text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Су кодексі-Қазақстан Республикасының су қорларын қорғауға,сақтауға,ластамауға бағытталған заңдар жиыны.
## Су кодексінің мақсаты мен міндеттері
* Су заңдарының мақсаты әр азаматтың, халықтың өмiр сүру жағдайларын сақтау мен жақсарту және қоршаған ортаның жағдайларын сақтау үшiн су пайдалану мен су қорын қорғаудың экологиялық қауiпсiз әрi экономикалық оңтайлы деңгейiне қол жеткiзу әрi ұстау болып табылады.
* Су заңдарының міндеттерi:
* елдiң су қорларын пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттiк саясатты жүргiзу;
* су қатынастарын реттеу;
* тұрақты су пайдалану және су қорын қорғауды қолдау мен дамытудың құқықтық негізін қамтамасыз ету;
* су қорлары суларын пайдалану мен қорғаудың негізгі принциптері мен бағыттарын айқындау;
* су ресурстары мен су шаруашылығы құрылыстарын зерттеу, барлау, өндіру, ашу, ұтымды әрі кешенді пайдалану саласындағы қатынастарды басқару.
## Дереккөздер
* http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P020001264_ |
Андроново мәдениеті кезеңінің ескерткіштері — Қазақстан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылған қола дәуірі ескерткіштері
Алғашқы рет Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново ауылында 1913 жылы Б.Г. Андрианов тапқан. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін Андроново ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға 1927 жылы С. А. Теплоухов енгізген. Андроново ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылып отыр. Андроново мәдени-тарихи қауымның негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды.
## Әшекей-бұйым
Қазақстан жерінде сол дәуірде мекендеген тайпалар арасында кеңінен тараған, әрі жоғары дамыған мәдениет түрі - сәндік әшекейлер көп кездеседі. Оған б.з.б VIII - VII ғасырлар аралығында жасалған шаш қыстырғыш пен білезік дәлел бола алады. Тек тіршілік қамы үшін ғана емес, әдемілік, әсемдік үшін де талпыныс бастауын сол дәуірден алады. Қола дәуірінің асыл бұйымы ретінде бізге жеткендердің ішінде пышақ пен қанжар да кездеседі. Бұлардың нақтылы қай жерден табылғаны және қайда сақтаулы тұрғаны жайында толық мәлімет бар. Мысалы, пышақ б.з.б X - VIII ғасырлар шамасында жасалған. Ол Солтүстік Қазақстан облысы Шағылын қыстағынан табылған. Қазір Алматы қаласындағы Археология мұражайында сақталған. Ал қанжар б.з.б XIII - XII ғасырлар шамасында жасалған. Ол орталық Қазақстан аймағынан табылған. Алматыдағы Орталық Мемлекеттік мұражайда сақтаулы.
## Ыдыстар
Заттай деректер қола дәуірі тұрғындарының тұрмыс-салтынан бізге мағлұмат береді. Мысалы, жоғарыдағы жалпақ ыдыс Орталық Қазақстандағы Қотанемел бейітінен табылған. Шамамен біздің заманымыздан бұрынғы XIV - VIII ғасырлардың бұйымы. Осы мәнерде жасалған ыдыстар қазақ жеріндегі көне қорым, қалалардан көп табылды. Ал мына суреттегі ыдыс Шығыс Қазақстандағы Бесқұдық бейітінен табылған. Шамамен біздің заманымыздан бұрынғы XIV - XIII ғасырларда жасалған. Ыдыстың сыртындағы безендірілу мәнері кейінгі дәуірлердегі бұйымдарда да кездеседі. Біздің ата-бабаларымыз тұрмыста қажетті түрлі ыдыстарды жасап, оны пайдаланумен қатар, оған талғаммен қарап, безендіре отырып, өнер туындысын жасағанын осы бұйымдар дәлелдейді. Ыдыстардың түрлі формада жасалып, ерекше өрнектермен әшекейленуі арғы ата-бабаларымыздың талғам деңгейінің биіктігін байқатады.
Мына аузы тар әшекейлі ыдыс - соның бір дәлелі. Бұл ыдыс Орталық Қазақстандағы Бегазы бейітінен табылған. Шамамен, біздің заманымыздан бұрынғы X - VIII ғасырларда жасалған. Шындығында ыдыстың түрі, оның безендірілуі қолөнердің сол дәуірдің өзінде жақсы дамығанын көрсетеді.
## Егіншілік
Көне дәуірдегі тайпалардың егіншілікпен айналысқанын көрсететін көптеген құрал-саймандар қазақ жеріндегі ескі қоныс орындарынан табылуда. Кетпен немесе шот суармалы егіншілікпен айналысатын адамдардың құралы. Сыр өңіріндегі, жалпы, қазақ даласындағы егіншілікпен айналысудың өте ертеде басталғанына осы бұйымдар дәлел бола алады. Қола дәуірінде өмір сүрген тайпалардың тұрмыс-тіршілікте пайдаланған құрал-саймандарының бір түрі - шапашоттар. Бұл Жетісу өңірінен табылған шапашоттар біздің заманымыздан бұрынғы X - VIII ғасырларда пайдаланылған. Бұл құрал-саймандар ерте жасалса да сапасы өте жоғары. Шапашотты жасауға жұмсалатын металды ерекше шеберлікпен балқытып, пайдаланған. Бұл құрал-саймандар да Жетісу өңірінен табылған. Шамамен, біздің заманымыздан бұрынғы X - VIII ғасырларға жатады. Бұл дүниелер мыс қорыту және қола құю кәсібінің сол дәуірдің өзінде дамығанын көрсетеді. Сондай-ақ, бұл саймандар сол дәуірде қолөнердің дамығанын байқатады. Бұл құрал-саймандарды өнер туындыларын ретінде де тануға болады.
## Дереккөздер |
Омар шаяны (лат. Homarus) – буынаяқтылар типі, жоғарғы шаяндар класы, онаяқтар шаянтәрізділер отрядына жатад. Омар-лангуст емес, бірақ тақуа шаяндар, және кәдімгі шаяндарға өте жақын туыс. Омардың көлемі кәсіптік мақсатта ауланатын лангусттен анағүрлым кішкентай болады. Калифорния жағалауында омардың екі түрі тіршілік етеді. Олар лангусттерге ұқсас, бірақ шаяндарға туыс.
## Құрылысы
Омар тұқымдастардың шымшуыр тәрізді ұзын аяқтары болады,басқа жағынан , олар өзен шаяндарына ұқсас. Нағыз омарлардың бірінші жұп аяғы- өте ұзын,екіншісі мен үшінсісі одан қысқарырақ болады. Жыныстық деформизм қатты байқалады, еркегі ұрғашысынан едәуір үлкен.
## Қорегі
Омарлар жыртқыш балықтардан сақтану үшін тастрадың астына тығылады және тасада отырып әрі-бері өткен қорегін ұстауға да ыңғайлы. Жақын келген жәндікті шымшыруын созып жіберіп, іліп алады .Омарлар өз мекенін қүм үйіндімелерімен белгілейді. Омардың еті, уылдырығы,бауыры тағам ретінде қолданылады. Ол-адам ағзасына өте пайдалы таңсық ас.
## Қызықты деректер
XIX ғасырда адамдар омарларды қолдан өсірмек болған.Бірақ еш нәтиже бермеді. Омарлардың популяциясы күннен күнге кемуде. Омарлар кейде теңіз қаңлақтарының тамағын тартып алады. Омардың денесін хитинді кутикула жауып тұрады. Ол қорғаныш қызметін атқарады,бірақ үздіксіз өсуіне кедергі жасайды. Сондықтан омар кутикулаы түлеген кезде ғана өседі. Омарлар алғашында 8000-ға дейін ,ересектері 30 мыңға дейін жұмыртқа салады.
## Дереккөздер
1100 қызықты деректер"Жануарлар" энциклопедиясы |
Қырықбай Сатқынбайұлы (1893 жыл Қордай ауданы Сұлутөр тауының теріскей бөктері - 1979, Кенен ауылы) - күйші.
Әкесі Сатқынбай Әлмесұлы халық арасына кеңінен белгілі, атақты күйші болған. Қырықбай балалардың кенжесі болғандықтан еркелеп өсіп, әуелде домбыраға әуес бола қоймапты. Ал бірге туған екі әпкесі Айша мен Қадишаға әке өнері дарыған екен. Олардың әсерімен Қырықбай да бірте-бірте домбыраға мойын бұрады. Ақыры Байсеркенің, Бердібектің, Саршаның, өз әкесі Сатқынбайдың күйерін түгел үйренді.
1935 жылы аудан орталығындағы мал дәрігерлерін даярлайтын курсқа түсіп, оны ойдағыдай аяқтайды. Өзі тұрған Киев атындағы ұжымшарға мал дәрігері болып орналасады. 1941-45 жылы 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Әскерден оралғасын бұрынғы жұмысын жалғастырады. А. Жұбанов, Б. Ерзакович, Т. Мерғалиев секілді музыка зерттеушілері Саршаның, Байсеркенің, Бердібектің, Сатқынбайдың күйлерін Қожабек Жапашұлымен Қырықбайдың орындауында жазып алған. Қырықбайдың өзі де бірнеше күйлер шығарған. Олардың ішінде "Ойжайлау" күйін ерекше атауға болады.
## Дереккөздер |
Қорымды – Күнгей Алатау жотасының орта бөлігіндегі асу.
## Географиялық орны
Қазақстан (Алматы облысы Райымбек ауданы) мен Қырғызстан шекарасы аралығында орналасқан. Абсолюттік биіктігі 3174 м.
## Жер бедері
Беткейі тік жарқабақты, биік шатқалды келген. Солтүстігінен Кеңсу өзені бастау алады.
## Өсімдігі
Тау беткейлерін альпілік және субальпілік шалғындар көмкеріп жатыр, одан төменде қарағай, қайың ормандары өскен. Мамыр-қазан айларында асудан салт атты адам өте алады.
## Дереккөздер |
Қызылгвардияшылар ескерткіші Тараз қаласының орталығында, Н. К. Крупская атындағы орта мектептің алдындағы скверде орнатылған. 1957 жылы Қазан революциясының 40 жылдығына орай Әулиеата социалдық қызыл ротасының мерт болған жауынгерлерін еске алу құрметіне байланысты тұрғызылған. Авторы К. Рахмати. 1919 жылы 19 сәуірінде Бешташ қойнауындағы Дмитриевка селосы (Талас қаласы, Қырғызстан) төңірегінде барлауға шыққан бес жауынгер жаумен бетпе-бет келіп, оққа ұшады. Олар қазіргі мектеп тұрған орындағы Ревком Үйінің алдындағы туысқандар зиратында жерленді. Биіктігі 7 м, бес бұрышты обелиск дөңгелек гүлді төбешік ортасында перамидалық бес бұрышты тұғырға орнатылып, бетон тақталармен қоршалған. Кедергі - бордюрлардың үстіне жағалай орнатылған шағын перамидалар лента шашақты лавр бұталарымен көмкерілген. Төменірек мәрмәр плиталарға "Мәңгі Даңқ өшпесін" деген сөздер, қызылгвардияшы жауынгерлердің аты-жөндері: Беспалов Иван, Галунчик Николай, Коломейцев Федор, Перепелкин Сергей, Тютюнников Федор деп жазылған. Бетон, лавр бұтақтары мен облискінің бас жағы шойын (құйылған), тұғырдағы веноктар - гипс.
## Дереккөздер
Тараз Жамбыл облысы энциклопедиясы, "Қазақ энциклопедиясының" Бас редакциясы Алматы, 2003, 384-бет. |
ЛуХан (кәр. 루한,қыт. 鹿晗; туғ. 20 сәуір 1990 жыл, Пекин, Қытай)— қытайлық әнші және актер. Корей-қытайлық EXO тобының бұрынғы мүшесі. 2014 жылы Лу Хан "China National Radio"-сында "Елдің ең танымал жұлдыздары" атты ондықтың алтыншысы болды.
## 1990–2010: Алғашқы карьерасы
Лу Хан "Beijing Shida Middle School"-ды бітірді және Оңтүстік Кореяға бармас бұрын "Beijing Haidian Foreign Language Shi Yan School"-де білім алды. Қазіргі уақытта ол "Seoul Institute of the Arts" университтетінде "қолданбалы музыка" кәсібін оқып жатыр.
## 2011–2014: EXO
29 желтоқсанда ол бірінші рет "SBS's Gayo Daejun" телебағдарламасында "EXO-M" тобының болашақ мүшелері Чен және Таомен бірге шықты. 2012 жылдың 30 қаңтарында EXO-M және корейлік топ бөлігі EXO-ның ең бірінші шығармашылығы "What is love" жарық көрді. 9 наурызда келесі әні "History" жарық көрді. 31 наурыз 2012 жылы олар Сеул Олимпийядалық стадионында өздерінің алғашқы "құпия шоуын" қойды. Олардың келесі "құпия шоуы" 1 сәуір Пекиндегі "Пекин халықаралық бизнес және экономика университетінің" үлкен залында өтті.
## Синглдері
2014 — Our Tomorrow
2015 — Love moving forward
2015 — Tian Mi Mi
2015 — That Good Good
2015 — Your Song
## Дискография
* 2015 - 爱情向前进 (Love moving forward)
* 2015 - 甜蜜蜜 (As Sweet As Honey)
* 2015 - Please Come to the Great Wall to Ski (feat David Tao)
* 2015 - 有點兒意思 (That Good Good)
* 2015 - 鹿晗 (Your Song)
* 2015 - 诺言(Promises)
* 2015-Lu
* 2016-Adventure Time
* 2017 - Xperience
* 2017 - Xplore
* 2017 - Venture
* 2017 - Imagination
* 2017 - I
### Жеке альбомдары
* 2015 — Reloaded (重启)
* 2017 — XXVII
### Видеография
* 2014 — 我們的明天 (Our Tomorrow)
* 2015 — 甜蜜蜜 (As Sweet As Honey)
* 2015 — 有點兒意思 (That Good Good)
* 2015 — 鹿晗 (Your Song)
* 2015 — 诺言(Promises)
* 2015 — (Medals)
* 2016 — 封印 (Excited)
* 2016 — Catch me When I fall（某时某刻）
* 2016 - Adventure Time
* 2017 微白城市 (Winter Song)
* 2017 — Skin to Skin
* 2017 — What If I Said
* 2017 — On Call
* 2017 — Set it off
## Шоулары
MBC every1 《EXO's Showetime》 (28 қараша 2013 ж. - 13 ақпан 2014 ж.)
Mnet 《EXO XOXO Hot Moment》 (9 мамыр 2014 ж. - 30 мамыр 2014 ж.)
Mnet 《EXO 90:2014》 (15 шілде 2014 ж. - 8 қараша 2014 ж.)
## Дереккөздер |
Слонов Степан Егорович — еңбекші, тракторист, механизаторлар бригадасының бригадирі, Социалистік Еңбек Ері (1957 ж.).
1927 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Конюхов ауданының Правдино селосында туды. 1942 жылы қатардағы колхозшы болып еңбек істей бастады. 1943 жылдан бастап «Суворов» МТС-де тракторист, 1947 жылдан 1952 жылға дейін трактор бригадасының бригадирі және 1953 жылдан 1956 жылға дейін механикаландырылған отрядтың бригадирі болып істеді. 1959 жылдан «Новый путь» ұжымшарының аға механигі. 1961 жылдан бері «Суворов» кеңшарының бас инженері қызметін атқарған.
1957 жылы 11 қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Степан Егорович Слоновқа Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
## Дереккөздер |
Кологойда Николай Васильевич 1922 жылы Солтүстік Қазақстан облысының Булаев ауданындағы Воскресенка селосында туған. Орта мектепті соғыс басталардан бір жыл бұрын Свердлов облысы Полевской қаласында бітірген.Кологойда Николай Васильевич әскери-жаяу әскер училищесін лейтенант дәрежесінде тәмамдап, алғашқы ұрысқа Мәскеу қорғаныс аймағында кірісті. Оның әскери шежіресі осыдан басталады.
Содан соң Солтүстік-Батыс майданы, Воронеж түбіндегі, Днепрдегі ұрыстар, Варшава маңындағы екпінді шабуылдар мен Прага көшелеріндегі соңғы шайқастар. 1943 жылдың күзінде 52-армияның әскерлері өзенге беттеді. Осы армияның 254-атқыштар дивизиясының басшылығы Днепрден өту және батыс жағалауда плацдармды басып алу үшін шабуыл тобын жасақтауды ұйғарды. Оған барынша тісқаққан әрі қажырлы жауынгерлер іріктелді. Топты басқаруды капитан Кологойдаға жүктеді.1943 жылғы 30 қыркүйектен 1 қазанға қараған түнде шабуыл тобының 102 жауынгері Днепрден өтіп, Крещатик деревнясының түбінде «Ұлы Германия» СС дивизиясының полктарының бірімен ұрысқа кірісті.Кескілескен ұрыста немістердің өздерінің айтуынша капитан Кологойданың тобы 270-ке тарта адамды жер жастандырды, капитанның өзі операцияны басқарып, айрықша ерлік көрсете отырып, қолмақол ұрыста СС-тің 17 гитлершісін өлтірді. Сөйтіп, капитан Кологойданың тобы Днепр өзенінен өту мүмкіндігін қамтамасыз етті. Кеңес жауынгерлеріне эсесшілердің 18 танкі мен екі батальоны қарсы тұрды. Олар бір күнде жеті рет шабуылға шықса да, плацдармды құрта алмады. Днепр өзенінен өтуде көрсеткен сәтті де қаһармандық қимылдары және дұшпанға қарсы ұрыста жасаған жеке ерлігі, дивизия бөлімдері келіп жеткенше бір тәулік бойы шепті қолда ұстап тұрғаны үшін капитан Кологойдаға КСРО Жоғарғы Кеңесi Төралқасының 1944 жылғы 22 ақпандағы Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берiлдi.
Соғыс біткен соң Н.В. Кологойда партия мектебіне оқуға жіберіледі. Содан соң Свердлов облысы Артин аудандық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болып екі жыл қызмет атқарады. Содан кейін тағы да В.И. Ленин атындағы Әскери-саяси академияда оқиды.
Академия түлегі майор Кологойда 1956 жылдың жазында әскери бөлімдер бірінің командирінің орынбасары қызметіне тағайындалады. Николай Васильевич өзінің жауынгерлік тағылымын, білімін жас жауынгерлерге дарытады. 1963 жылғы 8 мамырда полковник Кологойда әскери делегация құрамында Берлинде Кеңес жауынгерлеріне арналған ескерткіштің ашылу салтанатында болды.Бір жылдан соң ауыр сырқатқа шалдыққан Николай Васильевич төсек тартып жатып қалады. 1964 жылғы 18 қыркүйекте ол дүниеден өтті.
## Дереккөздер
* Орысша уикипедия
* Айбын Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
## Тағы қараңыз
Кологойда Николай Васильевич |
Жалпыұлттық социал демократиялық партия (ЖСДП) — Қазақстандағы социал-демократиялық, ресми түрде тіркелген саяси партия, Мәжілісте өкілеттігі бар алты партияның бірі.
Негіздеушісі — Жармахан Тұяқбай және Қазіргі төрағасы — Асхат Рақымжанов. Партия 2006 жылғы 10 қыркүйекте құрылған және 2007 жылдың 25 қаңтарында тіркелген. Мүшелерінің саны — 140 000 адам.
Барлық облыстарда, Астана мен Алматы қалаларында партияның филиалдары бар. Жалпыұлттық социал-демократиялық партия өзінің алдына демократиялық, құқықтық, әлеуметтік мемлекет, инновациялық экономика құру, жаңа гуманитарлық саясатты жүзеге асыру міндеттерін қойып отыр. Партия әлемдік социал-демократиялық қозғалыстың құндылықтарын, «Еркіндік, Әділеттілік, Ынтымақтастық» қағидаттарын Қазақстанның саяси тәжірибесінде жүзеге асыру бағытында дәйекті жұмыс жасауда.
2023 жылғы парламент сайлауы нәтижесінде дауыс санының 5.2%-ын жинап, Мәжілісте 4 мандат алды.
## Тарихы
### Құрылуы және тіркелуі
2006 жылы 7 тамызда «Әділетті Қазақстан үшін» (ӘҚҮ) қозғалысының негізінде «Жалпыұлттық социал-демократиялық партияны» (ЖСДП) құру жөніндегі азаматтардың бастамашыл тобының отырысы өтті, ол ЖСДП құру жөніндегі республикалық ұйымдастыру комитетін құрды, партияның құрылатын негізгі бағдарламалық мақсаттары мен міндеттерін және құрылтай съезіне дайындық мәселелерін талқылады. Ұйымдастыру комитетін ӘҚҮ төрағасы Жармахан Тұяқбай басқарды. Өңірлік ұйымдастыру комитеттерін ӘҚҮ аймақтық бөлімшелерінің жетекшілері басқарды.
2006 жылдың 10 қыркүйегінде Алматыдағы Республика сарайында партияның құрылтай съезі өтіп, оған еліміздің барлық облыстарынан 2500-ден астам делегат, сондай-ақ достас партиялар мен ұйымдардың өкілдері қатысты. Партия төрағасы болып Жармахан Тұяқбай сайланды. 23 қазанда ЖСДП саяси кеңесі ҚР Әділет министрлігінің Тіркеу қызметі комитетіне партияны құру туралы құрылтай құжаттарын, оның ішінде 127 431 партия мүшесінің тізімін ұсынды. 2007 жылдың 25 қаңтарында партия мемлекеттік тіркеуден өтті.
### Алғашқы жылдары (2007–2009)
2007 жылы 3 ақпанда Алматыда ЖСДП-ның екінші съезі өтіп, онда 16 облыстық партия филиалын құру туралы шешім қабылданды, ЖСДП Саяси кеңесінің отырысында Әміржан Қосанов партия төрағасының орынбасары болып сайланды.
2007 жылдың 23 мамырында ЖСДП мен Қазақстанның «Нағыз Ақ жол» демократиялық партиясы Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауына қатысу үшін «Әділетті Қазақстан үшін» сайлау блогын құру туралы шешім қабылдады, алайда, Сайлау туралы жаңа заң қабылданғаннан кейін, онда сайлау блоктары қарастырылмаған, «Нағыз Ақ жол» ҚДП-сы ЖСДП-мен біріктірілді. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауында партия 4,54% дауыс жинап, Парламентке өтпеді. ЖСДП сайлау нәтижелерін мойындамады.
2007 жылы 9 қазанда «Нағыз Ақ жол» партиясы ЖСДП құрамынан шықты.
2008 жылы 12 мамырда ЖСДП бастамасымен парламентке балама «Халық Кеңесі» деп аталатын Қоғамдық Парламент құрылды, оның құрамына 30-дан астам саяси партиялар мен ҮЕҰ өкілдері кірді.
2008 жылдың 29 маусымы мен 2 шілдесі аралығында оның төрағасы Жармахан Тұяқбай бастаған СДП делегациясы Афинада өткен Социалистік Интернационалдың XXIII съезіне қатысты.
2009 жылдың 11 сәуірінде Қазақстанның демократиялық оппозициясының форумы өтті, оған ЖСДП, Қазақстан коммунистік партиясы, Қазақстанның «Азат» демократиялық партиясы және тіркелмеген «Алға!» партиясы қатысты. Форумда осы партияларды біріктіру қажеттігі туралы шешім қабылданып, оппозициялық партияларды біріктіруге дайындық жөніндегі Ұйымдастыру комитеті құрылды, оның құрамына Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Серікболсын Әбділдин, «Азат» Демократиялық партиясының төрағасы Болат Әбілов, «Алға!» НП Үйлестіру комитетінің төрағасы Владимир Козлов және ЖСДП төрағасы Жармахан Тұяқбай болды.
### «Азат» ҚДП-мен бірігуі
2009 жылдың 13 қазанында ЖСДП мен «Азат» ҚДП бірігу туралы бірлескен мәлімдемесі жарияланды, бұл мәлімдеме мәтініне сәйкес «демократиялық қозғалыстың жаңа кезеңін көрсетеді» және біріккен партия «билік партиясына» толыққанды тепе-теңдікке айналады. 24 қазанда қос партияның біріктіруші съезі өтіп, онда олар «Азат» жалпыұлттық социал-демократиялық партиясына біріктірілді. Съезде сөйлеген сөзінде ұшқыш-ғарышкер Тоқтар Әубәкіров, «Свобода слова» («Сөз бостаныдығы») газетінің бас редакторы Гүлжан Ерғалиева және қоғам және саяси қайраткер Балташ Тұрсымбаев партия қатарына қабылданғанын мәлімдеді. Біріккен партияның тең төрағалары болып Жармахан Тұяқбай мен Болат Әбілов және партияның бас хатшысы болып Әміржан Қосанов сайланды.
### 2012 жылғы Мәжіліс сайлауы
2011 жылы 26 қарашада Алматыда өткен кезектен тыс IX съезінде партия 2012 жылы өтетін Қазақстан Парламенті Мәжілісінің сайлауына қатысу туралы шешім қабылдады. Алайда съезд өтетін уақытқа дейін біріккен партия Әділет министрлігінде тіркелу рәсімінен әлі өтпегендіктен, оппозиция «Ұлттық социал-демократиялық партия» деген атпен сайлауға қатысуға шешім қабылдады. Съезде партиялық тізім бекітіліп, оның құрамына партия жетекшілері Жармахан Тұяқбай, Болат Әбілов, Әміржан Қосанов, танымал журналистер мен қоғам қайраткерлері Серікбай Әлібаев, Ермұрат Бапи, Гүлжан Ерғалиева, Маржан Аспандиярова, Рыспек Сәрсенбайұлы, экономистер Оразалы Сәбден, Валентин Макалкин, Пётр Своик, заңгер Мұстахим Төлеев, Кеңес Одағының Батыры, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров және басқа да партия өкілдері болды.
Партия теңтөрағасы Болат Әбілов съезде халықтың 50 пайызға жуығы осы сайлауға қатысатын жалғыз оппозициялық партияға дауыс беретініне сенімді екенін айтты: «16 қаңтарда үшінші орында екенімізді немесе орын жеңе алмағанымызды айтса келіспейміз. Біз қазақстандықтардың жартысы бізге дауыс беретініне сенімдіміз».
2012 жылдың 16 қаңтарында сайлау нәтижесі жарияланды. ЖСДП дауыстың тек 1,59%-ын алып, еш орын жеңбеді. Бұған наразылық танытқан партия басшылары өз жақтастарын 17 қаңтар күні Алматыдағы Республика Алаңындағы Тәуелсіздік монументіне шығуға шақырды.
250-ге жуық адам жинаған митинг шамамен 45 минутқа созылды. Акцияға ешкім кедергі келтірген жоқ, бірақ екі күннен кейін акцияны ұйымдастырушыларға айыппұл салынды.
2019 жылдың қыркүйегінде Ермұрат Бапидің партия төрағалығынан кетіп, оның орнына Асхат Нұрмағамбетұлы Рақымжановтың сайлануы белгілі болды. Бұған себеп партия мүшелері арасында болған келіспеушіліктер болуы мүмкін екені белгілі. Рақымжановтың сөзі бойынша «Бапидің партияны сатқысы келді», журналистер Ермұрат Бәпидің партиядан шығуы және оның 2023 жылғы Мәжіліс сайлауында ұсынылуы жоспарланған болуы мүмкін деген болжам айтты. Бапидің өзі ЖСДП-ның нағыз «иесінің» Атырау облысының бұрынғы әкімі Бергей Сәулебайұлы Рысқалиев екенін айтқан, және оны «еркін олигарх» деп сипаттаған.
## 2022 жылғы президент сайлауы
1 қазан күні ЖСДП XIX кезектен тыс жиналысын өткізіп, 2007 жылдан бері тұңғыш рет президент сайлауына үміткер таңдады. Бұл үміткер Нұрлан Сатыбалдыұлы Әуесбаев болды.
Сайлау нәтижесінде ол 176,116 ғана дауыс жинап, жеңілді.
### 2023 жылғы парламент сайлауы
2023 жылғы Қазақстандағы парламент сайлауында ЖСДП жалпы дауыстыі 5,2% жинап, 4 мандатқа ие болды да, партия тарихында алғаш рет Мәжіліске кіре алды. ЖСДП атынан депутат болғандар: партия атынан 2022 жылғы президент сайлауына қатысып, жеңілген Нұрлан Сатыбалдыұлы Әуесбаев, партияның төрағасы Асхат Нұрмағамбетұлы Рахымжанов, Ажар Бахитқызы Сағандықова және Наурыз Саятұлы Сайлаубай.
## Дереккөздер |
Абд ул-Карим Бұхари (18-ғасырдың 2-жартысы, Бұхара-1830, Константинополь) - тарихшы. Өмірі жөнінде мәлімет аз. Саяхат жасап, бірқатар елді аралаған. 1807-08 жылдары елшілермен бірге Константинопольге барған. Оның парсы тілінде жазған тарихи геогр. еңбегі 1873-1874 жылдары Мысырда басылып шықты. Еңбек француз тіліне аударылып, 1876 ж. Парижде "Орталық Азия (Ауғанстан, Бұхар, Хиуа, Қоқан) тарихы" деген атпен жарық көрді. Шығармада Орт. Азия жөнінде қысқаша геогр. мәліметтер берілген және Ахмед Шаһ Дуррани заманынан бастап, өз тұсына дейін осы елде болған тарихи оқиғалар баяндалды. Сонымен бірге Дешті Қыпшақ жерінен қазақтармен бірге мекендеген қарақалпақтар, Қазақстан мен Хиуаның сыртқы саяси байланысы, Хорезмді билеген қазақ хандары туралы құнды мәліметтер келтірген. |
Қорымды – Бақай тауының (Бақайдың тауы) батыс бөлігіндегі асу.
## Географиялық орны
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Таусүгір ауылының оңтүстігінде 21 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 3214 м.
## Жер бедері, өсімдігі
Солтүстігінен Қаратұрық, оңтүстік беткейінен Асы өзендерінің салалары бастау алады. Асудан сәуір-қараша айларында салт атты адам өте алады. Тік жарқабақты келген биіктік белдеуін альпілік және субальпілік шалғындар көмкеріп жатыр. Төмен қарай, қайың ормандары өседі.
## Дереккөздер |
Эттенко Алексей Михайлович 1937 жылы Шығыс Қазақстан облысындағы Лениногорск қаласында туған. Еңбек жолын 1952 жылы Солтүстік Қазақстан облысы Кеңес ауданындағы «Қиялы» кеңшарында тракторшы машинист болудан бастаған. Кейін КСРО-ның 50 жылдығы атындағы кеңшардың №1 бөлімшесінің комсомолжастар бригадасын басқарған.1973 жылы 10 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Алексей Михайлович Эттенкоға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Ленин орденімен, «Орақ пен балға» алтын медалі тапсырылды. Бұған дейін Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған болатын. Сондай-ақ, бұл марапаттардың барлығына да лайықты болатын.
## Дереккөздер
Айбын Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011.
## Тағы қараңыз
Эттенко Алексей Михайлович |
Маки Франк Баньяк Муэньи (фр. Macky Frank Bagnack Mouegni; 7 маусым 1995 жыл, Яунда) — камерундық футболшы, "Қайрат" клубының қорғаушысы.
## Мансабы
### Клубтық
Баньяк «Барселона» клубына қосылуына 2008 жылы атақты Самуэль Это’о академиясы мүмкіндік ашты. Бірақ негізгі құрамға іліге алмады, тек фарм-клубта ойнаумен ғана шектелді.
Кейін "Нант", "Реал Сарагоса", "Адмира Ваккер", "Олимпия", "Партизан" клубтарында ойнап, 2021 жылы шілде айында "Қайратқа" ауысты. Келісім шарт мерзімі 2023 жылғы желтоқсанға дейін жасалды. 21 шілдеде "Црвена Звезда" қақпасына Чемпиондар лигасындағы алғашқы және жеңіс голын соқты, бұл ойында "Қайрат" 2:1 есебімен жеңіске жетті.
### Ұлттық құрама
Камерун құрамасы сапында 2015 жылғы Африка ұлттары кубогына қатысты.
## Дереккөздер |
Элсон Бакили Мулузи (ағылш. Bakili Muluzi; 17 наурыз 1943) — Малави президенті 24 мамыр 1994 жылы 24 мамыр 2004 жылы.
## Президенттік
Мулузи Малави президенті болып 1994 жылы мамырда сайланды, бірінші көп сайлау жиналысынан. Ол Хастингс Банданы жеңді, 1963 жылдан Малави диктаторы. Бұған дейін Банд әкімшілігінде жұмыс істеген. 1999 жылдың маусымында Мулузи екінші мерзімге қайта сайланды.
Мулузи басқарған жылдары көп шу болды. 2000 жылы әкімшіліктің бәрін өз жұмыстарынан шығарып жіберді, Британияның бөлінген қаржысын дұрыс пайдаланбағандықтан. Екінші ұрыс ол Мулузидің басқа елдерге ашашылықтың алдында жүгері сатқаны болды. |
Григорий Максимович Губарьков — Қызыл Әсерінің жауынгері, Ұлы Отан соғысының қатысушысы, Кеңес одағының батыры (1945 ж.)
1926 жылы 1 ақпанда Солтүстік Қазақстан облысы Володар (қазіргі Айыртау) ауданындағы Качиловка селосында туған. 7-сыныпты бітіргеннен кейін Өзбекстанға №2 Жизақ МТС-нде жүргізуші болып істейді. 1943 жылы қарашада Қызыл Армия қатарына алынған. Мото-атқыштар батальонының (Белорус майданы) пулеметшісі, гвардияшы, қатардағы жауынгер Г.М.Губарьков 1945 жылдың 21 қаңтарында жаудың боратқан оғына қарамастан алғашқылардың бірі болып жаудың қорғанысын бұзып, Иновроцлав қаласын (Польша) фашистерден босатты. Жау контршабуылына тойтарыс беру кезінде жараланса да, ұрыс алаңынан кетпеді.КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 27 ақпандағы Жарлығымен Григорий Максимович Губарьковке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Соғыстан кейін ол армиядағы қызметін жалғастырды, тек 1951 жылы запасқа шықты. Жизақ қаласына келіп, алдымен ұжымшарда, кейін кеңшарда жұмыс істеді. Соңғы жылдары Запорожье қаласына қоныс аударды. Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Молдай Ысқақұлы Байтөсов — еңбекші, Социалистік Еңбек Ері (1971 ж.).
1917 жылы Солтүстік Қазақстан облысының Мамлютка селосында туған. Еңбек жолын 1930 жылы Петропавл ауданындағы «Коминтерн» ұжымшарында қатардағы колхозшы болудан бастаған. 1934 жылдан осы ұжымшарда тракторшы болып істеген. 1938 жылдан Петропавл ауданындағы «1 Май» ұжымшарында, кейін трактор егіс бригадасының бригадирі болды. 1951 жылы бұл ұжымшар Бескөл ауданындағы «Луч Ленина» ұжымшарына қосылды. Осы ұжымшарда 1978 жылға дейін, яғни зейнеткерлікке шыққанша еңбек етті.1971 жылы 8 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Молдай Ысқақұлы Байтөсовке Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
## Дереккөздер |
Сәруар Мұхамедияқызы Байсарина (1936 - 1986) — еңбекші, көптеген мемлекеттік марапаттарының егесі, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутаты, Қазақстан Коммунистік партиясының ХVІ съезінің делегаты.
1936 жылы Ресейдің Новосібір облысында туған. 1953 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Белое селосына көшіп келген. Бір жылдан кейін Петропавл қаласындағы «Комсомолка» тігін фабрикасына тігінші болып орналасқан. 1964 жылы ең жоғарғы разрядтағы мастер атағын алады. 1982 жылы осы кәсіпорында өндірістік оқудың нұсқаушысы болып істейді. 1966 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен, 1970 жылы «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталады.
1974 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Сәруар Мұхамедияқызына Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, Ленин ордені мен «Орақ және балға» алтын медалі қоса тапсырылады. 1976 жылы КОКП ХХV съезіне делегат болып сайланады. Осы жылы оған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы беріліп, лауреат атанды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. Қазақстан Коммунистік партиясының ХVІ съезінің делегаты болды.
Бірнеше рет облыстық және қалалық партия комитеттерінің мүшесі болып сайланды.
Сәруар Мұхамедияқызы зайыбы Таласпай Омарұлымен Еркін атты ұл,Алма атты қыз тәрбиелеп өсірді. 1986 жылы желтоқсан айында дүниеден өтті.
## Дереккөздер |
Иван Григорьевич Яненко 1933 жылы Павлодар облысындағы Максим Горький ауданының Воскресеновка селосында туды. 1949 жылы Белоцерковтағы ауыл шаруашылығын механикаландыру мектебін бітіріп, «Воскресеновка» ұжымшарында комбайнер болып істеді. 1952-1954 жылдары Кеңес Әскері қатарында қызмет етті. 1955 жылдан 1959 жылға дейін Солтүстік Қазақстан облысындағы Ленин (қазіргі Есіл) ауданының «Явленка» астық кеңшарында комбайнер-шофер болған. 1959 жылдан «Миролюбов» астық кеңшарында комбайнер болып істеді.1966 жылы 23 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Иван Григорьевич Яненкоға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Оның есімі Қазақ КСР Құрметті алтын кітабына жазылды.
## Дереккөздер
Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. |
Мұстафин Төлебай — еңбекші, тракторист,
1929 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Преснов (қазіргі Жамбыл) ауданының Кенже ауылында туды. Трактористер курсын бітіргеннен кейін 1950 жылы Преснов МТС-інде тракторшы болып істейді. 1957 жылдан «Благовещенка» кеңшарында тракторшы.
1967 жылы 19 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Төлебай Мұстафинге Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
## Дереккөздер |
Бұл мақалада Қазақстанда жұмыс істейтін радиостанциялар көрсетілген.
## Аймақтық радиостанциялар
## Ескертпелер
## Дереккөздер |
Есен Елеукен (Есентүгел Елеукен Баймұханбетұлы) — 1973 жылы 5 желтоқсанда Ақтөбе облысы Шалқар ауданында туған. Мыңдаған жастарды бір арнаға тоғыстырған Жайдарман қозғалысының көшбасшысы, «Қазақстан КВН Одағы» Республикалық жастар қоғамдық бірлестігінің Президенті. Құрмет орденінің иегері (2016).
## Толығырақ
* Еңбек жолын 1990 жылы Ақтөбе облысы, Шалқар ауданы, Шетырғыз совхозында бастаған.
* 1991 жылы Шымкент қаласындағы Қазақ химия-технологиялық институтына оқуға түсіп, 1996 жылы «Технологиялық процестер мен өндірісті автоматтандыру» мамандығы бойынша бітірген.
* Әскери міндетті (запастағы офицер).
* 1996-99 жылдары Халықаралық Қазақ-Түрік университеті Жаратылыстану және гуманитарлық институтының «Биоэкология» кафедрасында тағылымдамадан өтуші – зерттеуші.
* 1998-2002 жылдары «Юмакс» радиосында қарапайым қызметші болып жұмыс бастап, қазақ редакциясының бас редакторы лауазымына дейін көтерілген.
* 2002-2005 жылдары «Қазақ КТК (КВН) лигасы» РЖҚБ-ның вице-президенті.
* 2005 жылдан бастап – «Қазақстан КВН Одағы» Республикалық жастар қоғамдық бірлестігінің Президенті.
* 2006-2008 жылдары КТК телеарнасы арнайы бағдарламасының жетекшісі болды.
* 2018-2020 жылдары «Tamasha TV» телеарнасының Директоры.
* 2021 жылы YouTube желісінде Yesti podcast каналының негізін қалаушысы, жүргізушісі. Осы уақытқа дейін түрлі саланың 50-ге жуық спикерімен қоғамдағы өзекті тақырыптарды көтеріп, талқылады.
## Марапаттары
* 2016 жылы ҚР Президенті жарлығымен белсенді қоғамдық қызметі үшін «Құрмет орденімен» марапатталды.
* 2016 - "Қазақстан Республикасы тәуелсіздігіне 25 жыл" медалі
* 2017 жылы мемлекеттік тілге адал көзқарасы және қазақ тілінің дамуына қосқан зор үлесі үшін «Тіл жанашыры» құрмет белгісі.
## Жетістіктері
* 2012-2016 жылдар аралығында қазақ тілді блогерлерге арналған республикалық «Блог құрылтай» ұйымдастырушыларының бірі (Қарағанды, Талдықорған, Жамбыл, Атырау қалаларында).
* 2014 жылы Қытай елінің Шанхай қаласында жергілікті қазақтар мен елден барған студенттер арасында Жайдарман сайыстарының халықаралық фестивалін өткізді.
* 2017 жылы Моңғолияның астанасы Ұланбатырда жергілікті топтардың қатысуымен Жайдарман сайыстарын ұйымдастырды.
* 2017-2019 жылдары Түркітілдес елдер арасында талантты әрі тапқыр жастардың басын қосатын танымал Жайдарман ойындарының көшбасшысы болды. Онда түрлі елдерден 15-ке жуық команда қамтылды.
* Жалпы республикалық деңгейде 500-ге жуық фестивальдардың негізін қалаушы.
* Аймақтық және республикалық деңгейде 100-ден астам чемпионаттардың ұйымдастырушысы.
* 2018-2020 жылдары өзі басқарған «Tamasha TV» арнасын ең үздік алғашқы 7 каналдың қатарына қосты.
* 2023 жылы Жайдарман ойындарына 240 команда тіркеліп, оған 2000-нан астам ойыншы қатысып рекорттық көрсеткішке жетті, сондай-ақ соңғы 10 жылдың ішінде командалардың саны 200-ден кем түспеді.
* 2022 жылы Қазақстанның Медиафутболының дамуына үлес қосты.
* ҚР Президенті жанындағы жастар саясаты жөніндегі кеңестің 2 мәрте мүшесі атанды.
* Қазақстандық жастарға арналған қоғамдық маңызы бар форумдардың, дөңгелек үстелдердің, басқа да жиындарының белді спикері.
* Әлеуметтік жобалармен айналысатын Үкіметтік емес ұйымдарға республикалық деңгейде 3 мәрте үздік спикер болды.
## Отбасы
Отбасылық жағдайы – Үйленген, бір қызы бар.
## Сыртқы сілтемелер
* Туиттертердегі аккаунты;
* Фейсбуктағы жеке парақшасы;
* Vk.com әлеуметтік желісіндегі аккаунты;
* Instagram әлеуметтік желісіндегі аккаунты;
* Youtube сайтындағы ресми видеоканалы;
## Ескертпелер
* YestiPodcast каналының сілтемесі
* ЕСЕН ЕЛЕУКЕН: Бір ойын 60 млн теңге!
* Президент Зеленскийдің ізімен. Есен Елеукен сайлауға түсуге дайын
* Есен Елеукеннің Нұрсұлтан Құрманмен сұхбаты
* Есен Елеукен ft Әліби Басаров: Жайдарман, ауыл жастары, қаңтар оқиғасы
* Жастардың көбі үміт үзгендіктен елден кетеді |
Әлібек Мұсаұлы Дінішев (7 шілде, 1951 жылы Алматыда туған) – кеңестік және қазақстандық опера және камералық әншісі (тенор), музыкалық педагог-профессор. Қазақ КСРнің Халық артисі (1979) және КСРОның Халық артисі (1986).
ҚР тұңғыш президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының (2001) және ҚР әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2012). "Казакстаннын Енбек Ерi" (2021).
## Толығырақ
* Әлібек Мұсаұлы 1951 жылы 7 шілдеде Алматы қаласында дүниеге келген. Байұлы тайпасының Байбақты руының Құлсүйіндік бөлімінен шыққан.
* Анасы Кәмила – КСРО халық әртісі Ришат пен ҚазКСР халық әртісі Мүсілім Абдуллиндердің туған қарындасы. Олар Мүкім Абдуллиндердің ұрпақтары.Әкесі Мұса Бөкенбайұлы Дінішевтің ата тегі Батыс Қазақстан облысының Казталовка өңірінен. Ол білімді журналист болатын, қызметін «Лениншіл жас» газетінде бастағанды. Мұсакең «Мәдениет» журналының негізін қалап, ұзақ жылдар журналдың Бас редакторлығын атқарып, республикамызда мәдениет салаларының даму жолын, дарынды адамдардың еңбектерімен қазақ қауымын кеңінен таныстыра түсті. Журнал оқырмандарының тартымды, қалаулы баспасөзіне айналды. Ол Бойнидің «Овод» романын қазақшаға аударды, біраз мезгіл ҚазКСР-нің Мәдениет министрінің орынбасары қызметін атқарды. Ата-анасы Әлібекті Әміре Қашаубаев атындағы музыкалық мектепке оқуға берді. Ол мектеп үйі бүгінгі Әлібек Дінішевтің театры орналасқан бір қабатты ғимарат. Осында ол аккардеон аспабында ойнауды игеруге кірісті. Сонымен қатар өзі оқитын (жалпы білім беретін) №33 мектептің көркем үйірмесінде ән айтуға машықтанды, ал жарыстарда бірінші орындарды жеңіп алып жүрді. Ол 8-сыныпты аяқтағасын музыкалық мектептен П.И. Чайковский атындағы музыкалық училищеге түсті. 1970 жылы оны бітіргесін Ришат Абдуллиннің кеңесі бойыша Құрманғазы атындағы ҚҰ консерваторияның вокал факультетіне қабылданды. Енді нағыз кәсіби әншілікке дайындалу басталды. Оның мұндағы ұстазы – Н.А. Шәріпова. 1976 жылы Әлібек Дінішев консерваториядағы оқуын тәмамдағасын Жамбыл атындағы Қазақ филармониясында әншілікке кірісті. Ол 1977 жылы Бразилияның астанасы Рио-де-Жанейро қаласында өткен воколистердің халықаралық конкурсына қатысты.
* Осы жолы Әлібек әйгілі әнші қатарына көтерілді деп аталынды. 1978 жылы оған ҚазКСР-ның еңбек сіңірген әртісі атағы, ал келесі жылы Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығы тапсырылды. Әлібек Дінішев Кеңес Одағының көптеген аймақтарымен қатар Чехословакия, Алжир, Перу, Куба, Португалия, Финляндия, Швеция, Морокко, Ирак, Болгария және тағы да бірнеше елдерде концерттік сапармен болып қайтты.
## Мемлекеттік марапаттары
* 1978 жылы «Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген артисі» құрметті атағы берілді.
* 1979 жылы Бүкілодақтық Ленин комсамолы жастар сыйлығының лауреаты
* 1979 жылы Қазақ КСРнің Халық артисі (құрметті атағы);
* 1986 жылы 35 жасында Кеңестер Одағының Халық артисі (КСРО халық әртісі) құрметті атағы берілді.
* 1996 жылы «Парасат ордені» мен марапатталды;
* 2001 жылы ҚР тұңғыш президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты;
* 2003 жылы музыка саласы бойынша «Платинды Тарлан» тәуелсіз сыйлығының лауреаты;
* 2008 жылы «Астанаға 10 жыл» медалі
* 2011 жылы Қазақ муызка саласындағы ерен еңбектері үшін ҚР Жоғарғы мемлекеттік марапаты «Отан ордені» мен елбасы Нұрсұлтан Әбішұлынің өзі марапаттады (Астана, Ақорда 2011 жылы желтоқсан айында);
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі
* 2012 жылы ҚР әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты құрметті атағымен елбасының өзі марапаттады (Астана,Ақорда 2012 жылы желтоқсан);
* 2021 жылы "Казакстаннын Енбек Ерi" атағымен марапаттады.
## Дереккөздер |
Құлжабасы – Қопа аңғарының солтүстігіндегі таулар.
## Географиялық орны
Алматы облысы Жамбыл және Жамбыл облысы Қордай аудандары аралығында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1178 м. Солтүстік-батыстан шығысқа қарай 39 км-ге созылған, енді жері 9 км. Қиыр солтүстік-батыс бөлігіндегі ең биік жері 1183 м. Беткейі тауаралық аңғарлармен сай-жыралармен тілімденген. Шу-Іле тауларының сілеміне жатады. Тау бөктерінде Таспа, Ақмола, т.б. көптеген бұлақтар бар. Солтүстігінде Қарой аңғары, шығысында Доланқара тауы жатыр.
## Өсімдігі
Етегінде жусан, бетеге, қараған, т.б. өсімдіктер өседі. Мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Шаһабуддин Ахмед (бенг. শাহাবুদ্দিন আহমেদ; 1 қаңтар 1930 — 19 наурыз 2022) — Бангладештің саяси және мемлекеттік қайраткері.
## Өмірбаяны
Ол Нетрокон атырауында туған, 1951 жылы Дакки университетінде бакалавр экономика дәрежесімен бітірген.1993 жылы 23 маусымда Ахмед Бангладеш президенті болып сайланған болатын. Ахмед 9 қыркүйек күні ант қабылдады.
## Дереккөздер |
## Тағамның жасалынуына керек заттар
* 2 стақан ұн;
* 150 гр маргарин;
* 0,5 шәй қасық ас содасы;
* 2-3 салым тұз;
* 3 ас қасық қаймақ;
* 2 балқытылған ірімшік;
* 3-4 орташа пияз;
* 3 жұмыртқа.
## Қамыр дайындау тәсілі
Шұңғыл табаққа ұн, 3 ас қасық қаймақ, ерітілген маргарин,тұз, жұмыртқаның ақ бөлігін және сірке қосылған ас содасымен бірге бәрін салып, жақсылап араластырмыз. Қатты қамыр болғанша илейміз. 1 сағат тоңазытқышқа салып қоямыз.
### Қамырдың иі қанғанша салындыны әзірлеу тәсілі
Қамырдың иі қанғанша салындыны әзірлеу тәсілі:Пиязды аршып,майдалап тураймыз; Ащы дәмі кеткенге дейін қайнаған суға салып қоямыз;Пиязды орташа градустағы отқа қуырамыз;Дайын болған пиязды суытып, қалған жұмыртқаны қосып, араластырамыз.Бетіне пайдалану үшін бір жұмыртқаның сарысын алып қоямыз; Балқытылған ірімшікті үккіштен шығарып, жұмыртқа қосылған пиязға араластырамыз. Дәміне қарай аздап тұз, бұрыш қосамыз; Тоңазытқышқа қамырды алып, бірдей көлеммен екіге бөлеміз;Қамырдың бір бөлігін алып сәл үлкейтіп жайып, бетіне май жағамыз. Оған әзірлеген салындыны саламыз.Екінші бөлік қамырмен бетін жауып,шет жағын басып шығамыз.Бәліштің бетіне қалған жұмыртқаның сарысын жағамызда 180-200 градустық пешке 30-35 минут қоямыз. Ірімшік бәліші дайын.
## Дереккөздер
## Тағамның жасалынуына керек заттар
* 2 стақан ұн;
* 150 гр маргарин;
* 0,5 шәй қасық ас содасы;
* 2-3 салым тұз;
* 3 ас қасық қаймақ;
* 2 балқытылған ірімшік;
* 3-4 орташа пияз;
* 3 жұмыртқа.
## Қамыр дайындау тәсілі
Шұңғыл табаққа ұн, 3 ас қасық қаймақ, ерітілген маргарин,тұз, жұмыртқаның ақ бөлігін және сірке қосылған ас содасымен бірге бәрін салып, жақсылап араластырмыз. Қатты қамыр болғанша илейміз. 1 сағат тоңазытқышқа салып қоямыз.
### Қамырдың иі қанғанша салындыны әзірлеу тәсілі
Қамырдың иі қанғанша салындыны әзірлеу тәсілі:Пиязды аршып,майдалап тураймыз; Ащы дәмі кеткенге дейін қайнаған суға салып қоямыз;Пиязды орташа градустағы отқа қуырамыз;Дайын болған пиязды суытып, қалған жұмыртқаны қосып, араластырамыз.Бетіне пайдалану үшін бір жұмыртқаның сарысын алып қоямыз; Балқытылған ірімшікті үккіштен шығарып, жұмыртқа қосылған пиязға араластырамыз. Дәміне қарай аздап тұз, бұрыш қосамыз; Тоңазытқышқа қамырды алып, бірдей көлеммен екіге бөлеміз;Қамырдың бір бөлігін алып сәл үлкейтіп жайып, бетіне май жағамыз. Оған әзірлеген салындыны саламыз.Екінші бөлік қамырмен бетін жауып,шет жағын басып шығамыз.Бәліштің бетіне қалған жұмыртқаның сарысын жағамызда 180-200 градустық пешке 30-35 минут қоямыз. Ірімшік бәліші дайын.
## Дереккөздер |
Бауле (боули, бауре) — акан тобының халқы, Кот-д’Ивуардың орталық және оңтүстік бөліктерінде мекендейді. Халық саны 1 550 мың адам. Шамамен барлық халық санынан 17,1% құрайды..Субэтникалық топтарға бөлінеді: уаребо, фаафуэ, нанафуэ, сафуэ, нзипри, агба, аитуту (ату, атуту), айоло (саттикана), нгба, абэ, кодэ, бру (бро), сана, фали, айяу, юрэ және т.б..
## Тілі
Олар бауле тілінде сөйлейді (ква отбасы, нигер-кордофан тілдері).
## Діні
Көпшілігі дәстүрлі нанымдарды ұстанады, кейбірі католиктер, сүнниттік мұсылмандар да бар (қалаларда).
## Тарихы
Аңыз бойынша, 17 ғасырда бауле Ганадан шығып, патшайым Покоу (Абла Покоу) басшылығымен батысқа қарай Кот-д'Ивуарға сапар шегеді. Бұл кезде адамдар әртүрлі кедергілерге тап болды, бірақ патшайым даналық танытты және барлық мәселелерді шеше алды. Алайда кому өзеніне жақындағанда, олар оны кесіп өте алмайтыны белгілі болды. Патшайым діни қызметкер мен оракулдарға бұрылды, олар өз кезегінде Комо рухымен байланысып, олардан қалай өтуге болатынын сұрады. Жауап қатыгез болды: Абла Покоу жалғыз ұлын құрбандыққа шалуы керек, сонда өзеннің рухы адамдарды өткізеді. Осы қайғылы сәтте патшайым тағдырына мойынсұнды, анасы мен қол астындағыларды құтқару үшін ұлын өзенге берді. Бегемоттар өзеннен көтеріліп, адамдар олардың арқасымен арғы жаққа қарай жүрді. Патшайым болған оқиғадан шошып, «бәулі», яғни бала өлді деп айта алды. Осы кезден бастап халық Бәуле деп атала бастады.
## Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі - қолмен атқарылатын егіншілік (ямс, таро, банан, маниок, тары, құмай, фонио, жержаңғақ, кокос пальмасы, какао, қант қамысы, ананас, гевеа). Дәстүрлі қолөнерден – ағаш ою (мүсін, бетперде), ұсталық, тоқымашылық, т.б. дамыған.
## Өмір салты
Дәстүрлі әлеуметтік ұйымның негізін ауылдық және үлкен отбасылық қауымдастықтар құрайды. Неке келісімі вирилокалды. Туыстық есеп матрилинейлі.
Ауылдық елді мекендері жинақы, шалғай жер учаскелерінде тұрақты және уақытша болып табылады. Тұрғын үйлері негізінен төртбұрышты, қаңқалы-бағаналы құрылымды, бұтақтардан тоқылған, қабырғалары сазбен сыланған, төбесі биік, пальма жапырақтарымен жабылған.
Дәстүрлі киімдері – кәдімгі әшекейлері мол кенте, бубу. Еуропалық киімдер таралуда.
Тағамның негізін түйнек және тамыр дақылдары (ямс және т.б.), банан, бананнан алынған дәнді дақылдар, тары, күріш, көкөністер құрайды.
## Дереккөздер |
Есен Елеукен (Есентүгел Елеукен Баймұханбетұлы) — 1973 жылы 5 желтоқсанда Ақтөбе облысы Шалқар ауданында туған. Мыңдаған жастарды бір арнаға тоғыстырған Жайдарман қозғалысының көшбасшысы, «Қазақстан КВН Одағы» Республикалық жастар қоғамдық бірлестігінің Президенті. Құрмет орденінің иегері (2016).
## Толығырақ
* Еңбек жолын 1990 жылы Ақтөбе облысы, Шалқар ауданы, Шетырғыз совхозында бастаған.
* 1991 жылы Шымкент қаласындағы Қазақ химия-технологиялық институтына оқуға түсіп, 1996 жылы «Технологиялық процестер мен өндірісті автоматтандыру» мамандығы бойынша бітірген.
* Әскери міндетті (запастағы офицер).
* 1996-99 жылдары Халықаралық Қазақ-Түрік университеті Жаратылыстану және гуманитарлық институтының «Биоэкология» кафедрасында тағылымдамадан өтуші – зерттеуші.
* 1998-2002 жылдары «Юмакс» радиосында қарапайым қызметші болып жұмыс бастап, қазақ редакциясының бас редакторы лауазымына дейін көтерілген.
* 2002-2005 жылдары «Қазақ КТК (КВН) лигасы» РЖҚБ-ның вице-президенті.
* 2005 жылдан бастап – «Қазақстан КВН Одағы» Республикалық жастар қоғамдық бірлестігінің Президенті.
* 2006-2008 жылдары КТК телеарнасы арнайы бағдарламасының жетекшісі болды.
* 2018-2020 жылдары «Tamasha TV» телеарнасының Директоры.
* 2021 жылы YouTube желісінде Yesti podcast каналының негізін қалаушысы, жүргізушісі. Осы уақытқа дейін түрлі саланың 50-ге жуық спикерімен қоғамдағы өзекті тақырыптарды көтеріп, талқылады.
## Марапаттары
* 2016 жылы ҚР Президенті жарлығымен белсенді қоғамдық қызметі үшін «Құрмет орденімен» марапатталды.
* 2016 - "Қазақстан Республикасы тәуелсіздігіне 25 жыл" медалі
* 2017 жылы мемлекеттік тілге адал көзқарасы және қазақ тілінің дамуына қосқан зор үлесі үшін «Тіл жанашыры» құрмет белгісі.
## Жетістіктері
* 2012-2016 жылдар аралығында қазақ тілді блогерлерге арналған республикалық «Блог құрылтай» ұйымдастырушыларының бірі (Қарағанды, Талдықорған, Жамбыл, Атырау қалаларында).
* 2014 жылы Қытай елінің Шанхай қаласында жергілікті қазақтар мен елден барған студенттер арасында Жайдарман сайыстарының халықаралық фестивалін өткізді.
* 2017 жылы Моңғолияның астанасы Ұланбатырда жергілікті топтардың қатысуымен Жайдарман сайыстарын ұйымдастырды.
* 2017-2019 жылдары Түркітілдес елдер арасында талантты әрі тапқыр жастардың басын қосатын танымал Жайдарман ойындарының көшбасшысы болды. Онда түрлі елдерден 15-ке жуық команда қамтылды.
* Жалпы республикалық деңгейде 500-ге жуық фестивальдардың негізін қалаушы.
* Аймақтық және республикалық деңгейде 100-ден астам чемпионаттардың ұйымдастырушысы.
* 2018-2020 жылдары өзі басқарған «Tamasha TV» арнасын ең үздік алғашқы 7 каналдың қатарына қосты.
* 2023 жылы Жайдарман ойындарына 240 команда тіркеліп, оған 2000-нан астам ойыншы қатысып рекорттық көрсеткішке жетті, сондай-ақ соңғы 10 жылдың ішінде командалардың саны 200-ден кем түспеді.
* 2022 жылы Қазақстанның Медиафутболының дамуына үлес қосты.
* ҚР Президенті жанындағы жастар саясаты жөніндегі кеңестің 2 мәрте мүшесі атанды.
* Қазақстандық жастарға арналған қоғамдық маңызы бар форумдардың, дөңгелек үстелдердің, басқа да жиындарының белді спикері.
* Әлеуметтік жобалармен айналысатын Үкіметтік емес ұйымдарға республикалық деңгейде 3 мәрте үздік спикер болды.
## Отбасы
Отбасылық жағдайы – Үйленген, бір қызы бар.
## Сыртқы сілтемелер
* Туиттертердегі аккаунты;
* Фейсбуктағы жеке парақшасы;
* Vk.com әлеуметтік желісіндегі аккаунты;
* Instagram әлеуметтік желісіндегі аккаунты;
* Youtube сайтындағы ресми видеоканалы;
## Ескертпелер
* YestiPodcast каналының сілтемесі
* ЕСЕН ЕЛЕУКЕН: Бір ойын 60 млн теңге!
* Президент Зеленскийдің ізімен. Есен Елеукен сайлауға түсуге дайын
* Есен Елеукеннің Нұрсұлтан Құрманмен сұхбаты
* Есен Елеукен ft Әліби Басаров: Жайдарман, ауыл жастары, қаңтар оқиғасы
* Жастардың көбі үміт үзгендіктен елден кетеді |
Очередько Николай Григорьевич 1929 жылы Украин КСР інің Винницк облысындағы Писарев ауданының Сокиренцы селосында туған. Еңбек жолын 1941 жылы бастады, бұдан кейін ФЗО-да оқып, тракторшы мамандығын алып шықты. 1955 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан облысындағы Тимирязев ауданының Богдан Хмельницкий атындағы кеңшарда тракторшы болып істеген.1967 жылы 19 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Николай Григорьевич Очередькоға Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.
## Дереккөздер
Айбын Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х |
## Рукавишников Николай Николаевич
Рукавишников Николай Николаевич(18. 9. 1932 жылы-19.10.2002 жылы) – СССР-дің ұшқыш-космонавты, Совет Одағының Батыры орденін 2 рет алған. 1970 жылдан КОКП мүшесі. Мәскеудін инженерлік физикалық институтын бітірген соң (1957) конструкторлық бюрода қызмет етті. 1967 жылы космонавттар отрядына қабылданды. 1971 ж.ылы 23 - 25 сәуірде сынаушы инженер ретінде А. С. Елисеев және В. А. Шатоловпен бірге "Союз-10" космос кораблімен ғарышқа ұшты. 1971 жылы 24 сәуір "Союз-10" космос кемесі "Солют" ғылыми станциясымен түйістірілді. Экипаж мүшелері "Салют" ғылыми ст-сында тех. және ғыл.-зерт. жұмыстарын жүргізді. Р. "Союз" – "Аполлон" космос корабльдерінің ұшу программасының дайындығына қатысты. 1974 жылы 2-8 желтоқасанында ол Ф. В. Филипченкомен бірге "Союз-16" кемесімен ғаршқа ұшты. Ұшу кезінде космос кораблінің өзі сыналды әрі көптеген ғыл.-зерттеулер жұмыстарын жүргізді. 4 рет Ленин орденімен т.б. медльдармен марапатталған.
## Дереккөздер
## Рукавишников Николай Николаевич
Рукавишников Николай Николаевич(18. 9. 1932 жылы-19.10.2002 жылы) – СССР-дің ұшқыш-космонавты, Совет Одағының Батыры орденін 2 рет алған. 1970 жылдан КОКП мүшесі. Мәскеудін инженерлік физикалық институтын бітірген соң (1957) конструкторлық бюрода қызмет етті. 1967 жылы космонавттар отрядына қабылданды. 1971 ж.ылы 23 - 25 сәуірде сынаушы инженер ретінде А. С. Елисеев және В. А. Шатоловпен бірге "Союз-10" космос кораблімен ғарышқа ұшты. 1971 жылы 24 сәуір "Союз-10" космос кемесі "Солют" ғылыми станциясымен түйістірілді. Экипаж мүшелері "Салют" ғылыми ст-сында тех. және ғыл.-зерт. жұмыстарын жүргізді. Р. "Союз" – "Аполлон" космос корабльдерінің ұшу программасының дайындығына қатысты. 1974 жылы 2-8 желтоқасанында ол Ф. В. Филипченкомен бірге "Союз-16" кемесімен ғаршқа ұшты. Ұшу кезінде космос кораблінің өзі сыналды әрі көптеген ғыл.-зерттеулер жұмыстарын жүргізді. 4 рет Ленин орденімен т.б. медльдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Бабатай — топоним:
* Бабатай — Ақтөбе облысы Қобда, Ойыл аудандарының жеріндегі өзен.
* Бабатай — Ақмола облысы Аршалы ауданындағы станция.
* Бабатай — Ақтөбе облысы Темір ауданындағы ауыл. |
Сасандра (фр. Sassandra)— Кот-д’Ивуардың оңтүстік-шығысында орналасқан қала,Сасандра департаментінде.
## Тұрғыны
1998 жылғы деректер бойынша 13 195 адам бар.Адам санының жылдық динамикасы:
## Дереккөздер |
Қызылбиік – Арқат тауларының оңтүстік-шығысындағы аласа тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Жарма ауданы Жарықтас ауылының оңтүстік-батысында 22 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 843 м. Батыстан шығысқа қарай 3,5 км-ге созылған, енді жері 2 км.
## Жер бедері
Беткейі тік шатқалды. Солтүстік-шығысында Бектас бұлағы, оңтүстік-шығысында Сарыбұжыр қыстауы, батысында Құржар қонысы, солтүстік-батысында Көлденеңшоқы таулары орналасқан.
## Өсімдігі
Таудың қоңыр топырақ жамылғысында сұлыбас, қызғылт селеу аралас бұталы өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қызылберік – Тарбағатай жотасының солтүстік-батысындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Үржар ауданы Қарабұйрат ауылының солтүстік-шығысында 32 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 1815 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 5 км-ге созылған, енді жері 2 км.
## Жер бедері
Беткейі тік, өзен аңғарларымен тілімденген. Таудан Аягөз өзенінің салалары бастау алады. Солтүстігінде Өкпекті, оңтүстігінде Үржар, батысында Шоңқызыл, оңтүстік-шығысында Бозарқа таулары орналасқан.
## Өсімдігі
Таудың қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, селеу, бұта аралас өсімдіктер өседі. Етегі мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Қызылбиік – Жақсытағылы тауларының шығысындағы тау массиві.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Шет ауданы Жоғары Қайрақты кентінің оңтүстік-батысында 2 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 1014 м. Оңтүстік-батыстан шығысқа қарай 6 км-ге созылған, енді жері 2 км.
## Геологиялық құрылымы
Қызылбиік тауы девонның альбитофир, порфирит жыныстарынан түзілген. Граниттер де кездеседі.
## Жер бедері
Жер бедері шоқылы, қырқалы болып келеді. Солтүстік-шығысында Манатай, оңтүстік-батысында Жаман Қарабас таулары, солтүстігінде Майбас, оңтүстігінде Шекелі қыстаулары орналасқан.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, боз, көде, селеу, тобылғы, қараған, оңтүстік бөлігінде қалың шілік, т.б. өседі. Баурайы жайылым ретінде пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов (19 желтоқсан 1899 жыл, Темір ауданы, Ақтөбе облысы – 25 ақпан 1938 жыл) – тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932), түркітанушы, педагог .
## Өмірбаяны
Әлімұлы тайпасының Шекті руынан шыққан.
Алғашқыда Оспан ишанның мешітінен дәріс алып, араб тілін үйренеді. 1918 жылы Електегі екі кластық орыс-қазақ училищесін бітірген. Темір-Орқаш болысының әуелі хатшысы, кейін төрағасы болады. 1920 жылы Орынбор қаласындағы Құсаиния медресесін бітіреді. Араб, парсы, орыс, латын, түрік, жапон, француз, ағылшын, неміс тілдерін меңгереді. 1920 жылы “Ай” атты журнал ұйымдастырып, оның бетінде М.Горькийдің “Сұңқар туралы жыр”, “Дауылпаз туралы жыр”, “Хан мен ұлы”, т.б. шығармаларын қазақ тіліне аударып жариялаған. Ақындық, жазушылық өнерімен де танылып, өлең, пьеса, т.б. жазған. Мысалы, “Мақпал – Сегіз” дастанының желісі бойынша Жұбанов Тілепбергеновпен бірігіп жазған пьесасы Ақтөбедегі кеңес-партия мектебінің, педагог техникум оқушыларының қатысуымен сахнаға шығарылып, қала жұртшылығына көрсетіледі. “Ай” деген өлеңі жоғарыда аталған журналдың беташары ретінде жарияланды. Көпшілік көкейіне тез қонатын сықақ, фельетондары сахнада, сауық кештерінде айтылып жүрсе, кейбіреулері “Еңбекші Қазақта” жарияланған. 1925 жылы Жұбановтың режиссерлігімен Ақтөбе қаласында М.Әуезовтің “Еңлік – Кебек” пьесасы қойылады.
1920–22 жылдары ауылда мұғалім болып істейді. 1922 – 24 жылдары Темір уездік оқу-ағарту бөлімінде басшы. 1924 – 29 жылдары Ақтөбе губерниясы оқу-ағарту бөлімінде басшы қызметтер атқарды, сонымен бір мезгілде Ақтөбе педагогикалық техникумында сабақ берді. Қызметтен қолы бос уақытта өз бетімен білімін толықтырған.
Түркі тілдес республикалардың жаңа әліпбиге көшуіне арналып, 1925 жылы Мәскеуде өткізілген кеңеске қатысып, онда сөз сөйледі. Жаңа әліпбиді енгізу мәселелерімен айналысқан Әзірбайжан ғалымы Ағамалы оғлымен жиі хат жазысып тұрды. 1927 жылдан бастап Жұбанов Санкт-Петербургтегі орыс ғалымдарымен байланыс жасады. Түркі тілдерін зерттеуші академик А.Н. Самойлович, шығыстанушы В.В. Бартольд, тілші ғалым А.В. Щерба, т.б. еңбектерін алдырып оқыды. 1928 жылы Санкт-Петербургтегі Шығыс тілдері институтының (Шығыстану институты) толық курсын бітірді. 1929 жылы осы институттың академигі Самойлович басқаратын “түркітану семинарийіне” оқуға түсті. 1930 жылы КСРО Ғылым Академиясының Тіл білімі институтының аспиранты болды. Н.Я. Марр, И.И. Мещанинов, А.В. Богородицкий, т.б. белгілі тілші ғалымдардан дәріс алды. 1932 – 37 жылдары ҚазПИ-де (қазіргі Алматы мемлекеттік университеті) профессор, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды.
## Еңбектері
Қазақ тіл білімінің дүниеге келуі мен оның қалыптасуы туралы айтқанда, бар өмірін, күш-жігерін отандық ғылымға сарп еткен жандардың есімін зор ізет, құрметпен еске аламыз. Осындай есімдердің бірі – 20-30 жылдарда қазақ филологиясы саласында табысты еңбек еткен профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов болатын. Қазақ лингвистикасының негізін салған деп ауыз толтырып айтарлық ірі ғалымдарымыздың қатарындағы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі оқымысты әрі қоғам қайраткері осы бір жанды шын мәнінде елдің бәрі біле бермейді.
«Қазақ КСР тарихында» («Социализм дәуірі» деген кітапта) республикамыздағы 30-жылдардағы ғылым мен ағарту жұмыстарының жайы жөнінде кең мағлұмат берілген. Кітаптың осы бөлімінен мынандай бір жолдарды оқимыз:
Ол кезде мұсылман дінінің, оқуының қазақ арасындағы ықпалы зор болатын. Қ.Жұбанов мұны кейінірек былай деп түсіндірген:
Әкесі берген ақыл-кеңес, ол ашқан мектеп қана Құдайбергенге ықпал етті деуден аулақпыз. Себебі ол кезде халық ағарту ісін прогреске жетелейтін жол деп ұққан жастар қазақ арасында бір шоғыр болып көріне бастады. Құдайбергеннің жас күніндегі жақын досы Жиенғали Тілепбергенов тек қазақ зиялылары арасында осындай бағыт ұстанған болатын. Ж.Тілепбергенов Құдайбергеннен ересектеу еді, ол кезде ол Ғалия медресесінде оқитын. Ол жастарға жоғары білім берген жақсы бір оқу орны саналатын. Сол кездегі Ақтөбе атырабындағы мәдени қауымға Ғалия медресесі зор ықпал етті.
Ж.Тілепбергенов өзінің «Таңбалылар» дейтін повесінде төменгі қауым арасынан шыққан Қалман деген бас кейіпкері арқылы феодалдық дәуірдің тап арасына тигізетін қайшылықтарын сынап, кедей қауымды жақтаушы дара күрескердің бейнесін жасады. Бұдан кейінгі «Сүйіскендер» деп аталатын пьесасының бас кейіпкерінің прототипі етіп Құдайберген Жұбановты алған-ды.
Бұл – Қ.Жұбанов өмірінің жарқын бір бейнесі іспетті шығарма болатын. Мұнда Құдайбергеннің қызыл штабта жұмыс істеп, жас кеңес үкіметін нығайту жолында Темір-Орқаш болысында белсене іс атқарып жүрген кезі суреттеледі. Кейін Орқаш ауылдық кеңесі аталған бұл қоныстың Құдайбергеннің құрметіне Жұбанов ауылы болып қайта аталғаны мәлім. Ж. Тілепбергеновтің пьесасы жергілікті сауыққойлардың күшімен 20-жылдардың басында Темір қаласында сахнаға шығарылды. Осы Ж. Тілепбергеновтің прогрестік көзқарасының Құдайбергенге белгілі дәрежеде ықпал еткені сөзсіз. Қ. Жұбанов 1914 жылы Орынбордағы Хұсайния медресесіне оқуға барып түсуіне, бәлки, осы кісінің берген ақыл-кеңесі де себепші болған шығар. Осында жүріп ол жалпы білім беретін пәндерді тереңірек үйреніп, орыс тілін жетік меңгере бастады және Шамғали Харесұлы Сарыбаев, Н. Манаев, Е. Жәрменов сынды абзал жолдастар тапты. Шамғали Сарыбаев кейін қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық курсын жазған әдістеме ғалым атағына ие болды. Н. Манаев, Е. Жәрменов болса, халық ағарту саласында жемісті еңбек еткен белгілі қайраткерлер дәрежесіне көтерілді.
1917 жылы Жұрындағы екі класты орыс мектебін бітіргеннен кейін Құдайберген Орқаштағы бір кластық орыс мектебінің мұғалімі Құсайын Әшіғалиевтің кеңесімен Күйік Қалаға (қ. Илек) барып, ондағы екі кластық училищеге түсіп, білімін әрмен қарай жалғастырады. 1918 жылы Құдайберген осы училищенің 5-6 кластарын бір жыл ішінде үздік бітіріп шығады. Оспан ишанның мешітінен құран үйренуден бастап, Күйік қаладағы орыс училищесінен орта білім тәмамдаған Құдайбергеннің білім алу жолындағы қадамының алғашқы кезеңі осымен аяқталды десек те болады.
Қ. Жұбановтың осы бастапқы білімі оның кейін тіл маманы болуына, тамаша лингвист аталуына ықпал етті деуімізге негіз бар. Ол сол бір жылдарда түркі тілдерімен түбегейлі айналыса жүріп, сонымен қатар өзге араб, парсы, орыс тілдерін де кәдіксіз игерді. Бұл тілдерде еркін сөйлеп, еркін жаза алатын еді ол кісі. Бала жасында Құдайберген көркем әдебиетке қатты елікті. Жоғарыда айтқанымыздай әкесі Қуан ескіше де, орысша да сауатты адам болған. Ол кісі сол кездегі газет-журналдарды, қазақша, татарша шыққан кітаптардың бәрін дерлік алдырып отыратын. Құдайберген әдеби шығармаларды, кітаптарды көп оқитын. Мұсылманша оқып, шығыс тілдерін жақсы игеруі оның Фердоусидің «Шахнамасы», Сағдидің «Гүлстаны», Низамидің «Ләйлә-Мәжнүні» сияқты шығыстың классикалық шығармаларын түпнұсқасынан оқуына көмектесті. Әсіресе Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының профессоры болып істеген кезде, сондай-ақ шығыс халықтарының мәдениеті туралы өтіп жататын түрлі мәдени істерге белсене араласып, солардың басы-қасында жүруге тура келген кездерде араб, парсы тілдерін, сондай-ақ өзге де тілдерге жетіктігі ол кісіге мол көмек етті.
Өз қаламының құдіретін ерте байқатқан алғашқы өлеңдері мен фельетон, мақалалары Қазан төңкерісінен бұрынғы басылымдарда Құдайберген «шекті», «Қараша бала» деген лақап атпен жариялаған болатын. Сонымен қатар Қ. Жұбанов жас қазақ зиялылары машық еткен бірнеше қолжазба журналдың шығуына ұйытқы болған көрінеді. Мәселен, Күйік Қалада жүріп ол «Тез», ал Темірде «Ай» деген қолжазба журналдар шығарған. Бұл журналдарда ол орыс әдебиетінің өкілдері М. Горькийдің, В. Г. Короленконың шығармаларын да жариялаған. Төңкерістен бұрынғы үлгілі романтизм шығармаларын халыққа жеткізуде, оны түсіндіріп беруде Құдайберген мен редакция алқасының мүшелері көп жұмыс атқарған. «Ай» деген эпиграфтың өзінен-ақ журналдың ол кездегі ағартушылық-демократиялық идеямен астасып жатқаны, нені мақсат тұтқаны айқын аңғарылатын. Әсіресе Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармалары журнал идеясына дөп келетін.Қ. Жұбанов журналдың беташары етіп жазған шағын ғана «Ай» деген өлеңнен бұл журналдың көздегені – халықтың көзін ашып, көңілін ояту сияқты асыл іс екені елес береді. Толған айдай боп отанының бір түпкіріне өз жарығын түсіру – журналдың символикалық бейнесі есепті.
Оқумен қабат Қ. Жұбанов өз бетімен ғылыммен шұғылданады: жалпы тіл білімі, түркология салаларымен айналысады. Латын әліпбиіне көшу жөніндегі барлық жұмыстарға белсене араласады. 1929 жылы ғылыми емле мәселесіне арналған мәслихатта ұзақ сөз сөйлеп, қазақ емлесінің негізгі принциптері қандай болмақ деген жайдан әңгіме қозғайды.
Түсініксіз, қисынсыз ойлар туып кетпесі үшін осы жерде мына мәселенің басын аша кеткен жөн. Осы Қызылорда мәслихатына қатысқандар түркі тілдердің емле ережелері «морфологиялық» және «фонетикалық» принципке негізделу керек дегенді ұсынды. Бұл келісімдердің морфологиялық, фонетикалық деп атап отырғаны – бұл принциптер жөніндегі біздің қазіргі түсінігімізден мүлдем басқашалау еді. Морфологиялық принципті жақтаушылардың бірі Чобан-заде (Баку) бұл термин тек этимологиялық мән берді. Бірімен-бірі жарыса қолданылатын бір аффикстің әр түрлі фонетикалық нұсқаларының ішінен этимологиялық ең бастапқы нұсқа деген бір аффиксті ғана таңдап алып, соны ғана ережесімен заңдастырып, қалғандарын тек ауызша тілдің игілігі деп қана тану керек дегенді айтты.
Құдайберген Жұбанов бұл ұсынысқа қарсы шығып, өз жобасын ұсынды, өзі ұсынған принципті ол фонетикалық принцип деп атады. Бұл терминге Құдайберген жүктеген мағына біздің қазіргі емлеміздің принципімен, соның мазмұнымен толық сәйкес келеді десек болады.
Өз принципін фонетикалық деп атағанымен, бұл кісі ұстанған бағыт сөз ішіндегі дыбыстарды қалай естіп, қалай айтсақ, солай жазайық дегендік емес еді. Оның фонетикалық деп отырғаны сөзге жалғанатын қосымшалардың сингармонизм заңына бағынып құбылуын жазуда да сол күйінде сақтау болатын. Бұл жөніндегі пікірін ол кісі былай деп тұжырымдаған-ды: «Бір сөздің жазылу нұсқасында әрізділік болмасы үшін, морфологиялық принципке үнемі бас шұлғи берудің қажеті бола қоймас, сәл бір құбылуларын былай қойғанда, біздің тілімізде түбір аса үлкен құбылысқа түсе бермейді. Түбірден гөрі өзгеріске көбірек ұшырайтын қосымшалар. Сондықтан Чобан-заде айтқан сөздің түбірін сақтап жазу принципінен көз жазып қалмайық деген күдігінен келетін бәлендей қауіп жоқ. Өйткені түбір әлбетте этимологиялық дүниелік те, қосымша фонетикалық құбылмалы дүниелік».
1930 жылы Алматыда өткен Қазақстанның бірінші Өлкетану съезінде «Мағынасыз сөздердің мағынасы» деген тақырыпта баяндама жасады. Мұның өзі оның түркі текті тілдерді зерттеудегі ізденістерінің жан-жақты екенін аңғартқан еңбек болды. Мал шаруашылығына байланысты қолданылатын қазақ сөздерін өзге тілдердің дерегімен салыстыра отырып, бұл салада қолданылып жүрген сөздердің көпшілігінің құрамы күрделі екендігін, оларды құрайтын элементтердің әу баста дербес ұғымды білдірген сөздер болғандығын айқындап берді. Әсіресе автордың асыл тұқымды еркек малдың атын білдіретін сөздердің төркініне қатысты айтқан пікірлері аса көңіл аударарлық.
Мәселен, қошқар (М.Қашқариде ) және айғыр (Орхон азбасында, көнеұйғыр жазбасында, хакас тілінде adsьr//asqьr, кот тілінде asqar, сақа тілінде atь:r, шуваш тілінде айaр. Әуелде бұлар екі сөзден тұрған: қошқар қо+қар, айғыр ай+ғыр.
Мұндағы қош қой малына байланысты одағай сөз ретінде қазір де айтылады. Ол қошақан деген сөздің құрамында да бар. Қойдың қозысын білдіретін қозы дегендегі қоз да осы сөз. Бұл жердегі а редукцияға ұшырап ы дыбысына айналған да, қатаң ш ұяң з дауыссызымен алмасқан. Бұл ыңғайда қош, қозы дегендерді түрікпен тіліндегі қой мағынасындағы қош сөзімен салыстыруға болады – дейді Қ. Жұбанов.
Ал айғыр сөзінің бірінші бөлігі ай дегенге келетін болсақ, мұны Жұбанов ат сөзінің бір нұсқасы деп біледі. Қазақтағы ат қыпшақ фонетикасының заңымен жасалған сөз, өзге түркі тілдерде ай бұдан басқашарақ фонетикалық үлгіде орныққан. Мәселен, орхон, көне ұйғыр, тува тілінде оның ад, аз деген де нұсқалары бар, хақас тілінде ат және тағысын-тағыша.
Осы екі сөздің екеуінің соңғы бөлігіндегі қар (қошқар), ғыр (айғыр) дегендерді ғалым бір элементтің әр түрлі фонетикалық нұсқалары деп есептейді. Шуваш тілінде жуан айтылатын ар сөзі (еркек) – қазақ тіліндегі ер сөзімен бір сөз. Сонымен, – дейді зерттеуші, – қазақша қошқар деген мен айғыр дегендегі соңғы элементті малдың еркегін білдіретін сөз деп білсек, қошқарыңыз «еркек қой» болады да айғырыңыз «еркек жылқы (ат)» болады.
Әрмен қарай өк (сиыр малын айдағанда айтылатын сөз), моһ (жылқыны суарғанда, шақырғанда айтылатын сөз), көс-көс немесе кәуіс-кәуіс (түйені шақырғанда айтылады) секілді одағайларға этимологиялық талдау жасап, тарихи тұрғыдан алғанда мұндағы өк дегеннің өгіз-өкір дегендермен, маһ дегеннің екінші әуендегі қытай сөзі маа (жылқы) дегенмен, ал көс-көс дегеннің түрікпен тіліндегі көшек (бота, тайлақ) сөзімен өзектес сөздер екенін айтады. Сөйтіп, бұл сияқты одағайлардың әуелде сол малдың өзінің атын білдіретін зат есімдер болғанын айтады.
Бір әттеңі – бұл баяндама баспа жүзінде жария етілмеген күйінде қалды. Осы баяндамасының тағдыры жөнінде автор былай деп жазған еді: «Съездің қаулысы бойынша жариялауға тиісті болған бұл баяндама мен бастыруға берген жерде Қазақстанды зерттеу Қоғамының қағаздарының арасында жоғалып кетті. Бұл баяндаманы съездің алдында КСРО Ғылым академиясының Яфет институтында оқыған болатынмын. Н. Я. Маррдың оған жазбаша түрде берген пікірі менің Ғылым академиясының кадр комитетіндегі жеке ісімнің арасында тігулі тұр».
Тағы бір әттеңі: бұл мақала кезінде бір рет жоғалып кеткен соң, кейін қайта жазылыпты. Алайда заман ағымына орай қайтадан жоғалады да оны автор қайта жазып шығуға мәжбүр болады. Қ. Жұбановтың көзі тірі кезінде ғалымның әр дәуірде әр тақырыпқа жазған еңбектері «Қазақ тілі бойынша зерттеулер» деген атпен жеке серия болып жариялана бастаған болатын. Автордың ойы бойынша онда ол кісінің он еңбегі қамтылмақшы екен. Солардың ол кезде екеуі ғана жарыққа шығып үлгеріп, қалғандары жариялауға жетпей ізім-қайым жоқ болған. Республика баспа орындарының архивінен Қ. Жұбановтың осы еңбектерін із салып іздестіргенімізбен еш жерден таба алмадық. Сонымен, ғалымның құнды-құнды еңбектерінен қазір көз жазып қалып отырған жайымыз бар. Автордың өзі қайта жазып шыққан «Мал шаруашылығы одағайлары» дейтін баяндама да сол еңбектердің ішінде болатын.
Сондықтан қалған деректер мен автордың өзі келтірген дәлелдерге қарап отырып, ол кісінің лингвистикалық білімінің қаншалық терең болғанын, әр алған тақырыбын, жиған мәліметін ғылыми-теориялық тұрғыдан қалай қорытып, мазмұнын байытып, түйіндегенін көз алдыңызға айқын елестетесіз. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұраларын жиып, зерттеу жөніндегі Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл білімі институты жанынан құрған комиссияның қорында осы аталған еңбектерге сәйкес келетін біраз қолжазба материал бар көрінеді. Бұл жұмыстардың әлі жан-жақты талқылынбағандығына байланысты басын ашып анықтап айта қою әзір ертерек секілді.
Кейбір мағлұматтар бойынша жоғарыдағы сериядан тыс 1937 жылы Қ. Жұбановтың: «Ғылыми грамматика материалдары» (І том, Фонетика), «Тағы да де етістігі хақында» деген еңбектері жарық көруге тиіс еді. Әзір бұл еңбектердің қандай күйге душар болғаны анықтала қойған жоқ.
Қ. Жұбанов тек түрік және басқа тілдердің білгірі ғана емес, сонымен бірге ерекше публицист болатын. Оның «Күй» деген еңбегі мәселенің қойылысы тұрғысынан да, нақтылы деректерінің молдығы тұрғысынан да өте бір тың дүниелік болатын. Мұнда автор күй, домбыра, қобыз, жыр, толғау, бақсы, сыбызғы, ән, би тағы басқа музыкалық терминдерге тарихи-лингвистикалық талдау жасайды.
Татар жұрты үшін ән де күй, күй де күй, ал қазақтар болса, тек домбыра мен қобызда тартылатын аспаптық музыка жанрын ғана күй деп біледі. Бұл сөздің өзге түркі тілдердегі фонетикалық нұсқасы да түрлі-түрлі. Мысалы, шағатай , ұйғыр тілдерінде, сондай-ақ анадолы түріктерінде ол көк деген нұсқада қолданылады. Мұның дәлелі үшін автор М. Қашқари сөздігінен Ол көк ләнәр деген мысал келтіріп, оны қазақша «Ол ән салып тұр» деп аударады. Қазақ сөзі ән дегеннің түріктердегі көк сөзімен мәндес келуі, қазақ музыкасында күй мен әннің бір-бірінен жігінің бірі аспаптық, бірі вокалдық жанрды білдіретін болып жіктеліске түсуі – кейінгі бір дәуірлердің жемісі екенін аңғартады дейді зерттеуші. Күйдің дербес музыка жанры болып қалыптасуы жөніндегі алғашқы деректі автор XVI ғасырда жазылған еңбектерден алған. Иран музыкашысы Әбдул-Қадыр Мұрағидың «Зүбдатил Әдвәр» деген кітабында сол XVI ғасырдың өзінде түрік-моңғол мелодиясы үш салаға бөлінетіндігін айтқан көрінеді. Олар: аспаптық түр – көк һа және вокалдық түр – ыр және дола. Осыларды келтіре отырып, Қ. Жұбанов олардың қазақша баламаларын көрсетеді.
Көк һа – бұл күй сөзінің көпше тұлғадағы түрі, ыр қазақтағы жыр сөзімен сәйкес келеді (қырғыздар күні қазір де бұл сөзді ыр деп қолданады), дола – толғау (әндетіп айтатын өлең үлгісі). Қазақ тіліндегі жырламақ, толғамақ деген секілді жыр, толғау деген сөзден жасалған етістік тұлғасына кей түркі тілдерде, мәселен, түрік тілінде, даламақ етістігі тура келеді.
Қазақ сөзі әнге келетін болсақ – дейді автор – ол түркі түбірлі сөз емес, ол – кейініректе иран тілінен енген кірме сөз. Оның алғашқы нұсқасы оһәник. Біздегі ән сөзінің басындағы ә қазақ тілінде кейіннен араб-иран кірмелері арқылы пайда болған, бұл – араб-иран сөзінің ассимиляциялық құбылуға ұшыраған түрі. Халықтық музыка жанрындағы терминдерді жүйелеу, талдау арқылы түркі тілдердің тарихи-лингвистикалық даму заңдылықтарына сүйене отырып, сондай-ақ Әбдул-Қадыр Мұрағи, Рауар Екта, Әл-Фараби, Кизеветтер, Беляев, Успенский, профессор Фитрат, профессор Оганезашвили сынды музыка зерттеушілерінің еңбектерінен дәлелдер келтіре отырып, Қ. Жұбанов бұл ыңғайда тек қана фонологтарға қажетті нәрселердің сыр-сипатын түсіндіріп қоймай, бүкіл музыка зерттеушілерге, өнер зерттеушілерге қажетті жаңалықтардың бетін ашып берді.
Қазақ әдебиетінің классигі Абайдың қайтыс болғанына отыз жыл өтуіне байланысты ұлы ақынның тілі туралы жазған мақаласы танымдық жағынан маңызы аса зор тартымды да өзекті еңбек болды. Мұның өзі қазақтың әдебиеттану іліміне қосылған үлкен үлес-олжа болғаны кәміл. Мақала Абай өлеңдерінің өзгеден озық тұрған ерекшелігін тап баса көрсетіп берді. Абайдың халық тілін шеберлікпен пайдалана біліп, жаңалыққа оза шапқан оқшау тұрған даралығын ғалым айқын дәйектермен дәлелдеп шықты. Оқымысты мұнда Абай Құнанбаев қазақ мәдениеті тарихында алатын орнын дұрыс, дәл көрсете отырып, өзінің бүкіл әлем мәдениеті қазынасын, соның ішінде классикалық Шығысты керемет білетін білгір адам ретінде Абайдың өзгеден мойнының озықтығын көрсету мақсатында өткендегі мәдениет тарихына шолу жасағандай болады. Бұл жөнінде ол былай деп жазады: «Мұсылман күншығысының мәдени қалыбын бұзып, көнерген халық даналығының тар аумағынан шығып, әдебиет маңдайын жаңа арнаға қарай бұрған, жер жүзі әдебиетінің кеуде жеріне жетелеген ақын-жазушы ол кезде Орта Азия былай тұрсын, Ресей күншығысы ғана емес, мемлекетті ел – Түркияда да кем болатын... Абайды көрші елдердегі замандастары, бәсекелестерімен салыстырсақ, оған Мырза-Фаталиден басқа ешкім де шендесе алмайды. Ұлт тіліне, әдебиетіне сіңірген еңбегін бағамдасақ, ақындықтың шеңберінде толысқан сәтінде Абай бәрінен де озып шығады. Өйткені ол кезде таза халық тілімен жазып тұрып, ол жазғанын классик әдебиет үлгісімен шығарған ол елдерде адам болған жоқ. Абайдың бірқатар сыншылар ескермей жүрген бір оқшаулығы – осы.
Абайды өзгеден бөліп тұратын оның тағы бір ерекшелігі бар: бұл – Тоқай мен Дәрдімәндей, Ғали Асқар Камал мен Фатих Әмірхандай, тіпті Маржани мен Насридай – кезінің қолайлы жағдайы жарыққа шығарған, өсіңкі тұрмыс тілегі тікелей тудырған адам емес. Ол – ояну дәуірінің толқынынан пайда болған неміс Лютері, француз Малербиі де емес. Сондықтан Ренессанстай ұлы нөсердің ірі жемістері: Леонардо да Винчи, Альбрехт Дюрер болуы да Абайға бұйырмаған» . Белгілі оқымысты қазақ лингвисінің бағалауындағы ұлы қазақ ақыны Абай осындай кісі болатын.
Қ.Жұбанов – шын мәніндегі ірі зерттемпаз түрколог. Петербордың Шығыс институтында, одан кейін Яфетидология институтында (қазіргі КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институты) оқып жүрген кезінде-ақ байқағыштығы нәзік, шығысты жақсы білетін қарымды зерттеуші лингвист ретінде танылған-ды. Осы бір қазақ ғалымының дарыны мен қабілеті әсіресе Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтында бірнеше жыл қатарынан сабақ беріп, қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болып істеп жүрген тұста мейлінше айқын да жарқын көрінген болатын. Жалпы тіл білімі, қазіргі қазақ тілі және түркология саласынан ол оқыған лекциялар тек студенттер ғана емес, қазақ зиялыларының қалың қауымының назарын өзіне кеңінен аударған еді. Қ. Жұбанов өз пәнін жетік білетін. Лекцияны оқудың да асқан шебері еді. Лекциялары түркі тілдердің қазіргі жайы мен өткенін баян ететін деректерге аса бай келетін. Ежелгі түркі жазбаларының тілін де еркін білетін, құлпы тастардағы орхон-енисей жазуларының сырына да жетік болатын, оның лексикалық, грамматикалық, фонетикалық белгілерінің бәрін бүге-шегесіне дейін игерген адам еді. Өзінің ұстаздық мамандығын қазақ тілі мен түркі тілдердің қыруар құбылыстарын тынымсыз зерттеумен ұштастырудан қол үзген емес. Оның қаламынан туған ғылыми зерттеулер өзінің нәрі мен мәнін, зәрулігін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Ол кісінің «Из истории порядка слов в казахском предложении» (1936), «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах», «Күй» деп аталатын сериясы, түрлі мәслихаттар мен съездерде сөйлеген сөздері, «Буын жігін қалай табуға болады», «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайында», шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер секілді қыруар зерттеулері арқылы мамандар арасында зор бедел, құрметке ие болғаны талассыз. Оның зерттеулеріне тән бір қасиет – салыстырмалы-тарихи деректердің мол болуы. Әрине, өз заманына тән Н. Я. Маррдың ілімінің жетегіне еріп кейде мүлт басқан жерлері де жоқ емес.
Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орналасу тәртібін зерттеуге арналған еңбегінде тіліміздің қазіргі синтаксистік құрылымындағы сөздердің орын тәртібін бар ынта-жігермен құлшына зерттеп, синтаксистің бұл саласының тарихи даму ерекшелігін, сөздердің орналасу тәртібінің қалыптасуы мен қазіргі жай-күйін бұлтартпас фактілермен талдап, түсіндіріп береді.
Сөйлем мүшелерінің барша түркі тілдерге ортақ бұлжымас заңдылығын былай көрсетуге болады – деп жазады Қ.Жұбанов, – анықтауыш анықтайтын сөздің алдында, толықтауыш толықталатын сөздің алдында, ол сөйлемнің барлық мүшелері баяндауыштың алдында тұрады .
Күн ұзаққа деген қазіргі сөйлеуімізде жиі қолданылатын екі сөздің тізбегін алатын болсақ, мұндағы сөздердің орналасу тәртібінің қазақ тіліне тән еместігін оңай байқаймыз, өйткені мұның анықтауыш сөзі анықталатын сөзден кейін тұр, егер қазақ синтаксисіндегі сөздердің тіркесу жөн-жосығына салсақ, мұндағы сөздер ұзақ күн болып орналасуы керек еді. Осы жерде автор жоғарыдағы күн ұзаққа деген тізбекпен синоним болып келетін ұзақты күн деген тіркеске де назар аударады. Бұл тіркесті күн ұзаққа деген тіркеспен синонимдес етіп тұрған -ты деген меншіктік аффикстің қызметі деп көрсетеді Қ. Жұбанов. Расында да, бұл жерде меншіктік аффиксті алып тастасақ, тіркесіміз ұзақ күн болып шығар еді. Бірақ ұзақты күн деген мен ұзақ күн дегендер – мағыналары басқа-басқа тіркестер. Кейінгі тіркес күннің ұзақтығын тек астрономиялық тұрғыда ғана білдіреді. Сөйтіп, автор күн ұзаққа деген тізбектің ұзақты күн деген сөз тізбегімен қатар өмір сүруіне назар аударта келіп: «Қазақ тілінде сөздердің орналасу тәртібі ертеректе қазіргіден басқашарақ болған, яғни анықтауыш сөз анықталатын сөздің алдында келмей, одан кейін тұрған. Ал мына күн ұзаққа деген тіркес болса, ол қазіргі тілімізде ескі тілдік заңдылықтың қалдығы ретінде сақталған».
Әрине, авторды мұндай қорытындыға жетелеп отырған осы бір ғана мысалдың жай-жапсары емес. Ол қазақ тілінің қазіргі заңдылығына керісінше үлгіде құрылған мұндай сөз тізбектерінің талайын талдап барып, жоғарыдағы қорытындыға келген. Автордың зерттеуіндегі осындай кері үлгіде құрылған тіркестің бірі – адам тағы. Бұл – фольклорда кездесетін кейіпкер. Мұнда да тағы деген анықтауыш анықталатын адам сөзінен кейін тұр.
Қазақтағы кісі аттарында жиі байқалатын, әсіресе әйел адамдардың аттарындағы Күн сұлу, Ай сұлу, Таң сұлу, сондай-ақ ер адамдардың есіміндегі Күн жарық, Ай жарық, Таң жарық дегендердегі күн, ай, таң сөздерінің сұлу, жарық деген сын есімдердің алдында келуін автор мысалға келтіреді. Бұл мысалдар да зерттеушінің болжамының дұрыстығын байқатып тұр. Ғалымның мысалдары көңілге қонымды, адамға ой салатын мысалдар екені сөзсіз. Ол өзінің қорытындысына тіліміздің қазіргі заңдылығынан ауытқи айтылатын фактілерді арқау еткен. Бірақ менің айтқаным ғана ақиқат, осыны ғана ұстанып, осыдан таймаңдар деген кеңес бермейді. Осы орайда ол былай деп жазады: «Сөздердің орналасуындағы көне тәртіптің мысалдары тілімізде, әрине некен саяқ қана. Олай болмаған жағдайда көне тәртіптің қазіргі тәртіпті ығыстырып шығаруы кәдік қой. Анықталатын сөздің анықтауыштан бұрын келуі біздің қазіргі грамматикалық түсінігіміз тұрғысынан алғанда оғаш көрінетіні рас. Сондықтан біздің анықталатын сөзді анықтауыш сөз деп қабылдай салуымызға таң қалуға да болмайды».
Историзм болмаған жерде, тіл құбылысына ғылыми талдау жасау мүмкін емес. Алайда сол кездегі елдің бәрі әуестенген яфетидологиялық ілімге еліктеу – Қ. Жұбанов еңбегінің құнын түсіре алмаса керек.
Бұл айтып отырған Қ. Жұбанов теориясының мәні жалғыз сөздердің орналасу тәртібін білу үшін ғана қажет болып қоймай, түркі тілдердің тарихын, этимологиялық сырын түсіндіруге қолғабыс етер теория екенін де атауымыз керек. Түркі тілдердің деректерін салыстырмалы-тарихи әдісті қолдана зерттеудің керектігі бұл жайлардан айқын аңғарылады.
Көмекші етістіктер мен етістіктің күрделі зерттеуге арналған еңбектерінен автордың ана тілінің лексикалық, грамматикалық заңдылықтарын егжей-тегжейлі білетіндігі айқын елес береді . Қазақ лингвистикасы топырағында бірінші болып отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктеріне ғылыми талдау жасаған адам – осы Қ. Жұбанов. Нақтылы да айқын деректерге сүйене отырып, аталған көмекші етістіктердің грамматикалық қызметін, олардың негізгі етістерге жапсарлас тәуелділігін ашып берген осы кісінің зерттеуі болатын. Жіктік жалғауы жалғанатын грамматикалық тұлға осы көмекші етістіктер болғандықтан лексикалық мағынаға ие негізгі етістіктердің өзі де бір жағынан оларға тәуелді сияқты боп көрінетіні бекер емес. Оның үстіне бұл көмекші етістіктердің сөйлемде дербес тұрып та предикаттық қызметте жұмсалатын кезі бар. Мысалы: отыр+мын, жүр+мін, тұр+мын, жатыр+сың т.б.
Орта мектептің 5-6 кластарына арналған қазақ тілі оқулығын терген алғашқы авторлардың бірі осы кісі болғанын еске сала кетудің де орайы бар. Бұл кітабында автор қазақ тіліндегі сөздің құрылымын, фонетикалық құбылыстардың жай-жапсарын жүйелі түрде әңгіме етеді. Ғалымның бұл оқулығы қазақ тіліне арналған одан кейінгі оқулықтардың жасалуына игі ықпал етті.
Грамматиканың пәнін түсіндіре келіп, Қ.Жұбанов мұнда қазақ синтаксисі жөнінде оқушыларға түсінікті тілде мәлімет береді, қазақ лексикасының негізіне талдау жасайды.
Ең қажетті деген материалды оқушыларға қарапайым тілмен түсіндіріп береді. Осының арқасында кітап алғашқы еңбектердің ішіндегі маңыздысының бірі болды. Кітаптан республикадағы сол кездегі лингвистикалық білім берудің деңгейін, шама-шарқын аңғаруға болады.
Қазақ фонетикасының өзі зерттеген өзекті мәселелерін де автор кітабында қамтуға тырысқан. Мұны қазақ фонетикасы саласындағы бас-аяғы бар тәмамдалған еңбек десек болады. Кітаптан үндестік заңы, екпіннің сөз ішіндегі орны туралы қысқа да болса нұсқа түсінік алуға болады.
Қазақ тілінің дыбыстық құрылымын талдау барысында сөз дыбыстарының мағына ажыратуға қатысты жағын да назардан тыс қалдырмаған. Мағына жағынан сөздердің бір-бірінен дараланып тұруы үшін оның барлық дыбыстарының өзге сөзден түбегейлі өзгерісі болуы шарт емес, сөз құрамындағы бір ғана фонеманың өзге сөздікінен өзгеше болуы олардың семантикасын ажыратуымызға жетіп жатыр дейді Қ.Жұбанов.
Мәселенің ғылыми жағына еш нұқсан келтірместен, фонеманың осындай қасиетін оқулығында шәкірттерге ұғымды тілмен түсіндіріп береді. Сөйтіп, Қ. Жұбанов жалпы фонологияның өзекті бір түйіні – фонеманың жай-жапсары туралы байыпты қорытынды жасайды.
Ғалымның фонеманың сандық және сапалық құрамы жөнінде де айтқан сындарлы пікірлері бар. Қай тілді алсаңыз да сөз дыбысы атаулы сан жағынан толып жатыр, бірақ олардың бәрі бірдей фонемалық қасиетке ие емес. Сөздердің мағыналық тұрғыдан бір-бірінен ажырата көрсетуге қабілетті дыбыстар аса көп емес. Қ. Жұбановтың бұл тұжырымдары жалпы фонологияның принциптерімен сабақтасып жатыр.
Оқулықтың авторы қазақ тілі дыбыстарының құрамын дауысты, дауыссыз және үнді (сонор) дыбыстар деп аталатын үш топқа бөледі. Тілдің сөйлеген кезде жоғары көтерілу, төмен түсу ыңғайына қарай а/ә, о/ө, е дауыстыларын толық дауысты, ы/і, ұ/ү дауыстыларын келте дауысты деп атайды. Yнсіз дауыссыздарды екі жікке ажыратып, б, д, ж, з, ғ, г дауыссыздарын ұяңдар тобына, п, т, ж, с, қ, к дауыссыздарын қатаңдар тобына жатқызады. Жасалу жолына қарай п-б, т-д, қ-ғ, к-г дегендерді үздікті дауыссыз, с-з, ш-ж дегендерді үздіксіз дауыссыз деп бөлген.
Yнсіз дауыссыздарды жасалу орнына қарай көмей, тіс, ерін дауыссыздары деп аталатын үш топқа ажыратады. Оқушылардың түсінуіне жеңіл келу үшін дыбыстардың өзара жіктелісін әдейі қарапайым үлгіде жеткізуге тырысқандығы көрінеді.
Yнді дауыссыздарды Қ.Жұбанов алдымен тура жолды сонорлар, айналма жолды сонорлар деп екі топқа бөліп, оның алғашқысына ү, и, кейінгісіне р, л, м, н, ң дауыссыздарын жатқызады.
Соңғы топтағы сонорларды әрмен қарай ауыз жолды, мұрын жолды деп екіге айыра көрсетеді.
Ұзын сөздің қысқасы, Қ.Жұбанов дыбыстардың жасалу жолдарын жан-жақты қарастыра келе, олардың толық топтастыру жүйесін жасап берген.Лингвист ғалым өзінің бір тиянақталған еңбегін қазақ сөзінің буынын зерттеуге арнады. Буын жасауға қатысатын дыбыстарды санына қарай қазақ тіліндегі буынды төртке, ал дыбыстардың буын ішінде орналасу тәртібіне қарай үшке бөледі. Қазақ сөзіндегі буын санының сөз ішіндегі дауыстылардың санымен бірдей болатындығы жөнінде толық мағлұмат береді. Буынның түрлері оның құрамына енетін дыбыстардың бір-бірімен тіркесу ыңғайына тәуелді. Буындардың бірімен-бірінің бірігіп, жымдасып кететіні де, бірімен-бірінің орындарының ауысып қолданылатын кездері де бар. Қазақ тілі буын құрылысының бұл да бір ерекшелігі деуімізге болады.
Профессор Қ. Жұбанов бұл саладағы зерттеулерінде қазақ тіліндегі буындардың бірігуі немесе олардың орын алмастыруы, сондай-ақ екпін, әсіресе сингармонизм заңы секілді құбылыстардың һәммесі сөз элементтері арасында берік байланыстың болуы үшін қызмет ететін категориялар деген ғылыми қорытынды жасайды.Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының пәнін анықтап, дыбыстардың жіктеліс жүйесін саралауда қисапсыз мол еңбек етті. Өзінің қазақ әліпбиі (алфавит), емлесі және өзге де қолданбалы салаларына арналған еңбектерінде сол кездегі фонологиялық ілімнің қағидаларына сүйенді.
Грамматика оқулығынан тыс Қ. Жұбанов 1936 жылы орта мектептің 5-7 кластарының қазақ тілі оқу бағдарламасын түзді. Бұл бағдарлама қазақ тілі пәнін ғылыми зерттеудің объектісіне айналдыруды көздеген алғаш жарық көрген құжаттардың бірі болды. Мұнда ғалымның құрмалас сөйлемнің синтаксисі жөніндегі көзқарасы мейлінше толық баяндалған болатын. Республикадағы ағарту ісі қайраткерлерінің аға өкілдерінің бірі А. Сытдықов бұл бағдарлама туралы былай деп жазған еді: «Жаңа бағдарлама қазақ тілінің өсу, кемелдену жайын ескеріп жасалған тың еңбек болды... Мұнда емлеміздің жаңа жазуымызға лайықталған нұсқасын жасау, қоғамдық-саяси терминдер мен жер-су аттарын жаңаша жазу мәселелері толық қамтылған».
Халық ағарту ісіне жан-тәнімен берілген тамаша педагог Қ. Жұбанов көптеген мектеп мұғалімдерімен толассыз хат жазысып, хат алысып тұратын. Хаттарында методикалық кеңестер беретін, ана тілін қалай оқытудың әдістерін түсіндіретін, грамматиканың, методиканың, терминологиялық сан қилы мәселелері туралы сөз қозғайтын. Осындай хаттарының бірінде қазақ тіліндегі көнеріп, ізі өшіп кеткен тұлғаларды балаларға үйретудің жолын былай нұсқаған-ды. «Кейде оқыту ісіндегі қиындықтың оқулықтың кінәсіне байланысты болмай, мұғалімнің өз басына байланысты болатын кездері бар. Сенің оқулыққа қойып отырған кінәратың, маған кінә сенің өзіңнен емес пе екен деген ой салды, өйткені бұл жайында маған сенен бөтен ешкім жаза қойған жоқ. Қандай қиындықтарға душар болсаң да маған хат арқылы жазып тұр. Егер менен кеткен кемшіліктер болса, дәлелде, мен де өз дегеніме бұрып, қарыса бермеспін». Педагогтік институттың құрметті профессоры бір ауыл мұғаліміне жазған хатында осылай деген еді.
Осындай бір үзік сырлар Қ.Жұбановтың қазақ мектептері тарихында алатын орнының ерекше екенін дәлелдесе керек.
Әрине, әрбір зерттенімпаз ғылым жолында жүрген адамның ісінде кейде селкеу шығып жататын жайлардың да болып қалуы ғажап емес қой. Бұл да бір әр пендеге тән, заңды құбылыс па деп ойлаймыз. Өзі қамшы салдырмай бұрқыратып жазып жүрген кездерінде, тым тәуір-ақ еңбектерін бірінің үстіне бірін беріп, қазақ тілі жөніндегі ғылымның көсегесін көгертіп жүрген кезінде бірер жерде аяғының кібіртіктеп кеткен ыңғайы да байқалған кездері бар. Мәселен, әбден ет-еке боп елдің құлағына сіңіп кеткен терминдерді құбылтып басқаша қолдануын жөн дей алмаймыз; жұрнақ дегенді үстеу деп, жалғаулықты – жалғауыш дегеннен ештеме ұтып тұрмағанымыз кәдіксіз.
Кезінде Қ.Жұбанов жазған оқулықтың мұғалімдер қауымынан жоғары баға алғаны белгілі. Бірақ кісінің жеке басына табыну етек алып тұрған кезде оның еңбектерінің орынсыз сынға ұшырағанын да білеміз. Қ. Жұбанов еңбектерінде ол ұсынған грамматикалық қағидаларда зиянкестік бар деп жазғандар да болды. Енді міне Қ. Жұбановтың құрметті есімі ақталып, аршылған тұста осы бір ғылым еңбекқорының еткен ісін елге таныту – біздердің борышымыз. Қ. Жұбановтың мақалалар сериясының енді бір тобының қазақ тілінің емле, терминология, методика сияқты практикалық мәселелеріне арналғаны мәлім. Ол кісі – республикадағы тілдік құрылысмәселесіне өте белсене араласқан адам. 30-жылдардағы қазақ емлесінің жайын әңгіме қылатын бір архив дерегінде былай делінген: Бөгде тілден енген сөздер мен терминологияның емлесінде күні қазірге дейін созылып келе жатқан ала-құлалықтар бұл мәселені мықтап қолға алу туралы Ағарту халық комиссариатына қозғау салғаны сөзсіз. Айталық, «коммунист немесе комиссарша» деген секілді сөздерді бес-алты үлгіде жазып келгеніміз белгілі. Мұны қалай да жөндеуіміз керек. Емле жобасын жасау, терминология ережелерін түзу жұмысы Қ. Жұбановқа тапсырылған болатын. Ол өз жобасын алдымен Өлкелік комитеттің үгіт-насихат бөлімінде талқылауға ұсынып, содан кейін оны Алматыдағы мәдениет қызметкерлерінің кең талқысына салды. Талқылау төрт күні ҚазПИ-де өтті. Талқылау өте қызу өтті, оған жергілікті халық өкілдері де, сондай-ақ студенттер де қатынасты.
Бұл құжатта әрмен қарай Қ.Жұбановтың еткен еңбегінің ғылыми дәлелді екені, оның қисынсыз еместігі, ғалымның бұрыннан белгілі ізбен кетпегені айтылады. Өзінің ғылыми тұжырымдарының бәрін автор мұнда қазақ тілінің табиғатынан шығарып барып, оның фонемалық құрамын ескере отырып айтқан. Жобаның авторы ретінде Қ.Жұбанов қазақ тіліне шет тілден енген мұндай сөздерді бағзы қалпынан өзгертпей жазуды ұсынды. Бірақ бұлай жазу ол кездегі қазақ қауымы үшін аса қиындық келтіретін болғандықтан жоба қабылданбай қалды. Өйткені ол жылдарда мұны түсінерліктей теориялық дайындығы бар мұғалімдер, сондай-ақ өзге кадрлар республикамызда тым аз еді. Сондықтан жобаны, шет сөздерді жазу туралы ондағы ұсынылған ережелерді уақытша тоқтата тұруға тура келді.
Қ. Жұбановтың бұл жобасын белгілі түрколог С.Е.Малов өте жоғары бағалады. Қазақстандағы мәдени құрылыс жұмысына арналған 1935 жылғы мәслихатта: «Профессор Қ. Жұбановтың жобасы әрі ғылыми, әрі ол принциптік жағынан маңызды» – деп атады.
Қ.Жұбанов ол жылдарда Республика үкіметі жанындағы терминология мен емлені үйлестіру орталығын ұйымдастырушылардың бірі болатын. Мәдени құрылыс жөніндегі съезд қарсаңында Қ. Жұбановтың басшылығымен Мемлекеттік терминкомның бюллетенінің төрт нөмірі басылып шықты. Бюллетень емле жобасы мен көп ғылым саласы бойынша қазақша терминдердің үлгісін жариялады. Қ.Жұбановтың өзі Бюллетень бетінде емле мен терминология мәселелерін сөз еткен бірнеше мақала жариялады. Олардың бәрінде терминдердің ерекшелігі, емле мәселелерін сөз етті. Бұл мақалалар мұғалімдер үшін әлі күнге маңызын жойған жоқ.
Қ.Жұбанов емле ережелерін жүйелеу жағына қатты көңіл аударды. Емлені мектеп оқушыларын сауатты жазуға баулу мен республикадағы ересектерге хат білдіріп, қара танытуға қажетті құрал деп есептеді.
Төңкеріске дейін берік дәстүрі болып көрмеген қазақ тілінің емлесі арқаны, негізінен фонетикалық принципке сүйеді. Ал морфологиялық принцип болса, ол да осы принципке қарайластырыла жүргізілді. Әрине, өзге белгілі ғалымдар сияқты Қ. Жұбанов та фонетикалық принциптің сөздің сыртқы пішініне сүйеніп жүргізілетін, ал морфологиялық принциптің түбір сөзді сақтауға байланысты болатынын жақсы түсінді. Өз зерттеулерінде осы екі принципті бір-біріне орайластыра, жабыстыра отырып пайдаланды.
1938 жылы қазақ емлесінің кей мәселелері ішінара жүйеге түсірілгені мәлім. Қазақ әліпбиінде бұрын жоқ ф, х дауыссыздарының да енгізілгені осы кез болатын. Бұл латынға негізделген жазу емлемізді орыс емлесіне қарай бейімдей түсуге көмектесті. Асылында, ф, х әріптерін ендіру жөніндегі идея да Қ. Жұбановтікі болатын, бірақ бір мәнәйі себептермен оны тоқтата тұруға тура келген-ді. Олай дейтініміз, Мемлекеттік терминология комиссиясының Ағарту халық комиссариаты жанындағы Бағдарлама-методика секторымен 1934 жылдың 27 қарашасында бірігіп өткізілген бір мәжілісінің бағдарламасында Қ. Жұбанов өзінің термин жасау мен оны бекітуге арнаған баяндамасында емле жобасын ұсынып, онда халықаралық терминдерді дұрыс жазу үшін қазақ әліпбиіне ф, х дыбыстарының таңбасын ендірудің қажет екендігін айтты деп көрсетілген. Бірақ мәжіліс: «Өкілетті орындармен келісіп алғанға шейін ф, х әріптерін қазақ жазуына ендіруді әзірге тоқтата тұру керек. Оған дейін бұл мәселе төңірегінде кең көлемді айтыс ұйымдастыру керек» – деп қаулы алып, ұсынысты қабылдамай қойды.
у, и дыбыстарының жазылуын оңайлату жөніндегі ұсыныс та Қ. Жұбановтікі еді. Бұлардың әрқайсысы қосар әріппен белгіленіп келген болатын. Бұл идеяның тек 1957 жылы ғана жүзеге асқанын бәріміз жақсы білеміз.
Тіл құбылыстарын зерттеуге жаңа тұрғыдан келуі жағынан болсын, филология саласындағы мамандарды әзірлеуге белсенді араласуы жағынан болсын Қ. Жұбановты қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі деп қарауға әбден болады.
Осы бір ғана мақалада Қ. Жұбановтың тіл білімі саласындағы ойға түйген нәрселерінің, идеяларының қаншалықты жүзеге асқанын анықтап шығу, әрине, мүмкін емес. Қ. Жұбановтың тіліміздің грамматикасы, фонологиясы, лексикологиясы және қолданбалы мәселелері хақындағы айтқандары, тұжырым-толғамдары, қағидалары біздің дәуіріміздің зерттеушілерінің еңбектерінде жүзеге асып жатыр, солардың ғылыми жұмыстарында әр түрлі дәрежеде көрініс тауып жатыр десек, артық айтқан болмаймыз. Қ.Жұбанов идеялары мен айтқандарының біздің қазіргі ғылымымызда қаншалықты жүзеге асқанын анықтау – арнаулы зерттеулердің тақырыбы болуға әбден лайық.
Біз Қ.Жұбановтың ғылымда кім екенін ел-жұртқа таныстырмақ болған ойымызға орай ол кісінің көзін көрген, қазақ тіл білімі саласында бірге қызмет істескен әріптесі ретінде Құдекеңнің жеке басына қатысты жайлардан оқушыларды хабардар ете кетсек пе деп отырмыз.
Ең алдымен бұл кісінің нағыз еңбеккер адам болғанын айтқым келеді. Әріптестері мен шәкірттері ол кісіні қатты сыйлап, зор ізет, құрмет тұтатын. Өзі қаншалық зор білімдар, асқан мағлұматты адам болғанымен, өзін әлбетте пәс ұстайтын, ғажайып сыпайы адам болатын, бір нәрсеге дауысын қаттырақ көтеріп, күйгелек мінез көрсеткенін өз басым байқаған емен. Бірақ өз пікірін дәлелдеуге келгенде зор айтыскер адам еді. 20-30 жылдардағы қазақ тіл білімінің проблемалары жөніндегі барлық істің басы-қасында жүретін. Қазақ тіл білімінің практикалық мәселелері болсын, теориялық мәселелері болсын бұлардың дамуына бұл кісінің игі ықпалы мейлінше зор болды. Тіл жөніндегі айтыс-тартыстардың бәрінде де, түптеп келгенде, осы кісінің пікірі өтетін. Ешкіммен қатты сөзге бармай-ақ білімінің арқасында үнемі жеңіп шығатын. Ауызша сөйлегенде де, жазып сөйлесе де ойларын қысқа тұжыратын. Ойының дәлелділігінен болуы керек бұл кісімен сөз жарыстырған қарсыластары тез келісетін. Осы секілді қасиеттері мен зор білімдарлығы ол кісіні қазақ зиялылары арасында зор ізет-ілтипатқа ие етті.
Қ.Жұбанов біреумен дүрдараздыққа еш уақыт барған адам емес. Кісіге еткен жақсылығын әсте міндет етіп көрген емес. Адамның білімге деген құштарлығы мен басына біткен қабілеті, дарыны – ол кісі нағыз қастер тұтатын нәрселер болатын. Бір жастың бойынан ғылымның, я өнердің бір саласына деген бейімділікті, талпынысты сезе қалса, соған көмектесуге, қалай да шылбыр ұшын беруге даяр тұратын. Ол үшін өзінің қолынан келгеннің бәрін істеп бағатын. Абай атындағы Қазақтың педагогтік институтында профессор болып істеп жүрген кезінде Ғ.Мұсабаев деген бір ізденгіш, тіл ғылымына бейімділігі бар студентті байқап қалып, ол баланың білім алуына, лингвистика саласына деген талабына қошеметті болып, көмектескенін әлі ұмытқан жоқпын. Ең соңғы курста оқып жүрген Мұсабаевты оқуын бітірмей жатып Ағарту халық комиссариатындағы бағдарлама-методика секторына нұсқаушы методист етіп жұмысқа алғызғаны бар. Бұл жөнінде кейін Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі болған профессор Ғ.Мұсабаев былай деп айтып отырады: «Студент боп оқып жүрген кезімде, лекциядан босаған сәттерде Ағарту комиссариатына баратынмын, маған жетекші Қ.Жұбанов әр барған сайын топ-топ ғылыми кітап дайындап қойып, оқып шық, таныс дейтін. Оларды белгілі бір уақыт ішінде оқып шығуға тиіс болатынмын. Солармен әбден танысып болғаннан кейін, әлгі кісі не біліп, не қойғанымды тексеріп, менен бейне бір емтихан алып отырған адамша сұрақтар қоятын, әрмен қарай өзі түсіндіріп, өзі айтып кететін. Соның арқасында мен Пешковскийдің, Обнорскийдің, Бодуэн де Куртэнэ, Радлов, Мелиоранский, Казамбек еңбектерімен сол кезде-ақ таныс болдым».
Қ. Жұбанов өзінің студенттерінің арасынан ең қабілетті дегендерін таңдап алып, осыдан бірдеме шығады-ау дегендерін ірі оқу орындарына орналастыруға көмектесетін. Осы кісінің көмегі арқасында республикамызға бұл күнде аты мәлім ғалымдар Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор М. Балақаев, филология ғылымының докторы, профессор М. Қаратаев Петерборға аспирантураға жіберілген еді.
Жалғыз жастар ғана емес-ау, кім болса да, ғылымның қай саласымен айналысқысы келсе де Қ. Жұбанов үшін... бәрібір еді, ол елдің бәріне де көмектесуге әзір тұратын. Оның өнерге, техникаға ұмтылған адамдардың талайына ақыл-кеңес беріп, білімін әрмен қарай жалғастыруға септік еткен жайлары көп. Өзінің туған інісі Ахметтің музыкаға қабілетін ерте танып, өзімен бірге Петерборға ала кетіп, консерваторияға оқуға түсіреді. Ахмет Жұбанов қазақ халқы тарихында – музыкалық жоғары оқу орны – Санкт-Петербург консерваториясын бітірген тұңғыш қазақ болды. Өзіне жақындап кеткен бір ғана адам болса, Құдекең бәріне шарапатын тигізгенше асығатын. Оларды оқуға, білімге тартуды өзінің мойнына біреу міндеттеп қойғандай борыш санайтын. Кейіннен КСРО Архитектура академиясының мүшесі болған, ол кезде бала жігіт, белгілі қазақ архитекторы Төлеу Бәсеновтің Петербордағы инженерлік құрылыс институтына түсіп кетуіне тікелей көмек көрсеткен адам – осы Құдайберген болды. Қазақстанның еңбек сіңірген суретшісі Әубәкір Ысмайылов, Қазақстан өнеріне еңбек сіңірген қайраткер Асқар Тоқпанов, тағы басқа да осындай көп кісілер Қ. Жұбановты өзінің «әкесі» деп есептейді. Қазақтың белгілі жазушысы Хамза Есенжанов Қ. Жұбановты «әти» деп кеткен. Бұл – ол кісіге ерекше ілтипат білдіре айтқан «әке» деген сөз.
Өзінің отбасы, ошақ қасына деген сүйіспеншілігі ғаламат болатын. Балаларына еміреніп тұратын. (Ол кісінің үш ұл, үш қызы бар). Балаларының бәрі де жоғары білім иелері. Олардың білім алып, ер жетуіне көп еңбек еткен адам – Құдайбергеннің зайыбы Раушан Жұбанова.
Профессор Қ. Жұбановты қазақ зиялылары, ағарту саласының қызметкерлері өте жақсы білетін. И. И. Мещанинов, А. Н. Самойлович, В. В. Бартольд, С. Е. Малов, К. К. Юдахин, А. К. Боровков сынды ірі орыс оқымыстылары Қ. Жұбановты білікті ғалым, лингвист ретінде ерте танып бағалады.
Жастарға деген аралас-құралас болған адамдарға деген шексіз бауырмал, жаны ашығыштығының үстіне Құдайберген Жұбанов оларға сын көзімен қарап, талап қоюды да есінен шығарған емес. Республиканың мәдени өмірінің бірде-бір саласы Қ. Жұбанов назарын өзіне аудармай кеткен емес. Ғылым адамдары, өнер адамдары, әдебиет саласының адамдары – бұлардың бәрі Қ. Жұбановтың білімдарлығын, адамгершілік іс-харакетін жақсы білетін, оны қадірлеп сыйлайтын. Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтының қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, беделді профессоры Қ. Жұбанов Қазақ КСР Ағарту халық комиссариаты оқу-методикалық кеңесінің жетекшісі, КСРО Ғылым академиясының Қазақстан филиалы Лингвистика секторының меңгерушісі секілді аса абыройлы жұмыстарды қоса атқарғаны белгілі. Қазақ тілі жөніндегі тұңғыш монографиялық зерттеудің авторы, алғашқы мектеп оқулығы мен оқу бағдарламасының авторы ретінде қазақ тіл білімі тарихына аты алтын әріппен жазылатын есімдердің бірі – осы профессор Қ. Жұбанов. Қ. Жұбанов қазақ филологиясы кадрларын даярлап, түлетіп өсірудегі қызметі ұшан-теңіз. Республикамыздағы аты белгілі ірі-ірі ғалымдар өздерін Қ. Жұбановтың шәкіртімін дегенді мақтан тұтады.
Ғылыми-педагогикалық жұмысымен қатар Қ. Жұбанов – қоғамдық істерге де белсене араласқан адам. Өткен дәуірлердегі ірі тұлғалар Фирдоусиге, Абайға арналған ғылыми конференцияларды шақыруға мұрындық болып, осы жиындарда мазмұнды баяндама жасаған адам да осы кісі.
1935 жылы Қазақстан мәдени құрылысшылары съезінің ұйымдастыру комитетінің төрағасы болып, осындай ірі форумды өткізуге тікелей араласқан да осы кісі. Осыған іле-шала Кеңестердің бүкілресейлік XVI съезіне делегат болып, онда Татарстан мәдениеті жайлы патриоттық сарында сөз сөйлеген де осы кісі. Қ. Жұбанов Қазақ КСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болды. Оның есімін біз қазақ лингвистикасының негізін салушылардың бірі ретінде бұл күнде ерекше құрметпен еске аламыз.
## Тіл біліміндегі еңбектері
Жұбанов тіл білімі мәселелерімен 1920 жылдан бастап шұғылдана бастады. Ол қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілін оқыту бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік құралдар жазды. Сондай-ақ, оның “Қазақ тілінің ғылыми грамматикасының материалдары” (1-том), “Фонетика” (орыс тілінде), “Қазақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе”, “Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар”, “Буын жігін қалай табуға болады”, “Қазақ тілінде біріккен сөздің жазылуы”, “Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі”, “Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан”, т.б. іргелі ғылыми жұмыстары қазақ тіл білімін қалыптастыруға қосылған елеулі үлес болды. 20 ғасырдың 20 – 30-жылдарында Жұбанов қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде саяси-әлеуметтік, халықтық мәні зор проблемалардың бірі – жазу, емле, термин мәселелерімен де шұғылданды. 1929 жылы Қызылордада өткізілген тұңғыш ғылыми-терминологиялық конференцияда Жұбанов қазақ тілінің емлесі жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасады. 1935 жылы қазақ әліпбиі мен емлесін жақсартудың жобасын ұсынды. Онда халықаралық және орыс тілінен енген терминдерді орысша жазылуына жақындатып таңбалау, кейбір қосар дыбыстарды жалаң әріппен беру, біріккен сөзді қосып жазу туралы пікір айтты. Жұбанов 1933 жылдан саяси қуғын-сүргінге ұшырағанға дейін Қазақстанның Мемлекеттік терминологиялық комиссиясының төрағасы болды. Бұл салада ол термин жасау ісіне мамандарды жұмылдырып, олардың дайындаған материалдарын ғылыми тұрғыдан реттеп, жұртшылық талқысына салып, тәжірибеге енгізуді қадағалады. Жұбанов – 1935 жылы Қазақстан мәдениет қызметкерлерінің съезіне Мемлекеттік терминкомның атынан ұсынылған жобаның негізгі авторы. Ол ұсынған принциптер қазақ терминологиясын жасаудың үлгісі ретінде әлі күнге дейін қолданылып келеді. 1936 жылы ғалымның “Қазақ сөйлем мүшелерінің орны тарихынан” деген кітабы баспадан шықты. Бұл кітабында ол қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің тарихын басқа түркі тілдерінен бөліп қарамай, өзі еркін игерген түркі халықтары тілдерін бір-бірімен байланыстыра зерттеп, тарихи салыстырмалы әдісті шебер қолданды. Бұл еңбегімен Жұбанов қазақстандық түркітану ғылымының қалыптасуына зор үлес қосты. “Ауыл мұғалімі” (қазіргі “Қазақстан мектебі”) журналында мұғалімдерге арнап қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы, кітапты қалай пайдалану, оқулықтағы материалдарды оқушыларға қалай нәтижелі игерту мәселелерін көтеріп отырды. Осы журналда “Жаңа грамматиканың жақсылықтары”, “Шылаулар”, “Қос сөздер”, “Біріккен сөздер”, “Әдіс, бағдарлама мәселелері”, т.б. мақалаларын жариялады. Жұбанов қазақ әдеби тілі мен музыкалық өнері туралы да келелі пікірлер айтты. Ол өзінің “Абай – қазақ әдебиетінің классигі” (“Әдебиет майданы”, 1934, №11 – 12) атты аяқталмай қалған әдеби-публицистикалық еңбегінде Абайдың қазақ әдеби тілін дамытудағы, әлеуметтік ой-санадағы орнын, ақындық шеберлігін, композиторлығы мен өлең құрылысына енгізген жаңалығын тұңғыш көрсетіп, әділ бағалады. “Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен” (1936) деген зерттеуінде “ән”, “би”, “бақсы”, “жыр”, “домбыра”, “күй”, “қобыз”, “сыбызғы”, “толғау” сөздерінің этимологиясын ашу арқылы қазақ музыка мәдениетінің тарихы ертеден басталатынын көрсетті. Жұбанов тек ғылыммен ғана шұғылданып қоймай, Қазақстанның Оқу-ағарту халық комиссариаты жанындағы әдістеме, бағдарлама, оқулықтар секторының меңгерушісі міндетін атқара жүріп, бар ынта-жігерін аз уақыттың ішінде қазақ мектептерін ғылыми негізде жазылған оқулықтармен қамтамасыз етуге жұмсады. Мұғалімдердің білімін жетілдіру курстарында, семинарларында дәріс оқып, ақыл-кеңес беріп отырды. Ол қазақ тіл білімі мамандарын баулып, тәрбиелеуде де мол еңбек сіңірді. Республикадағы көрнекті тіл мамандары М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Ә.Шәріпов, Т.Қордабаев, т.б. өздерін Жұбановтың шәкіртіміз деп санады. Жұбанов республикамыздың саяси-әлеуметтік өміріне де белсене қатысты. 1935 жылғы Қазақстанның мәдениет қызметкерлері съезін ұйымдастыру комитетінің төрағасы, 1935 жылдан Қазақстан КСР ОАК-нің мүшесі болды. 1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 1957 жылы 3 қазанда КСРО Жоғарғы Соты Әскери алқасының шешімімен ақталды. Ақтөбе мемлекеттік университетіне, осы қаладағы бір көшеге Жұбанов есімі берілген.
## Өмірі мен еңбектері туралы әдебиет
### 1937
* Орманов Ғ. Профессор // Социалистік Қазақстан, 21 наурыз.
* Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы туралы // Социалистік Қазақстан, 15 мамыр, № 109.
* Жолымбетов Ө. Жұбановтың кітабындағы кейбір кемшіліктер (пікір алысу ретінде) // Социалистік Қазақстан, 27 сәуір.
* Смайылов Е. Грамматикадағы анархия туралы // Социалистік Қазақстан, 30 қыркүйек.
### 1957
* Ауэзов М., Кенесбаев С. Основоположник казахской лингвистики // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Әуезов М., Кеңесбаев І. Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
* Әуезов М., Кеңесбаев І. Ірі оқымысты // Қазақ әдебиеті, 5 желтоқсан, № 49.
* Жолаев Ж. Друг сельских учителей // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Жолаев Ж. Ауыл мұғалімінің ақылшысы // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір // Қазақ әдебиеті, 5 желтоқсан.
* Мұсабаев Г. Скромный и требовательный // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Мұсабаев Ғ. Қадірлі ұстаз // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан.
* Решетняк В. Народный интеллигент // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Решетняк В. Ұмытылмас дос // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан.
* Ситдыков А. Ученый-педагог // Учитель Казахстана, 1957, 5 желтоқсан.
* Сытдықов Ә. Педагог ғалым // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
### 1958
* Кеңесбаев І. Профессор Құдайберген Жұбанов және оның ғылыми-педагогикалық мұралары // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 2.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым // Жұлдыз, № 6.
### 1959
* Алпанов О. Құдайберген мұғалімдердің де қамқоршысы еді // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Әбілкәрімов А. Қазақтың тұңғыш профессоры // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Беркінов А. Зейінді шәкірт еді ол // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Қожабаев Н. Естелік // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Сабырқұлов Ә. Жұбанов Құдайбергеннің есімімен аталса екен // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
### 1960
* Жанпейісов Е. Құдайберген Жұбанов // Білім және еңбек, № 11, 28-б.
### 1962
* Наурызғалиев С. Ғалым есімімен аталған мектеп // Коммунизм жолы, 21 ақпан, № 15.
### 1963
* История Казахской ССР (эпоха социализма). –Алма-Ата.
### 1964
* Есенов Қ. Тұңғыш филолог-профессор // Лениншіл жас, 24 желтоқсан.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов – тіл білімінің классигі // Қазақ әдебиеті, 25 желтоқсан.
* Кенесбаев С. Видный казахский ученый-лингвист // Казахский университет, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Сыздықова Р. Проф. Қ.Жұбановтың ғылыми-педагогикалық мұрасы // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Балақаев М. Ардагер ұстаз // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Мұсабаев Ғ. Қ.Жұбанов – полиглот // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Кенжебаев Б. Құдайберген жөніндегі есімдегілер // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Әлімжанов Д. Ірі методист ғалым // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
### 1965
* Бержанов К. Русско-казахское содружество в развитии просвещения (Историко-педагогическое исследование). –Алма-Ата.
* Ысқақов А. Жұбанов және қазақ тіл білімі // Қазақстан мектебі, № 3, –71-77-бб.
### 1966
* Кенесбаев С. Профессор Худайберген Куанович Жубанов // Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. –Алма-Ата: Наука, 1966. – С.9-31.
* Сыздықова Р. Ғалым-азамат. –Алматы, 72 б.
* Есенов Қ. Қазақ тіл білімінің беташары // Жұлдыз, № 10, 137-141-бб.
* Мұсабаев Ғ. Үлкен ғалымның бағалы еңбегі // Социалистік Қазақстан, 9 шілде, № 156.
* Нұрқанов С. Профессор Құдайберген Жұбановтың қазақ тілі жөніндегі зерттеулері // Қазақстан мектебі, № 9, 94-96-бб.
* Омарбеков С. Қазақ тіл білімінің бағалы қазынасы // Қазақстан коммунисі, № 12, 67-70-бб.
* Серғалиев М. Ғалым мұрасы // Қазақ әдебиеті, 12 қараша.
### 1967
* Әлсейітов Ж. Қос бұлан // Коммунизм жолы, 30 маусым.
### 1968
* Серғалиев М. Қ. Жұбановтың терминологиялық еңбектері // Қазақстан мектебі, № 6. –77-79-бб.
* Хайруллина Н. Профессор Қ. Жұбанов және алфавит мәселесі // Материалы Межвуз. науч.-теор. конференции. 16-19 қыркүйек 1967 ж. (Тезисы докладов). –Алма-Ата, 1968. –C. 75-76.
1969
* Байқадамова Д. Қыран мен ұлан // Лениншіл жас, 24 желтоқсан.
* Қ. Жұбановқа арналған ғылыми мәжіліс // Социалистік Қазақстан, 21 желтоқсан, № 296.
* Қ. Жұбанов // Қазақстан мектебі, № 11, 94-б.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы // Қазақ әдебиеті, 20 желтоқсан, № 51.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға // Оңтүстік Қазақстан, 10 желтоқсан.
1970
* Ақшолақов Т. Педагог-ғалым // Қазақстан мұғалімі, 8 қаңтар.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Ұстаздардың ұстазы // Жұлдыз, № 1, 156-159-бб.
1974
* Жұбанов Құдайберген Қуанұлы // Қазақ Совет Энциклопедиясы, IV том (Док-Имантау). –Алматы, 492-493-бб.
1975
* Ибатов Ә. Құдайберген Жұбанов және қазақ тілі морфологиясының мәселелері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. Мақалалар жинағы. –Алматы, 81-86-бб.
* Ибатов Ә. Құдайберген Жұбанов және тарихи морфология мәселелері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. Мақалалар жинағы. –Алматы, 106-112-бб.
1979
* Балмағамбетова Ж. Білімімен үлгі // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Бекниязов К. Мы помним его // Коммунист, 29 желтоқсан.
* Қазиев Р. Үлкен дарын иесі // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Қалиев Ғ. Аса көрнекті ғалым педагог // Педагог, 13 желтоқсан.
* Қожанов М. Көрнекті ғалым // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Оралбаева Н. Ғалымның мол мұрасы (Проф. Қ. Жұбановтың туғанына 80 жыл) // Қазақстан мұғалімі, 14 желтоқсан.
* Сегізбаев Ж. Асыл азамат еді // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Тлегенов А. Незабываемая встреча // Коммунист, 29 желтоқсан.
* Үтбаева А. Қ. Жұбановты еске алу // Педагог, 13 желтоқсан.
1980
* Баймолдин С. Ел есіндегі есім // Коммунизм жолы, 12 қаңтар, № 9.
* Балақаев М. Көрнекті ғалым // Қазақ КСР Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы, № 1, 35-37-бб. (Резюме орыс тілінде).
* Жубанов Худайберген Куанович // Развитие казахского советского языкознания. –Алма-Ата, –C.177-178.
* Казиев Р. Основоположник казахской лингвистики // Путь к коммунизму, 26 қаңтар.
* Оралбаева Н. Құнды мұра // Қазақстан мектебі, № 9.
1984
* Байқадамова Д. Сезімге адалдық // Қазақстан әйелдері, № 4, 16-17-бб.
* Ибатов Ә., Сарғожин Р. Ғалым мұрасы (Қ. Қ. Жұбановтың туғанына 85 жыл) // Қазақстан мектебі, № 12, 65-67-бб.
1985
* Әуезов М. Ірі оқымысты // М. Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы, 20-том. Алматы, 358-363-бб.
1986
* Ысқақов А., Ибатов Ә. Көш басы (Қ. Жұбановтың «Қазақ тілі грамматикасына» – 50 жыл) // Қазақстан мектебі, №12.
1987
* Айтбаев У., Жубанов Е. Проф. Х. Жубанов и некоторые вопросы теории перевода // Лексико-стилистические вопросы перевода. –Алматы: «Наука», –С. 67-77.
1988
* Әлсейітов Ж. Халық перзенті // Коммунизм жолы, 30 наурыз.
* Белботаев А. Ғалым-қайраткер // Қазақстан мұғалімі, 25 қараша, № 47.
1989
* Сыздықова Р. Профессор Құдайберген Жұбанов // Мәдениет және тұрмыс, № 1, 13-б.
* Сыздықова Р. Впереди своего времени // Путь к коммунизму, 17 мамыр, № 93.
* Сыздықова Р. Уақыт ақтаған азамат // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Афанасьев В. Незавершенная статья // Путь к коммунизму, 17 мамыр, № 93.
* Меңдекеев Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов // Қазақ әдебиеті, 10 ақпан.
* Мырзахметов М. Абайтанудың сын сағатында // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Әлсейітов Ж. Ұмытылмас кездесулер // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Пангереев А. Аяулы ағамен қауышу // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Әнесов Ғ. Қаламгерлік пен қайраткерлік // Жалын, № 6, 77-78-бб.
1990
* Жұбанов Құдайберген. Шығармалар мен естеліктер. –Алматы «Өнер» баспасы, 12 б/т.
* Әуезов М. Ірі оқымысты, 76-81-бб.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір, 81-86-бб.
* Қаратаев М. Патриот профессор, 87-96-бб.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы, 96-99-бб.
* Орманов Ғ. Профессор, 99-103-бб.
* Кеңесбаев І. Ұстаздардың ұстазы, 104-115-бб.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл біліміндегі аса зор тұлға, 115-124-бб.
* Дербісалин Ә. Ұстаз-ғалым, 124-132-бб.
* Решетняк В. Ұмытылмас дос, 132-135-бб.
* Меңдібаев Қ. Асыл азамат еді, 135-140-бб.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға, 140-147-бб.
* Жұбановр Ақырап және Есет. Әке шаңырағының шырағы, 148-162-бб.
* Жұбанова М. Менің әкем, 170-192-бб.
* Жұбанова Р. Екі дүниеде естен кетпес серігім, 192-205-бб.
## 90 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
* А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында өткен ғылыми-теориялық конференция
* Қ. Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. К. Жубанов и казахское советское языкознание. Ғылыми еңбектер жинағы. Сборник научных трудов. –Алматы: «Ғылым», 1990. –368 б.
* Қайдаров Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов, 9-16-бб.
* Кайдаров А. Слово о профессоре Х.К.Жубанове, –С.16-20.
І бөлім. Ғұлама келбеті
* Ауэзов М., Кенесбаев С. Основоположник казахской лингвистики, –C.21-25.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір, 26-29-бб.
* Сыздықова Р. Азамат-ғалым, 30-48-бб.
* Әлсейітов Ж. Халық перзенті, 48-54-бб.
ІІ бөлім. Қ.Жұбановтың ғылымдағы орны
* Дербісалин Ә. Ұстаз-ғалым, 55-61-бб.
* Оралбаева Н., Маралбаева С. Грамматика ілімінің бастау көздері, 61-69-бб.
* Есенов Қ. Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тілінің синтаксисі, 69-79-бб.
* Серғалиев М. Синтаксистің кейбір мәселелері, 79-88-бб.
* Әбілқасымов Б. Әдеби тіл хақындағы ауқымды ойлар, 88-100-бб.
* Жанұзақов Т. Кісі аттарының байыпты зерттеушісі, 101-108-бб.
* Бектаев Қ., Белботаев А., Смайылов Т. Қазақ тіл біліміндегі лингвистикалық статиканың алғашқы көріністері, 108-116-бб.
* Исаев С. Қазақ тілі тарихи морфологиясының проблемалары, 116-127-бб.
* Ибатов А. Сөздің тұлғалану процесін зерделеуші, 128-136-бб.
* Мырзахметов М. Абайтанудың сын сағатында, 136-144-бб.
* Айтбаев Ө. Термин және аужарма, 144-152-бб.
* Молдажаров Ж. Унификатор лингвистической терминологии, 152-158-бб.
* Есенғұлов А. Грамматикалық қатынастар мен ұғымдардың номинациясы, 158-169-бб.
* Урекенова Р. Первый председатель Гостерминкома республики, 169-174-бб.
* Әбдірахманов А. Қазақ терминологиясының түп қазығы, 174-180-бб.
* Омарбеков С. Диалектілік құбылыстар төркінін тереңнен барлаушы, 180-191-бб.
* Жүнісбеков Ә. Қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы, 191-196-бб.
* Шакиева А. О семантическом синтаксисе сложных глаголов, 196-201-бб.
* Уәлиев Н. Қазақ орфографиясының негізгі принциптері хақында, 201-208-бб.
* Ақшолақов Т. Педагог-ғалым, 209-213-бб.
ІІІ бөлім. Есімі ел есінде
* Каратаев М. Испытание временем, –C. 214-218.
* Балақаев М. Ұстаздың жарқын бейнесі, 218-223-бб.
* Тәжібаев Ә. Аға туралы аз ғана сөз, 223-229-бб.
* Орманов Ғ. Профессор, 229-232-бб.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы, 233-235-бб.
* Жұбанова Р. Кебенек киіп кетіп еді, 235-249-бб.
* Ситдыков А. Ученый-педагог, –C.249-250.
* Решетняк В. Народный интеллигент, –C.251-253.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға, 253-259-бб.
* Баскаков Н. Один из первых советских тюркологов, –C.259-262.
* Карасаев Х. Кудайберген аганы эскерип (қырғыз тілінде), 263-267-бб.
* Ысқақов А. Ақылгөй аға, ұлағатты ұстаз, 267-277-бб.
* Кенжебаев Б. Құдайберген жөніндегі есімдегілер, 277-278-бб.
* Шәріпов Ә. Аяулы ұстаз еді ол, 279-290-бб.
* Әлімжанов Д. Ірі методист-ғалым, 290-291-бб.
* Қазиев Р. Үлкен дарын иесі, 291-293-бб.
* Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің көш бастаушысы, 293-295-бб.
* Мұсабаев Ғ. Қ. Жұбанов – полиглот, 296-296-бб.
* Меңдібаев Х. Ағаны көріп іні өсер, 297-301-бб.
* Беркінов А. Зейінді шәкірт еді ол, 301-302-бб.
* Жолаева Ж. Ағалардың ақ жолынан айнымай, 302-311-бб.
* Алпанов О. Құдайберген мұғалімдердің де қамқоршысы еді, 312-313-бб.
* Балмағамбетова Ж. Білімімен үлгі, 313-314-бб.
* Ержанов К. Жарыққа жетелегендер, 317-318-бб.
* Бірманов Е. Асыл аға, 319-321-бб.
* Бекниязов К. Мы помним его, –C.321-321.
* Тлегенов А. Незабываемая встреча, –C.322-322.
* Брусиловский Е. Таинственная сила памяти, –C.323-323.
* Жулаев Ж. Друг сельских учителей, –C.324-324.
* Байқадамова Д. Жарқын жүзің жадымызда, жақсы аға, 325-333-бб.
* Хаймулдин О. Бәрі де бүгінгідей сезіледі, 333-337-бб.
* Дияров Н. Ғалымның туған жерінде, 337-340-бб.
* Жұбанов Е. Ғалым мүшеліне арналған ғылыми-практикалық конференциялар, 340-353-бб.
Қазақ КСР ҒА Халыққа білім беру министрлігі Абай атындағы Қазақ педагогика институтында өткен ғылыми конференция
* Профессор Құдайберген Жұбановтың 90 жылдығына арналған ғылыми конференция (19 желтоқсан, 1989) материалдары. –Алматы: Полиграф. предприятие «Кітап», 5,7 п.л.
* Шаяхметов Ш. Құрметті жолдастар, қадірлі ағайындар! (Кіріспе сөз). 3-5-бб.
* Қайдаров Ә. Ел мақтаны, 5-11-бб.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов, 11-21-бб.
* Оралбаева Н. Қазақ совет тіл білімінің негізін қалаушы, 21-29-бб.
* Қалиев С. Оқу-ағарту ісінің ұйымдастырушысы, 29-32-бб.
* Есенов Қ. Ғалымның синтаксис жайындағы ілімі, 32-35-бб.
* Томанов М. Қазақ тілі тарихының кейбір мәселелері, 35-40-бб.
* Әбілқасымов Б. Әдеби тіл мәселелері, 40-46-бб.
* Исаев С. Қазақ тілінің тарихы мен тарихи грамматикасы мәселелері, 46-52-бб.
* Айтбаев Ө. Ғалымның терминология мен аударма ғылымын қалыптастырудағы орны, 52-61-бб.
* Мырзахметов М. Абай дүниетанымының бастамасында, 61-66-бб.
* Жүнісбеков Ә., Уәлиев Н. Қазақ тілі фонетикасының проблемалары мен емлесінің ғылыми негіздері, 66-69-бб.
* Ақшолақов Т. Ірі педагог, методист ғалым, 69-76-бб.
* Шәкиева А. Көмекші және күрделі етістіктер хақында, 76-83-бб.
* Жанұзақов Т. Атаулар жайлы сыр шерткен, 83-88-бб.
* Мәжітаева Ш. Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің бір типі жөнінде, 88-90-бб.
1993
* Терехова Ф. Х. Жубанов как лингвометодист. Записки группы «Структурно-семантический анализ языка», Вып. І, объем сб. – 111 м/п, –С.55-68. Актюбинский пед. институт им. Х.Жубанова, облысы типография.
* Жұбанов Е. Проф. Қ. Жұбанов тартқан тілтану желілері. «Ақтөбе» газеті, № 169, 171, қазан.
1994
* Оралбай Ә. Абай және Қ. Жұбанов. «Ақтөбе» газеті, 19 наурыз.
* Жұбанов Ақырап, Жұбанов Есет. Әке шаңырырағының шырашысы (деректі очерк). «Ақтөбе» газеті: № 43, 28 мамыр; № 44, 31 мамыр; № 45, 2 маусым; № 46, 6 маусым.
* Жұбанов Е, Әнесов Ғ. Ғұлама тағылымы. «Ақтөбе» газеті, № 102, 13 қазан.
* Тайжанов А. Қ. Жұбановтың қазақ халқының рухани мәдениетін дамытудағы орны. «Ақтөбе» газеті, 5 қараша.
* Тайжанов А. Қ. Жұбанов және рухани мәдениет. «Серпін», № 16, «Ақтөбе» газеті, 11 қараша.
* Асқаров И. «Сүйер ұлың болса, сен сүй...» (Абай) (Қ. Жұбанов күндері. Шолу). «Ақтөбе» газеті, № 117, 17 қараша.
* Ертай Ашықбаев. Тіл кеспек жоқ (Ақтөбеде өткен Қ. Жұбановты еске алу кешінде оқылған өлең), «Қазақ әдебиеті» газеті, № 48, 2 желтоқсан.
* Байқадамова (Қаралдина) Д. Аруағыңа бас иемін, жақсы аға ... (Қ.Жұбанов күндеріне орай). «Ақтөбе» газеті, 20 желтоқсан.
* Тектіғұлова Ж. Қ. Жұбанов және қазақ тілі тарихи грамматикасының проблемалары. –Алматы. Кандидаттық диссертацияның авторефераты, 22 бет.
* Тектұғұлова Ж. Кейбір тілдік элементтердің этимологиялық табиғаты (Проф. Қ. Жұбановтың лингвистикалық концепциялары тұрғысынан. Лекциялар желісі). *Ақтөбе облысы типографиясы. 40 бет.
1997
* Ильясова А. Разработка Х. Жубановым вопросов педагогической теории. –Алматы, 1997, Республиканский издательский кабинет по учебной и методической литературе Министерства Образования и культуры Республики Казахстан, 1,2 п/л.
* Бәкіров О. Дара тұлға (очерк). Жинақ: «Нәубет жылдары». –Алматы: Қазақ университеті, 16-25-бб.
1998
* Шәріпов Ә. Аяулы ұстаз еді // Көргенім, көңілге түйгенім. –Алматы, 1998. –23-32-бб.
## Профессор құдайберген жұбановтың 100 жылдығы қарсаңында
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе университетінде өткен Республикалық Жұбанов оқулары
* Материалы республиканских Жубановских чтений, посвященных актуальным проблемам современных гуманитарных наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. 10,5 печ. листов (47-мақала). Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе университетінің редакциялық-баспа бөлімінде теріліп, басылды. – Ақтөбе, 1998.
* Кенжебаев К. Отыз жылдың олжасы, 3-6-бб.
* Қайдаров Ә., Әбдірахманов Ә. Тіл білімінің тарланы, 7-13-бб.
* Сыздықова Р. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұрасын танып-игеру проблемалары, 13-18-бб.
* Копыленко М. Проблемы общего языкознания в трудах Х.К. Жубанова, 18-24-бб.
* Серғалиев М. Профессор Қ. Жұбановтың синтаксистік зерттеулері, 24-29-бб.
* Әбілқасымов Б. Профессор Қ. Жұбановтың тіл тарихына қатысты пікірлері жайында, 29-32-бб.
* Есенов К. Профессор Қ. Жұбановтың синтаксис жайындағы ілімі, 32-34-бб.
* Жүнісбеков Ә. Профессор Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы, 34-38-бб.
* Уәлиев Н. Профессор Қ. Жұбанов қазақ орфографиясының негізгі принципі хақында, 38-43-бб.
* Әнесов Ғ. Қаламгерлік пен қайраткерлік, 43-47-бб.
* Негимов С. Қ. Жұбанов және қазақ фольклоры, 47-51-бб.
* Жұбанов А.Қ. Профессор Қ. Жұбанов және қазақ тілін зерттеудің кейбір қолданбалы тәсілдері, 51-56-бб.
* Омарбеков С. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тілінің диалектілік белгілері жөніндегі көзқарастары, 56-60-бб.
* Оразов М. Көмекші етістіктер, 60-64-бб.
* Жұбанов Е. Профессор Қ. Жұбановтың кейбір басылым көрмеген еңбектері хақында, 64-71-бб.
* Берікұлы Н. Профессор Қ. Жұбанов және дидактика мәселелері, 71-76-бб.
* Султангалиева Г. Х. Жубанов – видный деятель народного образования, -С. 81-85.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбанов және тарихи морфология мәселелері, 85-91-бб.
* Шакиева А. Вопросы словообразования в трудах профессора Х.К. Жубанова, 91-93-бб.
* Жубанова А. К проблеме фоновой и компонентной субституции в казахских фразеосочетаниях в аспекте жубановедения, 93-99-бб.
* Тайжанов А. Мұхтар Әуезов профессор Қ. Жұбановтың қазақ халқының қоғамдық ойы мен мәдениетін дамытуға қосқан үлесі туралы, 99-104-бб.
* Мурзалина Б. Проблемы интонации в работах Х. Жубанова и их современное состояние, 104-108-бб.
* Тектіғұлова Ж. Профессор Қ. Жұбанов предикаттық қатынастың қалыптасу тарихы хақында, 108-113-бб.
* Алдашева Н. Қ. Жұбанов және сөзжасам мәселесі, 113-117-бб.
* Садуақасов Н. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ тілі фонетикасының негізін салушы, 117-122-бб.
* Қарағұлова Б. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ терминологиясының негізін қалаушы, 122-127-бб.
* Байганина Н. Лингвистические исследования профессора Х. Жубанова в области казахской музыкальной терминологии (к проблеме «палеонтологии речи»), –С. 127-131.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру принциптері, 131-134-бб.
* Жаманбаева К. Қ. Жұбанов және қазақ тілі пәнін оқыту мәселелері, 134-137-бб.
* Кенжеғұлова А. Қ. Жұбановтың «Буын жігін қалай табуға болады?» деген мақаласындағы методикалық көзқарастары, 137-143-бб.
* Бақытжанова А. Қ. Жұбанов және аударманың лексика-семантикалық проблемалары, 143-148-бб.
* Борашев Б. Қ. Жұбанов және Шығыс әдебиеті, 148-151-бб.
* Пангереев А. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі топономастикалық деректер, 151-156-бб.
* Ниязова Ғ. Қ. Жұбанов пен Ж. Тілепбергенов арасындағы рухани сабақтастық, 156-163-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов публицистикасындағы паремиялық қолданыстар, 163-167-бб.
* Есқалиева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың сөз тұлғалары жайындағы танымдары, 167-170-бб.
* Тектіғұлова Ж. Қ. Жұбанов бір құрамды түбір негіздердің қазіргі тіліміздегі өлі түбірлерге қатысы жайында, 170-173-бб.
* Сүлейменова З. Относительно заметок о сложных и вспомогательных глаголах профессора Х. К. Жубанова, 173-176-бб.
* Байганина Н. Идеи профессора Х. Жубанова в области теории перевода и его роль в становлении казахской терминологии, 176-181-бб.
* Тайжанов А., Толыбаев М. Профессор Х. Жубанов и духовная культура казахского народа, 181-185-бб.
* Брязгалов Ю. К вопросу о формировании одаренности и таланта, 185-191-бб.
* Нурадинов А. О психологических аспектах лингвистического учения профессора Х. К. Жубанова, 191-195-бб.
* Жубанова А. Этнолингвистические воззрения профессора Х. К. Жубанова, 195-199-бб.
* Бокаева А. Об одной малоизвестной работе профессора Х. К. Жубанова, 199-202-бб.
* Сыздықова Р. Жеделхат. Құдайберген Жұбановтың туғанына 95 жыл толуына арналған ғылыми-теориялық конференцияға қатысушыларға, 202-203-бб.
* Әлсейітов Ж. Өмірде өшпес ізі бар, 203-206-бб.
* Сәдуақас Н. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі туралы (Қ. Жұбановтың туғанына 100 жыл). «Ақтөбе университеті» газеті, № 4, сәуір.
1999
* Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы: Лекциялар желісі. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –112 бет.
## 100 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі: Ғылыми мақалалар жинағы. –Алматы, «Арыс» баспасы, 1999. –376 бет.
* Қошанов А. – ҚР Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті, Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бөлімінің академик-хатшысы. Құттықтау сөз, 8-9-бб.
* Сыздық Р. Ғылым көгінің жарық жұлдызы, 10-17-бб.
* Әбілқасымов Б. Тіл тарихын зерттеудегі Қ. Жұбанов тағылымы, 18-22-бб.
* Оралбай Н. Қ. Жұбанов – қазақ тілін ғылыми тұрғыдан зертгеуші ғалым, 23-29-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және терминжасам принциптері, 30-41-бб.
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбановтың әлеуметтік-лингвистикалық пайымдаулары, 41-57-бб.
* Хұсайын К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 58-66-бб.
* Уәлиұлы Н. Профессор Қ. Жұбановтың буын туралы теориялық тұжырымдары, 66-72-бб.
* Жанұзақов Т. Қ. Жұбановтың еңбектеріндегі жалқы есімдердің зерттелуі, 72-80-бб.
* Жұбанов Е., Оралбай Ә. Профессор Қ. Жұбановтың қоғамдық, саяси және әлеуметтік ой-толғамдары, 80-86-бб.
* Айғабылұлы А. Қ. Жұбанов және морфонология мәселесі, 86-92-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов – Абай поэзиясын лингвопоэтикалық тұрғыдан тұңғыш зерттеуші, 92-97-бб.
* Жұбанова А. А. Профессор Құдайберген Жұбановтың терминологиялық принциптері негізінде қазақ биология терминдерін жасау, 97-102-бб.
* Жұбанов А. Қ. Жұбанов және қазақ мәтін мазмұнын статистикалық тәсілмен анықтау, 102-108-бб.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбанов зерттеулерінде тілдің тілдік философисы тұрғысынан қарастырылуы, 108-113-бб.
* Бүркіт О. Қ. Жұбановтың грамматикалық ілімін оқытудың ерекшеліктері, 113-118-бб.
* Оразалин С. Қ. Қ. Жұбановтың қазақ тіл білімі жайлы ойлары, 139-142-бб.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбановтың фонема заңдылықтары туралы көзқарастары, 143-152-бб.
* Қасым Б. Профессор Қ. Жұбанов және күрделі сөз мәселелері, 152-157-бб.
* Құрманова Н. Қ. Жұбанов грамматикалық құбылыстар туралы, 158-163-бб.
* Қобыланова А. Қ. Жұбановтың буын теориясы және оның оқу-әдістемелік маңызы, 163-165-бб.
* Карабалина А. Психологизмы, психологические понятия и слова-термины в наследии К. К. Жубанова, 165-172-бб. *Омарова А. Қ. Қ. Жұбановтың көмекші етістік туралы зерттеулері, 172-177-бб.
* Нұржанқызы Ж. Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасын студенттерге оқытып, үйретудің жолдары, 177-182-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбановтың абайтанымы, 182-190-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов лингвистикалық терминдер хақында, 190-198-бб.
* Макешева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың терминологиялық принциптерінің қазақ іс жүргізу жүйесін қалыптастырудағы орны, 198-202-бб.
* Шәріпжанова F. Қ. Жұбанов пен Ы.Маманов еңбектеріндегі қалып етістіктерінің көрінісі, 202-209-бб.
1999Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде өткен ғылыми-теориялық конференция
* Қазіргі қазақ тілі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). (Қ. Қ. Жұбановтың 100 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары). –Алматы, 1999. –138 бет
* Оразбаева Ф. Құдайберген Жұбанов – қазіргі қазақ тілі кафедрасының негізін салушы, 3-5-бб.
* Шалабай Б., Мүрсәлімов Т. Қ. Жұбановтың синтаксиске қатысты еңбектері, 6-10-бб.
* Құрманова Н. Сөйлемнің ішкі құрылымы жасалуындағы синтагмалық мүшеленудің атқаратын қызметі және Қ. Қ. Жұбановтың сөздердің тіркесуі туралы пікірлеріндегі озық талдау үлгілері, 10-16-бб.
* Балтабаева Ж. Құдайберген Жұбановтың әдістемелік көзқарастары туралы, 17-20-бб.
* Тамаева Б. Профессор Қ. Жұбановтың этнолингвистика жөніндегі ой-пікірлері, 20-24-бб.
* Қасым Б. Қ. Жұбанов күрделі сөз мәселелері жайында, 24-28-бб.
* Ноғайбаева Ж. Қ. Жұбанов үндестік заңы жайында, 29-31-бб.
* Сәменова С.Н. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі заттануға қатысты пікірлер және заттанудың жасалау жолдары, 31-37-бб. *Арынова Р. Қ. Жұбанов сын есім жайында, 37-40-бб.
* Макешева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың терминологиялық принциптерінің қазақ іс жүргізу жүйесін қалыптастырудағы орны, 40-44-бб. *Ибраимова И. Қ. Жұбановтың терминологияға қосқан үлесі, 44-47-бб.
* Бердалина Т. Теңдесі жоқ тұлға, 47-50-бб.
* Османова З.Ж. Құдайберген Жұбанов казақ поэзиясының көркемдігі туралы («Абай қазақ әдебиетінің классигі» мақаласы бойынша), 51-53-бб. *Жетпісбаева О. Жұбанов еңбектеріндегі терминология және аударма мәселесі, 109-112-бб.
1999Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі Тілдерді дамыту департаментінде өткен ғылыми-тәжірибелік конференция
* Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі (Қ.Жұбановтың 100 жылдығына арналған республикалық *ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары). –Астана, 1999. –464 бет.
* Сәрсенбаев А. – Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі. Кіріспе сөз, 5-7-бб.
* Кекілбаев Ә. – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы. Ұлттық руханиятымыздың өзегі, 7-14-бб.
* Хұсайын К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 30-34-бб.
* Сыздық Р. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімінің теориялық негіздерін қалаушы, 43-50-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және қазақ терминологиясының кейбір мәселелері, 60-69-бб.
* Жубанов Е.К. Профессор Х. К. Жубанов и проблемы казахской терминологии, –С.99-109.
* Негимов С. Құдайберген Жұбанов және ұлттық фольклор, 109-114-бб.
* Жарықова Д. Қ. Жұбанов және қазіргі медицина тілі, 240-249-бб.
* Жұбанов А. Проф. Құдайберген Жұбановтың буын теориясы және оның компьютерлік лингвистикадағы орны, 298-305-бб.
1999А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен ғылыми-теориялық семинар
* Қазақ тіл білімі: Ұрпақ жалғастығы мен дәстүр сабақтастығы: Ғылыми мақалалар жинағы (Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың 100 жылдығына *арналған ғылыми-теориялық семинар материалдары). –Алматы: «Арыс» баспасы, 1999. –416 б.
* Сыздықова Р. 1999 жыл – қазақ тіл білімі үшін Құдайберген Жұбанов жылы (жас ғалымдарға арнау сөз), 8-13-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және терминжасам принциптері, 14-27-бб.
* Салқынбай А. Қ. Жұбанов және тарихи грамматика мәселелері, 27-30-бб.
* Жаманбаева Қ. Қ. Жұбанов – абайтанушы, 30-32-бб.
* Садуақас Н. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тіліндегі буын туралы тұжырымдары, 32-39-бб.
* Мүрсәлімов Т. Қ. Жұбановтың сөздердің байланысу формаларын жіктеу принциптері, 43-49-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов қазақ тілі сөздерін таптастыру туралы, 49-55-бб.
* Балтымова М. Аударма теориясына байланысты профессор Қ. Қ. Жұбановтың ой-тағылымдары, 56-62-бб.
* Ержанова Ұ. Қ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясының ерекшеліктері, 62-65-бб.
* Жубанова А. Общелингвистические взгляды Х. К. Жубанова, –С. 65-71.
2000
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбанов мұралары – отандық жалпы тіл білімі, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика бастаулары. Тіл саласындағы қуғын-сүргін. –Ақтөбе, 2000. –119 бет.
* Хасанулы Б. Жубановедение: в контексте формирования общего языкознания, социолингвистики и психолингвистики в Казахстане. Репрессии в сфере языка. –Актобе, 2000. –120 с.
2002Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде өткен Республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы-V. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің *редакциялық-баспа бөлімі, 2002. –297 бет.
* Мырзахметов М. Қ. Жұбанов – қайраткер, ойшыл ғалым, 15-20-бб.
* Оразбаева Ф. Ұлылыққа тағзым, 20-23-бб.
* Хасанулы Б. Концепция Х. К. Жубанова в контексте гендерной лингвистики, –С.23-28.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбанов және қазақ тілі дыбыс жүйесі, 72-74-бб.
* Баяндина С. Қ. Қ. Жұбанов мұрасындағы тіл қызметінің көрінісі, 77-79-бб.
* Айтжанова С., Тоқтыманова F. Профессор Қ. Қ. Жұбанов еңбектері, 91-93-бб.
* Кенжеғұлова А. Қ. Жұбанов тағлымы авторлық оқулықтарда, 93-98-бб.
* Садирова К. Қ. Жұбанов лексика мен синтаксистің байланысы туралы, 98-101-бб.
* Ниязова F. Қ. Жұбанов халық ағарту майданында, 101-104-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов және ғылым тілі, 111-114-бб.
* Қаңтарбай С. Қ. Жұбановтың оқу әрекетіндегі біртұтастық ұстанымы, 119-123-бб.
* Оралбай Ә. Қ. Жұбановтың публицистік шеберлігі, 127-130-бб.
* Аитова Н. Қ. Жұбановтың когнитивтік пайымдаулары, 150-153-бб.
* Терекова Ф. Языковая личность профессора Х. К. Жубанова: аспекты к изучению вопроса, –С. 173-176.
* Дүзмағамбетов Е. Қ. Жұбанов мұраларындағы «одағай» категориясының танымы, 176-178-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбанов Қожа Ахмет Яссауи толғауларының тарихи мәні жайында, 181-185-бб.
* Кенжан А. Ұлы Ұстаз Қ. Жұбанов тұжырымдамаларының – келешек ұстаздар үшін құндылығы, 185-186-бб.
* Балтымова М. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық еңбектеріндегі шығыстану мәселелері, 193-196-бб.
* Сәтер А. Қ. Жұбанов және бүгінгі БАҚ: терминология мәселелері, 198-204-бб.
* Асылбаева Р. Құдайберген Жұбановтың күрделі сөздер туралы ойлары, 226-228-бб.
* Кенбай Ж. Тұғыры биік тұлғаның мүсіні қалай сомдалды, 237-240-бб.
2003
* Бүркіт О. Жұбановтану. Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің филология факультетінде оқытылатын арнаулы курстың бағдарламасы. –Алматы: «Арыс» баспасы, 2003. –48 бет
## 105 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтында өткен Республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы: IV Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе: Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты, 2004. –316 бет.
* Кенжебаев К. Ұлы адамның мүшелтойы, 5-6-бб.
* Кенжебаев К., Хасанұлы Б.. Профессор Қ. Жұбанов және XXI ғасыр тіл білімі, 6-11-бб.
* Нұрпейісов Ә. Халқымыздың рухани қазынасын жасаушылар, 11-12-бб.
* Жұбанов Е. «Жұбанов тағылымдары» ғылым көгіне бастайды, 12-18-бб.
* Оралбаева Н. Неоценимое научное значение трудов профессора Х. К. Жубанова, –С.18-23.
* Құсайынов К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 23-30-бб.
* Оралбаева Н. Ұлттық тіл біліміміздің теориялық негізін қалаушы, 30-37-бб.
* Қасқабасов С. Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі фольклор теориясының мәселелері, 37-42-бб.
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбановтың әлеуметтік-лингвистикалық пайымдаулары, 42-55-бб.
* Серғалиев М. Қ. Жұбанов және стилистика мәселелері, 55-60-бб.
* Сайрамбаев Т. Қ. Жұбанов «тіркесімділік» мәселесі хақында, 60-65-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі тілге көзқарас, 65-68-бб.
* Айталы А. Ұлттанушы ғұлама, 72-79-бб.
* Молдаханов Ә. Дәстүр мен жалғастық, 79-84-бб.
* Кенжебаев К., Сартабанов Ж. Қ. Жұбанов және математика терминологиясының қазақша қалыптасуы, 85-90-бб.
* Айғабылұлы А. Қ. Жұбанов және қазақ тіліндегі буын жүйесі, 90-94-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбановтың синтаксиске қатысты еңбектері, 106-109-бб.
* Жубанова А. Принципы и основные направления общелингвистических исследований Х. К. Жубанова, –С.116-122.
* Ержанова Ұ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясының ерекшеліктері, 122-125-бб.
* Миров М. Қ. Жұбановтың полемикалық стилі жайында, 125-128-бб.
* Жубанова А. Топо-ономасиологические концепции М. О. Ауэзова как аспект жубановедения, –С.139-147.
* Біләл Ш. Құдайберген Жұбановтың атаутаным принциптері хақында, 154-158-бб.
* Қоянбекова С.Б. Көрнекті ғалым Қ. Жұбановтың сөйлем мүшелері жайындағы көзқарасы, 162-164-бб
* Шоқым Г. Қ. Жұбанов және лингвопоэтика мәселелері, 167-171-бб.
* Алдашев Н. Қ. Жұбановтың «қиюлы сөз» туралы ілімі, 171-176-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов сөз таптары туралы, 179-183-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбанов көркем аударманың лингвистикалық мәселелері туралы, 188-191-бб.
* Бақтарбаев Қ. Қ. Жұбанов танымдарына сәйкес «сөз» ұғымының табиғаты, 191-194-бб.
* Даулетова Б. Проф. Қ. Жұбанов сөз тіркесінің информативтік- коммуникативтік құрылымы туралы («О формах словосочетания слов в казахском языке» деген еңбегі бойынша), 194-200-бб.
* Садулова Ж. Қ. Жұбанов танымы және байланыс саласындағы қазақ терминологиясы, 200-203-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов – Абай поэзиясын лингвопоэтикалық тұрғыдан тұңғыш зерттеуші, 206-210-бб.
* Бораш Б. Түркі классиктері мен абай сабақтастығы Қ. Жұбанов көзқарасымен, 210-214-бб.
* Пангереев А. Халықтық топономастиканың жалпы филологиялық аспектілері / Қ. Жұбанов ілімдері негізінде, 214-218-бб.
* Ниязова F. Темір-орқаштан шыққан қос ағартушы, 218-226-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Қ. Жұбановтың абайтанымы, 235-241-бб.
* Оралбай Ә. Құдайберген Жұбанов публицистикасының ерекшеліктері, 241-247-бб.
* Жаксыгарина М. К. Жубанов в экслибрисе художников мира, –С.247-253.
* Меңкешев М., Меңкешева Т. Қ. Жұбановтың «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы» зерттеуі, 253-258-бб.
* Бүркіт О. Қ. Жұбановтың грамматикалық ілімін оқытудың ерекшеліктері, 268-272-бб.
* Қаңтарбай С. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі оқу әрекеті мәселелері, 272-275-бб.
* Терекова Ф. Х. К. Жубанов как педагог-методист, –С.275-279.
* Калюжный А. К. Жубанов и профессиональная подготовка учителя, –С.279-282.
* Жубатканов К. Новая книга о нашем великом земляке, –С.282-287.
* Нұржанова Ж. Қ. Жұбановтың қазақ тілін оқыту әдістемесі жайлы пікірлері, 287-290-бб.
* Дауленова М. Роль принципов терминообразования К. Жубанова в формировании архивнои терминологии, –С.290-292.
* Джабасова А. Специфика выражений определительных отношений в работе Х. Жубанова, –С.292-295.
* Оралбай Ә. Ерекше есте қалған мерейтой, 304-311-бб.
2004Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
* Жұбановтану жылнамасынан. Био-библиографиялық дерек көздері. –Ақтөбе: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті редакциялық-баспа бөлімі. «Жұбановтану» зертханасының» еңбектері, 12-жарияланым, 2004. –186 бет (Профессор Құдайберген Жұбановтың туғанына 105 жыл толу мерейіне орай жинақталған дерек көздері).
* Кудайберген Жубанов. История. Годы. Судьбы. Каяться некому? (Публикация этих материалов – возвращение к трагической судьбе казахского лингвиста *Худайбергена Жубанова), –С.6-13.
* Орманов Ғ. Профессор, 15-18-бб.
* Әуезов М. Ірі оқымысты, 18-22-бб.
* Жұбанов А.Қ. Өмірі өнеге, еңбегі – үлгі, 22-25-бб.
* Кеңесбаев I. Профессор Құдайберген Жұбанов және оның ғылыми-педагогикалық мұрасы, 25-34-бб.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым (Профессор Құдайберген Жұбановтың өмірі мен мұралары туралы) , 34-42-бб.
* Қаратаев М. Профессор-патриот, 42-48-бб.
* Балақаев М. Ардақты ұстаздың жарқын жүзі есімде, 48-56-бб.
* Ысқақов А. Профессор Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі (шәкірт лебізі), 56-65-бб.
* Есенжанов X. Ғалымдар ағасы, 65-67-бб.
* Әлсейітов Ж. Қазірден бастап қолға алсақ, 67-69-бб.
* Байқадамқызы (Қаралдина) Д. Аруағыңа бас иемін, жақсы аға! 69-83-бб.
* Жұбанова М. Әкелер заманының күнгейі мен теріскейі (дерекнама), 83-86-бб.
* Жұбанова М. «Әке арманының шуағына жылынып...» (эссе), 86-95-бб. 86
* Варшавская Л. Кудайберген – богом данный (к 100-летию со дня рождения), –С.95-103.
* Жұбанов Е.Қ., Оралбай Ә. Профессор Құдайберген Жұбановтың саяси памфлеттері, 103-108-бб.
* Қайдари Ә. Т. Ел мақтаны, 109-114-бб.
* Сыздық Р. Ғылым көгінің жарық жұлдызы (Аса ірі филолог, лингвист Құдайберген Жұбановтың туғанына – 100 жыл), 114-120-бб.
* Оралбаева Н. Қ. Жұбановтың грамматика ілімі, 120-123-бб.
* Кажибеков Е. После юбилея, или думы в межъюбилейные будни, –С.127-128.
* Меңдекеев Ә. Сегіз қырлы, бір сырлы, 142-149-бб.
* Великая двадцатка столетия, –С.158.
## Ақтөбелік ақындар Қ. Жұбановты жыр етті
* Құрманалин М. Ағайынды Жұбановтан көшесі, 159-б.
* Жұбанова М. Ескерткіш болып келді әкем , 160-б.
* Ашықбаев Е. Тіл кеспек жоқ, 161-162-бб.
* Ашықбаев Е. Тіліммен сырласу (Құдайберген Жұбанов мүсіні түбінде), 163-б.
* Елеусізова Ж. Жұбановты іздеу, 164-б.
* Айжан Ж. Тіл туралы толғаныс, 166-б.
* Сарышева Ф. Ағамен сырласу, 167-б.
* Сатанов С. Құдайберген Жұбанов (толғау), 169-б.
* Нұрғалиев О. Замана жұлдызы (Құдайбереен Жұбановқа арналады), 173-б.
* Қауыс Ү. Есею, 175-б.
* Ағайынды Жұбановтар (Сөзі: Е.Ашықбаев, Әні: Н.Жүсіпов), 178-б.
* Әлімбаева Ш. Арнау, 179-б.
* Балмаханұлы Н. Жұбановтар сөйлейді, 180-б.
* Қалдина Г. Елім деп соққан жүрегі (Халқының біртуар ұлы Қ. Жұбановқа арнаймын), 181-б.
* Қалдина Г. Асыл аға (Есет Құдайбергенұлы Жұбановтың 70 жылдығына арнаймын), 182-б.
* Жұбанова М. Әкені еске алу (поэмадан үзінді), 183-б.
2004Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде өткен Республикалық ғылыми-практикалық конференция
* Құдайберген Жұбанов тағылымы // Профессор Қ.Жұбановтың 105 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарына арналған мақалалар жинағы. –Алматы, 2004. –150 бет.
* Сыздықова Р. Азамат – ғалым, 5-19-бб.
* Оразбаева Ф. Ұлылыққа тағзым, 19-24-бб.
* Базарбаева З. Кудайберген Жубанов – первый профессор в области казахской филологии, –С.24-31.
* Қасым Б. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі ғылыми бағыттар, 31-35-бб.
* Қобланова А. Ғалымның дара тұлғасы, 35-40-бб.
* Есенова Қ. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі мәтіннің дискурс ретіндегі сипаты, 40-49-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов идеяларының паралингвистика мәселелерімен сабақтастығы, 43-49-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов және шығыс елдерінің танымдық пәлсапасы, 49-55-бб.
* Мұхамади Қ. Профессор Қ. Жұбанов және кейбір көмекші сөздер мәселесі 55
* Исабекова Ұ. Қ. Жұбановтың қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің зерттелуіне қосқан үлесі, 59-62-б.
* Қожабекова Ш. Араб теңеулерінің құрылымдық семантакалық типтері, 62-68-бб.
* Уразбаева А. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 70-72-бб.
* Әлімбаев М. Профессор Қ. Жұбанов еңбектеріндегі дыбыстың физикалық сипаттамасы, 91-94-бб.
* Аймұрзаев Ф. Қ. Жұбанов және дыбыс физиологиясы, 94-97-бб.
* Тазабекова Д. Қ. Жұбанов және когнитивтік бағыт, 97-101-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы: лингводидактика және әдістеме, 101-105-бб.
* Балтабаева Ж. Профессор Қ. Жұбанов септік жалғауларының бірде ашық, бірде жасырын келуі туралы, 105-108-бб.
* Абдразақова Ф. Қ. Жұбанов сауаттылық жайында, 108-111-бб.
* Рахметова Р. Құдайберген Жұбанов зерттеулеріндегі жаңа технологияның нышандары, 111-113-бб.
* Ермағамбетова Л. Қ. Жұбановтың қазақ тілі синтаксисіне қатысты ой-тұжырымдары, 113-116-бб.
* Байғонұсова Ф. Қ. Жұбанов және етістікті оқыту мәселесі, 139-144-бб.
2005Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтында өткен Халықаралық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы: VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе, 2005. –530 б.
* Нұрышев Р. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов – ұстаз-ғалым, 3-4-бб.
* Ақтөбе облысының әкімі Е.Н.Сағындықов мырзаның құттықтау сөзі, 4-7-бб.
* Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі Ж. Құлекеевтің «Жұбанов тағлымы» ғылыми-теориялық конференциясының кезекті VI мәжілісіне қатысушыларына құттықтау сөзі, 7-8-бб.
* Жұбанов Е. «Тағлымға» тағзым еткен жұрт. Шолу (Алғы сөз орнына), 8-12-бб.
* Жанұзақ Т. Дарынды ғалым – ұлағатты ұстаз, 12-15-бб.
* Хасанов Б. Қ. Жұбановтың гендерлік жіктелімдер жөніндегі пайымдаулары, 15-24-бб.
* Жұбанов А.Қ. Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі статистикалық әдістің жетістіктері, 24-29-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы: лингводидактика және әдістеме, 29-32-бб.
* Султангалиева Г. К. Жубанов и Общество изучения Казахстана, –С.32-35.
* Бисенғали 3. Есет Жұбанов қазақ эпосы тілінің поэтикасы хақында, 35-39-бб.
* Юсупов Р., Абсалямова Ю. Межэтнические контакты башкир и казахов в Восточном Оренбуржье, –С. 39-43.
* Тектіғұл Ж. Профессор Қ. Жұбанов казақ тіліндегі қосымшалардың эволюциясы жайында, 43-48-бб.
* Жубанова А.Е. Наши комментарии к переводу на русский язык ответного выступления Х. К. Жубанова, –С. 48-54.
* Жанпеисова Н. Лингвистическое учение К. Жубанова в контексте антропоцентрического подхода к языку, –С. 54-58.
* Берікұлы Н. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың ұлттық дидактика мәселелерін
дамытудағы рөлі, 60-71-бб.
* Тайжанов А.Т. Құдайберген Жұбанов және мәдени мұра (Қ.Жұбановтың
Хожа Ахмет Яссауиді тануы), 71-83-бб.
* Оралбай Ә. Қ. Жұбановтың ғылыми-публицистикалық шығармашылығының кейбір кезеңдері, 83-87-бб.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында, 90-93-бб.
* Шоқым Г. А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов шығармашылығындағы гендерлік тұжырымдамалар, 96-100-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов идеяларының паралингвистика мәселелерімен сабақтастығы, 121-125-бб.
* Жұмағалиева Н. Профессор Қ. Жұбанов қазақ тіл біліміндегі ерлер тілінің
көрінісі жөнінде, 131-133-бб.
* Дүзмағамбетов Е. Қ. Жұбанов ұстанымы және орман кодексіндегі ұғымдардың аударылу мәселесі, 133-136-бб.
* Кемерова Ж. Профессор Қ. Жұбановтың когнитивтік пайымдаулары, тілдік негіздері, 136-139-бб.
* Сұлтан Ж. Профессор Қ. Жұбанов өзіне дейінгі батыстық тілтанушылар туралы, 139-143-бб.
* Негимов С. Құдайберген Жұбанов және ұлттық фольклор, 154-157-бб.
* Жүнісбек Ә. Қ. Жұбанов және қазақ фонетикасы, 157-158-бб.
* Базарбаева З. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, 158-162-бб.
* Жұбанов Е.Х. Межэтнические устно-поэтические связи тюрков как культурный наддиалект, –С.162-165.
* Салқынбай А. Қ. Жұбанов және тіл тарихы, 165-168-бб.
* Бейсенов Қ. Ағайынды Жұбановтар күй туралы, 168-172-бб.
* Момын Б. Құдайберген Жұбанов қазақ тілінің мәдениеті жайында, 172-175-бб.
* Ісімақова А. Құдайберген Жұбанов Абайдың мұрасын қалай жақтаған? 175-178-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов одағай сөздердің категориялық белгілері туралы, 181-183-бб.
* Баяндина С. Функции языковых единиц в творчестве К. К. Жубанова , –С.183-187.
* Жаңабекова А. Профессор Құдайберген Жұбанов және қазақ грамматикасының кейбір мәселелері, 187-190-бб.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбановтың қазақ жазуы мен әліпбиіне қатысты көзқарастары, 193-197-бб.
* Имаханбетова Р. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов арасындағы байланыс, 197-200.
* Нұрдаулетова Б. Қ. Жұбанов – «Диуани хикмет» тілін тұңғыш зерттеуші, 204-208-бб.
* Миров М. Профессор Құдайберген Жұбановтың тілтанымы, 208-212-бб.
* Мұратбек Б. Профессор Қ. Жұбанов стиль және тілмәдениеті жайында, 214-217-бб.
* Баймұханов Б. Қ. Жұбанов және артикуляциялық база проблемасы , 220-224-бб.
* Жексенеалиев Б. Қ. Жұбанов зерттеулері және қазіргі қазақ тілі фонетикасы терминологиясындағы жарыспалылық мәселесі, 224-226-бб.
* Қарағұлова Б. Қ. Жұбановтың тіл тарихы туралы танымдары, 226-228-бб.
* Алдашев Н. Қ. Жұбановтың «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан» атты еңбегіне қатысты кейбір ойлар, 233-235-бб.
* Исқарина Ж. Ағайынды Құдайберген мен Ахмет Жұбановтар еңбектерінің тіліндегі стильдік-эстетикалық өзектестіктер, 242-249-бб.
* Избагамбетова Г. Қ. Жұбановтың термин жасау принциптері және сауда саласындағы терминдердің қолданысы, 254-256-бб.
* Қалиев Е. Қ. Жұбановтың сөз тіркесі танымы, 258-261-бб.
* Меңкешев М., Меңкешева Т. Қ. Жұбанов – күйдің пайда болу тарихын зерттеу, 276-280-бб.
* Новые сведения к библиографии Х. К. Жубанова, –С.280-286.
* Қыдыршаев А. Ғалым шешен Құдайберген Жұбанов және шешендіктануды оқытудың ұстанымдарын таразылау мәселесі, 287-293-бб.
* Жұбанова М. Әкелер заманынан келіп жеткен достық нышандары (Ғалым Құдайберген мен ақын Ілияс шығармашылығын зерделеуге септігін тигізген), 293-296-бб.
* Бүркіт О. Профессор Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасын оқытудың аспектілері, 296-299-бб.
* Мұхамбетова С., Қарабалина А. Қ. Қ. Жұбановтың психологиялық идеяларының әдіснамалық негізі, 299-303-бб.
* Өмірбаева К. Қ. Жұбанов және ұлттық дидактика мәселелері, 303-305-бб.
* Макешова Ж. Профессор Қ. Жұбановтың буын жігін оңай табуға арналған әдісінің буын жүйесін оқытудағы орны, 315-317-бб.
* Есқали Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің Қ. Жұбанов ілімімен сабақтастығы, 317-320-бб.
* Алдашева Г. Профессор Қ. Жұбановтың «Қазақ тілі грамматикасы» атты еңбегіндегі дидактикалық көзқарастар, 344-345-бб.
* Жазықова М. Профессор Қ. Жұбановтың әдістемелік мұралары және қазіргі заманғы оқыту технологиялары, 349-353-бб.
* Абдоллаев Н. Қ. Жұбанов заманындағы мемлекеттік саясат ерекшелігі, 403-406-бб.
* Алимбаева Б. Кудайберген Куанулы Жубанов и медресе «Хусаиния», –С.411-413.
2006
* Құдайберген Қуанұлы Жұбанов (Биобиблиографиялық көрсеткіш). –Ақтөбе, 2006. –68-б.
## 110 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен халықаралық ғылыми-теориялық конференция
* Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (Профессор Құдайберген Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары) / Жауапты ред. С. Құлманов. –Алматы: «Кие» лингвоелтану инновациялық орталығы», 2009. –328 бет.
* Сыздық Р. Құдайберген Жұбанов есімі мен еңбектерін тағы бір еске алсақ, 3-6-бб.
* Оразбаева Ф. Өнегелі өмір, өрісті ғалым, 6-10-бб.
* Садыков Т. Профессор К. Жубанов илимий жанаморфофоностатистика жөнүндө (Қырғызстан), 10-13-бб.
* Жұбанова М. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидакт, 13-19-бб.
* Жанұзақов Т. Профессор Қ. Жұбановтың лексика бойынша зерттеулерінің ғылыми – теориялык негізі, 19-23-бб.
* Хасанов Б. Қ. Жұбановтың ділдік лингвистикалық ой-пікірлері, 23-24-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов және қазіргі қазақ тіл білімінің даму бағыттары, 24-27-бб.
* Жұбанов А.Қ. Проф. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл білімінің жаңа бағыты, 27-32-бб.
* Манкеева Ж. Профессор Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі этнотаңбалық жүйе, 32-34-бб.
* Базарбаева З. Профессор Құдайберген Жұбановтың еңбектеріндегі тарихи фонетика мәселелері, 34-38-бб.
* Қосымова Г. Қ. Жұбановтың грамматикалық атаулар мен ереже-түсініктерді
берудегі дүниетанымы, 38-41-бб.
* Жүнісбек Ә. Проф. Қ. Жұбанов фонетикасы жайлы сілтемелер, 42-43-бб.
* Қаршығаева А. Проф. Қ. Жұбановтың дыбыс жіктелімінің артикуляциялық талданымы, 83-86-бб.
* Ерубаева Ш. Проф. Қ. Жұбанов сөздік екпін жайлы, 91-94-бб.
* Бәйімбетова Ә., Молдашева А. Проф.Қ. Жұбанов еңбектеріндегі дыбыстардың үндесім/үйлесім түрленімі жайлы, 94-95-бб.
* Сайрамбаев Т., Хамитова М. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың оқшау сөздер туралы зерттеуі, 109-113-бб.
* Садирова Қ. Профессор Қ. Жұбанов және қазіргі лингвистиканың кейбір мәселелері, 113-116-бб.
* Жұбаева О. Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі шақ категориясын танудағы ұстанымдары, 120-125-бб.
* Жаңабекова А. Қ. Жұбанов және функционалды бағыт (семантикалық шақ категориясы негізінде), 128-131-бб.
* Құлманов С. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі функционалды грамматика мәселелерінің көріністері, 131-134-бб.
* Жубанова А. О некоторых мифопоэтических и культурологических сведениях в трудах Х. К. Жубанова по истории языка, 182-186-бб.
* Смағұлова Г. Қ. Жұбанов және тілдегі гендерлік оппозиция, 240-242-бб.
* Сұлтан Ж. Қ. Жұбанов және лингвистикалық прогностика мәселесі, 255-257-бб.
* Қалыбеков Б., Көшекеева Ж. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл білімі, 257-258-бб.
* Нұрлыбаев Н., Нурадинова Г. Қазақ лингвостатистика ғылымында Қ. Жұбанов пен А. Қ. Жұбановтар еңбектерінің маңызы, 258-260-бб.
* Көбденова Г. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ тілі тарихын зерттеуші, 293-295-бб.
* Әміржанова Н. Профессор Қ. Жұбановтың күрделі сөздердің орфограммасына қатысты тұжырымдары, 309-312-бб.
2009Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде өткен халықаралық ғылыми конференция материалдары
* «Жұбанов тағылымы – VII» халықаралық ғылыми конференция материалдары (Қазақ тілінің теориялық негізін қалаған лингвист, қоғам қайраткері, профессор Қ. Қ. Жұбановтың 110 жылдық және белгілі лингвист ғалым, профессор Е. Қ. Жұбановтың 80 жылдық мерейтойларына арналған). І-ІІ томдар. –Ақтөбе, Қ. Жұбанов атындағы АқМУ РББ, 2009. І том – 370 бет; ІІ том – 264 бет.
І том
* Кенжебаев К. Дәстүрлі «Жұбанов тағылымы» VII халықаралық ғылыми конференциясының ашылу салтанатында сөйлеген сөзі, 3-4-бб.
* Жұбанов А.Қ. Профессор Қ. Жұбанов зерттеулері – қолданбалы тіл білімі саласына бағыт-бағдар, 28-31-бб. *Шалабай Б. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімінің қазіргі кезеңі, 31-34-бб.
* Бисенғали 3-F. Құдайберген Жұбанов және Абайтану, 34-39-бб.
* Оразбаева Ф. Профессор Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы, 39-42-бб.
* Молдаханов Ә. Құдайберген Жұбанов және Абайтану проблемалары, 47-53-бб.
* Осман А.Ә. Даналық дария иесі, аяулы аға! 57-59-бб.
* Балтымова М. Қ. Жұбанов және шығыс тілдері мәселесі, 81-85-бб.
* Қалиев Е. Қ. Жұбанов – когнитолог, 100-105-бб.
* Тектіғұл Ж. Қ. Жұбанов күрделі есімдер синтаксисінің танымдық сипаты жайында, 125-129-бб.
* Базарбаева З. Профессор Құдайберген Жұбановтың ғылыми мұрасындағы фонология және интонология проблемалары, 154-158-бб.
* Дұзмағамбетпов Е. Қ. Жұбановтың тіл даму заңдылықтарына қатысты ойлары, 162-164-бб.
* Есқұлова Қ. Қ. Жұбанов – қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы ғалым, 164-168-бб.
* Жұбанова Е.Б. Қ. Жұбанов және қазақ тіліндегі буын жігін табу теориясы, 168-172-бб.
* Жексенғалиев Б. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясы, 182-187-бб.
* Мамаділ Қ. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және қазақ диалектологиясы мәселелері, 191-193-бб.
* Мұхамбетов Ж. Лингвист-ғалым Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімінің диалектілері туралы, 193-197-бб.
* Садирова Қ. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тілі синтаксисіне қатысты пайымдаулары, 204-207-бб.
* Сұлтан Ж. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі тіл синергетикасы, 218-221-бб.
* Тектіғұл Ж. Қ. Жұбанов және синкретизм құбылысының сөз табы категориясының пайда болуына қатысы, 225-228-бб.
* Абдуллина А. Жұбановтар еңбектеріндегі халықтың ежелгі наным сенімдеріне құрылған мифояогиялық әдебиет нұсқалары, 232-235-бб.
* Екибасова Б. Халық поэзиясы және Қ. Жұбанов шығармашылығы, 271-276-бб.
* Жонысова М. Профессор Қ. Жұбанов Қожа Ахмет Яссауидің тарихи тұлғасы хақында, 280-284-бб.
* Қожахметова А. «Диуани Хикмет» – ақын Есенбай Дүйсенбайұлының көркем аудармасы мен Қ. Жұбанов зерттеулері бойынша, 295-298-бб.
* Молдаханов Ә. Құдайберген Жұбанов және фольклор, 321-324-бб.
* Ниязова F. Жұртын сүйген Жұбанов, 324-328-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі фольклордың бастау арналары туралы сөз, 351-356-бб.
* Ұлықпанова Ә. Фольклортанудағы тың бағыт, терең тұжырымдар үндестігі (Ресей фольклортанушылары мен Қ. Жұбанов зерттеулері бойынша), 356-360-бб.
ІІ том
* Амангазиева М. Профессор Е. Қ. Жұбановтың «тәңірі» семантикасын талдаудағы көзқарасы, 7-11-бб.
* Бораш Б. Құдайберген және Есет Жұбановтардың ғылымдағы өзіндік көзқарастары туралы бірер сөз, 13-15-бб.
* Ерназарова Г. «Қазақ» этнонимі және халық әдебиеті (Е. Жұбановтың «Қазақ» атауының халық поэзиясындағы көріністерін зерделеу» мақаласы бойынша), 15-17-бб.
* Жубанова А.Е. О роли межэтнических и внутренних общественных связей в развитии культурного наддиалекта, национального языка и диалектов в исследованиях Е. Х. Жубанова и Х. К. Жубанова, 17-23-бб.
* Жұмаеалиева Р. Е. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі эпостанудың кейбір мәселелері, 23-27-бб.
* Күшпаева М. Е. Қ. Жұбановтың көне жазу ескерткіштері тіліндегі фольклоризм көріністері туралы пікірлері , 27-29-бб.
* Мұратбек Б. Профессор Е. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұраларындағы баға, бағалау компоненттері, 41-45-бб.
* Оралбай Ә. Жұбановтанудың өзекті мәселелері және Есет Жұбанов тағылымы, 45-49-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі қазақ тілінің синтаксисін оқыту мәселесі, 96-100-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбановтың әдістемелік еңбектеріндегі оқыту ұстанымдары және олардың қазіргі білім беру жүйесімен сабақтастығы, 100-103-бб.
* Жұбанова М. Қ. Жұбанов және ұлттық тәрбие тарихы, 103-113-бб.
* Карабалина А. Қ. Жұбановтың психологияның терминологиялық принциптерін құрастыру, 119-122-бб.
* Күштаева М. Қ. Жұбанов және қазақ тілін оқыту бағдарламасы мәселесі, 131-133-бб.
* Мұхамбетова С. Психологияны оқыту әдістемесі мен Қ. Жұбанов идеяларының үндестігі, 142-147-бб.
* Уәлиұлы Н., Қобланова А. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың буын теориясы және оның оқу-әдістемелік маңызы, 170-174-бб.
* Жұбанов Е.Қ., Алдашев Н. Профессор Қ. Жұбановтың ғылыми-педагогикалық қызметіне қатысты тың деректер, 201-206-бб.
* Құрманбеков Б. Құдайберген Жұбанов және Қазақстандағы 1916-жылғы ұлт-азаттық көтеріліс мәселелері, 229-231-бб.
* Сауытбаева С. Вклад личности К. Жубанова в культуру Казахстан, 253-256-бб.
2009Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде өткен республикалық ғылыми-практикалық конференция
* «Құдайберген Жұбанов тағылымы: ғылыми сабақтастық және жаңа бағыттар (Профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарына арналған мақалалар жинағы). –Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2009. –268 б.
* Оразбаева Ф. Профессор Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы, 30-36-бб.
* Жұбанова М. Менің әкем, 36-46-бб
* Жұбанова Қ. Өшпес өмір жалғасы, 47-63-бб.
* Нысанбаев Ә., Тайжанов А. Құдайберген Жұбанов жапон иероглифін не үшін үйренген? 64-69-бб.
* Жұбанова А.Қ. Проф. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл біліміндегі формалды модельдер, 70-76-бб.
* Бекмағамбетов Ш. Қ. Жұбанов және тіл тарихының кейбір мәселелері, 77-84-бб.
* Балтабаева Ж. Қ. Жұбанов оқулығының әдістемелік ерекшеліктері, 85-88-бб.
* Рахметов Р. Құдайберген Жұбановтың қазақ тілі әдістемесіне қосқан үлесі, 89-92-бб.
* Абдризахова Ф. Құдайберген Жұбановтың емле жайлы ой-тұжырымдары, 93-96-бб.
* Қосылбаева А. Құдайберген Жұбанов еңбегіндегі қалып етістік мәселесі, 97-101-бб.
## Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановжайлы қорғалған диссертациялар
* Сәдуақас Н. Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі қазақ тілі дыбыстары жіктелімінің фонологиялық жіктелемі: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 1999. –28 бет.
* Омарова А. Қ. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың етістіктер туралы ғылыми еңбегі, оның ғылымның кейінгі дамуына ықпалы: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 1999. –24 бет.
* Жубанова А. А. Общелингвистическая концепция Х. К. Жубанова: Афтореф.дисс... канд.филол.наук. 10.02.19 – общее языкознание, социолингвистика, психолингвистика. –Алматы, 2000. –28 с.
* Қарабалина А. Ә. Қ. Жұбановтың жалпылингвистикалық тұжырымдамаларындағы психологиялық ой-пікірлері: психология ғыл.канд. ... дисс. автореф. 19.00.01 –жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология тарихы, этнопсихология. –Алматы, 2005. –24 бет.
* Сұлтан Ж. И. Тілтанымдағы антропологиялық парадигманың Қ.Жұбанов мұраларындағы көрінісі: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 2007. –26 бет.
* Оралбай Ә. Ә. Құдайберген Жұбановтың публицистикасы: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.01.10 –журналистика. –Алматы, 2007. –24 бет.
## Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов өмірінің негізгі кезеңдері
Ақтөбе губерниясы, Темір уезі (қазіргі Мұғаджар ауданы) 9-шы ауыл, Ақжар деген жерде 1899 жылы желтоқсанның 19 күні дүниеге келген. Бастапқы білімін әкесі ашқан ауыл мектебінен алып, әрі қарай сол маңдағы Оспан ишанның мешітінде 3-4 жыл оқиды. Келесі бірнеше жыл жергілікті ауыл мектебінде өтеді. 1914-1916 жылдары Орынбор қаласындағы «Хұсайния» медресесінде оқуын жалғастырады, 1916-1917 жылдарда Жұрынның 2 кластық орыс мектебінің бірден 4-5 класына түсіп, оны үздік аяқтайды. Ал 1917-1918 жылдары Күйік қаладағы (Елек) екі кластық орыс училищесінің соңғы курсына қабылданып, орысша білімін жалғастырады.
1928 жылы Ленинградтың шығыс тілдері институтын (экстерн ретінде) бітіріп, жоғарғы білімге ие болады. 1929-1932 жылдары Ленинградта аспирантурада оқиды: – 02.1929-09.1930 (1,5 жыл) шығыс тілдері институтында түрік тілдері мамандығы бойынша; – 10.1930-09.1932 (2 жыл) КСРО Ғылым Академиясында (жалпы тіл білімі бойынша). Анкетада өзінің көрсетуі бойынша мына тілдерді білген: неміс, араб, парсы, түрік, моңғол, чуваш, коми, грузин, түркі тілдері.
## Қызметі жөнінде мәлімет
* Темір аудандық, Құлжа-Темір болыстығы – әуелі хатшысы, кейін – председателі – 10.1918-04.1920 жж.;
* Темір аудандық бақылау комитеті басқармасы – 1920-1922 жж.;
* Темір аудандық атқару комитеті (РИК – мүшесі) – 1922-1923 жж.;
* Темір уездік оқу бөлімінде – инспектор, 12.1925-09.1928 жж.;
* Ақтөбе губерниялық оқу бөлімі – нұсқаушы методист – 12.1923-09.1925 жж.;
* Қазақ Мемлекеттік университеті (бастапқыда осылай аталып, кейін ҚазПИ болған) – салыстырмалы түрік тілдері кафедрасында ғылыми қызметкер – 12.1928 ж.;
* Қазақ педагогикалық институты (ҚазПИ), Алматы – қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі – 01.09.1932-19.11.1937 жж.;
* Ағарту Халық Коммисариаты – Коллегия мүшесі, программа, оқулықтар бөлімінің меңгерушісі, мемлекеттік терминология комиссиясының председателі, Мемлекеттік терминком бюллетенінің бас редакторы. 01.1933-19.11.1937 жж.;
* КСРО Ғылым Академиясының қазақстандық филиалы – лингвистика секторының меңгерушісі, қазақ тілінің Академиялық сөздігінің бас редакторы, Қазақ филиалының Ғылыми советінің және Президиум мүшесі – 1936-19.11.1937 жж.;
* Қазақстандық ұлт мәдениетін ғылыми-зерттеу институтының Ғылыми кеңесінің мүшесі – 1935-1936 жж.;
* Бүкіл Одақтық жаңа әліп Орталық комитетінің Қазақстандық мүшесі – 1935-1937 жж.;
Сайланған:
* Темір аудандық атқару комитетіне (РИК) – 1922-1923 жж.
* Қаз. ОАК мүшелігіне – 1935-1937 жж.
* XVI Бүкіл ресейлік Советтер Съезіне делегат – 1935 ж.
* «Қазақстанның 15 жылдығы» Құрмет белгісімен марапатталған (1935 ж.)
* Қ. Қ. Жұбанов туралы қосымша мәлімет:
* 1937 жылы қарашаның 19-күні «Халық жауы» деген жаламен ұсталып (қамауға алынды), 1938 жылы ақпанның 25-күні «тройканың» үкімімен атылып кетті.
* 1957 жылы қазан айының 3-күні азаматтық тұрғыдан ақталды. 1958 жылы ақпанның 22-күні партиялық қалпына келтірілді.
## Еңбектерінің хронологиялық көрсеткіштері
1915
* Өнегелі мұғалім (мақала) // Қазақ, 11 ақпан, № 103. (Ж. Тілепбергеновпен бірігіп жазған).
1917
* Наурыз құтты болсын (өлең) // Алаш, № 14.
* Аянышты хал (фельетон) // Алаш, № 20.
1924
* Әйел теңдігі туралы (мақала) // Еңбекші қазақ, № 232.
* Түс екен (оқшауша) // Еңбекші қазақ, 11 қыркүйек, № 243.
* Yлгі алыңдар (мақала) // Еңбекші қазақ, № 254.
1925
* . Темір уезінің оқушылар тобы (мақала) // Еңбекші қазақ, 14 қаңтар, № 276.
* Екі қой, бір тоқты киіт өтірік дейді (жауап сөз) // Кедей, 11 сәуір, № 41.
* Ойыл коммуна мектебі кімге тиіс // Кедей, 14 қазан, № 62.
* Сауатсыздықты жоятын нұсқаушы мектеп // Кедей, 14 қазан, № 62.
* Халық ағарту ағысында төңкеріс толқыны //Кедей, 2 қараша, № 65.
* Қазақ емлесі жөнінен // Тілші, 6 ақпан, № 156.
1926
* Коммуна мектептері жеті жылдық болсын //Еңбекші қазақ, № 10.
* Біз де ұлт театрына қарай маңайладық // Еңбекші қазақ, № 11.
* Аулақтан оқыту // Еңбекші қазақ, 19 қаңтар, № 14.
* Газет көпке ортақ // Еңбекші қазақ, № 74.
* Хат жолықпаған шығар (жауап) // Еңбекші қазақ, № 157.
* Малды қауіпсіздендіру шаруаның ырысы // Кедей, шілде, № 94.
* Мұғалімдер курстері тарады // Кедей, 31 тамыз, № 101.
1927
* Таңжарықтың қуанышы (әңгіме) // Кедей, 7 қараша, № 36.
1928
* Түпсіз астау, құдай және Ақтөбенің ілім-мәдениет орындары (фельтон) // Еңбекші қазақ, 21 тамыз, № 191.
* Жаңа әліппені алу мәселесі туралы (баяндама сөздер) // Еңбекші қазақ, № 291.
* Төрт қызық, мың бейнет, жарық өмір (әңгімесі) // Кедей, 4 қазан.
* Жаңа әліппені үйрен! Жаңа әліппе сабақтары: жаңа әліппенің әріптері, бірінші сабақ, екінші сабақ. Жаңа кітаптар: 1. Жаңа әліппе туралы, 2. Жаңа әліппе сабағы. Губерния ішінде. Округтың жаңа әліппе комитетінде. Қ. Ж. «Кедей» газеті, № 35, 36, 1928 жыл, қараша.
* Еңбек мектебінің он жылы // Кедей, 1928, 14 қазан, № 32.
1929
* Бас әріп керек пе? (жарыссөз) // Еңбекші қазақ, 2 желтоқсан, № 251.
* Емле жайындағы пікірлер // Еңбекші қазақ, № 69.
1930
* Қазақстан жаңа әліппешілерінің тұңғыш конференциясы / (1928ж., желтоқсан 9-12). Жұбан ұлының сөзі (Ақтөбеден), 27–29 және 56–57 беттерде. Қазақстан баспасы – 1930ж., Қызыл-Орда, (ВЦКНТА заказы бойынша).
* [Выступление на Научно-орфографической конференции] // Стенографический отчет Науч.-орфограф. конференции, созванной 2–4 шілде 1929 ж. науч.-метод. советом НКП и ЦК НКА. Кзыл-Орда, 1930, C. 51−58, 115.
1931
* [Выступление на IV пленуме ВЦКНА] // Стенографический отчет IV пленума Всесоюз. центр. комитета нового алфавита, проходившего в г.Алматы. (Л.,1931). C. 177, 201–204.
1933
* Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар. 1-кесек. Қазақ тілінің фонетикесі (Дыбыс жүйесі) // Политехникалық мектеп, № 7–8, 33−34-бб.
1934
* Буын жігін қалай табуға болады // Ауыл мұғалімі, № 2.
* Әдіс бірлестіктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының екінші жартысында талқыланатын әдіс, программа мәселелері // Ауыл мұғалімі, № 3, 25−28-бб.
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі // Әдебиет майданы, № 11–12, 29−44-бб.
* Абай // Социалды Қазақстан, 26 желтоқсан, № 297, 28 желтоқсан, № 299.
1935
* Қосар ма, дара ма? ("uv", "yu", "ьj", "ij"-лердің емлесі жөнінен) // Қазақстанның оқыту істерін басқаратын Халық комиссариатының жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының бюллетені. № 1, 5 мамыр, 26−28-бб.
* К пересмотру казахской орфографии // Бюллетень государственной терминологической комиссии при Каз. Наркомпрос. № 1, 5 мамыр, C. 21−24.
* Қазақ тілінің емлесі мен әліппесіне кіргізілетін өзгерістердің жобасы // Мем. термин. ком. бюллетені, № 1, 5 мамыр, 29 б.
* Қазақ әдебиет тілінің терминдерді туралы // Мем. термин. ком. бюллетені, № 1, 5 мамыр, 1−2-бб.
* О терминологии казахской орфографии и алфавита казахского языка // Там же, № 2, 15 мамыр, C. 2−3.
* О специфике слов-терминов // Там же. C. 1–2.
* Термин-сөздердің спецификасы жөнінде //... Мем. термин. ком. бюллетені, № 3, 20 мамыр, 1−2-бб.
* Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайлы // Мем. термин. ком. бюллетені. № 4, 25 мамыр, 1−3-бб.
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі // Қазақ әдебиеті, 20 қараша.
* К постановке исследования истории фонетики казахского языка // Тр. Казахстанского НИИ национальной культуры. Алма-Ата; Москва, вып. І, C. 3−13.
* Примечание к статье С.Аманжолова «Элементы флективности в казахском языке» // Там же, С. 155−158.
* Примечание к статье Аманжолова «О языке перевода классиков марксизма-ленинизма» // Там же, С. 152−155.
* Он үш жас күш // Лениншіл жас, 14 қаңтар.
* Қазақ тілі туралы (баяндама) // Қазақ әдебиеті, 23−27 мамыр; Казахстанская правда, 21–30 мамыр.
* Первый серьезный успех казахского драматического театра // Казахстанская правда, 16 қаңтар, № 14.
1936
* Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім. Сөздің жалпы құрылысы (Жалпы морфология). Орта мектептің V класына арналған. Алматы, 74 бет.
* Қазақ тілінің програмы. Програмы. V-VII класқа арналған. Алматы, 29 бет.
* Из истории порядка слов в казахском предложении: (Исследования по казахскому языку. Вып. I). Алма-Ата, 57 стр.
* Заметки о вспомогательных и сложных глаголах: (Исследования по казахскому языку. Вып. II). Алма-Ата, 36 стр..
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы (тіл мен тарих деректері). Қызылорда, 26 бет.
* Қазақ әдебиет тілінің терминологиясы жөнінде. Мемлекеттік Термин комиссиясы қолданған (Мәдениет қызметкерлерінің съезі мақұлдаған) принциптер мыналар... // Қазақ тілінің терминдері, 1-кітап. Қызылорда.
* Принципы терминологии казахского литературного языка, применяемые Гос. термин. комиссией (одобрено съездом культурных работников) // Қазақ тілінің терминдері, 1-кітап Қызылорда.
* О Горьком: [Доклад] // Литературный Казахстан, № 3.
* Соңғы екі-үш жылда // Қазақ әдебиеті, 31 шілде, № 29.
1937
* Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан // Ауыл мұғалімі, № 1¬–2, 27−39-бб.
* Шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер //Ауыл мұғалімі, № 3, 31−42-бб.
* Пушкин туралы (сөйлеген сөз) // Социалистік Қазақстан, 10–11 ақпан; Казахстанская правда, 10-11 ақпан; Қазақ әдебиеті, 10-16 ақпан.
1958
* Жанғазы! (хат) // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 2.
* О специфике слов-терминов // Учитель Казахстана, 10 сәуір.
* Термин сөздердің спецификасы жөнінде // Қазақстан мұғалімі, 1958, 10 сәуір.
* Буын жігін қалай табуға болады // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 8, 49−55-бб.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы (тіл мен тарих деректері) // Жұлдыз, № 2.
1966
* Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: «Ғылым», 1966. 362 б. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата: «Наука», 362 с.
I. Қазақ тілі грамматикасының мәселелері
* Из истории порядка слов в казахском предложении. С. 32−75.
* Заметки о вспомогательных и сложных глаголах. C. 76−90.
* Образование сложных слов в казахском языке. C. 91−95.
* О формах сочетания слов в казахском языке. C. 96−101.
* О построении речи на казахском языке. C. 102−117.
* Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар. C. 118−134.
* Қазақ тілінің грамматикасы. 135-197 б.б.
* Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан. 198−228-бб.
* Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері. 229−237-бб.
ІІ. Алфавит, орфография, терминология мәселелері
* Проект казахского алфавита. C. 238−241.
* К проекту реформы казахского алфавита. C. 242−244.
* Қосар ма, дара ма? 245−253-бб.
* Выступление на научно-терминологической конференции в г. Кзыл-Орде 2–4 маусым 1929 ж. 254−259 бб.
* К пересмотру казахской орфографии. 260−269 бб.
* Проект изменений орфографии и алфавита казахского языка. C.270−272.
* О специфике слов-терминов. C. 273−277.
* О терминологии казахского литературного языка. C. 278−282.
* Принципы терминологии казахского литературного языка. C. 283−285.
III. Қазақ әдеби тілі мәселелері
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. 286−306-бб.
IV. Мәдениет пен өнер мәселелері
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен. 307−321-бб.
* Выступление на съезде учителей-ударников Казахстана. C. 322−326.
* Первый серъезный успех Казахского драматического театра. C. 327−329.
V. Программа мен методика мәселелері
* Буын жігін қалай табуға болады? 330−340-бб.
* Қазақ тілінің програмы. 341−360-бб.
1969
* Еленбеген ерекшелік («Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген мақаланың бірінші бөлімі) // Қазақ әдебиеті, 20 желтоқсан.
1971
* Абай және шағатай әдебиеті // Жұлдыз, № 6.
1986
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. «Абай тағлымы», (әдеби-сын, мақалалар, зерттеулер), «Жазушы» баспасы, Алматы. 14−33-бб., (24 б/т).
1987
* Этюды к переводу трех стилей (название условное) // В сб.: «Лексико-стилистические вопросы перевода». Алматы, «Наука», 152 стр. (8 п/л), стр. 77−82.
1989
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі // Жалын, № 6. 80−82-бб.
* Төрт қызық, мың бейнет жарық өмір (әңгіме) // Жалын, № 6, 82−84-бб.
1990
* «Құдайберген Жұбанов», шығармалар мен естеліктер. Алматы, 12 б/т.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жайлы. 8−28-бб.
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. 28−59-бб.
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі. 59−67-бб.
* Қазақ драма театрының алғашқы күрделі жеңісі. 67−70-бб.
* Он үш жас күш. 70−73-бб.
* Біз де ұлт театрына қарай маңдайладық. 73−74-бб.
1994
* Әліппеміз бұқарашыл болсын. Ақтөбе газеті, 13-қазан.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы. Ақтөбе газеті, 3-қараша.
1997
* К постановке исследований истории фонетики казахского языка // Вестник КазГУ, серия филологическая, № 12, стр. 5–12, объем 13,6 п/л., 162 с. Алматы.
## Қ.Жұбановтың баспаға тапсырылған, бірақ жоғалған еңбектері
* Смысл бессмысленных слов [Доклад].
* Скотоводческие междометия казахов [Доклад].
* Ғылыми грамматиканың материалдары, 1 т. Фонетика. 30 п. л.
* Ғылыми грамматиканың материалдары, 2 т. Морфология.
* Қазақ тілінің грамматикасы. II бөлім, 6-классқа арналған, 140 б.
* О частях речи в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 3].
* Двойные слова синонимического типа [Исследования по казахскому языку. Вып. 4].
* Возникновение фонематического различия глухих и звонких [Исследования по казахскому языку. Вып. 5].
* "Подражательные" слова как особые формы словообразования [Исследования по казахскому языку. вып. 6].
* Скотоводческие междометия казахов [Исследования по казахскому языку. Вып. 7].
* К природе и генезису залоговых форм в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 8].
* Структура местоимений в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 9].
* Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов [Исследования по казахскому языку. Вып. 10].
* Вопросы казахского языкознания. Сборник. Под ред. проф. Х.Жубанова. Книга 1 (3).
* Еще раз о глаголе "де" // Вопросы казахского языкознания. Сборник.
* Причины выпадения беглых гласных в казахском языке // Вопросы казахского языкознания: Сборник.
17. Қазақ тілінің академиялық сөздігі. 1-бөлім [А-Азу]. Академический словарь казахского языка. Вып. 1 / Под. ред. акад. А. Самойловича и проф. Х. Жубанова. Объяснения слов на каз. и рус. языках.
## Қ. Жұбановтың редакторлығымен басылған кітаптар
* Труды Казахстанского научно-исследовательского института национальной культуры. Вып. 1. Редакторы: Х.Жубанов – раздел лингвистики, С.Асфандияров – раздел историй, А.Алманов – раздел литературы и искусства. Алма-Ата–Москва, 1935. Вып. 1. 160 с.
* Бюллетень № 1, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 5 мамыр, 31 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 2, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 15 мамыр, 18 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 3, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 20 мамыр. 22 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 4, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 25 мамыр, 21 c. (на каз. и рус. языках).
* Ермеков А. Ұлы матиматика курсы. Қызылорда, 1935.
* Шонанов Т., Бегалиев Г., Жиенбаев С. Методика [преподавания] казахского языка в начальной школе. Кзыл-Орда, 1935. (на каз. и рус. языках).
## Дереккөздер |
Көңілді қыран (лат. Herpetotheres cachinnans) — сұңқар тұқымдасқа жататын жыртқыш құс. Көңілді қырандарға жататын жалғыз құс (Herpetotheres Vieillot, 1817)
## Сипаттама
Денесінің ұзындығы 45-50 см, қанатының ұзындығы 25-30 см, массасы 400-650 г. Басы домалақ үлкен, шынайы қырандар секілді тік қонады. Қанаты мен арқасы қоңыр түсті, жолақ құйрықты, мойны сары немесе ақсары, дененің төменгі жағы және «қалпақша». Көзі мен желкесінде "бетперде" тәрізді дақ бар. Жас құстар бозарған болып келеді.
Ұзақ ырғақты құстың шиқылы адамның күлкісіне ұқсайды.
Ұя салмайды, бос ағаш қуыстарын, басқа жыртқыш құстардың ұяларын паналайды.
Жыландармен, оның ішінде улы жыландармен де, кейде кесірткелермен қоректенетін болғандықтан оларды – «бауырымен жорғалаушыларды жайпауыш» деп атайды.
## Кеңістігі
Көңілді қырандардың көп таралған жері: Орталық және Оңтүстік Америка оңтүстігіндегі солтүстік Аргентинадан бастап солтүстігіндегі оңтүстік Мексикаға дейін. Орман шетінде, тоғайдағы ашық жерлерде және тропикалық алаңқайларда тіршілік етеді.
## Дереккөздер
* Галушин В. М, Дроздов Н. Н., Ильичёв В. Д., Константинов В. М, Курочкин Е. Н., Полозов С. А., Потапов Р. Л, Флинт В. Е., Фомин В. Е. Фауна Мира: Птицы: Справочник. — М: Агропромиздат, 1991. — С. 88. — 311 с. — ISBN 5-10-001229-3. |
Мұздағы мотожарыс немесе мұздағы спидвей — мұз қапталған овал тйрізді трек үстіндегі мотоциклдермен жарысу. Аса қауіпті спорт түрлерінің санатына жатпағанымен қауіпті тұстары да бар.
## Тарихы
1924 жылдан бастап түрлі елдерде мотоциклді мұз үстімен жылдам жүруге икемдемек болған. Норвегия, Финляндия және Швецияда қатып қалған теңіз үстімен шағын жарыстар да ұйымдастырған. Нәтижесінде скандинавиялық жарыскерлер арасында алғашқы халықаралық жарыстар да ұйымдастырыла бастады. Бастапқыда жарыс үшін тау жарысына арналған мотоциклдерді пайдаланған болатын. Артынан арнайы мұз үстінде жүруге арналған, берік бұдырлары бар мотоцикл құрылғылары шығарыла бастады.
Кеңес Одағы тұсында мотоциклдің дөңгелегіне орнатуға болатын бұдырлы құрылғыларды алғаш құрап шығарған инженер-спортшы Николай Иванович Закревский болды. 1938 жылдың наурыз айында хоккей матчының үзілісі аралығында «Динамо» стадионында алғаш рет мұз үстінде дөңгелегінде бұдыры бар мотоциклмен жылдам жүру көрінісін көпшілік назарына ұсынған мотоцикл спортының спортшысы Сергей Бучин еді. Бұл ғажайып көрініс көремендердің көңілінен шықты. Мұздағы мотожарыстың арнайы жарысы КСРО-да 1939 жылы 13 наурыз айында Мәскеу мұзды ипподромында өткен болатын. Ал 1959 жылы Мәскеуде алғашқы ресми чемпионаттың бастауы болды.
Мұздағы алғашқы мотожарыстың дербес чемпионаты 1966 жылы өткізілген болатын, ол уақытта жеңісті атақты совет мотогонщигі, кейіннен 6 дүркін әлем чемпионы атанған Габдрахман Қадыров өз қанжығасына байлаған болатын.
2003 жылдан бері спидвей бойынша үздік нәтижеге Ресей федерациясының командасы ие болып келе жатыр.
## Мұздағы мотожарысқа арналған мотоциклдер
Бүкіл әлемдегі барша көрерменді мұздағы мотожарыс барысында өзіне тартатын ерекше фактор – жүргізушінің мұз бойымен стадионды бойлай ерекше құрылғыда зулауы. Ол тек қана мұздағы мотожарысқа арналған көлік. Мұз мотоциклімен супербайк немесе кростық мотоцикл тәрізді қала ішінде жүру мүмкін емес. Оның тежегіші өте ыңғайсыз, және жанармайы – спирт. Техникалық жүйеге жүгінсек, мотоциклдің құрғақ салмағы (жанармайсыз, майсыз) 110 кг. Қозғалтқыштың ең төменгі көлемі - 500 куб.см., қозғалтқыштың қуаты – секунтына 60-64 л. Тегіс жолдарда мотоцикл сағатына 100 км-мен жүреді. Трансмиссия ішіне арнайы екісатылы беріліс қорабы енеді. Мұз үстінде жүруге ыңғайлы болуы үшін мотоцикл дөңгелегі 28 мм-ге дейін жететін бұдырлармен жабдықталған. Алдыңғы дөңгелекте 130, ал артқы дөңгелекте 150-170 бұдырға дейін болуы мүмкін.
Мұндай машина жол үстінде спортшыларға зақым келтірмеуі үшін арнайы түтікті бояулармен, қалқандармен жабдықталған. Әр жүргізушінің қолында сақтандыратын мұрындығы бар білте болуы тиіс. Жарыс барысында жүргізуші құлап қалған жағдайда білте тартылады да, қозғалтқыш тоқтайды.
## Галерея
*
*
*
* |
Билік көздері – билеуші топты құрайтын жекелеген адамдардың билігін тудыратын факторлар. Билік адамдардың субъективті айырмашылықтарынан олардың қоғамдағы алатын орындарының объективті әркелгілігінің нәтижесінде пайда болады. Саясаттануда әдетте билік көздеріне қара күш, байлық, білім, алатын орны және ұйымдастыру жатады. Қара күш биліктің о бастағы негізі болса керек. Б.К. өз қалауын орындатуы үшін қорқытып-үркітіп, қара күш қолдануға сүйенеді. Байлық ежелден билік көзі болып табылады. Байлар өзінен материалдық тәуелділерді өз еркіне бағындырады. Б.К. жеке адамның немесе топтың мүддесіне сүйенеді. Білім, ақпарат, тәжірибе қашан да Б.К. болып келді. Ежелгі гректің Сфинкс жайлы аңызында ол жайлы сөз етілген. Әйел басты, арыстан денелі, құс қанатты құбыжық Фива халқын жұмбақ жасырып, әбден мезі қылып бітеді. Енді халық осы жұмбақты шешкен адамға Фиваны билеу құқығын беруді ұйғарады. Жұмбақты шешу тек Эдиптің қолынан келіп, Фиваға билік құрады. Қайта Өрлеу дәуірінде ағылшын философы Ф.Бэкон (1561-1626) бұл аңызды басқа қырынан қарап, Сфинксті билікке қол жеткізетін Ғылым деп талқылайды. Дәстүрлі қоғамдарда алатын орны билікке қол жеткізудің бірден-бір жолы болды. Қазіргі қоғамда алатын орны немесе тұлғаның әлеуметтік статусы Б.К. аса маңыздыларының бірі болып отыр. Мысалы, президент немесе министр лауазымы аяқталғанға дейін белгілі бір деңгейде билікке ие. Лауазымынан айырылған сәттен билік құзыры да тыйылады.Қазіргі кезде ұйымдастыру аса күшті Б.К. болып табылады. Ұйымдастыру ежелден адамдарды жұмылдыруға ғана емес, сонымен қатар, қабылданған биліктік шешімдерін жүзеге асыру үшін қызмет етеді. Іс жүзінде лауазымды қызмет Б.К. ретінде тек ұйымдастыру элементі сипатында ғана мәні бар.
## Дереккөздер |
Цитоқаңқа қаңқасы үш компоненттен түзілген. Оларға микротүтікшелер, микрофиламенттер және аралық филаменттер жатады.
Эукариотты жасушалардың цитоплазмасында қаңқа қызметін атқаратын микротүтікшелер, нәруызды талшықтардың шоғыры болады. Олар сыртқы цитоплазмалық мембранамен және ядро қабықшасымен байланысты болып, цитоплазмада күрделі құрылым түзеді.
Бұл тірек элементтері жасушаның пішінін сақтайды. Сонымен қатар жасушалық қозғалысты қамтамасыз етеді. Жаңа жасуша қабықшасының түзілетін орнын анықтайды.
## Микротүтікшелер
Микротүтікшелер клетканың бүкіл цитоплазмасын тесіп өтеді. Әрбір микротүтікше диаметрі 20-30 нм іші қуыс цилиндр тәрізді. Олардың қабырғалары 6-8 нм. Микротүтікшелер қабырғасы спираль түрінде бірінің үстінде бірі бұралаңдаған 13 жіпше – протофиламенттерден құралған. Осындай әрбір жіпше тубулин ақуыздарының димерлерінен құралады. Әрбір димер a және b – тубулиннен түзілген. Тубулиндер синтезі түйіршікті эндоплазмалық тордың мембраналарында жүреді, ал спираль клетка орталығында жасалады.
Көптеген микротүтікшелер центриольдерге қатысты радиальді бағытта болады. Осыдан барып олар цитоплазмаға тарайды. Олардың бір бөлігі плазмалемманың астында орналасады да, сол жерде микрофиламенттердің шоқтарымен бірге терминальды тор құруға қатысады.
Микротүтікшелер өте мықты, олар цитоқаңқаның сүйеуші құрылымын құрайды. Микротүтікшелердің бір бөлігі жасушаға әсер етуші қысым және тарту күштеріне байланысты орналасады. Мысалы, бұл қасиетті сыртқы ортамен байланыстыратын эпителий ұлпаларынан байқауға болады.
Микротүтікшелер клеткаішілік зат тасымалдауға қатысады. Микротүтікшелердің қабырғасына өздерінің бір ұшымен қысқа тізбек түзетін ақуыз молекулалары жалғасады, олар белгілі бір жағдайларда өздерінің кеңістіктегі конфигурацияларын өзгерте алады. Бейтарап жағдайда тізбек қабырға бетіне параллель орналасады. Бұл жағдайларда тізбектің бос ұшы гликокаликстегі бөлшектермен қосылыс түзулері мүмкін.
Осындай бөлшектерді қосқаннан кейін ақуыз өз конфигурациясын өзгертіп, қабырғадан алшақтайды да өзімен бірге бөлшектерді ала кетеді, алшақтаған тізбек бөлшекті өзінің үстінде жатқан тізбекке, ол өзінен кейінге т.с.с. тасымалдайды.
Микротүтікшелерде конфигурацияланатын сыртқы тізбектер бар болғандықтан, олар клеткаішілік белсенді тасымалдаудың негізгі ағыстарын түзеді.
Микротүтікшелердің қабырғаларының құрылымдары әр түрлі әсер етулерден өзгерулері мүмкін. Бұл жағдайларда клеткаішілік тасымалдау бүлінеді.
## Филаменттер
Аралық филаменттер жасушада жуандығы 8-10 нм ұзын ақуызды молекулалар түрінде кездеседі. Олар микротүтікшелерден жуан болғандықтан оларды аралық филаменттер деп атайды. Аралық филаменттердің ақуыздары негізгі 4 топқа жатады. Әрбір ақуыз – антиген, сондықтан олардың әрқайсысына сәйкес антидене түзілуі керек. Егер мысалы, флюоресцентті белгімен белгіленген антигенді ағзаға енгізсе, ол өзіне сәйкес ақуызды локализациялайды. Аралық филаменттердің ақуыздары клеткалардағы біршама өзгерістерге қарамай өз қасиеттерін сақтайды. Сондықтан, арнайы белгіленген антиденелерді аралық филаменттердің ақуыздарына қолдана отырып, қай жасуша қатерлі ісіктің алғашқы көзі болғанын анықтауға болады.
## Микрофиламенттер
Микрофиламенттер дегеніміз – 4 нм-дей ақуыз жіпшелері. Олардың көпшілігі актин молекулаларынан құралады. Актин молекулаларының 10-шақты түрі анықталған. Сондай-ақ, актинді филаменттер цитоқаңқаның сүйемелдеу құрылымын түзетін шоқтарға топтастырылады.
## Дереккөздер |
Василий Андреевич Окунев (1925 жылы, Ресей, Тамбов облысы Жердев ауданы Григорьевка селосы – 1973 жылы) – Социалистік Еңбек Ері (1972). Жоғары партия мектебін бітірген (1961). Еңбек жолын ауыл мектебінде мұғалім болып бастаған (1940). Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Ұрыста жараланғаннан кейін мектепте, партия органдарында жұмыс істеген. 1961 жылы Арықбалық (қазіргі Айыртау ауданының құрамында) аудандық партия комитетінің хатшысы, 1962 жылы Қызылту (қазіргі Уәлиханов) аудандық партия комитетініОкунев Василий Андреевичң бірінші хатшысы болған. Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер
Орысша уикипедия
## Сыртқы сілтемелер
Окунев Василий Андреевич |
Дмитрий Дмитриевич Максутов (11.04.1896, Одесса, - 12.08.1964, Ленинград) - совет ғалымы, астрономия оптика саласының маманы, КСРО ғылым академиясының корр мүшесі. Петербургтегі әскери-инженерлік училищені бітірген. Дәлділігі жоғарғы оптикалық айналар мен объективтер жасаған. Ленинградтағы оптикалық институтта астрономия оптика лабороториясын құрды. 1952 жылдан Пулков обсерваториясында жұмыс істеді. Ол көлеңкелі және басқа оптикалық әдістерге негізделген зерттеулерді жетілдірумен, ірі оптикалық құралдар дайындау технологиясымен, асфералллы беттерді дайындаудың теориялық және практикалық мәселелерімен айналысқан. Оптикалық құралдардың менискілі жүйесін жасады. КСРО Мемлкеттік сыйлығының лауреаты. 2 рет Ленин орденімен және басқа орден, медальдармен марапатталды.
## Дереккөздер |
Мақатбай Оразалыұлы (1892, Баян-Өлгий аймағы, Моңғол Халық Республикасы, 1972, Баян-Өлгий аймағы) - МХР-дің батыр партизаны. Ұлты қазақ. 1921 ж. комиссар К.Байкаловтың басшылығымен Қызыл Армия бөлімдері және қолбасшы Хасбатор бастаған Халық Революциялық Армиясының бөлімдері МХР-дің батыс өлкесін, Баян-Өлгий аймағын ақ гвардияшылдардан азат ету жолында шайқасқан кезде, Мақатбай Оразалыұлы оған белсене қатысып ерлік көрсетті. Мақатбай Оразалыұлы соғыстың қиын жағдайына қарамастан комиссар Б.Байкаловтың құпия хатын Қошағаштағы совет әскерлерінің гарнизонына табыс етті. Совет әскерлерінің бөлімдері жедел жәрдемге келді. Соның нәтижесінде Байкалов пен Хасбатор бастаған әскери бөлімдер жау қоршауын бұзып, ақ гвардияшыларды тас-талқан етті. Ерлік еңбегі үшін оған МХР-дің партизаны деген құрметі атақ берілді; Мақатбай Оразалыұлы МХР-дің Алтын Жұлдыз,КСРО-ның Қызыл Жұлдыз ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталды.
## Дереккөздер |
Рамзан (Роман) Белаев (1990 жылдың 7 тамызында туған, Гусев, Калининград облысы, Ресей) — Германияда өмір сүретін Ресей боксері. Чечен руынан шыққан. IBF және WBF бойынша әлем чемпионы болып саналады.
## Өмірбаяны
Тамыздың 7-сінде Калининград облысы Гусев қаласында туылды. 1997 жылы аудандық бокс мектебінде бокспен айналасуды бастаған. Оның бірінші бапкері Михаил Анисимов болды. Рамзан Белаев 64 кг-ға дейінгі категорияда шыққан. Көптеген турнирлерді ұтып алды. 19 жасында төрешілердің әділетсіз көзқарасы үшін бокста кейбір уақытқа тастады.Содан кейін Германияға көшіп кетті. 20 жасында профессионалды боксер ретінде жаттығуларын қайтадан бастады. 66,7 кг-ға арналған категорияда шығып жүр. 15 жекпе-жекке шығып, 14 рет қарсыластарын ұтты. 10 рет нокаутпен жеңді.2013 жылдың 19 сәуірінде Нельсон Пилоттины жеңіп, IBF юниорлар арасындағы титулды жеңіп алды. 2013 жылдың 8 маусымында Люксембрургта World Boxing Federation көзқарасы бойынша интерконтиненталды чемпион болды. Ол Нассер Атуманины жеңді.2014 жылдың 1 ақпанында Монакода Ирландиядан шыққан Дин Бёрнды ұтып, WBA көзқарасы бойынша континенталды чемпион болды.2014 жылдың 15 қарашасында Роман Белаев ЮАРдан келген Али Фунекоға, 11 раундта, жарақат үшін жеңіліп қалды.
## Дереккөздер |
Тортасы айырылған сары май - сүт өнімдерінен жасалған қазақтың ұлттық тағамы.
## Дайындалуы
Жентке немесе басқа да тағамдарға қосу үшін, сондай-ақ ұзақ сақталу үшін сары майды қайнатып, сұйық алтындай майды жылы күйінде шыны ыдысқа құйып алады. «Торта» дегеніміз май құрамында қалған іркіт. Ол бұп-бұйра болып, қазан түбінде тұнып қалады. Май тұздалған болса, оның тұзы осы тортаға тұнып қалады да, жеуге майлы, дәмді болғанмен өте ащы. Сондықтан оны балалар құрт-ірімшіктің ұнтағына араластырып жейді.
## Дереккөздер |
Крестер қыраты - индустриалды шағын қала. Шяуляйдан 12 шақырым қашықтықта орналасқан Литваның улттық мінәжат ету орталығы.Крестер қыраты - Литваның католицизм дінін сақтап қалудағы қанаушылыққа қарсы бейбіт қарсылығының белгісі.Бұл жерде крестердің неше түрі бар. Бірі ағаштан әсемдеп ойып жасалған, бірі темірден құйылғаң кейбіреулерінің көлемі үш метрге дейін жетеді. Көлемі ұсақ крестер үлкенірек крестерге ілініп тұр.Рим папасы II Джон Паул Крестер қыратына 1993 жылдың қыркүйек айында сапар шекті.
Крестер қыратына тек қана литвалықтар емес, басқа да халықтар өз дініне беріктігін дәлелдеу, сондай-ақ христиан қауымына, Иса пайғамбарға және оның кресіне сенімін білдіру мақсатында осы жерге бірнеше ғасыр бойы крестер әкеліп қойып журді.Крестер қыраты - елдегі ең құпиялы, әдемі және адамға рухани күш беретін киелі жер.Литвалықтар Крестер қыратына келіп елде бейбітшілік болуын, халықтың амандығын тілейді. Тәуелсіздік жолындағы соғыстарда құрбан болған жандарға дұға оқиды.
Крестердің саны мен көлемі және алуан түрлілігі таңгалдырадыКеңес Одағы тұсында, 1961,1973 және 1975 жылдары бірнеше рет қыраттан крестер алып тас- талғанымен, лит- валықтар та- бандылықпен оларды қайта орнына қойып отырды.Қыраттың ұзындығы - 60 м, ені 40-50 м аумақты алып жатыр.Кеңес Одағы тұсында жергілікті халық бұл киелі жерді көздерінің қарашығындай қорғай білді.
Бір жерде шоғырланған осыншама көп крест адамдардың бақытсыздықтары мен қандай да бір ауыр зардаптардың куәсіндей әсер қалдырады.Иса пайеамбардың мүсіні мен басқа да крестерді осы жерге мінәжат етіп келгендер қалдырған.
## Дереккөздер |
Мәриям-ана үйі (түрікше: Meryem ana немесе Meryem Ana Evi, "ағылш. Mother Mary's House")- Түркия мемлекетінің Эфес аймағындағы Бұлбұл тауында орналасқан христиан және мұсылман ғибадатханасы. Көптеген мұсылмандар мен христиандардың сенімі бойынша Иса пайғамбардың анасы Мәриямды әулие Иоанн осы тас үйге әкелген. Мәриям-ана мұнда католиктер және прославтар сенімі бойынша жаннатқа барар алдындағы жердегі өмірінің соңғы күндерін өткізген.
Француз дін қызметшісі, париждік аббат Джулиан Гоуиет Эгей теңізіне жоғарыдан қарап тұрған таудағы тастан салынған кішкене ғана құрылыс пен Түркиядағы ежелгі Эфес аласының қираған қалдықтарын байқап, оны ашқан еді.
Жыл сайын тамыз айының 15-і күні католик, православ және мұсылман дін басшылары осы ғибадатханада біріккен құлшылық қызметтерін ұйымдастырады. Мәриям-ананың үйі - адамзат баласының діни сенімдерінің дамуына куә болған маңызды орындардың бірі. Базилик Византия императоры Юстинианның бұйрығымен б.з.б. VI ғасырда салынды.
Эфеске оралғаннан кейін Мәриям-ана қатты әлсіреп, 64 жасында қайтыс болды. Мәриям- ананың төңірегіндегі әулиелер жерлеу рәсімін ұйымдастырды. Мәриям-ананың Эфестегі бұл ғибадатханасы Мәриям-анаға арналған шіркеулердің ішіндегі ең көнесі болып табылады. Ғибадатхана күні бүгінге дейін лазарист папалардың қарауында.
Жергілікті екі монах әйел Құдай-ананың үйін күнделікті бақылап тұрады. Мәриям-ана ғибадатханасы мұсылмандарға да, христиандарға да киелі орын болып саналады. Рим католик шіркеуі Мәриям-ананың осы үйің оның осы үйде өмірден қайтқанын ешқашан мойындаған емес. Эфестегі Мәриям-ананың үйі — Мәриям-анаға арналған шіркеулердің ішіндегі ең көнесі болып табылады.
## Дереккөздер |
Исэ ғибадатханасы - Синтоизмнің басты құдайы. Ол Жапон Император әулетінің тікелей ата-бабасы болып саналатын Аматэрасу омикамиге арналып салынған.Исэ ғибадатханасы Жапонияның Миэ префектурасындағы Исэ қаласында орналасқан.Исэ ғибадатханасында жыл сайын өткізілетін мейрамдардың арасындағы ең маңыздысы - Каннамесай мейрамы.
Наки ғибадатханасының ресми атауы - Котаижингу. Ол Аматерасу омиками құдайына сиынатын орын.Исэ ғибадатханасының иелігінде ұлттық жәдігерлер бар, болжам бойынша, Қасиетті Айна мекені.Императорлық Исэ еибадатханасы ерте Синтоизм сәулетінің үлгісі.
Исэ ғибадатханасының мейрамдары ресми түрде атап өтіледі. Ал жыл сайын өткізілетін салт-жоралғылар Найку мен Гекуде де өтеді.Исэ ғибадатханасының Жоғарғы Абызының рөлін Сайо деген есіммен белгілі Жапон Император әулетінің әйел мүшесі орындайды.Найкудегі алғашқы ғибадатхананы император Темму мен оның жұбайы Жито б.з. 692 жылы салдырған.
Исэ Жингудің ішкі ғибадатханасы Найкудың меншігінде ұлттық мұралар сақталған.Қасиетті Айнаның мекені болған ғибадатхана, даусыз, Синтоизмнің ең қасиетті әрі маңызды орыны.Жапонның ертеректегі үйлері секілді, ғибадатханалар да толығымен ағаштан салынған.
## Дереккөздер |
Үйіржұлдыз (кейде жұлдыздар шоғыры, жұлдыз кластері, ағылш. Star cluster) — жұлдыздардың өзара бір-бірімен белгілі физикалық байланысы бар алып үйірі. Үйіржұлдыздар әдетте шар тәрізді үйіржұлдыз және тарқақ үйіржұлдыз деп екі түрге бөлінеді. Шар тәрізді үйіржұлдыз мың-миллиондаған жұлдыздардың гравитация (әлемдік тартылыс күші) әсерінде өзара тығыз байланған жұлдыз үйірі. Ал, Тарқақ үйіржұлдыз жүздеген-мыңдаған жұлдыздардан құралған, өте жас жұлдыздар үйірі болып, оның құрылымы біршама тарқақ болады. Тарқақ үйіржұлдыз Құс жолы жүйесінде қозғалған кезде жойқын молекуларлық тұмандықтың әсеріне ұшырап, уақыт өте келе тарқалып кетуі мүмкін. Бірақ Тарқақ үйіржұлдыздардың әр мүше жұлдызы бір-бірінің шектемесіне ұшырамаса да, олар негізінен қарайлас бағытта қозғалып, өзара әсері жоқ шерулес жұлдызға айналады.
Көзбен көруге болатын әйгілі Үйіржұлдыздар: Үркер, Гиадалар және Араұясы (Messier 44) үйіржұлдыздары айтылады. Бірақ көптеген галактикаларда, мысалы Андромеда галактикасында да үйіржұлдыздар көп екені зерттелуде.
## Шар тәрізді үйіржұлдыз
Шар тәрізді үйіржұлдыз, немесе GC, — мыңдаған, миллиондаған жұлдыздар диаметрі 10-30 дейінгі жарық жылы кеңістікке топтасып, сырттан қарағанда алып жұлдыз шоғыры болып көрінетін үйіржұлдыз. Олар көбінесе кәртпейген екінші дәрежелі жұлдыздардан – ғаламның өзінен ғана неше жүз миллион жас кіші, – құралады, олардың ең үлкендері көбінесе түсі қызыл, не сары болып келеді. Ол жұлдыздар массасы күн массасының екі есесіндей болады. Осындай жұлдыздар жетекші рөл ойнайды. Олардан үлкен және ыстық жұлдыздар жарылып ғаламатжұлдызға айналады, немесе ғаламшарлық тұмандықтарға（Planetary nebula）эволюция жасап, ақыры Ақ ергежейлі жұлдызға айналып тынады. Бірақ, шар тәрізді үйіржұлдыздарда аздап жасыл жұлдыздар кездеседі. Олар үйіржұлдыздың тығыздығы жоғары өзек өңірінде жұлдыздардың қосылуынан қалыптасады. Сондықтан оларды Көкшіл үйіржұлдыз（Blue stragglers，BSS）деп атайды.
Біздің Құс жолы жүйесінде Шар пішінді үйіржұлдыз Құс жолы тәжіне тарқалып, жоғары эксцентр (өзектен кері тебу) күші бойынша эллепис пішінде Құс жолы жүйесінің орталығын айналады. 1917 жылы Астроном Харлоу Шепли Шар тәрізді үйіржұлдыздың жайласуына орай Күннің Құс жолынан арақашықтығын есептеп шығарды. Оған дейін адамзат Құс жолының қайсы тұсында тұрғанын біле алмаған екен.
Шар тәрізді үйіржұлдыздар Астрономия тарихында көптеген сырлы сұрақтар туғызды. Өйткені, жұлдыздар өзгерісі теориясы бойынша есептелген Шар тәрізді үйіржұлдыздардың жасы Әлемнің жасынан да кәрі болып шықты. Ақыры, Hipparcos спутнигінің дәл есептеулері арқылы Шар тәрізді үйіржұлдыздардың арақашығын анық таныдық, сондай-ақ Хаббл тұрақтысының мәнін барынша дәл білуге мүмкіндік болды. Осы арқылы әлемнің жасы қайта есептеліп, ол шамамен 13 млрд жыл екенін, ең көне Шар тәрізді үйіржұлдызға қарағанда неше 100 млн жыл ары болып шықты.Біздің құс жолында шамамен 150 шақты Шар тәрізді үйіржұлдыз бар, арасындағы кейбіреулері Құс жолына соғылып бүлінген басқа ұсақ галактикалардың қалдығы екен. Мысалы Шар тәрізді үйыржұлдыз M79 дәл осылай. Кейбір галактикаларда Шар тәрізді үйіржұлдыздар өте көп, мысалы, алып Эллипс галактикасында (M87) де неше мыңдаған Шар тәрізді үйіржұлдыз бар екені белгілі болды.
Кейбір жарқыраған Шар тәрізді үйіржұлдыздар жай көзбен көруге болады. Олардың арасындағы ең жарығы Омега үйіржұлдызы. Телескоп тапқырланбаған ежелгі замандарда жұлдыз кестесінде бір жұлдыз делініп қате тіркеліп келгені белгілі. Ал, солтүстік жартышардағы M13 ең танымал Шар тәрізді үйіржұлдыз есептеледі. Ол әдетте Геркулес шар тәрізді үйіржұлдызы делінеді.
## Орташа күйдегілер
2005ж. Андромеда галактикасынан жаңа үлгідегі Үйіржұлдыз байқалды. Оның кейбір ерекшелігі Шар пішінді үйіржұлдызға ұқсаса, кей қасиеті шашыранды үйіржұлдызға ұқсайды. Кезекте Құс жолынан әлі ондай орташа күйдегі Үйіржұлдыз байқала қоймады. Бірақ, Андромеда галактикасынан сондайдың үшеуі байқалып, жеке-жеке түрде M31WFS C1 [1]、M31WFS C2、және M31WFS C3 деп аталды.
Бұл түрдегі жұлдыз үйірі түмендеген жұлдыздарды қамтиды, пішіні шар тәрізді болып келеді. Оның сондай-ақ метал құрамы мен өзі тән жұлдыздық әулеті тұрғысынан Шар тәрізді үйіржұлдызға ұқсайды. Бірақ айырмашылығы олар өте үлкен, неше жүздеген жарық жылы диаметріне ие, бірақ тығыздығы нешежүз есе кіші болып келеді. Сондықтан ондай Үйіржұлдыздардың арасындағы қашықтық та зор екен. Бұл түрдегі Үйіржұлдыз Шар тәрізді үйіржұлдыз (қараңғы материяның ықпалы төмен) бен Ергежейлі галактиканың (қараңғы материяның ықпалы жоғары) арасында болып келеді.
Бұл түрдегі Үйіржұлдыздардың қалай қалыптасқаны әлі анықталмады. Бірақ олардың Шар тәрізді үйіржұлдыздармен байланысы бар екені анық. Неге Андромеда галактикасында (М31) бұл түрдегі Үйіржұлдыз кездесетіні белгісіз. Бұл тек Андромеда галактикасына ғана қатысты ма, әлде басқа галактикаларда осындай Үйіржұлдыздар бар ма, әлі айқындалмады.
## Тарқақ үйіржұлдыздар
Тарқақ үйіржұлдыздар（OC）— Шар тәрізді үйіржұлдызға ұқсамайды. Олар Құс жолының беткі қабаттарымен шектелген, галактиканың спиралды білегінде көбірек байқалады. Олар көбінесе жас аспан денелерінен құралады, кейбіреулерін есепке алмағанда (М86 қатарлы кәрі үйіржұлдыздарды айтпағанда), олар ары болғанда бірнеше миллиард жылдық тарихқа ие. Аңшы тұмандығындағы H II аймағында қалыптасады.
Тарқақ үйіржұлдыздар диаметрі 30 жарық жылынан төмен болып қалыптасады. Онда ары болғанда жүздеген жұлдыз ғана болады. Шар тәрізді үйіржұлдызға салыстырғанда оның тығыздығы төмен, тартылыс күшінің шектеуі әлсіз болады. Сондықтан жолыққан Молекулиярлық тұмандықтың және басқа да Үйіржұлдыздардың өзіне тартуымен оңай шашырап кетеді. Әдетте оның кейбір жұлдыздары жол-жөнекей басқаларына жұтылып кетіп отырады.
Ең әйгілі Тарқақ үйіржұлдыз Торпақ шоқжұлдызындағы Үркер мен Гиадалар үйіржұлдыздары. Персей шоқжұлдызындағы қосарлы Үйіржұлдыз h пен χ түнгі аспанда біршама айқын көрінеді. Тарқақ үйіржұлдыздар көк түсті жас жұлдыздарды негізгі жұлдыз етеді. Әдетте жұлдыз үшін млиарттаған жылдық уақыт қысқа мезет есептеледі. Олар ақырласар кезде әлдеқашан тарқалып, басқаға қосылып кеткен болады.
### Асқын үйіржұлдыз
Асқын үйіржұлдыз （SSC）— өте үлкен үйіржұлдыз қалыптасу өңірі, ол Шар тәрізді үйіржұлдыз қалыптасуының алғашқы сатысы есептеледі.
### Қымталған үйіржұлдыз
Қымталған үйіржұлдыз (EC) — жұлдызаралық тозаң мен газдарға аздап, не бүкілдей оранып алған үйіржұлдыздар. Оған ең жақсы мысал Трапеция үйіржұлдызы кіреді. Жыланшы шоқжұлдызының ρ тұмандығында (L1688) да Қымталған үйіржұлдыз бар екені байқалды.
## Шерулес жұлдыз
Тарқақ үйіржұлдыз өз ішіндегі тартылыс күштің шектемесінен құтылған соң да ондағы жұлдыздар кеңістіктегі жолы бірдей, бағыты бірдей қозғалыс жасай береді. Мұндай өзара физикалық қатысы жоқ үйіржұлдызды Шерулес жұлдыз деп атайды. Жетіқарақшыдағы көп санды жұлдыздар Тарқақ үйіржұлдызға тән болатын. Бірақ қазір олар бағыты бір Үлкен Аю шоқжұлдызымен қозғалуда. Аспанды кесіп өткен басқа жұлдыздар, мысалы Солтүстік Тәжісі α және Оңстүстік аспан үшбұрышы ζ дегендер осы үйіржұлдыздардан келген.. Күн кезекте дәл осындай жұлдыз ағыны сатысында тұр. Бірақ ол Жетіқарақшыдағы шерулес жұлдызүйірге тән емес, оның Құс жолындағы орбитасы басқа, жасы мен химиялық құрамы ұқсамайды.
Персей α жұлдызын айналып жүрген басқа Шерулес жұлдыз Дүрбілі телескоппен қарағанда айқын көрінеді. Тым алыстағы жұлдыздардың қозғалысы бізге сезілмейтіндіктен, олардың басқа үйіржұлдыздармен байланысын айқындау қиын.
## Астрономиялық маңызы
Астрономияның көптеген салаларында Үйіржұлдыздың алар орны ерекше. жұлдыздардың көбі өз тобында бір уақытта пайда болған, ұқсас Үйіржұлдыздағы жұлдыздардың тек сапасы (массасы) ғана ұқсамайды, сондықтан жұлдыздар тобын айқындаудың жұлдыздар өзгерісін түсінуде, Тарқақ үйіржұлдыздар мен Шар тәрізді үйіржұлдыздардың заңдылығын тануда маңызы зор.
Үйіржұлдыз да ғарыштық өшем үшін маңызға ие. Бірнеше жақын үйіржұлдыздың көріну параллаксы арқылы қашықтықтығын өлшеуге болады. HR диаграммасындағы жарық білігі арқылы осынау үйіржұлдыздар ішіндегі маңызды жұлдыздардың обсолютті жұлдыздық шамасын сызып шығамыз. Сосын аралығы белгісіз үйіржұлдыздың HR диаграммасын сызып, негізгі жетектеуіш өңірдің орыны арқылы осы Үйіржұлдыздың арақашықтығын есептеп шығарамыз. Бұл есептеу бағдарламасы арқылы Қызару және Жұлдыздар әулеті мәселелері де шешіле бастайды.
## Дереккөздер |
Мұратсай — Батыс Қазақстан облысы, Бөкей ордасы ауданына қарасты ауыл, Мұратсай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Сайқын ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 45 км жерде, Мұратсай бөгенінің жағасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 960 адам (492 ер адам және 468 әйел адам) болса, 2009 жылы 860 адамды (424 ер адам және 436 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Үлбі – Ертіс алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Алтай ауданы жерімен ағады. Ұзындығы Күркіреуік (Громотуха) саласын қоса алғанда 156 км. Су жиналатын алабы 4990 км2.
## Бастауы
Тынық және Күркіреуік өзендері бір-біріне қосылған жерден «Үлбі» деп аталады. Орталық Алтайдағы Иванов жотасы беткейінен басталып Ертіс өзеніне кұяды.
## Гидрологиясы
Аңғары тік жарлы, Үлбі өзенінің жоғарғы ағысы шатқалды, ені 400 м. Еріген қар, жауын-шашын суларымен толығады. Жылдық су қоры 78,3%-ы сәуір - шілдеде, 15,2%-ы тамыз - қарашада, 6,5%-ы желтоқсан - наурызда өзен арнасымен ағып өтеді. Суының минералдылығы су тасу кезеңінде 100 - 300 мг/ л-ден сабасына түскенде 500 - 700 мг/л-ге дейін өзгереді. Көп жылдық орташа су өтімі құйылысынан 10 - 151 км жоғарыда 102 м3/с. Лайлылығы жоғарғы ағысында 50 г/м3-ден төменгі ағысында 200 г/м3-ге дейін өзгереді. Көп жылдық орташа тасынды өтімі 8,2 кг/с. Өзен бойында шағын Хайрузов, Тишин, Үлбі СЭС-тері салынған. Риддер, Өскемен қалалары осы өзен бойында.
## Дереккөздер |
Суессетандар (лат. Suessetani) — римдіктерге дейін Тарракондық Испанияны мекендеген ежелгі кельт тайпасы. Олар Тит Ливиде кездеседі. Олар белг тайпасы—свессондармен жақын болуы мүмкін. Суессетандар орталық Арагонаны (қазіргі Сарагос провинциясының Синко-Вильяс ауданы) мекендеген. Солтүстігінде седетандар, шығысында васкондар және оңтүстігінде якетандармен шектескен, олармен жауласып отырған. Шығыс шекарасы Гальего өзенімен шектелген. Орталықтары—Corbio қаласы болған.Суессетандар Ибери түбегіне б.з.д VII ғасырда кельттердің көші кезінде келген. Оның алдында мұнда васкондар мекен еткен. Б.з.д II ғасырда суессетандарды Рим бағындырып, бірақ олар көтеріліске шыққан. Ал б.з.д 184 жылы Corbio қаласы римдіктермен қоршалып, басып алынып, қиратылған.
## Сілтемелер
* http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=11977&voz_id_origen=6979 Мұрағатталған 15 ақпанның 2015 жылы.
* http://www.enciclopedia-aragonesa.com/monograficos/historia/conquista_romana/interactivos/Mapa.htm Мұрағатталған 24 қыркүйектің 2015 жылы.
* http://www.moneda-hispanica.com/suesetanos.htm Мұрағатталған 7 тамыздың 2014 жылы. |
Тарқақ үйіржұлдыз ( Open clusters, OC） ) — жүздеген, мыңдаған тұрақты жұлдыздар тым күшті емес тартылыс күштің әсерінде шоғырлануынан қалыптасқан үйіржұлдыз болып, оның диаметрі шамамен 30 жарық жылынан көп болып кетпейді.
Тарқақ үйіржұлдыздағы тұрақты жұлдыздар Шар тәрізді үйіржұлдызға қарағанда өте тығыз орналаспайды, тұрақты жұлдыздар тығыздығы төмен болып келеді. Ол жаңа тұрақты жұлдыздар пайда болу жанданып жатқан өңірлерде қалыптасады. Әсіресе үйіріліп спиралды айналатын галактика білегі мен басқа да тәртібі қым-қиғаш галактикаларда көп кездеседі.Ондағы жұлдыздардың ғұмыржасы миллиондаған жылдан ұзамайды, тіпті жер бетіндегі кейбір тастарға қарағанда әлдеқайда жас болады.
Біршама жас тарқақ үйіржұлдыз өзінің молекулярлық бұлт қалдықтары болады, Аңшы тұмандығындағы H II қалыптастырдаы.
Бірақ күзетуге негізделгенде аспанда Тарқақ үйіржұлдыздар соншылық көп емес. Бір үйіржұлдыздағы мүшелердің жасы мен құрамы қарайлас болғанымен, бәрібір айырым өзгешеліктер болады.
Үйіржұлдыз мүшелерінің өзара әсері күшті болмаған соң басқа аспан денелерінің тартылыс күшінде жан жаққа бөлініп кетуі мүмкін.
Тарқақ үйіржұлдыздардың орналасуы Шар тәрізді үйіржұлдызға ұқсамайды. Олар Құс жолының беткі қабаттарымен шектелген, галактиканың спиралды білегінде көбірек байқалады. Олар көбінесе жас аспан денелерінен құралады, кейбіреулерін есепке алмағанда (М86 қатарлы кәрі үйіржұлдыздарды айтпағанда), олар ары болғанда бірнеше миллион жылдық тарихқа ие.
Шар тәрізді үйіржұлдызға салыстырғанда оның тығыздығы төмен, тартылыс күшінің шектеуі әлсіз болады. Сондықтан жолыққан Молекулиярлық тұмандықтың және басқа да Үйіржұлдыздардың өзіне тартуымен оңай шашырап кетеді. Әдетте оның кейбір жұлдыздары жол-жөнекей басқаларына жұтылып кетіп отырады.
Ең әйгілі Тарқақ үйіржұлдыз Торпақ шоқжұлдызындағы Үркер мен Гиадалар үйіржұлдыздары. Персей шоқжұлдызындағы қосарлы Үйіржұлдыз h пен χ түнгі аспанда біршама айқын көрінеді. Тарқақ үйіржұлдыздар көк түсті жас жұлдыздарды негізгі жұлдыз етеді. Әдетте тұрақты жұлдыз үшін млиарттаған жылдық уақыт қысқа мезет есептеледі. Олар ақырласар кезде әлдеқашан тарқалып, басқаға қосылып кеткен болады.
## Дереккөздер |
Құндызды – Обаған алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Қостанай облысы Қарасу ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 95 км, су жиналатын алабы 1420 км2, суының жылдык ағым көлемі 11 млн. м3.
## Бастауы
Бастауын Қойбағар ауылы тұсынан алып, Теңіз көліне кұяды. Одан әрі өзен Обаған деп аталады.
## Гидрологиясы
Ірі салалары: Егінсай, Терісбұтақ, Бұтақ, Қарамырза, Сүйіндік. Жоғарғы ағысында арнасы тік жартасты, Құндызды ауылынан кейін кеңейіп, жайылма пайда болады. Суы қараша айының ортасында қатып, наурыздың соңында ери бастайды. Өзен аңғарының басым бөлігі жыртылған. Алабы шабындыққа және мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Адырбек Сопыбеков (5 мамыр, 1937 жыл, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Кеңес ауылы - 10.11.2016) — қазақ тілінде жазған балалар ақыны.
## Өмірбаяны
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филология факультетін және Алматыдағы Жоғары партия мектебінің журналистика бөлімін бітірген.
1961–1965 жж. Жаңақорған аудандық «Екпінді» газетінде жауапты хатшы, аудандық партия комитеті хатшысының көмекшісі, Шиелі аудандық партия комитетінің нұсқаушысы, аудандық «Өскен өңір» газеті редакторының орынбасары болып қызмет істеген. 1967–1985 жж. Қызылорда облыстық «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы») газетінде әдеби қызметкер, Жаңақорған аудандық «Коммунизм жолы» (қазіргі «Жаңақорған тынысы») газетінің редакторы, Жаңақорған аудандық партия комитеті саяси ағарту кабинетінің меңгерушісі, «Кітап» қоғамы аудандық ұйымының жауапты хатшысы қызметтерін атқарады. 1985 жылдан аудандық мәдениет бөлімі жанындағы Қазақстан Халық ақыны М.Көкеновтың шығармашылық өнер мектебінің ғылыми-әдістемелік кеңесінің төрағасы, 1990 жылдан осы өнер мектебінің директоры болып қызмет атқарып келеді.
Бір топ өлеңдері «Қазақ балалар поэзиясының антологиясына» (1977), «Антология казахской детской поэзии» (1983) және «Қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясына» (1992) енген. Өлеңдері орыс, беларус, өзбек тілдеріне аударылған. Біраз өлеңдері бастауыш мектеп оқулықтарына енген.
## Марапаттары
* КСРО Жазушылар одағының Құрмет грамотасы (1989),
* Қазақстан Журналистер одағының Құрмет грамотасы (1983),
* Қазақстан ЛКЖО Орталық комитетінің Құрмет грамотасы (1991),
* Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің Құрмет грамотасы (1997),
* Қызылорда облыстық Мәслихатының Грамотасымен (1996) марапатталған.
* «Еңбек ардагері»,
* «Еңбектегі жетістіктері үшін» және
* «Қазақстан Тәуелсіздігінің 10 жылдығы» медальдарының иегері.
* Жаңақорған кентінің Құрметті азаматы (1987),
* Қазақстанның Құрметті журналисі (2008).
## Кітаптары
* «Көзілдірік»,
* «Айға сапар»,
* «Кім қалай ұйықтайды?»,
* «Көктем жыры»,
* «Базарлық»,
* «Айналайын»,
* «Күншуақ»,
* «Шешілген жұмбақ», т.б.
## Өлеңдері
* Шешілген жұмбақ. Суретті кітапша,1969;
* Өлеңдер мен аңыздар,1973;
* Көктем жыры, 1976;
* Базарлық, 1981;
* Полет на Луну. Стихи и фантастическая поэма, 1992; Айналайын, 1997;
* Жаңарған Жаңақорған, 1998;
* Күншуақ, 2001;
* Манаптың бір өзі – бір театр, 2004.
## Поэмалары
* Ақбаян, 2006;
* Хорасан Ата, 2007;
* Өнерім сіздерге, 2007
## Дереккөздер |
Шаған – Ақтөбе облысының Шалқар, Байғанин аудандары жеріндегі өзен. Ұзындығы 157 км, су жиналатын алабы 3490 км2, жалпы құламасы 197 м.
## Бастауы
Каспий алабындағы Мұғалжар тауының оңтүстігіндегі Шошқакөл бұйратының оңтүстік беткейіндегі бірнеше сайлар суының қосылуынан пайда болып, Маныссай өзеніне сағасынан 4 км жоғарыда құяды
## Гидрологиясы
Шағанның 40-тан астам саласы бар. Негізгі саласы — Ащысай (ұзындығы 34 км, оң жағасынан 105 км-де құяды). Өзен алабының оң жағын Шошқакөл, сол жағын Шағырай таулары алып жатыр. Аңғары кең, жоғарғы ағысында 1 — 1,5 км, сағасына жақын 5 — 6 км. Беткейі жайпақ, биіктігі 15 — 25 м, сай-жыралармен тілімделген. Жайылымы орта және төмен ағысында үзік-үзік, бірде оң, бірде сол жағасында кездеседі. Бедері көптеген жыралар (тереңдігі 2 — 4 м), шұңқырлар және атыздармен тілімделген. Көктемде қысқа уақыт тасып, жазғы-күзгі кезеңде құрғап, қарасуларға айналады, қыста арнасын қар басады. Суының минералд. көктемгі су тасу кезінде 50 — 100 мг/л-ден, жазда ортаңғы ағыс қарасуларында 600 — 1000 мг/л-ге дейін өзгереді. Көп жылдық орташа су ағымы сағасы тұсында 0,52 м3/с. Алабы — жайылым.
## Дереккөздер |
Ұлы Жыланшық – Торғай өзені алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Ұлытау облысының Ұлытау ауданы, Қостанай облысының Амангелді және Жангелді аудандары жерімен ағады. Ұзындығы 426 км. Су жиналатын алабы 2600 км2.
## Бастауы
Сарыарқаның оңтүстік-батыс шетіндегі Ұлытау таулы массивінің теңіз деңгейінен 750 м биіктігінен басталып, Ақкөл көліне (еңістігі 65 м) құяды.
## Гидрологиясы
Суы мол жылдары орташа жылдық су ағымы бүкіл өзен бойында 3,6 м³/с. Екі саласының бірігуінен пайда болады. Оң жақ саласы — Үлкен Жыланшықтың ұзындығы 163 км (оның салалары: Шағырлы, Ақсай, Шағырлы Жыланшық, сол жақ саласы Дулығалы Жыланшықтың ұзындығы 140 км (оның салалары: Жиделіөзен, Дулығалыөзек, Құлабай). Ұлы Жыланшылыққа сағасынан 263 км жерде қосылады. Жоғарғы ағысында кристалды тақтатастарды кесіп, тік жарлы, тар аңғармен ағады. Тілімделген өзен аңғары беткейлерінде түпкілікті тау жыныстары жалаңаштанып ашылған. Орта ағысында (Қостанай облысы жерінде) өзен жазыққа шығады, аңғары кеңейіп 5 — 10 км-ге жетеді. Оң жақ беткейі тік жарлы (15 – 25 км), терең, тар сайлармен күшті тілімделген. Өзен аңғары негізінен кайнозойдың әр түсті сазды және саздақты тау жыныстарынан түзілген. Оң жағымен 50 – 60 км бойы Аққұм құмын жиектей ағып өткен жерінде және төменгі ағысында құмды және құмдақты грунттар орын алады. Өзен сағасына 30 км қалғанда жайылымдары кеңейіп (су мол жылдары), 8 – 12 км-ге жетеді. Осы жерлерде ұзындығы 5 км, тереңд. 6 м ескі арналар кездеседі. Қайраңдарда тереңдігі 0,3 – 0,5 м, ал иірімдерде 9 м. Төменгі ағысында өзен жайылмаларында тұйық тұзды көлдер немесе сортаңды ойыстар кездеседі. Олардың көпшілігі қуаң жылдары кеуіп қалады. Суы мол жылдары өзен тармақтары оларды толтырып отырады. Қыста қатады, суы тұщы, ауыз суға жарамды. Негізінен мал суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Манти Юта ғибадатханасы (ағылш. Manti Utah Temple) — АҚШ-тың Юта штатындағы Санпети округіндегі Манти қаласындағы Соңғы күн әулиелерінің Иса мәсихтың шіркеуінің салдырған алғашқы ғибадатханасы. Ол қала аумағының кез келген жерінен көрініп тұрады. Манти қаласында жыл сайын екі аптаға созылатын Мормондардың ғажайып сауық-сайраны өтеді.
Бұл - қаланың қазынасына ең көп табыс әкелетін іс- шаралардың бірі. Манти - Юта штатындағы Еуропадан келген адамдардың ең алғаш қоныс тепкен мекені. Ғибадатхананың биіктігі 54 метр болатын мұнараларының әрқайсысында ортасы ашық келген спираль түріндегі баспалдақтар, шығыс мұнарасының астында арка түрінде жасалған үлкен туннель бар.
Осы туннель арқылы ғибадатхананың бір жағынан екінші жағына қарай өтуге болады. Манти ғибадатханасы - Президент Лоренсо Сноуеа арналған жалғыз ғибадатхана Манти Юта ғибадатханасы - қабырғаларында ерекше түрде салынған көне суреттер сақталып қалған ең ескі ғибадатхана. Манти ғибадатханасы - Юта штатында салынған үшінші ғибадатхана. Басында ол Манти ғибадатханасы деп аталған. Манти ғибадатханасы «Манти Тас Карьері» деген атпен белгілі, сылдырмақты жыландар жайлаған жерге салынған.
Мормондардың сауық-сайран кезінде Иисус Христостың барша адамдарға деген махаббатын паш ететің бір-бірімен байланысқан үш қойылым қойылады. Ғибадатхананың етегінде орналасқан баспалдақтар ежелгі мормондардың сәулет өнерінің асыл мұрасы болып табылады.
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Рәбиға Есімжанова (5.1. 1914, Ақмола облысы Қорғалжын ауданы — 3.7.1986, Алматы) — әнші, Қазақстанның халық артисі (1967; 1959 жылдан Қазақстанның еңбек сіңірген артисі).
Өнер жолын Семей облысы музыкалы драма театрында драма артисі ретінде бастаған. Кейін Қарағанды, Алматы театрлары (1931 — 46) труппасында қызмет етіп, Еңлік, Айман (М.Әуезовтің “Еңлік — Кебегі” мен “Айман — Шолпанында”), Жібек (Е.Г. Брусиловскийдің “Қыз Жібек” операсында), т.б. сахналық бейнелерді сомдады. 1946 — 60 жылдары Қазақ радиосының, 1960 жылдан өмірінің соңына дейін “Қазақконцерттің”әншісі болды. Ол, негізінен, қазақтың халық әндері мен халық композиторларының әндерін (“Әупілдек”, “Әпитөк”, “Гауһартас”, “Жалғыз арша”, “Жонып алды”, “Ләйлім”, “Құдаша”, “Маңмаңгер”, т.б.), сондай-ақ, С.Кәрімбаев, Ш.Қалдаяқовтың әндерін орындап, халық арасында насихаттады. “Құрмет белгісі” орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Ковшов Николай Дмитриевич (07.11.1907 жылы туған, Мәскеу) - орыс кеңес актері, режиссер, педагог, Қазақ АКСР-ның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1965).
1941 жылдан КОКП мүшесі. ГИТИС-тің актерлік (1930) және театр зерттеу (1956) факультетін бітірді. 1930 жылдан Мәскеудің Көркем академиялық театрында қызмет етеді. В.Ивановтың "Бронепоезд 14-69", Н.Ф.Погодинның "Үшінші шабыт" (2-нұсқасы), А.Кронинның "Юпитер күледі", Н.В.Гогольдің "Ревизор", М.Горькийдің "Тоғышарлар" мен "Егор мен Булычов және басқалары " пьесаларын қойды. 1945 жылдан педагогикалық қызметпен шұғылданады (доцент 1967). ГИТИС - тің жанындағы қазақ, қабарда, мари, осетин, тәжік ұлттық студияларында сабақ берді. "Құрмет белгісі" орденімен, медальдармен мараппаталған.
Шәкірттері:
* Қазақ АКСР халық артисы Ы.Ноғайбаев,
* Қазақ АКСР-ның еңбек сіңірген артистері М.Байзақова,
* Т.Жайлыбеков т.б.
## Дереккөздер |
Родоп таулары, Родоп (болг. Родопи,гр. Ροδόπη – «қызылдар»)— Балкан түбегінің шығысындағы тау. Болгария мен Грекия жерінде. Ұзындығы 240 км, биіктігі 2191 м (Голям-Перелик тауы). Негізінен кристалдық және жанартаулық жыныстардан түзілген. Беткейлері жайпақ, шыңдары тегіс және жұмырланған. Жылдық жауын-шашын мөлшері 650—1000 м.ч. Беткейлерінде қылқан және жалпақ жапырақты (маквис, емен) орман өседі. Хромит, қорғасын және мырыш кен орындары бар. Ағаш даярлау, мал шаруашылығы дамыған.
## Дереккөздер |
Розенбуш Карл Генрих Фердинанд (нем. Karl Heinrich Ferdinand Rosenbusch,24. 6. 1836, Эйнбек, Ганноверге таяу жер, ГФР, — 20. 1. 1914, Гейдельберг) —неміс петрографы және геологы. Гёттинген, Гейдельберг университеттерінде оқыды. 1869 ж. Фрейберг тау-кен академиясында Розенбушке философия докторы деген ғылыми дәреже берілді. Розенбуш геология мен минералогияның Страсбургтегі (1873), Гейдельбергтегі (1878—1908) профессоры, Бадендегі геологиялық комитетінің директоры (1888 жыл) болды. Розенбуш — тау жыныстары шлифтеріндегі минералдарды физикалық-оптикалық әдіспен анықтау жөніндегі еңбек авторларының бірі. Поляризациялық микроскопты біраз жетілдірді. Ол тау жыныстарын зерттеудің микроскопиялық әдістерінің сипаттамасын ұсынды (1873). 1890 ж. атпа тау жыныстары көп түрлілігінің себебі магманың жіктелуінде екендігі жөніндегі пікірдің негізін салып «ядро» теориясын ұсынды.
## Дереккөздер |
Петр Семенович Коган (1872 жыл 20 мамыр, Лида қаласы – 1932 жыл 2 мамыр, Мәскеу) – кеңес әдебиетін зерттеуші, сыншы.
## Еңбек жолы
1896 жылы Мәскеу университетінің тарих-филология факультетін бітірді. 1910 жылы Петербург университетінің герман-роман факультетінде доцент, одан соң Мәскеу Мемлекеттік университетінің профессоры. 1921 жылы Мемлекеттік өнер ғылымдары Академиясы құрылғанда оның президенті болды. Еңбектері 1895 жылдан жариялана бастады. Коган орыс әдебиетінің тарихын жүйелі зерттеушілердің бірі. Ол жазған «Орыс әдебиетінің жаңа дәуіріндегі тарихи очерктері» (1-3 томдар, 1908-12 жылдар) және «Батыс Еуропа театрларының очерктері» (1934) бірнеше рет қайта басылды.
## Дереккөздер |
Фрицис (Фридрих) Адамович Розинь (Розиньш) (латышша Fricis Roziņš;7 (19). 3. 1870, Пурмсаты болысы, қазіргі Латыш КСР-і, Лиепайск ауданы, Вирга селолық Кеңесі,— 7. 5. 1919, Глужнев ауылы, қазіргі Латыш КСР-і, Резекненск ауданы, Шпели селолық Советі, Ригада жерленген) — Латвия Компартиясының негізін қалаушылардың бірі, публицист, 1891—97 ж. Тарту университетінде оқыды, революциялық қозғалысқа қатысты. 1899 ж. Англияға эмиграцияға кетті, мұнда Латыш социал-демократтарының журналдарын ұйымдастырды және редакторы болды. Латыш социал-демократтарының жұмысшы партиясын ұйымдастыруға қатысты (1904), ОК мүшесі болды. 1905 ж. қаңтарда жасырын түрде Латвияға келіп, партиялық баспасөзге басшылық етті. РСДЖП 5-съезінің делегаты. 1908 ж. тұтқынға алынып, өмір бойы Сібірге жер аударылды. 1913 жылы қашып шығып, Америкада Латыш социал-демократтарының «Рабочий» газетін редакциялады. 1917 ж. қарашада Латвияға оралды.
## Дереккөздер |
Тамара Федоровна Макарова (13.08.1907 ж. дүниеге келген, Санкт-Петербург) — орыс совет актрисасы, КСРО халық артисі, профессор. 1943 жылдан КОКП мүшесі. 1930 ж. Ленинградтың сахна өнері институтын бітірді. 1927 жылдан фильмге тускен. Алғашқыда жас қыздардың рөлінде ойнады. 1934 жылдан оның өнер жолы С.А.Герасимовпен тығыз байланысты болды. Женя Охрименко, Наташа, Елена Кошевая, Петрушкова т.б. ролдерді орындап, орыстың ұлттық мінезін көрсетті. 1941 ж. "Маскарад" филімінде Нинаның рөлін орындады. 1944 жылдан ВГИК-те сабақ берді. КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. 2 орден, медальдармен марапатталды.
## Дереккөздер |
Иван Михайлович Майский (07.01. 1884, Кириллов қаласы, Вологда обылысы) - совет дипломаты, тарихшы, публицист, КСРО ғылым академиясының академигі. 1927 жылдан КОКП мүшесі. Революциялық қозғалысқа студент кезінен аралсты. 1903 ж. РСДЖП-ге кіріп, меньшивиктерден біржолата қол үзіп, 1922 жылдан дипломатиялық жұмысқа араласты. КСРО, АҚШ және Ұлыбритания үкіметтері басшыларының 1945 жылғы Қырым және Потсдам конферецияларына қатысты. 1935-37 ж. КСРО ОАК-не мүше, 1941-47 ж. КОКП ОК-не мүшелікке кандидат болды.
## Дереккөздер |
Қоңыртөбе – Итжон тауларының батыс бөлігіндегі шоқылы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданы Қарақұдық ауылының оңтүстік-шығысында 5 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 588 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 3 км-ге созылып жатыр, енді жері 1 км.
## Жер бедері
Беткейі көлбеу келген. Солтүстігінде Жетіқұдық, оңтүстігінде Ақбала, батысында Үш келіншек қоныстары жатыр.
## Өсімдігі
Сортаңды қызғылт қоңыр қиыршық топырақ жамылғысында селеу, қызғылт селеу, жусан, өлең, сұлыбас, бетеге, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Қотыртас – Сарыарқаның орталық бөлігіндегі тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Шет ауданы жерінде, Ақсу-Аюлы ауылынан солтүстікке қарай 20 км жерде орналасқан. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Алабұға және Талды өзендері аралығында 30 км-ге созылып жатыр, енді жері 7-8 км. Абсолюттік биіктігі 1071 м (Қазығұрт тауы).
## Жер бедері
Сай, жыра, шатқалдармен тілімденген бірнеше ұсақ шоқылардан тұрады. Солтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс беткейлерінде қорымтастың мол үйінділері кездеседі.
## Геологиялық құрылымы
Тас көмір жүйесінің гранитоид жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Шала дамыған қызғылт қоңыр топырақ жамылғысында жусан, бетеге, боз, қараған, т.б. бұталар өседі.
## Дереккөздер |
Майлыбұлақ - төменгі палеолит дәуіріндегі мустьер мәдениетіне жататын аңшы тайпалардың қонысы. Шымкент обылысы, Алғабас ауданы, Алғабас ауылына қатысты Қарасу қыстағынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде. 1963 ж. Қаз КСР ғылым академиясының палеолит отряды қазба жұмысын жүргізген. Бұл жерден әр түрлі еңбек құралдары - шақпақ тастар мен аңдардың сүйектері табылды.
## Дереккөздер |
Ковшов Николай Дмитриевич (07.11.1907 жылы туған, Мәскеу) - орыс кеңес актері, режиссер, педагог, Қазақ АКСР-ның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1965).
1941 жылдан КОКП мүшесі. ГИТИС-тің актерлік (1930) және театр зерттеу (1956) факультетін бітірді. 1930 жылдан Мәскеудің Көркем академиялық театрында қызмет етеді. В.Ивановтың "Бронепоезд 14-69", Н.Ф.Погодинның "Үшінші шабыт" (2-нұсқасы), А.Кронинның "Юпитер күледі", Н.В.Гогольдің "Ревизор", М.Горькийдің "Тоғышарлар" мен "Егор мен Булычов және басқалары " пьесаларын қойды. 1945 жылдан педагогикалық қызметпен шұғылданады (доцент 1967). ГИТИС - тің жанындағы қазақ, қабарда, мари, осетин, тәжік ұлттық студияларында сабақ берді. "Құрмет белгісі" орденімен, медальдармен мараппаталған.
Шәкірттері:
* Қазақ АКСР халық артисы Ы.Ноғайбаев,
* Қазақ АКСР-ның еңбек сіңірген артистері М.Байзақова,
* Т.Жайлыбеков т.б.
## Дереккөздер |
Құмбауыроба – Аққұмсағыз құмының солтүстік-шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысы Темір ауданы Шұбарқұдық кентінің оңтүстігінде 25 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 292 м, салстарымалы биіктігі 42 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 9 км-ге созылған, енді жері 4 км. Беткейі көлбеуленіп, жонды белеске ұласады. Шығысында Қарағандысай сайы, оңтүстігінде Төрткіл тауы, батысында Ақтоғай қыстауы жатыр.
## Өсімдігі
Сортаң, бозғылт қоңыр топырақ жамылғысында көкпек, бұйырғын, жусан, боз, селеу, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Ерлан Тоқтарханұлы Қожағапанов 1968 жылы 13 тамызда Алматы облысында дүниеге келген.
1992 жылы Қарағанды мемлекеттік университетін, 1999 жылы Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетін, 2006 жылы РФ Мемлекеттік Кеден комитетінің Кеден академиясын тәмамдаған.
* 1994-1997 жылдар аралығында «Қазкоммерцбанк» ААҚ басшы лауазымында жұмыс істеді.
* 1997-1998 жылдар аралығында - ҚР Транспорт және коммуникация министрлігінің «Қазақстан темір жолы» МТҚ бас басқармасының басшысы.
* 1998 жылдың мамырынан қарашасына дейін ҚР Қаржы министрлігі Салық полициясы комитетінің қаржы-экономикалық басқармасының басшысы қызметін атқарды.
* 2002 жылдың шілдесінен қазанына дейін ҚР Мемлекеттік кірістер министрлігінің Жамбыл облысы бойынша Кедендік бақылау департаментінің басшысы.
* 2002-2006 жылдар аралығында ҚР Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетінің Алматы қаласы бойынша Кедендік бақылау департаментінің басшысы.
* 2006 жылдың қарашасында Астана қаласы Алматы ауданының әкімі болып тағайындалды.
* 2007 жылдың тамыздан бастап Астана каласы әкімінің орынбасары.
* 2013 жылғы қаңтар айында Қазақстан Республикасы Спорт және дене шынықтыру істері агенттігінің төрағасы болып тағайындалды.
* 2014 жылдың 24 желтоқсанынан бастап Қазақстан Футбол федерациясының президенті
Кеден қызметінің полковнигі. ІІ дәрежелі «Айбын», «Құрмет» ордендерімен марапатталған
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Алаш баласы - айнаңа қара! Өмірбаян. Ерлан Тоқтарханұлы Қожағапанов |
Роман-Кош (укр. Роман-Кош, қырымтат. Roman Qoş, Роман Къош) — Қырым түбегіндегі ең биік шың. Қырым тауларының оңтүстік бөлігіндегі Бабуган-Яйла тау массивінде орналасқан. Негізінен әк тастардан түзілген.
## Дереккөздер |
Рона ойпаты (фр. Vallée du Rhône ) — Францияның оңтүстік-шығыс бөлігімен ағатын Рона өзенінің орта және төменгі ағысын бойлай орналасқан ойпатты өңір. Орталық Француз тау массиві мен Альпі таулары аралығында. Ұзындығы 300 вж-дей. Негізінен плейстоценнің аллювилік шөгінділерінен түзілген. Қоңыржай климаттық белдеуден субтропиктік жерортатеңіздік климатқа өтпелі аралықта орналасқан. Солтүстіктен соғатын мистраль желінің әсері байқалады. Жылдық жауын-шашын мөлшері 600—800 мм. Мәңгі жасыл бұталар араласқан жалпақ жапырақты орман жамылған. Халық жиі қоныстанған. Курорт және туризм аймағы. Негізгі қалалары:
ЛионАрльВалансАвиньон
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Portail du fleuve Rhône
* Vallée du Rhône : Un territoire de projet fortement agricole caractérisé par des cultures spécifiques(қолжетпейтін сілтеме)
* Marthe et le mythe de la Tarasque
* Transporteurs et propriétaires terriens en Gaule romaine |
Азия халықтары институты (АХИ), КСРО Ғылым академиясының Азия халықтары институты (1960 жылға дейін КСРО ғылым академиясының Шығыстану институты) – Шығыс елдерінің тарихын, экономикасын, әдебиетін, тілін зерттейтін ғылыми орталық; Совет Одағы ғылымдарының шығыс тану жөніндегі зерттеулерін үйлестіреді. Азия мұражайы, Шығыс елдерін зерттеушілер коллегиясы, Будда мәдениеті институты, Түркия зерттеу (Түркология) кабинеті (семинары) негізінде 1930 жылы қазанда Ленинградта құрылды. 1950 ж. КСРО ғылым академиясының Тынық мұхит институты АХИ құрамына енді. Сол жылдан бері АХИ Москвада жұмыс істейді. Ленинградта бөлімшесі бар. Институт Шығыс елдерінің ежелгі, орта ғасырлық, жаңа заман мен осы заманғы тарихының, экономикасы мен мәдениетінің аса маңызды мәселелерімен шұғылданады: Азия халықтарынвң ұлт-азаттық қозғалысын, Азияның халықтық демократия елдеріндегі социалистік құрылыстың тәжірбиесін зерттеуге, Шығыс елдерінің жазба ескерткіштерін жариялауға көп көңіл бөледі.
## Дереккөздер |
Азия социалистерінің конференциясы (АСК) – Азия мемлекеттерінің социалистік (социал-демократиялық) партияларының регионалдық бірлестігі. 1953 жылы құрылды. Бірлестікке Жапония, Израиль, Цейлон, Ливан, Малайзия, Индонезия, Бирма, Оңтүстік Вьетнам, Пәкістан, Непал, Индия социалистік партиялары енеді. АСК-ға енетін партиялардың 500 мыңдай мүшесі бар, штаб-пәтері Рангунда (Бирма). 1969 жылы АСК ауыр дағдарысқа ұшырады. Бас конференция 1956 жылдан бері шақырылмады, оның бюросы мен секретариаты да ешбір әрекет жасамады. У Ба Све (Бирма) бастаған АСК басшылары партияның қатардағы мүшелерінен оқшау қалды. Индонезияда, Бирмада, Пәкістанда және Непалда социалистік партияларға тыйым салынып, Оңтүстік Вьетнамда социалистік партияның күйреуі салдарынан соц. Партиялармен АСК-ның байланысы нашарлады. АСК-ның келісімпаздығы, реформизмі, коммунистік қозғалысқа қарсы шығу оның құлдырауына себепші болды. Бірлесткке енетін барлық партиялардан тек Жапония социалистік партиясы мен кейбір басқа партиялар империализмге қарсы тұрып, бейбітшілікті, демократияны, социалистік прогресті қолдап отырды.
## Дереккөздер |
Рафаэль Георг Кизеветтер (нем. Raphael Georg Kiesewetter von Weisenbrunn; 29.8.1773, Холлешау, — 01.01.1850, Баден) - австрияның музыка жазушысы әрі тарихшысы. 18030 жылы музыка теоритегі, әрі композитор Альберхтсбергерден сабақ алды. Музыка тарихындағы нидерланд мектебінің рөлі туралы зерттеу еңбегі үшін 1826 жылы Нидерланд академиясының сыйлығына ие болды. Рафаэль еуропаның орта ғасыр және араб музыкасының, көне заман музыка теориясын зерттеді. Оның 1842 жылы жазған «Араб музыкасы» атты ғылыми еңбегінде Әбу Наср әл-Фараби жайлы алғашқы деректер кездеседі.
## Дереккөздер |
Николай Матвеевич Кижнер (9.12.1867, Мәскеу — 28.11.1935, Мәскеу) – совет химик-органигі, КСРО Ғылыми академиясының құрметті мүшесі (1934, 1929 жылдан бастап коррпорация мүшесі). 1890 жылы Мәскеу университетін бітірген. В.Ф.Лугинин мен В.В.Марковниковтың шәкірті. 1903 жылғы Томск технологиялық институтының химия кафедрасының меңгерушісі. 1918 жылғы Мәскеудегі Анилтрест ғылыми-зерттеу институтының ғылыми жетекшісі. Николайдың полиметилен қатарындағы аминдер мен гидразиндерді зерттеулерінің ерекше маңызы болды. Циклдерді изомелдеу жөніндегі және аминдер мен гидраризиндердің катализдік ыдырау реакциясы карбонилдік қосылыстары көміртекке айналдыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар оның органикалық бояғыштар алу әдістерін зерттеулері анилин-бояғыштар өндірісінің дамуына зор әсерін тигізді.
## Дереккөздер |
Құдаяр – Ақшатау жотасының шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданы Дөненбай ауылының солтүстік-батысында 7 км жерде орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 1000 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 7 км-ге созылған, енді жері 2 км. Беткейі тік, тізбектелген жалды шоқылардан тұрады. Солтүстігінен Сарыбұлақ, оңтүстігінен Қалғұтты өзендері ағып өтеді. Батысында Алдаберген, шығысында Ақши қыстаулары бар.
## Дереккөздер |
Михаил Кильчичаков (21 қазан 1919 жыл, Тея — 23 тамыз 1990 жыл) - хакас совет драматургі, ақын. 1944 жылдан КОКП мүшесі. Максим Горький атындағы Әдебиет институтын бітірген (1953). Михаилдің әдеби қызметі 1947 жылдан басталады. Оның ұжымдастыру жайлы «Көктеу (1951)» , соғыстан кейінгі ауыл өмірі жайлы «Аю сайы» (1956), Компартияның шақыруымен ауылға аттанған өндіріс озаттарын суреттеген «Жапырақтар неге сарғаяды» (1961), «Тірі қан» (1962) және тағыда басқа өлеңдер жинағын шығарған. Ол осы еңбектері үшін «Құрмет белгісі орденімен» және басқа да медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Росс Джеймс бұғазы— Солтүстік Мұзды мұхиттың Канада жеріндегі (Бутия түбегі мен Кинг-Уильям аралы аралығында) бұғазы. Енсіз жері 55 км-дей. Ағылшын поляр зерттеушісі Дж. К. Росс есімімен аталған.
## Дереккөздер |
Майсаз – Нарын жотасындағы тау.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданы Балғын ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 25 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 2186 м.
## Жер бедері
Беткейлері нашар тілімденген, тау басы - қыратты үстірт. Тік келген солтүстік және шығыс беткей баурайында Күршім өзенінің оң саласы - Маралды өзені ағып өтеді.
## Геологиялық құрылымы
Тау девон дәуірінің туф және эффузивтік тау жыныстарынан түзілген. Беткейлерінде гранит интрузивтері де кездеседі.
## Өсімдігі
Солтүстік беткейінде қылқан жапырақты, батыс және оңтүстігінде қайың, көк теректен тұратын шағын орман шоқтары кездеседі. Жоғарғы белдеулерде және тау басында альпілік шалғындар қалыптасқан.
## Дереккөздер |
Баяхмет Жұмағали Майғарин (29.11.1934, Петропавл қаласы) - қазақ совет маетматигі.
1958 ж. С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген. 1958-60 ж. Қаз.КСР ғылым академиясының Автоматика мен телемеханика инститтутының аспирантурасында оқыды. 1963-65 ж. Қаз.КСР ғылым академиясының жоғарыда атлаған секторында кіші ғылыми қызметкер, ал 1965 ж. Қаз. КСР-ның Математика және механика институтының аға ғылыми қызметкері болды. 1975 ж. физика-математика ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. Майғарин - 20-дан астам ғылыми еңбектердің авторы. Бұл еңбектері дифференциалдық теңдеулер шешімінің орықтылығы мен автоматты басқарудың сызықтық емес жүйелерін зерттеуге арналған.
## Дереккөздер |
Осы қуатты спорт сайысында ескекшілер күшті және жақсы бапта болуға тиіс. Жарыс аяаусыз болуы мүмкін – ол әдетте мәреде титықтататын айқаспен бітеді.
## Сайыстың барысы
* Ескекшілер қайықта қозғалыс бағытына арқасымен отырады және жылдамдықты үдету үшін барынша шапшаң еседі.
* Жарыстар өзендер мен көлдерде әртүрлі арақашықтықта өткізіледі.
* Есуден олимпиада жарыстары 2 шақырым (1,4 миль) тіке арақашықта өткізіледі. Арақашықтық жолдарға бөлінген және әр қайық өз жолымен қозғалуға тиіс.
* Жарыстың басында қайықтар понтондар деп аталатын кішкентай пирстардың жанындағы сызыққа қатарласады.
* Мәре сызығын бірінші болып қиып өткен қайық ұтқан болып саналады
## Ашық және жұптасып есу
Есу жарыстары екі түрге бөлінеді. Бір ескекпен есу ашық есу деп аталады, екі ескекпен есу – жұптасып есу. Ашық және жұптасып есу жарыстарында қайықта екі, төрт немесе сегіз ескекшілер болады. Сондай-ақ жеке ескекшілер үшін жұптасып есу жарыстары да өтеді.
## Жалғыз әрекет ете отырып
Қайықтағы барлық ескекшілердің мүмкіндігінше қайықты суда тезірек итермей отырып, біркелкі есу өте маңызды. Егер қайықта бағдар ұстаушы болмаса, басқа ескекшілер артқы ескекшіні бағдарға алады. Жұптасып және ашық есуде де ескектер ұштарында күрекшелері бар, жеңіо болады.
## Дереккөздер |
Абдул Мүсілім Магомет Магомаев (18.09.1885, Грозный, - 28.07.1937, Нальчик) - азербайжан совет композиторы, дирижер, музыка саласының және қоғам қайраткері, Азерб.КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері.
Азербайжан музыка театрын ұйымдастырушылардың бірі. 20-30 жылдары Азербайжан Халық Ағарту Комисариаты жанындағы өнер бөлімінің меңгерушісі, Баку радио музыка редакциясының жетекшісі әрі М.Ф.Ахундов атындағы опера және балет тетарында дирижер болды. Ол ұлттық ән өнері мен еуропа музыксын үндесітурге ат салысқан азербайжан композиторларының бірі.
## Еңбектері
"Исмаил шаһ" операсының, "Бостандық алған азербайжан қызының биі", "Азербайжан даласында", "Марш РБ-8" атты симфониялық пьесалардың, әндердің, спектакльдер мен фильімдер музыксының авторы. Азербайжан шаруаларының бостандық үшін күресін бейнелейтін "Наргиз" операсы Магомаев шығармаларының биік шыңы болды.
## Дереккөздер |
Абдул Мүсілім Магомет Магомаев (18.09.1885, Грозный, - 28.07.1937, Нальчик) - азербайжан совет композиторы, дирижер, музыка саласының және қоғам қайраткері, Азерб.КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері.
Азербайжан музыка театрын ұйымдастырушылардың бірі. 20-30 жылдары Азербайжан Халық Ағарту Комисариаты жанындағы өнер бөлімінің меңгерушісі, Баку радио музыка редакциясының жетекшісі әрі М.Ф.Ахундов атындағы опера және балет тетарында дирижер болды. Ол ұлттық ән өнері мен еуропа музыксын үндесітурге ат салысқан азербайжан композиторларының бірі.
## Еңбектері
"Исмаил шаһ" операсының, "Бостандық алған азербайжан қызының биі", "Азербайжан даласында", "Марш РБ-8" атты симфониялық пьесалардың, әндердің, спектакльдер мен фильімдер музыксының авторы. Азербайжан шаруаларының бостандық үшін күресін бейнелейтін "Наргиз" операсы Магомаев шығармаларының биік шыңы болды.
## Дереккөздер |
Иван Васильевич Мушкетов (1850 жылы 9 қаңтар, Ресей, қазіргі Волгоград облысы Алексеевская станциясы – 1902 жылы 10 қаңтар, Санкт-Петербург) – орыс геологы және географы, Түркістан өлкесін алғаш зерттеушілердің бірі. Санкт-Петербург тау-кен институтын бітірген (1872). 1874 жылы Түркістан генерал-губернаторының жанындағы ерекше тапсырмалар бөлімінде қызмет істеген. 6 рет ғылыми-зерттеу экспедицияларына қатысып, Тянь-Шань, Жоңғар (Жетісу) Алатауы, Памир-Алтай тауларын зерттеді. Түркістан өлкесінің картасын түзетіп, толықтыруға ат салысты. Орта Азия тау тізбектерінің орографиялық құрылысы туралы бұрынғы түсінік өзгертіліп, Тянь-Шань мен Памир-Алай тауларының солтүстікке қарай иілген ендік доғалардан тұратындығын анықтады. 1884 ж. Г.Д.Романовскиймен бірге Түркістанның тұңғыш геологиялық картасын жасады. Арал Қарақұмының шығу тегін, Каспий теңізі. деңгейінің көтерілу мөлшерін зерттеп, Батыс Қазақстанда геологиялық және географиялық бақылаулар жүргізді. Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань тауларының жүйесін, оның мұз басуын, тау етектеріндегі жазық жерлер мен жота аралық аңғарлар мен ойыстарды сары топырақты және саздақ балшықты жерлердің пайда болуындағы метеорологиялық жағдайын зеттеді.
1887 ж. Верныйға келіп, жер сілкіну себептерін және оның зардаптарын анықтады. Өлкедегі зерттеулерін 2 томдық “Түркістан” деп аталатын еңбегінде қорытындылады. Бұл еңбекте аймақтың тұңғыш геологиялық және орографиялық толық сипаттамасы берілді. Мушкетов әр жылдары Оңтүстік Оралда, Кавказда геологиялық және кен барлау жұмыстарымен айналысты. 2 томдық “Физикалық геология” атты теориялық еңбегі жарияланған. Мушкетов құрметіне Сібірдегі тау, Тянь-Шаньдағы мұздық аталған.
## Шығармалары
* Туркестан, т. 1 – 2, СПб., 1886 – 1906; Физическая геология, ч. 1 – 2, СПб., 1888 – 91;
* Геологические исследования в Киргизской степи в 1814, Тр. Геол. ком., т. XІV, ғ5, 1896. |
Аббасов Әбдікәрім (1920, Қырғызстан, Қаракөл - 27.8.1949) - қоғам қайраткері, Үш аймақ төңкерісі басшыларының бірі. Ұлты - ұйғыр. Әке-шешесі 1927 ж. Шыңжаңға қоныс аударады. 1938 ж. Шыңжаң интернатында оқып жүрген кезінде Аббасов Сауандағы лагерьге айдалды (1941). 1942 ж. Құлжадағы қыздар орта мектебінде мұғалім, аймақтық әкімшілікге аудармашы болып жұмыс істеді. 1944 ж. Құлжадағы Үш аймақ көтерілісіне катысты. Үш аймақ Уақытша үкіметінің мүшесі, Ішкі істер жөне үгіт-насихат министрі, 1945 ж. сөуірде Үш аймақ ұлттық армиясының саяси комиссары, 1946 ж. Шыңжаң аймағындағы бірлескен үкіметінің мүшесі, бас хатшысының орынбасары болды. Сол жылы желтоқсанда Нанкиндегі жалпыхалықтық кұрылтайға қатысты. 1948 ж. Шыңжан Бейбітшілікті қорғау демократиялық одағының мүшесі. Ақпарат басқармасының бастығы болып тағайындалды. 1949 ж. ұшақ апатынан қаза тапты.
## Дереккөздер |
Никола Никитич Пальгов (10.12.1889, Ресей, Тамбов губерния Павлодарка селосы. – 2.6.1970, Алматы қаласы) – география ғылымдарының докторы (1951), гляциолог, Қазақ ССР ҒА академигі.
* Профессор (1952) Қазақстан Ғылым Академиясының академигі (1954)
* Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1959).
* Мәскеу құрылыс училищесін (1913) және Бүкілодақтық сырттай оқыту институтын бітірген.
* КСРО география қоғамының құрметті мүшесі (1960) және Қазақ бөлімшесінің төрағасы (1952–1970)
* Қазақстан Ғылым Академиясы неогр. секторының меңгерушісі (1945–1962).
## Зерттеулері
Оның зерттеу нысаны - қазіргі таңда кең танылған, әбден зерттелген Алматы маңындағы Тұйықсу мұздығы. Одан кейінгі уақытта Үлкен Алматы, Шелек өзендерінің жоғарғы жанындағы мұздықтарда және Іле Алатауы мұздықтарында әртүрлі аспаптармен зерттеу әдістері арқылы бақылау жүргізіп, бұрын - соңды белгісіз болған ірі мұздану түйіндерін ашты. Оңтүстік Тянь - Шаньдағы Көкшалтау мен Теріскей Алатауы жоталарындағы мұздықтарға сипаттама жасады. Нәтижесінде бірнеше мақаласы мен "Іле Алатауының қазіргі мұздануы" монографиясы жарық көрді. Бұл зерттеулері әрі қарай Жетісу (Жоңғар) Алатауы мен Күнгей Алатауына жасалған экспедициялармен жалғасты. Н.Н.Пальговтың ғылыми еңбектерінің барлығы жеке бақылаулары мен зерттеу материалдарына негізделген.
Іле Алатауы мұздықтарын зерттеудегі еңбектерінің нәтижесінде 1956 жылы Н.Н.Пальгов басқарған Қазақстан ҒА-ның География секторы - гляциология саласы бойынша Халықаралық геофизикалық жыл үздігі болды.Экспедициялық тәжірибесі мол ғалым мұздықтар динамикасының метеорологиялық факторларға тәуелділігін анықтады. Сонымен қатар Қазақстанды елтану бағытында қарастырып, өзендер мен көлдерін зерттеді. Көптеген ғылыми қоғамдардың мүшесі болды, соның ішінде Ұлыбританиядағы Гляциология қоғамы да бар. Н.Н.Пальговтың сіңірген еңбегі мен қызметі ескеріліп, Іле Алатауы және Полярлық Орал жоталарындағы мұздықтарға аты берілді.
## Ғылыми жұмыстар
«Опыт исследования ледников Заилийского Алатау» тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Қазақстанда гляциология ғылымының негізін салушылардың бірі болды. Жетісу, Сыр-дария облыстары жерін алғашқылардың бірі болып топографиялық картаға түсірді. 250-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 3 монографияның авторы. Тянь-Шаньдағы екі мұздық, Полюстік Оралдағы бір мұздық Пальгов есімімен аталады. |
Садақ ату — мергендік спортының бір түрі. 1900 жылдан бері - жазғы Олимпиада ойындарының тізіміне кірген. Шыдамдылық, жүйке мықтылығы, өткір көз және қуатты қол – осының барлығы садақпен атқанда жеңіске жету үшін қажет. Бүгінгі күні осы спорт түрімен әлемгнің 140 елінде айналысады, ал садақ ату көп күшті қажет ететін, соңғы жебеге дейін жалғасатын жарыс. Садақ ату халықараралық федерациясы (ФИТА) 1931 ж. құрылды.
Садақ ату адамзат қоғамы дамуының алғашқы кезінен аң аулауда, сондай-ақ оқпен атылатын қарулар шыққанға дейін соғыста кеңінен қолданылған. Садақ тарту башқұрт, қырғыз, бурят, қазақ, т.б. халықтардың жамбы ату, алтын қабақ, теңге ату сияқты ұлттық ойындарында кең таралған.
Қазақстанда садақ тарту спорты 1967 жылдан дами бастады. Қазақстандық В.Шин КСРО командасы құрамында (М-1 жаттығуына) 1986 ж. Еуропа чемпионы болды. А.Кислицин КСРО біріншіліктерінің бірнеше дүркін жеңімпазы және КСРО халықтары 7-спартакиадасының жүлдегері; сонымен бірге КСРО кубогін жеңіп алды (1979 — 81). Ал И.Леонова КСРО біріншілігінің жеңімпазы атанса (1979), 13-ші Азия ойындарының қола жүлдегері (1998) және әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1997) болды. С.Мурнов “Буревестник” құрама командасының сапында 1981 ж. КСРО кубогін жеңіп алды және командалық құрамда КСРО біріншілігінің алтын медаліне ие болды. В.Шикарев әлем чемпионы (1989) және күміс жүлдегер (1991) атанып, әлем рекордын жаңартты (1991). Әйелдер командасы 1995 — 96 ж., ерлер командасы 1995 ж. Гран-при жарысында Еуропаның күміс жүлдесіне ие болды. М.Елисеев жастар арасында жабық залда әлем рекордын жаңартты (1999). С.Мартынов (1995) және О.Пилипова (2004) Азия чемпиондары атанды.
## Сайыстың мақсаты
Садақ ату жарысы ғимаратта не көшеде болсын әрқилы арақашықтықтарда өткізіледі. Сондай-ақ әртүрлі ату түрлері болады. Нысанаға садақ атуда ойыншылар нысанаға бірнеше жебеден жібереді. Содан кейін нысана жаңа арақашықтыққа жылжытылады, мергендер оған қайтадан жебелер жібереді. Далада садақ атқан кезде мергендер кезекпен қозғала отырып, статикалық (қозғалмайтын) нысаналарға атады, олар кейде аңдар пішінде болулары мүмкін.
Садақ атудан әйелдер үшін нысана 30, 50, 70 м, ерлер үшін 30, 50, 70, 90 м қашықтыққа қойылады. Жарыс бағдарламасына сәйкес мерген 72 жебе тартады. Әр команда құрамында 4 адам болады да, оның үшеуінің нәтижесі есепке алынады. Садақ атудың классикалық және еркін тәсілдері бар. Классикалық түрінде мерген нысанаға бір қырымен, ал еркін тәсілде өзіне қолайлы жағдайда тұрып cадақ атады.
* Мергендер нысанаға жіберу үшін садақты пайдаланады.
* Нысана шеңберлер жиынтығынан тұрады және әр шеңберге әртүрлі ұпайлар саны беріледі.
* Ең көп ұпай санын жинаған ойыншы ұтады.
* Мергендер жарысқа бір кіргенде үш немесе алты жебе атады. Осындай бір кіру «энд» деп аталады. «Эндтер» раундты құрайды. Жарыстарда эндтер саны әртүрлі болуы мүмкін. Спорт кещендерінде өткізілетін матчтарда 20 эндтен болады.
* Мергендер команда бойынша бастайды. Оларға ату үшін шектелген уақыт беріледі.
* Жебе жіберіле салысымен, ойыншылардың ұпайлары санала бастайды.
## Қажетті мәлімет
Садақтар бір раундта 36 жебеге дейін жібереді. Жебелер не алюменийден, не көмір графитінен жасалған және қорамсақты барлық мергендер тақып жүреді. Садақ салмағы бойынша берік әрі жеңіл көміртек талшығы және алюмений сияқты материалдардан жасалған.
## Садақшының жарағы
Садақшының жарағына кіретін нәрселері: жебе салынған қорамсақ, қолды жебеден сақтайтын жапсырма, садақ тартатын, қолды сақтайтын қолғап немесе саусақ киер.Садақ пен же-бені қолға алмас бұрын тәжірибелі бапкердің басқаруымен міндетті түрде алдын-ала дайындықтан өту қажет.
## Нысана
Садақ атуға арналған нысана есілген сабаннан жасалған ортасы жерден 1,3 м биікте тұратын қалқанға немесе тұғырға бекітіледі. Нысанаға бес түрлі қою бояумен боялған дөңгелене сызылған қағаз жапсырылады. Әр шеңбердің сыртқы және ішкі аймағы бар жебенің қай аймаққа тиюі ұпайдың санын білдіреді. Сыртқы аймаққа тисе, 1 ұпай, ішкі аққа тисе, 2 ұпай, тағы сол сияқты, ең ортадағы алты аймаққа тиізген садақшы 10 ұпай алады.Нысананы атуға арналған қазіргі үлкен садақ пен жебенің негізгі бөлшектері.
## Дереккөздер |
Садақ ату — мергендік спортының бір түрі. 1900 жылдан бері - жазғы Олимпиада ойындарының тізіміне кірген. Шыдамдылық, жүйке мықтылығы, өткір көз және қуатты қол – осының барлығы садақпен атқанда жеңіске жету үшін қажет. Бүгінгі күні осы спорт түрімен әлемгнің 140 елінде айналысады, ал садақ ату көп күшті қажет ететін, соңғы жебеге дейін жалғасатын жарыс. Садақ ату халықараралық федерациясы (ФИТА) 1931 ж. құрылды.
Садақ ату адамзат қоғамы дамуының алғашқы кезінен аң аулауда, сондай-ақ оқпен атылатын қарулар шыққанға дейін соғыста кеңінен қолданылған. Садақ тарту башқұрт, қырғыз, бурят, қазақ, т.б. халықтардың жамбы ату, алтын қабақ, теңге ату сияқты ұлттық ойындарында кең таралған.
Қазақстанда садақ тарту спорты 1967 жылдан дами бастады. Қазақстандық В.Шин КСРО командасы құрамында (М-1 жаттығуына) 1986 ж. Еуропа чемпионы болды. А.Кислицин КСРО біріншіліктерінің бірнеше дүркін жеңімпазы және КСРО халықтары 7-спартакиадасының жүлдегері; сонымен бірге КСРО кубогін жеңіп алды (1979 — 81). Ал И.Леонова КСРО біріншілігінің жеңімпазы атанса (1979), 13-ші Азия ойындарының қола жүлдегері (1998) және әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1997) болды. С.Мурнов “Буревестник” құрама командасының сапында 1981 ж. КСРО кубогін жеңіп алды және командалық құрамда КСРО біріншілігінің алтын медаліне ие болды. В.Шикарев әлем чемпионы (1989) және күміс жүлдегер (1991) атанып, әлем рекордын жаңартты (1991). Әйелдер командасы 1995 — 96 ж., ерлер командасы 1995 ж. Гран-при жарысында Еуропаның күміс жүлдесіне ие болды. М.Елисеев жастар арасында жабық залда әлем рекордын жаңартты (1999). С.Мартынов (1995) және О.Пилипова (2004) Азия чемпиондары атанды.
## Сайыстың мақсаты
Садақ ату жарысы ғимаратта не көшеде болсын әрқилы арақашықтықтарда өткізіледі. Сондай-ақ әртүрлі ату түрлері болады. Нысанаға садақ атуда ойыншылар нысанаға бірнеше жебеден жібереді. Содан кейін нысана жаңа арақашықтыққа жылжытылады, мергендер оған қайтадан жебелер жібереді. Далада садақ атқан кезде мергендер кезекпен қозғала отырып, статикалық (қозғалмайтын) нысаналарға атады, олар кейде аңдар пішінде болулары мүмкін.
Садақ атудан әйелдер үшін нысана 30, 50, 70 м, ерлер үшін 30, 50, 70, 90 м қашықтыққа қойылады. Жарыс бағдарламасына сәйкес мерген 72 жебе тартады. Әр команда құрамында 4 адам болады да, оның үшеуінің нәтижесі есепке алынады. Садақ атудың классикалық және еркін тәсілдері бар. Классикалық түрінде мерген нысанаға бір қырымен, ал еркін тәсілде өзіне қолайлы жағдайда тұрып cадақ атады.
* Мергендер нысанаға жіберу үшін садақты пайдаланады.
* Нысана шеңберлер жиынтығынан тұрады және әр шеңберге әртүрлі ұпайлар саны беріледі.
* Ең көп ұпай санын жинаған ойыншы ұтады.
* Мергендер жарысқа бір кіргенде үш немесе алты жебе атады. Осындай бір кіру «энд» деп аталады. «Эндтер» раундты құрайды. Жарыстарда эндтер саны әртүрлі болуы мүмкін. Спорт кещендерінде өткізілетін матчтарда 20 эндтен болады.
* Мергендер команда бойынша бастайды. Оларға ату үшін шектелген уақыт беріледі.
* Жебе жіберіле салысымен, ойыншылардың ұпайлары санала бастайды.
## Қажетті мәлімет
Садақтар бір раундта 36 жебеге дейін жібереді. Жебелер не алюменийден, не көмір графитінен жасалған және қорамсақты барлық мергендер тақып жүреді. Садақ салмағы бойынша берік әрі жеңіл көміртек талшығы және алюмений сияқты материалдардан жасалған.
## Садақшының жарағы
Садақшының жарағына кіретін нәрселері: жебе салынған қорамсақ, қолды жебеден сақтайтын жапсырма, садақ тартатын, қолды сақтайтын қолғап немесе саусақ киер.Садақ пен же-бені қолға алмас бұрын тәжірибелі бапкердің басқаруымен міндетті түрде алдын-ала дайындықтан өту қажет.
## Нысана
Садақ атуға арналған нысана есілген сабаннан жасалған ортасы жерден 1,3 м биікте тұратын қалқанға немесе тұғырға бекітіледі. Нысанаға бес түрлі қою бояумен боялған дөңгелене сызылған қағаз жапсырылады. Әр шеңбердің сыртқы және ішкі аймағы бар жебенің қай аймаққа тиюі ұпайдың санын білдіреді. Сыртқы аймаққа тисе, 1 ұпай, ішкі аққа тисе, 2 ұпай, тағы сол сияқты, ең ортадағы алты аймаққа тиізген садақшы 10 ұпай алады.Нысананы атуға арналған қазіргі үлкен садақ пен жебенің негізгі бөлшектері.
## Дереккөздер |
«12 жылдық құлдық» (ағылш. 12 Years a Slave) — режиссер Стив Маккуинидің Джона Ридлидің сценарийіне сүйене отырылып түсірілген тарихи кинодраммасы. Кино алғашқы рет 2013 жылы 30 тамызда Теллуридегі кинофестивальда шықты. АҚШ-та 2013 жылы 18 қазанда, Ұлыбританияда 2014 жылдың 24 қаңтарында, Ресейдегі премьерасы 2013 жылдың 12 желтоқсанында болды.
## Сюжеті
1841 жылы Соломон Нортапты достары өздерімен бірге циркпен саяхатқа шақырады.Алайда біраз уақыт өтеннен кейін ол іш киіммен суық камерада жатып, достары оны қашқын құл оны Платт есебінде әкелгенін түсінеді.Кейін оны Жаңа Орлеан қаласына келіп Платта атап,өз атын ұмыттырады.Ол жаңа жайсан Уильям Фордтың қол астында болып,біраз уақыттан кейін еңбегі үшін скрипканы сыйға алады.Джон Тибитс оның осы сыйлығына қарап,оны жиіркене бастайды.Тибитсо пен Нортап арасында өшпенділік пайда болып,ұрыспен бітеды,Оны Тибитс достарымен асып тастамақшы болғанда құтқарып,Эппса сатады.Эппстің қол астында жүргенде ол Пэтсимен және Эппстің әйелімен танымсады.Кейін Эппстің Пэтсиді зорлағанын және оның әйелі Мэриді оны Пэтсиге қызғанатыны жайлы біледі.Кейін тойда скрипка тарту арқылы Нортап достарына хат жазып жіберетін ақша тауып,оны Армсби арқылы жібереді.Алайда рмсби осы жайлы Эппске айтып, хатты өртейді.Пэтсидің біраз уақытқа жоғалғаны үшін Эппс ауыр жаза қолданады.Нортап жұмыс үстінде құлдықты жек көретін Басспен танысады.Соломон одан достарына хат жазу жайлы көмек сұрап,Басс оған көмектеседі.Біраз уақыттан кейін аймақ шерифі Паркер келіп,Нортапқа сұрақ қоя бастайды.Нортап оны Саратоги-Спрингстан танитын болғандықтан,12 жылдық құлдығы аяқталғанын түсінеді.Соломон отбасына қайтып,оның атасыны құраметіне қойылған аты бар немересі бар екенін біледі,
## Рөлдерде
* Чиветел Эджиофор — Соломон Нортап
* Майкл Фассбендер — Эдвин Эппс
* Люпита Нионго — Пэтси
* Сара Полсон — Мэри Эппс
* Пол Дано — Джон Тибитс
* Бенедикт Камбербэтч — Уильям Форд
* Элфри Вудард — госпожа Гарриетт Шоу
* Брэд Питт — Сэмюэл Басс
* Пол Джиаматти — Теофилус Фриман
* Гаррет Диллахант — Армсби
* Рут Негга — Селеста
* Одиперо Одуйе — Элиза Нортап
* Кувенжаней Уоллис — Маргарет Нортап
* Дуайт Генри — дядя Абрам
* Скут Макнэйри — Браун
* Таран Киллам — Хэмилтон
* Крис Чок — Клеменс Рэй
## Дереккөздер |
Майтөбе – Қастек жотасының солтүстік сілемінде орналасқан тау.
## Географиялық орны
Алматы облысы Жамбыл ауданы Жамбыл ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 км жерде. Абсолюттік биіктігі 2568 м.
## Геологиялық құрылымы
Плиоцен кезеңінде пайда болған Майтөбенің жер қыртысы гранит, әктас, тақтатастан түзілген.
## Жер бедері
Беткейлері тіктеу және солтүстікке қарай кертпештеліп тауалды жазығына ұласады. Шоқының басы күмбез тәрізді. Шығыс және оңтүстік беткейлері тік шатқалды, батыс беткейі көлбеуленген. Тау бөктерінен Таутекесай, Майбұлақ, Қарасу, т.б. өзендер бастау алады. Шығыс беткейінің етегінде Майбұлақ қонысы жатыр. Тауалды жазығында аудан орталығы Ұзынағаш, сондай-ақ Қарғалы, Ынтымақ, Сарыбай би, Қайназар, т.б. ауылдар орналасқан.
## Өсімдігі
Тауалдының қызғылт қоңыр, қара топырағында алма, өрік, жеміс ағаштары және астық тұқымдас тау шалғындары өседі.
## Дереккөздер |
«Ине ұшында» немесе Трейнспоттинг (ағылш. Trainspotting) — британдық режиссер Дэнни Бойлдың фильмі
## Сюжет
Фильмнің өң бойында төрт дос жайлы айтылады. Олардың барлығы есірткіге тәуелді. Әңгіме Марк Рентонның атынан жүргізіліп, кезек-кезе олрдың қаситтрі де ашылады. Кино соңына Марк Рентон өзінің өмірлік жолын ауыстыратын мүмкіндік туады.
## Рөлдерде
* Юэн Макгрегор — Марк Рентон («Сары»)
* Юэн Бремнер — Дэниел Мерфи
* Джонни Ли Миллер — Саймон Уильямсон
* Роберт Карлайл — Фрэнсис Бегби
* Кевин Маккидд — Томми Маккензи
* Келли Макдональд — Диана
* Питер Маллан — Свони
* Джеймс Космо — мистер Рентон
* Айлин Николас — миссис Рентон
* Сьюзэн Видлер — Эллисон
* Полин Линч — Лиззи
* Ширли Хендерсон — Гейл
* Ирвин Уэлш — Майки Форрестер
## Дереккөздер |
«Сәби» (ағылш. The Kid) — режиссер Чарли Чаплиннің алғашқы толықметражды режиссерлік жұмысы, 1921 жылы түсірілген отбасылық дыбыссыз американдық фильмі.
## Сюжеті
Жалғыз басы ана өзінің жаңа туған баласын қымбат көлік ішінде тастайды,алайда оны ұрлар ұрлап кетеді.Ұрылр бала бар екенін байқап.қоқыс жәшігіне тастайды да оны Кезбе тауып алады.Кезбе түрлі амалдар жасағанымен баланы ешкімге бере алмайды.Кейін оны өз үйіне апарады.Арада бес жыл өткеннен кейін Кезбе мен бала әке мен бала сияқты тұрып күн көрісін ұрлаумен,түрлі қылмыстық іс-әрекеттермен жалғастырады.Оларды бір күні полиция қызметкерлері ұстайды да,олар қашып шығады.Бала бір күні ауырып,Кезбе дәрігер шақыртады.Дәрігер баланың заң жүзінде асыранды емес екенін біліп,хабарлайды.Қашқында жүрген Кезбеден баланы сол үйдің иесі алып,оның қазіргі кезде әртіс анасына хабарлама бойынша алып барады.Кейін кезбені де бала мен анға полиция қызметкерлері алып барады.
## Ролдерде
* Карл Миллер — Адам
* Эдна Пёрвиэнс — Ана
* Джеки Куган — Бала не сәби
* Чарли Чаплин — Кезбе
* Том Уилсон (актёр) — полиция қызметкері
* Альберт Остин — ұры
* Нелли Блай Бейкер — Slum nurse
* Генри Бергман — Night shelter keeper
* Фрэнк Кампео — Welfare officer
* Блисс Шевалье — Extra in wedding scene
* Фрэнсис Кокрэн — Extra in reception scene "
* Элси Кодд — Extra in alley scene
* Эстель Кук — Extra in wedding scene
* Лиллиан Крэйн — Extra in wedding scene
* Дэн Диллон — Bum
* Филип Д'Онч — Extra in wedding scene
* Флоретт Фолкнер — Extra in wedding scene
## Альтернативті атаулары
* Brzdac — Польша
* Chaplinin poika — Финляндия
* Chaplins pojke — Швеция
* Charlot kai to hamini, O — Грекия (reissue title)
* Chico, El — Испания
* Der Vagabund und das Kind — Германия
* Garoto de Charlot, O — Португалия
* Garoto, O — Бразилия
* Gosse, Le — Франция
* Hamini, To — Грекия (reissue title)
* Kid, Le — Франция
* Monello, Il — Италия
* Mortakos, O — Грекия
* Xicot, El — Испания |
Ғанижан Абдурахманович Абдурахманов (1925 жылы туған, Ферғана қаласында) – түрколог, өзбек тілінің маманы, филология ғылымының докторы, профессор, Өзбек КСР ғылым академиясының корр. мүшесі (1967). Ферғана мемлекеттік педагогикалық институтының тіл және әдебиет факультетін бітірген (1946). Өзбек КСР ҒА Тіл және әдебиет ин-тының сектор меңгерушісі (1958 – 1966). «Өзбек әдеби тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисінің жүйесі» деген тақрыпта докторлық диссертация қорғаған (1960). Өзбек тілі мен көне түркі тілдерінің синтаксисі туралы ондаған ғылыми еңбектің авторы. Ғанижан Түрік тіл білімі қоғамнының Анкарада өткен 2-конгресінде (1966) «Өзбек тілі синтаксис жүйесінің дамуы туралы» баяндама жасаған.
## Дереккөздер |
Айтмухамед Абдоллаұлы Абдулин (29. 11. 1924 ж., Улытау ауылы, Петропавлов уезі, Акмола губерниясы, Қырғыз АКСР, РКФСР – 12 маусым 2010, Алматы) ) – қазақ совет геологы. Геология-минералогия ғылымының докторы (1971), профессор (1973), Қазақстан ҒА академигі (1979).
В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институтында қызмет істеді (1960 – 61). Қазақ ССР ғылым академиясының геология ғылымдар институтында ғылыми секретарь болды. (1961 – 64); 1964 жылдан институт директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары. Мұғалжар комплексті энциклопедиясының басшысы (1970).
Халықаралық Инженер Академиясының және ҚР Ұлттық Инженер академиясының академигі, Башқортстан Республикасының ғылым академиясының құрметті академигі, Оңтүстік Каролина Университетінің (АҚШ) профессоры, Тараз, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеттерінің құрметті профессоры, Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің профессоры.
Бірнеше кен белгілерін ашты; көптеген ғылыми еңбектердің авторы, оның ішінде
* «Орталық Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлігінің турмалиндік формацияларының геологиясы» (1961),
* «Мұғалжардың геологиясы» (1970) деген монографиялары бар.
## Дереккөздер |
Майтөбе – Ұлытау тауларының оңтүстігінде орналасқан тау.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданы Қарсақбай кентінен батысқа қарай 20 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 628 м. Ұзындығы мен ені 2-1,5 км шамасында.
## Геологиялық құрылымы
Жер қыртысы протерозойдың тақтатас, кварцит, порфирит және туфты тау жыныстарынан түзілген.
## Жер бедері
Беткейлері сай-жыралармен тілімденген. Олардан Сарысай, Шоқырсай өзендері бастау алады. Солтүстік беткейінде қайнар көздері көп. Шығысында өзімен аттас қыстау орналасқан.
## Өсімдігі
Бөктеріндегі қиыршықтасты бозғылт қоңыр топырағында ұшқат, боз, бидайық, т.б. астық тұқымдас шөптесіндер өскен. Алабы мал жайылымына қолайлы.
## Дереккөздер |
Авангард мыс-колчедан кен орны – Ақтөбе облысының Мұғалжар тауында, Ор өзенінің сол жақ жағасында 1968 жылы ашылған мыс-колчедан кені.
## Геологиялық құрылымы
Авангард мыс-колчедан кен орны гидротермалдық процестерден құрамы өзгерген диабаз-спилит жыныстарын солтүстік-батыс бағытта кесіп өтетін жарылыс зонасы бойында орналасқан. Линза формасы 10 шақты руда денелері іргелес жыныстардың тақтатастығы мен жолақтығын сәйкес болып келеді. Кен орны әлі зерттеліп, барланып бітпесе де (1969), кен қоры мен оның сапасы жоғары бағаланды.
## Құрамы
Кен рудаларының негізгі компоненттері – мыс (1,5 – 2,5%), мырыш (1,1 – 1,5%), күкірт (15 – 40%). Олардың мыс балқыту зауыттарына жақын орналасқандықтан Авангард мыс-колчедан кен орнының халық шаруашылығында мәні зор.
## Дереккөздер |
Вохид Абдуллаев (1912 ж., Самарқан – 1985 ж.) – өзбек совет жазушысы, ғалым, Өзбекстан КСР ғылым академиясының академигі.
Ферғана педагогикалық институтын бітірген. 1944 жылдан бастап Самарқан мемлекеттік университетінде лекция оқиды, 1963 жылдан 1970 жылға дейін осы университеттің ректоры. «Науаи Самарқанда» деген зерттеуі үшін филология ғылымының кандидаты (1951), (17 –18 ғасырлардағы Хорезмдегі өзбек әдебиеті» (1959) атты еңбек үшін филология ғылымының докторы дәрежесін алды. Абдуллаев Өзбекістан КСР Жоғарғы Советінің (6 – 7 шақырылуы) депутаты.
Қайтыс болғанға дейін (1985 ж.) А.Навои атындағы Самарқан мемлекеттік университетінде өзбек әдебиеті кафедрасын меңгерді.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.