҒМ "Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің құрметті қызметкері" (2019); Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің "Ерен еңбегі үшін" медалі (2019); «әл-Фарабидің үлкен күміс медалі» (2021); Қазақстан халқы Ассамблеясының "Бірлік" алтын медалі (2021); "Қазақ аграрлық университетіне 90 жыл" мерейтойлық медалі (2021); «Қазақстан Республикасы жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» атағының иегері (2008ж., 2018 ж.).
Web of Science Core Collection деректері бойынша, "Жасыл энергетика" саласындағы қазақстандық ғалымдар арасында жоғары дәйексөз келтіргені үшін ҚР БҒМ дипломымен; Springer Nature баспасының журналдарында жариялау белсенділігінің жоғары көрсеткіштері үшін сертификатпен (2017); "Top Researcher in Engineering and Technology" номинациясында Scopus Award-2019 дипломымен (2019) марапатталған. Соңғы 5 жылдағы мақалаларының дәйексөздерінің саны-540, h-index-12. Қазіргі уақытта әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Биология және биотехнология факультетін басқара отырып, Б.К. Заядан еңбек нарығында бәсекеге қабілетті кадрларды даярлау сапасын арттыруға және олардың жоғары білім деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған үлкен жұмысты жүзеге асыруда.
## Өмірбаяны.
1984 жылы Ұланбатыр қаласындағы Монғолия мемлектеттік университеті табиғаттану факультетін "Биофизика" және «Биологиядан оқытушы» мамандығы бойынша үздік бітіріп, Монғолия Ұлттық Ғылым Академиясы (МҰҒА) Жалпы биологиялық зерттеулер институтының микробиология лабораториясында кіші ғылыми қызыметкері,
1988 жылы МҰҒА Биотехнология институтның Микробиологиялық синтез лаборториясында ғылыми қызыметкері болып істеді.
1989-1990 жылдары Москва қаласындағы К.А. Тимирязев атындағы «Өсімдіктер физиологиясы институтының альгология лабораториясында» стажер-зерттеуші,
1990-1992 ж. Ленинград Мемлекттік университетінің Биотехнологиялық орталығында «Фотобиотехнология» ғылыми бағыты бойынша стажер-зерттеуші,
1993-1996 ж.ж. Санкт-Петербург университетінің генетика және селекция кафедрасында аспирантурада оқып, 1996 ж. осы кафедрада 03.00.15 - генетика мамандығы бойынша «Генетический анализ мутантов Chlamydomonas reinhardtti, устойчивых к норфлуразону» тақырыбында қорғап, биология ғылымдарының кандидаты дәрежесіне ие болды.
1996-1997 ж. Санкт-Петербург университеті Биологиялық Ғылыми зерттеу институтының микроорганизмдер генетикасы лабораториясының аға ғылыми қызыметкері,
1997-2001 жылдары Қазақстан Республикасы Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің экология кафедрасы доценті қызымет атқарды. 2000 жылы Үндістанның Хайдарабат, Дели қалаларында 3 ай сынақ мерзімін өткізді.
2001 жылдан әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің микробиология кафедрасының доценті, 2002 жылы осы университетте докторантурада оқыды және дәріс берді. 2003 жылы ҚР БҒМ ЖАК шешімен бойынша "доцент" ғылыми атағы берілді.
2007 жылдан қазіргі уақытқа дейін әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің микробиология кафедрасының профессоры болып істейді.
Осы аталған кафедрада 2009-2015 жылдар аралығында кафедра жетекшісі қызметін атқарған.
2006 жылы 03.00.16 - экология; 03.00.07 - микробиология мамандықтары бойынша «Роль фототрофных микроорганизмов мониторинге, функционировании и ремедиации водных экосистем» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғап, биология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алды. ҚР БҒМ БҒ саласындағы ҚА комитетінің 2008 жылы 30 мамырдағы шешімімен «профессор» ғылыми атағы берілді.
Заядан Б.К. бакалавр студенттер, магистранттар, аспиранттар және PhD-докторанттарға дәріс оқумен бірге олардың бітіру жұмыстарына жетекшілік жүргізеді. Оның жетекшілігімен Қазақстанда 4 кандидаттық диссертация, 10 магистрлік диссертация дайындалып қорғалынды.
Ғылыми зерттеу нәтижелерінде алыс, жақын шет елдер және Қазақстанда 150 -дей ғылыми жұмыстар, 3 авторлық куәлік және 2 оқу құралы жарық көрді. Ол алғаш Қазақстан Республикасында фототрофты микроорганизмдер фотобиотехнология лабораториясын ұйымдастырып, ғылыми зерттеулер жүргізуде. Заядан Б.К., Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің қаржыландыратын іргелі ғылыми бағдарламалар мен халықаралық жобалардың жетекшісі.
Заядан Б.К., халықаралық конференциялар мен ғылыми семинарларға қатысумен қатар (Урумчи 2003ж, Сянь, Санкт-Петербург 2004ж, Стамбул 2008ж) Қытай, Германия, Ресей, Түркия, Монғолия және Үндістан ғылыми лабораторияларымен тығыз байланыста біріккен ғылыми зерттеулер жүргізуде.
Ғылыми-зерттеу, ғылыми-ұйымдастыру және оқытушылық қызметіне қосқан үлесі үшін Б.Қ. Заяданға «әл-Фараби атныдағы ҚазҰУ -дың ең үздік оқытушысы» жеңімпазы және Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі 2008 жылдың «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» атағы берілді.
Екі ұл және бір қыз тәрбиелеп өсірді. Осы ұл-қыздарынан 4 немере сүйіп отыр.
2015 жылдан бері ҚазҰУ-нің биология және биотехнология факультетінің деканы қызметін абыроймен атқарып келеді.
Екі ұл және бір қыз тәрбиелеп өсірді. Осы ұл-қыздарынан 4 немере сүйіп отыр.
### Ғылыми жарияланымдар
Кітаптар, монографиялар
* Экологическая Биотехнология Фототрофных Микроорганизмов // Арыс 2011г. ISBN 9786012910469 368стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Экологическая Биотехнология.Pdf]
* Экологиялық Биотехнология // Изд-Во "Литер" 2013г. ISBN 978-601-80182-3-7 315стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Экологиялық Биотехнология.Pdf]
* "Тағам Биотехнологиясы" // Оқулық .-Алматы: Қазақ Университеті 2013г. ISBN 978-601-247-806-8 334стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Тағам Биотехнологиясы.Pdf]
* ) Экологиялық Биотехнология // " Қазақ Университеті " 2014г. ISBN 978-601-04-0316-1 316стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Экологиялық Биотехнология-2014.Pdf]
* Акмуханова Н.Р., Садвакасова А.К. Коллекция Микроводорослей И Методы Их Культивирования // Литер 2013г. ISBN 978-601-247-946-1 158стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Коллекция Микроводорослей.Pdf]
* Фототрофты Микроорганизмдер Биотехнологиясы // Павлодар 2010г. ISBN 9965-842-23-Х 432стр. ҚАЗАҚСТАН [Файл:Фототрофты Микро Биотех.Pdf]
### Ғылыми мақалалар
* Влияние Наночастиц Серебра И Золота На Параметры Флуоресценции Хлорофилла Мутантов Зеленой Микроводоросли Chlamydomonas Reinhardtii Dang // Хабаршы Вестник КазНУ, Серия Биологическая,№4 (56), Часть 1, 2012, С. 267-269 2012 1- Том, №4, 267 - 269 Стр., 3 - Стр. [Аннотация:Annotation158.Docx] [Файл:ОТЧЕТ Заядан 2011-2012 (Автосохраненный).Docx]
* Изучение Влияния Углеродных Нанотрубок На Фотосинтез Микроводорослей Chlamydomonas Reinhardtii С Использованием Флуориметра М-РЕА2.// Естественные И Технические Науки. // "Вестник " 2012 1- Том, №4, 59 - 61 Стр., 3 - Стр.
* Изучение Альгофлоры Рисовых Полей Шиелийского Района Кызылординский Области И Выделение Бактериологически Чистых Культур Микроводорослей И Цианобактерий // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2012 1- Том, №4, 190 - 194 Стр., 5 - Стр.
* Зеренді Көлінен Алынған Су Үлгілеріне Chorella Sp-3k Штамын Өсіру Арқылы Биотест Жүргізген Нәтижелер // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2012 1- Том, №4, 91 - 94 Стр., 4 - Стр.
* Изучение Влияния Углеродных Нанотрубок На Фотосинтез Микроводорослей Chlamydomonas Reinhardtii С Использованием Флуориметра М-РЕА2.// Естественные И Технические Науки. // Журнал Поиск: Серия «Естественных И Технических Наук», 2012 №3, 2 - Стр.
* Влияние Наночастиц Серебра И Золота На Параметры Флуоресценции Хлорофилла Мутантов Зеленой Микроводоросли Chlamydomonas Reinhardtii P.A. Dang. // Хабаршы Вестник КазНУ, Серия Биологическая 2012 1- Том, №4, 267 - 269 Стр., 3 - Стр.
* Жұбанова А.А., Кирбаева Д.К. Биологическая Активная Добавка На Основе Биомассы Spirulina Platensis В Комбинации С Порошком Корнеплода Моркови // "Вестник " 2011 1- Том, №2, 135 - 137 Стр., 3 - Стр.
* Биостимулятор На Основе Смешанных Культур Микроводорослей Как Кормовая Добавка Для Цыплят И Кур-Несушек // "Вестник " 2011 1- Том, №2, 140 - 143 Стр., 4 - Стр.
* Акмуханова Н.Р., Кирбаева Д.К. Магний Ионымен Байытылған Spirulina Platensis-Тің Негізіндегі Биологиялық Белсенді Қоспа // "Вестник " 2011 1- Том, №2, 120 - 122 Стр., 3 - Стр.
* Конструирование Композиции, Обладающей Высокой Биологической Активностью, На Основе Рисовой Шелухи И Цианобактерии Spirulina Platensis // "Вестник " 2011 1- Том, №2, 120 - 122 Стр., 4 - Стр.
* Кирбаева Д.К. Әртүрлі Концентрациялы Цинк Сульфатының Spirulina Platensis-Тің Өнімділігіне Әсері // "Вестник " 2012 №4, 73 - 75 Стр., 3 - Стр.
* Chlorophyll Fluorescence Changes As An Indicator Of Nanomaterials Toxic Effects On Natural Phytoplankton // Water Chemistry And Ecology 2012 №1, 74 - 78 Стр., 5 - Стр.
* Садвакасова А.К. Содержание Биологически Активных Веществ Смешанных Культур Микроводорослей При Совместном Культивировании// // // Вестник КазНУ. Серия Биологическая. № 6 (52), 2011 Г. С. 31-35 2012 №3, 3 - Стр.
* Микробалдырлардан Биодизель Алудың Келешегі // Вестник КазНУ 2012 №4, 7 - 15 Стр., 9 - Стр.
* Evaluating New Isolates Of Microalgae From Kazakhstan For Biodiesel Production. // Russian Journal Of Plant Physiology 2013 60- Том, №4, 582 - 587 Стр., 6 - Стр.
* Использование Флуоресценции Хлорофилла «А» Для Биотестирования Водной Среды // Юг. России 2012 №2, 93 - 100 Стр., 8 - Стр.
* Перспиктивы Получения Биодизельного Топлива Из Липидов (Масла) Микроводорослей // "Вестник " 2011 2- Том, №2, 111 - 113 Стр., 2 - Стр.
* Изучение Влияния Экологического Фактора Среды-Освещения-На Рост И Накопление Липидов В Клетках Альгологически Чистых Культур Микроводорослей // "Вестник " 2011 2- Том, №2, 90 - 92 Стр., 3 - Стр.
* Construction Of Cyanobacterial-Bacterial Consortium On The Basis Of Axenic Cyanobacterial Cultures And Heterotrophic Bacteria Cultures For Bioremediation Of Oil-Contaminated Soils And Water Ponds // Russian Journal Of Plant Physiology 2013 60- Том, №4, 588 - 595 Стр., 8 - Стр.
* Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Антиоксидантные Вещества У Коллекционных Штаммов Цианобактерий Spirulina Platensis // Хабаршы Вестник КазНУ, Серия Биологическая, №4 (56), Часть 1, 2013 1- Том, №3, 177 - 179 Стр., 3 - Стр.
* "Выделение Новых Штаммов Цианобактерий И Их Консорциумы С Микроводорослями" // Вестник КазНУ Серия Экология 2013 37- Том, №1, 40 - 46 Стр., 6 - Стр.
* Изучение Роста И Накопление Липидов В Клетках Вновь Выделенных Штаммов Микроводорослей При Культивировании В Различных Условия. // Хабаршы. Вестник Серия Биологическая 2013 57- Том, №1, 40 - 43 Стр., 3 - Стр.
* Биологиялық Белсенді Заттар Өндіргіш Микробалдырлардың Дара Және Аралас Дақылдарынық Өнімділігін Анықталған Нэтижелер. // Поиск 2013 1- Том, №2, 216 - 220 Стр., 4 - Стр.
* Садвакасова А.К. The Prospects Of Biodiesel From Microalgae // International Journal Of Biology And Chemistry Quarterly Journal Of Al-Farabi Kazakh National University 2012 3- Том, №2, 16 - 20 Стр., 4 - Стр.
* Мутагенез Микроводорослей И Оптимизация Условий Их Культивирования Для Производства Биодизеля. // Физиология Растений 2013 60- Том, №5, 687 - 701 Стр., 16 - Стр.
* Садвакасова А.К. Generation And Characterization Of Pigment Mutants Of Chlamidomonas Reinhardtii CC-124. // African Journal Of Biotechnology. 2014 13- Том, №2, 274 - 279 Стр., 5 - Стр.
* Садвакасова А.К. Generation Of Pigmen Mutants Of Chlamidomonas Reinhardtii CC-124 And Investigation Of The Mutants For Evaluating The Mutability Of The Waste Water Ecosystems. // International Journal Of Current Mikrobiology And Applied Sciences. 2013 2- Том, №12, 64 - 73 Стр., 9 - Стр.
* Садвакасова А.К. Безотходная Технология Очистки Сточных Вод С Получением Биодизельного Топлива На Основе Штамма Микроводоросли- Продуцента Масла. Вестник Каз НУ Им.Аль-Фараби. // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2013 59- Том, №3, 100 - 103 Стр., 4 - Стр.
* Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Влияние Хлеба, Обогащенного Спирулиной На Привес И Некоторые Биохимические И Гематологические Показатели Крыс. // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2013 59- Том, №3, 96 - 100 Стр., 5 - Стр.
* Садвакасова А.К. Выделение, Мутагенез И Оптимизация Условий Культивирования Штаммов Микроводорослей Для Производства Биодизеля // Физиология Растений 2014 61- Том, №1, 135 - 143 Стр., 9 - Стр.
* Бейсенова А.Ж. Микробалдырлардан Биодизель Алудың Келешегі // "Вестник КазНУ" (Серия Экологическая) 2012 2- Том, №4, 7 - 15 Стр., 9 - Стр.
* Садвакасова А.К., Бейсенова А.Ж. Bioremediation Of Heavy Metal Contaminated Water By Microalgae // International Journal Of Biology And Chemistry 2013 5- Том, №1, 32 - 36 Стр., 5 - Стр.
* Кирбаева Д.К. Вторичные Метаболиты Цианобактерий Перспективные Для Биотехнологии // Вестник КазНУ 2013 59- Том, №3, 196 - 199 Стр., 4 - Стр.
* Жұбанова А.А., Савицкая И.С., Абдиева Г.Ж., Кистаубаева А.С., Акимбеков Н.Ш. Construction Of Cyanobacterial-Bacterial Consortium On The Basis Of Axenic Cyanobacterial Cultures And Heterotrophic Bacteria Cultures For Bioremediation Of Oil-Contaminated Soils And Water Ponds. // Russian Journal Of Plant Physiology 2013 №60, 7 - Стр.
* Кайырманова Г.К., Савицкая И.С., Абдиева Г.Ж., Акимбеков Н.Ш., Кирбаева Д.К. Влияние Гетерогенного Биокомпозита На Основе Карбонизованной Рисовой Шелухи И Клеток Микроводоросли Spirulina Platensis На Микробоценоз Кишечника Крыс. // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2013 №59, 3 - Стр. [Аннотация:Annotation21914.Pdf]
* Жұбанова А.А., Садвакасова А.К., Акимбеков Н.Ш., Кирбаева Д.К. Влияние Хлеба, Обогащенного Спирулиной На Привес И Некоторые Биохимические И Гематологические Показатели Крыс. // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2013 №59, 3 - Стр. [Аннотация:Annotation21922.Pdf]
* Effect Of Siver Nanoparticles On The Chlorophyll Fluorescence Parameters And P700 Reaction In The Green Alga Chlamydonas Reinhardtii // Microbiology 2014 1- Том, №83, 33 - 40 Стр., 8 - Стр.
* Введение В Культуру In Vitro Крокуса Алатауского Crocus Alatavicus L. // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2014 60- Том, №1, 336 - 340 Стр., 5 - Стр.
* Влияние Наночастиц Серебра На Фотосинтез Зеленой Водоросли Chlamydomonas Reinhardtii // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2013 59- Том, №3, 274 - 277 Стр., 4 - Стр.
* Азот Фиксациялаушы Микроорганизмдер Негізіндегі Консорциумдар // Вестник КазНУ Серия Биологическая 2013 59- Том, №3, 238 - 243 Стр., 6 - Стр.
* Защитное Действие Гуминовых Веществ В Отношении Токсического Эффекта Наночастиц Серебра И Золота На Микроводоросли. // Вестник КазНУ Серия Биологическая 2014 60- Том, №1, 93 - 96 Стр., 4 - Стр.
* Obtaining Mutant Strain Of Chlamydomonas Reinhardtii And Stading Its Phenotypic Characteristics // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2014 60- Том, №1, 289 - 294 Стр., 6 - Стр.
* ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ КАФЕДРЫ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ УНИВЕРСИТЕТЕ ИМЕНИ АЛЬ-ФАРАБИ, ЕЕ РОЛЬ В ФОРМИРОВАНИИ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСТАНЕ // "Вестник"-КахНУ, Серия Биология 2013 59- Том, №3, 3 - 10 Стр., 8 - Стр.
* Садвакасова А.К. Prospective Strains Of Microalgae For Cleaning Of The Industrial Drains Polluted By Ions Of Heavy Metals // / World Akademy Of Science. Engineering And Technology. 2014 №79, 4 - Стр. [Файл:Zayadan B.K..Pdf]
* Защитное Действие Гуминовых Веществ В Отношении Токсического Эффекта Наночастиц Серебра И Золота На Микроводоросли. // " Вестник Казну" (Серия Востоковедения) 2014 60- Том, №6865, 93 - 95 Стр., 3 - Стр. [Файл:Маторин 2014.Pdf]
* Акмуханова Н.Р., Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Микробалдырлар Қаумдыстығы Негізінде Құрастырылған Биологиялық Белсенді Суспензияның Құс Шаруашылығындағы Маңыздылығын Зерттеу . // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2015 64- Том, №2, 334 - 340 Стр., 6 - Стр.
* Введение В Культуру In Vitro Крокуса Алатауского Crocus Alatavicus L. // Вестник КазНУ. Серия Биологическая 2014 №60, 336 - 339 Стр., 4 - Стр. [Файл:Вестник2014.Pdf]
* Алатау Бәйшешегі Crocus Alatavicus L. Экстракттарының Фенолдар Мөлшері Және Антиоксидантты Белсенділіктері // Вестник КазНУ. Экологическая Серия 2015 №43, 570 - 574 Стр., 5 - Стр. [Файл:Вестник2015.Pdf]
* Preliminary Phytochemical Analysis And Antioxidant, Antibacterial Activities Of Crocus Alatavicus From Kazakhstan // Notulae Botanicae Horti Agrobotanici Cluj-Napoca 2015 43- Том, №2, 343 - 348 Стр., 6 - Стр. [Аннотация:Annotation32613.Pdf] [Файл:Satybaldiyeva Et Al_NotBotHortAgrobo.Pdf]
* Оценка Экологического Состояния Воды Озера Балхаш, В Районе Бухты Бертыс Методами Биоиндикации // VIII Ежегодная Молодежной Экологической Школы-Конференции 2013 №2, 5 - Стр. [Аннотация:Annotation33619.Pdf] [Файл:Оценка Озера Балхаш.Pdf]
* Садвакасова А.К. ПИГМЕНТНЫЕ МУТАНТЫ ЗЕЛЕНОЙ МИКРОВОДОРОСЛИ CHLAMYDOMONAS REINHARDTII: ИЗУЧЕНИЕ ИХ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ СВОЙСТВ И СОСТОЯНИЯ ФОТОСИНТЕТИЧЕСКОГО АППАРАТА // Физиология Растений 2016 63- Том, №4, 472 - 480 Стр., 9 - Стр. [Аннотация:Annotation38238.Jpg] [Файл:1Статья Садвакасова DL - Правка.Pdf]
## Жинақтардағы, ғылыми мәслихаттардағы, симпозиумдардағы, семинарлардағы еңбектер (тезистер, баяндамалар)
* Genetic Characteristics Of Chlorella Species Isolated From “Arasan #9” Hot Spring In Chonja Region Of Kazakhstan, // КИТАЙ Г.Урумчи 2012 Г. 1 - Стр.
* Promising Strains Of Microalgae For Use In Biotechnology, // ПОЛЬША 2012 Г. 1 - Стр.
* Влияние Наночастиц Серебра На Параметры Флуоресценции Хлорофилла Диких И Мутантных Штаммов Микроводорослей Chlamydomonas Reinhardtii P.A. Dang, // IV Международной Конференции «Актуальные Проблемы Современной Альгологии. » УКРАИНА 2012 Г. 1 - Стр.
* Получение Перспективного Штамма Микроводоросли Chlorella Pyrenoidosa С-2М- Продуцента Масла И Массовое Культивирование Для Получения Биодизельного Топлива, // КАЗАХСТАН 2011 Г. 1 - Стр.
* Получение Чувствительных И Устойчивых Штаммов Микрооводорослей Для Оценки Загрязненных Нефтью И Нефтепродуктами Сточных Вод, // КАЗАХСТАН 2011 Г. 1 - Стр.
* Effect Of Silver Nanoparticles And Carbon Nanotubes On Parameters Of Chlorophyll Fluorescence In The Wild Type And Mutant Strains Of Microalga Chlamydomonas Reinhardtii DANG, // ГЕРМАНИЯ 2012 Г. 1 - Стр.
* Биологическая Активная Добавка На Основе Spirulina Platensis В Комбинации С Мороковью, // Перспективы Развития Фундаментальных Наук РОССИЯ НИ ТПУ 2012 Г. 2 - Стр.
* Жұбанова А.А., Кирбаева Д.К. Кормовая Добавка Для Повышения Продуктивности Кур Несушек На Основе Спирулины, // КАЗАХСТАН Аграрный Университет 2011 Г. 1 - Стр.
* Мансуров З.А., Савицкая И.С., Жандосов Ж.М., Акимбеков Н.Ш. Изучение Сочетанного Действия КРШ И Клеток Микроводоросли Spirulina Platensis На Жизнеспособность Культуры Эпителиальных Клеток Кишечника Крыс IEC-6, // VII Международный Симпозиум Физика И Химия Углеродных Материалов/Наноинженерия КАЗАХСТАН 2013 Г. 3 - Стр.
* Использование Флуоресценции Хлорофилла Для Биоиндикации Токсического Действия Наноматериалов На Фитопланктон, // РОССИЯ Нижний Новгород 2012 Г. 1 - Стр.
* Акмуханова Н.Р., Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Изучение Накопления Антиоксидантных Веществ В Биомассе Фоторезистентного Штамма Spirulina Platensis ZBK-1 В Зависимости От Условий Культивирования, // РОССИЯ Москва 2012 Г. 2 - Стр.
* Prospects For Prodaction Of Biodiesel From Oil-Producing Strains Of Microalgae», // РОССИЯ Москва 2012 Г. 2 - Стр.
* Культуры Азотфиксирующих Цианобактерий, Выделенных Из Рисовых Полей Кызылординской Области Республики Казахстан», // IV Международной Конференции «Актуальные Проблемы Современной Альгологии. » УКРАИНА 2012 Г. 1 - Стр.
* Конструирование Цианобактериального Консорциума На Основе Аксеничных Культур Цианобактерий И Гетеротрофных Бактерий Различного Происхождения Для Биоремедиации Нефтезагрезненных Почв И Водоемов, // РОССИЯ Москва 2012 Г. 1 - Стр.
* Test -Strains Of Microalgae Chlamydomonas Reinhardtii To Assess The State Of Polluted Water Ecosystems, // ПОЛЬША 2011 Г. 3 - Стр.
* Разработка Технологии Биологической Очистки Сточных Вод С Использованием Микроводорослей, // Научные Достижения В Области Экологии И Охраны Окружающей Среды КАЗАХСТАН 2011 Г. 7 - Стр.
* Студенттердің Инновациялық Білім Алуына Озық Ғылыми-Зерттеу Жобаларын Пайдалану Заманауи Білім Беру Жүйесінің Негізі, // КАЗАХСТАН 2013 Г. 1 - Стр.
* Жұбанова А.А., Кайырманова Г.К., Савицкая И.С., Абдиева Г.Ж., Кистаубаева А.С., Акимбеков Н.Ш. Конструирование Цианобактериального Консорциума На Основе Аксеничных Культур Цианобактерий И Гетеротрофных Бактерий Различного Происхождения Для Биоремедиации Нефтезагрязненных Почв И Водоемов, // Физиология И Биотехнология Микроводорослей РОССИЯ 2012 Г. 1 - Стр.
* "Студенттердің Инновациялық Білім Алуына Озық Ғылыми-Зерттеу Жобаларын Пайдалану Заманауи Білім Беру Жүйесінің Негізі", // Заманауи Үздіксіз Кәсіби Білім Беру Жүйесіндегі Түлектің Құзыреттік Үлгісі», Атты XLIII Ғылыми-Әдістемелік Конференция КАЗАХСТАН 2013 Г. 5 - Стр.
* PROSPECTIVE STRAINS OF MICROALGAE FOR CLEANING OF THE INDUSTRIAL DRAINS POLLUTED BY IONS OF HEAVY METALS, // ЧЕШСКАЯ РЕСПУБЛИКА 2013 Г. 8 - Стр.
* Садвакасова А.К., Бейсенова А.Ж. , , PROSPECTIVE STRAINS OF MICROALGAE FOR CLEANING OF THE INDUSTRIAL DRAINS POLLUTED BY IONS OF HEAVY METALS, // ЧЕШСКАЯ РЕСПУБЛИКА 2013 Г. 7 - Стр.
* Evaluating New Isolates Of Microalgae From Kazakhstan For Biodiesel Production., // РОССИЯ Moscow, Russia 2013 Г. 1 - Стр.
* Садвакасова А.К. Создание Безотходной Технологии На Биологической Очистки Сточных Вод С Помощью Микроводорослей., // Международная Школа-Семинар «Инновационные Технологии И Исследования, Направленные На Развитие «Зеленой» Энергетики И Глубокую Переработку Продукции», КАЗАХСТАН Г.Устькаменогорск 2013 Г. 4 - Стр.
* Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Изучение Продуктивности Клеток У Коллекционных Штаммов Цианобактерий Spirulina Platensis, // Научно-Практическая Конференция «Актуальные Проблемы Физиологии, Биофизики И Медицины» КАЗАХСТАН 2013 Г. 2 - Стр.
* ВЫДЕЛЕНИЕ И ХАРАКТЕРИСТИКА ШТАММА ЦИАНОБАКТЕРИИ – ПРОДУЦЕНТА С14 И С16 ЖИРНЫХ КИСЛОТ C.161, // Биофизика Биоэнергетических Процессов. Молодежный Научно-Практической Конференции «Биофизика Биоэнергетических Процессов», Посвященной Столетию Академика А.А. Красновского РОССИЯ Москве 2013 Г. 2 - Стр.
* Bolatkhan Zayadan, Baimakhanova G.B., Oraz G.D. // Isolation Of New Cyanobacterial Cultures And Creation Of Consortiums On Their Basis, // РОССИЯ Москва 2014 Г. 1 - Стр.
* Жұбанова А.А., Акимбеков Н.Ш. Изучение Токсичности Карбонизованной Рисовой Шелухи С Использованием Флуоресценции Микроводоросли Chlamydomonas Reinhartii., // Материалы Республиканской Научной Конференции С Международным Участием «Ресурсы Промышленных Микроорганизмов – Сохранение, Развитие И Применение» КАЗАХСТАН 2014 Г. 3 - Стр.
* Акмуханова Н.Р., Кайырманова Г.К., Садвакасова А.К., Кирбаева Д.К. Бәсекеге Қабілетті Биотехнолог Мамандарды Дайындауда Ғылым Мен Бизнес Интеграциялық Байланыстарын Жетілдіру, // 45-Ая Научно-Методическая Конференция «Интеграция Образования, Науки И Бизнеса Как Основа Инновационного Развития Экономики» КАЗАХСТАН КазНУ Имени Аль-Фараби 2015 Г. 3 - Стр.
* Primary Phytochemical Analysis Of Crocus Alatavicus Regel Et Semen, // АЗЕРБАЙДЖАН Баку 2015 Г. 1 - Стр. [Файл:Baku1.Pdf]
## Имидждік мақалалар
* Болашағың-Биотехнологияда // Ұлан Балалар Мен Жасөспірімдердің Республикалық Газеті 2012 Г. 0 2- 2 Стр. 1 - Стр.
* Ұлықтауға Лайық Ұстаз,Құрметке Лайық Ғалым // Айқын 2012 Г. 15 6- 6 Стр. 1 - Стр.
* XXI Ғасыр- Биотехнология Ғасыры // Global Класс 2012 Г. 1 11- 11 Стр. 1 - Стр.
* ТАЗА НАН МЕН ПАЙДАЛЫ ОТЫН-Қазақ Ғалымдары Ашқан Жаңалық // Республикалық "Айқын" Газеті 2013 Г. 58 0- 0 Стр. 1 - Стр.
* ҒЫЛЫМ КӨКЖИЕГІНДЕ // XXI ҒАСЫР БИОӨНІМДЕРІ - ФОТОБИОТЕХНОЛОГИЯ НЕГІЗІНДЕ АЛЫНАТЫН БОЛАДЫ 2014 Г. 0 132- 152 Стр. 20 - Стр.
* ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ КАФЕДРЫ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ УНИВЕРСИТЕТЕ ИМЕНИ АЛЬ-ФАРАБИ, ЕЕ РОЛЬ В ФОРМИРОВАНИИ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСТАНЕ // ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ КАФЕДРЫ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ УНИВЕРСИТЕТЕ ИМЕНИ АЛЬ-ФАРАБИ, ЕЕ РОЛЬ В ФОРМИРОВАНИИ БИОТЕХНОЛОГИИ В КАЗАХСТАНЕ 2013 Г. 59 3- 10 Стр. 8 - Стр.
* Акмуханова Н.Р., Кайырманова Г.К., Садвакасова А.К., Кистаубаева А.С., Кирбаева Д.К. Биотехнология Мамандығының Оқу Үдерісін Жүзеге Асыруда Тәжірибеге Бағытталған Оқыту Әдістерін Қолдану // 46-Ая Научно-Методическая Конференция "Модернизация Образовательных Программ: Аккредитация И Гарантия Качества Подготовки Кадров" 2016 Г. 1 189- 192 Стр. 3 - Стр. [Аннотация:Annotation38855.Jpg] [Файл:Метод.Статья 3.Rar]
* Акмуханова Н.Р., Садвакасова А.К., Кистаубаева А.С., Кирбаева Д.К. Правильный Выбор Профессии - Залог Успешного Будущего! // ІЛЕ ТАҢЫ 2016 Г. 20 4- 4 Стр. 1 - Стр. [Аннотация:Annotation38860.Rar] [Файл:Имиджевая Статья.Rar] |
Исин Әміре (1867 ж. - 1931 ж.) - Қазақстандағы көрнекті қоғам қайраткері. Ә.Бөкейхановпен бірге Ф.Щербинаның экспедициясына қатысып, Қазақстанның далалық уезін зерттеуге атсалысқан. 1906 жылы жеке өзінің бастама көтеруімен Ақмола облысының Омбы уезінде өз үйінің тең жартысын алғашқы қазақ мектебін ашуға бөліп берді.
## Дереккөздер |
Қоңыртүбек — Ақмола облысы Егіндікөл ауданы, Жалманқұлақ ауылдық округі құрамында болған ауыл, 2019 жылы таратылған.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының оңтүстік-батысында 26 км-дей жерде, Қожакөл көлінің оңтүстік жағасында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Жұлдыз — Ақмола облысы Егіндікөл ауданы, Жалманқұлақ ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының оңтүстік-батысында 29 км жерде, Қожакөл көлінің оңтүстік жағасында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Полтавское — Ақмола облысы Егіндікөл ауданындағы ауыл, Алакөл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының солтүстік-шығысында 22 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қоржынкөл — Ақмола облысы Егіндікөл ауданындағы ауыл, Қоржынкөл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының солтүстік-батысында 35 км жерде, Қоржынкөл көлінің солтүстік-шығысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Қоржынкөл — Ақмола облысы Ерейментау ауданы, Өлеңті ауылдық округі құрамындағы темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ерейментау қаласының шығысында 18 км-дей жерде.
## Халқы
## Дереккөздер |
Тоғанас (2010 жылға дейін – Қазақстанның 30 жылдығы) — Ақмола облысы Егіндікөл ауданы, Ұзынкөл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының оңтүстік-шығысында 46 км-дей жерде, Жаңақоныс көлінің батысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Спиридоновка — Ақмола облысы Егіндікөл ауданындағы ауыл, Армавир ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының оңтүстігінде 10 км-дей жерде, Егіндікөл көлініңбатыс жағалауында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ұзынкөл — Ақмола облысы Егіндікөл ауданындағы ауыл, Ұзынкөл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Егіндікөл ауылының оңтүстік-шығысында 34 км-дей жерде, Ұзынкөл көлінің батысында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Сағын Әбуов(1927-1988, Атырау облысы). Гурьев мұнай техникумын бітірген. 1945-
1984 жылдары - «Құлсарымұнай» МГӨБ автожүргізуші, механик, гараж меңгерушісі. «Еңбектегі ерлігі үшін» (1970), «Еңбек ардагері» (1984) медалдарымен марапатталған.
## Дереккөздер |
Сәбит Әбенов (1939, Атырау қапасы). ҚазКСР Мемлекеттік сыйлыгының лауреаты (1981).
1957-1994 жылдары - «Өзенмұнайгаз» МГӨБ оператордың көмекшісі, оператор, аға оператор. 1994 жылдан - зейнеткер. Еңбек Қызыл Ту (1983), «Құрмет белгісі» (1990) ордендерімен, «Еңбек ардагері» медалімен (1994) марапатталған.
## Дереккөздер |
Халел Мұхаметжанұлы Есенбаев (1892, Казталов ауданы, Ағашүй мекені — 1938, сәуір, Алматы) — кеңестік мемлекеттік, саяси, мәдениет қайраткері.
## Өмірбаяны
* Бөкей ордасында (қазіргі Орал облысы, Қазталов ауданы, Ағашүй ауылы) өмірге келген.
* Ауылдан хат танып, кейін Орынбордағы Құсайын медресесіне түседі. Сөйтіп мұғалім мамандығын алып шығады.
* 1919 жылдың 21 ақпанынан РК(б)П мүшесі.
* Бөкей губаткомының делегаты ретінде Қазақ АССР құрылтай съезіне қатысқан.
* «Киргизская правда», «Дұрыстық жолы» газеттері мен «Мұғалім» журналының алқа мүшесі болған.
* 1919 жылы Қазақстанда маңызды оқиғалар көп болды. Кеңес өкіметінің В.И.Ленин қол қойған декреті бойынша Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құрылды. Осыған орай Кирревкомның баспасөз органын ашу мәселесі күн тәртібіне қойылды да, 1919 жылғы 17 желтоқсанда өлке астанасы — Орынборда «Ұшқын» газетінің бірінші нөмірі жарыққа шықты.
* Есенбаев 30-шы жылдары Алматыдағы ағарту комиссариатында жауапты қызметте болған.
* Одан кейін бірсыпыра облыстық ағарту бөлімін басқарды.
* Бүкілқазақстандық ІІ Кеңестер съезінде ҚАССР Орталық Атқару комитетіне мүшелікке кандидат, ал 1936 жылы оның мүшесі болып сайланды.
* Ағарту комиссариаты басқармасын басқарды.
* Есенбаев 1938 жылғы саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болды.
## Архивтегі дерек
«Егемен Қазақстанның» («Ұшқын») алғашқы редакторы Халел Есенбаев екенін Орал архивінен алынған құжатта Есенбаевтың өз қолымен толтырылған анкета жауаптары мен 1919 жылдың қазан айында өткен Кирревком мәжілісінен хаттама да бар. Автор жиналыс қаулысынан үзінді келтіре отырып, «Ұшқын» газетін басқару үшін бес адамнан (Халел Есенбаев, Ешмұхамед Бегалиев, Тәмимдар Сафиев, Әмірғали Меңешев, Бернияз Күлеев) алқа мүшесі сайланғанын жазады. Әйтсе де ең басты дәлел Х. Есенбаевтың 1923 жылы өзі толтырған анкета жауаптары болса керек. Онда былай деп жазылған:
## Дереккөздер |
Әбдиев Таңкелі (1911-2001, Атырау облысы). Ұлы Отан соғысына қатысқан (1941-1945). 1932-1966 жылдары - Қосшағыл, Құлсары МАБ ұңғымаларды жер асты жөндеу бригадасының операторы, мұнай өңдіру операторы. II дәрежелі Отан соғысы орденімен, «Еңбекте үздік шыққаны үшін» медалымен (1960) марапатталған.
## Дереккөздер |
Қойдасов Қанапия (1895 – 1925) – қоғам қайраткері. Торғайдың 2 кластық училищесін бітірген соң, уездік сотта аудармашы болды. Қойдасовтың саяси көзқарасының қалыптасуына Амангелді Иманов, Әліби Тоқжанұлы Жанкелдин әсер етті. 1916 жылы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын ашық жақтаған. Сол үшін тұтқынға алынды. Қазан төңкерісінен кейін Торғайда Кеңес өкіметін орнатуға қатысты. Торғай уездік Төтенше комиссияның төрағасы болды. Азамат соғысы аяқталған соң халық шаруасын қалпына келтіру ісіне араласты.
## Дереккөздер
Қазақ Энциклопедиясы |
Райнбек (нем. Reinbek) — Шлезвиг-Гольштейн жеріндегі Германиядағы қала.
Штормарн аймағының құрамына кіреді. Халық саны 26 347 адамды құрайды (2012 жылдың 31 желтоқсаны). Жерінің ауданы 31,23 км². Ресми коды — 01 0 62 060.
Қала 6 қалалық аймаққа бөлінеді.
## Сілтемелер
* Ресми сайты |
Орике (порт. Ourique) — Португалиядағы қалалық типтегі елді мекен, Бежа аттас муниципалитетінің орталығы. Халық саны — 3,0 мың. тұрғын (елді мекен), 6,2 мың. тұрғын (муниципалитет). Елді мекен және муниципалитет Алентежу аймағы мен Байшу-Алентежу субаймағына кіреді. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Байшу-Алентежу шет аймағына кірген.
## Орналасуы
___дейін арақаштығы:
* Лиссабон — 142 км
* Бежа — 51 км
* Эвора — 105 км
* Сетубал — 113 км
* Фару — 75 км
Муниципалитет шектеседі:
* солтүстігінде — Сантьягу-ду-Касен және Алжуштрел муниципалитеттері
* шығысында — Каштру-Верде және Алмодовар муниципалитеттері
* оңтүстігінде — Силвеш муниципалитеті
* батысында — Одемира муниципалитеті
## Халқы
## Тарихы
Елді мекен 1290 жылы құрылған.
## Аймақтар
## Сілтемелер
* Муниципалитеттің ресми сайты
* Орике суреті |
Жұбанов Қайыр Ахметұлы (29.7.1935 жылы туған, Ақтөбе облысы, Темір ауданы) – ғалым, техникалық ғылым докторы (1981). профессор (1983), Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі (1989).
Әлімұлы тайпасының Шекті руынан шыққан.
Мәскеу мұнай институтын бітірген (1958). 1958 – 69 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтының аға лаборанты, кіші және аға ғылым қызметкері, 1969 – 76 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының Органикалық катализ және электрхимия институтында лаборатория меңгерушісі болды. 1976 жылдан ҚазМУ-дың катализ және техникалық химия кафедрасының меңгерушісі, сонымен бірге 1992 жылдан ҚазМУ-дің жанындағы Жаңа химиялық технология мен материалдар ғылыми-зерттеу интитутының директоры. Жұбановтың негізгі ғылым зерттеулері мұнайды өңдеу мен мұнай химиясына, органикалық синтезге арналған. Жұбанов майларды өңдеудің, жуғыш заттар мен парфюмериялық-косметикалық препараттар, жанар және жағар бұйымдарды алудың жаңа технологияларын зерттеді. Органикалық және бейорганикалық реакцияларға арналған тиімді өнеркәсіптік катализаторларды жасады. Органикалық және бейорганикалық шикізат негізінде дәрілік препараттарды алды. Шағын зауыттарда балық майын, ланолин, антисептик, таза медициналық тұз, валидол, салицил қышқылын, сахарин, сорбиттерді, т.б. алу технологиясын жасады. Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1974).
## Шығармалар
Гидрирование растительных жиров, А.-А., 1972 (соавт.); Катализаторы гидрогенизации, А.-А., 1975 (соавт.); Моделирование и оптимизация промышленных реакторов с неподвижным слоем катализатора, А., 1998 (соавт.); Металлокомплексные катализаторы с фосфорсодержащими лигандами, А., 2000.
## Сілтеме |
Жәмішев сөзі тегі бойынша мынадай мағыналар білдіруі мүмкін:
* Болат Бидахметұлы Жәмішев — Қазақстан даму банкі басқармасының төрағасы. экономика ғылымдарының докторы.
* Әбіраш Жәмішев - жазушы, аудармашы. |
Сариев Қарасай - шаруашылық басшысы, Социалдық Еңбек Ері (1948).
## Өмірбаяны
* 1927 жылы Астрахан қаласында балық дайындау мекемесінде.
* 1930-1943 жылы ауыл шаруашылық артелінде, Бисен ауылдық кеңесінде, «Алға шық» ұжымшарында істеді.
* 1944-1952 жылы Теректі ауылдық кеңесінің аумағындағы шаруашылықта төраға болды.
* 1957-1971 жылы агроном, ферма меңгерушісі, М.Мәметова атындағы кеңшар директорының орынбасары.
## Дереккөздер |
Келімбетов сөзі тегі бойынша мынадай мағыналар білдіруі мүмкін:
* Қайрат Нематұлы Келімбетов — Қазақстан Республикасының мемлекет қайраткері.
* Немат Келімбетов – түрколог-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор. |
Түсіпбеков Сапар (28.8.1936 ж.т., Павлодар облысы Баянауыл ауданы) – медицина ғылымының докторы (1984), профессор (1985). Қарағанды мемлекеттік медицина институтын (1960, қазіргі Қарағанды мемлекеттік медицина академиясы Мұрағатталған 15 маусымның 2011 жылы.) бітірген. Қазақстан ғылым академиясының Еңбек гигиенасы және кәсіби аурулар институтында ауруды рентгенмен анықтау лабораториясында аға ғылым қызметкер, меңгеруші (1960–67) болды. 1967 жылдан Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру инстиутында ассистент, доцент, кафедра меңгерушісі қызметін атқарды. 1982 ж. «Комплексное рентгенологическое исследование поджелудочной железы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Ғылыми еңбектері рентгенология мәселелеріне арналған.
Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан.
## Дереккөздер
* Қазақстан ұлттық энциклопедиясы |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.