text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Үстірт Артезиан Алабы– Маңғыстау түбегінен Арал теңізіне дейінгі аймақты қамтитын жер асты суы бар өңір. Ауданы 270 мың км². Алап шығысында Қарақалпақстанмен және оңтүстігінде Түрікменстанмен шектеседі. Оның нағыз арынды артезиандық су кешендері (қалыңд. 2000 — 3500 м, минералд. 3 — 20-дан 100 — 200 г/л-ге дейін) қатпарлы пермь-триас қабаттарының үстіндегі юра, бор, палеоген, төм. неогеннің құмтасты, құм-балшықты, әктасты шөгінділерінің қойнауында қалыптасқан. Бұл шөгінділердің бетінде түгелдей жоғ. неоген (сармат кезеңі), кей жерлерде төрттік кезеңнің әктасты, борпылдақ құмды тау жыныстарында ауыз су ретінде пайдалануға жарамды арынсыз грунттық сулы қа-баттар орналасқан. Арынды қабаттарға жеткізіле қазылған ұңғымалардан алынған су тым ыстық (100 — 130°C), өнімділігі шамалы (тәулігіне 250 — 400 м³). Бұлар ауыз суы ретінде пайдалануға жарамсыз. Минералдылығы жоғары (100 — 200 г/л) тұздық сулардан әр түрлі өнеркәсіптік бағыттарда пайдалануға болатын ас тұзын, көптеген шашыранды және сирек кездесетін элементтерді және калий, стронций, бром, аммоний, бор қосылыстарын алуға болады.
## Сілтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том |
Үшбас — кейінгі палеолит бұйымдары жинастырылған үңгір. Түркістан облысы Созақ ауданы Әулиетоғай үңгірінен табылған. Теңіз деңгейінен 700 м биіктікте, Үшбас өзенінің оң жағалауындағы жарқабақта орналасқан.
1958 жылы Қаратау палеолит отряды (жетек. Х.Алпысбаев), 1968 жылы геолог Б.А. Волчков зерттеген.
Үңгірдің шығыстан батысқа қарай ұзындығы 20 м, биіктігі 1,5 — 2 м. Одан әрі үңгір едені бірден жоғары көтеріледі де, ені 0,8 — 1 м-дей, ұзын 11 м-ге жуық қуысқа айналады. Зерттеудің алғашқы жылында кірер ауызға тікқазба түсіріліп, шеті жонылған кескіш, шақпақ тас жаңқалары, сүйек бігіз, бұрғыланған сүйек бөліктері, сондай-ақ кейінгі палеолиттік фауна кешеніне жататын бірқатар түз аңдарының (мүйізтұмсық, бизон, киік, түлкі, қарсақ, т.б.) сүйектері табылған.
1968 ж. жүргізілген зерттеуде көлемі 1,3×1×0,85 м тікқазба (шурф) түсіріліп, үңгірдің тарихи стратиграфиясы алынды. Қазба жұмыстары 4 мәдени қабатты анықтап берді. Одан бірнеше ошақ орындары, хайуанаттар сүйектері, қатарынан түсірілген 10 тісі бар ұзын тас (материалы-алевролит) аршылып алынған. Трассолог С.А. Семеновтың айтуынша, соңғы құрал еңбек операцияларына пайдаланылмаған. Ф.П. Григорьев, Б.А. Волчков сынды зерттеушілер аталмыш бұйым есептеу үшін қолданылған деп пайымдайды. Ойық тіс түсірілген бұл есептеу құралы Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит адамдарының дүниетанымы туралы нақты мәліметтер береді. Еуразия аумағында осындай бұйымдар табылған ескерткіштер өте аз ұшырасады. Сондықтан да Үшбас археологиялық нысанының әлемдік тарихтағы орны өте зор.
## Дереккөздер |
Үшшоқы алтын кен орны - Қарағанды облысы Жезқазған қаласынан солтүстік-шығыс бағытқа қарай 120 км жерде орналасқан. 1963 жылы ашылып, 1969-1972 жылдары барланған.
## Геологиялық құрылымы
Кен алаңында девонның орта және қышқыл құрамды лавалары, әкті құмтастары, әктастары, трахилипарит-порфирлері тараған және ендік, солтүстік-батыс бағыттағы жарықтармен тілінген. Жанартаутекті тау жыныстары гидротермалдық өзгеріске түсіп кварцтану, серициттену, пропилиттену және турмалиндену процестеріне ұшыраған.
## Жатыс сипаты
Кен орны кварцты-желілі типке жатады. Кен денесі кеуектелген кварцты және кварцты-гематитті желілер жүйесінен тұрады. Желілер 250-2500 м-ге дейін созылған, қалыңдығы 0,1-6 м, алтынның мөлшері 30 г/т-ға жетеді.
## Минералдары
Кентас минералдары: пирит, халькопирит, галенит, гематит, висмутин, солғын түсті кентастар, молибден, магнетит, алтын, кварц, барит, серицит, кальцит. Тотығу белдемінің тереңдігі 50-60 м. Кентасы флюстік материал ретінде пайдаланылады, флотациялық әдіспен байытылады.
## Дереккөздер |
Фабрика-Зауыт Мектебі–1926 — 1934 ж. КСРО-дағы қалаларда, зауыт-фабрикалық аймақтарда жалпы біліммен қатар, кәсіби білім беру мақсатында құрылған мектептер. Жеті жылдық Фабрика-Зауыт Мектебін бітірген оқушылар орта білім беретін мектептерге түсіп оқу мүмкіндігін алды. 1934 ж. Фабрика-Зауыт Мектебі толық емес орта білім беретін мектептерге айналды.
## Сілтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том |
Нұржамал Пернебекқызы Үсенбаева (4 маусым 1958 жыл, Түркістан облысы Арыс қаласы) — әнші (лирика-колоратуралық сопрано), Қазақстанның халық әртісі (1996).
## Өмірбаяны
* Қоңырат тайпасының Құлшығаш руынан шыққан.
* 1984 жылы Алматы мемлекеттік консерваториясының (қазіргі Қазақ ұлттық консерваториясы) вокалдық факультетін (профессор Б.Жылысбаевтың класы бойынша) бітірген.
* Сол жылдан бастап Қазақ опера және балет театрының соло-әншісі.
Осы театр сахнасында орындаған аса елеулі партиялары қатарына Қыз Жібек, Дана (Е.Г. Брусиловский, Қыз Жібек пен Ер Тарғын), Ажар (А.Жұбанов пен Л.Хамиди, Абай), Сара (М.Төлебаев, “Біржан — Сара”), Зылиха (Б.Жұманиязов, Махамбет), Наталья (Жұбанов пен Ғ.Жұбанова, (“Құрманғазы”), Розалинда (И.Штраус, Жарқанат), Виолетта (Дж. Верди, Травиата), Антония (Ж.Оффенбах, Гофман ертегілері), т.б. бар. Қазақ әндерін де (Шилі өзен, Алқоңыр, т.б.) үлкен шеберлікпен орындайды. Биік деңгейдегі кәсіби шеберлік пен шынайылық, баурап алар сахналық тартымдылық пен табиғи талғампаздық оның әншілік өнеріне тән қасиет. Үсенбаеваның репертуарынан ұлттық және шет ел композиторларының әр алуан музықалық шығармалары мол орын алған.
## Сыншылардың пікірлері
* «Үздік ресейлік Виолетта (Травиата операсы) – еуропалық шеберлі вокалы бар алматылық сүйкімді Нұржамал Үсенбаева» («Известия», Мәскеу, 2000).
* «Бұл жеңіске кім қарсы тұра алады?! Осы еркін ағып жатқан, балғын, толы, жанды дауысқа қарсы ма?! Оның бойында қандай күшті нәзіктік, жанқиярлық естіледі ... »(«Кешкі Қазан(қала)», 2000)
* «Нұржамал Үсенбаева өз халқының ән құсы» («New York Daily News|Daily News», Нью-Йорк, 2007)
## Марапаттары
* Глинка атындағы Бүкілодақтық вокалшылар байқауының арнайы жүлдесінің иегері.
* 1991 жылы - Халықаралық вокалшылар байқауында Джино Беканың арнайы жүлдесі. Франциско Виньас - Барселона, Испания.
* 1993 жылы - Елбасының қолынан «Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі» (24 қазан 1993 ж.)
* 1994 ж. – Өзбекстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері
* 1996 жылы - «Қазақстан халық әртісі»
* 2000 ж. – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2000 ж. 15 желтоқсан) – 1995-1999 жылдары опера және концерттік қызметі үшін.
* 2000 ж. – «Музыка» номинациясы бойынша Қазақстан меценаттарының тәуелсіз «Платиналы Тарлан» сыйлығы.
* Татарстан Республикасының халық әртісі
* 2006 ж. – «Құрмет» (2005) орденімен марапатталған.
* 2013 ж. – өнер және мәдени қызмет саласындағы «Алтын Еуропа» («Алтын Еуропа»).
## Отбасы
* Тұрмыс құрған. Күйеуі - Төлеген Мұхамеджанов (1948) - белгілі сазгер, ақын, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты (2007 жылдан).
* 4 баласы бар. Қызы - Қарлығаш Мұхамеджанова (1983) - киноактриса.
## Дереккөздер |
Қазақстан:
* Фёдоровка – Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданындағы Теректі ауылының бұрынғы атауы.
* Фёдоровка – Қостанай облысы Ұзынкөл ауданындағы ауыл.
* Фёдоровка – Қостанай облысы Фёдоров ауданындағы ауыл.
* Фёдоровка – Павлодар облысы Тереңкөл ауданындағы Томарлы ауылының бұрынғы атауы.
Башқұртстан:
* Федоровка – Башқұртстанның Благовещен ауданындағы ауыл.
* Федоровка – Башқұртстанның Федор ауданындағы ауыл.
Өзендер:
* Федоровка (Яр Хороший) – Ресейдегі өзен. Воронеж облысы, Ростов облысы, Белгород облысы, Волгоград облысы жер аумақтарынан ағып өтеді.
* Федоровка – Ресейдегі өзен. Киров облысы, Коми Республикасы жер аумақтарынан ағып өтеді.
* Федоровка – Ресейдегі өзен. Алтай өлкесі, Новосибирск облысы, Кемеров облысы жер аумақтарынан ағып өтеді. |
«Үш жүз» партиясы — Қазақстанда 1917 жылы қазан-қараша айларында дүниеге келген ұлттық-саяси ұйым. «Үш жүз» саяси ұйымындағы жетекшілік рольдерді бұрынғы қорғаушы адвокат, журналист және драматург Көлбай Төгісов, фельдшер және тілмаш Шаймерден Әлжанов, Әбілқайыр Досов, Ысқақ Көбеков, Мұқан Əйтпенов атқарды. ОК-тінің алғашқы төрағасы М.Әйтпенов, орынбасары К.Төгісов, хатшысы Ы.Көбеков болды. Орталық органы «Үш жүз» гәзеті, оған Төгісов редакторлық етті. Өзінің әлеуметтік тегі жағынан ұсақ буржуазияшыл демократтардың саяси ұйымы болды. Қазіргі уақытта көп тараған пікірге қарамастан, «Үш жүз» саяси ұйымы құрылған күнінен бастап социалисттік партия болған жоқ. 1917 жылы Мұқан Əйтпенов партия төрағасы болған кезде, партия өз гәзетінде русофобтық ойлар айтса, 1918 жылы Мұқан Əйтпенов қызметінен босатылып, орнына К.Төгісов тағайындалғаннан кейін Сталинмен тілдесудің нәтижесінде эсерлерді қолдап, олармен бірігуге ұмтылады.Партияда әрдайым идеялық күрес жүрді. 1917 ж. қараша-желтоқсаны күрт тербеліс, шатасқан және қарама-қайшы шешімдер қабылдау кезеңі болды. Оның қызметі екі кезеңнен тұрады. Біріншісі-1917 жылғы қараша мен желтоқсан айын қамтитын ұйымдастыру кезеңі, Қазанның азаттық идеяларының ықпалы арқылы ұсақ-буржуазиялық революциялық-демократиялық ұйым ретінде пайда болды және қалыптасты. Осы кезеңде оның төрағасы М. Әйтпенов болды. Ол түркі-татар халықтарының мүдделерін қорғауды ұсынды. Тарих ғылымдарының докторы В. Григорьевтің мәліметінше, партия саны шамамен 1000 адам болған, оның ішінде Омбы қаласында — 450 адам, Петропавлда — 200 адам. Оның әлеуметтік құрамы: мұғалімдер, оқушылар, фельдшерлер, мекеме қызметкерлері, сондай-ақ ұсақ малшылар, шаруа-егіншілер, бұталар, жұмысшылар өкілдері. Оған феодалдық-бай шыңының кейбір өкілдері уақытша мүше болды.Екінші — ұзақ кезең-қаңтар айынан 1918 жылдың ортасына дейін, бұл кезеңде партия Қ. Төгісовтың басшылығымен кеңес өкіметіне жақындады. "Үш жүз" қазақ социалистік партиясының бағдарламалық тезистері 1917 жылы 24 желтоқсанда "үш жүз"газетінде жарияланды. Жалпы олар шашыраңқы болды, оларда большевиктер партиясының бағдарламасымен сәйкестік аз болды. Бірақ олар еңбекшілердің талаптарын бейнелейтін бірқатар демократиялық тармақтардан тұрды:
* Империалистік соғысты дереу тоқтату.
* Соғысушы елдер арасындағы аннексия мен контрибуциясыз бейбіт келісім.
* "Алаш-Орда" партиясының контрреволюциялық қызметін соттау.
* Ресей құрамында Қазақстан-Орта Азия автономиясын құру.
* Ресейде түркі-татар автономиясын құру.
## Алаш партиясымен дауы
Үш жүз алғашқыда Алаш партиясымен жақындасқысы келгенімен, кейін өкімет үшін күрес шырқай шегіне жетіп, тақтық жіктелу үрдісі күшейген жағдайда «Үш жүз» іргесін Алаштан аулақ салып, Алаш партиясына қарсы ашық күреске шықты, оның оппоненті болды. 1917 жылы өз гәзетінде «Үш жүз» «Алаш» партиясы туралы былай деп жазады:«Орыстардың бәрі - «сары», «сарылардың» бәрі - орыс. «Алаш» орыстарды ағасы қылғысы келеді. Егер алдыға сақалы бар мәңгі тақыр еркекті, ал артқа тек қана жұмсақ орындыққа отырып үйреніп қалған қазақты қойсақ, бұрынғы қышыманы қатерлі шиқан қыламыз. Қазақ Ғаламның Жаратушысы Құдайды танып білді. Тек қана қазақ». Бұл сөздерінде Үш жүз Алаш партиясының орыстарға жақындығын сынайды. Кейін, орыс эсерлерімен біріккеннен кейін, 1918 жылдың көктемінде партияның ОК-нің құрылтайы болды. Құрылтайға 200-ге жуық кісі қатысты. Мәжілісте партия көшбасшысы Көлбай Төгісов сөз сөйлеп, алашордалықтарды контрреволюциялық әрекетте кінәләп, олармен күресуге кірісті. Алаш болса, «Қазақ» гәзеті «Қырғыздар ішіндегі Большевиктер» атты мақаласында оларды партияның жаулары деп атайды.
## Партияның таралуы
"Үш жүз" партиясы жарты жыл өмір сүрді. Ыдырау себептері: ұйымдастырушылықтың жоқтығы, партияның көптеген мүшелерінің идеялық тұрақсыздығы, тәртіптің нашарлығы, ішкі саяси күрес. Осылайша, партияның белгілі бір бөлігі Төгісовке қарсы партияның пайдасы үшін бай элементтерден салықтарды заңсыз жинауда көрініс тапқан, түрлі қызметтік теріс пайдаланушылықтарда айып тағылды. 1918 жылғы 11 мамырдағы кеңестердің Батыс-Сібір Комитеті президиумының мойындауынша, партия төрағасы Төгісовтің және оның жолдастарына "тергеу барысында айтарлықтай дәрежеде растау алған жоқ". Бірақ екінші рет Батыс-Сібір кеңесі үкімін шығара алмады. Көп ұзамай билік контрреволюциямен басып алынды, олар 1919 ж.Наурызында оны және Омбы, Петропавл және Александр каторж түрмелеріндегі "Үш-Жуз" партиясының басқа да басшыларын жойды. Бірақ осы қиын жылдарда Қазақстандағы саяси күштердің орналасуы қандай болмаса да, олардың барлығы қазақ мемлекеттілігін құруға өз үлестерін қосты.
## Дереккөздер |
Философия Институты, 1946 ж. маусымда Қазақ КСР ҒА Төралқасының жанындағы философия секторы ретінде құрылған. 1958 ж. Қазақ КСР ҒА Философия және құқық ин-ты болып құрылды. 1999 ж. қаңтардан Ф. и. респ. мемл. кәсіпорын, ақпаннан Философия және политология ин-ты болып аталып |
Үшқатын марганец кен орны - Қарағанды облысындағы Қаражал қаласынан солтүстік-батысқа қарай 60 км жерде орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Кен орны Жайылма мульдасының бойында 10 км-ге созылған Үшқатын Қ — ҚV және Оңтүстік-Батыс Үшқатын, Қарасай, Перстнев, т.б. телімдерінен тұрады. Оның геологиялық құрылымы ортаңғы-жоғары девон мен төмендегі карбондық континенттік жанартаутекті-терригендік формациядағы тау жыныстарынан түзілген. Олар кайнозой құмды-сазды шөгінділермен көмкерілген бірыңғай қатпарлы кешеннен құралған. Девонның фамен ярусы кен сиыстырушы терригенді-карбонатты флишоидты қима күйінде екі горизонтқа бөлінген: төменгісі — қалыңдығы 10-60 м полиметалл минерализациялы және жоғарғысы — қалыңдығы 70 м темірлі-марганецті. Темірлі-марганецті кендену әр түрлі стратиграфиялық деңгейлерде байқалып созылымы мен құлау бағытының өне бойында бірқалыпты қат-қабатты денелер түбін сиыстырушы тау жыныстарымен бірге қатпарланған.
## Жатыс сипаты
Марганецті кенді денелер марганецті кенді қабатшалар (қалыңдығы 0,5-тен 60 см-ге дейін) мен әктастар темірлі яшма және темір кендерінің жиі алмасып отыруымен ерекшеленеді. Кенді қабатшалардың жиілігі бойынша кеннің сапасы анықталады. Кенді қат-қабаттардың қалыңдығы 5,8 м, ені 1100 м-ге дейін, ұзынындығы 470-2680 м.
## Минералдары, құрамы
Негізгі минералдары: гаусманит, браунит, якобсит. Марганецке бай кендерінің бітімі шомбал, ал кедей кендері қабатты болып келеді. Тотығу белдемі 50-80 м, кейде 120 м-ге дейін дамып пиролюзит, псиломелан, вернадит, манганит, т.б. минералдармен сипатталады. Құрамындағы марганец 22,1-28,84%, темір 9,08-11,71%, кремнезем 11,76-23,92%. Марганецтің баланстық қоры 193,8 млн. т. Үшқатын марганец кен орны 1983 жылдан игерілуде.
## Дереккөздер |
Физика-техника институты, 1991 ж. Жоғарғы энергия физикасы ин-тының электрондық спектроскопия мен Ядролық физика ин-тының радиац. материалтану ғыл. бөлімдері негізінде құрылған., ҚР Білім және ғылым министрлігі Химия-технологиялық зерттеулер орталығының еншілес мемлекет кәсіпорны – ғылыми-зерттеу мекемесі. 1991 жылы Қазақстан ғылым академиясының Жоғары энергия физикасы институты мен Ядролық физика институтының лабораториялары негізінде құрылған.
Институт құрылымына:
* қатты дене физикасы және материалтану
* зерттеулердің спектроскоптық тәсілдері
* жоғары энергия және ғарыштық сәулелер физикасы
* ғылыми-техникалық ақпарат
* патенттану және маркетинг бөлімдері
* жұқа қабықтар және жұқа қабық технологияларының физикасы мен химиясының аймақаралық орталығы
* материалдар мен органикалық қосылыстарды талдау және куәліктеу орталығы кіреді.
Негізгі ғылыми-зерттеу бағыттары:
* қатты дене физикасы және материалтану мәселелері;
* ғылыми зерттеулер мен қолданбалы есептер үшін спектроскоптық тәсілдерді дамыту;
* жұқа қабықтардың физикасы мен химиясы саласындағы зерттеулер;
* жоғары энергия мен ғарыштық сәулелер физикасы, INTERNET және ақпараттық технологиялар.
2003–05 жылдары институт үш бағдарлама бойынша іргелі зерттеу жүргізді:
* қатты дене жүйелеріндегі физикалық процестерді және технологиялардың ғылыми негізін зерттеу, жаңа материалдар, қорытпалар және құралдар дайындау (ғылыми жетекші ҚР Ұлттық ғылым академиясының акад. Б.Н.Мұқашев);
* жоғары энергия жағдайында элементар бөлшектер мен ядролар әрекеттесуінің динамикасын зерттеу (ғылыми жетекші ҚРҒА-ның акад. Э.Г.Боос);
* экологиялық таза энергия көздерінің ғылыми негіздерін жасау (ғылыми жетекші физика-математика ғылымының докторы М.Ф.Тамендаров).
## Дереккөздер |
Үркер — (астрономиялық аталуы М45) Торпақ шоқжұлдызындағы алып және жарық күйдегі галактикалық шашыранды үйіржұлдыз шоғыры. Әдетте Үркердің жай көзбен ең жарық 9 жұлдызын көруге болады. Ал, ерекше жағдайда жай көзбен 14 жұлдызға дейін көрінеді. Шарль Мессье бұл шашыранды Үйіржұлдыздың орнын анықтады және өзінің 1771 ж. шығарған жұлдыздар каталогында Үркерді M45 деген аталыммен каталогқа енгізді.
Үркер үйірінің көріну диаметрі шамамен 2°, ол дөңкіш пішінде. Бұл жұлдыз шоғырында қосаржұлдыздарды есептемегенде, шамамен 1000 шақты жұлдыз бар екені анықталған. Ол жас және жылжымалы жұлдыз үйірі есептеледі. Оның тұмандығы жер шарына өте жақын және өзі де жер шары тұрғындарына өте таныс.
Көк түсті жоғары температуралы тұрақты жұлдызды негіз еткен бұл Үйіржұлдыз шоғыры шамамен 100 млн жыл бұрын қалыптасқан екен. Ұсақ тозаңдардан құралған тұмандық осынау жарық жұлдыздар шоғыры төңірегін айналып жатыр. Бұрынғы түсіндіру бойынша, тозаңдар үйіржұлдыз қалыптасқан кезден қалған делінсе, ең жаңа түсіндіру бойынша бұл жұлдыз үйіріне қатысы жоқ алып тозаңдар бұлты осы өңірден өтіп бара жатқан көрінеді. Астрономдардың болжауы бойынша, бұл үйіржұлдыз шамамен әлі де 250 млн жыл өмір сүреді де, сосын Құс жолының тартылыс күшінде ыдырап, өзіне таяу жұлдыз жүйелеріне араласып кетеді.
Үркердің ең жарық жұлдызы — Альциона. Үркердің басқа жарық жұлдыздары сияқты Альциона да В спектрлік класындағы ыстық жұлдыздар қатарына жатады. Ұзақ уақыт түсірілген суреттерден Үркердегі жарық жұлдыздардың төңірегінде үлкен тозаңды тұмандықтың бір бөлігі жақсы көрінеді. Үркердің диаметрі шамамен 12 жарық жылы. Жерге дейінгі арақашықтығы 440 жарық жылы немесе 135 парсектен көбірек. Жұлдыз шоғырындағы барлық жұлдыздар кеңістікте параллель траекториямен қозғалады.
## Бақылау-өлшеу тарихы
Үркер – солтүстік жарты шарда қыста, ал оңтүстік жарты шарда жазда ең айқын көрінетін аспан денесі. Сондықтан ол ежелгі мәдениеттер жағынан өте көп тілге алынған. Мысалы, Қазақтар Аустралия аворигендері, Маорилер, Қытайлар, Маялар, Ацтектер, солтүстік Америкадағы Сиу ұлты қатарлылар.
Қытайдың дәстүрлі Конфуцышылдығы бойынша Конфуцыға аспанның ақиқатын үйреткен бес әулие осы Үркер үйіржұлдызынан келген делінеді.
Ежелгі грек астрономдары оны біртұтас шоқжұлдыз деп есептеген және ежелгі грек жыраулары Гесиод пен Гомер (Илиада және Одиссея) өз шығармаларында тілге алған.
Үркердің Інжіл мен Тәураттағы атауы Хима. Інжілдің үш жерінде Үркер туралы айтылған екен.
Үнді мифологиясында үркер "Krittika" деп аталған, ол соғыс құдайының шешесі болып, оның бір-бірден көрсете алатын 6 түрлі көркі бар делінеді.
Ал, Ислам ғалымдары Үркер（At -thuraiya деп аталған）Құранда Najm деп кездеседі деген пікірде.
Үркердің ұқсас бағыттағы сәйкес келген жұлдыздар емес, өзара байланысы бар жұлдыздардан құралғанын адамзат өте ертеден байқаған. 1767 жылы Шарль Мессье осынша көп жұлдыздардың бір бағытта бір-біріне қатыссыз кездейсоқ орналасу мүмкіндігін аспандағы өзге жұлдыздардың жайласуы арқылы есептеп, шамамен 500 мың да 1 жағдайда Үйіржұлдыз емес Үркердің болатынын есептеп шығарды. Демек, ол Үркер өзара физикалық байланысы бар Үйіржұлдыз деп есептеді. Тұрақты жұлдыздардың қозғалу жылдамдығын зерттеушілер Үркердегі жұлдыздар жылдамдығының бірдей екенін, олардың белгілі бір бағытқа бірдей қозғалатынын, олардың бір-біріне тартылыс күш түсіретінін ашты.
Миссье М45-ті қамтыған үйіржұлдыздың орнын есептеп, құйрықты жұлдыздың катологына ұқсайтын жұлдыздар жүйесі катологын жасауға тырысты және 1771 жылы бұл мақсатын іске асырды.
## Арақашықтығы
Әлемнің өлшемі мәселесін шешуде Үркердің бізден арақашықтығын есептеу өте маңызды қадам болды және ол арқылы әлемнің кеңдік өлшемін мөлшерлеуге септігі тиеді. Үркер бізге өте жақын үйіржұлдыз ретінде арақашықтықты есептеу қиын болған жоқ. Астрономиялық дұрыс ақпараттарға сүйеніп, астрономдар жұлдызаралық қашықтықты HR диаграммасы арқылы өлшейді. Арақашықтықтың дұрыс есептелуі ғарыштың кеңдігін есептеуге, ғарыштың жасын есептеуге, және болашақ өзгерісін мөлшерлеуге мүмкіндік береді.
Hipparcos спутниктігі ұшырылудан бұрын, үркер туралы білімдерге негізделіп өлшенген арақашықтық 135 парсек болды. Ал, Hipparcos спутниктігі жұлдыз шоғырындағы тұрақты жұлдыздардың көріну парқына сүйеніп - 118 парсек екенін есептеді. Кейінгі зерттеулер бойынша аталған нәтиже дұрыс емес делінді, бірақ қай жерінен қате кеткені айқындалмады. Қазір Үркердің бізден арақашықтығы сол 135 парсек (шамамен 440 жарық жылы) шамасында деп бекітілген.
2014 жылы 29 тамызда Калифорния университеті, Сан-Диего бөлімше мектебіндегі Carl Melis зерттеу тобы АҚШ-тың «Ғылым» журналына бір мақала басты. Мақалада, асқан интерферометриялық әсерді есептеу арқылы Үркердің бізден 444 жарық жылы қашықтықта екенін айтыпты. Ескертуінше, қателік 1% көлемінде деп белгілеген екен.
## Шығуы мен батуы
Бақылау Түркістан облысы, Жетісай ауданында жүргізілген
## Құралуы
Үркердің X- рентген суретінен ондағы тұрақты жұлдыздарда темпратурасы өте жоғары атмосфера қабаты бар екені байқалады.
Бұл жұлдыз үйірі радиусы 8 жарық жылы шамасында, ал толқымалы-кеңеймелі радиусы 43 жарық жылына жетеді. Құрамындағы мыңдаған жұлдыздардың негізгілері әлі де жас, жоғары темпратуралы көкшіл жұлдыздар екенін, күзету ортасының ұқсамастығына орай 14 ке жуық жұлдызды көзбен көруге болатыны белгілі. Жұлдыз шоғырының жалпы массасы күн массасының 800 есесіндей екен.Үркер үйіржұлдызындағы біршама жарық жұлдыздар
Үркер үйіржұлдызында массасы күн массасының бар болғаны 8% ғана ұстайтын, өзегінде жеткілікті темпратура мен тартылыс күші болмауынан тұрақты жұлдызға толық айнала алмаған көптеген Қоңыр ергежейлі жұлдыз (Brown dwarf) бар екені белгілі болды. Ондайлардың саны Үркер үйіржұлдызындағы жұлдыздардың 25% -ын, ал салмағы бүкіл салмақтың 2%-ын ұстайды. Астрономдар Үркер мен басқа да жас үйіржұлдыздар арқылы Қоңыр ергежейлі жұлдыздардың ерекшелігіне талдау жасауға тырысты. Қоңыр ергежейліні әдетте жас жұлдыз шоғыры арасында күзетуге қолайлы, ал ежелгі үйірлі жұлдыздар әлдеқашан көмескіленгендіктен, оларды зерттеу біршама қиын есептеледі.
Кезекте, Үркерден кейбір Ақ ергежейлі жұлдыздар да байқалды. Бірақ үйіржұлдыздағы жас тұрақты жұлдыздар әлі де Ақ ергежейлі жұлдыз болу жасына жетпегендіктен, оған әлі де неше миллиардтаған жыл керек болғандықтан бұл мәселе қайшылықты түсіндіріліп отыр. Жалпы түсінік бойынша, олар төмен және орташа тұрақты жұлдыздардан өзгеріп келген емес, қосарлы серік жұлдыздар өз орбитасы бойынша айналатын өзегіндегі алып массаға ие жұлдыздардың тез өзгеруінен Ақ ергежейлілер пайда болған делінеді. Осынау жұлдыздарды айналдыратын алып массаға ие орталық жұлдыздар өте тез өзгеріс барысында өз массасын төңірегіндегі серік жұлдызына беріп, өте тез уақытта Ақ ергежейлі жұлдызға айналады. Дегенмен, бұл мәселені тартылыс күш арқылы түсіндіру керек және бұл тақырып әлі де ұзақ зерттеуді талап ететін мәселе есептеледі.
## Жасы және болашақ өзгерісі
Үйіржұлдыз бен тұрақты жұлдыздың өзгерісі теориясы моделін салыстырып, HR диаграммасы арқылы жұлдыз үйірінің жасын мөлшерлеуге болады. Бұл тәсіл бойынша, Үркер үйіржұлдызының жасы 75 млннан 150 млн жас аралығында екені айқындалды. Аталған жас шамасындағы екі түрлі сан арасындағы ауытқыған шама жұлдыз өзгерісі модельінің тұрақсыздығының нәтижесі. Әсіресе модельдегі Тропосфера құбылысына байланысты. Яғни жұлдыз ішіндегі Тропосфералық жағдай жұлдыз жасын тым үлкен етіп көрсетуі мүмкін.
Үйіржұлдыздар жасын өлшеудің екінші амалы төмен массалы тұрақты жұлдыздарды табу. Әдетте негізгі тұрақты жұлдыздағы литийдің термоядролық реакциясы тез таусылады, өйткені литийдің жану нүктесі 2500 000К ғана. Ал, массасы жоғары Қоңыр ергежейлі жұлдызда Литийдің күйреуі ең соңында орындалады. Сондықтан өлшенген үйіржұлдыздағы Қоңыр ергежейлі жұлдыздың литийі болу, болмауы үйіржұлдыз жасын өлшеудің идеал амалы есептеледі. Осы амалмен Үркер үйіржұлдызының жасын өлшегенде ол 115 млн жаста екені айқындалды.
Үйірлі жұлдыздың салыстырмалы қозғалысы олардың кеңістіктегі орнын ауыстырып отырады. Жер шарынан неше мың жылдық күзету дерегі бойынша кезекте ол Аңшы шоқжұлдызының аяғы астынан өтіп барады. Ұқсас басқа да тарқақ үйіржұлдыздар секілді Үркер үйіржұлдызы да өз үйірін ұстап тұруға жеткілікті тартылыс күшке ие емес. Сондықтан ол басқа үйіржұлдыздарға, не галактикаларға жолыққанда кейбір тұрақты жұлдыздары солардың құшағына ауысып кетеді. Есептеулер бойынша, енді 250 млн жылдан кейін Үркер үйірлі жұлдызы алып молекулалық бұлттың тарту күшінің әсерінде бөлшектеніп кетуі мүмкін. Ал, бұл жағдайға Құс жолының айналу шынтағы да үлес қосатыны анық.
## Шағылысқан тұмандық
Идеал күзету шартында, кейбір белгілер, әсіресе экспозициялық суреттерде тұмандық Үйіржұлдызға жақын орналасқаны байқалады. Тұмандықтағы тозаңдар жоғары темпратура мен жас тұрақты жұлдыздың жарығынан көк түсті шағылысып көрінген тұмандық есептеледі.
Бұл тозаңдар осы үйіржұлдыз алғаш қалыптасқан кездегі қалдық болуы мүмкін делінді. Бірақ үйіржұлдыз аз дегенде 100 млн жылда әрең қалыптасатындықтан, ол кездегі тозаңдар баяғыда радиацияның әсерінде тарқалып таусылған. Былайша айтқанда, бұл үйіржұлдыз кезекте жұлдызаралық қалдық заттар мен тозаңдар өте көп жолда кетіп барады.
Зерттеулер бойынша, тозаңдардың тарқалуы біркелкі емес, көру бағыты бойынша үйіржұлдыздың басар жолына байланысты екі қабатқа бөлінген. Бұл екі қабат бәлкім тозаңдар тұрақты жұлдыздарға құйылған кезде радиация қысымынан жылдамдығы ақырындауына байланысты қалыптасқан секілді.。
## Шетел аңыздары
Үркер жұлдызы ежелгі грек-рим мифологиясына орай аталатын жұлдыздардан құралады. Олар: Atlas, Pleione, Electra, Celaeno, Taygeta, Merope, Alcyone, Sterope қатарлылар.
Олардың ішіндегі ең жарық жетеуі ежелгі Грек мифологиясындағы ғаламды көтерген Атлас (Атлант деп те аталады) пен Плейонадан туған 7 әпеке-сіңлілі қыздың атымен аталады: Алкиона, Келено, Майя, Меропа, Стеропа, Тайгета және Электра қатарлылар. Ғарыш көтерген Титан қыздары ретінде Сүлусары (Альдебаран) да Плейонаның қызы болып, Гианта деп аталады.
Ежелгі жапондар Үркер үйіржұлдызын әдемі безену бұйымы деп түсініп, оны махаббатпен байланыстырған. Олардың көптеген эстрада әндеріне Үркер тақырыбы арқау болған. 1998 жылғы Гавайидегі 8.2м телескопты Үркер （Subaru）деп атаған. Ал олардың әйгілі Fuji компаниясы шығарған машина Subaru (Үркер) деп аталады.
## Қазақ этномәдениетінде
Қазақ елінде Үркер мен Айдың тоғысуына негізделген ерекше ай санағы бар. Үркер жұлдыз шоғырын білмейтін қазақ жоқ деуге болады. Бұл жарықтығы бір келкі, бір үйір жұлдыз оп-оңай көзге түседі. Жаздың қысқа түндерінен басқа уақыттың бәрінде де Үркерді аспаннан көруге болады.
Қазақ халқында аспандағы ерекше көзге түсетін жұлдыз шоғырын “үріккен үйірлі жылқыға” ұқсату нәтижесінде “Үркер” атауы шыққан. Қазақтың дәстүрлі Аспан аңыздарында Үркер үйірі туралы әңгіме көп. Ел арасында Үркерді “жұлдыз ағасы” деп есептеген. Үркер аспандағы Күн мен Айдың орбитасына жақын тұрғандықтан, оған қатысты Күн мен Айдың орналасуына қарап қазақ халқы түнгі бағытты, жыл, түн мезгілдерін және ай тоғыстарын (қ. Тоғыс есебі) анықтап отырған.
Үркер -қазақ ұғымында ежелден келе жатқан астырономялық атау. Мұның түбір сөзі мен үндестігі ерте заманғы Бабилон өңірінде жасаған Шумер мәдениетіне және Америка құрлығындағы Мая мәдениетіне жалғасады. Қазақ аңыздарында Үркерді қызға ұқсату жоғарыда айтылған Грек, Жапон, Үнді мәдениеттеріндегі Үркер туралы аңыздармен астасып жатқаны байқалады. Ежелгі бір аңызда үркер бес баласы бар жесір әйел деп түсіндіріледі. Оның күйеуін үш мерген атып кетіпті. Енді өзін зорлықпен алмақшы болады . Үркер сол үш мергеннен қашып жүреді делінеді. Бұрын үркердің алты баласы бар екен. Үркердің өзімен жетеу болыпты. Сонда да оның бір баласын ағайынды жеті қарақшы ұрдап әкетіпті. Жеті қарақшының үш жұлдызының ортасында тұрған жұлдыздың бауырында тұрған кішкене жұлдыз сол үркерден ұрдап әкеткен бала екен. Үркердің кейде жетеу болып көрінетіні осы бала шешесіне қашып барып алған кезіне тура келеді екен.
Тағы бір көп таралған қазақ аңызында Үркердің Үлпілдек деген қызы болыпты делінеді. Жетіқарақшы Үркердің Үлпілдек атты сұлу қызына ғашық болып ұрлап кетеді. Қызын қарақшылардан құтқарып алу үшін Үркеліктер әлі де Жетіқарақшыны қуып жүр екен дейді, жақындап қалғанда ылғи да таң атып қала береді екен. Ең жарқырап тұрғаны қарақшылардың бастығы, оның жанындағы көмескіленіп көрініп тұрған сол Үлпілдек дейді аңыз. Шындығында да Жетіқарақшы Темірқазықты айналып Үркер екуі жақындағанда таң бозара бастайды.
Үркер ежелгі сенім бойынша Аспан әлемі мен Жер әлемі арасындағы немесе Көк Тәңірі мен Жер Тәңірі арасындағы қатар «өмір сүруші қосмекенді» ретінде қабылданған. Өйткені, олар алдымен Жерде өмір сүрген, ол кезде мәңгілік жаз болған екен. Аласапыран кез болып, табиғат өзгергеннен кейін ұйықтап жатқан 12 Үркерді барлық жануарлар өлтірмек болады. "Үркерлерді өлтірсең, мәңгілік жаз болады" дегенді естігеннен кейін, әрқайсысы бөліп алып таптамақ болады. Тек қана сиырдың тұяғы аша болғандықтан, оған бөлінген 6 жұлдыз аспанға ұшып кетіпті делінеді. «Үркер» турасындағы барлық мифтерде кездесетін сюжет – оның бұрын жерде өмір сүріп, жануарлардың үстемдігімен аспанға кетуі. Ал, ол сюжеттің варианттары түрлі болып келеді. Мәселен, бір жерде Үркерлер өздерімен өздері ұйықтап жатады десе, бір жерде оның құрт болғанын, оны түйе табанымен басып тұрып, сиырға ұстата тұрған делінеді, келесі бір жерде Үркер Сұлусарыны Жетіқарақшы ұрлап қояды деп олардан қашып, жерге келіп, қырық күнге жатып алуы. Сонда барлық жерде Үркер мәңгілік жаздың бейнесі ретінде көрініс береді.
"Үр" деген сөз көне түркі тілі. Ал, түркі тілі Сақтар мен Ғұндардың тілімен тұтасып жатқаны белгілі. "Үр" ертеде "сұлу" деген мағынада қолданылған. Қазақта әлі де "үріп ауызға салғандай" деген тұрақты тіркес бар. Бұл сұлулыққа, сүйкімділікке қаратып қолданылады. Адамды таң қалтыратыны — ежелгі Майя күнтізбесінде де үркер "үлкәр" деп аталыпты. Майя күнтізбесі түрлі білімді тоғыстырған аса күрделі күнтізбе есептеледі. Ол , шамамен бұдан алты мың жыл бұрынғы күнтізбе. Сонда Үркер атауы ерте заманғы ортақ атау екені көрініп тұр. Үндістердің ішінде Майялар да бар көптеген тайпасы осыдан 40-50 мың жыл бұрын Беринг бұғазы арқылы Америка құрлығына өтіп кеткенін есімізге алсақ, бұл сөздің арғы тамырының қаншама тереңде жатқанын байқаймыз. Қазақ тілі түмен жылдық ақпарды айнытпай сақтаған екен. Дегенмен, бұл деректі әлі де ары қарай нақтылап, жалғасты зерттеуге тура келеді.
Үркердің қазақ астырономясында маңызы зор. Қазақтың тоғыс есебінің өзі ай санау есебі тәрізді нәрсе. Бұл күні ол есептердің сыры ұмыт болған. Халқымызда "Үркерлі айдың бәрі қыс", "Үркер жерге түспей жер қызбайды" дейтін ұғымдар бар.
Үркер күз басында іңірде күн шығыстан, қыс басында іңірде төбеден, көктем басында күн батыстан көрінеді. Ал шілде айында Үркер күннің жанында болып, түнде көрінбей кетеді.
Жаңаша 7-айдың 3- 5 - күндерінен кейін үркер көтеріледі. Бұл кезде Үркер таңға жақын шығыстан көрінеді. Шаруалар "үркер көтерілген соң мал көтеріледі, егін көтеріледі, қозы-лақ көтеріледі" деп ерте жұмыс бастаудың белгісі еткен.
## Уфология және жаңа заман сенімі
Кейбір уфологияшы адамдар адамға ұқсас бөгде ғаламшарлық адам туралы айтылымдарға сенеді. Олардың ішінде осы Үркер үйіржүлдызы арасындағы кейбір жұлдыздар бетінде Үркерліктер қоныстанған ғаламшар бар дейтіндер де кездеседі. Олардың айтуынша Үркерліктер жер шары адамдарымен арғы атасы бір туыс келеді, ол екеуі де Лира галактикасынан （lyra） келген деп есептейді.
Сыртқы сілтемелер
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Қазақ Астрономиясы және Ұлықбек пен Өтейбойдақ
* Қазақ фольклорындағы Аспан әлемі
* Жұлдыз және обсерватория Мұрағатталған 17 қыркүйектің 2008 жылы.
* Такаюка Юшиданың Астросуреттер сайты
* Майя Астрономиясы Мұрағатталған 6 маусымның 2007 жылы.
* Үркер туралы ғылыми ақпараттар
* Үркер құпиясы
* Қараңғы әлем фотолары: Үркер үйіржұлдызы |
Хадиша(Хадиджа) бинт Хувайлид – Мұхаммадтың ﷺ бірінші әйелі, мұсылман әлеміндегі құрметті ана. Хадиша Құрайыштардың абд әл-узза руынан шыққан, сауда-саттық ісімен айналысқан, дәулетті, құрметті адам болған. Ол кіре тарту жұмысын басқару үшін Мұхаммедті (ғ.с.) қызметке алады. Біраз уақыттан кейін 40 жасында Хадиша 25 жастағы Мұхаммадқа ﷺ тұрмысқа шығады. Мұхаммад ﷺ пайғамбардың үш ұл, төрт қызының Ибраһимнен басқалары Хадишадан туған. Ұлдары Қасым мен Абдолла бала кезінде қайтыс болған. Хадиша ана Мұхаммад ﷺ пайғамбардың тұңғыш уахидан кейінгі қорқынышы мен алаңын жеңуіне қолдау көрсетіп, сенім білдірді, оның пайғамбарлығына бірден күмәнсіз сеніп, демеу болды. Хадиша ана жұбайына деген сүйіспеншілігімен, жүрегінің нәзіктігімен, жанқиярлығымен, аналық мейірімімен, иман қуатымен, адалдығымен Мұхаммад ﷺ пайғамбардың үлкен демеушісі, сүйенішіне айналды. 619 — 20 ж. Хадиша дүниеден өтті. Құрайыштардың абд әл-узза руынан шыққан. Сауда-саттық ісімен шұғылданып, кіре тарту жұмысын басқару үшін Мұхаммадты ﷺ қарауына қызметке алған. Кейін 40 жастағы Хадиша 25 жасар Мұхаммедке тұрмысқа шыққан.
"Аллаһ Хадишадай қайырлы жар сыйлады. Ел мені мойындамай күпірліктің күңсіген қоқсығын ақтарып жүргенде, ол иман келтірді. Жұрт түгел мені өтіріксінгенде, ол растап, қолдады. Ел менен не нәрсесін де аяп итіне жегізгенде, ол дәулетіне ортақ етті. Аллаһ тағала тек содан ғана маған перзенттер нәсіп етті" .
(Хадис)
## Дереккөздер |
Діни лауазымдар мен атақтар - әрбір діндегі ішкі құрылымдық ерекшеліктерге қарай сатыланатын қызметтер мен атақтар. Әр діндегі негізгі ұстанымдарға орай діни лауазымдар мен атақтар әр қилы. Ислам дініндегі діни лауазымдар мен атақтар:
## Ахун
Ахун(парсы: آخوند) — 1. мұсылмандық діни лауазым. 2. баулушы, ұстаз. # 18 ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласында қолданылған діни лауазым. Орта Азияны билеген Бұхар хандығының тұсында ислам ғұламаларының ең жоғарғы лауазымы болды. 1860 жылы Л.Толстойдың қабылдауында болған қазақ мүфтиі Уәйіс ғұламаның екінші лауазымы — Ахун Мүфтидің шариғат негізінде айтылған фатуасы Ахунның келісімінсіз жүзеге асырылмаған. Қазіргі кезде Ахун деген діни лауазымның орнына наиб мүфти лауазымы ендірілген.
* халықтың діни сауатын ашып, діни ғұрыптық қызметті атқаратын дін оқымыстысы, мұсылман ғұламасына берілетін атақ. Қазақ дәстүрлі қоғамында Ахун Алла разылығы үшін халықтың діни сұранысына лайықты қызмет атқарған, уағыз-насихат айтып, халыққа дін ақиқатын түсіндірген. Олар ауыл балаларының діни сауатын ашып, сондай-ақ шариғаттың шарттарын, құлшылық ғибадаттың жөн-жосығын үйреткен. Қоғам өміріндегі әр түрлі жиын-тойларда, жаназа, астарда діни ғұрыптық қызмет атқарған. Ахун әдетте белгілі бір діни ғұлама ұстаздардан, атақты медреселерден ілім алған оқымыстылар болған, халыққа діни ағартушылық қызмет жасағандықтан өзінің білімдерін үнемі жетілдіріп отырған.
## Аятолла
* Аятолла (араб.: آية الله,парсы: آیتالله Алланың белгісі, нышаны) — мұсылман дінінің шииттік саласында жолын қуған, артынан ерген шәкірттері бар ғалым-діндардың ең жоғары рухани лауазымы. Ұғым XIX ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Мысалы, Иранда бірнеше жүз аятолла бар. Оның ішінде бірнеше діни қызметкердің "ұлы" деген атағы бар. Алайда Иран тәртібінің көсемі Рухолла Хомейни бұл атақты беруге шектеу қойып, оны шешуді өз құзырына қалдырды.
## Дамолла
* Дамолла (араб. - билеуші, мырза) — Ислам дінін насихаттаушылардың, мешіт пен медресе оқытушыларының діни лауазымы. Дамолла Исламды насихаттауға сіңірген еңбегіне, діни білім дәрежесіне қарай діни қауымдастық сайлады. Қазақ аудандарында Кеңес үкіметі толық орнағанға дейін медресе ұстап, халыққа діни-рухани білім беріп, ұстаздық еткен Дамоллалар көп болған. Мысалы ел билеп, халыққа аса сыйлы болған, Кеңес үкіметінің жергілікті теріс саясатына қарсы қол бастап, қазіргі Қызылорда облысы, Қармақшы өңірінде көтеріліс басшысы болған Қазақстандағы белгілі, беделді соңғы Дамолланың бірі — Ақмырза ишан. Ол соңына «Хадистер», сондай-ақ Исламның мәні, парыз-сүннеттері, әдет-әдеп, жолжорасы туралы таратылып жазылған қазақ тіліндегі «Түркі Иман» атты маңызы зор қолжазба мүра қалдырған білімдар, оқымысты адам болған.
## Қазы
* Қазы — мұсылмандық сот міндетін атқарушы, төреші. Оларды шариғаттық құқық негізінде азаматтық және қылмыстық істерді қарау үшін мұсылман елдерінің жоғарғы үкіметі тағайындаған. XX ғ-дың басына дейін Қазақстанның оңт. өңірінде «бас қазы» және жергілікті жерлерде оған бағынышты көмекші тергеушілер «әзім молдалар» болған. Олар шариғат заңдылығының сақталуын, әдет-ғұрыптың дәйекті орындалуын бақылауға, ал қажетті жағдайда тиісті шара қолдануға құқылы болды.
## Имам
* Имам — намаз кезінде алда тұратын адам, рухани жетекші, мұсылман қауымының басшысы. Күнделікті өмірде имам деп мешітте көпшілік болып намаз оқуды баскаратын жетекшіні атайды..
## Муаззин (азаншы)
* Муаззин — азан шақырушының лауазымы. Муаззиннің үш міндеті бар: діндарларды жиып, имамды шақырады, намаздың басталуы туралы хабар береді.
## Муджтаһид
* Муджтаһид — фиқһ (Ислам құқығы) ғылымының білгірі, үкім шығаруға хұқылы діни ғұлама. Ислам дәстүрінде муджтаһид ретінде сахабалар (Мұхаммед пайғамбарға ергендер) мен табиғиндер (сахабаларды көргендер) танылды. Сүнниттік исламда бұл дәрежеге 4 мазһабтың фақиһ-ғұламалары, олардың шәкірттері ие болды.
## Мухаддис
Мухаддис (араб.: محدث) — хадистерді терең зерттеп, баяндаған ғалым.
## Мухтасиб
* Мухтасиб (араб. - «хисбаны атқарушы») — мұсылмандықтың моральдік нормаларын ашықтан-ашық бүзушылыққа жол бермей, түзу жолға бағыттап отыратын діни лауазым иесі.
## Мүрид
* Мүрид — өз еркімен тариқат жолына түсуші шәкірт; мүршидке (ұстазына) «қол тапсырушы»; сопылық бауырластыққа немесе кәсіп бірлестігіне мүше болып, рухани жетілудің алғашқы сатысында тұрған адам. Сопылықта мүрид пен мүршид қарым-қатынасы, яғни рухани мектеп үлкен рөл атқарған. Тариқат жолына қадам басушы мүрид, алдымен, шариат шарттарын, исламның қарапайым ахлақтық, этикалық қағидаларын ұстануы, орындауы қажет. Шәкірттің сопылық жолға түсуі ішкі рухани ізденістер нәтижесінде болады. Мүридтікке қабылдау рәсімдері оған арнайы киім ұсыну, Хақ жолын еркімен қалап, тәубеге келуі жайлы ант беру, тағы басқа арқылы өткен. Мүршид мүридке арналған (жеке орындайтын) құпия зікірді белгілеп, оны бауырластықтың ішкі ережелерімен таныстырады. Мүрид ұстазымен рухани үндестікке жетуді қалайды, оған толықтай мойынсұнады. Мүридтің рухани кіріптарлығы ұстаздан тәлім-тәрбие алып, дербес жол табу алдындағы уақытша құбылыс саналады.
## Пірәдар
* Пірәдар — дінге беріліп, дін жолын қуған сопы. Кейбір түсіндірмелерде пірәдар деп пірге барып, қол беріп келген кісіні атайды. Киелі, қасиетті, Аллаһтың қамқорлығына ие болған адам деген ұғымды білдіреді.
## Қажы
* Қажы — Ислам дінінің бес парызының бірі қажылық парызын өтеген мұсылман.
## Фақиһ
* Фақиһ — (араб. - білімді) - дін заңгері, Құран сөзінің білгірі.
## Хазірет
* Хазірет (қазірет, әзірет) – діни лауазым. Жоғары дәрежелі дін иелеріне беріледі. Мұхаммед пайғамбардан ﷺ кейінгі 4 халифаның бірі Әли қазаққа «Хазіреті Әли» деген атпен мәлім. Хазірет лауазымы аймақтық діни басқарма өкіліне де берілген.
## Хәкім
* Хакім, хаким — даулы мәселені шешетін тәуелсіз төреші.
## Шейх
* Шейх (араб.: شيخ) — қария, ақсақал, қарт адам; тайпаның, рудың, әулеттің ақсақалы; Арабиядағы тайпа басшысының лауазымы. Шейх атауы діни қайраткерлерге, діни пәндер білімпаздарына, сопылық бауырластықтар мен сауда-қолөнер серіктестігі басшыларына, ұстаздарға қатысты айтылатын құрметті атақ.
## Халифа
* Халифа — Аллаһ елшісінің ﷺ орнын басушы, мұсылман қауымының бас несі және сопылық бауырластық негізін салушыға немесе басшының тікелей орынбасарына берілетін атақ.
## Дереккөздер |
Баймырза Хайт (17.12. 1917, Өзбекстан, Наманған маңы) — түркі халықтарының тарихын зерттеуші ғалым. 1934—1938 жылдары Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің тарих факультетінде оқыған. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1941 жылы 4 тамызда Слуцк түбінде тұтқынға түсіп, сол жылы күзде Польшадағы Ченстохова тұтқындар лагеріне жіберілді. 1942 жылы көктемде лагерьде Түркістан легионына қабылданған 262 түркістандықтардың қатарында Баймырза да болды. Ол соғыстан кейін Германияда қалып, Мюнстер (Вестфалия) университетінде оқыды (1946-50). 1950 жылы “Қоқан және Алашорда ұлттық үкіметтері” деген тақырыпта диссертация қорғады. Хайттың 9 монография, 13 кітапша, 400-ге жуық ғылыми мақалалары жарық көрді. “Түркістан XX ғасырда” аталатын еңбегінде автор басмашылар қозғалысын ұлт-азаттық қозғалыс ретінде сипаттап, Кеңес Одағы құрамындағы түркі халықтарының тарихын жаңа тұрғыдан қарауға әрекеттенді. “Түркістанның экономикалық мәселелері”, “Түркістан Ресей мен Қытай аралығында”, т.б. дәлелді деректерге, тың материалдарға, негізделген еңбектерінде Түркістандағы Ресейдің отарлау саясатына талдау жасалып, Алашорда үкіметінің ішкі-сыртқы саясаты, Алаш қайраткерлерінің қызметі туралы мәліметтер келтірілді. Баймырзаның еңбектері неміс, ағылшын, түрік, орыс, т.б. тілдерде жарық көрген. Баймырза АҚШ, Ұлыбритания, Түркия университтерінде дәріс оқып, баяндамалар жасаған. 1974 жылы Баймырза жетекшілігімен “Түркістанды сүюшілер” клубы құрылды. 1990 жылы оның бастамасымен Америкада М. Шоқайдың 100 жылдығы атап өтілді. Баймырза 1995 жылы Абайдың 150 жылдық мерейтойына Қазақстанға келіп қайтты.
## Дереккөздер |
Халиди Құрбанғали, Құрбанғали Халиди Аягөзи (1846, Аягөз – 1913, Шәуешек) – қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын, ауыз әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші. Әкесі Халид Ташкентте, Аягөзде, Қытай жерінде тұрған. Халиди жас кезінде Абдулхақ деген кісінің медресесінде оқып, тарих, география пәндерінен дәріс алады. Шәуешекке көшіп барған соң өзі де медресе ашып, татар, араб тілдерінен дәріс берген.1885 ж. Турфан қаласында ұйғырлардың өмірі туралы «Тарих и жарида-и жадида» деген кітап жазды. 1897 ж. Меккеге бара жатқанда Еуропаның көптеген қалаларында, араб мемлекеттерінде болған. 1910 ж. Х-дің «Тауарих-и хамса и шарки» («Шығыстың 5 мемлекетінің тарихы») кітабы жарық көрді. Кітапта ұйғырлар, өзбектер, қазақтар, моңғолдар, тағыда басқа халықтар туралы жазады. Басым бөлігі қазақ халқының тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен әдебиетіне арналған.
## Дереккөздер |
Хаза́р қағандығы (650—969) — хазарлар құраған, орта ғасырлық мемлекет. Батыс Түрік қағандығында 630 - 651 жылдары дулу мен нушеби тайпалары арасында азамат соғысы жүрді. Нушебилер Орта Азияның бай қалаларына арқа сүйеп, Қытаймен одақтасты. Дулу бастаған жауынгер көшпенділер шығыс түрік ханзадасы Юйгу шадқа сүйенеді. Ал хазарлар нушеби құрамында еді. Осы кезеңде күшейіп алған Таң әулиеті қағандықтың батыс иеліктерін басып алды. Нушебилердің өз арасында да наразылықтар туындап, Қытайды жақтаған Иби - Шегуй ханды қуып жібереді. Дулу тайпасынан шыққан Дулу Хэлу Шаболо хан билікті тартып алған соң, хазарлар іштей бөліне бастады. Хазарлардың алғашқы билеушісі жергілікті билеушілерден емес, тақтан қуылған түрік қағаны болды.
7 ғасырдың ортасында Түрік қағандығының еуропалық бөлігінде екі тәуелсіз саяси құрылым - Хазарлар мен Бұлғарлар құрылды. Хазар қағандығы өз қуатын арттыру мақсатында көрші тайпаларды, әсіресе, туыстас, бірақ жаулық көзқарастағы бұлғарларды бағындыруға кіріседі. Бұлғарлар жеңіліс тауып, Ботбай басқарған бір бөлігі оларға бағынады. Олар кейіннен "Қара Бұлғарлар" деп аталған кубаньдық бұлғарлар тобын құрайды. Хазарларға бағынғысы келмеген бір бөлігі Еділ бойымен жоғары өрлейді, сөйтіп, Еділ бұлғарлары пайда болды. Үшіншісі - Аспарух бастаған болгарлар 660 жылы Дунайға жетіп бекінеді. 679 жылы олар грек әскерін талқандап, ізінше Добрджаға басып кіріп, Дунай мен Балқан аралындағы елдерді түгелдей бағындырады.
## Территория
Батыс Түркі қағанатынан бөлініп шыққан. Солтүстік Кавказ, Ортаңғы және төменгі Жайық ағысын, қазіргі Қазақстанның солтүстік-батыс бөлігін, Азов теңізі маңын, Қырымның шығыс бөлігін, және Шығыс Еуропаның Днепрге дейінгі даласы мен орманды-даласын мекендеді.
## Ескерткiштер
Көптеген жазба деректер, тарихи зерттеулер Хаза́р қағандығының Беленжер, Семендер, Варачен (Сарашен), Итиль, Саркел, т.б. ірі қалалары бар, халықар. сауда, көпсалалы шаруашылық гүлденген іргелі мемлекет болғанын көрсетеді. Мемлекеттің ұйытқысы болған этн. топтың қалыптасуын ғалымдар Қытай жазбаларындағы “ко-са” тайпасымен байланыстырады. Тарихи зеттеулер бойынша түркілердің осы тайпасы Солт. Кавказдың шығыс жағын мекендеп, түркі тілдес “савирларды” (Сібірден шыққан, түркілермен ассимиляцияға ұшыраған, арғы түбі угор-финдік тайпалар) және ирандық, кавказдық шағын топтарды өзіне қосып алған. Бірнеше этн. топтың бірігіп, түркілік ассимиляцияға түсуі нәтижесінде пайда болған хазарлардың осы ерекшеліктері сол кездің жазба деректерінен көрініс тапты. Мысалы, әл-Истахри, ибн-Хаукал хазарлардың екі топқа (“синфқа”) бөлінетінін жазады. Олар мұның бірін өңі қаралығына байланысты “қара хазар” деп атаса, екіншісін өңі аққұба, өзгеше адамдар ретінде атайды. Хаза́р қағандығы Қазақстаннан Қара теңізге дейінгі жерлерді иеленген Батыс Түрік қағандығы ыдыраған соң, Солт. Кавказдың шығысында 7 ғ-дың ортасына қарай жеке саяси құрылым ретінде бой көтерді. Мұсылман жылнамалары Дағыстан өлкесіндегі хазар билеушісін 6 ғ-дың 90-жылдардан бастап “малик”, яғни патша деп атады, ал 7 ғ-да хазар әміршісі Батыс Түрік қағандығына тек шартты түрде ғана бағынып, іс жүзінде дербес саясат ұстанды. Хазарлар көп ұзамай Батыс Түрік қағандығының қиыр батыстағы бүкіл иеліктерін өзіне қаратты. 8 ғ-дың ортасынан бастап, мемлекеттің негізгі иеліктері Солт. Кавказдан Еділ, Дон өлкелеріне ауысты. Дамудың неғұрлым гүлденген тұсына тап келген осы кезеңде мемлекеттің аумағы анағұрлым кеңейді. Қағандық құрамына Шығыс Қырым, Азов өлкелері енді, Еділ болғарлары, буртастар, солт-тегі шығыс славян тайпалары: полян, северян, радимич, вятичтер бағынды, қаған билігі батыста Дунайға дейін жетті. 9 ғ-дың басында хазар иеліктері солт-те Десна, Сейм, Сула, Сож өзендері алқаптарын қамтыды. Құрамына хазарлардан басқа алан, болғар, славян, т.б. тайпалар енген көп ұлтты мемлекетте дінге деген кеңшілік айрықша орын алды. Тәңіршілдік, ислам, христиан дінін ұстанған топтар бірге өмір сүрді. Сонымен қатар иудей дінін ұстанған еврей қауымдары кеңінен тарап, уақыт өте келе көбейе түсті. Елді қаған басқарып, оның айналасындағы ықпалды бектердің беделі жоғары болды, бұдан төмен әскери тархандар тобы тұрды. Бағынышты елдер мен аймақтарды қаған тағайындайтын тудундар басқарды. Ондай елдерден түрлі алым-салық түсіп отырды. Мысалы, Еділ болғарлары түтін басы 1 бағалы аң терісін төлесе, славяндар “әрбір соқадан” 1 күміс ақша — “щеляга” берді. Жақсы қаруланған хазар әскері Шығыс Еуропадағы шешуші күш ретінде танылды. Ғалымдар хазарлар 100 мыңнан а |
Мағауия Хамзин (29 желтоқсан 1927 жылы, қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Қоңырат кенті - 2000) - домбырашы, күйші-композитор, шертпе күйді шебер орындаушылардың бірі. Қазақстанның халық артисі (1979).
Әкесі Хамза мен ағасы Әшімтай ғажайып музыканттар болды. Арғын тайпасы Тобықты руының дадан бөлімінен шыққан. Күйшілік өнерге баулыған әкесі Хамза және Сатан, Хамит, Әшірбек сияқты әнші-күйшілер болды. Ұстазы Аққыздан үйренген Тәттімбеттің "Сары жайлау","Сылқылдақ" күйлерін көркем өнерпаздар үйірмесінде шебер орындап, көзге түсті.
## Өмірбаяны
* 1949 жылы Алматы музыкалық училищесін бітірді.
* 1944 жылы Қарағанды филармониясына қабылданды. Осы кезеңде күйші домбыра өнерінің қыры мен сырын жете меңгерді.
* 1949 - 1952 және 1958 - 1961 жылдары Қазақтың халық аспаптар оркестрінде қызмет етті.
* 1952 - 1957 жылдары Балқаш мыс қорыту зауытының көркемөнерпаздар ұжымын басқарды.
* 1961 жылдан "Қазақконцертте" жеке домбырашы.
## Репертуары
Хамзиннің репертуарында Тәттімбет, Тоқа, Дайрабай, Әбді, Аққыз, т.б. халық композиторларының күйлері бар. М.Хамзин бірнеше тамаша күйлердің авторы.
Ол қазіргі заман тақырыбына арнап:
* "Қосбасар" (2 нұсқасы)
* "Шахтер күйі"
* "Космонавтар"
* "Алтын астық"
* "Жайлау"
* "Жарыс"
* "Амангелді туралы күй"
* "Шопан күйі"
* "Белгісіз солдат"
* "Тоқырауын толғауы"
* "Жас қазақ", т.б. күйлерін шығарды.
Мағауия 10 жасынан-ақ күйшіліктің жолына түседі. Жылдар өте ол орындаушылықтың өзіндік үлгісін танытады күйшілікті әбден меңгеріп домбыраның құлағында ойнау дәрежесіне жетеді. Ә.Хасенов пен Т.Момбековтерге қарағанда оның домбырашылығы басты негізгі кәсібі болды.
## Марапаттары
* 1979 жылы майталман күйшіге Қазақ КСР-інің халық әртісі құрметті атағы берілді.
* 1998 жылы Құрманғазының туғанына 175 жылдық торқалы тойына арналған «Құрманғазы және Ұлы Дала сазы» атты түркі халықтарының дәстүрлі сазына арналған Халықаралық фестивалінде М.Хамзин әйгілі домбырашы төкпе күйші Рысбай Ғабдиев екеуі «Дәстүрлі музыка өнеріне сіңірген аса зор үздік еңбегі үшін» атты жүлдеге ие болды.
## Дереккөздер |
Халық Кеңесі– қоғамдық-саяси апталық газет. Қазақстан халық депутаттарының органы ретінде 1990 жылдың 24 сәуірінен 1996 жылдың қаңтар айына дейін Алматы қ-нда қазақ тілінде шығып тұрды. |
Хайуанаттар бағы, зоопарк – жабайы жануарларды қолда (торда, қоршауда) немесе жартылай қолда (табиғи мекендеу ортасына жақын көлемде қоршалған аумақ) ұстайтын ғылыми ағарту мекемесі.
## Басты міндеті
Жануарлар әлемінің түрлерін қалың көпшілікке көрсету, жаратылыстану білімін насихаттау және жабайы фаунаны қорғау идеяларын тарату, сирек кездесетін, жойылып бара жатқан жануарлар генофондысын сақтау.
## Тарихы
Алғаш хайуанаттар бағы б.з-дан 1500 жыл бұрын Мысырда, 1000 жыл бұрын Қытайда («Білім бағы» деген атпен) ұйымдастырылған. Еуропада 18–19 ғасырларда ашылды (Венада 1752 жылы, Мадридте 1774 жылы, Берлинде 1844 жылы, Парижде 1858 жылы, Мәскеуде 1864 жылы, т.б.).
## Қазақстанның хайуанаттар бағы
Қазір дүние жүзінде 850-ден астам, ТМД елдерінде 33, Қазақстанда 3 хайуанаттар бағы (Алматы хайуанаттар бағы, Шымкент хайуанаттар бағы, Қарағанды хайуанаттар бағы) бар. Алматы хайуанаттар бағы 1937 жылы құрылған. Жер көлемі 54 га. 7 секцияда хайуанаттардың 530-дан аса түрінің 5900-дей данасы тіршілік етеді. 77 түр Халықаралық табиғат қорғау одағының, ТМД және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Қазақстан фаунасында кездеспейтін сүтқоректілер: барибал (Америка қара аюы), Африка арыстаны, Аустралия кенгуруі, Жапон макакасы, Үнді тырнасы, Мысыр кобрасы, Қытай аллигаторы; құстардың 70-тен астам сирек кездесетін түрлері: эму, нанду, тағы басқа. өсіріледі. Бақта ақ аю, парсы ірбісі, сервал мысығы, қызыл қасқыр, бегемот, Амур жолбарысы, т.б. жануарлар қоршауда көбейіп, ұрпақтарын жалғастыруда. Олар дүние жүзіндегі басқа хайуанаттар бағында өсірілетін түрлермен алмастырылады не сатылады. Кейбір түрлер, мысалы, тоғай бұғысы, ителгі табиғи мекендеріне жіберіледі. Бақта «Теңіз аквариумы» павильоны жұмыс істейді, онда әлемдік фаунада сирек кездесетін балықтардың, шаянтәрізділер мен қосмекенділердің бірнеше түрін тамашалауға болады.
Алматы хайуанаттар бағы сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жабайы жануарларды қорғау жөніндегі көптеген халықараралық бағдарламаларға қатысады. Қарағанды хайуанаттар бағы 1938 ж. құрылған. Жер көлемі 14 га. Зообақта балықтардан: тұқылар, тұқытістілер, алабұғалар; құйрықты және құйрықсыз қосмекенділердің бірнеше түрі; бауырымен жорғалаушылардан: тасбақа, ешкіемер, ұршықсап кесіртке, жармасқы, нағыз кесіртке, сұр кесел; жыландардан: айдаһар, торлы жыландар, сұр жыландар; құстардан: қоқиқаз, құтан, ақ дегелек, қыран, сұңқар, тырна, балықшы тұйғын, шағала, жапалақ, т.б.; сүтқоректілерден: лемур, лори, мартышка, піл, қызыл қасқыр, Бұқар бұғысы, аю, кәмшат, т.б. аңдар бар.
Шымкент хайуанаттар бағы 1980 жылы құрылған. Жер көлемі 54 га, оның 34 га аумағында экспозиция орналасқан, жануарлардың саны – 1000 бас. Зообақта 6 секция жұмыс істейді, онда жануарлардың 165 түрі ұсталады, олардың 20 түрі Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
## Дереккөздер |
Латиф Хамиди (17 шілде, 1906 - 29 қараша 1983, Алматы) — композитор, ҚазКСР-нің халық артисі, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
## Өмірбаяны
Ташкент ағарту институтын, 1-ші Мәскеу музыкалық техникумының теориялық-композиторлық факультетін профессор Б. А. Яворскийдің классы бойынша Мәскеу консерваториясы жанындағы Татар опералық студиясын бітірген.
Л. Хамиди көптеген хорлық өңдеу, әндер, романстар, вальстар жазды, солардың ішінде “Қазақ вальсі” және “Бұлбұл” композитордың атын танымал етті. Ол сондай-ақ, патриоттық, тарихи тақырыптарға да музыка жазды. Композитор шығармашылығының қанат жаюы “Абай”, “Төлеген Тоқтаров” (А. Жұбановпен бірлесіп), “Жамбыл” операларынан да анық байқалады. Хамиди музыкалық мәдениет тарихында қазақтың халықтық музыкасын жинаушы - этнограф және музыкалық, оқулық басылымдардың авторы ретінде қалды.
* 1933 жылдан Алматы қаласында тұрды. Қазақ КСР-інің халық артисі, еңбексің. өнер қайраткері. 1933 жылдан қазақтың халық әндері мен күйлерін жинап, нотаға түсіруге атсалысты.
## Шығармашылығы
1935 жылы Семей қаласына барған сапарында М. О. Әуезовтің кеңесімен Абайдың немересі Әрхам Ысқақовтан ақынның «Айттым сәлем, Қаламқас», «Амал жоқ қайттым білдірмей», «Бойы бұлғаң», «Біреуден біреу артылса», «Желсіз түнде жарық ай», «Сен мені не етесің», «Тәңірі қосқан жар едің сен», «Қор болды жаным», «Ішім өлген, сыртым сау», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?», «Сұрғылт тұман» әндерін, Абайдың ән шығармашылығын жақсы білетін әншілерден «Сегіз аяқ» пен «Желсіз түнде жарық ай» әндерінің 2-нұсқаларын, ал, Әуезовтен «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» әнін жазып алды. Сөйтіп, ол ақынның муз. мұрасын түңғыш рет толық нотаға түсіруші болды. Сол жылдарда ол Абайдың «Қор болды, жаным», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын», «Сегіз аяқ» әндерін жеке әншіге, көп дауысты хорға арнап өңдеп, оларға фортепианолық сүйемел жазды. А. Жұбановпен бірлесіп «Абай» операсын (1944) жазды. Ол қазақтың жаңа муз. мәдениетіндегі Абай әндерінің игерілуі, опера жанрындағы ақын бейнесі жөнінде бірнеше мақала жазды. Бұл мақалалардың көпшілігі «Әндер, романстар, «хорлар» (1957), «Балаларға арналған фортепианолық пьесалар» (1965), «Абай» операсы» (1966) деген кітаптарына енген.
## Марапаттары
* Xамиди Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлық лауреаты.
## Дереккөздер |
Хантау — Жамбыл облысы Мойынқұм ауданындағы ауыл (бұрын кент болған), темір жол бекеті, Хантау ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Мойынқұмнан шығысқа қарай 68 км-дей жерде, Хантау тауының батыс жағында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1951 жылы қаланған. Хантауда мемлекеттік маңызы бар кен басқармасы орналасқан.
## Дереккөздер |
Ханыков Яков Владимирович(1808 – 62) – этнограф, географ, картограф. 1852 – 55 ж. орыс география қоғамының хатшысы болды. 15 жыл Орынбор өлкесі, Жетісу, Хиуа қазақтары жайлы статист. және этногр. материалдар жинады. Ішкі Бөкей ордасының, Арал т. мен Хиуа хандығының картасын жасад |
Хан Тәңірі — Шығыс Тәңір тауындағы шың, Қырғызстан мен Қазақстан (Алматы облысына таудың солтүстік-батыс бөлігі, Райымбек ауданына қарайды) және Қытай шекарасында. Солтүстік жер шарындағы ең биік нүкте. Жергілікті қазақ пен қырғыздар бұл тауды кешке күн батарда қызарып кететін өңіне қарап "Қантау", "қантоо" деп те атаған.
## Геологиясы, жер бедері
Негізінен мәрмәрленген әк тастан түзілген. Теңіз деңгейінен 6995м (мұз жамылғысын қоса есептегенде 7010м) биіктікте орналасқан. Хан Тәңірі – Тәңір тауының ең ірі мұздану орталығы, мұздықтарының жалпы ауданы 2500 км2. Шыңға Оңтүстік және Солтүстік Иныльчек мұздықтары арқалы көтерілуге болады. Хан Тәңірін бірінші рет ғылыми түрде сипаттап жазғандар И. Семенов пен Семенов Тянь-Шанскийлер. Шыңға оннан аса маршруттар жасалып, бір маусымда 2000-ға дейін альпинистер мен тау туристерін қабылдайтын халықаралық Хан Тәңірі альпинистік лагері жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Николай Владимирович Ханыков(1819 – 1878) – шығыстанушы, дипломат. Ресей ғылым академиясының корр. мүшесі. Бұхар хандығын, Каспийді, Кавказды, Иранды зерттеген. Бұл зерттеулерінде қазақтар жайында да көптеген деректер береді.
## Дереккөздер |
Станислав Николаевич Харин (4 желтоқсан, 1938 жылы туған, Алматы облысы Қарасай ауданы Қаскелең ауылы) – физика-математика ғылымдарының докторы (1990), профессор (1991), Қазақстан ғылым академиясының академигі (2003), КСРО өнертапқышы.
## Өмірбаяны
* ҚазМУ-ды (1961, қазіргі ҚазҰУ) бітірген.
* ҚазМУ-да аспирант, ғылыми қызметкер (1961–1980).
* Қазақстан ғылым академиясының математика және механика институтында директордың орынбасары (1980–1994) болған.
* 1994 жылдан Қазақстан ғылым академиясының физика-математика бөлімшесінде академик-хатшы қызметін атқарды.
## Ғылыми еңбектері
* 1989 жылы «Математические модели теплофизических процессов в электрических контактах» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 160-тан астам ғылыми жарияланым мен 3 монографияның авторы.
## Дереккөздер |
Хван Вадим Терентьевич (1951) – архитектор. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген архитекторы (1984).
Хванның жасаған жобасы бойынша Арасан сауықтыру кешені салынды. Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығын алған (1984). |
Хауа ана - Күллі Адамзат атауының анасы (сенің-де анаң, менің-де анам, сондықтан біз бауырмыз), Құран Кәрім аңыздарының кейіпкері, Адам Атаның (салла-л-лаһу алейһи уаа сәллам) зайыбы. Аңыздарда Хауа ана аталуының себебін Адам Атаның қабырғасынан, тірідей жаратылуымен (хауа - тірі) байланыстырады. Хазірет Хауа ана теңдесі жоқ сұлу, көрікті болады. Адам Ата (салла-л-лаһу алейһи уаа сәллам) оған ерекше ынтызар болып, мейірім махаббаты түседі. Құтба оқылып, некесі қиылғаннан кейін екеуі ерлі-зайыпты болып, жаннатта мамыражай ғұмыр кешіп жатады. Ібілістің азғыруына ілескен Хауа ана тыйым салынған жемістен дәм татып, Адам Атаны (салла-л-лаһу алейһи уаа сәллам) да одан жеуге үгіттеп көндіреді. Осы күнәларының себебімен Құдайдың каһарына ұшырап, екеуі пейіштен шығарылған соң, күнәларына кешірім табу үшін жер бетіне жіберіледі. Араб еліндегі Джидда тауына келіп түскесін, жасаған күнәсына налып, көп жылын(үш жүз жыл) жылаумен өткізеді. Ақырында Қағбаға келгесін Аллаһ күнәларын кешіріп, Адам Атаға қосылады. Хауа ана бір ұл, бір қыздай егіз қылып, бірнеше ұрпақ дүниеге әкелді.
## Дереккөздер |
Хан — лауазым. Түркі-моңғол халықтарында мемлекет басқарған билік иесі. Зерттеушілер Хан сөзі семантикалық-тілдік реңкі өзгерген көне түркілердің “қаған” терминінен қалыптасқан деп есептейді. Жазба дерек көздері Орталық Азия халықтары Хан терминін Түркі қағандығы ыдырағаннан кейінгі кезеңнен қолдана бастағандығын растайды.
Мысалы: Иран мен Ауғанстан көшпелі халықтары тайпа көсемдерін Хан деп атады. Сефеви әулеті тұсындағы Иранда Хан аймақ билеушісі, ал салжұқтар мен хорезмшахтар кезінде князьдік лауазым мағынасын берген. Осман сұлтандығында Хан сұлтан лауазымы болды. Қазақ жерінде Қарахан мемлекетінің билеушілері Хан атанды. Кейін қыпшақ, найман, керей, тағы басқалар ұлыстық мемлекеттерді Хандар басқарды. Кез келген адам Хан сайлана алмайтын.
Кезінде Шыңғыс хан (1189, 1206 жылдар сайланған) ел тізгінін ұстау үшін әкесі Есугей баһадүр моңғолдардың соңғы қағандарының бірі Хутул қағанның туысы деген аңыз тараттырды. Нәтижесінде көпшіліктің қолдауымен Хан сайланды. Көрші елдерге жойқын шабуылдар жасап, әлемдік империя құрды да, Хандық билікті өз ұрпақтарына ғана мұра етіп қалдырды. 13 — 14 ғасырлардағы ұлыстарды, Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейін ыдыраған моңғол империясының орнына келген көптеген мемлекеттерді оның ұрпақтары басқарып, Хан болды. Жаңадан сайланған Хан ең алдымен өзін билік басына көтерген ақсүйектердің мүддесін көздеуі тиіс болды. Оның мемлекеттік ин-ттарды нығайтып, жеке-дара үстемдік құруына жергілікті ақсүйектер қай кезде де мүдделі болған емес. Соған қарамастан көптеген хандар үнемі өз үстемдігін нығайтуға тырысып отырды. Тарихи жазба дерек көздері жаңадан сайланатын Ханға ақсүйектер өз талаптарын қоя білгендігін айғақтайды.
Мысалы: Шыңғыс хан империясында елшілік сапармен болып қайтқан П.Карпинидің деректерін өңдеген Симон Сен-Кентиннің жазғандарына қарағанда, тақта отырған үміткердің алдына ханзадалар қылыштарын қойып, оған “Сенің бізге әмір етуіңді біз қалаймыз, өтінеміз әрі бұйырамыз” деген. Содан кейін болашақ Хан олардан айтқандарын орындаса, өзіне адал қызмет етуге дайын екендіктерін сұраған. Қатысып отырғандар келісетіндерін, әрқашан дайын екендіктерін мәлімдеген. Сонда үміткер “Менің бұйрығым қылыш болады” дейді. Онымен барлығы келіскен. Содан кейін үміткерді ақ киізге отырғызып: “Жоғары қара да құдайды таны, ал төмен қарасаң өзің отырған киізді көресің. Егер сен өз патшалығыңды жақсы басқарып, жомарт әрі әділ болсаң және әрбір төрені өз деңгейінде сыйласаң, онда даңқты патшалық құрасың…” деген. Яғни, ақсүйектер Х-ның билігін белгілі бір дәрежеде үнемі шектеуге ұмтылды. Хан көтеру рәсімі аяқталғаннан кейін, жаңа билеуші өз міндеттеріне кіріскен.
Түрік-моңғол ұлыстарындағы Хан мемлекеттегі ең жоғарғы билік иесі болды. Хан билігі қоғамдағы тұрақтылықты, тәртіпті қамтамасыз етті. Ортағасырлық дерек көздерінде Хан қол астындағы бұқара халық үшін еңбек етуі, ал қарапайым халық оның билігін мойындауы және бұйрықтарын орындауы тиіс екендіктері жазылған. Озық ойлы адамдар мемлекет басқарушыға қойылатын негізгі талаптарды айтып отырған (мысалы: Мұхаммед Хайдар Дулат).
## Ханның ең негізгі бес құқығы мен қызметін
Белгілі шығыстанушы Т.Сұлтанов өз еңбектерінде Ханның ең негізгі бес құқығы мен қызметін былайша көрсетеді:
* Билік етіп отырған әулет басшысы және мемлекеттегі жоғарғы сюзерен ретінде елдегі барлық аумаққа, ұлысқа тиесілі жерге иелік етті, қарулы жасақпен оны сыртқы жаулардан қорғады.
* Соғыс жариялау мен бітімге келуге құқылы болды, себебі ол әскер басшысы еді.
* Шетелдік мемлекеттермен келіссөздер жүргізіп, мемлекеттің сыртқы саясатын айқындап отырды.
* Өзіне бағынышты адамды өлтіруге немесе тірі қалдыруға құқылы болды, яғни ол мемлекетіндегі Жоғарғы Сот қызметін де атқарды.
* Заң шығару құқы болды және қол астындағылардың барлығына міндетті бұйрықтар шығарды. Сөйтіп, қоғамдық құрылым мен тәртіпті сақтады.
## Бөлігі
Ортағасырлық дерек көздерінде Ханның кейбір кездері ғана шексіз билікке ие болғандығы айтылады. Кейде олар әулеттің басқа мүшесімен билігін бөлісіп отырды. Өз билігінің қандай дәрежеде болуы ең алдымен Ханның жеке басындағы қасиеттеріне тікелей байланысты еді. Дерек көздерінде билеушілер екі топқа бөлінеді: біріншілері — үлгілі, атақ-даңқымен еліне елеулі болғандар (Хайду, Мұхаммед Шайбани, Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан); екіншілер — ел басқаруға қабілетсіз билеушілер (Темір Мәлік хан, Әзиз хан, Таһир хан, Болат хан). Соңғыларының билік құруы ұзаққа созылмаған. Оларды билікке жақын орта тақтан тайдырып, орнына басқа ханзаданы Хан көтеріп отырды. Елді басқаруда Хан өзі тағайындаған адамдардың көмегіне сүйенді. Мемлекеттегі белді қайраткерлермен санасып отырды. Көбіне Ханды белгілі бір ру не тайпа өкілдері қолдап, сүйеу көрсетті, оның мемлекеттегі негізгі тірегі болды.
Мысалы: Моғолстан мемлекетінің Хандары дулат тайпасының әмірлеріне сүйенді, Хан оларды ұлысбегі етіп тағайындады. Тіпті кімнің Хан болатындығын да солар алдын ала шешіп отырды. Ханға бектер, билер өз ақыл-кеңестерін беріп қана қоймай, жүргізетін саясатына өз ықпалдарын тигізді. Егер Ханның жүргізген саясаты белгілі бір руды не тайпаны қанағаттандырмаса, олардың басқа елдерге көшіп кетуі, қоныс аударуы көшпелі қоғамдағы негізгі наразылықтың бірі болды. Көбіне Хан жарлығы мүлтіксіз орындалды. Ол өзіне тиесілі аймақтардан, ұлыстан әскер жинатты, тәуелді елдерден алым-салық алып тұрды. Еңбегі сіңген адамдарға иелік жерлер бөліп берді, ру, тайпа араларындағы қақтығыстарды реттеді. Хан мемлекеттің саяси-экономикалық өмірінде маңызды рөл атқарды. Алым-салық ин-ттарын қадағалады, ақша реформасын жүргізді (Кебек хан). Салтанатты жиындарда тақта отырды. Егер Хан беделді тұлға болса, оның билігі шексіз болды. Ал ол шектен тыс шығып кетсе онда оған Жасақ заңы, тағы басқа дәстүрлі құқықтық ережелердің талаптары ескертіліп, билігі шектелді. Кейде Хан лауазымын бірнеше адам иемденді. Сондықтан да деректерде ұлы Хан, кіші Хан сынды лауазымдар кездесіп тұрады.
## Шынғыс Хан ұрпағымен байланысы
Дәстүрлі көшпелі түркі-моңғол қоғамында Хан болып Шыңғыс хан ұрпақтары ғана сайланды. Билікке келген басқа әулет өкілдері өздерін Хан деп атай алмай, көбіне әмір (Ақсақ Темір), би, тағы басқа лауазымдарды иемденді. Қазақ хандығын басқарған билеушілердің барлығы Шыңғыс хан әулетінен тағайындалды. Әулеттің Хан сайланбағандары жеке әлеуметтік топ құрап, мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатында елеулі рөл атқарды. Мемлекетті басқаруда Хан шексіз билікке ұмтылғанымен, ру-тайпа билеушілерімен санасуға мәжбүр болды. Халықтың қалың бұқарасына жақын әрі оның тікелей қолдауына сүйенген жергілікті билік иелері — билер мен батырлар Хан билігін белгілі бір дәрежеде шектеп, өздерінің әлеуметтік-саяси мәртебесін нығайтуға тырысты. Ханға тура сөйлеп, кемшіліктерін бетке айтқан ақын-жырауларды, билерді халық әрдайым дәріптеген (Би, Жырау). Ақыл-парасатымен танылған Хандарды данагөйлер оның ізбасарларына үлгі тұтты. Мемлекеттік және мемлекетаралық деңгейдегі мәселелерді қамтитын жоғары билікті жүргізген хандық билік қазақ қоғамындағы маңызды саяси жүйелердің бірі болды. Ол ең алдымен билер ин-тына арқа сүйеді.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы елдік тұтастық осы билік жүйелерінің өзара тепе-теңдігі мен бір-біріне қарама-қарсылығы принциптеріне негізделді. Қазақ жерін Ресей империясы отарлағаннан кейін, құқықтық-әкімш. реформалар жүргізіп, саяси құрылымды өзгертті. 1822 — 1824 жылғы реформадан соң Ханның билік жүйесі күйреді. Дегенмен, хандық қазақ халқының негізгі билік жүйесі болғандықтан патшалық үкіметтің отаршылдық саясатына, кеңестік озбырлыққа қарсы ұлт-азаттық күрестер туындағанда, көтерілісшілердің ең алдымен Хан сайлап, сардарбек тағайындап отыруы 20 ғасырдың 1930-жылдарына дейін сақталды. |
Хирургия ғылыми орталығы, А.Н. Сызғанов атындағы — Қазақстандағы хирургиялық қызметті дамытудың стратегиясын айқындайтын, хирургиялық ауруларды емдеудің осы заманғы озық технологияларын қолданатын бас ғылыми медициналық мекеме.
## Тарихы
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің қарамағында 1945 жылы Алматы қаласында құрылған.
1963 жылға дейін Қазақстан Республикасы ғылым академиясының құрамында, 1963 — 1966 жылы КСРО Медициналық ғылым академиясының, 1992 жылдан ҚР Денсаулық сақтау министрінің қарамағында болды.
1980 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Хирургия ғылыми орталығына А.Н. Сызғановтың есімі берілді. 1994 жылдан осы атымен аталады.
## Ішкі құрамы
Құрамында 9 бөлім , 3 лаборатория, аспирантура (1993), диссертациялық кеңес (1988) бар.
### Бөлімдері
* кардиохирургия;
* ангиохирургия;
* тамырлы хирургия;
* микрохирургия;
* торакоабдоминалды хирургия;
* өңеш, өт жолдары және асқазан асты бездер хирургиясы;
* бауыр хирургиясы;
* анестезиология және реаниматология;
* сәулемен зерттеу);
### Лабораторияры
* клиникалық-биохимиялық;
* морфологиялық;
* функционалды-диагностикалық;
## Негізгі ғылыми-зерттеулік бағыты
Туа немесе кейіннен пайда болған жүрек, жүрек ісігі және қан тамыр ауруларын, кеуде және құрсақ қуысы органдарының және іш пердесі сыртындағы кеңістігіндегі ақауларын, зәр шығару жүйесінің патологиясын, күйген өңештің тартылу кезінде оның қатерлі және қатерсіз ісіктерін хирургиялық жолмен емдеу; гемодиализ, гемосорбция, плазмоферез (қанды тазарту) әдістерін қолданып, тіндер мен органдарды ауыстырып қондыру.
## Жалпы мәліметтер
Орталық академигі М.Ә. Әлиев Орталық Азияда ең алғаш рет қант диабетіндегі ұйқы безін ауыстыру операциясын орындады. Оның басшылығымен 70-тен астам жүректің ишемиялық ауруына қолқа-тәждік тамырластыру жасалып, бауырдың созылмалы ауруында клетканы ауыстырып қондыру әдісі тәжірибеге енгізілді. Орталық мидың қанмен қамтамасыз етілуі бұзылған жағдайда пластикалық және рентгенді эноваскулярлық, өт қабына, соқыр ішекке, әр түрлі гинекологиялық ауруларға (жатыр түтігінің бітеліп қалуы, т.б.) лапараскопиялық операциялар жасалады, ерлер мен әйелдердің бедеулігін емдеуде микрохирургиялық техника пайдаланылады, жасанды қан айналымы кезінде жүрек қақпақшалары ауыстырылады, миокардты туннельдеу әдісі тәжірибеге енгізілген.
Орталықта жылына 20 — 25 бүйрек ауыстыру операциясы орындалады. Сондай-ақ магниттік есту және компьютерлік томография әдісімен көз қарашығы, мұрын-жұтқыншақ, өкпе, көкірек, құрсақ қуысы, зәр шығару органдары мен бүйрек, жамбас астауы, сүйек жүйелері тексеріледі.
Республикада эндокринді жүйе (қалқанша және қалқанша жанындағы без, бүйрек үсті безі, т.б) ауруларына әр түрлі күрделі операциялар тек осы орталықта ғана жасалады. Орталықта 16 ғылым докторы, 35 ғылым кандидаты жұмыс істейді. 300 өнертабыстық куәлік алынды, 84 монография, 140 әдістемелік ұсыныс, 67 ғылыми жинақ шығарылды. Орталық АҚШ, Германия, Италия, Франция, Грекия, Ресей, Израиль, Түркия және Қытай клиникаларымен әріптестік байланыс жасайды.
## Тағы қараңыз
* Хирургия
## Дереккөздер
* Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
Хұсаиния медресесі — жоғары дәрежелі оқу орны.
Ресми түрде 1891 жылы Орынбор қаласында ағайынды Ахмед (1837 — 1906), Ғани (1839 — 1902) және Махмуд (1839 — 1910) Құсайыновтардың қаржысына ашылған. «Хұсаиния» медресесінің 10 жылға есептелген бастапқы оқу бағдарламасында дүнияуи пәндер басым болды. Кейін діни пәндер күшейтіліп, оқу бағдарламасы 14 жылға созылды. Алғашқы 3 сыныбы — бастауыш (ибтидаи), одан кейінгі 4 сынып — орта (рушди), кейінгі 4 сынып — жоғары дәрежелі білім алуға әзірлейтін (иғдадия) және соңғы 3 жыл — жоғары (ғалия) бөлімі болды. «Хұсаиния» медресесінде әр жылдары Р.Фахретдин, М.Бигей, З.Қадыри, Ф.Кәрими, Ж.Уәлиди, Қ.Сағди секілді түрік білімпаздары сабақ берді. Орта есеппен 120 — 130 шәкірт білім алды. Қазақ, татар, башқұрт, өзбек, қырғыз, құмық, қарақалпақ ұлтының өкілдері оқыған. 30 жыл ішінде 2 мыңнан аса мұғалім тәрбиелеп шығарды. Хұсаиния медресесі 1919 жылы Құсайыновтар атындағы Мұғалімдер институты болып қайта құрылды.
## Дереккөздер |
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті — Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ (түр. Hoca Ahmet Yesevi Uluslar arası Türk-Kazak Üniversitesi) — Қазақстан Республикасы, Түркістан облысы, Түркістан қаласында орналасқан жоғары оқу орны.
## ХҚТУ құрылуы
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті – Қазақстанның озық көп салалы университеттерінің бірі. Ахмет Ясауи университеті жыл сайын университеттердің ұлттық рейтингісінде ондықтың қатарынан (2018 ж. 6-шы орын) көрініп жүрген, заманауи білім және ғылым саясатын жүзеге асыратын, тұрақты кәсіби және тұлғалық дамуды басшылыққа алатын инновациялық университет. Университет классикалық профильдегі университеттердің арасында ең алғашқысы, мұнда тұңғыш рет сонау 1992 жылы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі медициналық мамандар даярлығы ашылған болатын.
Университет құрамында медициналық факультеті бар халықаралық «full university» жоғары оқу орындарының категориясына кіреді. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде бакалавриат, интернатура, магистратура, резидентура және докторантура сияқты көп деңгейлі бағдарламалар жүйесі негізінде жоғары базалық білім беруді қамтамасыз етеді. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетіне қабылдау мемлекеттік білім беру гранттары, келісімшарт (ақылы) және Түркия квотасы негізінде 105 мамандық бойынша білікті мамандарды даярлауды жүзеге асырады.
Университет құрамында 10 факультет, Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі, кәсіби колледж, 6 ғылыми-зерттеу институты, докторлық диссертацияларды қорғау бойынша мамандандырылған диссертациялық кеңес қызмет көрсетуде. Университетте 10 мыңға жуық студент, интерндер, магистранттар, резиденттер мен докторанттар білім алуда.
## Тарихы
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ашылу және қалыптасу тарихы түркі өркениетінде ерекше орын алған Түркістан қаласының 1500 жылдық тарихымен байланысты. Көне қаланың айрықша геосаяси орналасуы мен оның түркі халықтарының мойындалған рухани орталығы ретіндегі маңызын ескере отырып университетті заманауи жоғары білікті мамандарды даярлаумен қатар құрудың негізгі мақсаты түркі халықтарының ғылыми және мәдени көне орталығы, түркі әлемінің заманауи рухани астанасы – Түркістан қаласын жандандыру және дамыту болып табылады.
Университет Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың жеке бастамасымен 1991 жылы 6 маусымда ашылған болатын (1991 жылғы 06 маусымдағы 329 жарлық, Алматы).
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың және Түркия Республикасының премьер-министрі Сүлейман Демирелдің ресми кездесуі кезінде 1992 жылдың 1 мамырында «халықаралық университетті» құру туралы уағдаластыққа қол жеткізілген болатын.
1992 жылы 31 қазанда Анкарада Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасының Үкіметтері арасында осы оқу орнын «Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті етіп қайта құру туралы» келісімге қол қойылды. Келісім Қазақстан және Түркия Парламенттері ратификациялағаннан кейін күшіне енді.
Университеттің Қазақстан үшін бірыңғай корпоративті басқару жүйесі бар. Қазақстан және Түркия үкіметтері бекіткен Жарғыға сәйкес Үкіметаралық Өкілетті Кеңес (Анкара) Жоғары басқару органы болып табылады, ол университеттің жалпы басшылығын паритеттік бастамада қамтамасыз етеді және он кеңес мүшесінен тұрады, оның ішінде бес мүшесін Қазақстан Республикасы Үкіметі, қалған бес мүшесін Түркия Республикасы Үкіметі тағайындайды. Қаржыландыру республикалық бюджеттен және Түркия Республикасы бюджетінен жүргізіледі.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ құрылған күннен бастап әрдайым екі бауырлас түркі тілдес мемлекет басшыларының назарында, олар университетке бірнеше рет ресми сапармен келіп, түркі тілдес мемлекеттердің студент жастары арасынан қазіргі заманға сай мамандарға интернационалды тәрбие беру және сапалы даярлау орталығы ретінде оған әрдайым айрықша көңіл бөлді.
Ахмет Ясауи университеті — түркі әлеміндегі бірегей университет, ЖОО-да әлемнің 17 елінің жастары мен 30 ұлт пен ұлыс өкілдері арасында мәдениетаралық диалогы мен ұлтаралық толерантты тәрбие жүріп жатыр. Қазіргі жаһандану жағдайында Түркі тілдес әлемді рухани біріктіруші білім беру орталығы ретінде Ахмет Ясауи университетінің идеологиялық маңызы зор.
2018 жылдан бастап ХҚТУ түркі тілдес мемлекет университеттер Кеңесінің төрағасы болып табылады, оған Түркияның, Қазақстанның, Қырғызстанның, Әзербайжанның 19 университеті кіреді.
Университет миссиясы – түркі тілдес мемлекеттер мен қауымдастықтардан келген жастар үшін сапалы білім ұсыну, инновациялық білім мен ғылыми зерттеулер саласында көшбасшы болу.
Мақсаты – инновациялық ғылыми және білім беру технологияларын белсенді ендіретін, қарқынды түрде дамушы университет құру.
Басты құндылықтар: Рухани жаңғыру. Достық, теңдік және толеранттылық, Ашықтық, Өнегелілік, Кәсіпқойлық, Инновациялылық.
Университет 2007 жылдың мамырында Болон декларациясына қосылу туралы Меморандумға қол қойды және 2010 жылғы қыркүйекте Болон декларациясының негізі болып табылатын Университеттердің Ұлы Хартиясына қол қойды.
Егер 1991 жылы бірінші іріктеу нәтижесінде университетке 332 студент қабылданса, онда қазіргі студенттер контингенті 10 мыңға жуық студентті, интерндерді, магистранттар мен докторанттарды құрайды, оның ішінде 1,5 мыңға жуық студент (контингенттен 15%) алыс және таяу шетелдің түркі тілдес мемлекеттерінен келген.
Үкіметаралық келісімшарттарға сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі жыл сайын Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ үшін алыс және таяу шетелдің түркі тілдес мемлекеттерінің студент жастарын оқытуға 200 арнаулы мемлекеттік білім беру грантын бөледі.
Университетке ең дарынды және талантты жастарды тарту мақсатында Үкіметаралық Өкілетті Кенестің шешімімен (Анкара) Түркия бюджетінен жыл сайын ҰБТ қорытындысы бойынша ең жоғары ұпай алған, бірақ мемлекеттік білім беру грантын алу конкурсынан өтпеген қазақстандық талапкерлер үшін 500 білім беру гранты бөлінеді.
Білім беру қызметі бакалавриаттың 54, магистратураның 30, PhD докторантураның 11, резидентураның 3, интернатураның 7 мамандықтары бойынша жаратылыстану, гуманитарлық, экономикалық, заң, әлеуметтік, медициналық, техникалық ғылымдар, білім беру, бизнес, қызмет көрсету және өнер бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
2018-2019 оқу жылы университетте 71 доктор, 282 ғылым кандидаты, 67 РhD доктор жұмыс істейді. Оның ішінде 5 % - Түркия мен басқа мемлекеттерден келген шетелдік оқытушылар.
Оқу қазақ, түрік, орыс және ағылшын тілдерінде жүргізіледі.
## Оқу үдерісі
Университетте үш деңгейлі оқыту жүйесі: Болон үдерісі талаптарына сәйкес бакалавриат-магистратура-докторантура (резидентура) ендірілген.
### 2018-2019 оқу жылы
* алдыңғы қатардағы ЖОО-ның озық әлемдік тәжірибесіне бағдарланған білім беру бағдарламалары, сондай-ақ «Зауыт-Университет» және «Major and Minor» үлгісі бойынша тәжірибеге бағдарланған заманауи оқыту қағидалары түрлендірілді және үйлестірілді;
* шетел профессорлары мен мамандар арқылы еуропалық тәжірибемен және әдістермен алмасу, оларды оқу үдерісіне жаңа инновациялық технологияларды трансляциялау мақсатында университетке шақыру тұрақты негізде жүзеге асырылады;
* бакалавриат деңгейінде техникалық мамандықтар мен экономика үшін «Кентау трансформатор зауытымен» дуалды оқыту жүйесі бойынша білім беру бағдарламалары әзірленді;
* педагогикалық мамандықтар бойынша оқу бағдарламаларына орта мектептің инновациялары (Назарбаев интеллектуалды мектеп тәжірибесі бойынша жаңартылған мазмұн, критерийлік бағалау, сыни ойлау және т.б.) ендірілуде;
* ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы мен Назарбаев университетінің жобалық тәсілі мен тәжірибесі негізінде Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі Мұрағатталған 26 ақпанның 2019 жылы. құрылды;
* студенттердің шетелдік жоғары оқу орындарымен академиялық ұтқырлық бағдарламалары кеңейтілген;
* 3+1, Эразмус + білім беру бағдарламаларын, қос диплом бағдарламаларын, шетелде білім алушылардың тәжірибесін батыстық ЖОО-на бағыттар бойынша ендіру;
* университетті басқару жүйесіне Болашақ, Мевлана, Эразмус т.с.с. бағдарламалар аясында шетелдік оқу орындарында менеджмент саласында кәсіби біліктілікті жетілдіру арқылы әлемдік тәжірибе енгізілді;
* Түркияда магистратура және PhD докторантура бағдарламалары бойынша арнаулы оқу арқылы дәрежелі оқытушылардың үлесі артты;
* Инновациялық инфрақұрылымды дамыту элементтері (технологияларды коммерциализациялау оффисі, технопарк, стартаптар т.б.) құрылуда;
* тренингтік Кәсіби даму орталығы құрылды (университеттің ОПҚ мен қызметкерлер үшін), мұнда оқытушылардың кәсіби шеберлігі мен біліктілігі арттырылады, озық университеттердің (Назарбаев Унтиверситет, Мармара, Гази университеттері т.б.) тәжірибесін трансляциялау арқылы олардың кәсіби дағдылары жетілдіріледі;
* жаңа Түркістан облысының экономика және әлеуметтік сала қажеттіліктеріне сәйкес агрономия, ветеринарлық медицина, құрылыс, сәулет, жобалық менеджмент сияқты жаңа перспективті мамандықтарды ашу бойынша жұмыс жүргізілуде;
* «Атамакен» ҰКП Түркістан филиалымен, жұмыс берушілермен оқу бағдарламаларын жаңарту бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде;
* Университетте зертхана, интернет-кластар, спутниктік бейнеконференция жүйесі (онлайн режимінде озық шетел ғалымдарының лекциялары), жаңа бағыттағы компьютерлер, оқу кабинеттері бар, онда оқу үдерісін қарқындатуға және ғылыми зерттеулер өткізуге мүмкіндік беретін зертханалық жабдықтар, макеттер бар;
* Назарбаев Университеті тәжірибесі негізінде Үкіметаралық Өкілетті Кенестің шешімімен дайындық факультетінде «Foundation» бағдарламасы ашылды, оның мақсаты тыңдаушыларды ағылшын және түрік тілдеріне көп деңгейлі тереңдетіп оқыту. Аталмыш бағдарламаға республикалық конкурс қорытындысы бойынша Түркия грантын алған Қазақстан азаматтары және Қазақстан Үкіметінің грантына түскен шетелдіктер қабылданады. «Foundation» бағдарламасы бойынша оқуын сәтті аяқтағандар өздерінің таңдаған бакалавриат мамандығының 1 курсына қабылданып, одан кейін арнайы көптілді топтарда оқиды;
* жыл сайын Республикалық «Ясауи» пәндік олимпиадасы (іріктеу онлайн режимінде, қорытынды сынақ және бағалау тікелей университетте) өткізіледі. Олимпиада жеңімпаздарына университетте тегін білім беру сертификаты табысталады.
## Факультеттер/мектептер
* Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі Мұрағатталған 26 ақпанның 2019 жылы.
* Жаратылыстану факультеті
* Инженерия факультеті
* Әлеуметтік ғылымдар факультеті
* Гуманитарлық ғылымдар факультеті
* Филология факультеті
* Өнер факультеті
* Медицина факультеті
* Стоматология факультеті
* Университеттен кейінгі медициналық білім беру факультеті Мұрағатталған 31 қазанның 2019 жылы.
* Дайындық факультеті («Foundation») Мұрағатталған 19 қаңтардың 2019 жылы..
## Институттар
* «Түркология» ғылыми-зерттеу институты
* «Археология» ғылыми-зерттеу институты
* «Ясауи» ғылыми-зерттеу институты
* «Еуразия» ғылыми-зерттеу институты Мұрағатталған 7 ақпанның 2019 жылы.
* «Жаратылыстану» ғылыми-зерттеу институты
* «Экология» ғылыми-зерттеу институты
## Университетке қарасты
* Студенттер кәсіподағы
* Ғылыми кітапхана
* Ясауи колледжі
* ХҚТУ тарих мұражайы
* Түркі халықтарының тарихи панорамалық мұражайы
* «Ясауи» мұражайы
* ХҚТУ КТК командасы
* «Би султан» би ансамблі
* Халық аспаптары фольклорлық ансамблі
* Студенттік драма театры
* Түркі жастарының мюзикл театры
* Университет студенттерінің вокалды-аспап ансамблі
* Ақпараттық орталық
* ХҚТУ Хабарлары
* «Ясауи» газеті
* Қызметкерлер кәсіподағы
* Түлектер ассоциациясы
* Жұмыс берушілер кеңесі
* «Тұран» баспасы
* ХҚТУ дебаттық клубы
* ХҚТУ интеллектуалды клубы
* Студенттер дискуссиялық клубы
* 50- ге жуық өзге де студенттер бірлестігі, клубтар мен ұйымдар
* «Ясауи» интернет-радио
## Медициналық клиникалар
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті – медицина факультеті студенттерінің теориялық білімі мен іс-тәжірибесін үйлестіретін 120 науқас орынға арналған Клинико-диагностикалық орталық пен Стоматологиялық поликлиникасы бар Қазақстандағы жалғыз университет.
Клинико-диагностикалық орталық (Клиника) университеттің медицина факультетінің әлеуеті өте зор тәжірибе базасына ие, стандарттарға толық жауап беретін, заманауи диагностикалық құрал-жабдықтармен жабдықталған озық денсаулық сақтау мекемесі ретінде құрылған.
Клинико-диагностикалық орталықтың құрылысы Түркия Республикасымен қаржыландырылып, 2006 жылы аяқталды. Қазіргі таңда клиника Түркістан қаласы мен аймақ тұрғындарына сапалы медициналық қызметтер ұсынуда.
Клиниканың қызметі үш негізгі бағытта жүзеге асырылады: медициналық көмек көрсету, денсаулық сақтау саласында мамандар әзірлеу және дәрігерлерді дипломнан кейінгі даярлау бағыты. Университеттің Клиника-диагностикалық орталығы стационарлық мамандандырылған және жоғары мамандандырылған медициналық көмек, мамандандырылған жедел медициналық көмек көрсетеді, бір ауысымда 50-60 адам қабылдау мүмкіндігі бар травматологиялық пункт жұмыс істейді.
Жыл сайын клиникаға медициналық көмекке 65 мың адам жүгінеді, 7 мыңға жуық науқас стационарлық емдеуден өтеді, 1500-ге жуық науқасқа аса күрделі ота жасалады.
2019 жылдан бастап заманауи құрал-жабдықпен жабдықталған стоматологиялық клиника өз жұмысын бастайды.
## Қашықтан білім беру технологиялары
2001 жылы Анкарада орналасқан және Еуропадан, Түркиядан, ТМД-дан, Қазақстаннан 7 000-ға жуық білім алушы, Түркияның озық университеттерінің 120 астам ОПҚ орта, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің 16 мамандығы бойынша колледж – бакалавриат – магистратура бағдарламаларын жүзеге асыратын ТҮРТЕП халықаралық қашықтықтан оқыту институты құрылды. Бүгінде ТҮРТЕП онлайн білім беру саласындағы көшбасшы, оның тәжірибесін Түркияның озық ЖОО қабылдауда.
ТҮРТЕП-тің оң тәжірибесі негізінде 2016 жылдың қаңтарында Үкіметаралық Өкілетті Кенестің шешімімен Түркістанда пилоттық режимде магистратураның 5 мамандығы бойынша ҚазТеп (қазақ тілінде қашықтықтан білім беру технологиясы) қашықтықтан білім беру институты ашылды. ҚазТЕП-те қашықтықтан оқытудың озық тәжірибесі 2019 жылдан бастап бакалавриаттың 20 мамандығы және магистратураның 8 мамандығы бойынша жүзеге асырылатын болады.
ҚазТЕП-тің мақсатты аудиториясы – бұл оқу кестесі мен білім беру траекториясы қолайлы, қазіргі заманға сай озық білім беру тәжірибесі негізінде өзінің тұрғылықты орны мен уақытына қарамастан қашықтықтан екінші жоғары білімді немесе колледжден кейінгі білімді, сондай-ақ магистрлік дәреже алғысы келетін өндірісте жұмыс істейтін тұлғалар.
Қазіргі таңда ҚазТЕП өзінің білім алушыларына төмендегілер негізінде сапалы білім бере алады:
* авторлық қашықтықтан оқыту курстарын әзірлеу үшін Қазақстан Республикасының озық ғалымдары мен профессорларын тарту;
* заманауи ІТ технологияларды тиімді пайдалану;
* барлық ЖОО мен өндірістен озық ғалымдар мен мамандардың мүмкіндіктерін жинау;
* тьютор-мықты тәжірибешілердің өз саласында өткізетін практикалық вебинарлары;
* ыңғайлы төлем формасымен дербес оқу кестесі.
Білім беру бағдарламаларын әзірлеуде өз саласында беделге ие бағыттар бойынша ірі мамандар тартылған болатын, сондай-ақ өзге ЖОО-ның мамандар даярлаудың ерекшелігі мен еңбек нарығы жан-жақты зерттелген болатын.
ҚазТЕП-тің мақсаты – халықаралық тәжірибе негізінде Қазақстан Республикасы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру саласында қашықтықтан білім берудің жаңа тармағын құру.
## Ғылым
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дің ғылыми-зерттеу және инновациялық қызметі негізінде білімді, ғылым мен инновациялық қызметті одан әрі біріктіру үдерісі қамтылған. Университет ғалымдары түркология, археология, дінтану, тарих, экономика, математика, физика, ақпараттық технологиялар, электроэнергетика, биотехнология, медицина т.с.с. салада зерттеулер жүргізуде.
Жалпы зерттеулер ҚР-да ғылымды дамытудың 7 басым бағытының ішінде 5 бағыт аясында жүргізіледі: табиғи, оның ішінде су ресурстары, геология, қайта өңдеу, жаңа материалдар мен технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен конструкцияларды тиімді пайдалану; энергетика және машина құрылысы, ақпараттық, телекоммуникациялық және ғарыштық технологиялар, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеулер; өмір және денсаулық туралы ғылым; елдің экономикалық өсуі, қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін «Мәңгілік елдің» қажетті ғылыми негіздері.
Университет қазіргі таңда перспективті және ұзақ мерзімді сипаттағы іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулердің орындаушысы болып табылады. Университеттің өз ғылыми мектептері құрылды, аймақты әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық дамытудың өзекті мәселелерін шешу мүмкіндіктері мен ғылыми дайындамалары бар.
Университеттің ғылыми-зерттеу жұмысы білім алушыларды ҒЗЖ мемлекетік бюджеттік бағдарламалар мен түрлі келісімшарттар бойынша орындау үшін білім беру қызметімен өзара байланыстырыла отырып тарту арқылы жүргізіледі. Университетте:
* «ҚР Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы» АҚ-да бекітілген, университеттің Үкіметаралық Өкілетті Кенесінің 150,0 млн. теңгеге қаржыландыратын ҒЗЖ-ның 12 бастамашы бағыттары;
* 11 ЖОО ішілік жобалар;
* 13 шаруашылық келісімшарт жобалары;
* ҚР Ғылым комитеті қаржыландыратын 11 гранттық жоба бар (2018-2020 ж.ж.);
* коммерциаландыру бойынша ғылыми гранттар – университет ғылымын дамытудың жаңа бағыты: республикалық конкурс қорытындылары бойынша Коммерциаландыру бойынша ғылым қорынан 4 ірі грант алынды.
Түркияда шығарылатын «Bilig» университет журналы Clarivate Analytics (Tomson Reuters) және Scopus озық халықаралық ғылыми базаларда индексацияланған, ХҚТУ «Хабаршы» журналы ҚР БҒМ Бақылау комитетінің ұсынылған басылымдар тізіміне 2018 жылдың желтоқсан айында қосылған.
Технологияларды коммерциализациялау кеңсесі ашылды, ол университетте құрылатын инновациялық инфрақұрылымның негізгі базалық элементі болып табылады.
2018 жылдың қарашасында Кентау қаласында Кентау трансформатор зауытымен (КТЗ) энергетика, сандық ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында Технопарктің негізі қаланды. Оның дамуы ODTÜ, BILKENT КИБЕРПАРК, Мармара, Гази, Йылдыз университеттері сияқты Түркия университеттерінің озық технопарктерін құру тәжірибесі негізінде жүзеге асырылатын болады.
Студенттер технопаркте әзірленген: «КТЗ мамандары үшін виртуалды жұмыс кеңістігі», «КТЗ үшін электронды құжатайналым жүйесі», «Түркістан аймағы тарихи-мәдени ескерткіштерінің 3D тур» Стартап жобаларын жүзеге асырды.
Түркістан экономикалық еркін аймақта (Түркістан облысы әкімшілігімен бірлесе) ХҚТУ Технопаркін құру жоспарланған.
Университетте «Цифрлы Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы аясында Түркістан қаласында ендіруге «Smart campus» және «Smart қала» концепциялары әзірленді.
Екі талантты жас ғалым, «Дене тәрбиесі және спорт» кафедрасының PhD докторлары Омаров Бақытжан және Баймуханбетов Бағдат ең ірі әлемдік Scopus (ELSEVIER) компаниясы ұйымдастырған Орталық Азия үшін «BestResearcherinHumanities» категориясында Scopus Award-2018 конкурсында жеңіске жетті.
Үкіметаралық Өкілетті Кенестің шешімімен университет құрылымына Түркістан аймағының әлеуметтік саласын, экономиканы дамыту мәселелерімен айналысатын «Еуразия» ҒЗИ қосылды.
Университеттің археолог-ғалымдары осы жылдың күзінде ежелгі Сығанақ қалашығында ауқымды жұмыстар кешенін жүргізді, бұл осы нысанды ЮНЕСКО мәдени мұра тізіміне қосу бойынша мәселені көтеруге септігін тигізді.
Университеттің археолог-ғалымдары: «Орта түрік жазбаша ескерткіштер тілінде этномәдени атаулар және олардың заманауи түркі тілдерінде көрінісі», «Мұрағатта және қолжазба орталықтарында Түркістан өлкесінің аңыз әңгімелері мен ертегілері: археографиялық зерттеу, жарияланым, пікірлер» (жүз томға кірмеген материалдар), «Орыс дерек көздерінде Түркістан өлкесінің тарихы бойынша тарихи- -этнолингвистикалық көздер», «Түркістан өлкесінен шыққан шығыс әлемінің танымал тұлғалары мен ойшылдары», «Ежелгі Қаңлы халқының жазба мұрасы» жобаларын белсенділікпен әзірлеуде.
«Қазақстан ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясы» президиумымен инновациялық биотехнология әдістерін пайдалану және және Оңтүстік Қазақстанның қола дәуірінен бастап бүгінге дейінгі мәдени және генетикалық басымдығын зерттеу негізінде аймақтың ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған екі жоба мақұлданды.
Университеттің ғылыми жұмыстарын қаржыландырудың жалпы сомасы шамамен 1 млрд. теңгені құрайды (университеттің тартылған бюджетінің 15% -ы).
ҚР БҒМ Ұлттық биотехнология орталығы, ҚР БҒМ Ақпараттық және есептеу технологиясы институты, ҚР БҒМ Тарих және этнология институты сияқты мемлекеттің озық ғылыми орталықтарымен ынтымақтастық туралы меморандумдар мен келісімшарттарға қол қойылды.
### ХҚТУ-нің ғылыми басылымдары
* Clarivate Analytics, Scopus (http://ayu.edu.kz/scientific-publications мәліметтер базасына кіретін «Bilig» (Түркияда шығарылады);
* «Ясауи университетінің хабаршысы» (философия, тарих, педагогика, филология бағыттары ҚР БҒМ БҒСБК басылымдар тізіміне қосылды;
* «Түркология»;
* «Қ.А.Ясауи атындағы қазақ-түрік университетінің хабарлары (математика, физика, информатика сериясы)»;
* «Ayhaber», «Азия-Европа», «Е-бюллетень» ғылыми-танымал және ақпараттық-сараптама журналдары (http://eurasian- research.org/kk/research/asya-avrupa;
* «Ясауи университеті» университет газеті.
### Ботаникалық бақ
Университеттің Арал-Сырдария экологиялық қолайсыз аймақта құрылған және ЮНЕСКО халықаралық сыйлығын алған Ботаникалық бағы бар. Ботаникалық бақтың жалпы алаңы 88 га. Бақтың құрылуын 1992 жылы ҚР ҰҒА Ботаникалық ғылыми-зерттеу институты қарап бекітті. Қазақстан, Ресей және Өзбекстан ғалым-ботаниктерінің ойынша Түркістан ботаникалық бағы биологиялық және экологиялық мәселелерді шешу бойынша интродуктивті ғылым орталығы болып табылады.
Ботаникалық бақ университеттің жаратылыстану және медицина факультеттері үшін оқу полигоны болып саналады, мұнда оқу-әдістемелік және ғылыми-өндірістік қызмет жүзеге асырылады.
Қазақстанда мұндай бақ тек ХҚТУ аймағында ғана бар.
Ботаникалық бақта декоративті және жеміс ағаштарының 150 түрі мен сорты кездеседі.
Ботаникалық бақ негізінде «Ғылым қоры» грантының қолдауымен ҒЗИ нәтижелерін коммерциализациялау бойынша 282 млн. теңге мөлшерінде ірі жобаны жүзеге асыру басталды, оның нәтижелері Түркістан қаласы аумағында «жасыл белбеуді» орналастыруға бағытталатын болады.
## Сапа менеджменті
2018 жылдың желтоқсанында ХҚТУ Түрік стандарттау институтымен TSE (Türk Standardlari Enstitüsü) ISO 9001:2015 талаптарына сәйкес сапа менеджменті жүйесін сертификациялау процедурасынан өтті.
### Рейтинг
Білім сапасын қамтамасыздандыру бойынша тәуелсіз қазақстандық агенттіктің 2018 жылғы рейтингісіне сәйкес ХҚТУ республиканың көп салалы университеттерінің арасында 6-шы орынды иеленеді. БСҚТҚА (Білім сапасын қамтамасыздандыру бойынша тәуелсіз қазақстандық агенттік) жасаған рейтингке сәйкес 2018 жылы ХҚТУ-нің білім беру бағдарламалары келесідей орынды иеленеді:
1-ші орын – 5В050700 – Менеджмент, 6М050700 – Менеджмент, 5В011400 – Тарих.
2-ші орын – 5В050600 – Экономика, 5В010900 – Математика, 5В011200 – Химия. 5В090200 –Туризм.
3-ші орын – 5В060800 – Экология.
2018 жылы «Атамекен» ҰКП рейтинг қорытындысы бойынша университеттің 5В060800 – Экология білім беру бағдарламасы ҚР 40 ЖОО білім беру бағдарламалары арасында 2-ші орынды иеленді.
Университет 2018 жылы Academic Ranking of World Universities-European Standard ARES-2018 (ARES-2018) Халықаралық жоғары оқу орындар рейтингісінде Қазақстанның 96 ЖОО арасында 11-ші орынды иеленді. Рейтингті Еуропалық ғылыми-өнеркәсіптік палата жүргізді.
ARES-2018 рейтингісіне Жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету бойынша еуропалық ассоциация мен Жоғары білім сапасын қамтамасыз етудің еуропалық тіркелімнің қабылдаған және Еурокомиссияның мақұлдаған Еуропалық университеттік білім беру стандартының жаңа ережелері қосылды.
### Аккредитация
Университет Қазақстанның екі негізгі аккредитациялық агенттіктерінде БСҚТҚА (Білім сапасын қамтамасыздандыру бойынша тәуелсіз қазақстандық агенттік), АРТА (Аккредиттеу және рейтингтің тәуелсіз агенттігі) институционалды және мамандандырылған аккредитациядан өтті. АРТА Білім беру сапасы кепілдігі бойынша агенттіктердің Еуропалық тізіліміне (EQAR) қосылған және ТМД елдерінің ішіндегі Бүкіләлемдік Медициналық Білім Федерациясы (WFME) мойындаған жалғыз ұйым болып табылады.
## Даму стратегиясы
2018 жылдың қарашасында Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Үкіметаралық Өкілетті Кенестің шешімімен университеттің 2023 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары мақұлданды, ол келесідей стратегиялық басымдықтарды қарастырады: оқыту сапасы мен кәсіби білімді дамыту, тәжірибелік-бағдарланған озық зерттеулерді ұйымдастыру, тиімді серіктестік және халықаралық серіктестікті дамыту, тиімді корпоративтік басқару және инфрақұрылым мен ресурстарды дамыту.
2015 жылдың қыркүйегінде түркі тілдес мемлекет басшыларының V Саммитінде Қазақстан Республикасының президенті Н.А.Назарбаев «ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыруды жылдамдату мақсатында Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетін бүкіл түркі әлемінің оқу орнына айналдыру қажет» деген маңызды бастаманы алға тартты.
## Серіктес-университеттер
ХҚТУ 50-ден астам университеттермен ынтымақтастық етеді. Орташа есеппен, 100-ге жуық студент жыл сайын шетелге оқуға жіберіледі. Серіктес-университеттер қатарында:
## ХҚТУ университет кешені
Материалдық-техникалық базаның жабдықталу деңгейі бойынша университет Қазақстанның озық ЖОО-ның бірі болып саналады. Университеттің студенттер қалашығы (кампус) ауданы 227 гектар территорияны алуда. Оның ішінде 88 гектары - ботаникалық баққа, 80 гектары оқытушы-профессорлар құрамына арналған екі қабатты коттедждердің тұрғын үй кешеніне бөлінген, ал 59 гектарға оқу ғимараттары, спорт кешені, 800 орынға арналған Мәдениет орталығы мен басқа да ғимараттар орналасқан. Ашық және жабық спорт алаңдарының жалпы ауданы – 50 000 шаршы м. жоғары. Қалашық аумағында 1 500 орынға арналған жатақханалар кешені, «Тұран» қонақүйі, 400 орынға арналған студенттер асханасы орналасқан. Университет құрамына Түркістан, Кентау, Шымкент қалаларындағы оқу корпустары мен жатақханалар кешені, 84 орындық үш жұлдызды «Яссы» қонақүйі, жабық жүзу бассейні кіреді.
Университет қалашығын салу үшін Түркиядан 100 млн долларға жуық қайырымдылық қаржы құралдары тартылған болатын. Кампус құрылысы Түркістан қаласының өзіне де оң әсерін тигізді: ол тарихи ғана емес, заманауи студенттер қалашығына айналды.
Университет кешені (кампус) Б.Саттарханов 29 даңғылы бойынша орналасқан. Кешен құрылысы 1996 жылы басталған болатын. Жобаны озық қазақстандық және түркиялық мамандардың авторлық ұжымы әзірледі.
Құрылыс екі кезекпен жүзеге асырылды: бірінші кезек гуманитарлық, жаратылыстану, медицина факультеттерінің оқу корпустарын, ректорат және ғылыми-зерттеу мақсатындағы ғимараттарды, Мәдениет орталығын, жатақханаларды, спорт кешенін, поликлиниканы, шаруашылық құрылғыларды салудан тұрды; екінші кезек жаратылыстану ғылымдары, инженерия, ғылыми-зерттеу институттары, зертханалар мен 400 мың дана кітапқа арналған кітапхана, жатақханалар т.б. құрылысын салуды көздеді.
2018 жылдың қарашасында Үкіметаралық Өкілетті Кенеспен ХҚТУ дамытудың жаңа Бас жоспары бекітілді, ол алдағы 5 жылда жаңа корпустар мен жатақханалар салуды қарастырады: 1-ші кезең – 2500 орынға арналған оқу корпусы, 500 орындық студенттер жатақханасы, ОПҚ үшін 6 сегізпәтерлі екіқабатты коттедж, Ботаникалық бақта оқу-практикалық дәрістер өткізуге арналған ғимарат, Студенттерге қызмет көрсету орталығының кешенді ғимараты. 2-ші кезең – 500 орындық ОПҚ арналған ғимарат, 600 орынға арналған студенттер жатақханасы, автотехника паркі. 3-ші кезең – 500 орындық оқу корпусы, колледж үшін 1000 орынға арналған оқу корпусы, колледж үшін 600 орынға арналған студенттер жатақханасы, 60 орынға арналған балалар бақшасы, әскери кафедраға арналған ғимараттар кешені, Ғылыми-зерттеу орталығының, Интеллектуалды мектептің, Орталық кітапхананың, әлеуметтік-мәдени нысандардың, сауда орталығының ғимараттар кешені, қоғамдық тамақтану және банк қызметтері кешені, оқытушылар үшін отбасылық жатақхана.
## ХҚТУ студенттер ректораты. Студенттік клубтар мен ұйымдар
ХҚТУ студенттер ректораты – мүшелері студенттер контингентімен сайланатын және университет әкімшілігінде студенттердің мүдделерін танытатын ұйым. Ректорат мүшелері дауыс құқығына ие бола отырып ЖОО-ның барлық комитеттерінің жұмыстарына қатысады. 2016-2018 оқу жылы студенттер ректорының міндетін - Берікбаев Диас, 2018 жылдан бастап Тұрсынхан Уміт атқаруда.
ХҚТУ базасында 50-ге жуық студенттер клубы жұмыс істейді, оның ішінде: «ШАҢЫРАҚ», «Түркі әлемінің жастары» студенттер клубының басқармасы, «Мұра», «Medical Tokens», «Интеллектуалды ойындар», «Халықаралық қатынастар», «КТК-ХҚТУ Самұрықтары», «Кино және сурет» т.б. интеллектуалды дебаттық клубтар.
## Көшбасшы қасиеттерін дамыту бағдарламасы
Тұлғалық даму мен көшбасшылық туралы лекцияларды өткізу үшін көшбасшылық қасиеттерді дамыту бағдарламасына саясат, бизнес және ғылым жөнінен танымал қазақстандық және шетелдік өкілдер шақырылады. Аталмыш бағдарлама өзінің тыңдаушыларына Нобель сыйлығының лауреаты, профессор Азиз Санжар, БҰҰ Жастар және жастар саясаты ісі бойынша Департамент директоры Властемил Самек, Нобель сыйлығының ізденушісі, Орта шығыс техникалық университетінің профессоры Билге Демиргөз (Түркия), Астана қ. Мемлекеттік қызмет саласындағы Өңірлік хаб Басқарушы комитетінің төрағасы Байменов Алихан Мухамедиұлы, Қазақстанның мемлекетік саяси қайраткері, дипломат Абықаев Нұртай Абықайұлы, Дүниежүзі қазақтарының Қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Тұрысбеков Зауытбек Қауысбекұлы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігі төрғасының орынбасары Шаимова Айгүл Амантайқызы сияқты тұлғалармен, «Болашақ» халықаралық бағдарламасының түлектерімен, блогерлер тобының көшбасшылары Нұрлан Жанайым, Абзал Досым, ғалым және қоғам қайраткері Омар Жәлел т.б. кездесуге мүмкіндік береді.
## Студенттерді орналастыру
ХҚТУ аймақтағы ең жақсы жатақханалардың біріне ие. Университет жатақханаларында 3200-ден астам, оның ішінде таяу және алыс шетелден келген студенттер тұрады.
Студенттер асхана, кір жуатын орын, компьютер сыныптары, сымсыз Интернетпен өз бетінше сабақ оқу бөлмелерінің қызметтерін пайдалана алады. Мұнда кітапханалар, оқу залы, буфеттер, жаттығу залы, т.с.с. жұмыс істейді. Жатақхана жанында жазғы спорт кешендері мен футбол алаңдары, жабық жүзу бассейні жұмыс істейді. Жатақханада тәулік бойы және демалыссыз қауіпсіздік қызметінің қызметкерлері кезекшілік етеді.
## «Рухани жаңғыру» ғылыми-практикалық орталығы
Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы модернизациялау» мақаласының бағдарламалық мақсаттарын жүзеге асыру, жастардың бойынан патриоттық және азаматтық сәйкестік сезімін қалыптастыру мақсатында 2018 жылдың тамыз айында «Рухани жаңғыру» ғылыми-практикалық орталығы құрылды.
Негізгі міндеттері:
* «Тәрбие және білім», «Атамекен», «Рухани қазына», «Ақпаратты толқын» ішкі бағдарламаларына сәйкес арнайы жобаларды әзірлеу;
* ХХІ ғасырда ұлттық сананы қалыптастырудың ғылыми-практикалық әдістемесін «Бәсекелік қабілет», «Прагматизм», «Ұлттық бірегейлікті сақтау», «Білімнің салтанат құруы», «Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы», «Сананың ашықтығы» атты 6 басым бағытта әзірлеу.
## Университет студенттерінің спорттық жетістіктері
Университет өзінің студенттерінің спорттық жетістіктерімен танымал. Б.Саттарханов – бокстан бірінші олимпиада чемпионы (2000 ж.), Мұхтархан Ділдәбеков – 1999 жылғы әлем чемпионы, 2000 жылғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері, Таңатаров Ақжүрек –Лондон Олимпиадасының қол жүлдегері (еркін күрес), Дидар Хамза және Бағлан Ибрагимов – Джакарта қаласында өткен «Азиада – 2018» чемпиондары, Бек Нұрмағамбетов, Қайрат Ералиев – бокстан әлем чемпиондары, Аширов Меиржан – студенттер арасында еркін күрестен әлем чемпионы, Абдығани Бейбарыс – самбодан әлем чемпионы, Абдрахманов Ғалымжан және Құрымбаев Мади – қазақша күрестен әлем чемпиондары, Серікұлы Арман – таэквондодан әлемдік біріншілік жүлдегері, Паиз Жадра – самбодан әлем чемпионатының күміс жүлдегері, Жылқыбаева Айжан – Азия ойындарының күміс жүлдегері – дзюдо (Джакарта), Жақып Біржан – үш Олимпиада қатысушысы (бокс), Лондон Олимпиадасының қатысушылары Ермек Байдуашев, Жұмағалиев Даурен, Ниязбеков Даулет, дзюдо, самбо, қазақша күрестен ҚР чемпионы – Малимгереев Нұрым, баскетболдан әйелдер командасы – ҚР 2-дүркін чемпионы, универсиадалардың 3-дүркін жүлдегері, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ құрама командасы – универсиаданың күміс жүлдегері (тоғызқұмалақ, армрестлинг, волейбол, жағажай футболы, таэквондо), универсиаданың қол жүлдегері (карате, еркін күрес, дзюдо, қазақша күрес, футбол, волейбол) т.б.
## Ректорлар
## Танымал түлектер мен студенттер
## Тағы қараңыз
* Халықаралық түрікмен-түрік университеті
* «Манас» Қырғыз-Түрік университеті Мұрағатталған 22 ақпанның 2019 жылы.
*
## Сыртқы сілтемелер
* ХҚТУ-нің ресми сайты (http://ayu.edu.kz/)
* ХҚТУ-нің электронды кітапханасы (http://lib.ayu.edu.kz/) |
Шахмет Құсайынов (12 мамыр 1906, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданы, Қаратал ауылы — 30 мамыр 1972, Алматы) — драматург.
## Өмірбаяны
Алғашында Көкшетау мен Қарағандының аудандық және облыстық газет редакцияларында (1929 — 1935) қызмет атқарды.
1937 ж. Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік театр өнері институтының режиссерлік факултетін бітірді.
1940 — 1950 ж. Семей драма театрының көркемдік жағын басқарушы, Қазақ мемлекеттік академиясы драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі, “Қазақфильм” киностудиясының сценарий бөлімінің редакторы, Қазақ КСР-і ғылым академиясының өнертану секторының ғылым қызметкері болып жұмыс істеді.
## Шығармашылығы
Шығармашылық жолын газет тілшісі, очеркші ретінде бастаған Құсайыновтың алғашқы әдеби туындысы 1932 ж. жарияланды. Бұған дейін оның қаламынан туған тұңғыш “Солқылдақ шыбық” атты сатиралық комедиясы 1928 ж. Петропавл қаласындағы педагогикалық техникум оқушылары күшімен сахнаға қойылды. Осыдан кейін Құсайынов өзінің бүкіл шығармалары өмірін драматургия жанрына (“Шабуыл”, 1932; “Орақ”, 1935; “Шолпан”, 1938; “Кеше мен бүгін”, алғашқы нұсқасы “Марабай” деп аталған, 1940) арнады.
Құсайынов — театр өнері, спектакльдер мен сахна шеберлері жайында жазылған көптеген мақалалардың да (“МХАТ және Станиславский”, 1938; “Жас таланттар”, “Сахналық искусство”, 1939; “Елубай Өмірзақов”, 1950, т.б.) авторы.
1942 ж. жарияланған “Алдаркөсе” пьесасында қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздың негізінде, әлеуметтік теңсіздікке қарсы күрескер, халық кейіпкері — Алдаркөсенің образын жасады.
Драматург 1950 — 1970 ж. негізінен осы заманғы Әлеуметтік-моральдық пен адамгершілік, ізгілік пен адалдық, тәрбиелік пен көтеріңкі романтикалық тақырыпта бірқатар пьесалар (мысалы, “Көктем желі”, 1952; “Есірткен ерке”, 1954; “Ертіс жағасында”, 1957; “Таныс адамдар”, 1962; “Күн шуақта”, 1965) жазды; бұл шығармалары респликалық және облысы театрлар репертуарынан берік орын алды.
Құсайыновтың тарихи тақырыпқа арналған “Боран" (1937), “Амангелді" (1944), “Шаншарлар” (1947, Қ.Қуанышбаевпен бірге), “Біздің Ғани” (1957), “Қайран, Гәкку” (1962, кейін “Үкілі Ыбырай” деп аталған), “Әл-Фараби” (О.Бодықовпен бірге, 1972; “Сырымбет саласында”, 1966; “Қилы-қилы тағдырлар”, 1970;), т.б. пьесалары бар. Құсайынов өз шығармаларымен ұлттық драматургия жанрының өсіп, даму жолына елеулі үлес қосты.
Ол В.Абызовпен бірлесіп “Шабандоз қыз” (1955), “Біз осында тұрамыз” (1957), “Асау Ертіс жағасында” (1959) атты көркем фильмдер сценарийі мен киноповестерін жазған.
## Естелік және марапаттары
1996 ж. Құсайыновның есімі Көкшетау драма театрына (қазіргі Ақмола облысы қазақ музыкалы драма театры) берілді.
“Құрмет белгісі” орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Чапаев, Ілбішін (Лбищенск) — ауыл, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы және Чапаев ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Орал қаласынан оңтүстікке қарай 125 км жерде, Жайық өзенінің оң жағалық аңғарында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 8344 адам (4254 ер адам және 4090 әйел адам) болса, 2009 жылы 8476 адамды (4110 ер адам және 4366 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 19 ғасырдың басында қаланған. 1938 жылға дейін Ілбішін аталып келді. 1939 жылдан Азамат соғысының ардагері В.И.Чапаев есімімен аталады. Чапаевқа 1971 жылы қала мәртебесі беріліп, 1996 жылы қайтадан ауыл болды. Мұнда мекемелер мен бірлестіктер, шаруашылық орталықтары 1997 жылдан бері әр түрлі бағыттағы 14 шаруа қожалығы мен кооперативтерге және серіктестіктерге біріктірілген. Чапаев арқылы Орал — Атырау автомобиль жолы және Жайық өзенімен су жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Цигай қойы— етті және биязы жүнді қой тұқымы. Ресейге Бессарабиядан 19 ғ-дың басында, ал Қазақстанға 20 ғ-дың 30-жылдары әкелінген.
## Физиологиялық ерекшелiктер
Сыртқы түрі және жүнінің сапасы жағынан меринос қойына жақын. Цигай Қойының сүйегі мықты, арқасы тегіс, жалпақ. Қошқарының орташа салм. 85 — 95 кг, саулығы 45 — 50 кг. Жүнінің ұзындығы 8 — 10 см, сапасы 48 — 56. Қошқарынан 6,5 — 7,5 кг, саулығынан 3,5 — 4,0 кг жүн қырқылады. Таза жүн түсімі 56 — 58%. Әр 100 саулығынан 115 — 120 қозыдан алынады. Цигай Қойы далалық өңір-дің табиғи жағдайына көнбіс. Жүнінен әр түрлі шұға, тоқыма бұйымдар, терісінен сең-сең тон, т.б. жасалады және сапиян былғары алынады. Цигай Қойы Ресейдің Ростов, Саратов, Орынбор, т.б. облыстарында, Молдавияда, Украинада және Қазақстанның батыс облысында өсіріледі.
## Дереккөздер |
Челеби Сайфи(т.ж.б. – 1590) – түрік тарихшысы, саяхатшы. Тауарих атты еңбегінде қазақ, қырғыз, өзбек, қалмақ, ұйғырлар жөнінде көптеген деректер қалдырған. Бұл еңбекте Көшім ханның орыстармен соғысы, Хорезм, Иран, Ауғанстан, Кашмир тарихы баяндалады. |
Шағала Қыстағы – қола дәуірінің соңғы кезеңіндегі қоныс. Ақмола облысы, Октябрь ст-ның оңт-нен 3 км жердегі Шағалалы өз-нің оң жағасында. Аумағы 245х55 м. 16 жеркепенің орны табылды. Қоныс тұрғындары б. з. б. 14–11 ғ-ларда өмір сүрген. |
Шағалалытеңіз — Солтүстік Қазақстан облысы Аққайың, Тайынша аудандары жеріндегі көл. Қиялы ауылынан 11 км оңтүстік-шығыстағы қазаншұңқырда орналасқан. Теңіз деңгейінен абсолюттік биіктігі 135,6 м.
## Гидрографикасы
Ауданы 267,36 км2, ұзындығы 42,9 км, ең енді жері 12,5 км, орташа тереңдігі 1,5 м, ең терең жері 3,1 м, су жиналатын алабы 10900 км 2. Түбі лайлы, балшықты — қалыңдығы 1 метрге жетеді. Көлге Шағалалы өзені құяды. Қазіргі кезде негізінен ағынсыз, тек суы мол жылдары Шағалалытеңізден Ақбас көліне қарай ағын байқалады. Суының минералдығы көктемде 0,6 — 0,8 г/л, жазда 0,9 — 1,0 г/л, қыста 2,0 — 2,5 г/л.
## Жағалау сипаты
Көл айдынының 60-70%-ын қамыс, құрақ, тағы басқа су өсімдіктері жайлаған. Батыс және солтүстік жағалары жарқабақты, биіктігі 4-7 м, шығыс және оңтүстік жағалары жайпақ, айналадағы ортамен тұтасып кеткен. Оңтүстік жағалауы батпақты. Суы шаруашылық мұқтаждықтарға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шаған – Ертіс алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Абай облысы Жаңасемей, Абай, Бесқарағай аудандары жерімен ағады.
## Бастауы
Сарыарқаның шығысындағы Ханшыңғыс жотасының батыс беткейіндегі бұлақтардан басталып, Шаған ауылы тұсында Ертіс өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 295 км, су жиналатын алабы 25,4 мың км2. Аңғары жоғарғы бөлігінде тар шатқалды, төменде кең, жазық. Жағасы көбінесе тік жарлы. Қар және жер асты суымен толығады. Басты саласы — Ащысу. Көктемде тасып, жазда ағыны таулы бөлігінде ғана сақталады, жазықта қарасуларға бөлініп қалады. Қарашада қатып, сәуірдің басында мұзы түседі. Көп жылдық орташа су ағымы 3,9 м3/с, лайлылығы 50 — 200 г/м3. Мал, егін, шабындық суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шағалалы – Ертіс алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау, Тайынша, Ақмола облысының Зеренді ауданының аумағы арқылы ағатын өзен. Ұзындығы 234 км, су жиналатын алабы 9220 км2.
## Бастауы
Көкшетау қыратынан басталып, Шағалалытеңіз көліне құяды.
## Гидрологиясы
Негізгі салалары - Терісбұтақ (27 км), Қошқарбай (49 км), Ащыөзен (23 км). Алабы жоғарғы және орталығы бөлігінде Қопа көліне құйғанға дейін қыратты-төбелі, төменгі бөлігінде жазықты. Аңғары Қопа көліне дейін айқын қалыптасқан, көбінесе жәшік тәрізді, ені 10 — 15 м-ден 1 — 1,4 км-ге дейін өзгереді, жарқабағының биіктігі 10 — 15 м. Қопа көлінен төменде аңғары айқын байқалмайды, айналадағы ортамен тұтасып кеткен. Жайылмасы екі жиекті, орташа ені 0,1 — 0,2 км, енділеу жері 3 — 4 км (Қопа көлі маңында), суы мол жылдары 3 — 6 тәулік бойы биіктігі 0,7 — 1,3 м су басады. Арнасы ирелеңді, Қопа көліне дейін орташа биіктігі 1,2 — 1,3 м, сағасында 0,5 — 0,7 м. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көктемде 20 — 40 күндей тасып, жазғы-күзгі кезеңде сабасына түседі. Суының минералдары көктемгі су тасу кезінде жоғары ағысында 200 — 600 мг/л-ден төменде 300 — 700 мг/л-ге, жазғы сабалық кезеңде, 700 — 900 мг/л-ден 1000 — 1100 мг/л-ге дейін өзгереді. Орташа көп жылдық су өтімі Северный ауылы тұсында 1,42 м3/с., лайлылығы 600 — 700 г/м3. Өзен суы егістік, шабындық жерлерді суаруға, елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шағырай үстірті – Мұғалжар тауының қиыр оңтүстігіндегі үстірт.
## Географиялық орны
Ақтөбе облысының Байғанин және Шалқар аудандары жерінде орналасқан. Үстірт оңтүстік-батыстан солтүстік-шығыс, солтүстікке қарай 135 км-ге созылып жатыр. Ені 55 км-ге жетеді. Абсолюттік биіктігі солтүстік бөлігінде 310 м.
## Геологиялық құрылымы
Шағырай үстірті палеогеннің құм, саз, құмтас, конгломерат тау жыныстарынан түзілген.
## Жер бедері
Оңтүстік-батыс, батыс беткейлері Шаған өзені аңғарына қарай тік жарлы (190 м) болып тірелген. Шығысының үстіртті бедері түйетайлы. Оңтүстік бөлігінде Шарқұдық тауаралық өткелі орналасқан. Үстірттің тік келген батыс бөлігінде Қожаберген, Шарқұдық, тағы басқа аласа таулар кездеседі. Қиыр оңтүстігінде Доңызтау кемері, батысында (Шаған өзенінің батыс беткейі) Шошқакөл бұйраты жатыр. Сай-жыралармен тілімденген шығысы жазық. Онда Үлкен Борсыққұм құмды алабымен шектелген. Үстірттің шатқалды келген тұстарында бұлақтар (Аяққұдық, Ақбұлақ, тағы басқа) мен қыстаулар (Ақши, Қожаберген, тағы басқа) жайласқан. Шағырай үстірті мал жайылымына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шайжүнісов Жақия (1914, қазіргі Семей облысы Абай ауданы Құлменді ауылы — 2.9.1983, Семей қаласы) — ұстаз, Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі (1961). Руы Арғын Тобықты.
Қазір Көкпекті ауданының орталығы Көкпекті ауылындағы қазақ орта мектебіне Жақия Шайжүнісовтың есімі берілген.
## Сілтемелер
* Семей
* Өскемен
* Ғылым
## Дереккөздер |
Шайхиев Асқар Тастайұлы (15 тамыз 1963, Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданы Қызылтаң ауылы — 3 мамыр 2000, Орал қаласы) — палуан, халықаралық дәрежедегі спорт шебері (1988), Қазақстанның еңбек сіңірген спорт шебері (1989). Батыс Қазақстан ауыл шаруашылығы институтын бітірген (1986).Бапкері — Б.Қуанышов. Қазақстан және халықаралық турнирлердің жеңімпазы. КСРО чемпионы (1989, Алматы) және екі рет күміс жүлдегері (1987, Ташкент, 1988, Омбы). Әлем кубогының иегері (1988, Токио, Жапония). Әлем чемпионы (1989, Нью-Йорк, АҚШ). Спортшылық жолын аяқтағаннан кейін Шайхиев Батыс Қазақстан облыстық ОРМБЖМ-де дзюдо күресінен жаттықтырушы, кейіннен Батыс Қазақстан облысының дзюдо федерациясының атқарушы директоры болды. 2003 жылы Шайхиевтің атынан таэквондо спорт клубы құрылып, содан бері жыл сайын оқушылар арасында республикалық деңгейде таэквондодан жарыс өтеді.
## Дереккөздер
] |
Шағатай ұлысы — Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай билік құрған әкімшілік аймақ. Шыңғыс хан Орталық Азиядан жаулап алған жерлерін төрт ұлының (Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле) үлесіне бөліп бергенде Шағатайға Әмудария, Сырдария, Мауераннахр, Жетісу, Іле, Шығыс Түркістан (бұрынғы Батыс Ляо мемлекеті негізінде) жерлері тиді. Ұлыс орталығы әр жылдары Алмалық, Қиялық, Карши, Ақсу қалалары болды. Шағатай ұлысының халқы отырықшы және көшпелі екі бөлімнен құралды. Отырықшы Мауераннахр аумағын империя орталығынан тағайындалған Махмұт Ялавач, кейіннен оның ұлы Масуд Бек басқарды. Көшпелі шығыс жағы тікелей Шағатай әулетінің билігінде болды. 1229 жылы Үгедей ұлы хан тағына отырысымен Үгедей ұлысы іс жүзінде Шағатай ұлысына біріктірілді. 1242 жылы Шағатай өлгесін оның өсиеті бойынша немересі Қаракүлік (Мутугеннің ұлы) таққа отырды. 13 ғасырдың орта тұсындағы Шыңғыс хан империясындағы саяси жағдай және ұлыс билігіне кім келуіне байланысты Шағатай ұлысы аумағы үнемі өзгеріп отырды. 1224 — 1346 жылдары аралығында Шағатай ұлысына осы әулеттен шыққан 23 хан (Шағатай, Қаракүлік, Есенмөңке, Эрхунехатун, Алгуй, Мүбарак-шах, Барақ, Нықпай, Бөкетемір, Дува, Қоншық, Талбұға, Есенбөх, Кебек хан, Елжигдэй, Дуватемір, Тармашырын, Божан, Жанкешті, Әлисұлтан, Есентемір, Торалшытемір (Мухаммед және Қазан) билік құрды. Тек 1330 — 46 жылы ғана 10 хан алмасты.
## Тақ үшін талас
Тақ таласы салдарынан 1346 жылы Шағатай ұлысының билігіне Шағатай әулетінен шықпаған Қазаған ноян келіп, 1358 жылға дейін биледі. 1259 — 60 жылы Шыңғыс хан империясы ұлы ханының тағы үшін Құбылай мен Арық бұғаның арасында болған соғыста екіншісі жеңіліп, Шағатай ұлысының жеріне ауып келуіне байланысты Шағатай ұрпақтары екіге бөлінді. Осы кезде Орталығы Азияда тарих төріне Үгедейдің немересі Хайду шықты. Ол Құбылай билігін мойындамай 30 жыл бойы күресті. 1269 жылы ол Орталығы Азиядағы Моңғол ұлыстары өкілдерінің біріккен құ-рылтайын шақырып, империяны таратты (қ. Талас құрылтайы). Өзі Шағатай ұлысында билікке келді. Оның құрған мемлекеті Хайду ұлысы атанды. Дегенмен, Барақ бастаған Шағатай ұрпақтары Мауераннахрдағы билігін сақтап қалды. Хайду өлгеннен кейін оның ұлысында тақ таласы қайта басталды. Дува ханның тікелей көмегімен Хайдудың тұңғыш ұлы Жапар Емілде билікке келді. Бірақ билікті ұстап тұра алмаған Хайдудың ұрпақтары көп ұзамай Дуваның билігін мойындауға мәжбүр болды. 1307 жылы Дува қайтыс болғаннан кейін Алмалыққа жақын Себкун қаласында оның ұлы Қонжық таққа отырды. Бір жылдан кейін ол да қаза тауып, билік Үгедей ұрпағынан тарайтын Тәлікке өтті. Мұсылман дініне шын берілгені үшін — Қызыр ата атанған Тәлік Дува ұлдарына қысым көрсетті. Ақыры Кебек бастаған Дува ұлдары Тәлікті өлтіріп, Есенбұқаны хан сайлады. 1318 жылы Есенбұқа өлгеннен кейін Кебек хан тағына отырды. Ол астананы Іледен Мауераннахрдағы Нахшеб қаласына көшіріп, Карши деп аталатын хан ордасын тұрғызады. Онда ол ақша реформасын жүргізіп, күміс ақша (динар), теңге (хар-хем) соқтырды. Кебек тұсында Самарқандта “Түмен” (он мыңдық) деп аталатын аймақтар, ал Қашғарда “Орчин” деп аталатын кіші өлкелер құрылып, оларды түркі-моңғолдан шыққан жергілікті ақсүйектер басқарды. Кебек хан пұтқа табынды, бірақ ислам дінінің таралуына қарсы болмады. Сондықтан оның ұрпақтары мұсылмандыққа бет бұрды. 1333 жылы Шағатай ұлысының билеушісі Тармашырынның ордасында болған ибн Баттута Шағатай ұлысын әлемнің төрт ұлы мемлекетімен (Қытай, Үндістан, Иран және Өзбек хан билігіндегі Алтын Орда) тең дәрежеде қарым-қатынас орнатқан мемлекет деп көрсеткен. Шағатай ұлысында, жалпы түркі-моңғол ұлыстары көлемінде отырықшы мәдениетті жақтайтын және әскери-бюрократ. күштің қолдауымен көшпелі мемлекет құ-руды жақтайтын екі бағыт болды. Дува, Кебек, Тармашырын бастаған топ бірінші бағытты қолдады. Қала тұрғызды, әкімшілік және ақша реформасын жүргізді. Олардың бұл бағыты әрдайым көшпенділікті қолдайтын екінші бағыттағылардың қарсылығына ұшырап отырды. Ирандағы Хулагу мемлекеті мен Алтын Ордада негізінен отырықшылық салты басым болса, Шағатай ұлысы екінші бағытты қатаң ұстады. Қаракүлік, Есенбұға, Хайду қатарлы тұлғалар көшпелілік бағытты қолдады. Бұл қайшылықтар ақыры Шағатай ұлысын 1346 жылы Шығыс және Батыс деп екіге бөлді. Олардың шекарасы Балқаш көлі арқылы өтті. Мауераннахрға сүйенген батыс бөлімі біраз уақыт Шағатай ұлысы атын сақтады. Әйгілі шағатай тілі осы өңірде дүниеге келді. Ал шығыс бөлімі бұрынғы моңғол атауын сақтап, “Моғолстан” атанды. Оның орталығы Жетісуда болды. Қазақ халқының, Қазақ мемлекетінің қалыптасуына Шағатай ұлысы, Моғолстанның қосқан үлесі зор. Біріншіден, аталған мемлекеттер Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтары аумақтарында құрылды. Екіншіден, кейіннен қазақ халқының құрамына кірген үйсін, дулат, қаңлы, албан, суан, қоңырат, найман, жалайыр тайпалары аталған мемлекет халқының негізгі тобын құрады. Шағатай ұлысы бар жоғы 122 жыл (1224 — 1346) салтанат құрып, тарих сахнасынан кетті.
## Шағатай ұлысының билеушілері
Шағатай (1224—1242)
Қара-Құлағу (1242—1247, 1251—1252)
Есу-Мункэ (1247—1251)
Мубарек-шах (сәуір 1265-қыркүйек 1265)
Алғұ (1260—1265)
Борақ хан (1265—1271)
Неғубек хан (1271—1272)
Бұға Темір хан (1272—1291)
Дува (1291 — 1307)
Кунчек (1307—1308)
Хизр Талику-хан (1308—1309)
Есен-Буға (1309—1318)
Кебек хан (1318—1326)
Ильчигидай (1326)
Дурра Тимур хан (1326)
Тармашірін-хан (1326—1334)
Бұзан хан (1334—1336)
Женкші хан (1336)
Есін Тимур хан (1336—1342)
Мухаммад Пулад хан (1342—1343)
Қазан хан (1343—1346)
## Әдебиеттер
* Пищулина К.А., Юго-Восточный Казахстан в середине 14 — начале 16 вв., ауылы , 1977;
* Караев О., Чагатайский улус, Государство Хайду, Моголстан, Бишкек, 1995;
* Мухаммед Хайдар Дулати, Тарих-и Рашиди, ауылы , 1999;
* Энхчимэг Ц., Монголын Цагаадайн улс, У.-Б., 2006.
## Дереккөздер |
Шақша — насыбай салуға арналған құты. Дәстүрлі қазақ қоғамында Шақша сиыр немесе ешкі мүйізінен жасалған. Ондай Шақшаның екі шеті қақталған күміспен көмкеріліп, бетіне күміс шегелер қағылған. Түбі мен қақпағы күмістен жасалады. Қақпағының бір шетінен ауыз қалдырып, оған тығын шынжырмен жалғастырып бекіткен. Қазақ шеберлері Шақша жасауға сан алуан материалдарды пайдаланып келді. Қазіргі уақытта Шақша орнына шыны, пластмасса, тағы басқа түрлі құтылар пайдаланыла береді. Бүгінгі күні зергерлер классикикалық Шақша түрлерін тек сувенир түрінде шығаруда.
## Сілтемелер
* Насыбай
* Темекі
* Құты
## Дереккөздер |
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465 — 1560 жылы ш.) — жырау, орта ғасырлардағы қазақ поэзиясының көрнекті өкілі.
Шалкиіз жас кезінен-ақ ер жүрек жауынгер әрі талантты жырау ретінде даңққа бөленді. Жігіттік шағы Ноғай ордасындағы Мұса бидің маңайында өткен. Кейіннен Ұлы Орданың әміршісі, Мансұрұлы Темір бидің және ноғайлы Жүсіп бидің төңірегінде, өмірінің соңғы кезін қазақ ханы Хақназар маңында өткізді. Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу сазды көркемдігімен ерекшеленеді. Оның шығарм-нан ортағасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды, моральдық, этикөлі түсініктер көрініс тапқан (“Асқар, асқар, асқар тау…”, “Қоғалы көлдер…”, “Арғымақ ару аттар…”, “Ор, ор қоян, ор қоян…”, тағы басқа). Шалкиіз шығармаларында ерлік рухқа, асқақ романтикаға толы жырлар да жеткілікті. “Алаштан байтақ озбасы…”, “Жапырағы жасыл жаутерек…”, “Ер Шобан”, тағы басқа). Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған шығармалары — “Би Темірге айтқаны”, “Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға айтқан” толғаулары. Ол ертедегі қазақ поэзиясының өлең өрнегін байытқан ақын. Шығармалары алғаш 19 ғасырдан қағаз бетіне түсе бастады.
Қазан төңкерісіне дейін орыс және қазақ тілдерінде 1875 жылы “Записки Оренбурского отдела Императорского Русского географического общества” жинағында жарияланған. Кейін аталған жинақта (1885), “Астраханский вестник” газетінде (1893, 1916), Ы.Алтынсариннің “Қырғыз хрестоматиясында” (1879, 1906), т.б. жинақтарда, ал Кеңес дәуірінде “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), “Алдаспан” (1971) “15 — 18 ғасырлар қазақ поэзиясы” (1982), “Бес ғасыр жырлайды” (1984) жинақтарында жарық көрді.
Шалкиіз жырау (1465-1560) - ақын, жырау, батыр. Шалкиіз - туындылары орыс тіліне аударылған ақын-жыраулардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары әртүрлі жинақтар мен басылымдарда бірнеше мәрте басылды. Жыраудың қазақ көне әдебиетіндегі орны ерекше. Шалкиіз жырау ғүмырының көп бөлігін Ноғай ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізеді. Турашылдығымен, әділдігімен, даналығымен ел алдында беделді болады. Өмірінің соңғы жылдарын Хақназар хан тұсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді.
## Сыртқы сілтемелер
* Malimetter.kz Шалкиіз Тіленшіұлы реферат (қазақша)
## Тағы қараңыз
* Жыр
* Бұқар жырау
* Тәттімбет
## Әдебиет
* Харузин ауылы Киргизы Букеевской Орды, М., 1889;
* Мағауин М., Шалкиіз жырау Тіленшіұлы. — Жин.: Тіл және әдебиет мәселелері, ауылы , 1965;
* соныкі, Қобыз сарыны, ауылы , 1968.
## Дереккөздер |
Шалқар артезиан алабы — Арал теңізінің солтүстігіндегі жер асты суы бар өңір. Ол солтүстігінде Мұғалжардан басталып, оңтүстікте Арал мен Үстірт жотасына келіп тіреледі. Шалқар Артезиан Алабы ауылы ауылында әрқайсысының қалыңдығы 100 — 120 м-дей болатын және жоғарғысы полеогеннің, төменгісі бордың құмды шөгінділерінде қалыптасқан арынды және арыны төмен сулы қабаттар орналасқан. Үстіңгі (палеоген) сулы қабат 150 — 200 м, астыңғысы (бор) 300 — 600 м тереңдікте. Су арынының күші өте зор, қазылған ұңғымалардан су шапшып өздігінен төгіледі. Әр ұңғыманың тәуліктік су өнімі қабаттардың үстіңгісінде 500 — 1200 м³. Судың минералдылығы Мұғалжар маңында 1 — 2 г/л, алаптың ортаңғы жағында 2 — 3 г/л, Арал маңында 2 — 5 г/л. Үстіртке таяу жерде Базай, Аққұлқы газ кендерінің маңында астыңғы сулы қабаттың минералдылығы 10 — 15 г/л, үстіңгі қабатта 60 — 75 г/л. Шалқар Артезиан Алабы ауылының тұщы және аздаған ашқылтым суының табиғи қоры 300 км³-ден астам. Одан жылына 450 — 480 миллион м³ су алып, жер суаруға, елді мекендерді тұщы сумен қамтамасыз етуге болады.
## Сілтемелер
* Артезиан
## Дереккөздер |
Шалқия полиметалл кен орны - Қызылорда облысының Жаңақорған ауданы жерінде орналасқан. 1963 жылы ашылып, 1976 жылы барланған.
## Геологиялық құрылымы
Кен ақұйық синклиналының солтүстік-батыс бөлігінде, жоғарғы девонның фамен шоғырының кремнийлі доломиттерінде орналасқан. Жарылыстар арқылы төрт блокқа бөлінген. Өндіруге тұрарлық кентас, ұсақ брахиқатпарларға жиырылған грабен түрінде келген орталығы блокта. Сеппе, тарамша түріндегі қорғасын-мырыш кентасы күшті кремнийленген доломиттер қабатшаларында шоғырланған, қалыңдығы бірнеше метр. Жоғарғы және төменгі аталатын қабат пішінді кентас денелерінде.
## Жатыс сипаты
Оңтүстік-шығысқа қарай сүйір бұрышпен еңістенген кентас денелері бір-бірінен қалыңдығы ондаған м бөгде тау жыныстарымен бөлінген. Кеннің негізгі қорларының шоғырлары орташа тереңдіктерде. Кенді ашық әдіспен өндіріп, қос сатылы флотация арқылы қорғасын мен мырыш концентраттарын алуға болады.
## Дереккөздер |
Бақсылық (Шаманизм) – шаманизм дінінің осы күнге дейін жеткен сарқыны. Бақсы деп өзге тылсым әлеммен байланыс орнатып, ондағы түрлі рухтармен байланыс жасай алатын адамды айтқан. Бақсылар «әулиелерді» «аруақтарды», «періштелерді» шақырып, олармен тілдесе алады, адамның жаулары – дәу,пері,шайтан, албасты, жын, марту, тағы басқа мен күреседі деген сенімде болған. Бақсыларға тән ерекше қасиеттердің бірі – емшілік (тәуіпшілік). Бақсылардың бәрі қобыз тартып, зікір салып, түрлі емдер жасайды. Оның қамшысы тиген адамның денесіне кірген шайтандар қашып, барлық сырқатынан құлан-таза жазылып кетеді деп сенген.
Бақсылардың өткенді біліп, болашақты болжау қасиетті болады. Олар аруақтар шақыру, қойдың жауырының падалану, құмалақ ашу арқылы болашақты болжаған, өткенді көре білген, адамның ойы оқи алатын болған.
Халық арасында есімі ұмытылмаған әйгілі бақсылар болған. 14 ғасырда жасаған Салттық бақсы туралы ел ішінде талай жырлар мен аңыз-әңгімелер қалды. Себебі – бүкіл Дешті Қыпшақта одан өткен білгір бақсы болған жоқ.
Ислам халық арасында кең етек алып, шаман мәдениеті мен бақсылық өнерін ығыстырғанмен, олардың намым-санімдерінде шаман дінінің ізі сақталып қалды.
Шаманизм - қазақша баламасы бақсылық, бақсыға табыну. Дәстүрлі ой машығының ең көне түрлерінің бірі. Тотемизмнен кейінгі, монтеистік діндерден бұрынғы жөн-жоралғылы магикалық дүниетаным. Шаманизмдегі басты нәрсе - бақсы мен бақсы жүргізетін салт-жоралғылар. Бақсы әрекеттерінің бәрі де магикалық ойлау тәсілінен қүрылған.Магия дегеніміз нақты дүниеге ықпал ету. Осы әрекеттердің барысында біраз ауыз әңгімелер пайда болады, олар бірте-бірте белгілі халықтың мифологиясын қүрайды.
## Дереккөздер |
Шапан — қазақтын ежелгі әрі кәделі киімі. Ол Қазақстан мен Орта Азия халықтарының ұлттық киімі болып табылады. Оны қалың матадан арасына жүн, мақта салып, астарлан немесе қос астарлан сырып тігеді. Ол негізінен тік жағалы, ішінара қайырма жағалы да болады. Шапан: сырмалы шалан, қаптал шапан, қималы шапан деп бөлінеді. Қыз-келіншектерге арналған қималы шапанды түрлі-түсті масатыдай тігіп, жаға-жеңіне, етегі мен екі өңіріне зер ұстайды. Түйме орнына асыл тастар орнатылған күміс қапсырма (ілгек) тағады. Қазіргі кезде түрлі-түсті масатыдай екі өңірі мен жеңі кестеленген немесе зер ұсталған жадағай (арасына жүн, мақта салмай) шан айдар тігіліп сатылады. Қазақ халқының арасында сыйлы адамдарға сыйлық ретінде шапан кигізу дәстүрі кең тараған.
## Дереккөздер |
Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев (21 наурыз 1925 Қарабұтақ ауданы, Ақтөбе облысы - 19 ақпан 2001) — Қазақстанның халық жазушысы, ақын. Қазақстан Республикасының халық жазушысы Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев — зиялы, талғамшыл, талапшыл, зергер лирик ақыны.
## Өмірбаяны
1937 жылы Қуандықтың 12 жасында әкесі Төлеген "халық жауы" ретінде он жылға айдалып кетеді. Төлегеннің ағасы Жоныс пен Қуандықтың нағашы ағасы Сауда атылады. Бала Қуандықты пионер қатарынан шығарады.
Он бес жасында үздік оқыған Қуандық Алматыға келіп, Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түседі. Сол 1940 жылы бірінші курстың студенті Қуандықтың тұңғыш кітабы шығады. Ол кітап ұстазы Мәулен Балақаевпен (кейіннен профессор, ҚҒА корреспондент-мүшесі) бірге жазылған қазақ тілінің оқулығы болған. Алғашқы қаламақысын 16-дағы Қуандық итжеккенде жүрген әкесіне жасырын (қазыға тығып) жібереді. 1942 жылы 2-ші курстың студенті Қуандық Қазақтың мемлекеттік баспасына жұмысқа алынады (ол кезде Қазақстандағы жалғыз баспасы). Тұңғыш өлеңдерін жаза бастаған болашақ ақын Мұхтар Әуезов, Бейсембай Кенжебаев, Әбу Сәрсенбаев секілді тұлғалармен танысады. 1942 жылы Қуандық "Қазақ жүрегі" атты (кейіннен "Ар") бірінші өлең жинағын баспаға тапсырады. Сол жылы редактор Қуандыққа бастығы Бейсембай ағасы Мұхтар Әуезовтың "Абай" романының қолжазбасын редакциялауға жасырын береді. Партия орталық комитетінің адамдары кітаптың шығуына қарсы болғасын, Кенжебаев мен Шаңғытбаев "Абайды" ешкімге білдірмей жарыққа шығарады, және 1942 жылдың 26 шілдесінде "Соц. Қазақстан" газетінде бірігіп рецензия жазады. Одан кейін Бейсембай Кенжебаев бас редакторлық қызметінен "өз еркімен" кетуге мәжбүр болады, ал 3-ші курстың үздік студенті Қуандық, Нұрпейіс Байғанинге қатысты партия қауылысы шыққаннан кейін, Ақтөбеге, Байғаниннің әдеби хатшысы ретінде, кетеді. "Ар" баспадан шығалмай қалады. Және тәкәппар жас ақын (итжеккенде жүрген "халық жауының" баласы!) сол тұңғыш жинағына "Мен — қазақ!" деген өлеңін кіргізеді.
Сталиннің кезінде олай жазу — ерлік болды. "Ар" өлеңінде Шаңғытбаев:
"Тәңірім — ар, соған ғана бағынам,Жалбарынам, жалғыз соған жалынам.Патша тәжі жолда жатса, қайырылмай,Теуіп өтіп, алдыңа кеп табынам", — деп, жазады.
"Астанадан қуғындалған талантты жас ақын үшін партияның белсенділерімен күреске қазақ тарландарының "ауыр артиллериясы" кірісті" . 1943 жылы Мұхтар Әуезов Ақтөбеде жүрген Қуандықтың баспада жатқан "Қазақ жүрегі" ("Ар") кітабына алғысөзін жазады. Қаныш Сәтбаев Қуандықты 3-курстан жаңа ғана құрылған Қазақ ғылым академиясының аспирантураға экстернат етіп бірден көшіру туралы шешім шығарады, шешімге соғыс кезінде Алматыда тұрған белгілі ғалым С.И. Малов қол қояды.
1945 жылға дейін Шаңғытбаев Ақтөбе педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі болып істейді.Қуандықтың "Ар" атты түңғыш өлеңдер жинағы М.Әуезовтың алғы сөзімен 1945 жылы жарық көрді. Келесі кітабы "Аққу өні" 23 жылдан кейін ғана жарық көрді (1968).
### Соғыстан кейінгі жылдары
Облыстық "Актюбинская правда" газетінде тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, 1955—73 жылдары "Қазақ әдебиеті" газетінде, "Жұлдыз" журналында жауапты қызметтер атқарды. Қазақстан Жазушылар одағының секретары, "Қазақфильм" киностудиясы сценарий-репертуар коллегиясының бас редакторы, "Мәдениет және тұрмыс" журналының жауапты хатшысы, қазақ радиосының әдеби хабар бөлімінің бас редакторы болды. 1974 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының консультанты. Қуандық Шаңғытбаевтың "Ар ма, республикам" (1974), "Лирика" (таңдамалылар, 1976), кітаптарын шығарды. 1980—1987 жылдар аралығында "Жыр жаһаны", "Гүлтолқын", "Саршатамыз", "Жыл құсы" атты лирикалық шығармалары жарық көрді. Ол Қ.Байсейітовпен бірігіп "Беу, қыздар-ай" (1960), "Ой, жігіттер-ай" (1967), "Құтырғаннан қүтылған" (1976) пьесаларын, "Алтын таулар" (1960, музыкасы Қ.Қожамьяров пен Н.Тілендиевтікі), "Айсұлу" (1963, музыкасы С. Мүхамеджановтікі) операларының либреттосын жазды. Қуандықтың көптеген өлеңдеріне ән шығарылған. Ол А.С.Пушкиннің "Евгений Онегин" романын, М. Ю. Лермонтов, Р. Бернс лирикаларын, Омар Һайямның рубаяттарын, М.Горькийдің "Қыз бен ажал" поэмасын т.б. қазақ тіліне аударды.
## Дереккөздер |
Сарапхана (2019 ж. дейін – Шарапхана) — Түркістан облысы Қазығұрт ауданындағы ауыл, Сарапхана ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қазығұрт ауылынан солтүстікке қарай 12 км-дей жерде, Қазығұрт жотасының оңтүстік-батыс баурайында, Келес өзенінің оң жағалауында орналасқан.
## Тарихы
1957 жылдан Карл Маркс атындағы қой ұжымшарының орталығы болып Қаратас ауылы аталып келді. Оның негізінде Шарапханада және округке қарасты Махамбет, Майлыошақ, Жіңішке, Талдыбұлақ ауылдарында шаруа қожалықтары ұйымдастырылған.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Ыбырай Алтынсарин атындағы орта мектеп, мәдениет үйі, фельдшер-акушерлік пункт, т.б. мекемелер бар. Ауылда «Қаратас оттары» ансамблі, «Бір тоғыс» атты фольклорлық этнографиялық әжелер ансамблі бар.
## Дереккөздер |
Леонид Матвеевич Шаргородский(1901 – 1978) – қазақстандық дирижер, композитор, Қазақ КСР-інің еңбегі сіңген өнер қайраткері (1944).
## Өмірбаяны
* Қазақтың мемлекеттік академия опера және балет театрының оркестріне дирижерлік етті. Шаргородский халық аспаптар оркестріне арнап Алатау, Тойбастар симфониялық поэмаларын шығарды.
1942 жылы қазақтың халық аспаптары оркестрінің бас дирижері ретіңде Абай әндерінің, сондай-ақ, А. Қ. Жұбановтың «Абай» сюитасының (1942) орындалуына біршама еңбек сіңірді. Шаргородский 1944 жылы Қазақтың опера және балет театрында А. Қ. Жұбанов пен Л. А. Хамидидің «Абай» операсына алғаш дирижерлік етті.
## Дереккөздер |
Шалқар ауданы — Ақтөбе облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс.
## Географиялық орны
Батысында Байғанин, солтүстік-батысында Мұғалжар, солтүстігінде Әйтеке би, Ырғыз, шығысында Қызылорда облысының Арал ауданымен, оңтүстігінде Өзбекстанның Қарақалпақстан автономиялық республикасымен шектеседі.Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы Ақтөбе облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Орталығы – Шалқар қаласы.
## Жер бедері
Облыстың 26,6%-ы аумағын алып жатқан Шалқар ауданының жер бедері әр қилы келген. Мұғалжар тауының оңтүстік жалғасы саналатын солтүстік, солтүстік-шығысы аласа таулы, қыратты-белесті. Бұл өңірінде Мұғалжар тауының ең биік жері — Үлкен Бақтыбай (Боқтыбай) тауы орналасқан (657 м). Одан басқа аудан аумағында бірнеше таулар және тау жұрнақтары (Екі ағайынды, 634 м, Тілепіттау, 278 м, Қарашоқы, 189 м, Ақтау, 246 м, Жақсыбұталы, 345 м, Қособа, 327 м) орналасқан. Ауданның батысын бойлай Шағырай үстірті, Шошқакөл бұйраты созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында (Қызылорда облысымен шектесетін тұсында) Алтыншоқы таулары (абсолюттік биіктігі 249 м) орналасқан. Ауданның орта тұсын Үлкен Борсық, оңтүстік-шығысын Кіші Борсыққұм құмды алқабы алып жатыр. Бұлардан басқа шағын келген бірнеше құмды алқаптар (Қошқарата, Мойынқұм, т.б.), сорлар (Жалпақсор, Жалтыр, Тентексор, Баспансор, тағы басқа), қоныстар (Мыңжылқы, Сексеуіл, Аққолқа, Тентексор, Қабырғайтау, тағы басқа), құдықтар (Қадырмұқаш, Шиоба, Қырған, Қырғызқазған, Басбұлақ, Қосшыңырау, Көкбұлақ, тағы басқа) мен бұлақтар (Қарабұлақ, Ақбұлақ, тағы басқа), құм жағалай қыстаулар (Қандықұдық, Ақши, Тентексор, Мәжік, Құмқұдық, Текелі, Шаупай, Санаторий, Қоғалы, Жиек, тағы басқа), құрғақ арналар мен өзектер (Кеңқұдық, Терісбұтақсай, Қарасай, тағы басқа) көптеп кездеседі. Қиыр оңтүстікнде Арал теңізін жағалай Үстірттің шығыс кемері созылып жатыр. Оның ең биік жері — Бәйгебекмұрын мүйісі (209 м). Сайлы-жыралы, қырқалы-белесті, бұйратты-құмды келген Шалқар ауданы ауылы ның жер қыртысының да геологиялық тұрғысынан қалыптасу тарихы әр қилы. Мұғалжар тауы мен батысының қырқалы, бұйратты, үстіртті келген өңірі кембрийге дейінгі және палеозой эраларының кварциттерінен, кристалды тақтатастарынан, гнейстерінен, граниттерінен түзілген. Ауданның орта тұсы пермь жүйесінде қалыптасқан тау жыныстарынан тұрады. Жалпы аудан жері бірнеше тектоникөлі көтерілімдерге ұшыраған. Нәтижесінде ежелгі қыртыстарды палеоген жүйесінің шөгінділері жапқан. Жер қойнауынан темір кентасы, газ (Бозой, Қызылой) тас көмір (Көкбұлақ), құрылыс материалдары барланған. Олардың кейбіреулері өндіріледі.
## Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ауданның климаты тым континенттікөлі Қысы суық, қар жамылғысы жұқа, боранды. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы қиыр оңтүстікте –10 — 12°С, солт-нде –14 — 16°С, шілденікі 24 — 26°С. Жауын-шашының жылдық орташа мөлшері 150 — 200 мм. Аудан өте қуаң шөл және шөлейт белдемде орналасқандықтан оның топырақ жамылғысының құ-нары да төмен. Негізінен бозғылт қоңыр топырақтан (солтүстігінде) сұрғылт, құмайтты сұр және сор топырақтар (оңтүстігінде) басым. Онда астық тұқымдас шөптесін аралас жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, жантақ, жыңғыл, тобылғы, сексеуіл өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ақбөкен, қарақұйрық, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан, тағы басқа тіршілік етеді. Құстардан Қазақстан Қызыл кітабына енген бүркіт, дуадақ, жарғақ, жануарлардан шұбар күзен, өсімдіктерден қау, сүттіген кездеседі.
## Өзен-сулары
Аудан жерінің солтүстігінен Ырғыздың саласы — Шетырғыз (195 км) өзені ағып өтеді. Одан басқа Балғасын (73 км), Қауылжыр (142 км), Тебенсай (135 км) салалары ағады. Батысындағы Шағырай үстіртінің батыс бойымен Шаған өзені ағып өтеді. Жалпы, аудандағы өзендердің барлығы көктемгі жауын-шашын және қар суымен толығып, ағын түзейді де, жаз айларында құрғап, кеуіп қалады. Аудандағы көлдердің басым бөлігі тұзды және жаз айларында тартылып қалады. Ірілері: Шалқар, Қопасор, Тентексор, Лақалы, Берденсор, Мелдекөл, Тебез. Солтүстігінде Мұғалжардан басталып, оңтүстігінде Үстірт, Арал теңізіне дейінгі аумақтың жер қойнауында Шалқар артезиан алабы орналасқан.
## Халқы
Ауданда халық сирек қоныстанған. Тұрғын саны: 45996 адам (2019). Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 0,73 адам. Ұлттық құрамы: қазақтар (98,80%), орыстар (0,71%), басқалары (0,49%).
## Әкімшілік бөлінісі
Аудандағы 31 елді мекен 1 қалалық және 12 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Шаруашылығы
Аудан негізінен мал шаруашылығына маманданған. Шалқар ауданында 1995 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, сондай-ақ жылқы, сүтті, етті-сүтті ірі қара, түйе өсіруге маманданған 8 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Ауданда бұрынғы кеңшарлар, тағы басқа нысандар негізінде 460 шаруа қожалығы, 3 ЖШС-і, 1 ґК, АҚ жұмыс істеуде (2006). Ауданда егін шаруашылығының үлесі шамалы.Шалқар ауданында 2006 жылы басында ауылы шаруашылығына жарамды жер 4,6 миллион га, оның ішінде жыртылатын жері 0,1 мың га, шабындығы 35,8 мың га, жайылымы 4,56 миллион га болады. 2006 жылдың басында ауданда 85,0 мың қой мен ешкі, 8,2 мың жылқы, 8,6 мың түйе, 10,5 мың мүйізді ірі қара болды. Өнеркәсіп саласы бойынша ауданда “Көктас-Ақтөбе”, “Жаңа дәуір”, “Алай” минералды су құю цехтары, “Тау-кен”, “Ақтөбе — Жаңатас”, Біршоғыр қиыршық тас өңдеу зауыттары және вагон жөндеу шеберханасы жұмыс істейді. 2006 жылы өнеркәсіптік өнім өндіру көлемі 1007,0 миллион теңгені құрады. Әлеуметтік сала бойынша Шалқар ауданында жалпы білім беретін 44 мектеп, кәсіптік-техникалық мектеп, спорт мектебі, 3 балалар бақшасы бар. Денсаулық сақтау саласында ауданы емхана мен аурухана, 1 ауылдық аурухана, 6 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, 10 фельдшерлік пункт қызмет істейді. Шалқар темір жол станциясының амбулаторлық орталығы, “Ақниет” ЖШС-і, Шалқар қаласында “Ақбөбек” сауықтыру орталығы жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Мәдениет саласында 23 мекеме бар. Оның ішінде 1 аудандық, 3 ауылдық мәдениет үйі, 6 ауылдық клуб, 12 кітапхана, ауданы тарихи-өлкетану музейі бар. Ауданда “Шалқар” және “Шежірелі өлке” газеттері шығып тұрады. Шалқар ауданы аумағында тарихи-археологиялық және мәдени ескерткіштер, қорғандар мен обалар сақталған. Олар: Есет-Дәрібай мазары, Тұяқбай тамы, Тоқпан күмбезі, Балғазын күмбезі, тағы басқа.
## Дереккөздер |
Шардара бөгені — Түркістан облысының Шардара, Мақтаарал, Сарыағаш аудандары жеріндегі ірі жасанды су айдыны. Сырдария өзенінің арнасына салынған.
## Гидрологиясы
1968 жылы бөген шарасы суға толтырылды. Бөгетінің биіктігі 24 м. Ауданы 900 км2, ұзындығы 80 – 100 км, ені 20 – 25 км, ең терең жері 25 – 26 м, орташа тереңдегі 6,3 м. Суының мөлшелері 5200 млн. м3, су жиналатын алабы 174 мың км2. Бөген Сырдария өзеннің ағынымен және қар, жауын-шашын суымен толығады. Бөген арқылы жалпы 394,0 мың га жер суарылады (оның ішінде 105 мың га күріш егістігі).
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Шардара су электр станциясы |
Шақпақ Желі – Боралдай жотасының (Қаратау жотасында) оңтүстік-шығысында, теңіз деңгейінен 1100-1350 м биіктіктен соғатын жел. Әсіресе, көктем, күз айларында байқалады. Желдің жылдамдығы 20-30 м/с-қа, кейде 35 м/с-қа дейін жетеді.
## Сілтемелер
* Боралдай
* Жоңғар қақпасы
* Қаратау
## Дереккөздер |
Шал (Тілеуке) Құлекеұлы, Шал ақын (1748, бұрынғы Көкшетау облысы Азат темір жол бекеті – 1819, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы аумағы) — қазақтың төкпе ақыны.
Арғын тайпасы Атығай руы Бәйімбет бөлімінен шыққан.
Әкесі Құлеке батыр Абылай ханның жақын серігі болған. Шалдың өлең, жырларынан өз дәуірінің өмір көріністері айқын аңғарылады. Бұлардың бәрінде дерлік жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, ынсап пен тойымсыздық, ақылдылық пен аңғалдық, ізгілік пен надандық, байлық пен кедейлік тәрізді кереғар жайттар кең қамтылып сөз болады («Ата-ананың кадірін», «Жігіт туралы», «Жігіттің өзін білем дегені», «Әйел сыны», «Қыздар туралы» тағы басқа).Шалдың енді бір алуан жырларында жас пен кәрі сипаттарынан тыс, моралдық, этикалық қатынастарда ұтымды бейнеленеді («Кәрілік туралы», «Жастықты көксегені», «Он бес деген жасым-ай», «Елу ердің жасы екен», «Жаманға дәулет бітсе ауа айналар», «Екі арыстан жабылса дәуді өлтірер», «Айтайын бір аз кеңес» тағы басқа)- Шал кезінде ел өмірінде елеулі орын алған айтыс-кағыстарға қатысып отырған. Бұлардан оның ұшқыр киялды тапқырлығы мен от ауызды, орақ тілді алғырлығы да мол көрінеді («Шал мен қыз», «Бәйбіше мен Шал», «Шал мен жігіт», «Шал мен келіншектер» тағы басқа). Бір топ жырлары «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары» (1962 ж.), «Үш ғасыр жырлайды» (1965 ж.), «Алдаспан» (1971 ж.), «ХV-ХVII ғасырлардағы қазақ поэзиясы» (1982 ж.), «Бес ғасыр жырлайды» (1984 ж.) жинақтарына енді.
Суырып салма ақындық таланты 15 жасында оны даңққа бөлеп, сол кездің өзінде халық Шал ақын ауылы (кәрі, дана) деп атаған. Оның шығармашылық таланты бүкіл Сарыарқаға кеңінен жайылды. Ақын адамгершілік үшін күресіп, қоғамдағы әділетсіздіктерді шындық тұрғысынан айтып, сынады. Оның «Шал мен дегдар қыз», «Шал мен Күлтімжан қыз», «Жігіт пен шал», «Шал мен кемпір» шағын айтыстары мен «Ата-ананың қадірін», «Жігіт туралы», «Жігіттің өзін білем дегені», «Әйел сыны», «Қыздар туралы» және басқа өлеңдері сақталған. Шал ақынның көптеген шығармалары, соның ішінде тарихи аңыздар мен әңгімелерге бай қазақ халқының шығу тегі жөніндегі эпикалық шығармасы сақталмаған. Шал ақынның белгілі өлеңдері 20 ғасырдың 60-жылдарынан бастап баспа бетінде жарық көрді, жеке шығармалары орыс тіліне аударылды. Есімі Солтүстік Қазақстан облысының аудандарының біріне берілген.
Шал ақын қазақ халқының аса бір ерекше құндылығы - перзенті де сөз етіп, жырлайды, табиғат құбылыстарымен салыстырады: жер-боз, қой-қозы, ағаш-жапырақ, құс-жұмыртқа, тау-бұлақ, ешкі-лақ, көл жағады жасыл құрақ. Бұл табиғаттағы келісімділік адам өмірінде де болу керек екенін айтып, өзінің перзентсіз болғанын зарлы түрде жырлайды:
"Бір жаратқан пенденмің,Перзент үшін жылаттың.Балалы арқар маңырайды,Баласыз арқар зарлайды,Балалыны көргендеЕкі көзім жайнайды,Ішім оттай қайнайды!"
Тағы бір өленінде айтқаны: босағасын алтыннан соқсаң-дағы перзент сүймей адамның мейірі қанбас. (128б.).Ел болудың басты шарты – отбасында перзент болуы. Ел болу үшін қазақ дәстүрі бойынша отбасында баланың көптігі керек. Халық санын (қазақ санын) көбейту бүгінгі Қазақстанның демографиялық мәселесі.Ата-ана – қазақ халқының дәстүрлі құндылығы, ол түркі халықтарының қасиетті құнды жері – Мекке және Мединеге теңестіріледі:
Ата менен ананды құрметтесең,Мекке болып табылар үйдің іші (128б).Жас ұрпақ ата-анасын тыңдап өссе, ел азбайды.
Ұрпақ ұштастығы – халықтың дәстүрлі құндылығы. Шал ақынның бір сөзінде осы құндылықтың мазмұны былай ашылған:
Жетесіз туған жігіттерЖиырма бесте жас болар. (130б)Жетесі жаман бозбалаТоқсандағы шалмен тең (138б)
Бала - әкеге тірек болу керек деген дәстүрлі құндылық «Баласы жаман туғанның әкесін түйе үстінде ит қабар» деген сөздермен көрсетілген.
## Толығырақ
Зерттеушiлердiң айтуы бойынша Шал ақынның тұңғыш өлеңi - «Өлеңге тоқтамайды Шал дегенiң». Бұл өлеңдi ақын шығармашылығының басы деп жүр. Өлеңнiң шығу тарихы былай екен. Әйгiлi хан Құлеке батырдың бәйге алдын бермейтiн жүйрiк атын сұрап алып, кейiн қайтармай қояды. Бiрде Құлеке атын сұрауға барғанда баласы Шалды ертiп барады. Хан бала Шалдың көзiнше: «Iшi боқ, сырты түк сол мәстектi осыншама неге сұрай бересiң?» - деген сөз айтады. Таңертең ерте тұрған Шал ханның қойшыға сазға батып, отарға ере алмай қалған бiр қозыны арқалап алып кет дегенін естіп қалады. Шал кетерiнде хан екен деп қысылмай, өлеңдетiп, малжандылығын бетiне айтады.
«Өлеңге тоқтамайды Шал дегенiң,Болмайды қойға пана тал дегенiң.Таң ата жалаң аяқ тоқты арқалап,Хан ата, қалай екен мал дегенiң?Сыйлайды ханымыз деп үлкен-кiшi,Бiреудiң хақын жемес жақсы кiсi.Тақтағы хан, топтағы бидi еңкейткен,Хан ата, қалай екен малдың күшi?»
-дейдi.Сөзден ұтылған хан Құлеке батырдың бәйге атын қайтарып, оған қоса бір жылқы беріпті. Хан алдында айтылған бұл өлең ел iшiне тез тарап, Тiлеукенiң ақындық атын шығарған екен.Осыдан былай Шал ақындық жолға көшедi, дарынды суырып салма ақын болады. Оның суырып салмалық өнері осы жанрдың бейнесі болып табылады. Ол поэзиялық сөз жарыстардың шебері, көптеген айтыстарға қатысқан. («Шал ақынның қызбен айтысы», «Бәйбіше мен Шал ақынның айтысы», «Шал ақын мен жігіттің айтысы», т. б.).Ертерек дәуiрлерден қалыптасып, жалғасып келе жатқан ақындық дәстүрдi ХVШ ғасырда өмiр сүрген Тәтiқара, Көтеш ақындардан кейiнгi қазақ поэзиясын дамыта түседi. Оның бұл салада қосқан үлесi үлкен. Өлең термелерi, толғау тақпақтары сан жағынан мол, сапа жағынан мазмұнды, көркем және тақырыбы да кең. Шал ақын қазақ поэзиясындағы лирикалық өлең жанрын, өз замандастарымен салыстырғанда, жан-жақты толықтыра түсiп, көркемдiгiн арттырды. Бұл тұрғыдан алғанда оны толғауды көркемдiк шегiне жеткiзе бiлген Бұқар жыраумен ғана салыстыруға болады. Сондықтан да кейiнгi кезеңдерде өмiр сүрген ақындар Шал ақынды ұстаз тұтты.Шал ақынның өлең, жырлары кезiнде ел арасына кеңiнен таралған. Шалдың бiзге жеткен шығармалары негiзiнен әр жерде әр түрлi себептермен суырып салып айтқан шағын өлеңдерден тұрады. Терме-тақпақтары, нақыл сөздерi, сөз қағыстары да баршылық. Шалдың ұзақ эпикалық жырлар шығарғандығы, қазақ халқының шежiресiн өлеңмен жазғаны да Шоқан Уалихановтың еңбектерiнен белгiлi. Шал ақынның мұралары бізге толық жетпеген, жеткендерінің өзі бір жарым мың жол ғана.Адамның артықшылығы, жақсылығы көпке, туған елге пайдалы болуында деп қорытынды жасайды. Ашқарақ, сұғанақ, арызқой, пасық адамдар тобына да ақын қадала түседi. Өзiмшiл, күншiл пасықтарға жаны таза жақсы адамдардың адал ниеттi iзгi iстерiн қарсы қоя жырлап, бiрiнен жирендiрiп, екiншiсiнен үйренiп, үлгi-өнеге алуға үндейдi. Ол шығармаларын аяқ астына шығарып отырған. Ақын өзi өмiр сүрген дәуiрдiң өзектi мәселелерiн жырлаған. Өлеңдерiнiң көбi мақал-мәтелдерге, нақыл сөздерге, дiни ұғым сөздерге, бейнелi сөз тiркестерiне толы. Шал ақын - өз заманының беделдi ақыны. Оның өлеңдерi өз кезiнiң өзектi мәселелерiн көтерiп, халыққа адамгершiлiк ақыл-ғибрат бередi.Шал ақынның алғаш рет 1928 жылы «Жаңа әдебиет» журналының 5 санында бiр ғана өлеңi, 1958 жылғы 28-шi қарашада «Қазақ әдебиетi» газетiнде белгiлi қаламгер Ғалым Малдыбаев жариялаған сегiз өлең мен «Шал ақын кiм» мақаласы жарық көрді. Шал ақынның кейбір шығармаларын кезінде М.Хакімжанова, Ф.Ғабитова, А.Нұрқатов, тағы басқалар ақсақалдардың ауызша айтқандарынан хатқа түсірген. Шал ақынның бірнеше шығармасын, Қазақстаннан тыс жерде Хасен Шаяхметұлы Ғали атты түркi халықтарының тiлi мен әдебиетiнiң бiлгiрi, үлкен ғалым XX-ғасырдың басында жазып алған, оның қолжазбасы Қазан университетінің Н.Лабочевский атындағы ғылыми кітапханасында сақтаулы.Шал ақынның шығармалары негізінен 1960 жылдан басылып шыға бастады, сол кездері оның шығармалары туралы ғылыми-зерттеу мақалалары да жарияланды. «ХVІІ-ХIХ ғасырлардағы қазақ ақындары шығармалары» (1962), «Үш ғасыр жырлайды» (1985) басылымдарының алғы сөздерінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор И.Дүйсенбаев Шал ақынның шығармаларын Бұхар жырау, Тәттіқара, Ақтамберді есімдерімен қатар қояды. Шал ақынның мұраларын әдебиеттанушылар - Х.Сүйеншәлиев, М.Мағауин, Г.Абетов, Ш.Елеукенов, Ә.Дербісәлин, Ө.Күмісбаев, тағы басқалар зерттеген. Шал ақынның шығармалары жоғарыда аталған басылымдардан басқа «Алдаспан» (1971), «ХV-ХVШ ғасырлардағы қазақ поэзиясы» (1982), «Бес ғасыр жырлайды» (1985-1989) жинақтарына енген. 1999 жылы Алматының «Дайк-Пресс» баспасынан «Шал Құлекеұлы» (Шығармалары. Зерттеулер) атты 364 беттiк көлемдi кiтап басылып шыққан болатын. Кiтаптың алғы сөзiн жазған филология ғылымдарының докторы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми жетекшiсi Жұмат Тiлеповтың айтуынша: «Шығармаларын үлкеннен кiшi, ұрпақтан ұрпақ жаттап, есiмi ғасырдан ғасырға өлмей жетiп отырған Шал Құлекеұлы туралы алғашқы жазба дерек Шоқан Уәлиханов еңбегiнде кездескенімен, ақынның бүкiл шығармашылық болмысын танытарлық туындыларының негiзiнен хатқа түсiп, зерттелiп қалың оқырманмен кеңiнен жүздесуi - соңғы 40-50 жылдың жүзi». Туғанына 250 жыл толған арқалы ақынның өз атымен тұңғыш рет жоғарыда аталған жинақ шықты. Жинақ негiзiнен үш бөлiмнен құралған. Соңғы шыққан «Шал ақын» («Арыс», 2003) басылымына Шал ақынның қазақ және орыс тілдеріндегі шығармалары, белгілі ғалымдардың ғылыми мақалалары енгізілген.1998 жылғы қазанның 25 күні Петропавл қаласында Шал ақынның 250-жыл толуы құрметіне Халықаралық ғылыми-теориялық конференция, қарашада Алматыда ұлттық ғылым академиясының ұйымдастыруымен «Шал Құлекеұлы және ақындық өнер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциялар өткізіліп, облыс орталығында, ақынның туған ауданында оның 250-жылдық мерейтойына арналған әртүрлi өнер сайыстары, айтыс, тағы басқа шаралар өткiзiлдi. 1999 жылғы желтоқсанның 14-де Елбасының Жарлығымен ақынның туған ауданы «Шал ақын ауданы» деп аталды.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Шал ақын ауданы
* Абылай хан |
Шарбақты – ауыл, темір жол бекеті, Павлодар облысы Шарбақты ауданының (1957 жылдан) және Шарбақты ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Павлодар қаласынан шығысқа қарай 80 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1920 жылы қаланған.
## Кәсіпорындары
Элеватор, жиһаз фабрикасы, тігін цехы, мұнай базасы, автокөлік мекемелері, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Сафуан Шаймерденов (15 сәуір 1922 жыл, Солтүстік Қазақстан облысы, Пресновский ауданы (қазіргі Жамбыл ауданы), Аманкелді ауылы — 23 ақпан 2007 жыл, Алматы) — жазушы, драматург, Қазақстан Республикасының халық жазушысы (1992).
## Өмірбаяны
Орта мектепті бітіргеннен кейін мұғалімдік қызмет пен Пресновский ауданының комсомол комитетінің хатшысы қызметтерін қатар атқарды. 1943-1945 жылдары -Солтүстік Қазақстан облысы “Ленин туы” газетінде әдеби қызметкер болып жұмыс істеді. 1943-1945 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы «Ленин туы» газетінде әдеби қызметкер болып жұмыс атқарды. 1945 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі ҚазҰУ) филология факультетіне оқуға түсіп, оны 1950 жылы үздік дипломмен бітіріп, Қарағанды облысы республикалық жастар газетінде тілші болып еңбек жолын жалғастырды.1952 жылы С.Шаймерденов алдымен «Әдебиет және искусство» журналының, одан кейін «Мәдениет және тұрмыс» журналының бөлім меңгерушісі қызметін атқарды. Сонымен қатар шығармашылық жұмысты қатар алып жүрді. Кейін Қазақстан Жазушылар одағының проза секциясының меңгерушісі қызметінде болып, 50-жылдардың ортасында «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы лауазымына тағайындалды. Одан әрі Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы болып сайланды. 1970-1975 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігінің репертуарлар коллегиясын басқарды. 1976 жылдан бастап тек шығармашылықпен айналысты.
Сафуан Шаймерденов 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына қатысқан қазақ жастарын қорғап, батылдық көрсетіп сөз сөйлегендердің бірі болды. Халық жазушысы шетте тұрып, болып жатқан жағдайды көріп, үнсіз қала алмады. 1987 жылы 23 мамырда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Г. Колбин қатысуымен өткен Қазақстан Жазушылар одағының пленумында 38 минутқа созылған жарқын да батыл баяндама жасап, шындықты ашып айтып, азаматтық ерлік көрсетті. Бұл баяндамада қоғамдағы өзекті мәселелер мен өткір сұрақтар көтерілді.
2007 жылы 23 ақпанда Алматы қаласында қайтыс болды. Қазіргі таңда Петропавл қаласында С.Шаймерденов атындағы қалалық мектеп бар. Астана қаласында көше атауы берілді.
## Шығармашылығы
Сафуан Шаймерденов алғаш рет 1950 жылы республикалық мерзімді баспасөз беттерінде әңгіме жанрында шығармалар басып шығарды. «Болашаққа жол» атты алғашқы романы 1953 жылы жарық көрді. Бұл туынды кейін «Инеш» деген атпен орыс тіліне аударылып, сол кездегі жастар арасында үлкен қызығушылыққа ие болды. Осы шығарма жаңа бастап жүрген авторды көркем әдебиеттің шыңына көтерді. Шығармада қазақ әдебиетінде алғаш рет соғыстан кейінгі Алматыдағы профессорлар, оқытушылар мен студенттер өмірлеріне қатысты тақырыптар ашылып, сол кездегі жастардың рухани дамуы мен ұлттық интеллигенцияның қалыптасу процесін көрсетеді. Студенттік қарым-қатынас тарихы барлық уақытта өзекті болып келеді.
Одан кейін көркемдігі жоғары повестер тізбегі: «Мінез» (1960), «Мезгіл» (1964), «Таныс көрші» (1965), «Қарғаш» (1967), «Жыл құсы» (1969), «Ит ашуы», (Марғау) (1970), «Сыбызғы сазы» (1971), «Бір таба нан» (1971), «Қол таңба» (1971), «Қыран қияға самғайды» (1971), «Мені қалай үйлендірмек болды» (1971), «Жел серуені» (1971), «Алтын сағат» (1971), «Қоламтағы арман», «Өмір нұры» (1972), «Желдің екпіні» (1977), «Мәжнүн тал» (1980), «Әдеби толқындар» (1985), «Ағалардың алақаны» (1987), балаларға арналған шығарма «Жанар мен Данар» (1964), «Шалдуар», «Оқығанның көзі ашық», «Алма неге Инет атанды», «Ақын мен бұлбұл сайраған елде» жарық көрді. Олар шетел тілдеріне оның ішінде: татар, өзбек, тәжік, неміс және тағы басқа тілдерге әлденеше рет аударылған. 1970 жылы «Өмір нұры» атты повестер цикліне тақырыбы, идеясы жағынан өзекті бір желі, бір нысанаға бағындырылған «Мезгіл», «Қарғаш», «Өмір нұры», «Ит ашуы», «Мәжнүн тал» повестері кіргізілді.
«Қайдасың, Зарина?», «Әнім сен едің», «Өкіл әке», «Леп белгісі», «Халала», Дөкей келе жатыр», «Қыр гүлі», «Марғау», «Төрт бойдақ, бір қыз», «Түйе көтерген», «Аруана дүние» және «Түлкі бикеш» пьесалары көптеген қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді.
Үнді жазушысы Р. Тагордың «Күйреу», «Гәуірмақан» романдары мен «Алтын сағым» атты жарық көрген әңгімелер жинағын, Л. Толстойдың «Альберт» повесін, беларус драматургі А. Макаеноктың «Трибунал», француз композиторы Флоримон Эрвеның, драматург Анри Мельяктың либреттосына жазылған «Мадемуазель Нитуш» (Түлкі Бикеш) комедияларын аударды.
## Марапаттары
* «Ерен еңбегі үшін» медалі (1959)
* “Жыл құсы” повесі 1974 жылы ВЦСПС пен КСРО Жазушылар одағының жұмысшы тақырыбына арналған конкурсында жүлделі орын ие болған.
* Р. Тагордың “Күйреу” романының аудармасы үшін 1984 жылы үшін Қазақстан Жазушылар одағының Б.Майлин атындағы сыйлығы берілді.
* Ағалардың алақаны”, “Әдеби толқындар” атты кітаптар үшін 1988 жылы республикалық Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығын алған.
* “Құрмет белгісі” орденімен марапатталған .
* 1992 жылы Қазақстан Республикасының Халық Жазушысы атағына ие болған.
* “Отан” ордендерімен марапатталған (1994)
* Петропавл қаласының Құрметті азаматы
## Отбасы
Жұбайы: Багдат Кользакова (1926-2021). Балалары: Жанна (1949-2018), Дана, Саян (1953-2002), Индира
## Дереккөздер |
Сабыр Шарипов, (нағыз аты-жөні, тегі Давлетшин Мұхаммедсабыр Шарифұлы; 1882, Татарстан Республикасы, Агрыз ауданы Гарзет ауылы – 1942) – жазушы, қоғам қайраткері.
## Биографиясы
1898 - 1903 жылдары Павлодар ауыл шаруашылығы мектеп-интернатында оқыған. 1904 - 1916 жылдары Ақмола мен Атбасардағы ауыл шаруашылық машиналары қоймасының қызметшісі, Атбасар у. Сарысу болысының іс жүргізушісі, бұдан кейін Ақмола, Көкшетау уездерінде ағаш шебері, кеңсе хатшысы, аудармашы болған.
1917 жылғы Ақпан төңкерісі кезінде Көкшетауда болды, сол жылы Ресей социал-демократиялық еңбек партиясына қабылданды, біраз уақыттан кейін Көкшетау социал-демократиялық тобының хатшысы болып сайланады, кейін Сібірде, Түркістанда, Көкшетауда Кеңес билігін орнатуға қатысты.
1919 ж. Атбасар ревкомының төрағасы, 1921 – 1924 ж. Ақмола губаткомы төрағасының орынбасары, Мәскеудегі «Эмбауылынефть» тресі меңгерушісінің орынбасары болған. 1932 – 34 ж. Кеңес-Иран акцион. мұнай қоғамының директоры. 1936 ж. мамырына дейін КСРО сыртқы сауда Наркомының Оңтүстік Қазақстандағы өкілі болған. 1935 – 37 ж. Қазақстан Компартиясы ОК-нің партия тарихы институтының аға ғылыми қызметкері, 1938 – 41 ж. Ембі мұнай кәсіпшілігінде басшылық қызметтер атқарған.
## Шығармашылығы
Сабыр Шәріповтың тұңғыш шығармасы – «Алтыбасар» повесі (1918-1919) қазақ тілінде 1923-1924 жылдары «Қызыл Қазақстан» журналында жарияланған. Онда революцияға дейінгі өмір, қазақ халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, әртүрлі ұлт еңбекшілерінің қарым-қатынасы, олардың қоғамдағы орны, көшпелі өмірдің түкке тұрғысыздығы, отырықшылық өмірге шақыру, егіншілікпен айналысу қажеттілігі көрсетілген. «Заңсыздық» (1921-1935) повесі қазақ даласындағы тап күресін, капиталистік қатынастардың дамуын, еңбекшілердің қасіретін суреттеуге арналған.
Ирандық кезең көрші халықтармен достық пен экономикалық байланыстарды нығайту үшін белсенді белсенділікке толы болды. «Рузи Иран» (1935) повесі иран халқының, Иранға жақсы өмір іздеп кеткен кеңес эмигранттарының өміріне арналған. Иран туралы екінші әңгіме «Ләйла» (1937) азаттық күресінің символына айналған екі жастың махаббатын суреттейді.
«Бекболат» (1937) повесі тарихи оқиғаларға негізделген, Бекболаттың прототипі қазақ халқының халық батыры, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының жетекшісі Амангелді Иманов болды. Сондай-ақ «Сүлік» (1929), «Қалаға шығу» (1929), «Ерден көл» (1929), «Кәмен» (1935), «Жаубасар» (1937) повестерін, «Ит терісі» көркем очерктерін жазды. (1936 ), «Көтеріліс қарсаңында» (1936), «Жаппай көтеріліс» (1936), «Алабас» (1936), «Албан-бұғы» (1936), «Тәйшім Орыс-ұлы» (1937) және тағы басқа шығармалары бар.
## Дереккөздер |
Жұмат Тұрғынбайұлы Шанин (1892, Желтау маңы, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы – 26 ақпан 1938, Алматы) – режиссер, драматург, актер, қазақтың ұлттық профессионалды театр өнерінің негізін салушылардың бірі, қоғам және театр қайраткері, Қазақ АКСР-інің халық артисі (1931).
Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан.
Кедей шаруа отбасында дүниеге келген. Алғашында ауыл молдасынан оқып, ескіше хат таныды. Жас кезінен өмір теперішін көп көрсе де, Шанин ұлттық ойын-сауықтар мен ән-күйлерге ынтық болып өсті. Туған нағашысы Алтыбайдан ән салып, домбыра тартуды үйренді. Әсіресе Қоянды жәрмеңкесіне барып, халық сауыққойларының думанын тамашалау оның ой-қиялын қозғап, өнерге деген ынта-ықыласын арттырды. 1913 ж. Омбы қаласына келіп, біраз уақыт зауытта жұмыс істеді. Мұнда С.Сейфуллинмен, Н.Нұрмақовпен және Б.Серкебаевпен танысады, әрі өз бетінше оқып білімін жетілдіреді. 1915 – 1916 ж. бухгалтер курсында оқып бітіріп, зауытта бухгалтердің көмекшісі болып қызмет етеді. Осы жылдары алғаш рет қалалық театр спектакльдерін көреді. Бірақ көп ұзамай-ақ, патша үкіметінің жарлығымен Шанин майдан жұмысына тартылады; одан туған ауылына 1917 ж. оралды. Сол жылдан бастап Қарқаралыда, Павлодарда (1921 – 1922), Зайсанда (1922), Семейде (1923) және ҚазАКСР ОАК мүшесі болып, т.б. қоғамдық жауапты орындарда қызмет етті. Саяси-әлеуметтік және қоғамдық істерге белсене қатысу Шаниннің ой-өрісін кеңейтіп, кейінгі режиссерлік әрі жазушылық қызметіне игі ықпал жасады. 1920 ж. Семей қаласында «Ес аймақ» труппасын басқарды. Режиссерлік өнер жолын осы труппадан бастаған Шанин халық жыры негізінде жазылған өзінің «Арқалық батыры» мен С.Сейфуллинменнің «Қызыл сұңқарларын» (1922) қойды; сонымен қатар өзі осы аталмыш спектакльдерде Арқалық батырдың және Еркебұланның рөлін орындады. Бір бөлімді «Торсықбай» комедиясы 1925 ж. Семейдің «Таң» журналында жарияланды. Бұдан кейін ол қазіргі Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрының директоры (1926) болумен қатар оның көркемдік жағын басқарды. Шанин Қазақстандағы тұңғыш ұлт театрының негізін салып, оны ұйымдастыруда, сондай-ақ профессионалдық тұрғыда қалыптастырып, сахналық-шығармашылық жағынан өсу жолында зор еңбек сіңірді. Алғашқы шығармашылық-ұйымдастырушылық қызметінен бастап Шанин актерлер мәдениетін көтеруге, театр жұмысын белгілі бір жоспар бойынша жүргізуге, репертуардан тәрбиелік һәм идеялық-көркемдік сапасы жоғары драм. шығармалардың орын алуына ерекше көңіл бөлді. Бұл мәселелер «Қазақтың мемлекеттік театры», «Мемлекет театрының артистері» (1927), «Қазақстан мемлекеттік театры» (1928), «Театр тарихынан» (1931), «Сахна техникасын меңгерейік», «Сахнада шындықты тану» (1935) атты әр жылдары баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында жан-жақты қарастырылып қамтылды. 1927 ж. бір топ өнер шеберлерін бастап, Мәскеу қаласында өткен этнографикалық концертке қатысады, 1932 – 33 ж. қазіргі Қырғыздың мемлекеттік академиялық драма театрының (Бішкек қаласы) бас режиссері болды. 1934 ж. ашылған музыкалық театрды (қазіргі Қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театры) ұйымдастыруға қатысып, Қ.Жандарбековпен бірге Е.Г. Брусиловскийдің «Жалбыр», «Қыз Жібек» пен «Ер Тарғынын» қойды. Осы музыкалық спектакльдер Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі кезінде жоғары бағаланды. 1936 жылға дейін осы театрдың көркемдік жағын басқарған Шанин алғашқы музыка театр өнерінің қалыптасып дамуына да мол үлес қосты. Шанин қаламынан туған күрделі «Арқалық батыр», «Шахта» пьесалары 20 ғ-дың 30-жылдары республикада жаңа ұйымдаса бастаған көптеген қазақ театрларының (Семей музыкалы драма театры, Қарағанды облысы драма театры, Шымкент облысы драма театры, Жамбыл облысы драма театры) репертуарынан орын алды. Ш. халық би өнеріне де көңіл аударып, «Киіз басу», «Қоян-бүркіт», «Өрмек», «Шашу», т.б. секілді билерді музыкалық спектакльдерде пайдаланды. А.В. Затаевич, Д.И. Ковалев пен Л.А. Хамиди Шаниннің орындауында бірқатар халық әндерін жазып алды; өз тұсынан да ән-күйлерді нотаға түсірді. Кезінде Ш. шығармашылығын Әуезов, Қ.И. Сәтбаев, Ғ.М. Мүсірепов, т.б. жоғары бағалады.
1972 ж. Шымкент облысы драма театрына және 1992 ж. бұрынғы «Южный» кеңшарына (Павлодар облысы) Шаниннің есімі берілді. 1973 ж. Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрында «Торсықбай» және «Айдарбек» комедиясы (реж. Ә.М. Мәмбетов пен Қ.Р. Жетпісбаев), ал 1992 ж. Шымкент облысы драма театрында «Арқалық батыр» драмасы (реж. Ә.Т. Құлданов) қойылды.
## Дереккөздер |
«Шаңды жорық» - қазақ-қалмақ соғысындағы соңғы шайқастардың бірі. Қазақ әскерлерінің Еділден Жоңғарияға үдере көшкен Еділ қалмақтарын өкшелей қуған жорығы халық арасында осылай аталған. Қытайдағы Цинь империясы Жоңғар хандығын талқандап, халқын қырып-жойғаннан кейін Еділ қалмақтарына ата-бабаларының жері қаңырап, иесіз қалды деген лақап тарады. Осыған байланысты халықтың көшбасшылары Ұбашы хан және Церен тайшылар тайпаластарын атамекендері Жоңғарияға қайтару үшін ұлы көш жасауға үгіт жүргізді. Шапқыншылықтардан қажыған, Ресей өкіметінің қысымына шыдамаған қалмақ халқы 1771 жылы қаңтарда көшуді бастады. Қалмақтардың негізгі бөлігін құрайтын торғауыттар Еділдің сол жағасын, яғни оның шығыс жағын; дүрбіт пен хошауыттар оң жағасын алып жатқан еді. Көш 5 қаңтарда басталып, 11198 отбасы өзенінен өте алмай Ресей шегінде қалуға мәжбүр болды. 30909 отбасы немесе шамамен 170— 180 мың адам қазақ жері арқылы өтуге бет алды. Олардың қарулы күштері - 40 мың жауынгер еді. Еділ қалмақтарының көшкені туралы хабар алған Ресей үкіметі оларды күшпен кері қайтаруға тырысты. Бірақ олар қуғыншы ұйымдастырғанша, қалмақтар қазақ иеліктеріне тереңдеп еніп үлгерді. Қалмақтар бірнеше қазақ ауылдарын таптап өтіп, Жем өзенінің жағасында аз уақыт аялдады. Олардың келгенін білген Кіші жүз ханы Нұралы тез арада әскер жинап, қарсы аттанды. Жем өзенінің бойында алғашқы шайқас өтті. Ұбашы жеңіліс тапты және Нұралыға уақытша бітім туралы хат жолдады. Бірақ ол нәтижесіз болды. Қалмақ көштері Мұғалжарды айналып өтіп, одан әрі жылжыды. Көктемгі су тасуы кезінде қамыстан сал жасап, Торғайдан қиындықпен өтті. Көштің артында қалған қаза тапқан адамдардың мәйіттері, әлсіреген адамдар күн сайын көбейе берді. Қазақтар көштің жүрісін қадағалап отырды және толассыз шабуылдар ұйымдастырып, мол олжаға кенелді. Наурыз айынан бастап жаздың ортасына дейін төрт айдай уақыт бойы қалмақтар қазақ жасақтарын қиындықпен тойтарып, аялдамастан ілгері жылжыды. Маусымның аяғына қарай олар Сарыарқаны толығымен Балқашқа дейін қиялай кесіп өтіп, Мойынты өзені жағасында аялдады. Осы жерде оларды Абылай хан бастаған қазақтардың біріккен әскері қоршауға алды. Қазақ жауынгерлерінің жалпы саны елу мың болды, жекелеген жасақтарды Нұралы хан, Әділ сұлтан, Орыс сұлтан басқарды. Өлім қатерін сезген қалмақ басшылары Абылай ханға бодандыққа қабылдауды ұсынып, елші жіберді. Қалмақ елшілерінің ұсыныстарын талқылау үшін Абылай әскери кеңес шақырады. Абылай олардың ұсынысын қабыл алып, шығыстан төнген қытайлардың қаупіне қарсы қалқан ретінде пайдалануды көздеді. Бірақ тоғыз ұрпақ бойы осы жаумен соғысып келген халық өкілдері оларды біржолата жойып жіберу керек деп мәлімдеді. Кеңес созылып кетіп, үш күндік бітім жарияланды, оның соңғы күнінде тұтқындар алмасып, мәселе түпкілікті шешілетін болып белгіленді. Бірақ үшінші тәулікке қараған түнде қалмақтар аса күшті соққы жасап, қоршау шеңберін бұзып өтті. Таң алдында қазақтар жауынгерлік қатарын қайтадан тәртіпке келтірді. Қазақ жасақтары жауды күндіз-түні өкшелей қуып, әскери күшін біртіндеп жоя берді. Қалмақтар Балқаштың тұщы сулы батыс жағынан айналып, Іле өзенінің бойымен жоғары өрлеп Жоңғарияға өтуді жоспарлады. Алайда қазақтар оларды суға жеткізбей, шөл даламен басуға мәжбүр етті. Шел мен сансыз шайқастардан қалжыраған қалмақтар қырылып, тірі қалғандары тұтқынға түсумен болды. Тек ең табанды, жақсы қаруланған аз ғана тобы Қастек, Қаскелең, Кеген және Нарынқол арқылы зор қиындықпен Жоңғарияға жетті. Мойынтыдағы түнгі шайқаста қалмақтардың бір тобы бөлініп шықты. Танжу тайшы басқарған бұл топ Балқаштың солтүстік жағалауын жағалай жүрді. Біраз уақытқа дейін оларды ешкім байқамай бұл көш жағдайларын жақсартып алады. Алайда көп ұзамай қазақтар бұларды да қыспаққа алды. Бұл кезде олар Аягөз, Қаратал өзендерінен өтіп, Ілеге жеткен еді. Соған қарамастан қазақтардың шабуылынан олардың да 1/10-і ғана қашып құтылды. Олар Іленің жоғарғы жағына қарай қашып, Қытай шептеріне жеткен еді. Жайықтан Жоңғарияға дейінгі аралықты алты айда азаппен өтіп, тірі жеткен 10-15 мыңдай қалмақтар Қытайға барып, құлдық қамытын киді. Цин әкімшілігі оларды жекелеген ұсақ ауылдарға бөлшектеп, өзінің боданы деп жариялады. Қалмақтардың Еділден Жоңғарияға үдере көшуі Еділ-Жайық бойында үлкен дүрбелең туғызды. Көп ұзамай бұл маңда Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі басталды. Жайықтан өте алмай Ресейде кідірген 50-60 мың адам аман қалды.
## Дереккөздер |
Шарнақтөбе, Шорнақтөбе – орта ғасырдағы қаланың орны. Түркістан облысы Түркістан әкімдігіне қарасты Шорнақ ауылының маңында орналасқан. 1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі А.Н.Бернштам) зерттеген. Шарнақтөбе аумағы 75×80 м, биікт. 3 м құрылыс. Оған оңтүстік батысы мен солтүстігінен және шығысынан биіктігі 1 м алаң жалғасады. Қаланың ішіндегі төбешіктер – үй құрылыстарының жұрты. Зерттеуші-ғалым Г.И.Пацевич Шарнақтөбе мен Қарнақ бір қала деп жорамалдайды. Қала 1–12 ғасырларда өмір сүрген.
## Дереккөздер
* Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
Шаруа қожалығы– заңды тұлға құқығына ие дербес шаруашылық жүргізуші субъект түріндегі ерікті кәсіпкерлік нысаны. Мұндай шаруашылықты жеке азамат, оның отбасы немесе ауылшаруашылық өнімін өндіретін, ұқсататын, сататын адамдар тобы құрады.
Өз иелігінде (соның ішінде, жалға алған) бар меншік немесе жер учаскесін өмір бойы мұраға алған мүлікті пайдалану негізінде ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу және сатуды жүзеге асыратын жеке азамат, отбасы немесе адамдар тобы түрінде ұсынылған дербес шаруашылық субъектісі.
## Дереккөздер |
Шарын – Іле өзенінің алабында.
## Географиялық орны
Алматы облысы Райымбек және Ұйғыр аудандарының аумағында ағады.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 427 км, су жиналатын алабы 7720 км2. 427 шағын саласы бар.
## Бастауы
Теріскей Алатауы мен Күнгей Алатауындағы мұздықтардан басталып, Шарын ауылынан 20 км-дей төмен тұста Ілеге құяды.
Өзен үлкен шатқал арқылы Жалаңаш ойпатының шығыс бөліктері мен Торайғыр тауларынан өтеді. Жалаңаш алқабында трапеция формасына байланысты шатқалды Ақтоғай деп атайды, ол қазақ тілінен «Ақ ағын» деп аударылады.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Семенов Тянь-Шанский П.П. Тянь-Шаньға саяхат 1856-1857 жж. М .: Географиялық әдебиеттің мемлекеттік баспасы, 1946. - 256 б.
* Веселова Л.К. Солтүстік Тянь-Шаньның геоморфологиялық процестерінің құрылымы // География және геоэкология институтының сұрақтары. - Алматы. - 2013. - №3. - С. 27-31.
* М.Гинатуллин Тілдік сөздік. - Алматы: Рарий, 2010
* Маряшев Жетісу археологиясының ескерткіштері және оларды экскурсияларда пайдалану - Алматы, 2002
* A.P. Горбунов Орта Азия таулары. Географиялық атаулар мен терминдердің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2006. |
Владимир Александрович Шаталов (8.12.1927 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласы – 15. 06. 2021 жылы қайтыс болған, Мәскеу облысы, Мәскеу қаласы) - ғарышкер-ұшқыш, авиация генерал-лейтенант (1975), 2 мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын алған.
1945 жылы Әскери Әуе күштерінің арнаулы мектебін, 1949 жылы ұшқыштардың Качинскідегі әскери училищесін, ал 1956 жылы Әскери Әуе академиясын (жұмыстан қол үзбей) бітірген.
1949-63 жылы Кеңес армиясының авиац. бөлімдерінде қызмет етті.
1963 жылдан ғарышкерлер қатарында.
1969 жылы 14-17 қаңтарда «Союз-4» ғарыш кемесінің командирі ретінде ғарышқа ұшып, «Союз-5» ғарыш кемесімен (15 қаңтарда ұшырылған) топтасып ұшуға басшылық етті. Ол А.С. Елисеев пен Е.В.Хруновтың ғарыш кеңістігіне шығуын және олардың бір кемеден екінші кемеге ауысып мінуін қамтамасыз етіп, дүние жүзінде тұңғыш рет тәжірибелік ғарыштық станцияны құрастыруды жүзеге асырды.
1969 жылы 13-18 қазанда «Союз-8» ғарыш кемесінің командирі ретінде ғарышқа ұшып, «Союз-6» және «Союз-7» кемелерімен топтасып ұшты.
1971 жылы 23-25 сәуірде «Союз-10» ғарыш кемесінің командирі ретінде ғарышқа ұшты. Ұшу барысында «Союз-10» кемесі «Салют» орбиталық ғылыми станциясымен түйісу операциясын жүзеге асырды.
1971 жылдан Ғарышкерлер даярлау орталығының жетекшісі.
КСРО Мемлекеттік сыйлығын алған (1981). 3 рет Ленин орденімен, т.б. орден және медальдармен марапатталған. Айдың арғы бетіндегі кратерге оның есімі берілген.
## Дереккөздер |
Төрегелді Шарманұлы Шарманов (19 қазан 1930 жыл, Ұлытау ауданы, Қарағанды облысы — 25 мамыр 2024) — қазақстандық гигиенист-нутрициолог ғалым, медицина ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Қазақ тағамтану академиясының президенті. Ресей Медицина Ғылым Академиясының және Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының академигі. ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері. Алматы және Жезқазғанның Құрметті азаматы.
## Өмірбаяны
Төрегелді Шарманұлы 1930 жылы 19 қазанда Қарағанды облысының Ұлытау ауданында туған. 1949 жылы мектепті бітірісімен Қарағанды мемлекеттік медициналық институтына оқуға түсіп, өте жақсы көрсеткішпен аяқтап шықты. 1955–1958 жылдары Қарағанды мемлекеттік медициналық институтынның асперантурасын жақсы нәтижемен бітірген. 2024 жылы 25 мамырда қайтыс болды.
## Еңбек жолы
* 1958–1962 жылдары — Қарағанды облысы Ұлытау ауданында орталық аурухананың бас дәрігері.
* 1962–1968 жылдары — Қазақстан Денсаулық сақтау министрінің Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтында бөлім меңгерушісі.
* 1968–1971 жылдары — Ақтөбе медицина институтының ректоры.
* 1971–1982 жылдары — Қазақ КСР-і Денсаулық сақтау министрі.
* 1973–1984 және 1988 жылдан — КСРО Медицина ҒА-ның Тағам институты Қазақ бөлімшесінің директоры (қазіргі Қазақ тағамтану академиясының президенті).
* 1985–1988 жылдары — Бүкілодақтық «Тағамтану сұрақтары» атты журналының бас редакторы және Мәскеу қаласындағы Дәрігерлердің біліктілігін жетілдіру институтының тағамтану кафедрасының меңгерушісі қызметтерін атқарған.
* 1995 жылдың мамыр айынан — Қазақстанның Профилакториялық медицина академиясының негізін қалаушысы және оның президенті.
* 1997 жылдан бастап «Здоровье и болезнь» журналының бас редакторы.
* Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты (8-10 мәрте сайланған).
## Ғылыми еңбектері
Негізгі ғылыми еңбектері тамақтану физиологиясына арналған. Ол тамақтану тәртібінің бұзылу себептерін зерттеп, адам денесінде ақуыз, дәрумен жетіспеу жөнінде тұжырым жасады; мешел ауруының даму механизімін ашты. Оның басшылығымен емшектегі балаларға арналған «Бөбек», «Аруана», «Антихолестерин» тағам қоспаларын шығарды. Оның бастамасымен 1978 жылы Дүниежүзілік денсаулық ұйымы (ДДҰ) мен ЮНИСЕФ-тің Халықаралық Алматы конференциясы өтіп, онда медицина санатының алғашқы жәрдемнің ұлттық жүйесін ұйымдастырудың ұстанымдары алғаш рет тұжырымдалған Алматы декларациясы қабылданды.
## Марапаттары
* 1969 жылы "Қажырлы еңбегі үшін" медалі;
* 1970 жылы "Ерен еңбегі үшін" медалі;
* 1976 жылы КСРО-ның «Октябрь революциясы» ордені;
* 1980 жылы КСРО-ның «Халықтар достастығы» ордені;
* 1996 жылы ҚР-ның «Парасат ордені»;
* 2010 жылы ҚР-ның жоғарғы І дәрежедегі «Достық ордені»
* 2016 жылы ҚР-ның жоғарғы ІІІ дәрежедегі «Барыс ордені»
* Бірнеше мемлекеттік және мерейтойлық медалдармен марапатталған.
* «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы;
* Қазақстан Республикасының ғылым саласындағы Мемлекеттік сыйлығының иегері;
* Тәуелсіз «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты;
* «Жыл адамы» сыйлығының иегері;
* Алматы қаласының Құрметті азаматы (құрметті атағы);
* Жезқазған қаласының Құрметті азаматы (құрметті атағы);
* «Қазақстан Денсаулық сақтау ісіне қосқан үлесі үшін» медалі;
* «Денсаулық сақтау ісінің Үздігі» төсбелгісі;
* Дүние жүзінің денсаулық сақтау ассамблясының «Леона Бернард» атындағы дүниежүзілік сыйлығын алды. (2005 жылы); (Бұл сыйлықпен әлем бойынша 42 адам ғана марапатталған);
* 2022 жылы «Қазақстанның Еңбек Ері» төсбелгісі»
## Ғылыми атақтары
* 1967 жылы «Медицина ғылымдарының докторы» ғылыми атағы;
* 1968 жылы профессор;
* 1994 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі;
* Ресей Медицина Ғылым Академиясының академигі.
## Дереккөздер |
Шатыркөл мыс кен орны - Жамбыл облысындағы кен орны. 1949 жылы ашылған.
## Геологиялық құрылымы
Кен аумағында каледон, герцин интрузиялары дамыған. Кентас өрісі өте ұсақ қатпаршаларға жиырыла жарықтармен тілкемденіп, уатылған тау жыныстары ығысып орын ауыстырған күмбез пішінді қатпарда орналасқан. Кеннің қалыптасуына себепші болған, көбінесе ендік бағытта созылған жарықтар шығыс және солтүстік-шығысқа қарай 40-90° бұрышпен еңістенген.
## Жатыс сипаты
Кентасты белдемдер гидротермалдық өзгерістерге шалынған биотитті граниттерде, өндірістік кендер Негізгі және Батыс аталатын кентасты белдемдерде орналасқан. Қалыңдығы 1-7 м, жүздеген м тереңдікке кеткен кен денелері кварцты-карбонатты тау жыныстарынан, минералданған граниттен тұрады. Тотығу белдемінің тереңдігі 20-50 м.
## Минералдары, құрамы
Басты кентас минералдарына: халькопирит, молибденит, пирит, магнетит, т.б. жатады. Пайдалы құраушылары: мыс және молибден. Кентас жақсы байытылады. Тотыққан кентастан мыс, сульфитті кендерден жекеленген мыс пен молибден концентраттарын алуға болады. Шатыркөл мыс кен орны ірі кен орындарының қатарына жатады.
## Дереккөздер |
Шардара ауданы – Түркістан облысының оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Орталығы – Шардара қаласы. Аудан 1964 жылы Қызылқұм өлкесін игеруге байланысты құрылды.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Отырар ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстік-шығысында Жетісай, Мақтаарал, шығысында Сарыағаш, Келес аудандарымен, батысы мен оңтүстігінде Өзбекстанмен шектеседі.
## Тарихы
Шардара ауданы 1964 жылы 31 желтоқсанда құрылып, Сарыағаш ауданына қарасты Абай, Ақтөбе, Ленин жолы, Чапаев; Қызылқұм ауданының Шардара, Жаңашардара ауылдық кеңестерi мен Сырдария кенті құрамына енді. Орталығы алғашында Абай ауылы болды. 1968 жылы 9 тамызда Сырдария кентіне Шардара атауымен қала мәртебесі берілді. 1969 жылы 13 қаңтарда Шардара ауданынан Келес ауданы бөлініп шығып, оған Абай, Ақтөбе, Бiрлiк, Коммунистiк, Ленин жолы және Чапаев ауылдық кеңестері берілді де, аудан орталығы Абай ауылынан Шардара қаласына көшірілді.
1965 жылы ақпан айында Абай, Бiрлiк, ХХI партсъезд, Келес, Байырқұм, 1969 жылы Сүткент кеңшарлары Шардара ауданының құрамына берiлдi. 1965 жылы Шардара ауданында ҚР Министрлер Кеңесiнiң №468 Қаулысымен «Восход», 1967 жылғы №857 Қаулысымен Октябрьдiң 50 жылдығы атындағы, 1969 жылғы №339 Қаулысымен «Комсомол», 1971 жылғы №79 Қаулымен «Қазақстан», 1972 жылғы №103 Қаулымен «Целинный», 1977 жылғы №513 Қаулымен «Достық», 1978 жылғы №259 Қаулысымен «Ақ-Алтын», 1981 жылғы №311 Қаулымен Қазақстанның 60 жылдығы атындағы, 1984 жылы №97 Қаулымен «Жиделi», №188 Қаулымен «Жусанды» кеңшарлары бой көтередi. 1985 жылы Жусанды кеңшары таратылып, 1989 жылы қарашада Байырқұм, Жиделi, Аққала кеңшарлары Арыс ауданына берiлген.
## Жер бедері
Аудан жері негізінен Сырдария өзенінің сол жағалауын, Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 жылы «Шардара құрылыс» басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 жылы 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3 Шардара бөгені мен су электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы –4 – 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 – 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 200 мм. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, Сырдария бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді.
## Шаруашылығы
Ауылдарда негізінен күріш, қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. «Қазақстан», «Целинный» біріктіріліп, «Жиделі», «Аққала», «Байырқұм» кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда 5500 ауылшаруашылық тауар өндірушілері тіркелген. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 43,0% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 91,0% немесе 23,7 мың гектары мақта егістігі. Аудан шаруашылығының негізін «НИМЕКС» корпорациясының з-ты, «Мырзакент», «Достық» мақта пункттері, «Мырзакент» АҚ, т.б. құрайды.
## Инфрақұрылымы
Денсаулық сақтау саласында 1 аудандық аурухана, 1 қалалық емханасы, 11 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 1 фельдш.-акушерлік пункт, "Қазақстан" БМСК "Алатау батыр" ауылдық стационарлық бөлімшесі, сан-эпидемиологиялық стансасы, стоматологияық емхана қызмет көрсетеді. Білім беру, мәдениет салаларында 30 жалпы білім беретін мектеп, 1 колледж, 16 кітапхана, 10 мәдениет үйі, оның ішінде 1 аудандық мәдениет сарайы, 9 ауылдық мәдениет үйі тіркелген. «Ақ әжелер» ансамблі жұмыс істейді. 1969 жылдан ауданы «Өскен өңір» газеті шығады. Аудандағы Ұзыната аулынан 8 км жерде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің бірі – Ұзыната кесенесі орналасқан.
## Шежірелі Шардара сыр шертеді
Шардара өңірі тарихы мен мәдениеті, өркениеті мен дамуы қатар ұштасқан киелі де шежірелі мекен. Аудан орталығы Шардара қаласының атауының өзі ғалымдардың пайымдауынша парсы тілінен аударғанда «төрт қақпа» деген ұғымды білдіреді екен. Яғни, ертеде бұл жер тоғыз жолдың торабыб керуен жолдарының түйіскен жері болған. Бір кездері бұл өңірге Шардара құрылысшыларынан бұрын ғалым-археологтар келген болатын. Қазіргі уақытта сыйымдылығы 5,2 млрд. Текше метр жасанды Шардара су қоймасы орналасқан аумақ, тарихи ескерткіштерге толы ескі шежіресімен ерекшеленеді.Ескерткіштер мәңгілікке су астында қалғанымен адамзат пен ғылым үшін маңызын жоймақ емес. Археологтар салған алғашқы күрек, Шардара су қоймасы құрылысының бастамасы іспетті еді. 1959 – 1963 жылдар аралығында бұл өлкеде, яғни Сырдария өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігінде археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Экспедиция Қазақ КСР-ы ғылым академиясы Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтының ғалым-археологтары құрып басшылық жасаған болатын. Атап айтқанда, қазақстандық ғалымдар М.С. Мерщиев, А.Г. Максимова және олардың мәскеулік әріптестері Б.И. Ваинберг пен Л.М. Левина.Қазба жұмыстары нәтижесінде бұл өңірде біздің заманымыздың IV-XIII ғасырларында өмір сүрген Ақтөбе І, Жаушықұм қалашықтары және І-ші ғасыр басы мен IV ғасырға жататын Ақтөбе ІІ мекені анықталды. Сыр өзені бойынан табылған археологиялық ескерткіштер қатарына Жаман-тоғай, Төребайтұмсық, қорған мазарлары мен Жаушықұм, Ақтөбе мазарлары жатады. Таприхшы ғалымдар дәлелдері, мен дәйектемелер бойынша қазіргі Шардара ауданы орналасқан территория, яғни Сырдария өзенінің ортаңғы ағысынын жоғарғы бөлігі түркі тайпалары мекені болған. Бізге дейінгі жеткен археологиялық және жазба деректерге сүйенсек, Шардара өңіріндегі ескерткіштер біздің заманымыздың VI-VIII-ғасырларында Түрік қағанатына тиесілі болған. Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін бұл аумақ Түркеш тайпалық одағы құрамына өтіп, IX-ғасырлардың I-ші жартысында Саманид тайпалары билік құрған. 999 жылы Саманидтер үстемдігі құлауына байланысты түркі династиясының қараханидтер әулиеті өз дәуірін жүргізіп, Ақтөбе қалашығының өсіп, гүлденген кезеңіне жатқызылады. XIII-ші ғасырдың басына моңғол шапқыншылығына байланысты, Сыр өзені бойындағы басқа қалашықтар секілді Ақтөбе қалашығы өзінің тарихи дамуын тоқтатады.Жоғарыда келтірілген тарихи деректер, академиктер В.В.Бартольд, А.Н.Бериштам еңбектерінде және XVI-шы ғасырдың теңдессіз, құнды жазба дерегі болып табылатын Фазаллах ибн Рузбихан ал Исфанидің «Мехманнаме Бұхара» атты кітабында кеңінен көрініс тапқан.Аудан көлемінде орналасқан, бүгінгі күндері тарих тұңғиығына еніп, көне дәуір сырын ішіне бүгін жатқан ескі мекендердің бірі- Сүткент қалашығы. 1900 жылы Н.В.Рудиев және 1949 жылы академик А.Н.Бериштам басқарған ғылыми экспедициялар Сүткент қалашығына археологиялық зерттеулер жүргізіп, нәтижесінде шаруашылығы мен өзіндік даму құрылымы болған, түркі тайпалары мекені екендігі анықталып дәлелденген. Сонымен қатар X-XVғасырлардағы жазба деректерде де көне Сүткент қалашығында түркі тайпалары тұрғаны жазылады. Шежірелі Шардарада бүгіндей сақталып қалған орта ғасырлық сирек ескерткіштердің бірі- Ұзын-ата кесенесі бүгінгі көнге алыстан мұнартады. Ол қазіргі Ұзын-ата ауылдың округі орталығынан сегіз шақырым қашықтықта орналасқан, XIV-шы ғасырдың соңы мен XV-ші ғасырдың басында дүниеге келген тарихи жәдігер. Ескі деректерге сүйене болсақ Ақсақ Темір әмірімен салынған бұл кесенеде Орта Азияға Ислам дінін таратумен айналысқан, шын есімі Асан-ата аталған әулие кісі жерленген. Асан-Атаның Ақсақ Темірдің жақын кеңесшілерінің бірі болып, сол заманда өмір сүргенін дәлелдейтін деректер академик В.В.Бартольд еңбектерінде де ұшырасады. Ауданның өркениеті дәуіріндегі мағыналы өмірбаяны ресми түрде 1964 жылдан басталады. Ал Қызылқұм өмірін суландыру жолындағы ұлы жорық 1958 жылы тамыз айынан басталады.Сол жылдары Шардара құрылыс басқармасы құрылып, оның бастығы Ә.К.Қасымов бастаған 26 адам қазіргі Шардара қаласы орналасқан Жаушықұмға келіп қоныс тепкен еді. Өз дәуірінде, бүкіл Кеңестер Одағында ерекше маңызға ие болған нысан- Шардара су электр станциясы. Шардара СЭС-ның құрылысы 1967 жылы 15-ші қазанда аяқталып, пайдалануға берілді.Қызылқұм өңірін суландырудың алғашқы кезеңінде, бұл аймақта 60 мың гектарға жуық суармалы жер, ұзындығы 130 шақырым магистральді канал іске қосылды. Аудан негізінен сол уақыттарда еліміздің халық шаруашылығында шешуші маңызы бар дақылдың бірі, күріш өсіретін кеңшарлармен қазір қаракөл қой шаруашылықтары жұмыс істеп, «Шардарақұрылыс» басқармасы, «Қызылқұмсовхозстрой» тресі, құрылыс материалдар комбинаты, Су электр станциясы, Астық қабылдау мекемесі секілді ірі кәсіпорындар мен мекемелер бүкіл одаққа танымал болды. 1970-1980 жылдары аудан одақтық, республикалық социалистік жарыстардың бірнеше мәрте жеңімпазы атанды.Ауданның тұңғыш басшысы болып, аудандық партия комитеті I-ші хатшылығына Қауысбек Тұрысбеков, ал атқару комитетінің төрағалығына Әштар Жолдасов тағайындалды. 1980 жылдан бастап ауданның өнеркәсіп кешенінде тағы бір жетекші сала –мақта өндірісі жедел дами бастады.Қазіргі уақытта Шардара ауданы ауыл шаруашылығы мен өндірісі қатар дамыған нарықтық экономикаға толық бейімделіп меңгерген аймақ.Ауданның жер көлемі 13 мың шаршы километр. Сонымен қатар, бұл өңірде 23 ұлттың өкілдері мекен етеді. Әкімшілік орталығы Шардара қаласында Әкімшілік орталығы Шардара қаласында 28984 халық, ал аудан құрамындағы 10 ауыл округтерінде 49637 адам тұрады.Жалпы Шардара ауданында тұрғындар саны 78621-ді құрайды.
## Халқы
Тұрғындары 78 132 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (96,45%), орыстар (2,12%), татарлар (0,34%), өзбектер (0,21%), тәжіктер (0,18%), корейлер (0,13%), басқа ұлт өкілдері (0,56%).
## Әкімшілік бөлінісі
23 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 10 ауылдық округке біріктірілген:
## Дереккөздер |
Шағырлы 1, 2 – қамалдар. Қызылорда облысы Қазалы ауданы Жосалы станциясының оңтүстік- батыс жағында 155 км жерде Шағырлы 1 орналасқан. Зерттеу жұмыстарын 1946, 1957 жылдары Хорезм археологиялық-этногр. экспедиция (жетекшісі С.П. Толстов) жүргізді. Қамал тік төрт бұрышты, аумағы 50-55 м, дуалының биіктігі 4 — 5 м. Оның үстінде жасақтар тұратын екі қатар қорғаныс шебі бар. Дуалдың астыңғы жағы пахса мен шикі кірпіштен қаланған. Шағырлы 2 қамалы 1-қамалдың оңтүстік-батыс жағында 5 км жерде. Құрылыс жүйесі дөңгелек күмбезге ұқсас. Пахсадан тұрғызылған. Аумағы 15 м. Қамалдардан теріп алынған қыш құмыралардың және темір пышақтың сынығына қарағанда Шағырлы 1, 2 б.з.б. 1 ғасырдың аяғында салынған.
## Сілтемелер
* Қызылорда
* Қазалы
* Қамалдар
## Пайдаланылған әдебиеттер |
Шашу – қуаныш айғағы ретінде жасалатын өте сұлу да салтанатты дәстүр.
Шашу бала туылғанда, тұсау кескенде, сүндетке отырғызылғанда, келін түскенде, күйеу келгенде, отау көтергенде, бүркіт ұстап әкелгенде, жүйрік ат бәйгеден озғанда, алыс сапардан жолаушы оралғанда, жақсылық күндерде, құда келгенде, тағы басқа зор қуанышты күндерде әйелдер құрт, ірімшік, өрік-мейіз, кәмпиттен, күміс теңгеден шашылады. Шашылған шашудан тойға қатысушылар теріп алып, ырым қылып балаларына апарып береді.
Шашуды, әдетте жасы үлкен әйелдер, әжелер шашады да, оны жастар, балалар теріп алады. Кейде тойдан тәбәрік ретінде үлкендер де алып, үйдегі жас балаларына апарып береді.
Шашудың екі түрі бар. Бірі шашылады, екіншісі шашылмайды. Тойға көп адам шашу әкелетіндіктен оның бәрін ысырап етіп шаша бермейді. Тек белгілі бір бөлігін ғана шашып, жосын-жоралғыларды жүргізеді. Туыс-туғандар әкелген дастарқан шашу ретіндегі қазақ халқының қуаныш-тілегін білдіретін ниеті болып табылады.
Оның бастаулары кем дегенде көне түркілік замандарға барады. Түркілер қуаныш кезінде құрт, ірімшік сияқты ақ тағамдарды “ақ жолтай“, “ақ тағамдай ақ болыңдар“, “ақ ниет тілейміз“ деп шашқан. Кейіннен тату-тәтті болсын деген ниетпен шашуға кәмпит қосылған. Дәстүрлі қазақ қоғамында ауқатты адамдар күміс, алтын теңгелер де шашқан. Шашу қазіргі уақытта да кеңінен қолданылуда.
## Дереккөздер |
Шәжәрат Ат-Түрік, Түрік шежіресі – Хиуа ханы, тарихшы Әбілғазының шығармасы. Онда түркі-моңғол тайпалары мен Шыңғысхан әулетінің Әбілғазыға дейінгі тарихы қамтылған. Алғы сөз бен 9 тараудан тұрады. |
Шашбау – қыз-келіншектер шашына тағатын сәндік әшекей- бұйым. Мұндай әйел шашының әр-ажарын аша түсетін, өрілген бұрымның ұшын бекіту үшін тағылатын алтын, күміс тиындар, кейде маржан қадалған, ызылған бауы бар. Шашбауды түркі халықтары ежелден қолданып келеді. Жасалу, әшекейлеу әдістеріне қарап оларды үзбелі Шашбау, шашақты Шашбау деп топтастыруға болады. Мысалы, оның қазақтар арасында:
* сөлкебай Шашбау
* теңге Шашбау
* шаштеңге
* үкі аяқты Шашбау
* шаштүлек (лентадан жасалынған)
* шашбаутас (жалпақ күміске асыл тастар орнатылған) сияқты түрлері кеңінен кездеседі. Шашбау көбіне күмістен қақталып соғылады, ұшына теңгеден (сөлкебай) шұбыртпа тағылып немесе түсті масатыдан, жібектен ызылып шашақталынады. Матадан жасалған Шашбаудың екі ұшына зер шашақ тағып, оның жоғарғы жағынан бунақтап құндыз тұтады. Шашбауды бұрымға қоса өріп, шаштың ұшына таяу жерден оны бір шалып байлайды да, бұрымның ұшын бекітіп тастайды. Жасы келген әйелдің Шашбауы қарапайымдау болады. Біріншіден, шашбау әйел шашының өсуіне ықпалын тигізеді, екіншіден, басқа массаж жасайды. Ерте заманда Шашбау тағу шаш арасындағы жын-шайтандарды қашырады деген түсініктен туындаған.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том. |
Мұхтар Шаханов (2 шілде 1942 жылы туған, Түркістан облысы, Төле би ауданы, Қасқасу ауылы) — қазақ ақыны, драматургі. Қазақстан халық жазушысы.
## Өмірбаяны
Қыпшақ тайпасы торы руы Көкмұрын бөлімінен шыққан..
* Шымкент педагогикалық институтын бітірген (1969).
* "Оңтүстік Қазақстан" (1960-65)
* "Лениншіл жас" (1965-70) газеттерінде
* республикалық телевизия, радио редакцияларында (1971-75) істеді.
* 1976 жылдан Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің баспа, полиграфия және кітап саудасы жөніндегі мемлекеттік комитетінде бөлім бастығы.
* «Жалын» альманахының (1984) бас редакторы
* «Жалын» журналының бас редакторы (1986)
* 1993-2003 жж. Қазақстан Республикасының Қырғыз Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметінде болды.
* 2004—2007 жылдары ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты.
* "Жалын" журналының бас редакторы, әлем ойшылдарының басын біріктіретін "XXI ғасыр және Руханият" атты халықаралық элита клубының Президенті.
* Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы
* Республикалық "Жалын" журналының бас редакторы.
## Қоғамдық қызметі
* КСРО халық депутаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің мүшесі (1989-91).
* КСРО Жазушылар Одағының мүшесі (1969)
* КСРО Жазушылар Одағының пленум мүшесі (1978)
* Қазақстан Жазушылар Одағы Басқармасының хатшысы (1986)
* Республикадағы тұңғыш құрылған экологиялық қозғалыс - Арал және Балқаш проблемалары жөніндегі қоғамдық комитеттің төрағасы (1988)
* 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі аясында қазақ халқына «ұлтшыл» деп кінә таққан КОКП Орталық комитеті Саяси Бюросының қаулысына қарсы және сол Желтоқсан кезіндегі шындықты қалыптастыру жөнінде тұңғыш рет Қазақстан Жазушылар Одағының Пленумында (1988), КСРО халық депутаттарының І-ші съезінде (Кремль, 1989) батыл мінез көрсетті. КСРО билігі бұған құлақ аспаған соң белгілі ғалым, Нобель сыйлығының лауреаты А.Сахаровтың, кейіннен Ресейдің тұңғыш Президенті болған Б.Ельциннің қолдауымен бұл проблеманы КСРО Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясында екінші рет қайта көтеріп, КСРО Президенті М.Горбачевты Желтоқсан оқиғасын зерттеу және оған түбегейлі баға беру жөнінде жаңа комиссия құруға мәжбүрледі. Бұл комиссия КСРО билігі жүріп тұрған кездің өзінде-ақ КОКП Орталық комитетінің Саяси Бюросына Одақта бірінші боп саяси айып тақты.
* М.Шаханов 1926 жылы ислам дінінің қалдығы деген желеумен Кеңестер Одағының тоталитарлық жүйесі тойлауға тыйым салған «Наурыз» мерекесінің 62 жылдан соң қайта салтанат құруына мұрындық болды (1988 ж.).
* 1989 жылы 22-қарашада Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі орыс және қазақ тілдеріне бірдей мемлекеттік дәреже берген заңды қабылдап, тіпті оған дүркірете қол соғып қойғанда, екінші рет қайта шығып сөйлеп, депутаттарды қазақ тілін жеке мемлекеттік тіл жасауға үндеді және қабылданған заңның үлкен зардабы болатынын ескертті. М.Шаханов ұсынысы Президенттің қолдауымен дауысқа қайта салынып қазақ тілі жекедара мемлекеттік мәртебе иеленді. Ақын соңғы жылдары «үш тұғырлы тілге» де, тікелей қазақ халқын және республикадағы аз ұлттарды тікелей жоюға алып баратын, бастауын «американдық ұлттан» алатын «қазақстандық ұлтқа» да батыл қарсылық танытып келеді.
* 1992 жылы М.Шаханов Олжас Сүлейменовпен бірлесіп «Халық конгресі» партиясын құрды. Бірақ екі тілде тәрбиеленген екі тұлға арасында ұлттық мүдде мен космополиттік ағым жүйелі көзқарас таба алмағандықтан партия ұзақ ғұмыр кеше алмады.
* 2001 жылдан «ХХІ ғасыр және Руханият» атты халықаралық элита клубының президенті
* 2004 жылдан «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы
* 2010 жылдан «Тәуелсіздікті қорғау» атты 50-ден астам қоғамдық ұйымдардың, партиялардың, баспасөз орындарының басын қосатын халықтық-демократиялық қозғалыстың төрағасы және республикалық «Жалын» журналының Бас редакторы.
## Шығармашылығы
* Алғашқы өлеңі ("Сырдария") 1959 жылы жарияланды.
* Тұңғыш өлеңдер жинағы ("Бақыт") 1966 жылы жарық көрді.
* "Балладалар" (1968 ж.)
* "Ай туып келеді" (1970 ж.)
* "Қырандар төбеге қонбайды" (1974 ж.)
* "Сенім патшалығы" 1976 жылы атты кітаптары шықты.
Бірнеше өлең кітаптарының және халық арасына кең тараған бірқатар әндердің авторы. Балладалары мен поэмалары дүние жүзі халықтарының 20-дан астам тілдеріне аударылған. Өлеңдерінде философиялық ой басым. Мәтінін де, музыкасын да өзі жазған "Жұбайлар жыры", "Туған күн кешінде", "Гүл дәурен", "Мен саған ғашық едім" атты әндері жүртшылыққа кеңінен таныс.
"Махаббат заңы", "Сенім патшалығы", "Сократты еске алу түні" атты драмалары республикамызда және шетел театрларында қойылған. Ш.Айтмановпен бірлесіп жазған "Құз басындағы аңшының зары" атты эссе кітабы мен "Сократты еске алу түні" атты драмасы көптеген тілдерге аударылған. "Шыңғыс ханның пенделік құпиясы" драмалық туындысы негізінде Украинаның Довженко атындағы киностудиясы екі сериялы телефильм шығарды.
М.Шахановтың «Өркениеттің адасуы», «Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғыс ханның пенделік құпиясы) атты романдары ЮНЕСКО шеңберінде қаралып, әлемдік деңгейде қызу пікірталас тудырды. Оның шығармалары дүниежүзінің 50-ден астам тілдеріне аударылды.
## Азаматтық болмысы
Мұхтар Шахановтың поэзиясының арқауы ана тілі тағдыры, халқының тағдыры.
Ақынның:
, — деген тұжырымдамасын 20-ға тарта елдердің алдыңғы қатарлы гуманистері қолдаған. М.Шахановтың сөзімен айтсақ:
2006 жылы ақынның "Тілсіздендіру анатомиясын" атты кітабы жарық көрді. Бұл жинаққа тіл, ұлттық рух, космополиттік ағым төңірегіндегі жазылған бірнеше эссе-поэмалары енген.
Ақын өз елінің мемлекеттік дәрежедегі сыйлықтарынан, «Халық қаһарманы» атағынан, орден, медалдарынан жүйелі түрде бас тартты. Ол оны былай түсіндіреді.
## Өлеңдер мен балладалар тізімі
* «Эверестке шығу»
* «Ғашықтық ғаламаты»
* «Еркектер жыры»
* «Әйелдер»
* «Сұлулықты сезіну немесе Ғабиден Мұстафинмен қарттық жайлы әңгіме»
* «Арман»
* «Шың басындағы оқиға»
* «Алтын, күміс және қалайы»
* «Жайықпен жүздескенде»
* «Байқаймысың»
* «Жалын»
* «Жанерке»
* «Достық өлкесінің заңы»
* «Жігерлендіру немесе өзін бақытсызбын деп есептеген жігітке жауап»
* «Өзендер»
## Марапаттары
* Қазақстанның Еңбек ері ( 16 маусым 2022)
* Отан ордені (16 маусым 2022)
* Қырғыз Республикасының халық ақыны (1994)
* Қазақстан Республикасының Халық жазушысы (1996)
* Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған Орта Бағдарламасы сыйлығының лауреаты
* Түрік Республикасының «Түрік дүниесіне қызметі үшін» халықаралық сыйлығының лауреаты
* Қырғыз Республикасының халықаралық "Руханият" сыйлығының лауреаты
* түрік дүниесі жазушылар бірлестігінің "Шахрияр" сыйлығының лауреаты
* ЮНЕСКО-ның "Боорукер" клубы сыйлығының иегері.
* "Жазагер жады космоформуласы" шығармасы үшін Калифорния Ғылым индустрия, білім және өнер академиясының А.Эйнштейн атындағы алтын медалі (2002)
* Түркияның Гебзе қаласында "Түркі тілдес халықтар арасындағы ең үздік әлем ақыны" сыйлығы берілген (2002).
* Түркия, Әзірбайжан, Солтүстік Кипр мемлекеттері тағайындаған «Түрік әлеміне сіңірген ерен еңбегі үшін» атағының иегері (2006).
* Осы жылы Америка өмірбаян институты белгілеген 2005 жылдың "Жыл адамы" атағы берілді.
* Мұхтар Шаханов "Түркістан облысының құрметті азаматы".
* М.Шаханов — Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1972).
* "Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін"
* "Еңбектегі ерлігі үшін" медальдармен марапатталған.
* жиырмадан астам шет елдік академиялардың, университеттердің құрметті докторы, профессоры.
* «Нобель» сыйлығының 100 жылдығына орай Тамбов қаласында өткен «Нобель» сыйлығы лауреаттары мен нобелшілердің халықаралық конгресінде «Нобель» ақпарат орталығы, «Нобель» қоры, Ресей жаратылыс ғылымдары академиясы бірлесіп бекіткен «Нобельдің Алтын медалімен» марапатталды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Желтоқсан эпопеясы (Жалғасы. Басы өткен санда) ДҮРБЕЛЕҢ Мұрағатталған 27 қарашаның 2016 жылы.
* Желтоқсан эпопеясы (Басы. Жалғасы келесi сандарда) Мұрағатталған 27 қарашаның 2016 жылы.
* Мұхтар Шаханның жеке сайты Мұрағатталған 22 наурыздың 2011 жылы.
* Мұхтар Шаханның мәлімдемесі 16.02.2011
* Мұхтар Шахан. ТЖ-лықтың жаңа қыры |
Шашубай (2006 жылға дейін – Озёрный) — Қарағанды облысы Ақтоғай ауданындағы кент.
## Географиялық орны
Балқаш көлінің солтүстік жағалауында, аудан орталығы – Ақтоғай ауылынан оңтүстікке қарай 216 км, Балқаш қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1936 жылы балық аулау станция негізінде қаланған. 1937 жылы Қарағанды - Балқаш темір жолы құрылысы аяқталғаннан кейін мұнда Балқаш мемлекеттік балық өндірісі тресі ашылды. 1939 жылы “Рыбтрест” кенті деп аталды. 1940 жылы базада мұздатқыш салынып, Балқаш балық комбинаты құрылды. 1975 жылы желтоқсанда Озерный кенті болып құрылып, Балқаш қалалық кеңесіне қарады. 1977 жылы Приозерный ауданы құрылып, орталығы Озерный кенті болды (кейін халық ақыны Шашубай есімі берілді). 1993 жылы Тоқырауын ауданы болып өзгертілді. 1997 жылы Тоқырауын ауданы таратылып, Шашубай кенті Қарағанды облысы Ақтоғай ауданының құрамына енді. Шаруашылықтың негізгі бағыты — балық аулау. “Балқашбалық” ЖШС-і бар.
## Инфрақұрылымы
Мектеп, клуб, кітапхана, отбасылық-дәрігерлік амбулатория, т.б. мәдени-тұрмыстық мекемелер бар. Белгілі ақын, әнші Шашубай Қошқарбаевқа ескерткіш орнатылған. Ең жақын темір жолы станциясы — Балқаш (5 км жерде).
## Дереккөздер |
Уақит Шәріпов (22.12.1915 жылы, бұрынғы Қарағанды облысы Егіндібұлақ ауданы Қазақстанның 40 жылдығы атындағы кеңшар — 18.2.1970, Алматы) — ғалым, техника ғылымдарының докторы (1963), профессоры (1965). 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан.
## Өмірбаяны
* Қазақ тау-кен металлургия институтын (қазіргі ҚазҰТУ) бітірген (1940).
* 1940 — 1942 жылдарына Жезқазған кен-металлургия комбинатында ауысым, шахта бастығы
* 1946 — 1947 жылы Қазақ КСР-і Мемлекеттік жоспарлау бөлімінде кеңесші, бөлім бастығы
* 1947 — 1970 жылдарына Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Кен ісі институтының кіші, аға ғылыми қызметкер, лабораториялық меңгерушісі болды.
## Ғылыми жұмыстары
Шәріповтің негізгі ғылыми еңбектері тау-кен жұмыстарын автоматтандыру мен механикаландыру теориясына, кен қазуда өздігінен жүретін машиналарды кеңінен қолдану мәселелеріне арналған. 2 өнертабыстың авторы.
## Марапаттары
* КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері (1970).
* 2-дәрежелі Отан соғысы
* Қызыл жұлдыз ордендері
* бірнеше медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Шәуілдір — Түркістан облысы Отырар ауданындағы ауыл, аудан (1934 жылдан) және Шәуілдір ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 72 км жерде, Арыс өзені мен Д. Алтынбеков атындағы канал бойында орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Кентте Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедиция базасы негізінде 1980 жылы «Отырар» мемлекеттік археологиялық қорық-мұражайы құрылды. Әбу Наср әл-Фараби атындағы Отырар-Арыстанбаб мұражай кітапханасы ұйымдастырылған. Мәдениет сарайы, 9 кітапхана, 2 мешіт, «Ақ барыс» спорт залы, «Қарлығаш» кинотеатры, «Жұлдыз», «Жібек жолы» мейрамханалары, «Барыс» мақта қабылдау пункті, Шәуілдір СЭС-ы, 6 орта, музыка, спорт мектептері, «Балдырған» бала бақшасы, «Бала өмір» емханасы, ауданы аурухана бар.
## Шаруашылығы
Шәуілдірде 27 ӨК, 75 шаруа қожалықтары, 8 тұрмыстық қызмет көрсету, 3 сауда орны, нан, өсімдік майын шығару цехы, т.б. мекемелер жұмыс істейді.
## Ауылдың атақты адамдары
Кенттен академик, Халық Қаһарманы Мұхтар Әлиев, академик Рахманқұл Бердібаев, Орта Азиядағы тұңғыш чекист, үш мәрте Қызыл Ту орденінің тұңғыш иегерінің бірі – Абдолла Жармұханбетов, Түркістан АКСР-і Халық Комиссарлар Кеңесінің Председателі Абылай Серғазиев, ақын жазушылар Саттар Асқарұлы Ерубаев, Көпен Әмірбеков, Әселхан Қалыбекова, Бекарыс Шойбеков, т.б. көптеген танымал, атақты адамдар шыққан. Шәуілдірден 8 км жерде ескі Отырар қаласы және Арыстан баб мешіті орналасқан.
## Дереккөздер |
Шәріпқанов Ахметжан (10 қыркүйек 1908, Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Жайма ауылы – 10 қыркүйек 2001, Алматы қаласы) – химия ғылымының докторы (1969), профессор (1970), Қазақстан ғылым академиясының мүшесі (1972). Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1983).
## Қысқаша өмірбаяны:
* 1934 жылы Мәскеу педогогикалық институтын бітірген;
* 1935–1938 жылдары Алматы байланыс және кооперация техникумында мұғалім, директордың орынбасары;
* 1938–1987 жылдары ҚазМУ-да (қазіргі ҚазҰУ) аспирант, аға оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі;
* 1987 жылдан профессор, лаборатория жетекшісі қызметтерін атқарған.
## Еңбектері:
1968 жылы «Исследования в области синтеза новых физиологически активных производных N-замещенных 2,5 диметилпиперидина. Синтез новых обезболивающих веществ» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Ғылыми еңбектері нәзік органикалық синтез мәселелеріне арналған. 35 авторлық куәліктің иегері. Ленин орденімен марапатталған.
## Дереккөздер: |
Зейін Жүнісбекұлы Шашкин (31 желтоқсан 1912 жыл, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы — 29 наурыз 1966 жыл, Алматы) — жазушы, драматург, дәрігер, ғалым.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы Бегендік руынан шыққан.1930 — 1933 жылдары Мәскеудің Тарих, философия және әдебиет институтында (МИФЛИ) оқыған.
1933 — 1937 жылы Қарағанды қалалық комсомол комитетінің хатшысы, Семей педагогиялық институтында, ҚазПИ-де (қазіргі ҚазҰПУ) оқытушы, 1949 — 1955 жылдары Көкшетаудағы Бурабай санаторийінің Бармашы (қазіргі “Светлый”) пансионатында дәрігер, ал 1955 — 1956 жылдары Қазақстан Жазушылар одағында кеңесші қызметтерін атқарған.
## Саяси қуғын-сүргін
Қуғын-сүргін жылдары Жазушы әдебиеттен бас тартуға мәжбүр болды. 1938-1948 жылдары ол қуғын-сүргінге ұшырап, Қиыр Шығыстағы еңбек лагерлерінде болды. 1938 жылдың наурыз айында Семей қаласына келген күні педагогикалық институттың қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеуге келген, тұтқындалып, айыптаусыз Иркутск қаласына барып, он жыл бойы жұмыс істеген. Мерзімді өтеу кезінде ол медицинамен айналысты, шырынды дәрігер М. С. арқасында медициналық қызметте үлкен тәжірибе алды. Қырым климатотерапия институтында тұтқындалғанға дейін жұмыс істеген Бинштоку. Бинштоктың оқытушылық қабілеттерінің, оның тыңдаушыны өз мамандығының ерекшеліктері туралы әңгімелермен қызықтыра білуінің арқасында Зеин Шашкин медицинаға шындап қызығушылық танытып, көп ұзамай дағдыларға ие болды, одан кейін одан әрі мерзімін Ішкі істер Наркоматының арнайы ауруханасында дәрігердің көмекшісі ретінде өтейді. Жазушы Мақиз Шашкин-Раимқұловтың әпкесі: "түрмеде ол бір орыс профессорымен танысты. Ол Зеиннің медицинаға бейімділігін байқап, оны Иркутск медициналық институтына сырттай оқуға қайта сала алды. Жаңа кәсіптің арқасында Зейін Шашкин лагерьлерде тек өзін ғана емес, сонымен қатар онымен бірге отырғандерді де: Мұхамеджан Қаратаев , Хамза Есенжанов, Өтебай Тұрманжанов және т.б. шөптермен емдеді. Алайда, медициналық институтты бітіргеннен кейін оған дипломның орнына анықтама берілді. 1948 жылы босатылғаннан кейін Шашкин экстерн емтиханын тапсырып, дәрігер дипломын алды".
## Шығарылымнан кейінгі іс-шаралар
1948 жылдан 1956 жылға дейін Бурабай курортының "Бармашино" санаторийінде дәрігер — фтизиоларинголог болып жұмыс істеді. Көмей туберкулезін емдеу бойынша ғылыми конференцияларда баяндама жасады. Газеттер мен журналдарда оның санитариясы мен адам гигиенасы туралы мақалалары шықты. Қазақстанда алғашқылардың бірі болып рентген сәулесінің көмегімен өкпе және көмей туберкулезін емдеу саласында ғылыми зерттеулермен айналыса бастады. Зеин Шашкиннің зерттеулері КСРО Денсаулық сақтау министрлігімен жоғары бағаланды және қолдануға ұсынылды. Шашкиннің дәрігерлік қызметіне Щучье аудандық "Луч"газетінде өз хаттарын жариялаған көптеген пациенттер риза болды. Соғыс және еңбек ардагері А. Нұғманов былай деп жазды: "" Бармашино " санаторийінде жұмыс істеген жылдары З. Шашкин туралы туберкулезді, әсіресе көмейді емдеу жөніндегі жақсы дәрігер ретінде Даңқ жүрді. Мен де оған емделдім. Бұл қарапайым және асыл адам болды". Жазушы заманауи медицинаның проблемаларын терең қобалжыды. Сондықтан оның "Доктор Дарханов" (1962) романы қазақ әдебиетінде алғаш рет медицинаға арналды. Ол Зеин Шашкиннің үлкен жетістігі болды және өмірбаяндық, себебі бас кейіпкер Нияз Дархановтың прототипі Шашкин болды. Романда сондай-ақ орта мектепті бітірген Павлодар қаласы айтылады. "Доктор Дарханов" романы жалпы мойындауға лайық, оның арқасында қазақ дәрігерлері алғаш рет жоғары қоғамдық борыш пен әлеуметтік белсенділіктің адамдары ретінде танылды.Шашкин Зейін Жүнісбекұлы баспасөзде алғаш өлеңдерімен, зерттеу мақалаларымен 20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап көрінді. 1934 жылы Абайдың поэзия тілі атты еңбегі жарияланды. Е.Ысмайыловпен бірігіп жоғары оқу орындарына арналған “Әдебиет теориясының оқулығын” (1940) жазды.Кейін Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ ауылының тарихи-әлеуметтік халі әрі 1916 жылғы Ұлт-азаттық қозғалыс, жеке адамдардың жан дүниесі, олардың дүние танымы суреттелген “Таң атты” (1955, орыс тілінде), “Ұядан ұшқанда” (1957), сондай-ақ халықтар достығы, замандастарының өмірі, туған жерге деген сүйіспеншілігі тартымды бейнеленген “Темірқазық” (1959), “Өмір тынысы” (1964), “Ақбота” (1966) повестері мен әңгімелер жинақтары, Жетісудағы саяси-әлеуметтік өзгерістерді кезең көрінісімен шынайы өрнектеген “Тоқаш Бокин” (1958), қазақ әйелінің қоғамдағы алатын орны, оның өндірісті, өнер-білімді, мәдениетті өрге бастаудағы және отбасындағы рөлі, әлеуметтік, этикалық, эстететикалық көзқарастары баяндалатын “Теміртау” (1960), адамдар санасындағы және тұрмыстағы жаңа салт, озық дәстүрлерді таратудағы зиялы қауымның рөлі, дәрігердің қоғам алдындағы парызы, басшы қызметкерлердің еңбек адамдарымен қарым-қатынасы, өзара сенім, достық, бірлік рухын қалыптастырудағы өнегесі айшықты кестеленген “Доктор Дарханов” (1962), тың және тыңайған жерлерді игерудің алғашқы кезеңіндегі көрген қиыншылықтары, ой-арманы, адамгершілік асыл қасиеттері арқау етілген “Сенім” (1966) романдары жарық көрді. “Заман осылай басталады”, “Ақын жүрегі” пьесалары республикалық, облыстық драма театрларда қойылды. Оның шығармалары негізінде “Мазасыз таң” атты көркем фильм түсірілді. Туындылары шет ел тілдеріне аударылды. “Құрмет белгісі” орденімен марапатталған.
## Шығармалары
* “Абайдың поэзия тілі”, 1934.
* “Әдебиет теориясының оқулығын”, 1940.
* “Таң атты”, 1955, (орыс тілінде).
* “Ұядан ұшқанда”, 1957.
* “Темірқазық”, 1959.
* “Өмір тынысы”, 1964.
* “Ақбота” ,1966.
* “Тоқаш Бокин”, 1958.
* “Теміртау”, 1960.
* “Доктор Дарханов”, 1962.
* “Сенім”,1966.
## Марапаттар
* Құрмет Белгісі ордені
## Естелік
* Жазушының медицина саласына сіңірген еңбегін мойындау – 1989 жылы Бурабай шипажайында ашылған Зейін Шашкиннің мемориалдық мұражайы болып табылады.
* Алматы қаласындағы Абай даңғылы, 51, Шашкин тұрған үйде мемориалдық тақта орнатылды.
* Алматыда көшеге (бұрынғы Университетская) Шашкин есімі берілді.
* Павлодарда көшеге Шашкин есімі берілді.
## Дереккөздер |
Chevron Corporation (қаз. Шеврон корпорациясы) – байырғы аса ірі мұнай компаниясы.
## Тарихы
1873 жылы Лос Анжелесте (АҚШ) құрылған. 1900 жылы компанияны Д.Рокфеллер сатып алған. Қазіргі кезде штаб-пәтері — Сан-Францискода (Калифорния штаты). Шеврон мұнай-газ өнеркәсібі қызметінің барлық салаларына: көмірсутектерді барлауға, өндіруге, тасымалдауға және өткізуге қатысады, сонымен бірге мұнай-химия өнімдерін өндіру, оларды бөлшек сауда бағасымен сату ісімен де айналысады.
Корпорация дүние жүзінің 90-нан астам елінде жұмыс жасайды, 23 елде мұнай мен табиғи газды барлап өндіреді. Қызметкерлерінің жалпы саны 34 мың адамға жуық. Ол АҚШ-та мұнай өнімдерін сататын жетекші кәсіпорын, өз елінде табиғи газ өндіру жөнінен 3-орын алады. Компания жыл сайын 75 миллион тонна мұнай, 26 млрд. м3-ге жуық табиғи газ өндіреді. Қазақстанда компания бірнеше жобаға қатысады, “Теңізшевройл” бірлескен кәсіпорнының басты құрылтайшысы. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Шеврон Мұнай-Газ Корпорациясы арасындағы 1993 жылы қол қойылған келісім бойынша ол Атырау облысындағы Теңіз мұнай кенішінде 40 жыл бойына көмірсутектерді барлап, өндіреді. Ол Теңіз — Новороссийск мұнай құбырын салуға қатысты, сондай-ақ Каспий мұнай құбыры консорциумына белсене қатысушы.
## Қазақстан
Шеврон Қазақстандағы ең ірі жеке меншік мұнай өндіруші компания болып саналады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Қазақ энциклопедиясы, 9 том |
Шашубай Қошқарбайұлы (1865, қазіргі Қарағанды облылысы Ақтоғай ауданы Қоңырат ауылы — 4.5.1952, сонда) — халық ақыны, әнші, композитор, Қазақ КСР-інің еңб. сің. өнер қайраткері (1941).
Арғын тайпасы Тобықты руының ақсақ-дадан бөлімінен шыққан. Жасынан домбыра, сырнай, гармонь тартып, ән салуға, өлең шығарып айтуға, серілік құруға әуестенген. Біржан сал, Ақан сері, Балуан Шолақ, Мәди, Ғазиз сияқты Арқаның атақты әнші, сал-серілерімен кездесіп, тәлім-тәрбие алған. Шашубайдың цирктік өнермен де атағы шығып, серілікпен ауыл аралап, ел алдында өзінің сан қырлы талантын көрсетті. Шашубайдың ел арасында “Майда қоңыр”, “Жетім қыз”, “Ақ қайың” (екі түрі бар), т.б. әңдері кең тараған. Ақын өз қызметінде ауыз әдебиеті үлгілерін кеңінен насихаттап, жұртшылыққа таратқан; қисса-дастандар мен толғауларды жатқа айтқан. Олардың ішінде, әсіресе, “Ақтамберді”, “Қамбар”, “Сұраншы-Бөкей” дастандарын көп жырлаған. 1909 жылы Жетісуға келіп, Жамбылмен айтысқан. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін жаңа заман талабына сай өндіріс пен өнеркәсіп тақырыбына көбірек үн қосып, Қарағанды, Қоңырат, Балқаш кеншілері өміріне көптеген шығармаларын арнады. 2-дүниежүзінде соғыс жылдары майдан мен тыл өмірін жырлаған ерлікке толы патриоттық жырларымен көзге түсті. 1943 жылы Қарағандыда өткен облыс ақындары айтысын бастаушылардың бірі болып, Көшен Елеуовпен айтысты, 1944 жылы Болман Қожабаевпен сөз сайысына түскен. Шашубай қазақ әдебиеті тарихында мысал айтысты шығарудың тамаша шебері ретінде атағы шықты. Оның бұл талантына М.Әуезов жоғары баға берді. Шашубайдың таңдамалы шығармалар жинағы екі рет басылды. Шығармалары ақындардың жалпы жинағында, “Айтыстың” 3-томында (1966) жарияланды.
Шашубай Абай шығармаларын кеңінен насихаттап, ел арасына таратады, өзіне ұстаз тұтып, ақындық талантына еліктейді. Бұл ретте Шашубай Абайдың сатиралық дәстүрін жалғастырып қана қоймай, қазақ әдебиеті тарихында мысал айтысты шығарудың тамаша шебері ретіңде атағы шығады. Шашубайдың«Кәрі құда» өлеңі табиғат суреттерін дәл беріп, адам мінездерімен сәйкестендіре бейнелеу тәсілі жағынан Абайдың «Ақ киімді, денелі, ақ сақалды» деген өлеңімен үндесіп жатыр. Шашубай ұлы ақын таланты алдында басын иіп, оған өлеңдер арнаған. «Ақын Абай» өлеңінде «Ақыл, ойың шалқыған дариядай, көркем тіл, шебер сездің сен бір кені» деп Абай талантының асқақтай түсетініне, данышпан рухының мәңгі жасай беретініне шек келтірмейді. Ұлы ақынның туғанына 100 жыл толуына арналған «Іске асты, Абай, арманың» толғау өлеңінде Абайдай ғұлама ұстазын ұлтына нұр сепкен Шолпан жұлдызына теңеп, «Мен де сенен үйренгем, домбырамды серік қып» деп өзін ұлы ақынның шәкірті ретінде мақтан тұтады.
## Дереккөздер |
Фарида Шәріпова (16 желтоқсан 1936 ж. т., ҚХР, Шыңжаң өлкесі, Шәуешек қаласы) — актриса, Қазақ КСР-інің (1976) және КСРО-ның (1980) халық артісі, Қырғызстан Респупбликаның еңб. сің. мәдениет қайраткері (1996).
## Өмірбаяны
* 1936 жылғы 16 желтоқсанда Қытай Халық Республикасының Шәуешек қаласында дүниеге келді.
* Қытай киностудиясы түсірген “Хасен-Жәмила” көркем фильмінде басты рөлді орындап, өнерімен танылған ол 1955 жылы атамекені Қазақстанға оралды.
* 1959 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітіріп, М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театрына қабылданды. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы осы театрда үздіксіз өнер көрсетті.
## Шығармашылығы
Сахнада қазақ және әлем классиктерінің драмалық туындыларында, осы заманғы қойылымдарда басты рөлдерді шеберлікпен орындап, ұлттық театр өнерінің жаңа сапалық биікке көтерілуіне үлкен үлес қосты. М.Әуезовтің “Айман-Шолпанында” Шолпан, “Абайында” Ажар, Т.Ахтановтың “Жоғалған досында” Ғайнины, “Қара қыпшақ Қобыландысында” Қарлыға, “Еңлік-Кебегінде” Еңлік, “Карагөзінде” Қарагөз, Ғ.Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш-Баян сұлуында” Баян, Ә.Нұрпейісовтің “Қан мен терінде” Ақбала, Т.Ахтановтың “Боранында” Жаңыл, Қ.Мұхамеджановтың “Бөлтірік бөрік астында”, Ш.Айтматовтың “Аңсаған менің әнімсің” және "Жәмиласында" Жәмила, Ә.Тәжібаевтың “Көңілдестерінде” Роза, “Ана – Жер-анасында” Толғанай, Қ.Мұхамеджанов пен Ш.Айтматовтың “Көктөбедегі кездесуінде” Гүлжан мен Айша, Қ.Мұхамеджановтың “Біз періште емеспізінде” Асыл, О.Бөкеевтің “Құлыным меніңінде” Анар, Д.Исабековтің “Әпкесінде” Қамажай, С.Балғабаевтың “Ғашықсыз ғасырында” Фарида, Софоклдың “Эдип патшасында” Иокаста, Еврипидтің “Медеясында” Медея, Шекспирдің “Асауға тұсауында” Катарина, “Ричард ІІІ” трагедиясында Анна леди, Пушкиннің “Шағын трагедияларында” донна Анна, Чеховтың “Сүйікті менің ағатайымында” Елена Андреевнаның қайталанбас образдарын сомдады.
Фарида Шәріпова кино саласында да жемісті еңбек етті. Ол әйгілі режиссерлер Шәкен Айманов, Мәжит Бегалин, Сұлтан Қожықов, Әзірбайжан Мәмбетов, Леонид Агранович түсірген көптеген танымал фильмдерде ойнады. Дубляж саласына да көп еңбек сіңірді.
Фарида Шәріпова өнерлі жастарды тәрбиелеу ісіне жете көңіл бөлді. Т.Жүргенов атындағы өнер академиясында көрнекті актер Ы.Ноғайбаев екеуінің шығармашылық шеберханасында шыңдалған жастар бүгінде еліміздің театрларында жемісті еңбек етіп жүр.
## Марапаттары
Фарида Шәріпова мәдениет пен өнердегі еңбегі үшін Қазақ КСР халық әртісі, КСРО халық әртісі құрметті атақтарын, Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығы мен КСРО Мемлекеттік сыйлығын, “Парасат” орденін иеленді.
## Дереккөздер |
Әди Шәріпов (19 желтоқсан 1912, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Мариновка ауылы – 4 қараша 1993, Алматы қаласы) – жазушы, филология ғылымдарының докторы (1973), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мұғалімі (1957).
## Қысқаша өмірбаяны:
Найман тайпасының Матай руының Қаптағай бөлімінің Қарауылжасақ елінен шыққан.
* 1938 жылы - ҚазПИ-ді (қазіргі ҚазҰПУ) бітірген.
* 1938–1940 жылдары - Алматы облысы мектептерінде мұғалім болды.
* Ұлы Отан соғысына қатысып, партизан отрядын басқарған. Партизандардың ерлік күресін өз шығармаларына арқау етті.
* 1944–1958 жылдары - cоғыстан соң Қазақ КСР-і Оқу министрінің орынбасары.
* 1958–1963 жылдары - oқу министрі;
* 1963–1966 жылдары - Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары және Сыртқы істер министрі;
* 1966–1971 жылдары - Қазақстан жазушылар одағы басқармасының 1-хатшысы және КСРО жазушылар одағының хатшысы;
* 1971–1979 жылдары - Қазақстан ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер;
* 1979–1993 жылдары - институт директоры қызметтерін атқарған.
## Шығармашылығы
"Партизан қызы","Тон","Қапастағы жұлдыздар" атты шығармалардың,"Сахар қызы","Дос сыры" романдарының авторы."Ж.Саиннің өмірі мен творчествосы","Қазіргі дәуір мен жаңашылдық" т.б. монографиялары, әдебиеттану мен педагогика салаларына қатысты көптеген еңбектері жарық көрді.
## Қоғамдық қызметі
5–6-сайлауында Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің және 7-сайлауында КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Марапаттары
* Ленин ордені
* 1-дәрежелі Отан соғысы ордені
* 2 рет Еңбек Қызыл Ту ордені
* Қызыл Жұлдыз ордені
* «Құрмет Белгісі» ордені
## Дереккөздер |
Шежіре, (түрік. — жады, ес) — түрік-қазақ халқының ежелден келе жатқан халықтық жады дәстүрі, оның негізіне ата-тек туралы жады алынған, аталардың генеалогиялық тармақталуы, олардың арғы аталарға туыстық байланысы, шығу тегі туралы баяндайтын ауызекі генеалогиялық әңгімелер мен ата-тек кестелерін қамтиды, сондай-ақ, құрамында ескілікті аңыздар, тарихи әпсаналар айтылатын болған, қазір тарих ғылымының халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын білім саласы болып табылады.
Алғашқы болып шежіре сөзін кітабында қолданған Махмұт Қашқари болды. Ол "Диуани луғат ат-түрік" ("Түрік тілінің сөздігі") еңбегіндегі алғысөзінде кітабын жазғанда "сежіні" қолданғанын жазады. Сежі дегені халық жадысы мағынасын білдіреді. "Жады" - иран сөзі. Қазақ шежірелері аясында қазақ халқының ата-бабаларының, ру-тайпаларының тарихи-генеалогиялық мұралары түгісетін болған.
Шежіре деректері ерте орта ғасырлардан бастау алады. Шежіренің жекелеген нұсқалары Адам атадан басталатын аңыздарды баяндайды. Кейбір Шежіре нұсқалары ортағасырлық тарихи деректемелермен өзара ұштасып жатты. Олар Рашид әд-Дин, Ұлықбек, Әбілғазы, Бейбарыс, ибн Халдун, т.б. көптеген ортағасырлық авторлардың еңбектерінде белгілі бір тұлғалардың, ру-тайпалардың, халықтардың шығу тегі таратылып, бірнеше ұрпақтар алмастығы өрбітіліп отырды.
"Түрік шежіресі" еңбегін жазған Әбілғазы баһадүр хан болса, "Қазақ шежіресі" еңбегін жазған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, "Түрік, қазақ һәм хандар" шежіресі еңбегін жазған Шәкәрім қажы Құдайбердіұлы болды. ХХ ғасыр басында Мұхаметжан Тынышбайұлы "Қазақ ру-тайпаларының құрамы" еңбегінде қазақ халқының ру-тайпалық құрамын түзіп жазған. 18-19 ғасырдарда қазақ шежіресі деп көбіне дала ру-тайпаларының құрамы мен ата-тек құрылысын түсінетін болған. Түрік, соның ішінде қазақ ойшылдары топтаған Шежірелердің ең бағалылары — Мұхаммед Хайдар Дулат пен Қыдырғали Жалайыридың еңбектері болып саналады.
Шежірені шежіреші қарттар ауызша таратып отырған. Алғашқы рет шежірені ауызша тарих деп атаған Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан, ол бұл терминді "Қазақ шежіресі" мақаласында бірінші болып ғылыми айналымға енгізген. Қазақ тарихшы ғалымдары қатарынан Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, М.Мұқанов, В.Востров сияқты ғалымдар шежіреге қатысты қазақ халқының ру-тайпалық құрамын анықтап, зерттеп, сипаттап жазған. Тарихшы, этнограф ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты көрініс тапты. Шежірені жинақтаған көнекөз қариялардың көмегімен қазақтың ру-тайпаларының өткені туралы құнды мәліметтер алуға болады. Арыс, ру, тайпа, ата баласы тарихын ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан білімдерін жеткізіп отыратын Шежіре дәстүрі көптеген түркі халықтарында, әсіресе башқұрт, ноғай, қырғыз халықтарында жақсы дамыған. Башқұрт, өзбек, түрікмен, қырғыз, Сібірдегі түрік халықтары ортасында Шежіре дерек көздері ретінде молынан кездеседі. 18 ғасырдан бастап ресей отыршалдары қазақ арасында шежіре деректерін жинаумен көп айналысқан. 18 — 19 ғасырларда мұндай Шежірелердің біразын Н.Аристов, А.Левшин, В.Григорьев, Л.Мейер, П.Рычков, М.Тевкелев, Н.Гродеков, И.Андреев, Ш.Уәлиханов, Г.Н. Потанин, Ә.Диваев, т.б. зерттеушілер жазып алып, ғылыми айналымға енгізді. Кеңес өкіметі заманында Қазақстанда шежірені зерттеу, оны тарихи дерек ретінде пайдалану идеологиялық саясат әсерінен тыйым салынып келді. Ресей, Германия, Англия, Франция және көптеген шығыс елдерінде ақсүйек дворян әулеттерінің ата-тектерін тарқататын көп томдық жинақтары шыққан.
Қазақтағы “Көшен-Қарауыл шежіресі“ (18 ғасыр), “Жәңгір хан шежіресі“ (1835), Ш.Уәлиханов жазып алған “Ұлы жүз шежіресі“, А.Ниязовтың “Үш жүздің шежіресі“, Ахмет Жантөрин жинаған шежіресі, Григорий Потанин жазып алған Мұса Шорманұлы Шежіресі, Ө.Бөжейұлының “Қазақ жұртының шежіресі“, Қ.Бірімжанұлының бастауымен жинақталған “Орта жүз және Кіші жүздің шежіресі“ (1894), “Насаб-нама“ сынды шығармалары аса құнды мирас болып саналады. Шежірені топтаудағы дерегі мол еңбектер қатарына Ш.Құдайбердіұлы, Қ.Халиди, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Н.Наушабаев, Торғай би жинаған “Үш жүздің шежіресі“ (Гродеков жазбасында), Диханбай батырдың “Ұлы жүз шежіресі“ (Аристов жазбасында) сынды жұмыстар жатады. Қазақ Шежіресінде тайпа, ру, аталардың таралуымен қатар, оларға байланысты тарихи оқиғалар, елдің қоныс аударуы, бір ел мен екінші елдің қарым-қатынасы, ол елдерден шыққан шешендер, батырлар жайлы әңгімелер қоса жазылады. Қазіргі таңда Шежірені дерек көзі ретінде қарастырып, одан алынған мәліметтерге ғылыми пайымдаулар жасау, тарихи материалдармен байланыстыру біршама жолға қойылып келеді.
Қазақ шежіресі тақырыбында алғашқы рет ғылыми диссертация ұлттық тәуелсіздік алғаннан кейін ғана қорғалды. Тарих ғылымдарының кандидаттық диссертациясын 1999 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінде Мақсат Алпысбес "Қазақ шежіресіндегі Қазақстан тарихы. Қазақ шежіресінің тарихты зерттеудегі орны" тақырыбында қорғады. 2007 жылы Ұлттық Ғылыми Академиясы Шығыстану Институтында Мақсат Алпысбес "Қазақ шежіресі - тарихи дерек ретінде" тақырыбында тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алуға дайындаған докторлық диссертациясын қорғады (ғылыми кеңесшісі т.ғ.д., профессор М.Қ.Әбусейітова). Бұл еңбектер қазақ шежірлерін бір жағынан тарихи тұрғыдан зерттесе, екінші жағынан қазақ шежірелері туралы тарихи-деректанулық тұрғыдан, тарихнамалық жағынан зерттеді.
Қазақ тайпаларының Шежіресі “Өнер“ баспасынан бірнеше том болып басылып шықты. “Алаш” ғылыми-зерттеу орталығында (жетекшісі Х.Ғабжәлелов, Т.Омарбеков) Шежіре деректері жинақталып, қазақ ру-тайпаларының нақты тарихы жанжақты баяндалуда. Шежіренің қазақ қоғамындағы рөлі, одан алынатын құнды мағлұматтар тарихшы мамандар тарапынан зерттелу үстінде.Қазақтың шежірелік мұрасына қатысты пайымдаулардың түйіні мынаған саяды:
* Қазақстан тарихын жазу барысында Еуразия көшпелілері туралы, оның ішінде түркі тілдес халықтар жайында жазылған байырғы және ортағасырлық еңбектердің баршасы тілі мен діліне қарамастан қаперде болып, ғылыми сараптан өткен деректер рухани айналымға түсуге тиіс.
* Еңбектері шежірелік сипатта жазылған, әсіресе Алтын Орда ұлысынан бергі кезеңді тілге тиек еткен төл авторлардың еңбектері Қазақстан тарихы үшін аса құнды дерек көзі болып табылады.
* Қазақтың фольклорлық мол мұрасындағы (тарихи өлең-жырлар, аңыз-әңгімелер, шежірелік баяндар, мақал-мәтелдер, т.б.) деректерді өмір шындығымен шендестіре отырып, Қазақстан тарихының мазмұнын байытатын қыруар мағлұмат сүзіп алуға болады.
Қазақ халқы балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-туысын, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыруға, ататегін, руын, ел-жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлінген, «Жеті атасын білу» заң болған. Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам болғанын, ел-жұрты үшін жасаған ерлігі, өнегелі істері жайында әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат көздеген.«Жеті атасын білген ұл жеті жұртқа жен айтар» деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата тарихын жастайынан жаттатқан. Ел-жұрт тарихын білу ер-азаматты ерлікке, елдікке, Отан сүюшілікке баулитынын білген.
## Дереккөздер |
## Шекшек Ата
Шекшек Ата, Сексек ата — ешкі пірі, иесі. Дәстүрлі қазақ қоғамында әрбір түлік малдың пірі болған. Шекшек Ата халық арасында ешкінің пірі ретінде кеңінен танылған. Мал амандығын тілеген қазақ Шекшек Атаны ауызға алып, сыйынған.
## Дереккөздер
* Қазақ энциклопедиясы, 9 том
## Автор
* С. Үңгірбаев
## Шекшек Ата
Шекшек Ата, Сексек ата — ешкі пірі, иесі. Дәстүрлі қазақ қоғамында әрбір түлік малдың пірі болған. Шекшек Ата халық арасында ешкінің пірі ретінде кеңінен танылған. Мал амандығын тілеген қазақ Шекшек Атаны ауызға алып, сыйынған.
## Дереккөздер
* Қазақ энциклопедиясы, 9 том
## Автор
* С. Үңгірбаев |
Шекпен — жүннен тоқылатын сырт киім. Шекпен тек қана түйе жүнінен тоқылады. Күзеп алынған түйе жүнін шаң-тозаңынан арылтып, одан соң қолмен майдалан түтеді де, шүйке жасайды. Шүйкеленген жүнді ұршықпен иіреді. Шекпен тоқитын жіп өте жіңішке болады. Иірілген жіпті екі ағаштың арасынан ыспалап өткізіп, оның буылтықтарын кетіріп қайта өңдейді. Шекпен де терме бау тоқитын өрмекпен тоқылады. Тоқылып болған кездемені кәдімгі матадан киім пішкендей етіп өлшеп, шекпен пішеді. Шекпенді жазда киеді. Оған қара барқыттан не болмаса басқа тыстық матадан қаптал жаға (дөңгелек жалпақ жаға) салып, етек жеңін сондай матамен көмкеріп әдіптейді.
Шекпеннің ең әдемі түрін «Шидем шекпен» дейді. Шидем шекпен тайлақтың жүнінен тоқыл ады. Тайлақтың жүні әрі майда, әрі жеңіл болатындықтан, одан тоқырай шекпен де әдемі болып шығады. Шекпен су өткізбейді. Сондықтан ол әрі сулық, әрі жайшылықта кие беруге жарамды бес аспап киім. Су тиген сайын шекпен ширығын қалындай түседі. Шекпепнің тағы бір артықшылығы ол таза түйе жүнінен тоқылатындықтан аса мықты болады, ұзақ киіледі.
## Шен-шекпен
Қазақта шен-шекпен деген сөз бар. Оның мағынасы тереңде жатыр. Өткен ғасырларда қазақ елін отарлаған орыс жымысқылары елді, жерді бөліп, болыстар тағайындап, оларға шен тағайындап, белгі беріп, шекпен кигіген. Осыдан барып шен-шекпен киген деген теріс ұғым пайда болған. Оған ұлы Абайдың «Мәз болады болысың, арқаға ұлық қаныға. Шелтірейтін орыстың шенді шекпен жапқанға» деген сөзі куә.
## Дереккөздер |
Шелл Мұнай-Газ Корпорациясы— әлемдегі байырғы аса ірі мұнай-газ компанияларының бірі, бірлескен кәсіпорын. 1907 жылы Голландия (Royal Dutch, 60%) мен Британия (Shell Transport and Tradіng, 40%) компаниялары құрған. Қызметінің негізгі бағыттары: көмірсутектерді барлау, өндіру, оларды өңдеу, мұнай-химия және жаңа энергия көздерін игеру. Шелл Мұнай-Газ Корпорациясы 120-дан астам елде жұмыс жасайды және мұнай-газ өндірісінің барлық саласында істейтін 2000-нан астам фирмалардан тұрады. Бұл компаниялардың әрқайсысы едәуір дербес, ұлттық компаниялар ретінде қабылданған, негізгілері дивиденд нысанында табыс алады. Қазақстан Республикасында Шелл Мұнай-Газ Корпорациясы 20 ғасырдың басында (1917 жылға дейін) “Шелль” “Ural Caspіan Oіl Corporatіon” компаниясының операторы ретінде мұнай өндірді. Ол кезде корпорация қазіргі Атырау облысының Доссор және Мақат кеніштері ауданында іздестіру-барлау жұмыстарын жүргізді. 1998 жылы қарашада компания өзінің Қазақстандағы қызметін қайта бастап, Сайғақ мұнай кенішіне барлау ұңғымасын салды. Компанияның Қазақстандағы қатысу үлесі 60% және ол “Темір” бірлескен кәсіпорынның негізгі операторы. Сонымен қатар бұл корпорацияның Қазақстан қайраңы бойынша халықаралық операция компаниядағы үлесі 14,5%. Ол өнімді бөлісу шеңберінде Каспий қайраңының солтүстік-шығыс бөлігін игеру жұмысын жүргізеді. Downstream Қазақстан секторына Шелл Мұнай-Газ Корпорациясы 1992 жылдан қатысады. Каспий мұнай құбыры консорциумының белсенді мүшесі.
## Дереккөздер |
Шәді Жәңгіров(1855, Сырдария губерния Қызылкөл мекені, Созақ ауданы – 12.11.1933, қазіргі Өзбекстан, Сырдария облысы Қаратөбе мекені) – қазақ ақыны. Төре әулетінен шыққан. Әкесі – Жәңгір (Жаһангер) момын мінезді, шаруаға икемді, ал анасы – Мәуті әнші, домбырашы кісі болған. Шәді сауатын ерте ашады. Шаян (1865 – 1867), Қарнақ (1868 – 1870), Бұхарадағы Көкелташ (1871 – 1876) медреселерінде оқып білім алды. Араб, парсы, түрік, шағатай тілдерін үйреніп, Шығыс шайырларының, философтарының, тарихшыларының еңбектерін түпнұсқадан оқып сусындады. Орта Азияның көптеген шаһарларын аралайды, өзбек, тәжік, қарақалпақ, түрікмен ақын-жырауларымен, әнші-күйшілерімен танысады. 1877 жылы туған мекені Қызылкөлге оралады.Шәді – Шығыс классикалық әдебиетінің назиралық үлгісін жете меңгерген, гуманистік, ағартушылық бағытта дәстүрлі тақырыптарды жырлаған, мазмұн мен түрі жағынан, идеясы мен сюжеттік желісі тұрғысынан мүлдем жаңа, қолтума төл шығармалар жазған ақын. Ол ұлы орыс халқының ерлікке толы тарихынан реалистік поэма («Ресей патшалығында Романов нәсілінен хұқмыранлық қылған патшалардың тарихтары һәм ақтабан шұбырыншылық заманнан бері қарай қазақ халқының ахуалы», Орынбор, 1910) жазды. Шәді бұл шығармасында Қазақстанның өз еркімен Ресейге қосылуының прогрессивтік мәнін нақтылы тарихи деректермен, білгірлікпен көрсеткен.Шәдінің әдеби мұрасы мол. Ол 30-ға жуық дастан және көптеген өлеңдер жазып, кітап етіп бастырып шығарған. Көлемді шығармаларынан қазірше табылғаны – 18 дастан. Олардың көбі Ташкент қаласындағы Ғ.Х. Ғарифжанов баспаханасынан әр кезде басылып шыққан: «Шәр дәруіш» («Төрт дәруіш», 1913, 1914), «Хикаят Қамарзаман» (1914), «Назым Сыяр Шәриф» (1913), «Хатымтайдың хикаясы» (1914), «Хикаят Халифа һарон-ар Рашид» (1914), «Хикаят Орқа-Күлше» (1917), «Қарунның жер жұтқан оқиғасы» (1917), т.б. «Тарихнама» атты тарихи дастаны қолжазба күйінде сақталған.Шәдінің сүбелі шығармасының бірі – «Шер дәруіш» («Төрт дәруіш»). Бұл дастан бір басылымында (1913) «Назым шәр дәруіш» деп те аталған. Шығарма сюжеті «жеті ықылым жер жүзінің бәрін кезген» төрт жиһангездің басынан кешкен оқиғалары арқылы өрбиді. Ақын дастанында адамның рухани мүмкіндігіне, күш-құдіретіне шексіз сенім білдіреді, адам бойындағы ең асыл қасиеттерді, ақыл-ойды, махаббатты, әділдікті, бауырмалдықты мадақтайды. Бұл дастан сюжеті бұрын да өзге түркі халықтары арасына қисса болып кең тараған. Шәді «Хикаят Халифа һарон-ар Рашид» дастанын да Шығыс аңыз әңгімелерінің сюжетін пайдалана отырып жазған. «Атымтай Жомарт хикаясы» деген атпен қазақ арасына тараған әңгіме сюжетіне құрылған «Хатымтайдың хикаясы» атты дастанда мазмұны жағынан өзара сабақтас төрт хикая бар. Ақын бұларда жұртты адамгершілікке, мейірімді, бауырмал болуға үндейді. Сараңдық пен дүниеқұмарлықты тәрк етеді. Ал «Хикаят Орқа-Күлше» атты лиро-эпикалық дастанында сүйіске екі жас арасындағы мөлдір махаббатты жырлады, шынайы достық, ізгі адамгершілікті мадақтады. Бұл дастан оқиғасы да ертеректе Шығыс халықтары арасында кең тараған әңгіме сюжетінен алынған. Шәдінің қиял-ғажайып ертегілері мен аңыз-әңгімелер негізінде жазған «Хикаят Қамарзаман» дастанында қиял-ғажайып оқиғалар адамдардың өміріндегі әдеттегі реалдық істерімен, күнделікті тұрмыста кездесетін көріністерімен ұштасып, тығыз байланысып жатады.
* Шәді Жәнгірұлы өлең жырларының араб әдебиетімен байланысы.
* Шәді Жәнгірұлы өлең жырларының араб әдебиетімен байланысы.
Шәді төре Жәңгірұлы (1852-1933 ж.ж.) бұрынғы Сырдария губерниясы, Түркістан уезі, Жылыбұлақ болысында (қазіргі Созақ ауданы) дүниеге келген. Бұл кісі де арабша хат танып, молдадан дәріс алған адам. Ақын тоғыз жасында ауыл молдасында, келер жылы Шаян медресесінен дәріс алған. Шаянда оқып жүріп Шәді араб әдебиеті үлгілерімен таныс болады. 1864 жылы Шымкенттік Абдулла Шариф деген кісіден дәріс алып араб, парсы тілдерін меңгерген. Жас бала 13 жасында-ақ "Мың бір түн", "Тотынама", "Шаһнама" секілді шығыс ертсгілері мен дастандарынан хабардар болған. Шымкснтте екі жылдай жүріп ұстазының қолындағы араб әдебиеті қазынасын өз бетінше толық игеріп шығады. 1865 жылы Шымкентті Черняев өскері алған соң, Абдулла Шариф Ташкентке кетеді. 1866 жылы Шәді ұстазының артынан Ташкентке барып, Орта Азия ақындары мен ғүламаларынан дәріс алады. Араб, шығыс әдебиетін зерттеп, игереді. Шәді 1870 жылы еліне қайтып, бұдан кейін оқу оқымайды. Жеті жылдан соң әкссі Жәңгір қайтыс болады. Мұнан соң Шәді үй шаруасынан ұзап шыға алмай, кітап оқу, қисса, дастан жазу жұмыстарымен айналысады. Осы уақыттан бастап өлгенге дейін Шәді үй шаруасымен қоса жыр дастан жазумен айналысып жүріп 1933 жылы қайтыс болады.Шәді төре бас аяғы 40-тан астам хикаялы дастан, жырлар жазған. Шәді де діндар қаламгер болған. Оның діни негізде жазылған шығармалары өте көп. Олардың кейбірін атап өтер болсақ: "Сияр-шәріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны" т.б.Мына аталған дастандар Шәдіден бұрын араб әдебиетінде жырланған тақырыптар. Ал Шәді араб әдебиетінде бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына таратып отырған. Шығыс тілдерінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар жазған.Шәді төре араб классикалық әдебиетіне басқа ақындардан да гөрі өте жақын болған десек артық емес сияқты. Сонымсн қатар бұл кісі Кеңес өкіметі келген күндері де діни мәтіндегі дастандарын жаза берген. Осы себепті болу керек 1931 жылы ауыл белсенділері Шәдіні молда деп айыптап, Марғүланға жер аудартқан. Бұл кісінің араб әдебиетіне көп жақын деу себебіміз, ақын ардақты әрі ең соңғы Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбардың өмірін өлең түрінде жазған. Ал араб әдебиетінің жаңа беті Ислам дінінің келуімен басталады. Ислам діні келіп араб әдебиетінің Исламға дейінгі көптеген үлгісі ескіріп қалды. Ислам дінін әкелуші ол Мұхаммед пайғамбар (с.а.с). Шәді төре Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбардың ақ жолы жайында "Назым сияр шәріп" атты дастан жазған. Пайғамбар жайында жазған адамдар азда емес, жетерлік. Сонау заманнан бері пайғамбардың өмірі жайында көптеген қисса, дастандар жазылған.Ақын Шәді осы дастанында араб сөздерін көп пайдаланған. Оқиға араб жерінде болған ғой. Бізге бұл дастаннан керегі ақынның араб сөзін қалай қолданып жазғандығы ғана болар. Ақын кейбір араб сөздерін өз күйінде қолданған, кейбірін қазақша аудармасы бола тұрса да қолданған. Мәселен аталмыш дастанда:Аспан, Жер, Ғарыш-Күрсілі Лаухы ғалам,Сидырған жаннат, дозақ бәрін тамам, - дегенжолдары бар. Осы жердегі «тамам» араб сөзі, қазақша біту, аяқталу деген мағына білдіреді. Мен ойлаймын осы жерде тәмәм сөзін ыңғайлы ұйқасу үшін қолданған.Ал одан бұрынғы «Ғарыш-Күрсілі», «Лаухы» сөздеріне тоқталар болсақ. Бұлар араб сөздері, дәлірек айтсақ діни сөздер. әр бірінің кең, ауқымды мағыналары бар. Алдымен «Ғарыш» сөзіне тоқталайық. «Ғарыш» сөздікте патшалардың тағы деген мағынаны білдіреді. Арш яғни ғарыш шектен тыс үлкен жаратылыс, Аллаһтан басқа ешкім оны толық қамтымайды, яғни, Аллаһтан басқа ешкім ол жайында толық білмейді. Бірнеше періштелер оны көтеріп тұрады. Кейбір философтар Аршыны әлемнің барлық жағынан қоршап тұрған аспан деп айтады. Бұл сөз дұрыс емес. Демек Арш ол – Алла тағаланың тағы.«Күрсілі» бұл да араб сөзі. Ол екі баспалдақ орны. Алла тағла Бақара сүресінің 255 аятында былай дейді: «Оның Күрсісі көктер мен жерден де кең». (Аршы және Күрсі Ислам шариғаты бойынша ғайыб іліміне кіреді. Олардлың қандай екендігін тек Алла ғана біледі). «Лаухы» бұл да араб сөзі, сөздікте тақта деген мағына береді. Лаух сөзі де діни термин. Ислам дінінде бүкіл жаратылыстардың тағдыры жазылған тақта (лаухы) Лаухул-Махфуз деп аталады . Шәді төре жоғарыда атап өткен өлең шумағында жәй ғана араб сөздерін қолданып қоймаған. Ислам дінінің негізгі діни терминдерін қолданған. Бұл жәй ғана терминдер емес. Он кез келген адамның түсіне қоюы қиынға соғады. Себебі бұл сөздер жайындағы ілім «ғайыб іліміне» жатады. Яғни, олардың ұғымын, түр-сипатын Алладан басқа ешкім білмейді. Тек кейбір сипаттары мен белгілері Мұхаммед с.а.с. пайғамбардың хадистерінде келген. Шәді төре бұлжайында сөз жүргізсе, демек ол кісі діни сауатты болғандығы. Әрі алдыңғы ақындарға қарағанда әлдеқайда сауатты деп айтсақ артық болмас.Шәді кей жерлерде: "Ілгергі нәбилермен пайғамбардай"-деп араб, қазақ сөздерін бірдей қолданған. Мүндағы «нәби» араб сөзі қазақ тілінде пайғамбар деген мағына білдіреді. Өленді жақсы ұйқассын деген бе, әйтеуір осы жерде екі сөзді бірдей қолданған.Шәді аталмыш дастанда араб сөздерімен бірге сөз тіркестерінде арабша қолданған.Мысалы:Пайғамбар болмағына, иншалла, - деген қатарда. Осы қатардағы, «Иншалла» ол араб сөз тіркесі. Қазақша «Құдай қаласа» деген мағына білдіреді немесе солай аударылады.Шәді Жәңгірұлы да кітаби ақындар қатарынан болады. Шәді Шығыс шайырларына тән салт бойынша "Назым чәһар дәруіш" жөне "Хикаят Орқа-Күлше" және баска да дастандарын нәзирәгөйлік әдісімен жазған. Төрт дәруіш және Орқа-Күлше хикаялары Шығыс халықтары арасында көп тараған. Бұл дастандар араб, парсы, тәжік, өзбек, татар тілдерінде жарыққа шыққан. Шәді кезінде Шығыс, араб классиктері жырлаған тақырыптарды, сюжеттерді өзінше ой елегінен өткізіп, қайта қорытып, қазақ топырағына лайықты, өз оқырманына жақын етіп жырлаған.Әрине араб әдебиетінің әсері қазақ әдебиетіне бірден келе салған деп айта алмаймыз. Араб әдебиеті алдымен парсы, түркі елдеріне, одан кейін біздің әдебиетімізге әсерін тигизген.Араб Халифатын білмейтін адам жоқ шығар. Сол секілді жырлағандарда кем емес. Халифаларды жырлаған ақындар көп болған. Мәселен Харун Рашид халифа. Шәді бұл кісіні өз өлендеріне қосқан.Бір патша болып еді мұсылманда,Халифа Харун Рашид еді намда. Шәді төре шығыс халықтарына тән жазбаша айтыспен де айтысқан. Оның Тұрмағамбет Ізтілеуовпен айтысқан жазбаша айтысы бар. Осы айтыстың түрі арабтарда да болған. Олар алғашқыда ауызша кейін Ислам келген соң жазбаша айтысатын болған. Дамып, өркендеп айтыстың бүл түрі біздің де жерімізге жеткен.Айта берсек ақын Шөді төренің қазақша аудармасы болса да араб сөздерін қолданған жерлері өте көп.Сонымен қорыта айтқанда, кезінде түрлі діни мектеп-медреселерде оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін жетік меңгерген, сол арқылы араб поэзиясынан еркін сусындаған, Ислам тарихы мен араб әдебиетін терең білетін қазақтың ғұлама шайыры Шәді төре Жәңгірүлы қазақ көркем сөз өнерін мазмұн мен норма жағынан байыта түсуге өзіндік үлес қосты. Ол шығыс классикалық поэзиясына тән нәзирә дәстүрін жан-жақты меңгеріп, қазақ оқырманының талап-тілектеріне сәйксс келетін шығармалар жазды. Мның өзі, қазақ әдебиетін мазмұн, тақырып, идея жағынан көріктеу құралдары болып табылады емес пе?
## Шығармалар
"Сияр-шәріп", "Фех-қайдан", "Ахуал-қиямет", "Назым Ахмет Жами", "Назым Ибраһим Халиолла", "Хазіреті Мұса мен Перғауын", "Мұсаның таурат алғаны"
* “Төрт дәруіш” (1913, 1914)
* “Хикаят Қамар-заман” (1914)
* “Назым чәїар дәруіш” (1913)
* “Хатымтайдың хикаясы” (1914)
* “Хикаят Халифа Һарон-ар Рашид” (1914)
* “Хикаят Орқа-Күлше” (1917)
* “Қаруынның жер жұтқан оқиғасы” (1917)
## Дереккөздер |
Шельджи– орта ғасырдағы қала. Тараз қ-нан оңт-ке қарай 35 км жерде. 10 ғ-да Ш. және оның маңайы күміс өндірісінің орт. ретінде танылған. Қарахан әулеті тұсында (11–12 ғ.) қала жақсы өркендеген. |
Шемонаиха кен ошағы, Шығыс Қазақстан облысы Шемонаиха ауданы Шемонаиха ауылынан солтүстік батысқа қарай 7 км жерде орналасқан. 18-ғасырдан белгілі. Оны П.Ф.Иванкин, И.И.Халтурина, Ж.И.Абдулменов, Б.И.Вейц, Г.Д.Ганженко, т.б. зерттеген. Морфологиялық тұрғыдан кен орны орта – жоғарғы девон дәуірінде түзілген жайылма қатпарлы шөгінді-жанартаутекті тау жыныстарының сына тәрізді тектоникалық блогы болып табылады.
Көлденең жарылымдармен тілімденген бұл блоктың ұзындығы 1 км, ені 200–250 м, девондық тау жыныстарының қалыңдығы 400–500 м-ге жетеді. Шөгінді жанартаутекті тау жыныстары (лава, туф, алевролит, фельзит-порфир, туф-агломерат, т.б) көптеген интрузивті порфирлер және порфириттермен тілімденген.
Қышқыл құрамды тау жыныстары серициттенуге және кварциттенуге ұшыраған. Кен ошағында төрт негізгі және оннан аса ұсақ кентас шоғырлары анықталған. Олардың ең ірілері Шемонаиха мен Жаңа Шемонаиха кен шоғырлары. Шемонаиха кен ошағының ұзындығы 100 м, қалыңдығы 2,5 м, тереңдігі 80–100 м. Құрамы полиметалды (қорғасын, мырыш, мыс). Минералдары: сфалерит, галенит, халькопирит, пирит, кварц, барит, т.б. Шемонаиха кен ошағы орташа кендерге жатады.
## Дереккөздер |
“Шежіре-и Түрк”, “Түрік шежіресі”, “Шәджәрат ат-Түрік” — Хиуа ханы әрі тарихшы Әбілғазы Баһадүр ханның шығармасы. Онда түркі-моңғол тайпалары және Шыңғыс хан мен оның әулеттерінің автордың өзіне дейінгі тарихы қамтылады. Шығарманы Әбілғазы бастап (1663), баласы Ануша аяқтаған (1665).
“Шежіре-и Түрктің” кіріспесінде автор өзінің 3 өнерді жете меңгергенін, соның бірі ретінде “бұрын Сауд Арабиясы, Иран, Тұран, Моңғолияны билеген патшалардың өмірі мен мемлекеттік маңызды істерін, оларда болған ірілі-уақты оқиғаларды жатқа білетінін” айтады. Шығарма 9 тарау мен алғыс сөзден тұрады. Әбілғазы аталмыш еңбекті жазарда өзінен бұрынғы түркі, парсы тілдеріндегі тарихи деректерді кеңінен пайдаланған. Әсіресе, Рашид әд-Дин, Шараф Ад-Дин Әли Йедзи сияқты Шығыс ғұламаларының еңбектерін кеңінен пайдаланып, керек жерінде тиісті сілтемелер жасап отырған. “Шежіре-и Түркте” қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс тіршілігі мен оларды билеуші хандардың Шыңғыс ханмен арадағы қарым-қатынасы кеңінен сөз болады. Шығарманың кей тұстарында белгілі халықтардың өмір-тіршілігі мен тарихи тұлғалардың мінез-құлқы, істеген жақсы-жаманды істері туралы айтқанда аңыз әнгімелер, небір бейнелі сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер бой көрсетіп отырады. “Шежіре-и Түрк” тілдік жағынан да өте маңызды. Өйткені Әбілғазы өз шығармасын “бес жасар ұлан түсінерліктей таза түркі тілінде” жазғанын ескертеді. Шығарманың грамматикалық құрылысы түркі тілі заңдылығын қатаң сақтаған. Автор түркі, парсы, араб және моңғол тілдерін жақсы білген. Ру, жер-су, адам аттарына этимологиялық талдау да беріп отырған. Мұндай түсінік берген сөздерінің өзін үшке бөліп қа-рауға болады: 1) моңғол сөздерін түркіше түсіндіруі; 2) араб, парсы сөздерінің мағынасын ашуы; 3) көне түркі сөздеріне берген түсініктемелері. “Шежіре-и Түрктің бірінші тарауы — құдай тағаланың адамды жаратқаны туралы; екіншісі — моңғол хандарының Шыңғыс ханға дейінгі ұрпақтары жайында баяндайды. Мұнда сондай-ақ Оғыз ханның әскери жорықтары мен ұрпақтарының тарихы да берілген. Үшінші тарау —Шыңғыс ханға; төртіншісі — Үгедей ханмен басқалардың билігіне; бесіншісі — Шағатай әулетінің Мауераннахр мен Қашқардағы билік жүргізуіне; алтыншысы — Шыңғыс ханның кенже баласы Төле хан тұқымынан Иран жұртын билегендерге; жетіншісі — Дешті Қыпшақты билеген Жошы хан әулетіне, сегізінші — Шайбани әулетінен Қазақ, Қырым хандықтары және Мауераннахрда билік құрғандарға; тоғызыншысы — Хорезмді билеген патшалардың тарихына арналған. “Шежіре-и Түрк” ғылым дүниесіне 18 ғ-дың бас кезінде мәлім болды. Бұл шығарманың бір көшірмесін Ресейде тұтқында жүрген швед офицерлері Тобыл қаласынан тауып, оны Бұхара ахунына орыс тіліне аудартқан. Ол нұсқаны швед Шенстрем неміс тіліне аударды. Сол аударма 1780 жылы басылып шықты. Одан бұрынырақ 1726 жылы. “Шежіре-и Түрк” Лейденде француз тілінде жарық көрді. Осы басылымды 1770 жылы Тредьяковский орыс тіліне аударды. Алайда бұл аударма түпнұсқадан тікелей аударылмағандықтан ғылым үшін аса құнды болмады. Осыны ескерген граф Румянцев 1825 жылы шежіренің түпнұсқасын араб әліпбиі негізінде Қазан қаласында басып шығарды. Ол басылымнан Г.С. Саблуков орыс тіліне аударып, оны И.Н. Березин өзінің 1854 ж. Қазанда жарияланған “Шығыс тарихшылары кітапханасының” 3-томына енгізді. “Шежіре-и Түрктің” Азия музейіне В.И. Даль тапсырған бір көшірмесін 1871 — 1874 ж. П.И. Демезон екі кітап етіп бастырып шығарған. Әбілғазының “Шежіре-и Түркі” — тарихи-деректік, әдеби және тілдік жағынан өзге шежіре еңбектерден шоқтығы биік тұратын шығарма. Шығарма бірқатар қазіргі түркі тілдеріне аударылды. 1992 ж. қазақ тіліне де аударылып, жарық көрді.
## Дереккөздер |
Шерубайнұра – Қарағанды облысының Шет, Абай ауданы, Бұқар жырау аудандары аумағындағы өзен. Ұзындығы 281 км, су жиналатын алабы 15600 км2. Ендірек жері -10 м, ең терең тұсы - 1.4 м
## Бастауы
Сарыарқаның орталық бөлігіндегі Қызылтас тауларының батысындағы бұлақтардан басталып, Ростовка, Қызылжар, Тегісжол ауылдарының жанынан ағып өтеді. 4 км жоғарыда Нұра өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Аңғары кең, арнасы жарлы. Өзен алабында жер бетіне шығып жатқан ежелгі тау жыныстары кездеседі. Бойында Қотыр Қызылтау, Қотыртас, Бұғылы қыратты шоқылары бар. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Сәуір айының басында суы тасиды. Мұзы 120-150 тәулік жатады. Шерубайнұраға 12 сала құяды. Негізгі салалары: Қарамыс, Талды, Тұматай, Қызылқой, Топар, Соқыр. Көп жылдық орташа су өтімі Шерубайнұра ауылы тұсында 5,04 м3/с. Өзен суы Жартас, Краснополянское, Шерубайнұра бөгендерімен реттелген. Суында торта, аққайраң, алабұға мөңке, шортан, оңғак, шаян тіршілік етеді. Алабында 14,1 мың га суармалы жер бар.
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
* Шеңгелді – Алматы облысы Қонаев қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
* Шеңгелді – Түркістан облысы Сарыағаш ауданындағы ауыл.
* Шеңгелді – Түркістан облысы Отырар ауданындағы ауыл.
* Шеңгелді – Шығыс Қазақстан облысы Марқакөл ауданындағы ауыл.
* Шеңгелді – Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Шеңгелді (көне қала)
* Шеңгелді ауылдық округі
* Шеңгелді (өзен) |
Шернияз Жарылғасұлы (1817, қазіргі Ақтөбе облысы Ойыл ауданы — 1881, қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы) — халық ақыны. Әлімұлы тайпасының Кете руынан шыққан.
Кіші жүз қазақтарының Исатай, Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне (1836 — 37) қатысып, оның жалынды жыршыларының бірі болған. Шернияз жырларында көтеріліс тақырыбы басты орын алады. Ақын көтеріліс жеңіліске ұшырап, оның басшысы Исатай мерт болса да, азаттық, бостандық тақырыбын асқақ үнмен жырлады. Сол арқылы Исатайдың батырлық бейнесін жасаған: “Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас”, “Ақ алмас алтын сапты, қылышым-ай”, “Исатай ел еркесі, ел серкесі”, т.б. жырларын шығарды. Шернияздың “Ай, Қазы би, Қазы би”, “Тостағанды қолға алып”, “Ай жігіттер”, “Сөз сөйлеймін бөлмелеп”, “Көл қылып құдайым талай судай ағын”, т.б. өлеңдерінде өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіздігі, өмірдің өзгермелілігі мен оның мән-мағынасы үлкен ой елегінен өткізіле жырланады. Жалпы Шернияз поэзиясы мазмұндық сипатымен, стильдік айқындығымен, көркемдік бейнелеу нақыштарының шеберлігімен ерекшеленеді. Шернияз өлеңдері үш нұсқасы (Алыш ақын, Мәшїүр Жүсіп, Омарбек нұсқалары) бар. Шығармалары 1925 жылы Мәскеуде, Ташкентте (Қ.Жансүгіров жариялауында) жарық көруінен бастап, әр кездерде шыққан орта мектептерге арналған хрестоматияларда, “18 — 19 ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары”, “Айтыс” (1-т., 1965) жинақтарында басылған.
## Дереккөздер
*
* ↑ https://egemen.kz/article/173300-shyraq-shamday-sherniyaz
* ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том |
Шерубайнұра бөгені (Топар бөгені) — Қарағанды облысының Абай ауданы аумағында, Топар кентінен 2 км оңтүстік-батыста, Шерубайнұра өзенінің Нұра өзеніне құятын сағасынан 47 км жоғарыда орналасқан. Бөген ұзындығы 890 м, биіктігі 15 м бөгетпен бөгеу арқылы тұрғызылған. Құрылысы 1951 жылы басталып, 1960 жылы пайдалануға берілген.
## Гидрологиялық сипаты
Бөген Шерубайнұра өзеннің суын көп жылдық режимде реттеуге арналған. Ауданы 38,8 км², ұзындығы 13 км, ені 4,2 км, орташа тереңділік 7,2 м, ең терең жері 24 м. Жалпы сыйымдылығы 273,7 млн. м3, пайдалы көлемі 179,8 млн. м3. Су жиналатын алабы 10600 км². Жағалауы жатық, тереңірек оңтүстік бөлігін құрақ жайлаған. Суы тұщы, минералдығы 0,7 г/л. Бөген Қарағанды, Теміртау қалаларының өнеркәсіптік аумағын сумен қамтамасыз ету мақсатында салынған. Жылына 40 млн. м3-ден астам су алынады. Мөңке, оңғақ, нәлім, алабұға, шортан, аққайран, т.б. балықтар мекендейді.
## Дереккөздер |
Шерғазы Айшуақұлы (туған жылы белгісіз — 29.8.1845) — Кіші жүздің ханы (1812 — 24).
## Өмірбаяны
Әбілқайыр ханның немересі. Айлакер, дипломаттық қабілетімен ерекшеленген. 1812 жылы Александр І патшаның жарлығымен Кіші жүз екіге бөлінді: Ішкі Ордада Бөкей, Жайықтың сол жағасынан шығыс жақтағы өңірде Шерғазы хан болып жарияланды. Оның хан болған кезеңі — Кіші жүзде саяси қайшылықтардың ең шиеленіскен заманына тура келді. Әсіресе қолына хандық тимеген Қаратай сұлтан Шерғазыны мойындамады. Көптеген мәселелерді хандық кеңестің төрағасы сұлтан Медетғали Тұрдәлиұлы шешіп отырды. Өзін хан деп жариялаған Арынғазы сұлтан да Шерғазыға қарсылық білдірді. Орынбор губернаторы П.К. Эссен Арынғазыны қолдады. Бір жағынан Қаратаймен, екінші жағынан Арынғазымен тайталастан әбден жалыққан Шерғазы 1819 жылы Петербургке барып, Ресей патшасынан тікелей қолдау табуға тырысты. Алайда ойлаған мақсатына жете алмады. Шекаралық комиссияның төрағасы В.Тимковский тартысқа көп араласпай, негізінде бейтарап саясат ұстанды. Ресейден үмітін үзген Шерғазы Хиуа хандығына арқа сүйенбек болды. Беделді, ақылды бәйбішесі Анам ханым Әбілқайыр тұқымдарының басын жиыстырып, Шерғазының билігін күшейтуге тырысты. Алайда Эссен Сыртқы істер мин-нің жанындағы Азия істері жөніндегі комитеттің тапсырмасымен Кіші жүзде хандықты жоюдың шараларын ұйымдастырды. “Орынбор қырғыздары туралы жарғының” қабылдануымен хандықтың жойылуына байланысты 1824 жылы мамыр айында Шерғазы орнынан алынып, Орынборға мемлекеттік қызметке тағайындалды. Алайда елін аңсаған Шерғазы 1825 жылдың күзінде жасырын ауылына қайтып оралды. Патша үкіметінің қудалауынан сескенген хан Хиуа хандығынан баспана іздеді. Шерғазыны қолға түсіруге тырысқан Орынбор шекаралық комиссиясы оның үлкен ұлдары Мұхамедқазы мен Ермұхамедті “әкелерінің дүниесін ауылына жеткізу” дегенді желеу етіп, қалаға шақыртты. Алайда аманат ретінде қапасқа қамалудан қорыққан Шерғазы балалары Орынборға барудан бас тартты. Шерғазы осыдан кейін саяси өмірге көп араласқан жоқ. Өкімет те оның қауіпсіздігіне көзі жетіп, 1500 сом жылдық жалақы тағайындады. Шерғазы Хиуа хандығын Ресеймен соғысуға үгіттеп, сол арқылы хандықты қалпына келтіруді көкседі. Бірақ арманына жете алмай, ұзаққа созылған науқастан дүние салды.
## Дереккөздер |
Шиелі — Қызылорда облысы Шиелі ауданындағы кент, аудан (1938 жылдан) және Шиелі кенттік әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Қызылорда қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 128 км жерде, Сырдария өзенінің оң жағалық жазығында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 28621 адам (14046 ер адам және 14575 әйел адам) болса, 2009 жылы 29632 адамды (14602 ер адам және 15030 әйел адам) құрады.2019 жылдың басында тұрғындар саны 31691 адам (15805 ер адам және 15886 әйел адам) болды.
## Тарихы
Іргесі 1904 жылы Орынбор – Ташкент темір жолын салуға байланысты қаланған. Кентте ғ6 кен басқармасы, барлау экспедицияларының басқармасы, Шиеліастық, т.б. АҚ-тар бар.
## Ауыл суреттері
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Шиелі-Шіркейлі бөгені — Қызылорда облысы Сырдария ауданыны жеріндегі Шіркейлі өзені аңғарында. Басын Сырдария өзенінен алады.
## Гидрологиялық сипаты
Каналдың жалпы ұзындығы 139 км, ені 13 – 18 м, тереңдігі 4 – 6 м. Орташа су ағымы 51,5 м³/с. Канал 20 мың га жерді суландырады.
## Дереккөздер |
Омар Шипин (1879 – 1963) – ақын, Қазақстанның халық ақыны (1961). 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысқан. Шығармаларының негізгі тақырыбы азаттық пен тәуелсіздік жолындағы күрес. Ұлытаудың түлегі. 1916 жылда халық-азаттық көтерілісіне белсене қатысушы, Амангелді Имановтың сенімді серіктерінің бірі. 1916 жылында патшаның қазақ және басқа да бұратана халықтар жастарын майданның қара жұмысына алу туралы жарлығына карсы көтерілген сарбаздар қатарына қосылған. Сол жылдары шығарған «Арман», «1916 жыл», «Амангелдінің айбаты»,«Торғай соғысы» толғаулары халыққа кең тараған. «Сарбаз ақын» атанып, азаттық жаршысы болған Шипин Қазан төңкерісінен кейін «Патша тақтан түскенде», «Октябрь нұры», «Ақын үні» тағы басқа жырларын шығарды. Ақын 1942 жылы «Амангелді батыр» деген дастанын жеке кітапша етіп бастырды.1943 жылдың жазында Қостанай облысының еңбекшілерінің сәлемдемелерін апарған делегация құрамында Ленинград майданына барып, жауынгерлер алдында жыр толғады. Осы сапары жөнінде ол«Майдан жолында» атты ұзақ жыр шығарды. Ә. Жангелдиннің өмір жолына арналған «Әлидастанын», ұлы ағартушы, педагог-жазушы Ыбырай Алтынсарин туралы «Ыбырай» дастанын, әйел теңдігі, махаббат бостандығы тақырыбына арнап «Масаты Қыз» дастанын шығарды. 2-4-сайланған ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Ленин орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Шиелі-Телікөл каналы – Қызылорда облысы Шиелі, Сырдария аудандары жерінде.
## Гидрологиялық сипаты
Жалпы ұзындығы 90 км, ені 6 – 10 м, тереңдігі 3 – 4 м. Каналдың жалпы орташа су ағымы 12 м³/с. Суымен 50 мың га-дан астам жер суландырады.
## Дереккөздер |
Евгений Дмитриевич Шлыгин (1899 – 1980) — геология-минералогия ғылымдарының докторы (1947), профессор (1949). Қазақстан ғылым академиясының академигі (1972). Қазақстанның еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1947). Негізгі ғылыми еңбектері Солтүстік Қазақстанның кембрийге дейінгі қабаттарын жіктеуге, Сарыарқаның тектоник. құрылымын
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.