Datasets:

akylbekmaxutov
/

KK_calibration_dataset

Dataset card Data Studio Files Files and versions Community

Split (1)

train · 88.6k rows

text stringlengths 3 252k
ТӨРКІН – ұзатылған қыздың туған-туысқаны, ел-жұрты. Ежелгі түрік заманында төркін ру, тайпа, ел жағынан “қандас-туыстар үйі” мағынасын білдірген. Қазақтың дәстүрлі қоғамында төркіннің айтарлықтай зор мәні болған. Ұзатылған қыз төркіндеп келсе, төркін жағы қалаған затын беруге міндетті деп есептелінеді. Мұндай жағдайда қыздың барлық туған-туыстары оны қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, риза етіп аттандыруға тиіс. Төркіндеу – әр қыздың парызы және оның бір-ақ рет төркіндеп баруға қақысы бар. Төркіндеудің халықтық, дәстүрлік маңызы зор және ол әйелдерге ғана тән ғұрып. Қазақ дәстүрінде қыз төркіндеп, күйеу қайындап, жиен нағашылап барады. ## Сілтеме
Төре – Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын ұрпақ, қазақ даласында әлеуметтік топ. Олар қазақ руларына қосылмайтын өз алдына дербес қауым болып саналған. Төрелер өздерін “ақсүйек” қатарына жатқызған. Қазақ қоғамында хандар тек төрелерден шыққан сұлтандар арасынан сайланатын. Төрелер әкімшілік және сот билігін жүзеге асырды. Сонымен қатар олардың соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасшылық ету құқығы болды. Қазақ жүздерінің Ресейге қосылуы барысында Орта жүз бен Кіші жүзде бірте-бірте хандық жүйе жойылып, төрелер қазақ қоғамының саяси-экономикалық өмірінде бұрынғыдай рөл атқара алмады. Қазақстанда 1867–1868 жылдардағы реформалардың енгізілуі төрелердің экономикалық және саяси артықшылықтарын біржола жойды. ## Төреден шыққан қайраткерлер * Қазақ хандары * Шоқан Уәлиханов * Шот-Аман Уәлихан * Әлихан Бөкейханов * Дәулеткерей Шығайұлы * Ғұбайдолла Жәңгіров * Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев * Мұхит Мерәліұлы * Лұқпан Мұхитов ## Сыртқы сілтемелер * Төрелердің шежіресі Мұрағатталған 29 маусымның 2011 жылы. ## Дереккөздер
Төртжолақты қарашұбар жылан (лат. Elaphe quatuorlineata) - қабыршақтылар отрядының Сарыбас жыландартәрізділер тұқымдасына жатады. ## Мекені Дүние жүзінде Сицилия аралы мен Апеннин түбегінен бастап, Украинаның оңтүстік бөлігі мен Кавказ арқылы Қазақстанға дейін таралған. Республика жерінде Маңғыстауда, Үстірт пен Аралдың солтүстігінде кездеседі. Бекінген не жартылай бекінген құмдарды, сазды және сортаңды жерлерді, тасты шөлдер мен өзен аңғарларын мекендейді. ## Сипаттамасы Ұзындығы 160 см, денесінің үстіңгі жағында ұзына бойына созылып жатқан төрт қара сұр жолақ не қара дақтар болады. Бүйірінде бір қатар майда дақтар орналасқан. Бүйіріндегі қабыршақтар қызғылт не қызғылт сары түсті. Ересектерінде көзінің артынан езуіне дейін созылған қара жолағы бар, ал жас жыландарда бұл жолақ танау тесігінен көзінің алдына дейін созылады. Жас жыланның басындағы ерекше сурет есейе келе жойылып, басының түсімен бірдей болып кетеді. Ересектерінің үстіңгі ернінің қалқаншалары ашық сары түсті, көзінің нұрлы қабығы – қара. Бауыры сарғыш, аздаған дақтар көрінеді, кейде олардың болмауы да мүмкін. Қысқы ұйқыдан сәуірде оянады. Күндіз және ымыртта белсенді. Кеміргіштердің інін, жарықшақтарды, қуыстарды баспана етеді. Маусымда 6 – 16 жұмыртқа салады, олардан қыркүйектің соңы – қазан айының басында жас жыландар шығады. Негізінен ұсақ сүтқоректілермен, құмтышқандармен, құстар мен олардың жұмыртқалары, кесірткелермен қоректенеді. Қолға тез үйренеді, террариумда ұстауға қолайлы, усыз жылан. Мазалаған кезде құйрығының ұшын дірілдетіп, дыбыс шығарады. Төртжолақты қарашұбар жылан Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. ## Дереккөздер
Төлеңгіт - қазақ қоғамындағы ру. ## Тарихы 6 — 7 ғасырларда Түркі қағанатының құрамында болған. 8 ғасырда Сыр бойынан шығысқа қоныс аударады. Ол кезде олар оғыз тайпалық бірлестігінің құрамында болатын. 11 ғасырда бұл топ Цзубу одағының құрамында Хэрлэннің төменгі сағасында Қидан, Шүршіттермен қанаттас тұрды. 9 ғасырдан бастап жалайырлар он рулы “жат жалайыр” тайпасы атанып кетті. Олар: Жат, Тоқырауын, Көнсауыт, Құмсауыт, Оят (Рашид əд-Дин “ұят” деп көрсеткен), Нілқан, Құрқын, Төлеңгіт, Бөрі, Шаңғұт. ## Шежіре Төлеңгіт: Мамадайыр, Құсшы, Қалмақ, Дейіт, Табын, Жемет, Қара ешкі, Уанас, Жалаң,Таз, Жөлке, Оңажыт, Боран, Телеу деп жіктеледі. «Төлеңгіт «Түгел тарихта» Шыңғыс ханның дәргейіне келтірілген қонысы шалғай тайпалардың қатарында айтылады. Татар даласының терістік сыртында, орманды алқапта тұрады, сондықтан да «ағаш-елі» атанатын қауымға жатады. Бұлардың тіршілік кебі ортақ – негізінен аңшылық болғанымен, тұқым-тегі де, тұрмыс-салты да әрқилы деп жазған Рәшид-әд-Дин. Ал төлеңгіттің түрік нәсілді екенін атап көрсеткен. Төлеңгіт (теленгут, теленгит) – түрік әлемінің шығыс атырабында қалыптасқан ежелгі рулардың бірі. Түп негізі (толонко, доланьге) ғұн жұртының бір әулеті саналатын, қытай деректерінде гаогүй аталған Теле тайпа бірлестігінен бастау алады. Жарақты әскері бір түмен, яғни бүкіл төлеңгіт – 10 мың шаңырақ, 50 мың жан шамасында болған. Ғұн ұлысына жалғас Ұлы Түрік қағанаты кезінде тоғыз-оғұз құрамындағы саны мол әрі жауынгер, негізгі рулардың қатарында, Толы өзенінің аңғарында жасапты. Алып мемлекет екіге бөлінгенде Көк Түрік – Шығыс қағанат құрамында қалады. Бұл кезде Ұлы Даланың орталық-шығысындағы Запқан өзенінің бойында қоныстанған екен. Көк Түрік ұлысы ыдырағаннан соңғы қырқыс, бұлғақ замандарда саны азайып, қуаты да кеміп, Байкөл маңы, Саянның сыртына қарай ығысқаны байқалады. Бұл кезде әуелгі қуатты қауымның кейбір бұтақ, бөлшектері Ұлы Дала шегінде қалған басқа бір іргелі тайпалардың құрамына кіргенін көреміз. Мәселен, Рәшид-әд-Диннің көрсетуінше, он ата жалайырдың үлкен бір тармағы төлеңгіт аталады»Рәшид-әд-Дин шежіресінде төлеңгіт аталары таратылмайды. Жаңа замандағы деректер бойынша, Алтай өңіріндегі, оқшау отырған, яғни өзінің әуелгі қалыбына жақын төлеңгіт жұртында: мұндұс, тодош, ырғыт, көбек, сағал, тоғұл, тонжон, орсақ деген және қыпшақ, алмат (ежелгі керейдің бір бұтағынан), найман, төлес, меркіт есімді тармақтар бар екен. Бұлардың бастапқысы – төлеңгіттің өзіне ғана тән деп шамаласақ, соңғылары – кейінгі жаңқа-жарқадан қосылған жұрт деуге тиіспіз. Ал қазақтағы төлеңгіт: мамадайыр, құсшы, қалмақ, дейіт, табын, найман, жемет, қара ешкі, уанас, жалаң, таз, жөлке, оңажыт, боран, телеу деп жіктеледі. Тек бір ғана сөз – мұндағы «қалмақ» – кәдімгі қалмақ емес, XV–XVI ғасырлардағы Дәшті-Қыпшақ көшпенділері құрамында аталатын рудың бір ұшқыны, немесе әуелгі біртұтас төлеңгітпен бірге келген аттас қауым болса керек. Төлеңгіт шежіресінде қалмақ табы Желден деген кісіден тарайды. Бұл желден және табын, телеу, таз бен жалаң Алтайдағы төлеңгіт руының ішіндегі кіші аталардың қатарында саналады. ## Тұлғалары Қазіргі қазақтағы аталы басқа тайпалар сияқты, төлеңгіт руынан шыққан тұлғалар да ел өмірінде елеулі із қалдырды. Абылай хан заманындағы қолбасы Жаназар батыр, XIX ғасырдың алғашқы жарымында өткен ақын қыз Жазық, XIX–XX ғасырлар шегінде жасаған күйші Дина Нұрпейісова, XX ғасырдың екінші жарымында атаққа шыққан математик Орынбек Жәутіков, Қазақ ұлт аспаптар оркестрін түрлентіп, қайта құрған дирижер Шамғон Қажығалиев, классик жазушы Тәкен Әлімқұлов, белгілі әдебиет сыншысы Зейнолла Серікқалиев осы ежелгі жұрттан болатын. ## Тұлғалар * Байбек батыр * Тәкен Әлімқұлов * Шамғон Сағаддинұлы Қажығалиев * Тілес Шамғонұлы Қажығалиев * Орымбек Ахметбекұлы Жәутіков * Дина Кенжеқызы Нұрпейісова * Араб Мақаұлы Ғаббасов * Халел Ахметжанұлы Ғаббасов
ТӨРТКҮЛТӨБЕ, ортағасырлық қалалардың немесе мекендердің қираған орны. Қазақстанда бірнеше ондаған Төрткүлтөбе белгілі. Мысалы, Қарасаман, Қарашық, Төменгі Барсхан секілді көптеген қалаларының орындары қазіргі кезде осылай аталады. Тарихи аттары белгісіз Төрткүлтөбелер де мол. Солардың бірі Түркістан облысы Түлкібас ауданы Шарапкент ауылының маңындағы 8 – 12 ғасырлардың қалашығы. * Төрткүлтөбе туралы алғаш 1914 жылы В.Городецкий жазған. Қалашықтың жобасын 1940 жылы Жамбыл археологиялық пункті (жетекшісі Г.И. Пацевич) түсірген. * 1982 жылы Шымкент педогогикалық институтының археологиялық тобы, * 1997, 2002 жылдары Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тұран археологиялық экспедициясын (жетекшісі М.Елеуов) зерттеген. ## Сипаттама Қалашықтың төртбұрышты аумағы батыста 318 м, солтүстікте 291 м, шығыста 306 м, оңтүстікте 311 м алаң. Биіктігі 7 – 8 м дуалмен айналдыра қоршалған. Қаланың солтүстік-батыс бұрышында орталық қорған бар. Оның биіктігі 11 м, аумағы 30 – 50 м. орталығы қорғанға кіретін екі қақпаның орны сақталған. Қақпаның кіре берісінде екі мұнараның, ішкі жағында бір мұнараның, шығыс жағында екі мұнараның, барлығы бес мұнараның орны сақталған. Қаланың 2-бөлігінде тұрғын үйлердің орны айқын көрінеді, ал шығысынан 150 м жерде бекіністі қорған болған. Ол айнала биіктігі 0,5 м-ден 3,5 м-ге дейін, аумағы 70х80 м топырақ дуалмен қоршалған. Қазбадан табылған ерекше заттардың қатарында әр түрлі үлгідегі боялған және боялмаған ыдыстар, тастан жасалған дән үгіткіштер, қол диірмендер, ою-өрнек пен эпиграфиялық жазулары бар тас келілер, келсаптар, астаулар, салтанатты сарайлардың ұстындары мен олардың тұғырлары бар. Оңтүстік Қазақстанның басқа қалаларында кездесе бермейтін осындай үлгідегі заттар бұл қаланың бір кезде саяси-экономикалық және мәдени орталығы болғандығын дәлелдейді. ## Сілтеме
Төрт сыныпты қалалық училище, 1875 жылы Ресей өкіметінің оқу саласында жүргізген реформасына сәйкес шет аймақтарда – Еділ бойы мен Орал, Сібір мен Қазақстан далаларында ашылды. ## Сипаттама Оның бірінші басқышы 4 сыныптық бастауыш білім беруге арналды. Алғашқы екі жылы дайындық сыныбы аталынды, 3 – 4-сыныптарда бастауыш білім берілді. Училищенің екінші басқышында оқушылар 4 жыл оқып, орта білім алып шығатын болды. Онда орыс тілі, арифметика, география, ислам сабағы, шығыс тілдері (парсы, шағатай, кейін татар) жүргізілді. Мұнымен қоса медициналық алғашқы білім – шешекке қарсы егу үйретілген. Мұғалімдер негізінен орыс тілді адамдар болып, діни сабақтан басқасы орысша өтті. 1884 жылдан училищелер аралас тілді болды. Оқушылар орыс тілімен қоса татар және қазақ тілін де оқыды. 1912 жылдан училище Төрт сыныптық жоғары бастауыш училищесі деп аталып, ол 1917 жылға дейін қызмет етті. ## Ережесі Училищенің ережесі бойынша 1-класта орыс және татар (немесе қазақ) әліппесі екі тілде оқытылды. 2-жылда ислам діні – иман-шарт, әптиек оқытылды. Арифметикадан санауды үйретті. 2-сыныпта – 1-жылы ислам дінінің шарттары, орыс және татар (немесе татар) грамматикасы, екі тілде таза жазуға үйретілді. 2-жылы Құран сүрелерін түсіндіру, тексті жеңіл түрде аудартып үйрету, төрт амалды есептер шығаруға машықтандырылды. 3-сыныпта мыңға дейінгі сандар мен төрт амалды есеп шығару, заң істері үйретілді. 4-сыныпта оқушылар екі тілде шығарма жазуға, іс қағаздарын жүргізуге үйренді, сондай-ақ шариғат заңдарынан бастауыш білім берілді. ## Сілтеме
Нәзір Төреқұлов (1892, Қандөз, Сырдария уезді, Түркістан өлкесі, Ресей империясы (қазіргі Қандөз ауылы, Жаңақорған ауданы, Қызылорда облысы) – 3 қараша 1937, Мәскеу) – мемлекет және қоғам қайраткері, публицист, алғашқы қазақ елшілерінің бірі, дипломат. Орта жүздің алты арысының бірі Қоңырат тайпасы Көтенше тармағының Маңғытай руынан. ## Өмірбаяны * Қоқандағы жәдидтік мектепте және екі жылдық орыс-түзем мектебінде бастауыш білім алған. * 1913 жылы сондағы коммерцияучилищесін бітіріп, Мәскеудегі коммерция институтына оқуға түскен. * 1916 жылы 25 маусымдағы патша жарлығы бойынша майданның қара жұмысына алынған жерлестеріне көмек көрсету мақсатымен оқуын тастап, Батыс майданға барған. * Минскіде Земство одағына нұсқаушы болып жұмысқа кіріп, тыл жұмысына алынғандарға тілмаштық қызмет көрсетіп, олардың мүддесін қорғау бағытындағы іс-шараларға белсене ат салысты. Сонда жүріп қазақ жастарының “Еркін дала” атты астыртын ұйымын құруға жетекшілік етті. * 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Орынборға оралып, “Еркін дала” ұйымының алғашқы құрылтайын ұйымдастырады. * 1918 жылғы 16 сәуірден Орынборда “Қазақ мұңы” газетін шығаруды қолға алды. Осы жылы жазда Қоқанға оралып, сонда жұмысшы, диқан және солдат депутаттары кеңесіне қызметке тұрып, оның органы болып табылатын “Халық газетасын” және Түркістан Коммунистік Партия органы “Инқилоб” (Революция) журналын шығаруға ат салысты. * 1919 жылы Ферғана облысы ревкомының және Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болды. * 1920 – 1922 жылы Түркістан Коммунистік Партия Орталық Коммитетінің төрағасы, Түркістан Орталық Атқару Коммитетінің мүшесі және төрағасы, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің және Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы халық комиссарлар кеңесінің, Ресей Кеңестік (большевиктер) Партиясы Орталық Коммитетінің Түркістан бюросының, Түркістан майданы революциялық әскери кеңесінің мүшесі. Ол осындай лауазымды қызметтерде жүріп дін мәселесіне көп көңіл бөлді. Түркістан Орталық Атқару Коммитетінің төрағасы ретінде барлық мекемелерде демалыс күнін жексенбіден жұмаға ауыстыру туралы және Құрбан айттың үш күнін демалыс күндері деп жариялау туралы қаулыларға қол қойды. * 1921 жылы “Қызыл байрақ” журналында “Ислам және коммунизм” атты мақала жариялап, онда исламның қоғамдағы атқарып отырған рөліне оң баға берді. * 1922 – 1928 жылы Мәскеуде КСРО Орталық Атқару Коммитеті жанындағы Орталық баспа басқармасының төрағасы қызметін атқарды. Бұл қызметке кіріскеннен кейін В.И. Лениннің қабылдауында болып, автономия алған халықтардың тілін мемлекттік тілге айналдыру мәселесін көтерді. Түркі тілдес халықтардың ортақ әліпбиін жасау жөніндегі комиссияға төрағалық етіп, араб әліпбиінен латын әліпбиіне көшуді жақтады. Орталық баспа басқармасының төрағасы ретінде қазақ тілінде “Темірқазық” атты журнал шығаруды ұйымдастырып, оған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев секілді қазақ зиялыларын тартты. * 1928 – 1932 жылы Хиджазда бас консул болды. * 1932 – 1936 жылы КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті елшісі болып қызмет етті. * 1932 жылы маусымда Сауд Арабиясы королінің мұрагері Фейсал әл-Саудтың КСРО-ға ресми сапарын ұйымдастырды. * Төреқұлов Нәзір елші болған жылдары араб тілін жетік меңгеріп, бірнеше мәрте кіші және үлкен қажылық рәсімін орындады. * 1936 жылы КСРО Ұлттар кеңесінің жанындағы Орталық тіл және жазу ғылыми-зертханалық институтына қызметке орналасты. * 1937 жылы шілдеде “халық жауы” ретінде айыпталып, ату жазасына кесілді. * 1958 жылы 28 қаңтарда КСРО Жоғарғы сотының шешімімен ақталды. Бүгінде Алматы, Шымкент, Қызылорда қалаларында Төреқұлов Нәзір есімімен аталатын көшелер бар. Оның есімі Шымкенттегі, Түркістандағы және Шолаққорғандағы орта мектептерге берілген. Түркістан қаласында Төреқұлов Нәзір мұражайы жұмыс істейді. Қайраткер ғалым ретінде отандық тіл білімі саласына үлкен үлес қосты. Оның «Жат сөздер», «Ұлт мәселесі және мектеп», «Қазақ-қырғыз үшін жаңа әліпби» сынды еңбектері мен өзге де мақалаларында емле, әліпби, терминология жүйесі ғылыми негізде талданып отырады. Сондай-ақ қаламгердің әдебиет туралы пікірлері де ерекше. Ол С.Сейфуллиннің «Асау тұлпар», «Бақыт жолына» атты шығармаларына, өзбек каламгері А. Қадыридің еңбектеріне сын жазды. Өзбектің «Инқилоб» атты журналына жазған ислам діні, жәдитшілдік, Түркістан тарихы туралы мақалалары ғылыми нақтылығымен көзге түседі. Қайраткер 1937 жылы 15 шілдеде ұсталып, 3 қарашада атылды. ## Шығармалары * Орыс-өзбек тілінің әлеуметтік-саяси сөздігі. Ташкент, 1922. * Түркістан Автономиялық Республикасы // ЖН. 1923. 1. кітап, 86-95 б; (Бартольд В. В. кітабына рецензия). * Түркістан тарихы. Ташкент, 1922 // Сонда. 2. кітап, 162—164 б. * Лениндік жолмен: (Наримановтың өліміне орай) // НВ. 1925. № 7. IV. жинақ * Түркі әліпбилерінің латындандырылуы мәселесіне орай // Сонда. № 10/11. 218—222 б. * Ұлт мәселесі мен мектеп. Мәскеу, 1926. ## Сөз сөйлеуі * Бүкілодақтық түркологиялық құрылтай, 1926. 263—268; 309—310, 330—331 б. ## Баяндамалар * Стенографиялық есеп, 1927. 88-92 б., 115—123; * Біздің міндеттеріміз // НВ. 1928. № 20/21. XII—XXII жинақ; * Нәзір Төреқұлов — Сауд Арабиясы Корольдығындағы КСРО-ның өкілетті өкілі: (Хаттар, күнделіктер, есептер. 1928—1935 жж.). М., 2000. ## Дереккөздер
Төрткүл (2018 жылға дейін – Төрткөл) — Түркістан облысы Ордабасы ауданындағы ауыл, Төрткөл ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Аудан орталығы – Темірлан ауылынан солтүстік-батысқа қарай 48 км жерде. ## Халқы ## Тарихы 1962 жылы құрылған Кеңес Одағының Батыры Қарсыбай Сыпатаев атындағы және 1978 жылы құрылған “Көкарал” мақта өсіретін кеңшардың орталығы болды. Кеңшар негізінде Төрткүлде және округке қарасты ауылдарда мақта шаруашылығымен айналысатын "Ізбасар" ЖШС, "Қызылту", "Саға", "Иген" ӨК-тері құрылды. Төрткүлде Қарсыбай Сыпатаевқа ескерткіш-мүсін орнатылған. ## Дереккөздер
Төртқұдық алтын кен орны - Павлодар облысындағы Екібастұз қаласынан батысқа қарай 100 км жерде орналасқан. 1932 жылы ашылып, 1932-1939 жылдары барланған. 1940 жылдан игерілуде. ## Геологиялық құрылымы Кенді алаңның құрылымы радиалды және доғалы жарықшақтар жүйесімен күрделіленген. Кен аумағында төменгі-жоғарғы силурдың эффузиялық шөгінді тау жыныстарынан (порфириттер, туфтар, туффиттер, кварцты құмтастар, туфтық құмтастар) күмбез тәрізді құрылым түзілген. Кентас иірімдері меридиандық бағытта созылған. Көп тармақталған бағана тәрізді кен денелері бір-біріне жақын орналасқан сульфидтер мен алтын құрамды кварц-баритті желілер сериясынан тұрады. ## Жатыс сипаты Басты кен денесінің қалыңдығы өзгелерден зор, еңістену бұрышы 20-27 градус, линза, желі тәрізді кішілеулері солтүстік, Төртқұдық, Табыс, т.б. телімдер де шоғырланған. ## Минералдары Негізгі минералдары: пирит, барит, халькопирит, сфалерит, галенит, саф алтын, күміс, кварц, т.б. Тотығу белдемінің тереңдігі 30 м, бас кен денесі карьер әдісі арқылы 60 м тереңдікке дейін пайдаланылуда. Алтынды амальгамалау әдісімен бөліп алады. Кен гидротермалдық типке жатады. ## Дереккөздер
Бибігүл Ахметқызы Төлегенова (1929 жылдың 16 желтоқсан күні Семей қаласында туған) — қазақ әншісі (лирикалық-колоратуралық сопрано), КСРО халық әртісі (1967), КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері (1970), Социалистік Еңбек Ері (1991). ## Өмірбаяны 1929 жылдың 16 желтоқсан күні Семей қаласында дүниеге келеді. Орта жүз Арғын тайпасының Қаракесек руынан шыққан. Бибігүлдің әкесі скрипкада ойнаса, шешесі ән айтатын. Әкесін 1937 жылы Қатон-Қарағайда тұтқындап алып кеткеннен кейін хабарсыз жоғалып кетті. 1946 жылы кешкі мектептің жетінші сыныбында оқып жүрген кезінде Семейдегі ет комбинатта жұмыс істей бастады. Комбинаттағы көркем-өнерпаздар үйірмесінде ән айтып, Семейде айдауда жүрген жазушы Г.И. Серябрякованың көзіне түсті. Галина Серябрякова Бибігүлке тәлімін беріп, Құрманғазы атындағы Қазақ консерваториясына түсуіне ықпал етті. 1951 жылы консерваторияда оқып жүріп қазақ радиосында халық әндерін шырқап, әнші болып жұмыс істеген. 1954 жылы Қазақ консерваториясын (Н.Самышинаның ән класы бойынша) бітірді. 1954 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық опера және балет театрінде солист; 1956 жылдан бастап Жамбыл атындағы қазақ филармониясының Құрманғазы атындағы қазақ мемлекеттік ұлттық аспаптар оркестрінде (Құрманғазы оркестрі) солист; 1958 жылы Бүкілодақтық экстрада әртістері байқауының лауреаты атанды. Бибігүл Төлегенованың өнері Республика мен одақ көлемінде ғана емес, бүкіл дүниежүзіне танылды. Гастрольдік сапармен Үндістан, Алжир, Египет, Сирия, Вьетнам, Польша, Чехословакия, Канада, Швеция, Франция, Италияда болып, өнер толғады. 1968-1982 жылдары ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің VII, VIII және IX шақырылым депутаты болып қызмет етті. 1980 жылдан бері қазіргі күнге дейін Жамбыл атындағы қазақ мемлекеттік филармониясында вокалдан сабақ беріп келеді. 1982 жылы профессор атағына ие болды. ## Әндері Б.Төлегенованың қайталанбас орындаушылық өнерінің қайнар бұлағы ең алдымен қазақтың халық әндеріне саяды. Әншінің алуан тақырыпты репертуарында қазақтың халық әндері ("Гауһар тас", "Жиырма бес"), Қазақстан композиторларының шығармалары (Хамидидің "Бұлбұлы", Брусиловскийдің "Қос қарлығашы", Төлебаевтың "Еске алуы", Рахмадиевтің "Тарантелласы", Мұхамеджановтың "Көктем вальсі", Тілендиевтің "Кел еркем, Алатауыма"), сондай-ақ П.П.Чайковский мен С.В.Рахманиновтың романстары, Н.А.Римский-Корсаковтың операларынан ариялар және Батыc Еуропа сазгерлерінің (Доницетти, Григ, Шуберт) шығармалары да бар. Б.Төлегенова өзінің концерттік-орындаушылық өнерін шеберліктің жоғары сатысына көтеріп, классикалық дәрежеге жеткізді. Бұл тұрғыда ол "қазақ бұлбұлы" атанған Күләш Байсейітованың орындаушылық шеберлігін жалғастыруда. Бибігүл Төлегенова опера өнеріне де елеулі үлес қосып, Жібек (Брусиловскийдің "Қыз Жібегінде"), Гүлбаршын (Рахмадиевтің "Алпамысында"), Еңлік (Жұбановтың "Еңлік—Кебегінде"), Джильда, Виолетта (Вердидің "Риголеттосы" мен "Травиатасында") т. б. партияларды орындады. ## Фильмографиясы * 1954 - Дала қызы - Қарашаш * 1955 - Бұл Шұғылада болған еді - Майра * 1957 - Біздің сүйікті дәрігер - әнші * 1968 - Тақиялы періште - эпизод * 2005 - Вокалды параллельдер - эпизод * 2011 - Алдар көсе - Алдардың әжеск * 2011 - Балалық шағымның аспаны - Сұлтанның әжесі * 2016 - Тақиялы періште-2 - эпизод ## Марапаттары * "Еңбек Қызыл Ту" орденінің иегері (1959) * Қазақ КСР Халық әртісі (1959) * Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1960) * КСРО Халық әртісі (1967) * КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1970) * Ленин орденінің иегері (1976) * Екінші рет Ленин орденінің иегері мен Социалистік Еңбек Ері (1991) * "Еңбек ардагері" медалі мен "Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін" медалінің иегері * "Алтын барыс" атты ҚР Президентінің жеке Алтын белгісімен марапатталған (1999) * Астана қаласының құрметті азаматы (1999) * Отан орденінің иегері (2000) - ұлттық өнерге қосқан ерекше үлесі үшін * «Тарлан» тәуелсіз сыйлығының лауреаты (2001) - музыкаға қосқан үлесі үшін * «Жыл адамы» атағын алған (2001) - Қазақстанның музыка өнеріне қосқан үлесі номинациясы бойынша * Қазақстан Жұлдыздар аллеясында Жеке жұлдызға ие болды (2002) * Шығыс Қазақстан облысының құрметті азаматы (2011э * Алматы қаласының құрметті азаматы (2012) * Екі мәрте Мәдениет саласындағы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Мемлекеттік стипендиясының иегері (2016, 2017) * І дәрежелі "Барыс" орденінің иегері (2019) - Республиканың мәдениеті мен музыка өнеріне қосқан елеулі үлесі үшін Тағы 10-нан аса Мемлекеттік және Үкіметтік марапаттардың иегері. ## Жеке өмірі Сүйіп оқитын әдебиеті - поэзия. Хоббиі - көрнекті өнер қайраткерлерінің және Саяси қайраткердің монографияларын жинау. Қыздары - Гүзел, Мәриямгүл; ұлы - Төлеген. Немерелері - Әділ, Қайрат, Бағдад. Шөберелері - Дәмира, Ескендір. ## Дереккөздер ## Әдебиеттер * Серкебаева Ирина. «Бибігүл Төлегенова: сүю, сену және үміттену», Алматы, «Атамұра», 2012. ## Сілтемелер * “Мен ондайға қосылмаймын, қолдамаймын да” Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы. * Мен Сiзден сырт айналдым, Бибiгүл апай! Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
Трофимовка обасы – біздің заманымыздың 6 – 8 ғасырларында Солтүстік Қазақстанды мекен еткен тайпалардың 18 обалы қорымы. ## Географиялық орны Павлодар облысы Қоржынкөл ауылынан батысқа қарай 4,5 км жерде орналасқан. ## Зерттелуі Қорымды 1955 жылы Павлодар археологиялық экспедициясы (жетекшісі Е.И. Агеева) зерттеген. ## Сипаты Диаметрі 6 – 12 м, биіктігі 0,12 – 0,48 м топырақ үйінділі обалардың 11-ін қазғаннан кейін мынадай жерлеу түрлері ашылған: 1) ұзындығы 2,6 м, ені 0,82 м және 0,57 м, үсті жабылған, қабығымен қойылған қайың бөренелерінен салынған жәшік тәрізді үйінді астында екі қабір орналастырылған. Адамды арқасымен, басын солтүстік-шығысқа бағыттап қойған. Аяқ тұсында темір пышақ сақталған.2) Сопақша келген жай қабір шұңқырының 0,7 м тереңдігінде басы солтүстік-шығысқа қаратылған, арқасымен жатқан адам жерленген.3) Үйіндінің астында батыс жағынан ағаш пен күлдің қалдықтары аршылған. Оның астынан адамның өртенген сүйегі табылған. Жерлеу құрылысы әр қилы, қорымның 13-обасынан металдан жасалған балық бейнелі ғұрыптық мәндегі заттың табылуы қызықты. Сонымен қатар қыш ыдыстың сынықтары, темір ауыздық, темір жебенің ұштары табылған. ## Дереккөздер
Тулақ — төсеніш ретінде қолданылатын, жүні алынбаған мал терісі, кептірілген көн тері. Көбіне ірі қараның, құлынның терісінен жасалады. Тулақтың түкті жағын төсенішке, тықыр жағын жүн сабауға пайдаланады. ## Сілтеме
Туырлық – киіз үй жабдығы. Уықтың қарынан асырып, үзіктің етегін ала керегенің аяғына дейін жабылады. Туырлықтың Жоғарғы ішкі шетіне кейде жалпақтығы 70 – 80 см-дей өрнектеп жиектеме (қас) тігіледі. Ол шұғадан (қызыл, көк, т.б.) ойып жапсырылып, шеті түрлі түсті жіппен кестеленеді. Туырлықтың қасы үзікпен астасып, үй ішіне әсем көрік беріп тұрады. Туырлықтың үстіңгі екі шетіне термелеп тоқылған бау тағылады да, уық сол бау арқылы үстінен айқастырыла тартылып байланады. ## Сілтеме
Тургайская новь – газет, Қазақстан Коммунистік Партиясы Торғай облысы Арқалық қалалық кадеттері мен еңбекшілер депутаттары облысы кеңесінің органы. 1970 жылы Қазақ КСР-і құрамында жаңадан Торғай облысының құрылуына байланысты Арқалық ауданы газетінің негізінде құрылған. 1971 жылы 15 қаңтардан алғашқыда екі бет болып аптасына 3 рет, кейін төрт бет болып аптасына 5 рет шыға бастады. 1997 жылы 3 мамырда Торғай облысының таратылуына байланысты “Тургайская новь” өз жұмысын тоқтатты. ## Сілтеме
Тұғрық – Моңғолияның ақша өлшемі. 100 мұнғуға (мунгу) тең. 1925 жылы айналысқа енгізілген. ## Сілтеме
* Тұғыр– бүркіт отыратын құрылғы. Биіктігі құс отырғанда шалғысы жерге тимейтіндей мөлшерде, шамамен 1,5 – 2 қарыс (30 – 40 см), жуандығы бір білем 3 – 4 сирағы бар ағаштан жасалады. Ұсақ құстардікі мұнан көп аласа, құс отырғанда шалғылығы жерге тимейтіндей ғана болады. Үстінде құс отыратын 25-10 см текше табаны немесе бір білемдей құсқонары болады. Текше табанды тұғырдың бүркіттің тұяғы білемдей ұстап, таймай отыратын кемері болады. Құс отыратын “құс басар” аталатын бөлігі киізбен қапталады. Қарағай, терек, самырсын сияқты ағаштардың үш ашалы бұтағынан немесе тамырлы түбірінен шауып жасалған тұғыр берік болады. Оның арнайы қашап, сүргілеп дайындалғандары және таутекенің мүйізінен үш аяқты етіп, жиналып-құралатын түрлері де бар. Кейбір құсбегілер тұғырды сирағына құйма, көз орнатып сәндетіп дайындатады. Тіптен қасқыр, түлкі бейнесінде жасалған тұғырлар бүркітті алғыр етеді деген сенім болған. Орнықты тұғырда бүркіт мойнын қайырып отырып, екі аяғын кезекпен ішіне тартып көтеріп, сыңар аяқпен ұйықтайды. Еркін тыныстап, алысқа саңғып, денесі сергек болады. үйдің оң жақ босағасына қойылады әрі қастерленіп, мұрагерлікке қалдырылатын қасиетті бұйым саналады. Тұғырға шым, тас, саз пайдаланады: шым құс тұяғының өсіп-жетілуін, тас өткірленуін, саз құс денесін салқындатуға әсер етеді. * Тұғыр - мүсіндік шығармалар (мүсін-ескерткіш, мүсіндік топтама, сыралғы, т.б.) мен бағаналардың, обелискілердің астына қойылатын сандықша негізінен Тұғыр әр түрлі пошымда тұрғызылып, алуан түрлі нақышпен (архитектурада ордерлер элементтерін қолдану, мүсін бедерлермен нақыштау, кейде табиғи тастарды пайдалану т.б.) безендіріледі. * Тұғыр(ор. станина) — кеңістікте үйлестіруге, машиналардың механизмдері мен бөлшектерін кинематикалық байланыстырып орналастыруға және машинаның механизмдерімен бөлшектеріне әсер ететін күштерді кабылдауға арналған машинаның негізгі тұқырлық бөлшегі. ## Дереккөздер «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
Тұғыл (1992 жылға дейін – Приозёрный) — Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Тұғыл ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Аудан орталығы – Ақжар ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде, Зайсан көлінің оңтүстік жағасындағы далалы өңірде орналасқан. ## Халқы ## Тарихы Іргесі 1958 жылы өзен айлағы есебінде қаланды. Тұғыл аудандағы бірден-бір өнеркәсіп орталығы болып табылады. Мұнда республикалық маңызы бар балық өңдеу кәсіпорны, машина-трактор жөндеу шеберханасы, мұнай базасы, байланыс бөлімшесі жұмыс істейді. ## Инфрақұрылымы 2 орта мектеп, балабақша, мәдениет сарайы, кинотеатр, кітапханалар, аурухана, дәріхана бар. Тұғыл арқылы Зайсан – Қалбатау – Өскемен автомобиль жолы өтеді. ## Дереккөздер
Тұйық қорғасын-барит кен орны – Алматы облысы Райымбек ауданы Кеген кентінен солтүстікке қарай 35 км қашықтықта орналасқан. 1955-1963 жылдары барланып, 1966 жылдан бастап пайдалануға берілді. ## Геологиялық құрылымы Кетпен жотасындағы Темірлік синклиналының солтүстік жағында орналасқан. Кен аумағында гранит интрузиялары, дайка, шток пішінді магмалық тау жыныстарымен қиылған төменгі карбонның эффузия-шөгінді тау жыныстары тараған. Тұйық антиклинорийіндегі орта және жоғары визей кезеңінде жаралған шөгінді тау жыныстарына сыйысқан кендену қалыңдығы 50 м, төмен горизонттарда 200-250 м болатын уатылу белдемдерімен ұштасқан. Кентас бақылаушы құрылым ретінде осы иілім арқылы өтетін тектоникалық жарылыс саналады. ## Құрамы, минералдары Кентас құрамы қорғасынды, мысты, баритті. 54 кен денесінің 15-і балансқа алынған. Басты минералдары: галенит, сфалерит, халькопирит, барит, пирит. * * * * * ## Тотығу белдемі Тотығу белдемінің тереңдігі 150-200 м. Кентас карьер, штольня әдістері арқылы өндіріліп, флотация әдіспен байытылады. Гидротермалдық, шөгінді-гидротермалдық жолмен жаралған. Қорғасын-барит кентастарының қоры А, В, С категориялары бойынша 13577 мың т ірі кен орны саналады. ## Дереккөздер
Мұхамедияр Хангерейұлы Тұнғашин (Тұнғаншин) (1888, Ырғыз уезді – 27.03.1942) – қоғам қайраткері, Қазақ АКСРін құрушылардың бірі. Қазанда мұғалімдер семинариясын бітірген (1916). 1917 – 1918 жылдары Бөкей ордасында Кеңес үкіметін құруға белсене араласты. Ордада құрылған қазақтардың 1-атты әскер полкін ұйымдастырушылардың бірі болды. Бөкей ордасындағы Кеңестердің 2-съезі (қыркүйек, 1918) және 3-съезіне (маусым, 1919) басшылық етті. РКСФР Ұлттар халкомы қазақ бөлімінің меңгерушісі (1918 – 1919), Қырғыз (қазақ) рев. комитетінің мүшесі (1919 – 20) болды. Қазақ АКСР-і құрылғаннан кейін 1920 – 1935 жылдары әлеум. қамсыздандыру, баспасөз, мәдени-ағарту салаларында басшы қызметтер атқарды. 1935 – 1937 жылы Қазақстанның Ташкенттегі сауда өкілі болды. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырады. ## Сілтемелер «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
Төле Әлібекұлы (1663–1756) — қазақтың қоғам қайраткері, шешен, Ұлы жүздің бас биі, Қазыбек, Айтеке бидің қолдауымен үш жүзге төбе би болып сайланған. Артында "бүтін билікке Төле би жеткен" деген сөз қалған тарихи тұлға. "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Әлібекұлы Төле бидің атасы Құдайберді би Есім хан мен Тұрсын хан егесі кезінде Есім ханды қолдаған (Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабынан). Яғни Есім хан тұсындағы, халық аузында "Есім ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының заңдар жинағын құрастыруға қатысқан билердің бірі деп айтуға толық негіз бар. Өз заманында Қазақ хандығының тұтастығы үшін күрескен қайраткер! Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15–20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды. ## Өмірбаяны Төле би 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысы Шу өңірінде туған. Ұлы жүздегі дулат тайпасының жаныс руынан. Бала күннен жас Төле әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды, қазақ халқының ақындық-шешендік өнерінен тәлім алады. Он бес жасынан ел билігіне араласып, ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі. ### Тауке ханның басқару кезінде Төле би Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билермен бірге Тәукені хан етіп көтеруге, үш жүздің ұлыстарын бір орталыққа бағындыруға, сөйтіп, бірегей қазақ хандығын нығайтуға, жоңғар шапқыншылығына қарсы бауырлас қазақ, қарақалпақ және өзбек халықтарының жауынгерлік одағын құруға бағытталған шараларды жүзеге асыруға қатынасты. Тәуке хан Төле биді Ұлы жүздің бас биі еткен. Төле би Қазыбек бимен және Әйтеке бимен бірлесе отырып, қазақ халқының дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының жинағы болып табылатын Жеті жарғының қабылдануына атсалысты. Ордабасы жиыны кезінде Төле би басшылық жасап, жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарыс беруге ұйытқы болды. Шашырап кеткен қазақтардың басын қосып, Ресей мен Қытай секілді екі алпауыт мемлекет арасында оңтайлы саясатты жүргізген Абылай ханды өкіл бала етіп тәрбиелеп, азамат қатарына қосуда Төле бидің қызметі орасан. ### Абылай ханның басқару кезінде 1742 жылы Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына түсіп қалғанда, оны тұтқыннан босатуда Төле би белсенділік танытты. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Әбілқайыр хан мен Төле бидің Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатуға ықпал жасауын өтінгендігі айтылады. Қазақтың үш жүзінен Төле би бастаған 90 адам елші боп барып, келіссөз жүргізіп, 1743 жылы 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Төле би ішкі және сыртқы саясатта сара бағыт ұстанды. Хандық пен мемлекет тұтастығын, тәуелсіздігін діттеп, жаугершілікте дұшпан қолында қалған қалалар мен жерлерді қайтаруға күш салды. 1734 жылы Ресей патшасы Анна Ивановнаға және 1749 жылы Орынбор губернаторы И.Неплюевке хат жолдап, бодандықты қабылдауға ризашылық танытты. Бұл сол тарихи кезеңде шарасыздан жасалған қадам болатын. Ол жоңғар шапқыншылығынан титықтаған халықтың жағдайын жақсартуды бірінші кезекке қойды. 1748 жылы орыс сауда керуені тоналғанда, бұған кінәлі Қойгелді батырды билер алқасына шақыртып, оған бұл шығынды жұрт көзінше өтеттіреді. 1748 жылы Әбілқайыр хан қаза тапқанда, оның баласы Ералы сұлтан әкесінің құнын даулап Төле биге шағымданады. Төле би Әбілқайырдың өлімі үшін айыпкерлердің Жеті жарғы заңына сәйкес жеті құн төлеуі туралы шешім шығарады. Ералы айыпкерлерден екі құн алып, төрт құнды кешіреді де, әкесін өлтіруге қатысушылардың бірі Сырымбет батырды жетінші құн орнына өз қолымен өлтіреді. Әбілқайырдың балалары бұған да тоқтамай, Барақ сұлтанның жауапқа тартылуын Төле биден сұрайды. Бас сауғалап қашып жүрген Барақ сұлтан Төле биге өзі келіп, жасаған ісі үшін сотқа тартуды сұрайды. Төле би билер сотына қазақ билерінің ішінен Барақ сұлтанның ұсынуы бойынша төрт белгілі биді (Жалған би, Сырлыбай би, Даба би, Қабек мырза) қатыстырады, өз тарапынан бірнеше биді шақырады. Билер алқасында Төле би Барақ сұлтанды ақтап алады.Төле би Әбілқайыр ханның өлімі үшін жеті адамның құнын кескенде де, Барақ сұлтанды ақтап алғанда да, туысы Қойгелді батырға тоналған орыс сауда керуенінің өтеуіне екі мың жылқы төлеуге билік шығарғанда да елдің елдігін бұзбауды, әлі келгенше халықтың тыныш жағдайын, тұтастығын сақтауды көздеді. Төле бидің бұл секілді еларалық сипаттағы билігімен қатар ұлыс ішіндегі дауларды шешкен билігінен де оның мемлекеттік деңгейдегі парасаттылығы, ойының саралығы мен ниет-тілегінің тазалығы танылады. Төле би хан, сұлтандардың, бектер мен билердің өзара қырқысының ұлт тәуелсіздігі мен бостандығына ешнәрсе бермейтіндігін сезініп, татулықты жақтады. Оны елге танымал “Елге бай құт емес, би құт” дейтін қанатты сөзі айқын аңғартады. Бізге келіп жеткен аңыз-әңгімелерде Төле бидің ұлт бірлігін нығайтуды барынша жақтағандығы айтылады. Сондай аңыз-әңгімелердің бірінде Төле би өз көңілін сұрай келген Қазыбек, Көкі, Мәлік, Ержан билердің еліңізге қандай өсиет қалдырасыз деген сұрағына былай деп жауап берген екен: “Жүзге бөлінгендердің жүзі қара. Руға бөлінгендердің құруға асыққаны. Атаға бөлінгендер адыра қалады. Көпті қорлаған көмусіз қалады. Хан азса, халқын сатады. Халық азса, хандыққа таласады”. Төле бидің артында кейінгі ұрпаққа жарық жұлдыздай жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін көптеген өсиет сөздері қалған. Оның шешендік сөздері айтпақ ойының ұшқыр да тапқырлығымен, тап басатын көркем теңеулерінің дәлдігімен, тілінің өткір де айқындылығымен ерекшеленеді. Оның Данагүл есімді келінінің де есімі көпке танымал. ## Шешендігі Төле би жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің алдынан өтіп батасын алады. Төле бала әуелі әкесіне барыпты. Жасы жүзге тақап отырған әкесі ынтымақ, ел бірлігі жөнінде әңгіме айтып отырады. Төле "Қалай еткенде бірлік болады, оның күші қандай болмақ" дегенді сұрайды. Сонда. әкесі әуелі жауап айтпас бұрын бір бума солқылдақ шыбық алдырады: - Балам, мынаны сындырып көрші.Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды.- Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы? Төле ортасынан буылған шыбықты шешіп, біртіндеп пырт-пырт етіп оп-оңай сындыра береді. Әлібек би:- Бұдан не түсіндің, балам? - дейді.Сонда. Төле бала:- Түсіндім, әке бұл мысалыңыздың мәнісі: ынтымағы, бірлігі мықты елді жау да, дау да ала алмайды. "Саяқ жүрген таяқ жейді" демекші, бірлігі, ынтымағы жоқты жау да, дау да оп-оңай алады дегеніңіз ғой.- Бәрекелде, балам, дұрыс таптың. Ел билеу үшін алдымен елді ауызбірлікке, ынтымаққа шақыра біл. "Бақ қайда барасың дегенде, ынтымаққа барамын" дегенінің мәнісі осы, - депті. Елдің Қазығұрт тауының бөктеріне көшіп-қонып жатқан көктеу кезі екен. Бір күні Төленің әкесі Әлібек биге екі даугер жүгініске келіпті. Біреуі:- Қырдан қуып індеткен түлкіме мынау таласып бермейді. Екіншісі:- Сыртынан жүні жетілсін деп бағып жүрген түлкім еді, оның үстіне жер де, ін де менікі, демек түлкі де менікі.Екеуі осылайша біраз дауласады. Әлібек би даугерлердің сөздерін тыңдап болған соң, баласына сілтеп, мұның билігін Төле берсін дейді. Даугерлер Төлеге келсе, ол бір шыбықты ат қылып далада "айт, шулеп" ойнап жүр екен. Алдына келіп дауларын баяндаған соң бала:- Түлкі арлан болса, сенікі, - дейді, "қырдан қуып келіп індеттім" деген жігітке.- Ұрғашы болса сенікі, - дейді "жер менікі" деген жігітке. Баланың бұл билігіне түсінбей әлгілер әкесіне қайтып келеді. - Балаңыздың сөзіне түсінбедік...- Тәлежан төресін дұрыс берген екен, - дейді Әлібек би. - Түлкінің ұланын тұз сақтайды, ұрғашысын ін сақтайды. Түлкі еркек болса, сенікі, сенің қырдан куып келіп індеткенің рас, түлкі саған тиеді, ал ұрғашы болса, жер иесі саған тиеді. Төленің жас кезі. Жотада мал бағып жүрсе, анадай жерде бес-алты аттылы кетіп бара жатады. Бала олардың алдынан шығып сәлем береді. Орталарындағы ақсақалды Қоңқа би деген жасы жетпістерге келген кісі екен. - Балам, бұл қай ауылдың малы?- Әлібек бидің.- Анау үйездеп жатқан жылқылар кімдікі?- Ол Жыланкөз байдікі.- Е, е, іздеп келе жатқанымыз сол Жыланкөз бай еді.- Менің де сол ауылға барар шаруам бар еді, сіздерге ілесе барайын, - дейді Төле бала.Олар жүріп келе жатып сәске түс кезінде көп жылқыны көреді. Жылқының көптігі соншалық, кіші бесінге дейін шетіне шыға алмайды. Сонда жолсерік бала:- Ата, мынау жылқы қандай байдың жылқысы болды екен? Білесіз бе? - деп сұрайды. Оған Қоңқа би:- Қарағым, бұл нысапсыз деген байдың жылқысы, - дейді.- Нысапсыз деген қандай бай?- Балам, айтайын: нысапсыз деген, осы малды жия берген, жия берген. Бұл нашарға, кедейге қайырымы жоқ, ат майын бермейтін байдың малы.Олар одан әрі жүріп келе жатады. Кенет кең далада жайқалып өсіп тұрған қалың егіннің үстінен түседі.- Ойпырым-ой, ата, мынау қандай адамның егіні болды екен? Көз жауын алып, жайқала өсіп тұр ғой, - дейді бала.- Ә, шырағым, бұл егін қайырсыз деген байдың егіні.- Қайырсыз деген бай ма? Қай ел болады, ата? - О, шырағым, айтайын. Бай бір өзі пәлен адам жалдап, осынша жерді айдатты. Арзанға жұмыс істетіп, еңбегін бір жеді. Енді егінді біреудің еңбегімен орғызып, қырманға салды. Бастыртып, қамбаға құйды. Мұның бәрін өзі істемеді, біреуге істетті. Сонан соң елде астық болмай калған жылы қымбатқа сатты. Өзі жан қинамай үйде май шайнап жатты. Келесі жылы тағы егін ектірді. Енді екі есе адам жалдады. Жылдан-жылға осылай кете берді. Одан жұртқа пайда жоқ. Ел ашыққанда, қымбатқа сатты. Мұның қайырсыз болатын себебі осы. Түсініп ал, балам. - Түсіндім, ата.Екеуі келе жатса, бір жерде көп адам жиналып, көр қазып жатады.- О, балам, - дейді Қоңқа би, - анау жиналған топ адам кімдер? Көзің жетік қой, қарашы? - дейді.Бала қарайды:- Ата, өлген адамды қойғалы жер қазып жатқан көрінеді. - Ендеше, сен барып біліп қайт. Көметіндері өлген адам ба, тірі адам ба екен? Соны сұрағын. Бала шабады да кетеді. Барып көр қазып жатқандарға сәлем береді.- Сіздердің жерлейтіндеріңіз өлген адам ба, тірі адам ба?Жақыны өліп, жаны күйіп тұрғандардың біреуі:- Не деп былшылдайды мынау? - Екінші бірі келіп, баланы қамшымен басына салып жібереді.- Иттің баласы, не оттап тұрсың?Бозбалалардың екеу-үшеуі оған жабыла кетіп еді, араларындағы бір қария кісі:- Тоқтаңдар, - дейді айқайлап: - Әуелі жөн сұрайық. Қайдан келе жатқан бала екен, білелік. Кәне, балам, сен не дедің? - дейді.- Көміп жатқандарыңыз өлі адам ба, тірі адам ба? - дедім.- Қарағым, осы сөзді өзің айтып тұрсың ба, жоқ басқа біреу айтқызды ма саған?- Қасымда үлкен кісі бар еді. Сол кісінің атқосшысы едім. Ол кісі:- Аналардың жерлейін деп жатқаны өлген адам ба екен, тірі адам ба екен, барып біліп келші? - деп жұмсады.- Апырым-ай, мұны сұраған қария тегін адам емес екен-ау. Қой, баланы ұрмаңдар, жігіттер. Мұнда бір мән бар. Сол қарияны біреуің барып шақырып келіңдер.Екі жігіт қарияға барып сәлем береді.- Ақсақал, бір қадірлі адамымыз қайтыс болып, соны қойып жатыр едік, ілгерінің жолы, өлікке құран оқып аттаныңыз. Қоңқа би:- Ә, ондай болса жарайды, - деп атының басын бұрып, әлгілерге барады. Өлікті қойып болған соң көпшілік:- Ақсақал, алыстан келе жатыр екенсіз. Өзіңіз де бір қадірлі кісі көрінесіз. Бұл кісі де қадірлі адамымыздың бірі еді. Мына баланы бізге жіберген екенсіз. Бала шауып келді де бізден:- Қойып жатқан өліктеріңіз өлген адам ба, болмаса тірі адам ба? - деді. Соны көңілімізге ауыр алып, осында бозбалаларымыз қол көтерді. Баладан мұны қалай сұрадың, өзің бе, жоқ саған біреу үйретті ме? - деп едік, "ақсақалым бар еді, сол кісі осылай сұра деп жұмсады" - деп шынын айтты. Тағы бір қария былай деп сұрады.- Сізден сұрайтынымыз, мұны қалай айттыңыз? Бұл өлі адам ба, жоқ тірі адам ба дегеніңіздің мәнісі қалай, түсіндіріңіз?- Ә, оны дұрыс сұрайсыңдар. Тірі адам ба дегенім, артында өзіндей болатын бала-шағасы бар ма, ас-су беретін мал-жаны бар ма дегенім. Ал өлі адам ба дегенім, өзіндей болып өсетін артында бала-шағасы жоқ болса, ас-суын беретін мал-жаны жоқ болса, мұның аты шын өлік, шырақтарым. Осының қайсысы білгім келіп еді. Бұл өлік осының қайсысы?- Уа, ата, артында баласы бар, ас-суына жарайтын мал-жаны бар дәулетті кісі. Қоңқа ақсақал құран оқып, бата қылады. Көпшілік:- Ауылға жүріңіз, мейман болыңыздар, - деп өтінеді.- Шырақтарым, маған ауылға қонуға болмайды. Мен түздің адамымын, - деп Қоңқа би атының басын бұрып жүріп кетеді. Жолда келе жатып бала тағы да:- Ата, түздің адамымын? - дегеніңіз қалай? - деп сұрайды.- Қарағым, өзің аңғарымпаз бала екенсің. Сенің атың кім?- Атым - Төле. - Төле қарағым, түздің адамымын дегенім - көпшіліктің халықтың адамымын дегенім...- Бата берейін, сені түзде кездестіріп, серік болдым. Мен секілді сенің де өмірің түзде өтсін, түздің адамы бол, балам, - деп бетін сипайды қарт. Төле би есейгенше сол жол үстінде жолыққан Қоңқа қартты үнемі құрметтеп еске алып, өзіне ұстаз тұтқан екен. Ертеде Шу өзенінің Балқашқа жақын жайылым алқабына үйсін мен арғын тайпаларының белді бектері таласыпты. Екі жақтың да билері бас қосып, кеңесіп, бәтуаласа алмайды. Көпшілікке еріп барған он бес жасар Төле билік айтушыларға көңілі толмайды. Ол:- Ақты ақ деп бағалар!О, игі жақсы ағалар!Өзегі талса ел біткен,Өзен бойын жағалар, - деп сөз бастай бергенде:- "Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз сөйлегеннен без" деуші еді. Мына бала кім өзі? - дейді, төрде отырған би. Төле қасқая қарап тұрып: - О, би ата, он үште отау иесі демес пе, Кінәлімін бе, келіп қалсам он беске? Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа, Алакөз болу ағайын адамға лайық па? - деп, бір тоқталады да, төрде отырған биге былай деп сауал қояды:- О, игі асқар тауымыз, Әділ ме осы дауымыз? Жар астында тұрғанда, Жасырынып жауымыз?Сонда әлгі би:- Қой асығы демеңдер, Қолыңа жақса сақа ғой. Жасы кіші демеңдер, Ақылы асса аға ғой. - деген ғой, балам, билікті саған бердім, - дейді. Бала Төле жұлып алғандай: - Сары табақтан сарқыт қайтады деген. Билікті маған берсеңіз, Шу өзенінің оң жағын үйсін, сол жағын арғын жайласын, бұған қалай қарайсыздар? - дейді. Бұл шешімге екі жақ та риза болып, бітімге келеді. Сонда төрдегі би: - Үй баласы ма деп едім, Ел баласы екенсің. Ай маңдайлы арысым, Талабың алдан өтелетін. Ауылыңның таңы бол, Маңдайындағы бағы бол! - деп бала Төлеге бата берген екен. Осыдан бастап Төленің аты шығып, ел арасындағы дау-жанжал, келіссөзге араласып, билік айта бастапты. Төле бала ауыл сыртында қозы бағып жүргенде, жанынан өтіп бара жатқан қос аттының бірі: "Әлібек қартайыпты, әділдігінен айныпты" деп ренжіп бара жатқанын естіп қалады. Төле олардың алдарынан шығып, сәлем беріп: - Оу, ағалар, әкем Әлібектің билігіне ризамысыздар жоқ, наразымысыздар? - дейді. - Наразымыз, балам. Әкең әділ билік айтпады.- Ендеше қайтыңыздар.Екі жақ Әлібектің алдына қайта келгенде бала Төле:- Ата, билікке екі жақ бірдей риза болу керек. Әйтпесе, ол әділ билікке жатпайды. Жеңілген де, жеңген де шындықты мойындауы керек, - дейді.- Олай болса, балам, осы даудың билігін өзің айтып берші?Төле әуелі таластың мәнін сұрайды. Сонда дауды бастаған жігіт ботасында жоғалтқан түйесін жолда кезіккен керуен ішінен танығанын айтады.- Бұл өтірік айтып тұр, - дейді керуенбасы саудагер. -Ал, енді, жігітім, "тапқан қуанады, таныған алады"деген, сен таныдым дейсің, қалай таныдың? - Менің танығаным, - дейді ол. - Түйем туар уақтысына жақындаған кезде бошалап кетті. Бір жетіге дейін таптырмаған түйем тау баурайында боздап, ары-бері кезіп жүр екен. Ботасын қасқыр жесе де, шала туса да кетпес еді. Сонысына қарап, ботасын біреу алып кеткенін түсіндім. Содан бері жүргінші көрінген түйеге көз салып жүруші ем, көрген бойда Таныдым. Төле ойланып отырып:- Сол танып тұрған аруананың енесі бар ма? - дейді.- Бар.Төле қарсы жаққа қарайды.- Иә, саудагерім, сөйле.- Бұл өз түйемнің ботасы. Жалақорға тура сөзіңізді айтыңыз. Іштегі ботаны танимын дегенге адам сене ме?- Енесі бар ма түйенің?- Туған енесі бар.- Онда екеуің де енелерін алып келіңдер? Дауласқан екеу бесті атандарының енесін алдырады. Төле: - Атанды тізгіндеңдер де тақымына қыл бұрауды салыңдар, - дейді. Жұрт айтқанын лезде орындайды. Бесті атанның тақымына қыл шылбырды салып, шыңғырта бұрағанда, таныған жігіттің түйесі көзінен жас парлап, мұрындығын жұла-мұла бақырып жатқан атанның үстіне түсе қалады. Ал саудагердің түйесі орнынан қозғалмай, жайымен күйсеп тұра береді.- Ау, халайық, көріп тұрсыздар. Мына жануар шын анасы екен, не дейсіздер? - Рас, аруана ботасын танып тұр. Төлежанның бұл әділдігіне ризамыз, - деседі жұрт. Төле саудагерге қарап: - Ә, саудагерім, мынау хайуан да болса әділетін халықтың алдында көрсетті. Атанның кімдікі екеніне халықтың көзі жетті. Сен енді құтыла алмайтын болдың. Күнәні мойынға алған жеңіл. Мына халықтың алдына шығып шындығыңды айт. - Оу, халайық, осыдан бес жыл бұрын жайлаудан қалаға қайтып келе жатып, жапан түзде, бір төбенің баурайында боталаған түйенің үстінен түстім. Ботасы аяқтана алмай, жығылып, тұрып жатыр екен. Түйені алсам, сіңіре алмаймын. Жолда ел көріп. "Пәленше саудагер алып бара жатыр" дейді. Мына ботаны алып кетсем, ешкім білмейді. Алашаға ораймын да, қомның арасына таңа саламын. Бір жылдан кейін түйе боп шыға келеді. Бір түйе маған аз олжа ма деп сол ботаны алып кетіп ем. Кешсеңдер де, бас кессеңдер де өздерің біліңдер, - деп мойындапты. Міне, Төле би дауды осылай шешіп, жұртты риза етіпті. 1740 жылы жоңғар қалмақ билеушісі Қалдан Цереннің қолшоқпарлары Ұлы жүздің ханы Жолбарысты өлтіреді. Төле би бастаған ел Ташкенттен қуылады. Жау жағы Ташкентке Қоқым манапты әкімдікке тағайындайды. Бұл кезде Сыр бойы қалаларының біразы жоңғарлардың қоластында қалады. Осы тұста Күлтөбенің басында үлкен жиын ашылып, оған ел басшылары түгел жиналады. Сонда Қарабек батыр: - Жауға тізе бүгуден басқа амал жоқ, - деген пікір айтады. Қарабекке ашуланған Төле би: Атадан ұл туса игі,Өзі біліп тұрса игі.Ата жолын қуса игі.Жаудан бұққан немені,Өзіне келер ұятын,Ортасынан қуса игі! - деп, шырық бұзғандарды жиыннан қудырып жібереді. Сонан соң айналасындарыларға қарап: Уа, көсіле шабар жерің бар, Арылмайтын сорың бар...Ту көтерер ерің бар. Құлдық ұрсаң дұшпанға,Қол боларлық елің бар, Еркек болып туды деп,Атадан қалған жолың бар, Мына сені кім айтар?- Құлдық ұрсаң дұшпанға деп толғайды. Төленің осы төрелік сөзін өзгелер түгел құп алып, жауға қарсы күш біріктіріпті деседі. Жаңа жайлауға қоныстанған бір бай екі кедей жігітке құдық қаздырады. Құдық қазылып біткен соң жігіттер байдан ақысын сұрайды. Бай олардың біреуіне - саулық, екіншісіне қозы береді. Екінші жігіт оған наразы болады. Төлеге келіп шағым айтады. Төле байға құдық қазған екі адамның еңбегі бірдей екенін айтады. Бірақ құдық иесі өз дегенінен қайтпайды. - Адамның екі көзінің, екі қолының қайсысы кем? - дейді байға. - Ешқайсысының кемдігі жоқ. Екеуі де бірдей. Сөзіңізге жығылдым, биеке! Өкпелі жігітке қой берейін, - депті амалы құрыған бай. Іргелес отырған Жанту жөне Жантас аулының екі жігіті шабындыққа таласып қалады. Ақырында бірін-бірі көрмеуге серт берісіп, екеуі ат кекілін кеседі. Ай өтеді, жыл өтеді. Бірақ екеуі татуласпай қояды. Әкелері мен аталарының ақыл-кеңесіне мойынсұнбайды. Осыны естіген би араздасқан жігіттерді шақыртады. Төленің үйіне екі жақтан келген екі жігіт аттарын бір казыққа байлап үйге кіреді. Тізе бүгіп, биге қол беріседі: Би ләм-мим демей, екі жігітпен сыртқа шықса, екеуінің аттары бірін-бірі қасысып тұр дейді. - Япырм-ай, мына екеуінің татуын қарашы? - дейді Төле қасынып тұрған аттарды көріп. - Кекілдері де келісті екен. Бидің осы сөзінен екі жігіт қол алысып, татуласады. - Жолдарың болсын! - дейді оларға Төле би. Той-тамашада бір жас келіншек төңірегінен именіп, өлең айта алмай отырады. Еріне жаутаңдап қарай береді. Күйеуі жайсыз, оған өлең айтуға тыйым салып қойған екен. - Қыз кезінде алдына жан салмайтын әнші еді, енді суға түскен тауықтай боп отырғаны, - дейді Төлеге жақын отырған біреу сыбырлап. - Тұзаққа түскен бұлбұлдан, еркін жүрген торғай артық, - дейді би. - Ол не дегеніңіз, Төке? - Торға түскен бұлбұл қайдан сайрасын? Мұны есіткен әлгі келіншектің күйеуі Төле бидің алдына келіп, кешірім сұрайды. - Биеке, түсіндім сөзіңізге. Бұдан былай бұл мінезімді тастайын. Келініңіздің беті ашық! Таздар мен Сүлгетай елінің арасында біраз жылдан бері бітімі созылып келе жатқан жесір дауын шешіп аулына қайтып келе жатқан Төлe би қасындағылармен Бөген өзенінен өте бергенде анадай жерде келе жатқан бір топ қыз, келіншектерді байқайды. Жақындай бергенде әлгі кыз, келіншектер аттарынан түсіп, олардың алдын кесіп өтпей ізет қылып тұрып қалады. Төле би оларға жақындап барады: - Бәрекелді, өркендерің өссін, қай ауылдың балаларысыздар? Қыздардың біреуі: - Досай аулынанбыз,- деп жауап береді. - Алдақашан өтіп кететін едіңдер, аттарыңнан түсіп бізді неге тостыңдар, бір шаруаларың бар ма еді? - Шаруамыз жоқ, ата, - дейді әлгі қыз, - үлкен кісілер айтушы еді, кісінің алдын кесіп өтпе, оларға ізет қылып сәлем бер - деп, сіздердің жастарыңыз үлкен, араларыңызда касиетті қариялар бар шығар, жолын кеспейік, аттан түсіп сәлем берейік деп, сіздерді сыйлап тұрғанымыз ғой. Қыз жауабына риза болған Төле би, енді қыздың аты-жөнін білгісі келеді. - Рахмет, қызым, көп жаса, кімнің қызысың, атың кім? - Алакөздің қызымын, атым - Данагүл. - Бәрекелде, қызым, өркенің өссін! Атың даналы болса, ақылың саналы болар түбі, - дейді де, Төле би жүріп кетеді. Былай шыққан соң оған ой келеді, қасындағыларға: - Аттың басын қыз аулына бұрыңдар. Алакөз кандай адам екен, білейік. Сөйтеді де, бәрі Төрткүлдің жазық даласымен жүріп отырып, бір ауылға жетеді. Шеткері бір үйден Алакөздің үйі қайсы деп сұрайды. Ақ қалпақты жас жігіт: - Алакөз жәкемнің үйі анау түрған қараша үй, - деп сілтеп жібереді. Төле би бәрі сол үйге барып аттан түседі. Момақан ғана Алакөз байдың жылқышысы екен. Топ аттылыны көргенде сасқалақтап, қалбалақтап қалады. Көршісінен бір қой қарыз алып сояды, алдына барын жайып күтіп алады. Сол заматта "Алакөздің үйіне бір топ аттылы кеп түсті. ішінде атақты Төле би бар" деген сөзді естіп қара батырдың жылқылы байы Алакөздің үйіне барып, Тәкеңе сөлем береді. - Ау, биеке, менің сегіз қанат ақ үйім тұрғанда жылкышымның қара лашығына түскеніңіз калай? Мен сіздерді шақырып келіп тұрмын. Тай соямын, қымыз сапырамын. Алакөздің үйінде жағдайларыңыз болмайды, көне жүріңіздер? - дейді. Сонда Төле би: - Байеке, әуре болмаңыз. Сіздей байлардың үйіне түсіп жүрміз ғой. Бір жолы Алакөз сияқты кедейлердің де үйін көріп қойғанымыз теріс болмас, - деп оған көнбепті. Ет пісіп, кісілердің алдына табақ тартылыпты. Төле бидің алдына бас қойылыпты. Би "биссимилла" деп бастың құйқасынан дәм ауыз тиіпті де: - Алакөз інім, балаң бар ма? - Балам жоқ, Данагүл деген қызым бар. - Сол қызыңды бері шақыршы?Ошақ басында самаурын қайнатып, шешесіне қолқабыс тигізіп жүрген Данагүл үйге енеді. Төле би бастың құйқасын қасқалап кеседі де, бір кұлағын, тіліп, таңдайын алып қызға береді де, мынадай тілек айтады: - Шырағым, құлақ бергенім - бас ием бол дегенім. Тіл мен таңдай бергенім - іштегі құпиямды айттырмай тауып, шешіп отыратын шешен бол дегенім, - депті. Қыз: - Рахмет, ата, тілегіңіз қабыл болсын, - деп, шығып кетеді. Бата беріледі, дастарқан жиылады. Енді Төле би Алакөзге қарап: - Сенімен құда болғым келіп отыр, бұған қалай қарайсың? - дейді. Жаппарқұлда жан бар ма, бүкіл елді аузына каратып жүрген Төле бидей кісі солай деп қолқа салып отырған соң. Алакөз мақұлдап ризашылығын білдіреді. Көп үзамай-ақ екі жақ тойын жасап, Данагүл Төле биге келін боп түседі. "Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан" демекші, Данагүл өзінің ақылды, әдептілігімен бір ғана би атасына емес, бүкіл ауылға жағады. Атасы билікпен, ел қамымен жүргенде, Данагүл ауыл адамдарын, өзінің құрбы-құрдас, абысын-ажындарына ақылшы, бас-көз боп жүреді. Данагүлдің ақылды, сезімталдығын, Төле би атасының ішкі ой-сезімін, емеурін-тұспалын айтқызбай түсінетінін ел былай аңыздайды: Бір жолы Төле би Мойынқұм жайлауындағы елдің дау-дамайын шешіп жүріп, аулына қайтпақ болады. Қасындағы жігітіне: - Қай жолмен жүрсек екен? Бір жол бар, ел жағалап жүретін. Онымен жүрсек ауылға он күнде жетеміз. Бір жол бар, шөл аралап жүретін. Ол жол төте ауылға бес-ақ күнде жетеміз. Жігіт: - Ел жағалап, қона жатып жүргенше, төтесінен күн-түн демей жүріп отырып, елге ертерек жеткен дұрыс-ау, биеке. Ауылда сізді күтіп түрған шаруа да аз емес шығар. - Сенің айтқаның жөн екен, олай болса тарт сол төте жолмен, - дейді би. Сонымен екеуі бұйрат-бұйрат құмды кешіп жүріп кетеді. Үшінші күні кұдық басында отырған жалғыз үй түйешіге кездеседі. Одан сусындап, аттарының белін суытып, жемдеп алады да, тағы ілгері жүреді. Түнделетіп саймен келе жатқанда бір топ қарақшылардың қолына түседі. Жол торып жүрген қарақшылар екеуін аясын ба, аттарынан аударып, киімдерін тонап алады. Екеуін екі түп сексеуілге матап тастайды. Олар өздерінің кім екенін қарақшыларға айтпайды. Төле қарақшыларға былай дейді: - Әй, жігіттер, сендерге біздің жанымыз керек пе, жоқ малымыз керек пе? Егер жан керек болса, көп азаптамай өлтіріңдер, ал мал керек болса, мәмлеге келейік, бізде сендерге жететін мал бар. Алдарыңа айдатып әкеп берейік, бізді босатыңдар. - Әрине, бізге мал керек, - дейді қарақшылардың бастығы, - біз осы шөл далада мал табу үшін жүрмегенде, не үшін жүрміз. Бірақ сендер малды қайдан тауып бересіңдер? Бізді алдап кетіп жүрерсіңдер. - Менің аулымда, - дейді Төле, - сендерге жететін мал табылады. Мен бай адаммын. Бірақ сендер енді ауылға жібермейсіңдер әрине, сенбейсіңдер. Олай болса былай етіңдер. Біреуің менің атыма мініңдер, киімімді киіңдер, мен хат жазып берейін. Хатты былай жазамын: "Кенже ұлыма құда түстім. Соған 40 қүнан атан, 20 бура, 8 ақбас атанымды осы барған адамнан айдатып жіберіңдер. Және оң босағамда тығулы жатқан алтынымды, сол босағамда жатқан күмісімді де қоса беріп жіберіңдер". Қарақшылар орталарынан екі жігітін шығарып, олардың киімін кигізіп, аттарына мінгізіп, қолдарына хатты беріп жібереді. Екеуі салып ұрып Төле бидің аулына жетеді. Хатты табыс етеді. Екі жігітгі "біз малымызды жинастырғанша, тыныға тұрыңдар" деп, бір оңаша үйге түсіреді. Ауыл адамдары хатты олай оқып, бұлай оқып ештеңе түсінбейді. Сенбейін десе, хатты өз қолымен жазыпты, киімін кигізіп, атын мінгізіп жіберіп отыр. Сенейін десе, "40 құнан атан, 20 бура, 8 ак бас атан, оң босағадағы алтын, сол босағадағы күміс" дегені несі? Деп бәрі дал болып отырғанда Данагүл келіп атасының хатын оқиды. - Сіздер атамның бұл хатына түсінбей отырсыздар. Мен білсем, ол кісі 40 қарақшының қолына түсіп калған болу керек. "40 құнан атан" дегені - 40 мықты жігіт, "20 бура" дегені - 20 палуан, "8 ақ бас атан" дегені - 8 ақсақал кісіні балам менен келінім ертіп келсін дегені ғой."Алтын дегені" - баласы, "күміс дегені" - келіні мен шығармын. Қой, тезірек аттанып барып құтқарып алайық. Данагүлдің тапқыр даналығына ауыл адамдары риза болып, оның айтқанын орындайды. Хатта көрсетілген малды екі қарақшыға айдатып, Төле бидің баласы мен келіні бірге жолға шығады. Олар ұзай берген соң артынан 40 жігіт, 20 палуан, 8 ақсакал, көрінбестен еріп отырады. Жақындай бергенде Данагүл екі карақшыға: - Сіздер озып барып хабар беріңіздер, біз малды жая жүріп кешке қарай жетеміз, - дейді. Екі қарақшы шабуылдап барып. "Мал келе жатыр" дейді. Өзге қарақшылар "мол олжаға кенелетін болдық" деп аттарын коя беріп, жайбарақат жата береді. Ел жатып, олар ұйқыға кіріскенде, 40 жігіт 20 палуан бәрі сау етіп, қарақшыларды сойылдап, байлап бәрін қолға түсіріп алады. Сонда Төле би пенде болған қарақшыларға: - "Келер кезек, өмір - біреу, кезек - екеу" деген осы, жігіттер! Кеше мені тұтқындап едіңдер, бүгін сендер қолға түстіңдер. Дүние кезек деген осы. Сендер шөліркеп жатқан жалғыз-жарымды тонайсыңдар. Елді зар жылатып малын талайсыңдар. Біреудің бермесін тартып аласыңдар. Адал еңбек етпейсіңдер. Шөл далада қаңғырып, қатын жоқ, бала жоқ, ит қорлықпен күн көресіңдер? Қанша жыл карақшылық қылсаңдар да құтаймайсыңдар. істегендерің ұрлық, ал ұрлық түбі - қорлық. Қойға шапқан касқырды ұрып ал ар болар. Сендер де бір - қасқыр да бір. Сендердей ұры-қары карақшыға не істесе де болар еді, өттең! Амал қанша, сендерге өлім сыйлағанша, өмір сыйлағым кеп тұр. Мен Төле деген билерің боламын. Тілімді алсаңдар, тәубаға келіңдер. Қарақшылықты қойыңдар! Адал еңбек етуді ойлаңдар. Бала-шағаға карап, ел қатарлы тірлік етіңдер, ұрпақ өсіріңдер! Үйлі-жайлы болып, мал жинап, егіс егіп күн көрейік десеңдер мен сендерге көмектесемін, камқор боламын, жер беремін, мал беремін. Егер менің айтқаныма көнбесеңдер, өз обалдарың өздеріңе! Кәне, не істейсіндер! Өлім керек пе, өмір керек пе!Төле би осылай дегенде, карақшылардың бастығы қара шойтпақ бұжыр бет нардай жігіт бидің алдына келіп басын иеді: - Айналайын би-аға, сіздің бұл сөзіңізге түсіндік: біз көндік. Рас айтасыз, ұрлық қылғаннан тапқан пайдамыз жоқ. Тек қана елдің қарғысына калдық. Осы қырық жігіт туғаннан карақшы боп туған жоқпыз. Біріміз ойдан, біріміз қырдан, жоқшылық, зомбылықтың салдарынан жиналып ұры-қары боп кетіп едік. Сөйтіп елден, үйден безіп, аш бөрідей шөл даланы кезіп, ұрлық-зорлықпен күнімізді өткізіп жүрдік. Енді міне, сіздей қамқор, әділ кісіге кездесіп тұрмыз. Лайым айтқаныңыз келсін. Біз сіздің соңыңыздан ердік. Сіз не десеңіз, соған көндік. Керсен алдыңызда, кездік қолыңызда, бар шынымыз, сізден тілегіміз осы, би-аға! - Бастықтарының осы тілегін мақұлдап, өзге жігіттер шу етіп, биге тұс-тұсынан өтініш-алғыстарый жаудырады.Төле би сөйтіп өзін тұтқындаған қырық қарақшыны тәубаға келтіріп, еліне ертіп барады. Біріне қой баққызады біріне түйе баққызады. Бірі егіс егіп, диқаншылықпен айналысып кетеді. Ұстагершілік, етікшілік, зергерлік қолынан келетіндеріне дүкен тұрғызып, жағдай жасайды. Бәрі де адал еңбекпен шұғылданып, Төле бидің ел-жұрттары атанып кетеді. Төле би мен Әйтеке би Ормамбет биге Қасқа көл дауы жайлы хат жазады. Ормамбет екеуіне хатпен жауап қайырады. Халық жиналып бір олай, бір былай сөйлесіп, ақырында үй тігіп сөйлесуге келіседі: Қасқа көл жағасында жиырма үй тігіледі. Ормамбет келіп Төле мен Әйтекеге сәлемдеседі. Сонда Төле: - Ей, Ормамбет! Мен әлі тірімін, өлгем жоқ. Бұдан бұрын неше сәлем айтсам да келген жоксың, ер кетер, жер жетер. Ей, Ормамбет, сен бізден кіші боласың, сен ілгері барасың, біз кейін келеміз, сен жас едің, көңілдегіңді аларсың! - дейді.Әйтеке де Төленің сөзін қостап: - Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң дұшпанға найзаң тисін. Бай болып пайдаң тимесе, батыр болып найзаң тимесе, жұрттан ала бөтен үйің күйсін, - деген. Бізге кейінгілер осыны айта ма деп қорқамын, - дейді. Сонда Ормамбет: - Екі би, айтқан сөзің жарасады, еншіге әркімдер-ақ таласады, бұл Қасқа көл орта жүздің көлі еді, айтқандарың қиянатқа жанасады. Қанағатсыз билерді қабан деген, қамшылатқан жүйрікті шабан деген, біреудің ақысына зорлық қылса, акыретте мұндай істер жаман деген, - дейді. Төле би айтады: - Ей, Ормамбет, сен бізге Қасқа көлді бер. Қасқа көл рас саған жақынырақ. Бардан пайда, жоқтан задал деген, не берсе қайырын тілеп көріңіз. Үш жүздің ортасында Қасқа көл бар, әр жерде су ішетін басқа көл бар, үш бөліп енші қылып алысайық, жер жетер, көңіліңді ұстама тар.Үшеуі олай сөйлесіп, былай сөйлесіп келісе алмайды. Ормамбет екі биге ырық бермеген соң, Төле қатты сөздер айтады. Дау бітпей, Ормамбет еліне қайтады. Үйіне келген соң даудың мән-жайын бастан-аяқ сөйлейді. Сонда Ормамбет бидің анасы:- Балам, карт билерді бекер ренжіткен екенсің, әліде болса, тілімді алсаң, Қасқа көлді бөліп бер, - дейді. Анасы айтып қоймаған соң Ормамбет көнеді. Үй тігіп, тоғыз бие сойып, Төле мен Әйтекені шақырады. Сонда Төле би:- Билер жақсы болса, білім иесі батыр даты, жаман болса сал бөкселі қатын даты. Әйел жақсы болса, елдің басшысы емес пе?! Бүрынғылар осылай демес пе? Қасқа көлді алам деп келіп едім, Ормамбет бермеген соң өліп едім. Жетпіс жасқа келгенде сөзім жерде калып, мәңгіде тірілмейтін өлік едім, жеңгей! Мені тірілттіңіз, енді балаңызға бата берейін, - дейді. Сөйтіп, билер Қасқа көлді ынтымақпен бөлісіп, ел ризаласып тарқапты. Сыйқым елінде бір байдың үлкен баласы ұрдажық даңғазалау екен. Көрші ауылдың өзі сұлу, ақылды қызын алмақ болады. Тәрбиелі қыз оның ниетіне қарсылық жасап, өзін аулақ ұстап жүреді. Бір жолы оңашада қызды ұстап алып, мойнына қыл шылбырды салып буындырмақ болады. "Шылбырыңды тарт әрі, мойнымның кытығы бар" депті сонда қыз өжеттеніп.Осы оқиға ауылға тарап кетеді. Жігіт әкесі намысқа тырысып Төлеге келеді. Бай қызының қалай болған күнде де баласының тұзағына түсетінін айтады.- Қыз тілімен түйілген түйінді, балаң тісімен шеше алмайды, - депті сонда шешен. Төле би заманы қиын кезеңде жаугершілікте өткен. "Ол кезде қазақ пен жоңғар хандықтары ұдайы жауласуда еді. Тәуке ханнан кейін қазақ хандығының ыдырай бастауына байланысты Төле би ендігі жерде Ұлы жүзді билеп, жоңғар басқыншыларына тәуелді болды. Оларға алым-салық төлеп түрғанымен Төле би саяси билікті өзінше жүргізді. Қазақ қауымдарын біріктіріп, оларды жоңғар феодалдары езгісінен азат етудегі оның қызметі айтарлықтай. Кейбір деректерге қарағанда, Абылай сұлтанның көтерілуіне Төле би ықпал жасаған. Төле бидің түйесін жайып жүрген Сабалақ атты баланың қалайша Абылай батыр (кейін хан) дәрежесіне жетуін ел әлі күнге дейін аңыздап келеді. Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығын жеңуде Төле би шешуші рөл атқарғаньі тарихтан белгілі. Әсіресе қазақ халқының "Ақтабан шұбырынды" кезінде ол Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек тағы сондай атақты батырлармен бірлесе, ақылдаса отырып, қалайда жауды жеңіп шығудың жолдарын қарастырды, яғни сол бір азаттық майданды өзі тікелей басқарды. Сондықтан ол бүкіл қазақтың Төбе биі аталды. Өзге билер оны ата санап, сыйлап, сөзін тыңдап өткен....Төле би өз дәуірінде белгілі батырлар мен билердің, тіпті хандардың бір сыпырасына акылшы болған. Оның Абылай, Жолбарыс, Өтеген, Тәттібай, Құттыбай сияқты батырлар, Тайкелтір, Есей, Досай тағы сондай би, шешендерді жас кезінде баулып, сынап тәрбиелегені, олардың болашағын болжағаны туралы аңыз, өңгімелер аз емес. Төле би бір жұма намазда өзінің би, болыс, жүз басы, мың басыларымен Түркістанға келіп, Қожа Ахмет Иассауи мешітіне кіреді, намазға тұрады. Намаз тамам болған соң, мешіт бөлмелерін аралап, құдайы садақасын беріп, көпшілікке қарап былай депті:- Біз бүткіл ұрпағымызбен Ақсақ Темірге алгыс айтуға тиіспіз. Және оның аруағы алдын да қарыздармыз. Ол біздің елге зор жаңалық әкелді. Қожа Ахмет Иассауи күмбезін тұрғызды. Мұндай ғажап күмбез бұрын-соңды жұртымызда бой көрсеткен емес. Бұған дейін даламыз өлі секілді еді. Ақсақ Темір сол әлі даламызды шырқ ұйқыдан оятып, екінші Мекке салдырды. Меккеде - Мұхаммед. Түркістанда - Қожа Ахмет. Бүл екеуінен құдіретті, киелі әулие жоқ. Осындай халқымызға жақсылық сыйлаған қолбасшының әруагына әр дайым дұға оқып, оны еске аламыз". - Мұндай ақылды нақыл сөз, өсиетнамаларды кезінде Төле би көп айткан. Төле би мен Орта жүздің аға биі Қазыбек Келдібекүлы, Кіші жүздің аға биі Әйтеке Бөйбекүлы бәрі Әз-Тәуке ханның бас кеңесшісі, ақылшысы болды. Төле би "Төукенің Түркістан қаласын орталық етіп, үш жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындыруға, сөйтіп бірегей қазақ хандығын нығайтуға жоңғар-ойрат шапқыншылықтарына қарсы бауырлас қазақ, карақалпақ, кырғыз және өзбек халықтарының жауынгерлік одағын құруға бағытталған шараларын жүзеге асыруға қатынасады. Ол Россиямен Ұлы жүз арасындағы қарым-қатынастарды қалыптастыруға және оны нығайтуға көп еңбек сіңірді" Төле би қазақтың ежелгі құжаты "Жеті жарғы" әдет-ғұрып заңын жасауда жетекші рөл атқарған. "Жеті жаргыдағы" жер дауы, жесір дауы, күн дауы тағы осындай ел арасында бола беретін айтыс-тартыс, дау-дамайлардың көптеген тарам-тармақтары сол Төле би ұсынысымен қабылданғаны аян. Сол "Жеті жарғы" құжаты ел арасындағы әдет-ғұрып дәстүрлерін бұзушыларға тыйым салуда елеулі қызмет атқарады. Жоңғар шапқыншылығынан жосыла көшкен қазақ елінің алды Жиделі байсынға, Хиуа, Бұқар, Ташкентке жетіп бекініс құрғаны тарихтан мәлім. Қалдан Церен жендеттері өкшелей қуып, қазақтарды ол жерден де тайдырмақ болады. Тағы да көш-қон, тағы да босу. Осы бір қиын-кыстау кезеңде ел басшысы Тәуке хан қайтыс боп, Төле би жалғызсырап калады. Ол ел-жұртқа: "Енді жаумен табан тіресе күресеміз, көшпейміз. Арық казындар, егіншілік кәсіпке көшіңдер!" деп ұран тастап, өзі бастап көшпей Ташкентте отырып алады. Елді отырықшылыққа, егін егіп, тірлік етуге үндеген Төле бидің сол бастамасы шежіреші акын Қазанғап Байболұлының "Төле бидін тарихы" аталған дастанында былай жырланған: - Қоймайсың көш деп халқым-ау, Біреуің емес барлығын. Менде қасірет көбейді, Енді айтайын анығын. Әз Тәуке, Әзіз Төле би едім, жұбымнан мен айрылдым. Акылымнан егілдім Күтсем деймін моласын Көпшілік күйге саласың. Халайық, жолға кірсекші Жер емшегін емсекші. Орнықты болмай болмайды "Арпа-бидай - ас" деген, "Алтын-күміс - тас" деген. Қазыналы-гауһар зеріңнен Төрт түлік жиған малыңнан, Күндердің күні келгенде, Бір үзім артық наныңнан. Қалмасын деп ем бекерге Мынау жеті арығым,Аяқты малға сенбегін, Бір борандық деген сөз, Опасы аз жиған малыңның. Үш жүз боп енші бөлгенде, Бабама тиген жерағаш. Отырықшы ел болсаң, Тойынар еді қарны аш. Киінер еді жалаңаш, Тәңірі не дер бекерді. Еңбек етпей болмайды, Үлгілі сөз бұл рас. Болмайды бектік шын мирас, Осыны айтып болды да, Құшақтап Тәуке моласын, Төле би қатты жылады. Көшіп, қашып ілгері, Қазақ нені көрмеді? Қайда жүрсе Төле би, Отырықшыны ойлаған, Жобада сондай сөз еді. Төле биді тек қана қазақ халқы емес, өзбек, кырғыз, қарақалпақ, тәжік елдері де дуалы ауызды әулие кісі, бас биіміз деп, оның есімін осы кезге дейін қастерлеп еске алады. Тағы бір мынадай аңыз бар: Жоңғар басқыншылары өрттей қаптап, қазақ жерін таптап, келе жатады. Қамсыз малын бағып отырған ел тым-тырақай босып үдере көшеді. Сонда жалғыз-ақ бір үй түтінін түтетіп отыра береді. Жоңғар қоңтайшысы батырларын жұмсап:- Анау жалғыз үй неғып көшпей отыр, - барып біліп келіңдер! - дейді. Келсе, ол Төле бидің үйі екен. Жоңғар жігіттері өкіреңдеп:- Жұрттың бәрі көшіп кеткенде, сен кімсің, неғып отырсың?!Төле би олардың алдынан шығады:- Жігіттер, сабыр етіндер! Алдымен үлкен кісіге сәлем қайда? - Әдет- дәстүрден бір сүрінген олар сәлем беріседі.- Енді тыңдаңдар, - деп сөз бастайды Төле би - шаңырағыма қарлығаш ұя салып еді. Сол құс қашан сарыауыз балапандарын қанаттандырып өргізіп кеткенше мен еш жаққа көшпеймін. Қарлығаш - қасиетті құс, адам баласының досы. Сендер білесіңдер ме.Ертеде дүние жүзін топан су қаптағанда Нұх пайғамбардын кемесін суға батудан аман алып қалған осы қарлығаш! Адам баласына қастандық жасамақ болған жыланнан да корғап қалған осы қарлығаш! Мен жау келді деп үйімді жығып, оның ұясын бұзып балапандарын шырылдатар жайым жоқ! Сендердің де бала-шағаларыңды улатып-шулатып қырып, қырғын-сүргін қылып жатса, жақсы көресіңдер ме! Бар, хандарыңа осы сөзімді айтып барыңдар!Жоңғар жігіттері барып Төле бидің осы сөзін айтса, Қоңтайшысы:- Ол әулие адам екен, оған тимеңдер, оның төңірегіндегі елін де қозғамаңдар! - депті. Содан былай қарай Төле би "Қарлығаш әулие" атанып кетіпті.Тәуке хан өлген соң орнына оның баласы Болат хан сайланады. Ол "билер кеңесінде" әкесіндей басшылық ете алмайды. Бүкіл халық болып "билер кеңесін" басқаруды, өзге хан, билерге жетекшілік етуді Төле биге жүктеді. Сөйтіп ол ақылшы аға, Төбе би болып белгіленеді. Жауды қалайда тезірек жеңу, сөйтіп қазақ даласына бостандық орнату жолында билігімен бірге әскери басшылықты да өз қолына алады. Қазыбек биді Арка жағына, Жүсіп, Әйтеке билерді алшын, қыпшақтар арасына, Сасбұқа биді қарақалпақ, Көкім биді қырғыз елдеріне жібереді. Өзі Саржан, Есей, Досай, тағы бірқатар билермен Қаратау, Алатау елдерінен қол жинап, мың-мыңдап жасақ құрады. Ол жасақ әскерлерге Абылай, Бөгенбай, Қабанбай, Барақ, Жолбарыс, Малайсары, Сәмен, Тәттібай, Қойкелді, Саңырақ, Тайшық, Құдайназар, Жарықбас сияқты ержүрек атақты батырлар басшылық етеді. Міне, осындай зор дайындық пен ұйымдастырудың нәтижесінде қазақ халқы Жоңғар-ойрат шапқыншылығының быт-шытын шығарып жеңіп шыққан.Бейбіт тыныш жатқан ауылға жоңғарлар шауып, мал-мүлкін тонап, ел- жұртын қиратып кетеді. Жау қорлығынан тоз-тоз болған ел-жұрт таулы жерге қашып, жан сауғалайды. Босқын халық арасында екі қабат жас келіншек бесікті арқалап бара жатады. Қара жолда Төле мен үзеңгі қағысып келе жатқан егде кісі:- Мына бишараның көрпе-жастығын тастап, бос бесікті арқалап келе жатқанын-ай, - дейді.- Баланың бесігі - кең дүниенің есігі! - депті сонда ақылгөй Төле. Жаугершілік ойраны тынышталған бір күндері ел-жұрт малын, бала-шағасын іздестіре бастайды. Жұртта қалып кеткен бір кемпір екі-үш айлық нәрестені тауып алып бауырына басып, көш ізімен жүре береді. Бәрі бір ауылға келіп жетеді. Жап-жалаңаш бөбекті ешқайсысына бермейді. Екеуін ертіп биге келеді.Төле кемпір құшағында шырқырап жылап жатқан баланы әуелі аққұбаша келіншекке береді. Ол нәрестенің бетінен сүйіп, арқасынан қағады. Бірақ бала жылағанын қоймайды. Енді би баланы қара торы келіншекке ұстататады. Бұл келіншек нәрестені бауырына басып, құйрығын шөпілдетіп сүйген кезде бала жылағанын бірден қояды. - Бауырыңның жылуы кетпесін, - дейді би сонда қара торы келіншекке. Жорықтан оралған жігіт Төле үйіне келіп, жол үстінде көрген-білгенін әңгімелеп отырады.- Ауыл іргесіне жақындай бергенде екі-үш жасар баласын мойнына мінгізіп, бір арқа шеңгелді арқалап келе жатқан әйелді кездестірдім. Тікенек үстінде отырған баланы ерге отырғызып, алдыма алайын десем, шешесінің мойнынан айрылмай қойды.Сонда Төле би:- Кірпікшешен баласын арқалап жүріп өсіреді емес пе?- Бұл не дегеніңіз, биеке?- Ананың тікенектей арқасы балаға мамықтай жұмсақ тиеді, - дейді Төле. Жоңғарлармен ақтық айқасқа түскен кырық жігіт ауылға жеңіспен оралады. Екі-үш жыл қолында болған төрт түлік малды шұрқыратып айдап келеді. "Жаудан кайтқан мал олжа" деп халық малды бөлісіп алады. Ауылдың жалбыр шапаны, кен етікті, жалғыз есекті кедейі көп малдың ішінен өз түйесін тани кетеді. Бірақ түйені иемденген кісі оны кедейге бере қоймайды.Кедей Төле биге келіп, түйесінің белгілерін айтады. Оған байлардың жүгін артып, Самарқандқа екі-үш барып кайтқанын да тілге тиек етеді. "Әр сапарымда есекке мініп жетелеп жүрген түйем еді" деп те калады. Би түйені иемденіп жүрген адамға түйені жетектеп кел дейді. Ол түйені тайраңдатып қуып келеді. "Неге жетелеп келмедің" - деген сұрақ қойылған кезде түйенің жетекке жүрмейтінін айтады. Осы уәжден кейін би кедейге - түйені сен жетегіңе алып көрші, - дейді.Кедей есегіне мініп, түйе бұйдасын қолына алады. Сөйтіп ол жалғыз аяқ жолға түсісімен атан түйе артынан бүлкілдеп ере жөнеледі.- Түйе осы жігіттікі, - дейді Төле би калың жұртқа қарап. Бір төре кедей адамға егін ектіріп, ақы төлемей, өзі пайдаланып жүреді. Кедейге бала-шағасын асырау қиын болыпты. Келесі күзде егін жақсы шығып, кедей егінді төреге айтпай жинап алыпты. Төре кедейді ұрып, басын жарыпты. Таяқ жеген кедей Төле биге арыздана барыпты. Төле кедейдің жағдайын естіген болса керек. Төрені шақыртып алып: Таласқандарың кара жер, Қор болмасты ойласаң,Төрем, болдың босқа тер. Мүсәпірдің қақын бер, -Егіншіңмен айтысып, деген соң әлгі төре ұялып, кедейдің ақысын беріп риза қылыпты. Омаш ағашын өгізіне сүйретіп иен далаға шыкқан диқан Төлеге кездесе кетеді. Биден ол тары қандай жерге егілсе мол түсімді болатынын сұрайды. Ана жерге деп би алдындағы кұмдық жерді қамшы сабымен нұқып көрсетеді. Шаруа сол жерге тары тұқымын егеді. Орақ кезінде диқан мол түсімге қарық болып қалады. Қырманы тарыға үйдей боп үйіліп жатқан диқанға Төле келеді. - Құдайдың күні көп пе, әлде менің тарым көп пе? - дейді жалғыз өгізді шаруа дәулетіне мәз болып.- Әрине, сенің тарың көп, - депті сонда Төле.- Тарыны осы жерге егілгенде түсімді болатынын қайдан білдіңіз?- Тары өз жаулары: құрт-құмырысқасы, тышқаны, торғайы көп жерге жақсы шығады - депті Төле би. Қазығүрт тауының баурайында өткен ас-тойдан Түркістанға қайтып келе жатқан Төле би, Есейхан би бастаған бір топ игі жақсылар жолда Қарабас өзенінің бойындағы сазда бие байлап отырған Досай би аулына ат басын бұрады. Аталас, ағайын би, болыстар бірер күн қона жатып, ел жағдайынан біраз әңгіменің басын қайырады. Ел арасындағы кикілжің жанжал, кейбір бозбалалардың жағымсыз мінездерін есіткенде Төле би былайша термелепті: Арғымақ баптап не керек, Жабы қуып жеткен соң,Ағайын-туған не керек, Аңдысып күні өткен соң.Бес күн жалған өтеді, Ажал қуып жеткен соң.Бір төбенің басына тыға салып кеткен соң. "Сөйле, Төле" дейсіздер, Жастар бар ма тыңдайтын?Бұрынғыдай жұрт кайда, Айтатын оны біз қайда?.. Сол жолы Төле би өзінің Тұрсынбай, Құттыбай дейтін батыр жігіттеріне қарап былай депті дейді: - Асып тусаң Керей бол, Үш қазакқа мерей бол.Уақ болсаң Шоға бол, Даулы істе жорға бол.Арғын-Қыпшақ болсаң Алтай бол.Найман-Қоңырат болсаң Матай бол Байұлы болсаң Адай бол,Үйсін болсаң Ботбай бол Бұл алтауы болмасаң,Қалай болсаң солай бол? Ташкенттің Шыршық жағындағы қыстақта бір бай молда тұрады екен. Ол елге жағымсыз, тілемсек, өзі сараң және қарынды болыпты. Сол мінезі үшін ол бірер кездескеде Төле биден сөз естіп ықтап жүреді екен. Төле би түйесін бағып жүрген жігітін бір жақка жұмсап, түйесін өзі қайырып келе жатса, алдынан есек мінген баяғы сараң молда кездесе кетіпті. Ол Төле бидің түйеге мініп, түйесін өзі қайтарып жүргенін мазақ еткісі келеді:- Ау, биеке, түйені өзіңіз бағып жүргеніңіз қалай, түйешіңіз жоқ па еді?- Өз малый өзі баққан ар-намыс болып па!Төле бидің ел қамын ойлап, күн-түн ұйқыдан безіп, жүдеңкіреп жүрген кезі болса керек. Әлгі молда тағы да кекете сөйлепті:- Өзіңіз әбден арықтап, тұралап бітіпсіз ғой.Сонда Төле би оған:- Өлеңді жерде өгіз семіреді,Өлімді жерде молда семіреді, -деген, менің не үшін азып жүргенімді сендей ақымақ қайдан білсін, - деп жөніне жүре беріпті. - Ел басшысы болу, елге жағу қиын, - депті бір әңгімесінде Төле би, - ілгеріде бір ханның дүйім жұртқа атағы шығыпты. Түс-түстан сәлем беріп келушілер жыл бойында таусылмайды екен. Сол хан бір күні той жасайды.- Жұрт не айтар екен? - деп ол жасырын адам қойыпты. Күнде екі-үш ауылдан келіп, той ұзаққа созылады.- Па, мынау байлығын бір көрсетті, күнде той. Тамағы май, жей алмадык, - деп жұрт жақтырмапты.- Не деді ел? - деп хан сұраса. — Хан байлығын көрсетті. Еті семіз, тамағы майлы болып, жей алмадық деді, - дейді тыңшысы.Хан келесі жылы сынамақ болып тағы той жасайды.- Майды азырақ салыңдар, сойыс мал семіз болмасын, - дейді. Ел тағы келеді.- Уай, бұл хан жас күнінде жетім боп өскен кедей еді. Бұл баяғы кембағалдығын танытты, - дейді халық берген етін арықсынып.- Бүл әркімге бірдей жаға алмайсың деген мысал сөз. Бірақ барлық елге бірдей бола алғанға не жетсін. Бар қажыр-қайратты, ақылды соған жұмсау керек, - деп доғарыпты Төле би. Қарасай батыр Төленің әкесі Әлібекке келіп, конады. Екеуі әңгімелесіп отырғанда бес жастағы Төлені көріп, Қарасай маңдайынан сипап, "балам, сен үш жүзге билік айтарсың, мен өліп калармын. Кенже балам Көшекеге нақақтан бір күн дау жабысар, сонда сен арашалап аларсың" депті сәуегей баба.Төле би елу жасқа келіп Карасай айтқандай, елге тұтқа болған кезде Көшекенің ауылының сыртына кырғыздар бір жігітті өлтіріп тастап, күн даулап оны камалап жатыпты. Сонда "атамыз Қарасайдың сізге тапсырған аманаты бар еді" деп шадыраштылар Төле биге шауып барады. Төле би атқа қонып күн-түн демей Шымкенттен келіпті. Күн дауға шыққалы жаткан даугерлерге Көшеке "Құдай алдында мен ақпын" деп айтса сенбепті. Сонда Төле би даушыларға:- Егер Көшекенің осы антын аспаннан оның әкесі Қарасай қайталап айтса тарқайсыздар ма? - дейді. Даугерлер Аслан таудан "Көшеке ақ" деген үн шықса, күн дауды тастап кетеміз, - депті. Төле би:- Олай болса, ертең ертемен ауа тынық кезінде мынау іргелеріндегі тұрған Аспан тауға жиналыңдар. Көшеке де, мен де сонда барамыз, - дейді. Сөйтеді де өзінің қасына еріп жүрген батыр тұлғалы жігітін аруақтарша киіндіріп тау басындағыларға отырғызып қояды да, "Менің балам Көшеке ақ" деп ауық-ауық күңірентіп айқайлатып қояды.- Әне, Қарасай өулие айқайлап арашашы болып тұр, есіттіңдер ме? - десе, ауылдың аңқау шаруалары:- Есіттік, есіттік, ой аруағыңнан айналайын Қарасай баба! - деп дауласуды қойып еліне қайтыпты. Өзі ақын жанды Төле би ақын, жыраулар мен әнші, күйшілерді жақтай да жанай жүрген.Қай елде талантты ақын, өнерпаз бар деп естісе, оған арнайы ат жіберіп алдырыпты. Бірнеше күн олардың жырын, ән- күйін жалықпай тыңдайды. Үстіне шапан жауып, ат мінгізіп, сыйлап аттандыратын болғаны. Ол әсіресе, оңтүстік өңіріне атағы жайылған Жанкел ақынды қасынан тастамайды екен. Жанкел асқан айтыскер, хиссапаз, жүйрік жырау болумен бірге, ас» тапқыр шешен кісі еді.Бір жылы Тале би ер жетіп, азамат болған баласына отау тігіп, үйлендірмек болады да, өзінің ойлас, пікірлес билерін шакырады. Арқадан Қаз дауысты Қазыбек, Атыраудан Әйтеке, Алатаудан Ескелді, Есей, Қаратаудан Досай, тағы сондай бірқатар билер келеді. Кімде кандай жақсы қыз бар деп ақылдасып отырғанда, Қазыбектің бір жақын ағайына өзінің қызын атап, құда болмақ ойын білдіреді. Сөйтсе, ол қыздың жайын Жанкел ақын сырттан біледі екен. Ол дереу, домбырасын шертіп-шертіп жіберіп, жырлай жөнепті: Тобылғының түбінде торғай да бар, Бір жақсы мен бір жаман әрқайда бар.Екі жаман қосылса күнде керіс, Екі жақсы қосылар күн қайда бар?Мұңайтады жігітті малдың азы. Бейнет болар жігітке өмір - сауда,Көлдің сәйкес келмесе коңыр қазы әйел, еркек әр істі дана қылар.1с болар ма, жаманға шарақылар. Қандай еркек ақылды болғанменен бірақ әйел өмірін ада қылар... Жанкелдің осы өлеңінен ол қыздың қандай екенін анғарған Төле би: - Маңдайы тайқыдан, көкірегі қайқыдан, ерні түріктен, аузы бүріктен, көзі көктен, сылтау көптен сақта Құдайым! - депті. Ол кыздың дәл Төле би айтқандай ұсқынсыз екенін көріп жүрген Қаз дауысты Қазыбек бір сөзге келместен Төле бидің көріпкел әулие екеніне тәнті болыпты да:- Сылтауыңыз сұңқардай, қаз бен үйрек дегдардай екен. Бұл сөз осымен бітті, - депті. Төле бидің өзіне аумай тартқан бір ұлы 25 жасында кайтыс болады. Сонау Арқадан өзінің досы Қаз дауысты Қазыбек көңіл айтуға Түркістанға келе жатады. Қазыбектің келе жатқанын естіп, Төле би жылап жатқан ағайындарды тоқтатып таратыпты. Жақын жанкүйер мен қатын, бала, қыздарын да тоқтатып тастайды.- Көптен бері көрмеген жан жолдасым. Қаз дауысты Қазыбек келе жатыр дейді. Берік болындар, сыр алдырмаңдар, - деп Қазықұрттың жайлауында жатқан жылқыдан ту бие алдырады, Бөген-Шаянның сазына ақ үй тіктіріп, Қазыбектің алдынан екі жігітті тостырып, өзі алдынан шығып күтіп алады. Қазыбек жағы құшақтасып көрісіп, көңіл айтады. Төле би іштей қабылдаса да, сыр білдірмей, қайта көңілді сыңай білдіреді. Төле бидің бәйбішесі, өзге бала-шағасы, ағайын-жұрты да жылап-сықтамайды, бәрі жылы шыраймен Қазыбектерді сыйлап күте бастайды. Қазыбек жағы аң-таң, істің аяғын бағайық деген оймен отыра береді. Ал, Төле би болса, сән-салтанат құрғызып, ақын-жыршыға ән-жыр шерткізеді, өздерінің өткен-кеткен өмірлерін еткен билік, төрелігін айтып, екі күндей әңгіме-дүкен құрады. Екі күннен кейін аттанарда Төле би:- Ау, қадірлесім Қазыбек, бұйымтайың болса айт, - депті.Қазыбек:- Жүз көрген дидар ғанибет, ағаға сәлем бермек бізге міндет, - дей келдім, ешбір қалау жоқ, - депті.Төле би: іздеп келер інің бар болса. Бақытың барын содан біл. Аңсап келер ағаң бар болса, Аруағың барын содан біл.Аларды біліп, бермегеннен без, Ел-жұрты қашып, ермегеннен без. Үйіне қонақ қонбағаннан без, Көптің айтқанына болмағаннан без,- деп арғы атасы Жаныстан қалған наркескен қылышты Қазыбектің алдына қойып, бұлғын ішік жауыпты. Жолдастарына асыл шапандар кигізіпті.Сөйтіп, Қазыбектер енді жүрейін деп отырғанда, сырттан "Ой, бауырымдап" бір қауым ел ат қойып кеп қалады. Екі жақ азан-қазан кұшақтасып көрісіп көңіл айтысып жатады. Қазыбектер де олармен қайта көріседі. Енді кәдімгідей көңілдері босап, көздеріне жас алады. Қариялар тоқтам айтып, Құран оқиды. Қазыбек біраз сөйлеп болады да, сөзінің соңын: - Ау, Төке, тұғырдан ұшқансұңқарыңа. Тұмұйық жұтқан тұлпарыңа. Түбін берсін Құдайым!Сіздей қазақ болар ма, Ойламайтын уайым. Қош аман бол, арысым, Тілектес боп тұрайын! - деп түтіндеп аттаныпты, - деседі ел. Атақты Қаз дауысты Қазыбектің Әлімжан деген баласы қайтыс болғанда Төле би бір топ адамдарымен барып көңіл айтады. Сонда: -О, Қаз дауысты Қазыбагім!Қылыштың сабы кетіп, қабы қалды,Кім білген бұл ғұмырдың азы-көбін, Бедеудің жаны кетіп, жалы қалды. Батырдың ары кетіп, малы қалды. Өзі беріп ұлыңды өзі алды, Халықтың нәрі кетіп, сәні қалды. Бұл пенде бір Аллаға не Уа, Қазыбегім, нар көтермес қылады? -жұмыс болды...деп термелей сөйлеп, жұртты егілтіпті. Басын көтермей жатып қалған Қазыбек:- Е, е, қадірлі Теке, құдайға да, халқыма да ризамын. Әлімжаным туғанда Орта жүздің елі ғана құтты болсын айтып еді. Енді ол қайтыс болғанда үш жүздің баласы келіп қалып айтып жатыр. Бұған да шүкіршілік! - деп кеудесін көтеріпті. Аққоян жылы кар калың түсіп, көктем созылыңқырап шығыпты. Алшын аулы қыстан жұтап, ашаршылыққа ұшырапты. Күйзелген ел тоқшылық жаққа ауа көшпек болғанда, Әйтеке би оларға токтам салыпты.- Қоныс аударып, бекерге боспаңдар, одандағы Төле би еліне оншақты кісіні астық әкелуге жіберейік, - деп, өзінің баласын бас етіп ауыл адамдарын аттандырыпты. Төле би бұл кезде Ташкентті билеп тұр екен. Келген ағайындарды қарсы алып, тойындырыпты. Көлігі көтергенше астық жинап, өзін сыйлас биіне селемдемеге алты кап бидай, бір жылқы сойыс беріпті. Төле би алшын жігіттеріне біраз әңгіме, аталы сөз айтыпты. "Ал, жолдарың болсын, елдеріңе, Әйтекеңе сәлем айтыңдар" десе, Әйтекенің баласы отырған орнынан қозғала қоймапты. Төле би:- Е, е, балам, жайша тоқталдың ба? - деп сұрапты.Сонда ол:- Әлгінде айтқан аталы өсиетіңіздің аяғын біліп кетсем деп, соған қарап отырмын, - депті.- Пәлі, балам, сөздің қадірін білетін есті бала екенсің, енді ол әңгіменің мәнісін таратып берейін. Жігіт адамға басты кесір - еріншектік, ортаншы кесір - ұйқышылдық, кенже кесір - кежірлік, тілазарлық. Осы үш кесір,әдет бір адамда болса, ол адам өмір бойы оңбайды, - депті. Ошақты елінің бір батыры барымта кезінде Мамай Жәдігер аулының Құлназар деген жігітін өлтіріп, күн дауы басталады. Ақбура атасынан шыққан Бөрібай ақын сол оқиғаны былай жырлапты.Ошақты Құлназарға құн бермексің, Түлымды қыз бермексің,, айдарлы ұл бермексің,Алты атаң, алпыс жылқы пұл бермексің, Құлназар келіп елді ауылыңа ішім оттай күйеді баурыма.Алты атаң, алпыс жылқы пүл бермесең Егерде пүл бермесең, қүн бермесең,бермесең - Есекем таңба басар сауырыңа.Акынның Есекем деп отырғаны Есенбай, Есмамбет батырлар екен. Ошақты кісілері бұл сөзді құл атына қыстырмайды. Жыл артынан жыл жылжып өте беріпті. Сол құнды даулап 14 жасар Едіге атқа қоныпты. Оған жүз кісі еріпті. Олар Шу өзеніне жетіпті. Ошақты оларды қарсы алып, он кісіге бір үйден жүз кісіге он үй тігіпті. Ошақтылар Түркістаннан Төле би атасын алдыртыпты. Кіші жүз елінен басты-басты адамдарын ертіп Әйтеке би, Арқа жағынан атақты адамдарын ертіп Қаз дауысты Қазыбек би барыпты. Оларға да үй тігіліпті. Қымыз сапырылыпты, мал сойылыпты. Ас-судан кейін бәрі кешкі намазға тұрыпты. Қона жатыпты. Азанғы шай үстінде ауыл ағасы Төле би - Әділ бидің елін дау араламайды, әділ патшаньщ елін жау араламайды дегендей, бұл ел тыныш еді. Әзір ешкімге тиісе қойған жоқ еді. Ал ағайын алыстан ат сабылтып, тұс-тұстан кеп қалған екенсіңдер, не сөздерің бар. Айта отырындар? - деп сөз бастапты. Мамайдың бір ақыны осыдан он жыл бұрын айтқан Бөрібай ақынның елге тарап кеткен әлгі аяғын айтып салады. Осы кезде Төле би сөздің аржағын айтқызбастан отырған көшпілікке былай депті: - Бәрі түсінікті. Сөзді соза бермей, түйініне келейік. Алты атасын аркалап жүрген кім бар? Жеті атасын жетелеп жүрген кім бар? 'Алмасың болса мойным бар, асылың болса қойным бар. Бұл даудың кесімі осы болса қайтеді, ағайын!Аға бидің бұл шешімін бәрінен бұрын түсіне қойған Едіге бала:- О, қадірлі ата! Білек кімдікі болса, киіз сонікі ауыз кімдікі болса, сөз соныкі. Айтылған сөз - атылған ок, ол қайтып келмейді. Жарлық өзіңізден болды, енді жабық та өзіңізден болсын депті.Отырған игі жақсылар ата би мен бала бидің де, оған қосып аларымыз жоқ десіпті. Ертеңіне ошақты елі алты атан бастатып, жасауымен Мамай Жәдігер ауылына бір қыз ұзатыпты. Сол қыз он жылдан бері ала көз боп жүрген екі ел арасына дәнекер болыпты, өзара достасып, қарым-қатынас жасап кетіпті Әсте, "Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ" деген мақал Төле би сияқты ешкімге бұра тартпай, қара қылды қақ жара әділ сөйлейтін азаматтарға бағышталса керек. Өрбір дау-шар, екі ел арасындағы бітім- келісімді шешерде Төле би бір ауыл, бір ру емес, халықаралық, мемлекеттік мүдде қамын ойлай білген ірі түлға боп саналады. Бұған Төле бидің көптеген қызметі, кесімді әділ билігі дәлел. Бір мысал: 1743 жылы Төле би Түркістан өлкесінде бас би боп тұрғанда, оған Ресей патшалығының елшісі К. Миллер келіп жолығады. Миллер осыдан 4 жыл бүрын Әулиеата мен Түркістан шаһары арасында керуенін бастап келе жатқанда жолда Қойкелді батыр жасағы кездесіп, оларды тонап кеткенін баян етеді. Бір жағынан жоңғарлар, екінші жағынан қоқандар қазақ даласына көз тігіп, анталап тұрғанда, Ресей патшалығымен келісімге келіп, бірлесе күш косу қажеттігін сезінген Төле би ол дауды Ресей елшісі К. Миллердің пайдасына шешуді ойлайды. Сөйтеді де, өзінің туысы Қойкелді батырды шақыртып, билік мәжілісіне салады. Бұл мәжіліске К. Миллер, Жәнібек батыр, Қаз дауысты Қазыбек би, Түркістан шаһарын билеп тұрған Сейітхан, Ташкент бегі Қоқым би, Қарақалпақ биі Сасық би, Барақ Сұлтан т.б. беделді кісілер қатысады. Қандай дау болса да, айтыс тартыссыз шешілмейтіні белгілі. Бұл жолы да солай болады. Бір билер Қойкелді батырды жақтап сөйлейді. Енді бірі Миллердің талабын орынды деп табады. Сонда Төле би ортадан мынадай кесім шығарады.- Мен ел қамы үшін өз қолымды өзім кескелі отырмын. Қойкелді батыр бәріңнен маған жақын, жақын екен деп оны өзіме тартқам жоқ, Миллер мырза алыс, алыс екен деп көкірегінен итергем жок. Алдымен бір ауылдың емес, бүкіл халық қамын ойлайық. Жұртым-ау, мына жақтан жоңғарлар шабуылдап, мына жақтан Қоқандар қоқаңдап, ен даламызға көз тігіп отырғанда, бізге қол ұшын беретін дос керек емес пе? Осы мақсатпен біз орыс патшалығымен келісім-шарт жасастық қой. Сондықтан досыңа қимасыңды бер демекші, Миллер мырзаны ырза етейік. Қойкелді батыр екі мың жылқы төлеп орыс керуенініц шығынын төлесін. Тәйірі, мал деген қолдың кірі емес пе? Азар болса, қазақтың бір байының жылқысы кетердағы. Кейін ел болып оның орнын толтырармыз.Төле бидің осы билігіне бәрі тұрыпты. Қойкелді батыр да мойындапты. Әбілқайыр ханның бірқатар жүргізген саясатын, әсіресе Ресей патшалығына бар ықыласымен беріліп, соларға кең жол ашқан әрекеттерін Төле би қаламай оған карсы болады. 1748 жылы Әбілқайыр хан Төле би жіберген Барақ сұлтанды қабылдамайды, содан екеуінің арасы шиеленісе түседі. Сол жылы Әбілқайыр хан қайтыс болады. Әбілқайырдың Ералы деген баласы әкесінің құнын даулап Төле биге барады. Төле би өздері құрастырған "Жеті жарғы" заңына сүйеніп, хан өліміне жеті құн төлеуді бұйырады. Билік орындалады. Әбілқайырдың кекшіл балалары оның үстіне әкесін өлтіруге қатысқан Сырымбет батырды қапысын тауып өлтіреді. Онымен тынбай Барақ сұлтанды жауапқа тартуды сұранып, Төле биге тағы да жүгінеді. Төле би бұл билікке қатысу үшін Әйтеке би, Есейхан би, Жалған би, Досай би, Қаба би, Қарабек би тағы бірқатар хан, бектерді шақырып, сот жүргізеді. Бұл тартыстары біразға созылады. Ақырында Төле бидің корытынды билігі бойынша Әбілқайыр балаларының шағымы негізсіз, ағайын арасындағы алауыздық, бас араздық деп тауып, Барақ сұлтанның басын даудан арашалап алады.Бір Барақ сұлтан емес, Төле би - ұлы жүздің бас биі боп тұрғанда талай батыр, би, сұлтандарға ара түсіп, оларға қамқор болған. Сөйтіп оларды ел қорғау жұмысына жұмылдырған, батырлыққа, әділдікке, ел бірлігін сақтауға тәрбиелеген. Балқаштан Сарысуға дейінгі аралық - Түркістан, Сайрам, Ташкент калалары жау қолында қалады. Жау жағадан, бері етектен алған осындай алмағайып қиын шақта Төле би қайткенде өз ұлысын аман сақтап калу жолын ойлайды. Қойкелді, Бөлек, Тайлақ, Саңырақ секілді өз маңындағы батырлардың басқыншыларға қарсы күрестерін бағыттап отырады. Жауға қарсы қол бастауға қабілеті бар батыр ұландарды бауырына тартады. Олардың қатарында күш асқаннан сасып, бас сауғалап келген хан тұқымдары да, ақылы мен батырлығы сай түсіп, қарадан қара үзіп шыққан ханға бергісіз ержүрек ел ұландары да болған. Әйгілі Абылай батырдың Төле бидің қолында бой тасалап, тәрбие алуында осындай мән бар еді.Жау соққысынан ие жия алмаған қазақтардың бір тобы Бұқара мен Самарқанға, бір тобы Шыршық өзеніне асты, бір тобы Сауран айналып, Хиуаға ауды. "Ақтабан пгұбырынды, Алқакөл сұлама", "Сауран айналған", "Қайың сауған" деген атаулар қазақ халқының тарихи тағдырындағы осындай ең бір ауыр, трагедиялы кезеңнің шындығынан туған.Босқан, болдырған халық Орта Азия хандықтары тарапынан да қысым көреді: Бұлай барсаң Қоқан бар,Коқаңдаған әкең бар.Бұлай барсаң қалмақ бар,Күшіңді ептеп алмақ бар... - деген өлең жолдары қазақтардың ауыр жағдайынан басар жер, барар тау таппай қиналған, ширыққан шағынан хабар береді. Тұйықтан шығар жол іздеген ел басындағы қолында билігі бар азаматтар орыс патшасынан қолдау күтеді.Осындай қиын шақта Төле би 1733 жылы орыс патшасына хат жазып, өз ұлысы ғана емес, тұтас ел болып оның қол астына енуге даярлығын білдіреді. Хатта Қодар би, Сатай батыр, Ханкелді батыр, Бөлек батырмен қатар Төле би Құлеке батырдың да атын атайды. Сонымен бірге Төле би Бөлек батырды жоңғар қоңтайшысына елшілікке жібергенін жасырады.Аталған құжат Төле бидің сыртқы да, ішікі де саясатқа батыл, белсенді араласа бастағанын көрсетеді. Осыдан бастап Төле би сыртқы саяси қызметін өле-өлгенше саябырсытқан емес. 1734 жылы Анна Ионановна Төле бидің хатына жауап қайтарып, онда Ұлы жүз қазақтарын қамқорлығына алғаны туралы жазады..." Жасы тоқсан үшке келгенде Төле би баба төсек тартып жатып қалады. Өздерінің ақылгөй, батагөй қадірлі би атасын құрметтеп келіп оның көңілін сұрап қайтып жатады. Бір күні Шу, Жаңыл ақын барады. Жан аға, сұрамаппын аманыңды-ай, Естіп тұра алмадым хабарыңды-ай.Жатырсың шөккен нардай енді көлбеп, Тоздырдың қарсы жауды табаныңда-ай.Төле би ер Қазыбек, тілді Әйтеке, Асқартау - Қазықұрттай биік еді.деп мұңайып көзіне жас алғанда, Төле би бір жамбасынан аунап жатып - Қарағым Жаңыл, жүрген жолың даңғыл, ақыретің адал болсын!- деп ризашылығын білдіріпті.Сол жолы Жаңыл ақын Төле би атасының қасында көңілін аулап өлең жыр айтады. Аулына қайтарында сұрақ қояды: Көргелі келдік сізді біз.Жалпарынан дүниені,Әбден басып жүрдіңіз.Сізсіз шылбыр бермеді,Түгел қазақ еліңіз. Жаңыл осылай дегенде, Төле би басын көтеріп:- Жаңыл қалқам, баласың-ау, армансыз адам болушы ма едің: арманы біреу, екеу болса, менің арманым екеу, төртеу, тайын; мен қазақ, қырғыздың бір туғандай кезінде туылып, бөліне бастаған тұсында дүниеден кетіп барамын. Осы менің алдағы күндері халқымның күні қандай болмақ деп армандап кеттім. Төле бабамыз өзінен кейінгі би, шешендерге талай тәрбиелеген ара би ұстаз боп өткен. Ол талай жас билерге бата берер батагөй ел ағасы болған екен. Бұған Тайкелтір шешеннің тала баулығанын дәлел етсек те жеткілікті.Тайкелтір шешен жас кезінде жоғалған бір тайлағын іздеп кездейсоқ Төле бидің үйіне тап болады.- Ассалаумағалейкум!- Уағалейкумассалам! Сен кімнің баласысың?- Айдаболдың баласымын. - Балам, атың кім?- Тайкелтір,- Әкең саған болмас ат қойғаны қалай?- Тақсыр, әкем мен жақсы болсам, ата-бабаға атақ-абырой ат келтірсін, жаман болсам, тай келтірсін деп қойған болар.Төле би он екі жастағы баладан мұндай жауап күтпеген еді. Баланың тайсалмай жауап беріп тұрғанын ұнатып, қалың қабағын көтеріп тесіле қарапты.- Балам, жәй ел қыдырып шықтың ба? Бел сыдырып шықтың ба?- Бір тайлағым ауа жайылып желдеп кетіпті, соны іздеп Шу бойындағы қалың елді сүзіп келемін.- Балам, тайлағың табылар. Құдай айдап, ойда жоқ жерде біздің үйге кез болдың. Осында қонып, әкеңнің сыбағасын жеп кет. Әкең досым еді, ол Шудың аяғын, мен Шудың басын жайлап жатушы ек. Көптен қатыса алмай жүрміз. Әке, шешең аман ба?- Шүкір, ата, сіз үйғарсаңыз қонайын, - дейді бала.- Бәйбіше, Тайкелтірге қымыз құй, күн ыстық, шөлдеп келген шығар, - дейді Төле жанындағы жұбайына бұрылып.Бәйбішесі қымызын сапырып, алдын Төлеге ұсынып, екінші тостағанды балаға бергізеді, одан соң қымыз төрде жағалай отырған ақсақалдарға беріледі.Төле бидің сөзін ұйып тыңдап отырған шалдарға, оның осы бір балаға сонша ілтипат көрсеткені, адам тіл қата алмайтын Төлеге баланың тақылдап жауап беруі оларға шаншудай тиіпті. Бірақ Төледен батып ешкім ештеңе айта алмайды.Қымыз ішіліп, дастарқан жиналған соң қонақтарды күтіп жүрген орта бойлы дембелше жігіт бір сарбасты босағадан көлденеңдетіп "бата беріңіздер" дегенде, төрде күнімен қымыз алып отырған ақсақалдар ыңғайланып қолдарын көтере береді. Қонақ бала батаға кол көтермейді.- Балам, неге колыңды жаймайсың?- Мен бұл қойдың батасына қол көтермеймін, - дейді Тайкелтір байыппен. Шалдар "неге, неге" десіп қалады, Тайкелтір күле сөйлеп былай жауап береді.- Қой сіздерге арналса, баталарыңызды беріп сойғыза беріңіздер. Ал егер матан арнап әкелінген мал болса, батасын өзім беремін. Бірақ әлгінде Төле атамның "әкеңнің сыбағасын жеп кет" деген сөзі бар еді, мен бұл койдың кімнің сыбағасы екенін түсінбей отырмын.Төрде отырған қаба сақал қара шал не айтарын білмей сасқалақтап біресе Төлеге, біресе жанындағыларға жалтақтай карай береді.- Өзің бір тақылдаған пәле екенсің!- Ата, мен пәле емес, баламын.Бағанадан үндемей сөз сарынын байқап отырған Төле Тайкелтірдің мына сөзінен амалсыз тосылады.- Иә, Тайкелтір балам дұрыс айтады, әкесінің сыбағасын жеп кет дегенім рас. Айдаболдың осы дастарқаннан жылда жеп жүргені тоқты торым емес, қыстату бие, жазда - құлын, тай болатын. Бар! Қойды қоя бер де, жылқыдан бір құлын алып кел!.. Тоғыз жасар Жетес тоқсандағы Төле биге сәлем бере барыпты: сонда Төле би былай деген екен:- Бата - басқа, қына - тасқа, ақыл - жасқа, не қалайсың, балам? - депті.Сонда Жетес бала: - О, қасиетті, баба! - Ат берсеңіз өліп қалады, тон берсеңіз тозып қалады. Ат, тонға бергісіз өлмейтін, өшпейтін, өмірі естен кетпейтін бір өсиет айтсаңыз соған ризамын, - депті. Онда колыңды жай, балам, - деп Төле би: - Бір үйдің баласы болма, Көп үйдің санасы бол! Бір елдің атасы болма, Бар елдің данасы бол! Бір тонның жағасы болма, Көп көлдың ағасы бол! Ақты ақ деп бағала, аумин, Қараны карала Өзегің талса өзен бойын жағала, Басыңа іс түссе көпшілікті шағала.Өзіңе-өзің кәміл бол. . - Халқыңа әділ бол,Жауыңа катал бол! Досыңа адал бол! – аумин, деп бата беріпті. Өзінің саналы өмірінде Төле би бабамыз шындық, әділдік жолында қыруар қызмет атқарады. Сөйтіп, ол халқының бірлігі, тірлігі, тұрмысы, салт-сана дәстүрі үшін бүкіл ғұмырын арнады. Сол үшін де туған елі оны төбесіне көтеріп, кұрметтейді, шешімі мүлтіксіз жүзеге асып жатты. "Төбе би", "Әулие ата", "Қарлығаш өулие" деп атап кетті."Шындық шыңыраудан да алып шығады" демекші, Төле бидің саладағы бір әділ билігі жөнінде өзінің бір ұрпағы зерттеуші М.Қалдыбаев "Алматы ақшамы" газетінде (16 қаңтар, 1991) былайша баяндайды:"...Төле бидің ұлдарының бірі Жолан кең даламен жатып, киімдері жыртық-жыртық мүсәпір қарт кісіге: сақалы ұйпа-тұйпа, жағы суалып, көздері қызарып кеткен:- Ассалаумағалайкүм, ата жол болсың!- Әлей болсын, шырағым. Мен де бір мүсәпір едім, сініп, бүгілген белін қолымен ұстап жерге отыра кетті.Жолына түсіп қасына келді.- Ата, күн ыстық, жүріңіз, анау жиденің түбіне бара ғынан демей берді.- Қарағым-ай, өзің қандай мейірбан бала едің, көп сол жиденің түбінен көрдім ғой.Карт егіле жылап, екі қолымен басын ұстап, отырып қалды.Жолан ер үстіндегі қоржынын алып, торсықтағы қымызын ішіп, шөлін басып, үһ деп демін алған қарт жиде саясына өткен жайды баяндады:- Қарағым, балам, "өлмегенге өлі балық жолығады" жолыққаның жақсы болды, не істерімді білмей, есім шығып отыр едім. Өзім тақыр кедеймін. Бала-шағам көп. Көрші ауылда ұзатылған қызым бар. Үйде азығымыз таусылып, сол қызыма барып едім.- Бала-шағам аш, ептеп-септеп азық бер, дедім. - Жарайды, - деп күйеу бала мен қызым аздаған азық-түлік, киім-кешек тауып берді. Жаяу барған едім, жаяу қайттым. Қоржынымды ана-мұныға толтырып, иығыма асып, осы жерге азар деп жеткен едім. Мына жалғыз түп жиденің түбінде құр кұдық бар екен. Осында қондым. Қайғырып жатып, қалғып кетіппін. Біреу бассалып, тұншықтырып, катты соққылай бастады. Есімді жисам, қоржын жоқ. Жылап-жылап: - Енді қайттім? Үйдегі аш, жалаңаш балаларыма қалай көрінем? Қызыма қайта барғаныммен, сыры мәлім, соңғы азығын аузынан жырып бергенін білем. Әбден масқара болдым-ау, айдалада ұйықтап нем бар еді? - деп қайғырып отырмын, балам.-Ата, саспаңыз, бекер босқа жасып, жыламаңыз. Жасыңызды тыйыңыз. Бүл төңіректе біздің ауылдан басқа ауыл жоқ. Екеуміз мына атқа мінгеселік.Ерге қартты отырғызып, өзі артына мінгесіп, ауылына келді. Ақ сақалы омырауын жапқан атжақты, қыр мұрынды, кең жауырынды, өткір жанарлы Төле би бар жайды ұйып тыңдап:- Жарайды, қариям, қазір жұртты тегіс жинап хабарлаймын, - дейді.Көп кешікпей ел жиналып, әділ бидің үкімін күтті.Төле би орнынан тұрып, халық алдына келіп:- Оу, жұртым, түгел жиналдыңдар ма? Бір кісі келмей қалмасын, - деді.- Бәрі жиналды, биеке, - деп жұрт шулады. "Не болып қалды екен? Би бізді неге шақырды?" - деп бәрі аң-таң.Төле би кедей, мүсәпір қартты алқақотан отырған жұрттың алдына шығарып:- Иә, мүсөпір, сенің нең жоғалды? - деді.Менің аш балаларыма әкеле жатқан азығымды, киім-кешегімді біреу құр құдықтың жанындағы жалғыз жиденің түбінде ұйықтап жатқан жерімнен ұрып-соғып, тартып ап кетті.Жұрт тым-тырыс. Бәрі мұңайып, төмен қарап, үнсіз отыр.- Уа, халқым, - деді Төле би. - Мына кедейді жылатпа. Сорлының киімі мен азығын бер. Бермесіңе шындық қоймайды. Біреуің ұсталасың. Ұсынған мойынды қылыш кеспейді деген, алғаным рас еді деп мойында.Ешкім үндемеді:- Жоқ табылғанша бір адамды босатпаймын. Бұл жерден бірде бірің кетпейсің.Жүрт іштен тынып отыр. Ешқайсысында үн жоқ. Күн батуға таяды.- Ойпырым-ай, иттің баласы-ай, қайсысы алды екен? Алған соң шынын айтпай ма? Жұртты босқа иіріп қойғаны несі? Малымыз, үй-жайымыз қараусыз қалды-ау, - деген секілді күңкіл шықты. Бірін-бірі түртіп, тілсіз ыммен сырласып жатқандар да баршылық."Мен алып едім" деген жауап болмаған соң, Төле би мүсәпір қартқа қарап:- Сізді алғаш құр құдықтағы жалғыз жиденің түбінде тонады ғой. Қазір сол құдыққа жаяу барыңыз. Кімнің алғанын сол кұдық пен жалғыз түп жиденің өзі айтады. Оларда тіл жоқ емес, бар, - деді. Мүсәпір қарт топтан бөлініп, жаяу ұзай берді.- Сіз барып келгеніңізше ешкімді үйіне қайтармаймын. Егер кететін адам табылса, жоғалған мүлкіңізді сол адамға төлетемін.Жұрт бір-біріне қарап:- Ол құдық пен жидеге қанша уақытта барып келе алады, ол қай жерде екен? Жаяу қашан келеді? Білетіндер бар ма? - десті күңкілдеп. Көп ішінде отырған мүсәпір қарттың киімі мен азығын ұрлап алған адам байқамастан:- Ой, ол жиде мен құдыққа барып келгенше таң атады. Ұзақ жер ғой, - деп қалды. Кімнің аузынан қандай сөз шығады деп аңдып отырған Төле бидің жігіттері шап беріп ұстап, әлгіге:- Тұр орныңнан! Мына жұртқа жауап бер! - деді. - Ұзақ жер ғой деп сен біліп айтып тұрсың. Оның мүлкін сенен басқа ешкім алған жоқ.Төле би халықты үйлеріне қайтарып, кос атты қуғыншы жұмсап, кедей қартты алдыртты. Ұрыға:- Бер мынаның мүлкін! - деді бұйырып.- Алғаным жоқ!- Қазір мынаны дарға асыңдар!Екі жігіт білегінен ұстап сүйрей жөнелгенде:- Ататай, алып едім, жанымды киыңыз, өлтіре көрмеңіз! – деп жалынды.- Алған заттарымның бәрін қайтарайын.- Ой, жазған, халықты кинамай-ақ бірден мойындамайсың ба?Шындық айтқызбай коя ма? - деді Төле би суық жымиып. – Саған берер жазам бар.- Ататай, өтінемін, жанымды киыңызшы?- Саған жазам, бұдан былай ұрлық істемеймін деген уәдеңді бер.-Мақұл ата.Енді ұрлық істесем дарға асылайын...”Міне, осылай Төле бидің алдынан ешбір айыпкер,күнәкар қашып құтылмаған.Қайсысы болса да оның алдында кінасын мойындаған.Сөйтіп тура ақ жолға түскен.Ел қатарына қосылып адал еңбек еткен. Төле бидің даналығы, шешендік тапқыр сөздері, мақал-мәтел, нақылдары ел арасына мол таралған. Төле бидің өмірі, ел басқарудағы қызметі, ол айтып кеткен билік сөздер жөнінде кезінде Шоқан Уәлиханов, Россияның А. Левшин, Г. Потанин, А. Диваев және совет дәуірінде Б. Адамбаев, Ә. Мәметова, М. Қалдыбаев және осы еңбектің авторы, т.б. фольклоршы, тарихшылар да жинастырып, зерттеген. Қазақстанның мемлекеттік архиві мен Ғылым академиясындағы қолжазбалар қорында ел арасынан жинақталған мате- риалдар да баршылық. Халық аузында хатқа түспеген, жинала қоймаған Төле би мұралары әлі де аз емес. Оларды мұқият жинастырып, зерттеу, кітап етіп халықтың өзіне қайта ұсыну болашақ міндетіміз. ### Ескерткіштер Төле би Шымкент, Түркістан және Ташкент қалаларында көпшілік пайдаланатын ғимараттар салу ісіне белсене араласқан. Төле би халық арасында “Қарлығаш әулие”, “Қарлығаш би” деген атпен танымал. Оның бұлай аталуы жайлы да аңыз сақталған. Төле би Ташкенттегі Шайқантәуір зиратына жерленген. Қабірі Бабырдың нағашы атасы Жүніс хан мазарының қасында. Төле би қабіріне кесене салынған. Ғибратты ғұмыр кешкен бидің жарқын бейнесіне көптеген ақын мен жыраулар оралып, оның даналығын шығармаларына арқау етіп отырды. Өткен дәуірлерде А.Левшин, П.Маковецкий, Л.Баллюзек секілді, т.б. орыс зерттеушілері өз еңбектерінде Төле би есіміне ілтипат білдіріп, құрмет тұта атап өтті. Әр кезде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Шәкерім Құдайбердіұлы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Б.Адамбаев, Н.Төреқұлов, т.б. Төле биге байланысты әр тараптағы зерттеулері мен ой-қорытындыларын жариялады. Жамбыл облысында Төле би есімімен аталатын елді мекен бар. Түркістан облысында бір ауданға Төле би есімі берілген. Жамбыл, Түркістан облысында және Астана қаласында Төле биге ескерткіш қойылған. Алматыда, Шымкентте және бірқатар елді мекендерде Төле би есімімен аталатын көшелер бар. ## Дереккөздер ## Тағы қараңыз * Қазыбек би * Әйтеке би
БТА Банкі — Қазақстандағы екінші деңгейдегі ірі коммерциялық банк. БТА Банкі, АҚ (бұрынғы атауы «ТұранӘлем Банкі» АҚ (ТӘБ) 2008 жылдың бірінші тоқсанында ребрендинг нәтижесінде жаңа атауға ие болды) — Қазақстанның жүйе құрушы банкі, ТМД елдеріндегі банк желісін құрушы болып табылады. БТА Банкі — бүгінде нарықтың барлық саласына қатысушы, жетекші қаржылық топқа айналды: корпоративтік және жеке тұлғалар бизнесі, сауданы қаржыландыру, қор рыногы, несиелендіру, шағын және орта бизнесті дамыту, лизинг, ипотека, зейнетақы қоры және т.б көптеген қызмет түрлерін қамтиды. БТА Банкінің қазіргі таңда Қазақстан бойынша 22 филиал, 274 бөлімшесі мен Украинада (Киев), Ресейде, БАӘ-де (Дубаи) және Қытайда (Шанхай) халықаралық өкілдіктері бар, және банкінің желісі Ресейге, Украинаға, Беларусь еліне, Қырғызстанға, Арменияға, Грузияға, Қазақстан мен Түркияға тарайды. БТА Банкі негізі қаланған уақыттан бері бірнеше марапаттарға ие болды. 2005 жылы аса беделді «Euromoney» журналының мәлімдеуі бойынша «ТМД-дағы үздік банк» және «Орта Азиядағы үздік банк» деген жоғары мәртебені иеленді. Британдық «The Banker» журналының «Шығыс Еуропадағы шағын банктер арасындағы ең үздігі» мәртебесіне ие болды. БТА Банкінің марапаттарын банкінің ресми сайтында көре аласыз.[1](қолжетпейтін сілтеме) 2009 жылы Қазақстан билігі БТА банкті мемлекет қарауына алып, банктің бұрынғы (2005-2009 жылдардағы) иесі Мұхтар Әблязовқа халықаралық іздеу жариялаған еді. Банктің Қазақстан, Ресей, Украина, Қырғызстандағы кейбір басшыларына байланысты қылмыстық іс қозғалып, «ірі көлемде банк қаржысын ұрлады» деген айыптар тағылған. БТА одан кейін «заңсыз әкетілген активтерді қайтару» науқанын бастаған. ## Тарихы Банктің тарихы 1925 жылы 15 қазанда Өнеркәсіптік банктің Қазақстан аумағындағы бөлімшесі ретінде құрылған күнінен басталады. Кейін бөлімше түрліше атпен қайта құрылып отырды: 1932 жылдан КСРО Құрылыс пен электр шаруашылығын қаржыландыру банкінің Қазақ өлкелік кеңсесі, 1949 жылдан КСРО Өнеркәсіптік банктің, кейін КСРО Құрылыс банкінің Қазақ өлкелік кеңсесі, 1987 жылдан КСРО Өнеркәсіптік-құрылыс банкі Қазақ респ. банкі деп аталды, 1991 жылы 4 наурызда Қазақ республикасы “Тұранбанк” мемлекеттік коммерция өнеркәсіптік-құрылыс банкі, осы жылдың 24 шілдесінде “Тұранбанк” Қазақ акционерлік банкі болып өзгертілді. КСРО Сыртэкономбанктің 1990 жылы құрылған Қазақ республика банкі 1992 жылы “ALEM BANK KАZAKHSTAN” Қазақстан Республикасының Сыртқы экономика қызмет банкі деп қайта аталды. Бұл акционерлік банк бірқатар жылдар бойына ҚР Үкіметінің мемлекет кепілдігімен шетелден несие тарту жөніндегі агенттігі болды. 1997 жылы15 қаңтарда “Тұранбанк” пен “Қазақстан Әлембанк” қосылып, “Тұранәлембанк” ЖАҚ болып қайта құрылды. 1998 жылы 1 қазаннан ААҚ, 2003 жылдан АҚ. Банктің жоғары органы – акционерлер жиналысы, атқарушы органы – басқарма. Тұранәлембанк Қазақстанда екінші деңгейдегі банктердің арасында активтері мен меншікті капиталының көлемі бойынша жетекші орында. Ол Қазақстанның жүйе құраушы банкіне және ТМД елдерінде банк желісін құру жөніндегі көшбасшысына айналып отыр. Оның активі 9,2 млрд. АҚШ доллары, меншікті капиталы 1,6 млрд. доллардан асады. Тұранәлембанк нарықтың барлық буындарына: корпоративтік және бөлшек сауда бизнесіне, сауданы қаржыландыруға, қор нарығына, шағын және орта бизнесті несиелендіруге және дамытуға, лизингіге, ипотекаға, зейнетақы қорына, басқа да көптеген шараларға қатысады. Оның 750 мыңға жуық клиенті бар. Қазақстан бойынша 22 бөлімшесі, 193 есептесу-кассалық бөлімі жұмыс істейді. ТМД елдерінде және алыс шетелдерде, бірқатар халықараралық өкілдіктері бар. Тұранәлембанк қызметінің стратегиялық бағыты – банк көрсететін қызметтің географиясын әртараптандыру, ТМД елдері мен алыс шетелдер экономикасының түрлі секторларына қатысу ауқымын кеңейту, сондай-ақ банк өнімдерінің түр-түрін дамыту, несие беру және сауданы қаржыландыру, тұрақты да серпінді түрде өсуге ұмтылу. Банк акционерлерінің құрамына EBRD (Еуропа жаңғыру және даму банкі), RZB (Райффайзен Централ Банк), ҚFC (Халықаралық қаржы корпорациясы), FMO (Голандия даму банкі) сияқты әлемнің аса ірі халықаралық қаржы институттары кіреді. Тұранәлембанк Қазақстан қор биржасында (KASE) АҚШ доллары бойынша маркет-мейкер мәртебесіне ие болып отыр. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Ресми сайт адресі бта.қаз
Тұран — Түркістан өлкесінің көне атауы. Ежелгі дәуірден жеткен мәліметтер бұл өңірде "тур" деп аталатын көшпелі тайпа мекен еткенін көрсетеді. “Авестада”, Фердоусидің “Шахнамасында” Иран мен Тұран елінің өзара қарым-қатынасы жайлы көптеген мәліметтер бар. Тұранда түркі халықтардың арғы тегінен сыр шертетін “Алып Ер Тоңа” атты дастан дүниеге келген. 6-ғасырдан бастап Тұран сөзі – түріктер мекендейтін жер, елдің атауы деген ұғымды білдіреді. ## Дереккөздер
Тұрар Рысқұлов ауылы (1993 ж. дейін – Ванновка) — Түркістан облысы Түлкібас ауданы мен Майлыкент ауылдық округі орталығы . ## Географиялық орны Облыс орталығы – Түркістан қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 222 км, Шымкент қаласынан 98 км-дей солтүстік-шығыс бағытта орналасқан. ## Халқы ## Тарихы Тарихқа көз жүгіртсек, ауыл іргетасы 1891 жылы қаланғанына көз жеткізуге болады. Сол жылы Қара топырақты Ресей аумағынан 84 отбасы шұрайлы жер іздеп, қазақ жеріне қарай сап түзейді. Оларды бұл жолға елдегі жұмыссыздық, үй-жайларының болмауы ғана емес, сол кездегі отаршылдық саясат та мәжбүрлеген. Межелі жеріне жетіп, табиғатына көңілі толған келімсектер өзара ақылдасып, қағылған қазықтың орнын "Ванновское" деп атауды ұйғарады. Жергілікті тұрғындар қуылады. Осылайша қазақ жерінде, Шымкент уезінің Майлыкент өңірінде Ванновское пайда болып, үйлер тұрғызылады. Ауасы таза, шөбі шүйгін, құнарлы жер келімсектер үшін таптырмас жерге айналады. 1928 жылы Ванновское Жуалы ауданының орталығы атанды. Кейінірек, 1935 жылы қайтадан Түлкібас ауданының орталығына айналады. Сол жылы мұнда 3205 адам тұрып, көпшілігі "Победа" ұжымшарының мүшесі болды. 1993 жылы Ванновка селосы - қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов есімімен аталады. Гүлдей жайнаған аудан орталығында бүгінде 20 ұлттан құрылған 17 мың 837 адам тату тәтті өмір сүреді. ## Инфрақұрылымы Спорт, музыка мектептері, 1 дарынды балаларға арналған мектеп-интернат, 4 орта мектеп, Түлкібас агробизнес және туризм колледжі, М.Х. Дулати атындындағы мәдениет үйі, аудан кітапхана, мешіт, орталығы аурухана, емхана, туберкулез, тері аурулары диспансері, санитар-эпидемиологиялық стансасы жұмыс істейді. ### Білім беру саласы Ауылда 4 мектеп, атап айтқанда, №1 Ломоносов атындағы мектеп-гимназия, Абай атындағы мектеп-лицей, "Құралай" жалпы орта мектебі, Пушкин атындағы жалпы орта мектебі бар. Және 2010 жылы Ильясова Фарида Азмеданқызы басшылығымен "Үш тілде оқытатын мамандандырылған дарынды балаларға арналған мектеп-интернат тұсауын кесті. 2012 жылы мектеп-интернаттың алғашқы түлектері Ұлттық Бірыңғай тестілеу нәтижесі бойынша аудан көлемінде бірінші орынды иеленіп, Жұранов Тұрлыбек пен Асқаров Әлімжан "Алтын белгі" иегері атанды. ## Дереккөздер
Тұсамыс, тұсау – мал алысқа ұзап кетпеуі үшін алдыңғы екі аяғын тұсайтын жұқа қайыс не есілген жіп. Ол көбіне жылқының алдыңғы екі аяғына салынады. Кейде жұмыс көлігін де (түйе, өгіз) тұсап қояды. ## Дереккөздер
Тұрлан – Шымкент қалалық әкімдігіне қарасты кент, кенттік округ орталығы. Шымкент қаласынан солтүстікөлібатысқа қарай 15 км жерде орналасқан. Тұрғыны 3,5 мың адам (2005). Іргесі Тұрлан геофизика экспедицияның (1949) Кентау қаласы маңына келіп орналасуына байланысты 1962 жылы қаланған. Тұрланда мәдени-ағарту мекемелерімен қатар “Су ресурсы – маркетинг” ЖШС, “Энергоцентр-3” АҚ, “Тұранэнерго” МКҰ, т.б. жұмыс істейді. ## Дереккөздер
Тұс киіз, түс киіз — бөлме қабырғасын сәндеуге арналған қазақ халқының ұлттық жиһазы. ## Атауы Көбінесе төсектің тұсына ұсталатын болғандықтан «тұс киіз» аталған. ## Жасалуы Ол киізге кестелі барқыт, оюлы мата жауып, мейлінше әшекейленіп жасалады. Шеті түрлі түсті жіппен өрнектеліп, кестеленген бір түсті матамен (барқыт, мәуіті, шұға, т.б.) көмкеріледі. Ортасына үйлесімді мата (жібек, мақпал, т.б.) салып киізбен астарлайды. Кейде ақ киізге қызыл, сары, көк түсті ою жапсырылады. Ертеректе оның қызыл былғарыны күміспен әшекейлеп жасаған түрі де болған. Тұс киіздің кестесі көбіне біртұтас бірнеше өрнектің (мүйіз, гүл, жапырақ, шырмауық, түйе табан, алқа) үйлескен желісін жасау арқылы түрлі түсті жіппен тігіледі. ## Дереккөздер
Тұран ойпатты жазығы, Тұран жазығы — оңтүстігінде Иран таулы қыратымен, солтүстігінде Сарыарқа, батысында Каспий теңізі, шығысында Тянь-Шань таулар жүйесімен шекаралас болып жатқан Орталық Азиядағы кең жазық аумақ. ## Геология Қазақстанға қарасты солтүстік және орталық бөліктері шөл, шөлейт және дала белдемдерін алып жатыр. Батысында Каспий теңізімен, шығысында Сарыарқаның батыс бөлігімен, солтүстігінде Торғай үстірті, оңтүстік-шығысында Тянь-Шань сілемдерімен, оңтүстігінде Қызылқұм шөлімен шектеседі. Бұл аралықта Қазақстанның барлық шөлдері жатыр. Ойпаттың басым бөлігі Тұран тақтасына сәйкес келеді. Аумағының басым бөлігінің абс. биіктіктері 300 м-ден аспайды және жас платформалық жазық саналады. Палеозойлық негізі (тұғыры) 1 – 6 км тереңдікте, көлбеу жатысындағы мезо-кайнозой қабаттарының кейбір тұстары (Маңғыстау, Үстірт, Қызылқұм) жер бетіне шығып жатыр. Тақтаның төм. қабаты құрылысынан көршілес Орал, Тянь-Шань және Сарыарқаға ұқсастық байқалады. Ойпаттың жер бедерінде ойыстар көп кездеседі. Қазақстанның құрлық бөлігіндегі ең терең Қарақия ойысы (–132 м) осында. Жазық өңірлерінің (Каспий маңы ойпаты, Арал Қарақұмы, Мойынқұм, т.б.) жер бетін шөгінді жыныстар жапқан. ## Климат Қазақстандық Тұран ойпаты солтүстік бөлігінің климаты тым континентті. Қысы суық, ызғарлы, қар жамылғысы тұрақты және оның қалыңдығы 15 – 25 см. Қатты желдер жиі болып тұрады. Оның орташа жылд. 5,5 – 6,5 м/с. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 300 мм. Қаңтар айындағы ауа температурасы –15 – 17°С, шілдеде 22 – 24°С. Ойпат оңтүстігінің климаты континенттік. Мұнда қыс біршама жылы. Қар жамылғысының қалыңдығы 10 – 15 см, қиыр оңтүстігінде тұрақты қар жамылғысы болмайды. Қаңтар айындағы ауа температурасы –5 – 11°С, жаз айлары өте ыстық әрі қуаң. Шілдедегі ауаның жылдық орташа температурасы 26 – 29°С. Жазда құм беті 80°С-қа дейін қызады. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 70 – 180 мм аралығында. Ойпаттың осы оңтүстік, оңтүстік-батыс бөлігіндегі (Сырдария өңірі және Қаратау жотасының батыс өңірі) көктем және күз айларында болатын жауын-шашын эфемерлі және эфемероидті өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай тудырады. Ал солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігінде керісінше, мұнда жауын-шашын көктемде аз, жазда молырақ түседі де жусан, еркекшөп, т.б. астық тұқымдастардың өсуіне қолайлы келеді. Солтүстік белдемшедегі ауа температурасының 10°С-тан жоғары жиынтығы 3200 – 3700°С болса, оңтүстіктің шөлейтті белдемшелерінде ол 4600°С-қа жетеді. Су бетінен булану шамасы солтүстіктен оңтүстікке қарай (800 – 2000 мм-ге дейін) өседі. Тұран Ойпатының басым бөлігі шөлейтті және шөлді белдемде жатқандықтан топырақ жамылғысының басым бөлігін сұр, сортаңды сұр, бозғылт сұр, құмдақты сұр топырақтар құрайды. Қиыр солтүстігінің ғана топырағы қоңыр, бозғылт қоңыр болып келеді. Шөлді өңірлердің ойдым-ойдым тастақты тұстарында тақырлар мен шұратты (оазисті) жерлер кездеседі. ## Өсімдіктер әлемі Өсімдік жамылғысын негізінен жусанды-эфемерлі өсімдіктер құрайды. ## Гидрология Ірі өзен-көл жағалауларында бұта аралас шілікті-талды тоғай қалыптасқан. Соңғы 20 жыл ішінде Арал тенізі деңгейінің тартылуы Тұран ойпаты табиғатының қуаң шөлдік сипатын күшейте түсуде. Ойпаттың ұлан-байтақ аумағыннда бірнеше жер асты суының мол қоры анықталды. Олар: * Бетпақдала артезиан алабы; * Қызылқұм артезиан алабы; * Торғай артезиан алабы; * Үстірт артезиан алабы, т.б. ## Экономика Ойпат аумағында жайылымдық мал шаруашылығымен суармалы егін шаруашылығы дамыған. Қазақстанның күріш, тары, мақта егетін және бау-бақша отырғызатын басты ауданы осында. Сонымен қатар, Тұран ойпаты еліміздің маңызды мұнайлы-газды ауданы саналады. Физика-география аудандастыру тұрғысынан ойпат шартты түрде 11 өңірге бөлінген.Олар: * Солтүстік Торғай; * Оңтүстік Торғай; * Маңғыстау; * Үстірт; * Солтүстік Арал маңы; * Төмен Сырдария; * Ортаңғы Сырдария; * Солтүстік Қызылқұм; * Бетпақдала; * Мойынқұм; * Балқаш маңы – Алакөл. Тұран ойпаты ежелден түркі халықтарының мекені болған. ## Дереккөздер
Тұрар Рысқұлов ауданы — Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан қазіргі атымен аталады. Жер аумағы 10,5 мың км². Аудан орталығы – Құлан ауылы. ## Географиялық орны Солтүстігінде Мойынқұм ауданымен, шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ, Жамбыл аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі. ## Жер бедері Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 – 350 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан. ## Жануарлары мен өсімдіктері әлемі Өсімдіктерінен тау шатқалдарында бұта аралас қайың, терек, жеміс ағаштары, тау бөктерінде сұлыбас, қылқан боз, бетеге, Қорағаты өзенінің солтүстік жағалауынан бастап жусан түрлері басым, күйреуік, баялыш, жыңғыл, сексеуіл, ши, т.б. шөлге төзімді өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, таутеке, арқар, ақбөкен мекендейді. ## Халқы Тұрғындары 64 512 адам (2019). Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (92,13%), одан басқа орыстар (4,13%), т.б. басқа ұлт өкілдері (3,75%) тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 6,6 адамнан келеді, басым көпшілігі (87 – 89%-ы) ауданның оңтүстігінде қоныстанған. Мұнда 1 км²-ге 18 адамнан келеді. ## Әкімшілік бөлінісі 42 елді мекен 15 ауылдық округке біріктірілген: ## Экономикасы Ауданның ауыл шаруашылығына жарамды жері (2005) 845,6 мың км², оның ішінде жыртылған жері 148,1 мың га, шабындығы 19,9 мың га, жайылымы 685,7 мың га. Ауданда 1997 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, астық, қант қызылшасы, етті-сүтті мал, жылқы өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 4 кеңшар, 1 жылқы, 1 асыл тұқымды қой болған. Кейіннен олар әр түрлі шаруашылық субъектілерге біріктірілген. 2005 жылы 12 өнеркәсіп кәсіпорны, оның ішінде 2 мемлекеттік, 10 мемлекеттік емес кәсіпорындары тіркелген. Аудан аумағында 100-ден астам шағын кәсіпорын тіркелген, оның жұмыс істейтіні – 88. Жеке кәсіпкерлік саны – 239. Аудандағы барлық жұмысшылардың саны 11,8 мың адам, ал еңбек ресурстарының жалпы саны 31,0 мың адам. Тұрар Рұсқылов ауылында жоғары оқу орнының бөлімшесі, ауылы шаруашылығының колледжі бар. Жалпы білім беретін мектептердің саны (2005) – 44, оның ішінде 1 музыка, 1 спорт мектебі, 2 оқу өндірістік комб. бар, одан басқа 1 балабақша, мәдениет үйі, 6 клуб, 9 кітапхана, мұражай, аудандық аурухана, емхана, диспансер, 13 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 31 фельдшер-акушерлік пункт тіркелген. ## Архитектура Аудан ежелгі (1 – 16 ғасырлар) тарихи-мәдени ескерткіштерге бай. Тарихи-археология ескерткіштерге Көкдөнен, Қызылшаруа елді мекендері аумағында орналасқан 1 – 4 ғасырлардың қорғандары, Көгершін және Құлан ауылдарының (Шөңгір шатқалы) тұсында “Қорғандар даласы” деп аталатын үйсіндердің 20-ға жуық ежелгі тұрақты мекендері, Қызылшаруа ауылы маңында сақаласы үйсін дәуірінің қорғандар тобы (12), Қарақат ауылынан 1 км жерде 7 – 9 ғасырлардағы Төрткүл бекінісі, Ақбұлақ шатқалынан (бұрынғы Луговой жылқы зауыты) 400 м жерде петроглифтер, Қаракемер ауылы жанында 7 – 13 ғасырлардағы Байтымбет елді мекенінің орны бар. Ауданның басқа да елді мекендерінде (Абай, Алғабас, Құрамыс, Ақыртөбе, Жаңатұрмыс, Каменка, Қарақыстақ шатқалы және Мөңке сайы, т.б.) ежелгі қалалар, қорғандар мен бекіністер жұрттары көптеп кездеседі. Жалпы, Тұрар Рұсқылов ауылында 68 ескерткіш, оның 3 тарихи, 7 монументті-архитектуралық және 54 археологиялық ескерткіштер тіркелген. Аудан жерінен Түрксіб, Луговой – Бішкек темір жолы өтеді. ## Дереккөздер
Дәулет Болатұлы Тұрлыханов (18 қараша, 1963 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы, Қалбатау ауылында туған) — грек-рим күресінен қазақстандық және бұрынғы кеңес одағының палуаны. КСРО және Қазақстанның Еңбек сіңірген спорт шебері. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2000). Қазақстанның және Қырғызстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Жарма ауданының Құрметті азаматы. Грек-рим, еркін және әйелдер күресі федерациясының президенті. ## Өмірбаяны Найман тайпасының Қаракерей руының Сыбан тармағынан шыққан. ## Білімі * 1988 жылы Қазақстан спорт және туризм академиясын бітірген. * 1997 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген. ## Жетістіктері Қазақстанның және халықаралық турнирлердің жеңімпазы. * КСРО-ның жеті дүркін чемпионы (1986 – 1992); * КСРО халықтары спартакиадасының күміс жүлдегері (1986) және жеңімпазы (1991); * Еуропа чемпионы (1987, Тампере, Финляндия); * Әлем чемпионы (1989,Мартини,Швейцария); * күміс жүлдегері (1993, Стокгольм, Швеция); * қола жүлдегері (1987, Франция); * әлем кубогының екі мәрте жеңімпазы (1987, 1990); * 12-Азия ойындарының жеңімпазы (1994, Хиросима, Жапония); * Азияның екі дүркін чемпионы (1995, Манила, Филиппин, 1996, Ханжоу, Қытай); * 24 – 25-Олимпиадалық ойындардың күміс (1988, Сеул, Корея), қола (1992, Барселона, Испания) жүлдегері. ## Саяси қызметінің басталуы * Екі мәрте ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты болып сайланды. (1995, 1999). * Туризм және спорт агенттігінің төрағасы (2000 – 2004) * Мәдениет, ақпарат және спорт министерлігінің Спорт көлітінің төрағасы (2004 – 2006) қызметтерін атқарды. * "Грек-рим, еркін және әйелдер күресі федерациясының президенті" ## Дәулет туралы Фильм 1994 — «Дәулет-Палуан» режиссері: Қ.Умаров ## Мемлекеттік марапаттары * 1987 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің құрмет грамотасы * 1989 жылдың 29 шілде айында КСРО жоғарғы кеңесінің жарлығымен «Ерен Еңбегі үшін» медалімен марапатталды. * КСРО Еңбек сіңірген спорт шебері (құрметті атағы); * 1994 жылы Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген жаттықтырушысы (грек рим күресінен); * 1995 жылы ҚРның «Ерен Еңбегі үшін» мемлекеттік медалімен марапатталды. * 1996 жылы Қырғыз Республикасының Еңбек сіңірген жаттықтырушысы (грек рим күресінен); * 1997 жылы «Қайсар» медалі * 1997 жылы «Қазақстанның Үздік жаттықтырушысы» атағы; * 1998 жылы «Астана» медалі * 1998 жылы Қазақ спорт академиясының құрметті профессоры (ғылыми атағы); * 1998 жылы Абай ауданының Құрметті азаматы (құрметті атағы); * 1999 жылы Педагогика ғылымдарының кандидаты (ғылыми атағы); * 2000 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы берілді. * 2001 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл» медалі * 2002 жылы Жарық ауылының құрметті азаматы * 2002 жылы «Қазақстан спортына сіңірген еңбегі үшін» медалі * 2004 жылы 1ші Петр Ордені * 2005 жылы РФ спорт академиясының академигі * 2006 жылы «Қазақстан парламентіне 10 жыл» медалі * 2009 жылы «Құрмет ордені» * 2016 жылы «Парасат ордені» мен марапатталған. * Жарма ауданының Құрметті азаматы (құрметті атағы); * 2022 жылы III дәрежелі «Барыс» ордені ## Дереккөздер
Өтебай Тұрманжанов (15 желтоқсан 1905 жыл, Бөген ауылы, Ордабасы ауданы, Түркістан облысы – 1978 жыл, Алматы) — қазақ ақыны, прозашы, әдебиеттанушы, фольклоршысы, қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі және классигі. ## Өмірбаяны Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы 15 желтоқсанда қазіргі Ордабасы ауданындағы "Бөген" ауылында туған. Ташкентте N14 жетім балалар үйінде тәрбиеленді. Мәскеуде Шығыс еңбекшілері Коммунистік университетінде оқып білім алды. Ташкенттегі Орта Азия университетінің оқытушысы, кафедра меңгерушісі болды (1927 - 30 жылдары). 1939 жылы Өзбекстан Жазушылар Одағы жанынан құрылған қазақ секциясын басқарды. 1931 жылы өлкелік партия комитетінің шақыруымен Алматыға ауысады. ҚазПИ - де профессор міндетін атқарады. Кейін Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі, "Қазақ әдебиеті", "Әдебиет майданы", "Жұлдыз" газет - журналдары бас редакторларының орынбасары, бас редакторы (1935 - 37 жылы) болды. Саяси қуғын - сүргінге ұшырап, түрмеде лагерьде айдауда болды. Өмірінің соңғы жылдары "Жазушы" баспасында бөлім меңгерушісі кызметін атқарған. Тұңғыш жинағы "Таң өлеңдері" (1925 жыл) Мәскеуден шықты. 1937 жылы - "Қошан кедей", 1929 жылы - "Таң сыры" т. б. 40 - тан аса кітаптың авторы.Таңдамалылары 1959, 1964, 1975 жылдары жарық көрді. Л. Н. Толстойдың балаларға арналған шығармаларын аударды. "Қазақтың мақал - мәтелдері", "Асыл сөздер" атты жинақтарды құрастырды. Ауыз әдебиетінің белгілі зерттеушісі, көрнекті ақын Ө. Тұрманжанов Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ө. Тұрманжанов 1978 жылы Алматы қаласында дүние салды. * Мәскеудегі Шығыс жастарының коммунистік университетін бітірген (1927). * 1927 – 1978 жылы Ташкенттегі Орта Азия университетінің оқытушысы, даярлық курстың және қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі (1927 – 1930) * Өзбекстан Жазушылар одағы жанындағы қазақ секциясының басшысы (1929) * ҚазПИ-де (қазіргі ҚазҰПУ) профессоры * Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі * “Қазақ әдебиеті” газетінде редактордың орынбасары. * “Әдебиет майданы” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында редактордың орынбасары, редактор (1935 – 37) * “Жазушы” баспасында бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған. ## Шығармашылығы Тұрманжанов шығармалары негізінен балаларға арналған. ### Кітаптары * Алғашқы өлеңі Ташкентте қазақ тілінде шығып тұрған “Ақ жол” газетінде 1920 жылы жарияланған. * “Таң өлеңдері” жинағы Мәскеуде жарық көрген (1925). * 1927 жылы тұңғыш әңгімелер жинағы (“Қошан кедей”) * 1929 жылы өлең кітабы (“Таң сыры”) басылған. Тұрманжанов 40-қа жуық еңбектің авторы. ### Аудармалары Ол Л.Н.Толстойдың балаларға арналған көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударған. ### Басқа тілдерде шыққан кітаптары * “Родные просторы” * “Орлиное племя” * “Моя книга” * “Медовой город” * “Золотой топор”, т.б. орыс тілінде жарияланды ### Оқулықтар * Ш.Сарыбаевпен бірге “Әліппені” (“Пионер”, 1931) * С.Сейфуллинмен бірлесіп 5-сыныпқа арналған әдебиет оқулығын (1933) жазды * әдебиет хрестоматиясы (“Еңбек пен мектеп”, 1934) авторларының бірі болды. ### Жинақтаған қазақ ауыз әдебиеті үлгілері * “Қазақтың мақал-мәтелдері” (1934, 1957, 1959, 1972, 1980) * Балаларға арналған нақылдарды “Асыл сөздер”, (1963) құрастырып шығарған. ## Марапаттары * Еңбек Қызыл Ту орденін (1974) * бірнеше медальдармен марапатталған. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * http://bilimdiler.kz/akin_zhazushi/23051-otebay-turmanzhanovtyn-olenderi-kyskasha-omirbayany.html
Түймекент (1993 жылға дейін — Будённовка) — Жамбыл облысы, Байзақ ауданындағы ауыл, Түймекент ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Аудан орталығы – Сарыкемер ауылынан солтүстікке қарай 18 км жерде, Талас өзені жағалауындағы боз жусан, баялыш, күйреуік, ши т.б. шөптесін өскен сұр, шалғынды, сұр топырақты қуаң шөлейт далада орналасқан. Жер көлемі 77047 га. ## Халқы ## Тарихы Ауыл 1993 жылға дейін Буденновка (қолбасшы М.Буденныйдың атымен) деп аталып келген. Іргесі 1924 жылы қызылша өсіретін «Трудовой пахарь» ұжымшарының орталығы ретінде қаланды. Оның негізінде «Түймекент» өндірістік кооперативі, ЖШС және бірнеше шаруа қожалықтары құрылды. ## Инфрақұрылымы Орта, орталау мектеп, клуб, кітапхана, отбасылық дәрігерлік амбулатория т.б. мекемелер бар. ## Дереккөздер
Тұрсынтөре алтын кен орны – Жетісу облысы Ақсу ауданы Көктас тауының маңындағы кен. 1966 жылы ашылып, 1970-1973 жылдары барланған. ## Геологиялық құрылымы Кен орны төменгі девонның күрделі қатпарларға жиырылып, солтүстік-шығысқа созылған құмды-тақтатасты шөгінділеріне орналасқан. Кен аумағындағы кеңінен тараған жарықтарды бойлай алтынды және алтынсыз кварц желілері шоғырланған. 30-дай кварц желісінің ішінде Батыс және Оңтүстік аталатын желілердің өндірістік мәні зор. Алтын ірі түйірлер, сеппелер түрінде кездеседі. ## Минералдары, құрамы Кентас минералдары: саф алтын, пирит, галенит, малахит. Негізгі өндірілетін металл – алтын; өте аз мөлшерде мыс, қорғасын, мырыш алынады. Кен орташа температурада гидротермалдық жолмен жаралған. Кентасы оңай амальгамаланады. 80,1%-ы кремний тотығынан, 6,5%-ы алюминий тотығынан тұрады. Қоры жағынан шағын кендерге жатқызылады. ## Дереккөздер
Түлкібас – орта ғасырдағы елді мекен. ## Географиялық орны Түркістан облысы Түлкібас ауданы Түлкібас стансасының маңында орналасқан. ## Зерттелуі, сипаты 1940 жылы Жамбыл археологиялық пункті (жетекшісі Г.И. Пацевич) зерттеп, сегіз жерден тұрақты мекен-жайлардың орнын тапқан. Оның көрінісі: биіктігі 3 м-ден 10–15 м-ге дейін, аумағы 45×36 м, 56×56 м, 103×177 м т.б. мөлшердегі әр түрлі төбешіктер. Зерттеу кезінде мекен үстінен көптеген көзе сынықтары табылған, сондай-ақ кейбір қорғаныс жүйелері, гранит тастардан қаланған іргетастар сақталған. Құрылыс жүйелеріне, зат қалдықтарына қарағанда Түлкібас 8–12 ғасырларда өмір сүрген. Тұрғындары жартылай егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. ## Дереккөздер
Әмен Елемесұлы Тұяқов (1938 жылы 12 ақпанда Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданы Шайыр ауылында туған) - кеңестік және қазақстандық жеңілатлетші. Жеңіл атлетикадан КСРОның Еңбек сіңірген спорт шебері (1965). Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1997). Маңғыстау облысының құрметті азаматы. ## Толығырақ * Әмен Елемесұлы 1938 жылы 12 ақпанда Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданы Шайыр ауылында дүниеге келген. * 1960 жылы Гурьев педагогикалық инистутының (қазіргі Атырау мемлекеттік университеті)нің физика-математика факултетін бітірген. ## Еңбек жолы * 1960 жылы Қазақстан чемпионаттары мен спартакиадаларының бірнеше дүркін жеңімпазы. * Бапкерлері – А.М. Куликова, Б.С. Токарев. * 1965 - 1967 жылдары КСРО чемпионатының 100 м жүгіруден күміс меділінің иегері. * 1962 - 1963 жылдары және 1965 - 1967 жылдары КСРО чемпионатының 200 м-ге жүгіруден алтын медалінің иегері. * 1962 - 1963 жылдары 4100 метрлік эстафеташылар жарысының чемпионы. 1963 - 1967 жылдары КСРО халықтары спартакиадасының чемпионы. * 1966 жылы Еуропа чемпионатында 4100 метрлік эстафеташылар жарысының күміс жүлдегері Будапешт, Венгрия. 1965 жылы кубок жеңімпазы. Штутгарт. Германия. * 1965 жылы АҚШ эстафета 4100, 39,3 КСРО рекорды. 1966 жылы КСРО-Англия (1966, Лондон), Франция-КСРО (1965, Киев) және Соц. достастық елдері әскерлері арасындағы матчтық кездесулерінің жеңімпазы. * 1963 - 1967 жылдары Ағайынды С. және Г. Знаменскийлерді еске алуға арналған халықар. турнирде 100 және 200 м-ге жүгіруден алтыннан алқа тақты (1963, 1967, Мәскеу). * 1962 - 1967 жылдары Чехословакиялық Рощитский, польшалық Кусатчинский құрметіне арналған халықар. жарыстың жүлдегері (1962 – 67) болды. * Он төрт рет КСРО Қарулы Күштерінің чемпионы атағын иемденді. * 6 рет КСРО рекордын жаңартты. * 1971 - 1992 жылдары Алматыдағы Қ.Мұңайтпасов атындағы мектеп-интернатта бапкер * 1992 - 1999 жылдары жеңіл атлетикадан Қазақстан құрамасының бас бапкері қызметтерін атқарды. ## Мемлекеттік марапаттары * Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің құрмет грамотасымен марапатталған. * 1965 жылы "Ұлы отан соғысына 20 жыл" медалі * 1965 жылы КСРОның "Құрмет белгісі" Ордені * 1965 жылы КСРОның Еңбек сіңірген спорт шебері құрметті атағы берілді. * 1967 жылы "КСРО Қарулы күштерінe 50 жыл" медалі * 1970 жылы "Ерен еңбегі үшін Лениннің туғанына 100 жыл" медалі * 1997 жылы ҚР тұңғыш президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың қолынан "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағымен марапатталды. * 2007 жылы елбасының жарлығымен "Құрмет ордені" мен марапатталды. * 2011 жылы "ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл" медалі * 2011 жылы Республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы * ҚР тұңғыш президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жеке алғыс хаттарымен марапатталған. * ҚР тұңғыш президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жеке айрықша белгідегі "Алтын барыс" төсбелгісінің иегері. * Маңғыстау облысының құрметті азаматы. ## Дереккөздер
Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай (22 қараша 1947 жыл Түркістан облысы Қазығұрт ауданы Энгельс атындағы кеңшары) - Қазақстан мемлекет қайраткері, Заң ғылымдарының кандидаты (1996). ## Өмірбаяны Шанышқылы тайпасы Көрік руынан шыққан. * С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірген (1971), заңгер. * Заң ғылымдарының кандидаты (1996). Кандидаттық диссертациясының тақырыбы: «Қазақстан Республикасының прокуратурасы мемлекеттік-құқықтық реформа кезеңінде». * 1963-1966 жылдары - Шымкент облысы Ленин ауданының Энгельс атындағы кеңшарында жұмыс істеген. * 1971 жылдан - Шымкент облысының Арыс қалалық прокурорының көмекшісі. * 1972 жылдан - Шымкент облысының соттарда қылмыстық істердің қаралуын бақылау жөніндегі прокурорының көмекшісі. * 1975 жылдан - Шымкент облыстық прокуратурасының тергеу бөлімінің бастығы. * 1978 жылдан - Қазақстан Компартиясы Шымкент облыстық комитетінің әкімшілік және сауда-қаржы органдары бөлімінің нұсқаушысы. * 1980 жылдан - Қазақстан Компартиясы Шымкент облыстық комитетінің бірінші хатшысының көмекшісі, әкімшілік органдары бөлімінің меңгерушісі. * 1982 жылдан - ҚазКСР прокурорының орынбасары. * 1987-1990 жылдар аралығында - Маңғышлақ, Гурьев облыстарының прокуроры. * ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Гурьев облысының №70 Индер сайлау округінен сайланған халық депутаты (1990-1994) Заңнама, заңдылық және құқық тәртібі мәселелері жөніндегі комитет төрағасының орынбасары. * 1990 жылдан - ҚазКСР бас прокуроры (1991 жылдың желтоқсанынан - Қазақстан Республикасының). * 1995 жылдан - ҚР Мемлекеттік тергеу комитетінің төрағасы. * 1997 жылдан - Бас прокурордың орынбасары - ҚР Бас әскери прокуроры. * 1999 жылдан ҚР Парламенті Мәжілісінің 2-ші шақырылымының депутаты (Түркістан облысының №57 Сарыағаш сайлау округінен). ҚР Парламенті Мәжілісінің төрағасы. * 2004 жылдан - саяси оппозицияда. * 2005 жылдың наурызынан «Әділетті Қазақстан үшін» Демократиялық күштер блогы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы. * 2005 жылы желтоқсанда өткізілген сайлауларда осы қозғалыстың атынан ҚР Президенттігіне кандидат болған. * 2006 жылдан бері - Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясының (ЖСДП) төрағасы. ҚР Қауіпсіздік кеңесінің мүшесі (2000-2004). ## Ғылыми еңбектері * «Қазақстан прокуратурасының мемлекеттік-құқықтық реформа кезеңіндегі дамуы» (1997) * «Қылмыстық әділет саласындағы ҚР мемлекеттік саясатының құқықтық негіздері» (2004) атты кітаптардың және 30 ғылыми жарияланымның авторы. ## Марапаттары * II дәрежелі «Барыс» ордені * КСРО және ҚР көптеген медальдарымен марапатталған. * КСРО прокуратурасының Құрметті қызметкері. * Әділет генерал-полковник. 1-ші сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі. ## Отбасы * Әкесі - Тұяқбаев Айтбай (1902-1978), ұжымшаршы болған. Анасы - Тұяқбаева Тыным (1925-1994). * Үйленген. Жұбайы - Аптаева Бағила Нығметқызы (1949 жылы туған), математик. Қызы - Әзиза (1973 жылы туған); үлдары - Шыңғыс (1974 жылы туған); Әділжан (1977 жылы туған). ## Дереккөздер
Түндік — Бұл сөзді естігенде, киіз үйдің шаңырағына жабылатын төрт баулы киіз еске түседі. «Киіз үйдің туырлық, түндігін, шилерін де былай қояйық» (М. Дүйсенов, Ант). Ертедегі түркі тайпаларында «туңлуқ» сөзі қазіргі түсінігіміздегі «терезе» мағынасында қолданылған. Осы мағына якут тілінде «түннүк» тұлғасымен беріледі. Осылардың қайсысы болмасын туынды мағыналар деп қарауға тура келеді. Өйткені, ескі, көне түркі тілдері саналатын — чуваштарда «теенни» сөзі «тесік, саңылау» мағыналарында қолданылады. моңғол тілінде осымен тұлғалас келетін «тооно» тұлғасы біздегі «шаңырақ» түсінігін береді. Бұл да туынды мағына. Біздің тілімізде «тесік» мағынасын беретін «теенни» тұлғасына тиісті жұрнақ қосылуы нәтижесінде (теенни + дік > тендік > түндік) киіз үйге әрі жарық беретін, әрі түтін шығатын «түндік» атауы пайда болған. Ол тесікті қажетті кезде жауып тұратын киіз де осы атауға ие болған. Түндік — киіз үй шаңырағын жабатын киіз. Төртбұрышты пішіліп, шаңырақ диаметірінен 50-60 сантиметрдей молдау жасалады. ## Дереккөздер
Түргештер, түркештер – Батыс Жоңғария мен Жетісуды мекендеген түркі халқы. Қытай, араб, парсы деректеріне қарағанда 6 ғ-да абар, муари тайпаларының біріккен одағы болған. Бұлар 7 ғ-да Батыс Түрік қағандығының құрамына енді. 721 ж. Шығыс Түрік қағандығының қолбасшы
Түр Және Тек– логикада кластар арасындағы қатынастарды түсініктер көлемінде көрсететін категориялар. Класс пәндерін қорытындылайтын ұғым бірі-біріне салыстырмалы түрде алғанда тектік және түрлік деп аталады. Мысалы, жануарлар ағза тұрғысынан – түр; ## Дәрменсіз, әлсіз түр Дәрменсіз, әлсіз түр (Уязвимый вид) — морфофизиологиялық немесе іс-әрекет ерекшеліктерімен адамға оңай олжа болатын немесе тіршілік ортасын аздап өзгертетін ағза түрлері. ## Дереккөздер
Түркебаев Едіге Айтжанұлы(1929 жылы туған, Алматы облысы Райымбек ауданы Жалаңаш ауылы — 2016) – экономика ғылымының докторы (1976), профессор (1982), Қазақстан Республикасы ғылым академиясының академигі (2003), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1979). ## Қысқаша өмірбаяны: 1951 жылы Мәскеу болат және қорытпа институтын бітірген;1957 жылы осы институттың аспирантурасын бітірген;1951–1954 жылдары Қазақ металлургия зауытында болат қорытушы шебер, цех бастығы, мартен цехы бастығының орынбасары; 1957–1961 жылдары Қазақстан ғылым академиясының Металлургия және кен байыту институтында кіші ғылыми қызметкер, Қарағанды химия-металлургия институтының ғалым-хатшысы; 1961–1965 жылдары Қарағанды металлургия комбинатында бас инжинердің орынбасары, бас металлургі;1965–1977 жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының жанындағы Экономикалық ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары;1977–1988 жылдары институт директоры; 1988–1996 жылдары Қазақ ұлттық техникалық университетінде кафедра меңгерушісі; 1996 жылдан профессор қызметтерін атқарды; 1974 жылы «Технико-экономические проблемы повышения эффективности развития и размещения цветной металлургии Казахстана» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. 2 рет «Құрмет Белгісі» орденімен марапатталған. ## Дереккөздер:
Түркеш Қалқаұлы(1832, қазіргі Батыс Қазақстан облысы - 1875, сонда) -халық күйшісі. Түркеш жасынан ән-күйге бейім болды. Байбақты, Баламайсан, Байжұма, Есжан күйлерін орындаған домбырашыларды тыңдап, олардың өнерінен үлгі-өнеге алды. Өз өмірін, өнерін әділетсіздік пен озбырлықка қарсы күрес жолына жұмсады. Сол үшін атқа мінерлердің қудалауына үшырап, Орал, Астрахан түрмелеріне қамалды. Түркеш шығармаларының негізгі арқауы азаттықты аңсаған халық өмірі болды. Оның "Қарабас", "Қоңыр ала", "Салық өлген", "Аңшылық", "Теріс какпай", "Көңіл ашар", "Байжұма", "Аксақ құлан" т.б. күйлері бар. Түркештің күйлері Қазақ академия халық аспаптар оркестрінің репертуарынан берік орын алды. ## Дереккөздер
Түркістан Өлкесін Басқару Жөніндегі Ереже(1886), Ресей өкіметі жүргізген. Ереже бойынша Түркістан өлкесі 4 облысқа (Жетісу, Сырдария, Фергана, Самарқан) бөлінді. Өлкені ген.-губернатор, ал облыстарды әскери губернаторлар басқарды. Бұл ереже патша өкіметінің жаңадан қосылған аудандарға ықпалын кү
Түркістан Уәлаятының Газеті– Ташкентте Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде тұңғыш қазақ тілінде шыққан аударма газет (1870 – 82). Түркістан генерал-губернаторының ресми органы. Бұл тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей империясының қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы мерзімді басылым болды. “Түркістан Уәлаятының Газеті” белгілі мақсатта патша үкіметінің шешімі бойынша жергілікті әкімшіліктің бақылауымен және қаржыландырумен шыққан ресми газет. Оның пайда болуының және мерзімді басылым ретінде қалыптасуының негізгі обьективті алғышарты қазақ жерін отарлаудың одан әрі күшеюі болды. Газет патшаның отаршылдық саясатына көмектесу, Ресейге жаңадан қосылған өлкенің табиғат байлығын орыс капиталының талабына сай жан-жақты зерттеу мақсатында 12 жыл бойы шығып тұрды. Сонымен қатар газет бұқараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарын өздерінің дінінен, тілінен, ділінен айыру, түптеп келгенде орыстандыру мақсатында пайдаланылды. “Түркістан Уәлаятының Газетінің” алғашқы редакторы шығыстанушы Ш.М. Ибрагимов болды. Газет алғашында “Туркестанские ведомости” газетінің қосымшасы ретінде айына төрт рет, екі саны қазақша, екі саны өзбекше, 200 – 250 таралыммен шығып тұрды. өлкеде болып жатқан саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени, т.б. сипаттағы үрдістер газет бетінде белгілі бір дәрежеде бейнеленді. “Түркістан Уәлаятының Газеті” шығып тұрған кезең қазақ халқының тарихында оларды толық және түпкілікті отарлау мақсатында жүргізілген кең көлемді шаралардың басталуымен ерекшеленеді. Сондықтан “Түркістан Уәлаятының Газеті”, ең алдымен Ресей империясының Түркістан жерін отарлау тарихының дерек көзі болып табылады. ## Дереккөздер
Түпқараған түбегі – Маңғыстау облысының солтүстік-батысында орналасқан түбек. Каспий теңізіне сұғына кіріп жатыр. ## Сипаттамасы Ұзындығы 65 км, ені 35 км. Ауданы 2,5 мың км2. Жер бедері үстірт тәріздес толқынды-жонды болып келеді. Абс. биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 203 м-ден 30 м-ге дейін төмендейді. Жер бедері қатты тілімделген. Түбектің жағалаулары тік жарлы, құламалы. Солтүстік жағаларында теңіз бетіне шығып жатқан тастар кеңінен таралған. Ал батыс, оңтүстік жағаларында теңіз астындағы, кей жерлерде теңіз бетіндегі тастар айқын байқалады. Түбектің көтеріңкі орталық бөліктері юра және бор кезеңдерінің құмтас, әктастарынан түзілген. Кей жерлерде олардың бетін неоген кезеңінің конгломерат қабаттары жапқан. Сармат тайпасынің бақалшақтасты әктастары жиі кездеседі. Олар құрылыс материалдары ретінде кеңінен пайдаланылады. ## Климаты Түбекті теңіз үш жағынан қоршап тұрғанымен климаты шөлді-континенттік. Теңіздің ықпалы жағалау бойында ғана байқалады. Ішкі құрлыққа қарағанда жағалау қыста жылырақ, жазда ыстығы сәл төмендейді. Орташа жылдық температура 11,1°С. Қаңтар айының орташа температурасы –3,2°С, шілдеде 25,6°С. Бірақ қыс кезінде абсолюттік минимум –26°С-қа, ал жазда абсолюттік максимум 43°С-қа дейін көтеріледі. Орташа жылдық температураның 10°С-тан жоғары жиынтығы 3854°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлш. 214 мм. Қар жамылғысы жұқа, 10 см-ден аспайды. Тұрақты қар жамылғысы 18 күн ғана сақталады. Теңіз жағалауында жел 7 ай бойы соғады, кейде теңіз дауылдарына айналады. Жазда солтүстік, солтүстік-батыс желдері басым, ол циклондармен байланысты, ал қыста шығыстан соғады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 8 м/с. Бұл – Қазақстандағы ең жоғарғы көрсеткіш. ## Гидрографиясы Түбекте өзен торы мүлдем жоқаласы Оның әктас және құмтастарының өте кеуекті қуыстарында жер асты грунт сулары қалыптасады, олардың тереңдігі 10 – 30 м шамасындауылы Сай-жыралар мен ойпаң жерлердің етектерінде жаңбыр мен қар суларынан жиналған бұлақтар мен атан құдықтар бар. Құдықтар шыңырау тереңдігімен ерекшеленеді. Дені таспен өріліп, ауыз жағы шегенделген. Ғасырлар бойы сақталып келе жатқан бұл құдықтардың өз аттары бар: Борлы, Қыштық, Тұщықұдық, Шыңырау, т.б. Тереңдігі 50 – 60 м-ге жетіп, олардың мал шаруашылығы үшін маңызы зор болған. Қазіргі кезде техниканың күшімен құдық суын пайдалануға мүмкіндік туды. ## Топырағы мен өсімдіктері Түбектің топырақ құраушы тау жыныстарын 1 – 1,5 м тереңдіктегі әктастарды жапқан саздақтар құрайды. Әктас жер бедерінің көтеріңкі бөліктерінде (әсіресе теңіз жағалауларында) жер бетіне шығып жатыр. Жазық жерлердің солтүстігіндегі шөлдің сор-сортаңды шақпақтасты қоңыр топырағында астық дақылды-бозжусанды (сарпент бозы, мортық, таспашөп), бұталы-бозжусанды және бидайықты-бозжусанды өсімдік топтары өседі; ал ойлы-қырлы жерлерінде олар бозжусанды - бұйырғын, тасбұйырғын және бұталы-бозжусан топтарымен алмасады. Түбек жері жайылым ретінде пайдаланылады. ## Дереккөздер
Түйелер (лат. Camelus) – сірітабандылар отряд тармағының түйетәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), — Түрікменстанда, көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады. Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі – қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек. Қос өркешті қазақ Түйелері дене бітімдерінің ерекшеліктері, ірілігі, өнімділігі бойынша 3 тұқымдық типке бөлінеді: оралбөкей, Қызылорда және оңтүстік Қазақстан Түйелері. Орал-бөкей типінің басқаларынан тірілей салмағы мен жүн өнімділігі 5–10 %-ға жоғары болғандықтан, асылдандыру жұмыстарында тұқым жақсартушы ретінде пайдаланылып келеді. Дара және қос өркешті Түйелерді бір-бірімен будандастырудан алынған будандар дене бітімінің беріктігі, ірілігі, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары мен ауыр жұмысқа төзімділігі бойынша таза тұқымды Түйеден айтарлықтай ерекшеленеді. Тірілей салмағы бойынша артықшылығы 20–25 %-ға дейін жетеді. Будандардың үлектерін нар, інгендерін мая деп атайды. Нарлар тек жұмыс күші мен өнім алу үшін пайдаланылып, жұптастыруға жіберілмейді. Маялар әдетте қос өркешті үлектермен шағылыстырылып, аталық тұқымға ұқсас ұрпақ алынады. Түраралық будандастыру тек таза қанды дара және қос өркешті Түйелер пайдаланылғанда ғана жақсы нәтиже беретіндігі, будандардың асыл тұқымды мал ретінде маңыздылығы жоқ екендігі ескерілуі қажет. Түйенің сүті, еті, жүні пайдаланылады. Сүтінен емдік қасиеті бар шұбат, май, сыр, дайындалса, еті тағамға қолданылады, ал жүнінің 85%-ы таза, өте бағалы түбіт. ## Түйе атаулары * Ілөк * Інген * Айыр * Алмас * Аруана * Асау түйе * Атан * Божығай * Босалаң түйе * Босалаң түйе * Бура * Бұзбаша * Бір қырыққан түйе * Дөненше * Жабы түйе * Жайланған түйе * Жасық түйе * Жатаған түйе * Жөңшең * Көшек * Қағылжың түйе * Қайымал інген * Қара тіс * Қоспақ * Құнанша * Мая * Нар * Нартайлақ * Нарша * Сақа түйе * Соқтан * Тайлақ * Тұмса * Тығыршын * Шалағай түйе * Шаңырақ түйе * Шау түйе * Шырынсыз түйе ## Ерекшеліктері Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған, сондықтан бұл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдай төгіп жата береді. Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген, сондықтан халық түйені «шөл дала кемесі» деп атайды. Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі — жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркешті түйенің қолға үйретілген жері — Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері — Африка өңірі. Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. Түйені — төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін — «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл- қазы» деп атайды. ## Халық өміріндегі түйенің рөлі Ертеде түйелі көш «сахараның салтанатты» деп аталған. Ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолының тарихы түйе түлігімен тікелей байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе малының бойынан табылады. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерінде түйеге қатысты теңеу сөздер, даналық нақылдар, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі. Бұл ой-тұжырымдар түйенің тіршілік ерекшеліктерін айқын аңғартады. «Түйесі бардың - киесі бар», «Көтерем деп түйедей безбе — салтанатың емес пе? Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың емес пе?». Түйе түлігін қастерлен «ұлық» деп те атайды. Түйешіні «ұлық баққан» деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жерде төрдей орын берген. Кейбір аймақтарда түйені «кәуіс» деп атайды. Түйе түлігіне арналған аңыздар бойынша шығарылған күйлер де ел арасына кеңінен таралған. Сүгірдің «Бозінгені», Ықыластың «Желмаясы», Тәттімбеттің «Бозінгені» және т. б. Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте замандардағы ел мен елдің арасындағы сауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған. Ертеде қазақ даласында түйесі көп адамдар аз болмаған. Ертеректе Ақтөбе өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерін жайлаған Қара деген кісінің 3 мың түйесі болған. ## Түйе қолтұқымдары ### Айыр өркешті түйе Қазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі. Оны кейбір аймақтарда «айыр түйе», Арал мен Каспий аралығының тұрғындары «түс түйе» деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы түрі «қаптағай» деп аталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - «іңген», еркегін - «бура» дейді. Айыр өркешті түйе ғылыми тілде «бактриан» деп аталады. Оның денесі ірі, салмағы 450-690 килоға дейін жетелі. Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға үйретілген үш қолтұқымы бар. Олар - қалмақ, қазақ және монгол қолтұқымдары. Қазақстанда көп өсірілетіні қазақтың айыр өркешті түйесі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязға төзімді келеді. Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарында өсіріледі. ### Сыңар өркешті түйе Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде «дромадер» дейді. Қазіргі кезде қолда аруана деп аталатын қолтұқымы өсіріледі. Жабайы түрі жойылып кеткен. Оның жалпы аты — «нар». Ұрғашысы — «мая» немесе «аруана», еркегі — «үлек». Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстан жерінде ғасырлар бойы халықтық сұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазір түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі, еті, қымыраны және шудасы үшін өсіру пайдалы. Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең. ## Түйе өнімдері ### Сүті Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер мол. Түйе сүттен шұбат дайындалады (қымыран деп те аталады). Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған. ### Шудасы Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады. Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады. ## Қазақстандағы қазіргі кездегі түйе шаруашылығы Қазір Қазақстанда түйе шаруашылығын дамытуға көптеген игі шаралар қолға алынуда. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы «Агромеркур» шаруа қожалығында 3 мыңдай түйе өсіріледі. Шаруашылықтағы мыңдай інген сауылып, өнімдері халық қажетін өтеуде. Түйе шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді мол беретін саласы. Қазір кейбір шет елдерде түйе шаруашылығын өркендетуге ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстанда түйе шаруашылығын дамыту жолында аянбай еңбек етіп жүрген ғалым — Асылбек Баймұқанұлы. * Түйенің ұрғашылары 3-4 жаста, буралары 5-6 жаста жыныстық жағынан толық жетіледі. Сыңар өркешті түйенің буаздық мерзімі - 1З, айыр өркешті түйенің буаздық мерзімі 14 айға созылады. Түйе екі жылда бір рет боталайды. Ботасы нәзік, ерекше күтімді қажет етеді, күніне 6-7 рет емеді. Бота анасын 18 айдай еміп жетіледі. Түйе 30-35 жыл жасайды. ## Қолға үйрету Түйелер көлік ретінде қолданылып, олардың сүтін, көңін, жүнін және қанын пайдалану үшін қолға үйретілген. Оларды б.з.д. 2000 жылдарға дейін-ақ қолға үйреткен. Дромедар түйелерін б.з.д. 3000 және 2500 жылдары Арабия түбегінде қолға үйретсе, бактриан түйелерін Иранда шамамен б.з.д. 2600 жылдары қолға үйреткен. ## Галерея * * * * * * * * * ## Тағы қараңыз * Ламалар ## Дереккөздер
Түркітану немесе түркология — түркі тілінде сөйлейтін халықтардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз әдебиетін, мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Шығыстану ғылымының жеке саласы. Түркітану атауы ғылыми айналымға алғаш Орхон-Енисей (Орхон жазба ескерткіштері, Енисей жазба ескерткіштері), көне ұйғыр, манихей, т.б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне байланысты еніп, дамыған. Бұл жазбалар Орталық Азия мен өзге де аймақтарды мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тарихын, тілін, әдеби ескерткіштерін, рухани және материалдық мәдениетін зерттеуде аса құнды деректеме саналады. Бұдан кейін Түркітану орта ғасырдағы араб, парсы, түркі тілінде жазылған тарихи жылнамаларды, филологиялық және географиялық шығармаларды зерттеу негізінде дами түсті. Түркітанудың пән ретінде дамуында XIX–XX ғ.ғ. зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен филологиялық шығармалардың маңызы зор болды. Бұлардың қатарына түркі тайпалары туралы лингвистикалық, тарихи этнографиялық, фольклорлық деректерді жүйеге келтіре отырып жазылған алғашқы ғылыми еңбектер – Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты сөздігі, Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу білік» атты әдеби дидактикалық шығармасы, ортағасырлық түркі халықтарының тарихынан, шығу тегінен мәліметтер берген Мұхаммед Хайдар Дулатитың «Тарихи Рашиди», Қыдырғали (Қадырғали) Жалайыридың «Жылнамалар жинағы», Рашид әд-Диннің «Жамиғ Ат-Тауарих», т.б. шығармалары жатады. Мұның бәрі XIX ғ-дың 2-жартысы мен XX ғ-дың 1-жартысында Түркітанудыңдың қалыптасып, орнығуына жағдай туғызды. Әлем халықтары ішінде түркі халықтары өзіндік тіл, тарих, мәдениет, салт-дәстүр ерекшеліктерімен айрықша орын алады. Түркітанудың дараланып, өз алдына жеке ғылым саласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, Селенга, Енисей, Талас, т.б. өзендер алқаптарынан сан алуан тасқа шекілген (руникалық) жазулар, мүсін тастар мен арнайы жасалған жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі табылып, олардың сыры ашылып, құпиясы айқындала бастауына байланысты болды. Осыған орай Орхон-Енисей-талас тас жазулары оқылып, ірілі-ұсақты көптеген түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы айқындалып, мәдени мұра зерттеле бастады. Түркітанушы қазақ ғалымдары қатарында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Р.Әміров, Ә.Құрышжанов, т.б. зерттеушілерді атауға болады. ## Дереккөздер
Түркістан Автономиясы немесе Қоқан автономиясы — Түркістан өлкесі халықтарының өзін-өзі басқаруын қамтамасыз ету мақсатында 1917 жылы 28 қарашада Ресей мемлекеті құрамында құрылған автономиялы мемлекет. Оның өмірге келуіне кеңестік биліктің Түркістан халықтарының өзін-өзі басқару құқығын мойындамауы түрткі болды. 1917 жылы Қазан төңкерісі жеңген соң, 22 қараша күні Ташкентте өз жұмысын аяқтаған 3-Түркістан өлкелік кеңестер съезі өлкеде кеңес билігінің орнағанын, соған байланысты Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің құрылғанын, өлкедегі биліктің ендігі уақытта соның қолына өтетіндігін мәлімдейді. 14 мүшесі бар бұл үкіметтің құрамында жергілікті мұсылман халықтарының бірде-бір өкілі жоқ еді. Бұл кеңестік биліктің отаршылдық сипатын танытқан оқиға болатын. Бұған жауап ретінде қүрамында Мұстафа Шоқай, Махмұд Бехбудий, т.б. бар "Түркістан өлкесі мұсылмандар кеңесі" 26 қараша күні Қоқан қаласында 4-Түркістан өлкелік төтенше мұсылмандар съезін шақырды. Үш күнге созылған съезд 28 қараша күні Түркістан өлкесін Түркістан автономиясы деп жариялап, Түркістан Құрылтайын шақырғанға дейін саяси биліктің Түркістан Уақытша Кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетіндігі жөнінде қаулы қабылдады. Түркістан Уақытша Кеңесі құрамына барлығы 54 адам енді, оның 32-сі Түркістаннан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайланған депутаттар еді. Бұлардың арасында негізгі тұрғындары қазақтардан тұра¬тын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 өкіл бар болатын. Кеңес құрамында, сондай-ақ мұсылмандар съезі сайлаған өкілдермен бірге, каланың өзін-өзі басқару ұйымдары съезінің 4 өкілі, түрлі өлкелік "еуропалық" ұйымдардың 13 өкілі бар болатын. Түркістан Уақытша Кеңесі 12 орыннан тұрған Түркістан автономиясының Уакытша үкіметін бекітті. Съезд Түркістан өлкесіндегі барлық халықтардың құқығын сыйлап, қорғайтындығын мәлімдеп, өлкенің барлық мұсылман, орыс, т.б. тұрғындарын Түркістан автономиясы төңірегіне топтасуға шақырды. Сонымен, 1917 жылы қарашада Түркістанда қос билік орнап, оның алғашқысы кеңестік негізде құрылып, ең алдымен ресейлік қоныс аударушылардың мүддесін көздеп, жағдайын нығайта түсуге қызмет ететіндігін білдірсе, соңғысы отарлық езгіге қарсы, діни және ұлттық негізде құрылып, жергілікті халықтардың өзін-өзі бас¬қару құқығын баянды ету басты мақсаты екендігін жариялады. Түркістан Уақытша үкіметінің төрағасы және Ӏшкі істер министрі болып Мұхамеджан Тынышпаев, Ӏшкі істер министрінің орынбасары болып заңгер Ә.Оразаев бекітілді. Уақытша үкіметтің Сыртқы істер министрі қызметіне Мұстафа Шоқай тағайындалды. Көп ұзамай Түркістан автономиясы үкіметінің төрағасы Мұстафа Шоқай болды. Түркістан автономиясының құрылуын Түркістан өлкесінің жергілікті халықтары зор қуанышпен карсы алып, оған қолдаушьшық танытуға даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы қаңтарда Түркістан қаласында өткен Сырдария қазақтарының съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланғанға дейін Түркістан автономиясы құрамында болатындығын білдірді. Халық зор үміт артқан Түркістан автономиясын 1918 жылы 2 ақпанда Кеңес үкіметі қарулы күшпен таратып, оның бірнеше мүшелерін тұтқынға алды. ## Дереккөздер
Түркістан генерал-губернаторлығы– Ресей империясының 1867—1917 жылдар аралығындағы әкімшілік-территориялық аймағы. 1867 жылы Жетісу, Сырдария облыстарынан құралды. Солтүстігінде — Торғай,Ақмола, Семей облыстарымен; шығысында — Шығыс Түркістанның Жоңғар, Үрімжі аймағымен; оңтүстігінде — Қашғариямен, Памир, Бұхар жері, Хиуа хандығымен, батысында Арал теңізімен шектесті. 1868 жылы Түркістан генерал-губернаторлығына патша өкіметі жаулап алған Зеравшан округі, 1871 жылы Құлжа аймағы, 1873 жылы Әмудария аймағы қосылды. 1876 жылы бұрынғы Қоқан хандығының орнына Ферғана облысы құрылды. Түркістан генерал-губернаторлығында 3 038 119 адам тұрды. Халық санының көптігінен Сырдария (1 094 557 адам), Жетісу (758 250) облыстары, ал халқының тығыздығынан Зеравшан, Ферғана облыстары ерекшеленді. Түркістан генерал-губернаторлығында қазақтар 1 532 790, өзбектер — 1 970 420, құрамалар - 77 330, қарақалпақтар — 58 770, орыстар - 59 280, тәжіктер - 137 280 адамды кұрады. Өлкенің әкімшілігі Ташкент қаласында орналасты. Сонымен қатар мұнда әскери губернаторлықты округ әскерінің қолбасшысы, Сырдария облысы мен уезінің, Құрама уезінің әкімшілігі орналасты. Жетісудың орталығы — Верный, Ферғананікі — Марғилан, Зеравшан округінікі — Самарканд, Құлжа ауданының орталығы — Құлжа, Әмудария бөлімшесінің орталығы — Петро-Александровск қалалары болды. 1886 жылғы "Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже" бойынша Түркістан генерал-губернаторлығы Сырдария, Жетісу, Самарканд облыстарына бөлінді. Өлкені басқару генерал-губернаторға жүктеліп, облыстарды әскери губернатор мен облыстық басқарма, ал уездерді уезд (ояз) бастығы басқарды. Уездер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Түркістан генерал-губернаторлығында барлық билік отаршылдар қолына шоғырланды. Жергілікті халық өкілдері басқару жүйесінің төменгі сатыларына — болыстар мен ауылнайлар қызметіне ғана тартылды. Түркістан генерал-губернаторлығындағы көшпелі халықтар қазына пайдасына әрбір шаруашылықтан 4 сом төлеуге міндетті болып белгіленді. Бұған қоса елді мекендердің үстімен өткен патша әскерлерін үй және отынмен қамтамасыз ету де жергілікті халықтың мойнына жүктелді. Патша өкіметінің отаршылдық саясатына карсы Түркістан генерал-губернаторлығында 1898 жылы Әндіжан көтерілісі болды. 1916 жылы Түркістан генерал-губернаторлығы көлемінде Жетісуда, Сырдарияда, Ферғанада ұлт-азаттық көтерілістің ірі ошақтары болды. Бұл көтеріліс патша үкіметінің әскери күшімен аяусыз басып, жаншылды. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін Түркістан генерал-губернаторлығы жойылды. Өлкедегі барлық билік Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті қолына көшті. ## Дереккөздер
Түркістан Уезі– 1867 ж. Сырдария облысы құрамында құрылған. Негізгі халқы қазақтар мен өзбектер болды.Түркістан генерал-губернаторлығына қараған әкімшілік аймақ. Облыстың Перовск, Шымкент у-дерімен және Ақмола облысының Сарысу уезiмен шектесті. Орт. Түркістан қ. болды. Түркістан Уезі ашылған кезде ондағы қазақтар 61400 адамды құраған. Сондай-ақ Түркістан Уезі аумағында 9905 сарт, 270 орыс, 67 татар, 61 бұхаралық еврей тұрған. “Уақытша ережеге” сәйкес Түркістан Уезі қазақтары түтін салығын, земство салығын, қалалық уч-щеге, егу жұмысына салық төлеуге міндеттелді. Олар бұдан бөлек әр түрлі еңбекпен өтейтін міндеткерліктер атқарды. Уездегі сарттар жер салығын төледі. 1879 – 1880 ж. болған жұт кезінде Түркістан Уезі-нде 24469 түйе, 7657 жылқы, 162440 қой, 7667 сиыр қырылып, қазақтардың қо-лында 7615 түйе, 5028 жылқы, 28983 қой, 3210 сиыр қалған. Бұл жұт Түркістан Уезі-нің экон. жағынан құлдырауына әкеліп соқтырды. Аштық салдарынан Түркістан Уезі халқының көршілес у-дерге жаппай көшуі басталды. Соның нәтижесінде уез халқы кеміп, 1884 ж. 44321 адамды құрады. 1886 ж. Түркістан Уезі таратылып, оның аумағы Шымкент және Перовск у-дерінің құрамына қосылды. ## Сілтемелер: «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
Тышқантау – Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңтүстік сілеміндегі тау. ## Географиялық орны мен жер бедері Қазақстан (Жетісу облысы Панфилов ауданы) мен Қытай шекарасында. Абсолюттік биіктігі 4005 метр. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр, ені 25 – 30 км. Тау мұздықтарынан Өсек және Қорғас өзендерінің салалары бастау алады. ## Геологиялық құрылымы Силур, девон, карбон жыныстарынан түзілген. ## Өсімдігі Беткейлерінде Тянь-Шань шыршасы, сібір самырсыны өседі. ## Дереккөздер
Түрпітәрізділер (лат. Tachyglossidae) — жұмыртқа салатын біртесікті сүтқоректілердің екінші тобы. Қарапайым сүтқоректі. ## Негізгі сипаттамасы Ехиднаның дене тұрқы 40 см. Денесінде сырттай қарағанда кірпі тәрізді ұзындығы 6 см. түкті "тікенектері" болады. Ехиднаның ұзындығы 5 см, жіңішке сүйір тұмсығы мүйізбен қапталған және оның ұшында аузы бар. "Тікенектерінің" түбінде қызғылт-қоңыр түсті қысқа түктер өседі. Құлағының айналасында топтанып өскен ұзын түктері де болады. Ехиднаның аяқтарының күрек тәрізді жалпақ саусақтары бар. Әсірісе, артқы аяғының екінші саусағы ұзын, имек, онымен ехидна денесіндегі тікенекті түктерінің арасындағы паразиттерден тазартады. Қазіргі кезде олар Аустралия, Жаңа Гвинея мен Тасмания аралдарында мекендейді. Ехиднаның дене температурасы тұрақсыз, шамамен 30 градус. ## Тіршілік етуі Ехидна - құрлық жануары. Тастақты жерде өсетін бұталардың арасында кездеседі, ін қазбайды. Негізгі қорғаушысы - түкті тікенектер. Жауы мазаласа түкті тікенектерін тікірейтіп кірпіге ұқсап домаланып қозғалмай жатады. Кейде тырнақтарымен жұмсақ топырақты қазып, бас жағымен топыраққа жартылай көміліп, түкті тікенектерін жауына қарай бағыттайды. Олар қорегін түнде аулайды. Күндіз ағаш қуысында, бұталардың арасында жасырынады. Күн қатты суығында ехидна үңгірлерді уақытша қысқы ұйқыға кетеді. Терісінің астындағы май қабаты қалың болғандықтан, бір айға дейін аштыққа шыдай алады. Қорегі: құмырсқалар, ақ құмырсқалар (термиттер), шұбалшаңдар. Қорегін ұзын, жіңішке, жабысқақ тіліне жабыстырып алады. Ехиднаның тістері болмайды, ұстаған қорегін тілінің артқы бөлігінде болатын мүйізді "тісшелерімен" ұсақтайды. Таңдайында тарақ тәрізді бүртікті өсінділер болады. Ехидна жақсы естиді, бірақ нашар көреді, тек затты өте жақын жерінен ғана көре алады. ## Көбеюі Ехидна бір ғана жұмыртқа салады, оны құрсағындағы терілі қалтасында сақтайды. Бұл терілі қалта ехидна көбейер кезде пайда болады. Ұрпағы дамып жұмыртқадан шығу үшін тұмсығындағы мүйізді төмпешігімен үрғылап қабығын жарып шығарады. Сүт безінен шыққан сүт қалтадағы түктерге жайылады, сол түктерден сорып қоректенеді. Ұрпағы түкті тікенектері шыққанша ұзақ уақыт қалтада болады. Аналық ехидна ұрпағын қалтадан шығарып, қауіпсіз жерге қалдырып, сүтімен қоректендіреді. Ехидна да жұмыртқа салатын сүтқоректілерге жатады. Құстар секілді ехиднада да клоака болады. Олардың жер бетіне таралу аймағы да шектеулі, яғни шағын аумақтарда ғана таралған. ## Дереккөздер
Тымақ — ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Тымақ биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, желке, жотаны жауып тұратын артқы етектен тұратын, аңның, малдың терісінен тігілген қысқы баскиім. Суықтан, бораннан қорғайтындай мол пішіледі. Сыртын берік және жақсы, қымбат маталармен тыстайды. Оның іші тері, сырты шағи, пүліш, барқыт, дүрия, тағы басқа матамен тысталады. Тымақтың құлағы мен етегінің төбемен жалғасқан жерін милық деп атайды. Екі құлақтың сырт жағынан бастыра матадан жалпақ екі бау тағылады. Етегін төбеге қайырып қою үшін тымақтың артқы жағына тобылғыдан немесе арша сияқты берік ағаштан тиек жасап қадайды. Оны құрысқақ дейді. "Ескілік киімі" деген өлеңінде данышпан Абай былай деп суреттеген: Күләпара бастырған, пұшпақ тымақ,Ішкі бауын өткізген тесік құлақ.Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап,Артын белге қыстырған бар құрысқақ. Қазақ халқында тымақ қасиетті атрибуттардың бірі болып саналған. Шала туған баланы тымаққа салып өсірген. Сондай-ақ, жас нәресте үшін, әдетте айы-күні жетпей дүниеге келген бала үшін тымақтың да алар орны орасан. "Шала туып, тымаққа салып өсірген екен" деген сөз бар. Халықта айы-күні жетпей шала туған баланы тымаққа салып, керегеге іліп қоятын дәстүр бар. Себебі шала туған сәби ия ұстауға, ия бесікке салуға келмейді. Ал тымақ жылы, әрі бөлеуге, ұстауға ыңғайлы. Шала туған баланың неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан, күн кереге басы арқылы есесптеледі. Мысалы, қырық күні кем болса, керегенің қырқыншы басына ілінген тымақтан баланы алып, жаңа туған балаға жасалатын рәсімді жасайды. Егер бала қыста туса, үй қабырғасына бірнеше шеге қағылып, соған тымақ ілінеді. Бұл да – тымақтың қадірі мен қасиетін бейнелейтін көріністердің бірі деп түсінген. ## Түрлері Тымақтар терісіне қарай бота, сусар, елтірі, түлкі, барыс, бұлғын, жабағы, сеңсең, қарсақ, лақ терісінен тігілген тымақ деп те аталады. Тымақты кедейлер-сеңсеңнен, байлар бағалы терілерден тіккізген. Түлкі пұшпағы, сусар, құндыз терісінен жасалған тымақтар сәнді бағалы саналады. Түлкі тымақты қыста, пұшпақ тымақты жаз, күз маусымдарында киеді. Вл. Плотниковтың 1859-1862 жылдары жазған қазақ киімдерінің ішінде бөрік пен тымақтың 15 түрлі үлгісі мен атаулары бар. Олар: жаба салма, қайырма, төрт сай, дөңгелек төбе, шошақ төбе, жекей тымақ. * Жаба салма тымақ - түлкі терісінен, сеңсеңнен тігіледі, құлағы мол, милығы кең, төбесі аласа болады.# * Дөңгелек төбелі тымақ - төбесі иықсыз, милықты, жатаған келеді. * Шошақ төбе тымақ - төбесі иықсыз, үшкірлене биік етіп сырылады. * Жекей тымақ - жаз бен күзде киетін әрі сәнді, сәнді де жеңіл етіп тігілетін елтірі тымақтың түрі. ## Дереккөздер
Шыңғыс Уәлиұлы Уәлихан (1811, Уәли ханның Сырымбеттегі ордасы – 1895, Сырымбет қонысы) – Көкшетау округінің аға сұлтаны, Абылай ханның немересі, Уәли ханның ұлы, Шоқан Уәлиханның әкесі. Полковник және Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстанның қоғам қайраткері. ## Өмірбаяны Ауыл мектебінен бастауыш білім алған соң, шешесі Айғанымның айтуымен Омбы әскери училищесінде білім алған. Училищені майор шенінде бітіріп, Аманқарағай (1834–1844), Құсмұрын (1844–1853), Көкшетау (1857–1868) округтерінің аға сұлтаны болған. 1853–1857 жылдары Омбы облысы Сібір қазақтары басқармасында кеңесші болды. Қазақтардың қалыптасқан қоғамдық және шаруашылық тұрмыс-салтын қайта құруға ат салысты. Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысына қолдау көрсетті. Уәлиханов оқу-ағарту және ғылымның рөлін жоғары бағалады, ғалымдармен, саяхатшылармен, декабристермен жақын қарым-қатынас орнатып, Орыс географиялық қоғамының ғалымдарына қазақ халқы мен даласы жөніндегі ғылыми, этногр. материалдар жинауға көмектесті. Уәлихановтың жинаған жәдігерлері мен мәліметтері Мәскеудегі көрмеге қойылып, Санкт-Петерургте өткен шығыстанушылардың 3-Конгресінде көрсетілді. 1868 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. Этнографиялық топтама үшін жинаған жеке заттары Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы және Гамбург мұражайларында сақтаулы. Қалтқысыз қызметі үшін Ресейдің бірнеше орден, медальдарымен марапатталған. ## Дереккөздер
Тәңір тауы, кейде Тянь-Шань – Азияның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі. ## Географиялық орны Тәңір тауының орталық бөлігі Қырғызстанға, солтүстік және батыс жоталары Қазақстанға, оңтүстік-батыс шеті Өзбекстан мен Тәжікстанға, шығыс бөлігі Қытайға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км Тәңір тауы солтүстігінде Борохоро жотасы арқылы Жетісу Алатауымен, оңтүстігінде Алай жотасы арқылы Памир тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста Іле аңғары, Мойынқұм, шығыста Жоңғар жазығы алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырымен түйіседі. Ең биік жері – Жеңіс шыңы (7439 м.). Тәңір тауы ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады. ## Орографиялық құрылысы Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тәңір тауы Кетпен, Күнгей Алатау, Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы мен Шу-Іле тауларынан тұрады. Солтүстік Тәңір тауы жоталары 4,5 мың метрден биік: Теріскей Алатауы (5218 м), Іле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тәңір тауына Ферғана, Талас Алатауы мен одан таралатын Өгем, Піскем, Шатқал жоталары және Қаратау жатады. Батыс Тәңір тауы жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тәңір тауын бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тәңір тауына солтүстікте Ыстықкөл қазаншұңқырынан оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста Көкшаал-Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, Хан Тәңірі шыңы – 6995 м). Ортaлық Тәңір тауына сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тәңір тауы Алай жотасы, Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тәңір тауы ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, Богдо-Ола, Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тәңір тауы етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – Турфан ойысы орналасқан. ## Геологиялық құрылымы Тәңір тауы Орал-Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тәңір тауы каледон, Орталық және Оңтүстік Тәңір тауы герцин таужаралымда қатпарланған. Палеозой қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары пермьде пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері неоген мен төрттік кезеңдегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тәңір тауы тау жоталары палеозой мен кембрийге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар кайнозой және ішінара мезозой шөгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен сынап, түсті және сирек металл, фосфорит кен орындары байланысты. Тауаралық қазаншұңқырлардағы мезо-кайнозой шөгінділеріне мұнай, қоңыр және тас көмір шоғырланған. ## Климаты Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тәңір тауының климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі қоңыржай белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ субтропиктердің әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының нивальдық климатына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық қазаншұңқырлардың төменгі бөлігінде 20 – 250С, орта өңірде 15 – 170С, биік тау басында 0 0С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 – 40С (оңтүстікте), –6 – 80С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында температуралық инверсия кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тәңір тауының солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге (наурыз – сәуір) тура келеді. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық ландшафт типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық қазаншұңқырларды шөлейт, шөл ландшафттары алып жатыр. ## Мұздықтары, өзен-көлдері Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км2, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тәңір тауы (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км2, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар Іле, Қырғыз, Теріскей Алатауларында, Ақшырақ, Көкшаал-Тоо, Шығыс Тәңір тауындағы Еренқабырға, Халықтау, т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына (Нарын, Сарыжаз, Сырдария, Іле, Шу, Тарим, т.б.) жатады. Ірі көлдері – Ыстықкөл, Сонкөл, Шатыркөл. ## Өсімдіктері Оңтүстік-батыс Тәңір тауының сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым (қоңырбас, құмқияқ, таспа, т.б.). Шығыс Тәңір тауында қылша, кей жерлерінде сексеуіл тоғайлары, қалған бөлігінде жусан мен сораң өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 – 2100 м, Шығыс Тәңір тауының оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта жусанды-селеулі-сораңды өсімдік топтары өседі. Батыс Тәңір тауының солтүстік беткейлерін 1000 – 1200 метрден 2500 – 2600 метрге дейін, шығыс Тәңір тауының оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 м биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта астық тұқымдас түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі (селеу, бетеге, өлең). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тәңір тауында шоқ-шоқ болып өскен жаңғақ, жеміс ормандары таралған. 2000 метрден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 – 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тәңір тауы сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 – 3800 м биіктікте гляциалды-нивальды (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық қазаншұңқырларға тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты. ## Қорықтары Тәңір тауының табиғаты мен оның өзіне тән өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылған. Олардың ішінде Ақсу-Жабағылы (1926), Алматы (1931) қорықтары үлкен орын алады. 1996 жылы Алматы маңы Іле Алатауы ұлттық паркі кұрылды.\ ## Дереккөздер
Уәлиханов қонысы – Солтүстік Қазақстан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген ансамбльдер және кешендер қатарындағы ескерткіш. ## Орналасқан жері Айыртау ауданының Сырымбет ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде. ## Кезеңі XIX ғасыр. Құрылысшы Ермолаев. ## Тарихи деректер Уәлихановтардың мекені XIX ғасырдың ағаш сәулет ескерткіші болып табылады. 1824 жылы император Александр және Батыс Сібір генерал- губернаторы Петр Капцевичтің жарлығымен Кіші жүз ханы Уәлидің жесірі, қазақтың көрнекті ғалымы, тарихшы, этнограф, фольклоршы, саяхатшы және ағартушы Шоқан Уәлихановтың әжесі Айғанымға арналып салынды.Үй-жай кешеніне ағаш дуалмен қоршалған тұрғын үй, мешіт, медресе, шаруашылық құрылыстар, монша кіреді. Үй-жайдың жалпы ауданы шамамен 4030 ш. м. Шоқан Уәлихановтың балалық және жастық шағы осы қоныста өтті. Омбы кадет корпусында оқып жүрген жылдары дем алуға келіп, ал 1862–64 жылдары осында тұрған. Сол жылдары қыстауда ақындар айтысы өтіп, әнші-күйшілер өнер көрсеткен, орыс шенеуніктері, саяхатшылар мен ғалымдар, олардың қатарында Г.Н. Потанин де қонақ болған. Бір кездері үй-жай өңірдің дала халқы үшін мәдениет және ағарту орталықтарының бірі болды.1993 жылдан бастап кешен Шоқан Уәлиханов атындағы Сырымбет тарихи-этнографиялық мұражайының құрамына енгізілді. Қазір кешенде 8400-ден астам экспонаттар бар, олардың ішінде шежіре тармақ, піл сүйегінен жасалған түпнұсқа сандық, қолжазбалар, кітаптар мен құжаттар бар.Сырымбет мекенінде Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметіне арналған әдеби оқулар, дәрістер жүйелі түрде өтіп тұрады. Мекен өңірдің танымал туристік бағыттарының бірі болып табылады.Қазан төңкерісінен кейінгі жылдары әбден тозып, талан-таражға түскен қоныс Уәлихановтың туғанына 150 жыл (1985 ж.) толумен байланысты қайта қалпына келтірілді. Қазіргі уақытта қыстау орнында Сырымбет ауылы орналасқан. ## Дереккөздер
Уәйіс хан (т. ж. б. – 1428) – Моғолстан ханы (1418 – 28). Шағатай әулетінен шыққан, Шир-Әли Оғланның баласы. 14 ғасырдың басында Моғолстанның белгілі ханы Қызыр Қожа ханның (1389 – 99) балалары – Шами-Жахан, Шир-Мұхаммед Оғлан, Шир-Әли және Шаї-Жахан билік құрған кезде өзара күрес басталды. Уәйіс хан 1418 жылы немере ағасы Шами-Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның екінші бір немере ағасы Шир-Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 жылдың басында Әмір Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир-Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның көп жерін өз билігіне біріктіруге мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасындағы күрес толастамай, бірнеше шайқастар болды. Тараз қаласы төңірегіндегі Қайынлық деген жерде болған шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік-шығыс жағына қашып кетті. Осы аймақта ол өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Турфан атырабын басып алды. Астанасы Іле бойындағы Ілебалық қала болды. Бірақ бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға келіп, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр-әд-Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйенген Уәйіс хан билік үшін қайта күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 жылы Ұлықбек Шир-Мұхаммедті өлтіріп, әскерін талқандады. Моғолстандағы билік қайтадан Уәйіс ханның қолына көшкенімен, көп ұзамай Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болған ұрыста қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билік құрған кезеңде Уәйіс хан (1425 – 28) өз иеліктерінің оңтүстік-шығыс шекарасын қалмақтардан қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т.б. тайпалар болды. Уәйіс хан 1418 ж. нағашысы Шами Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның тағы бір нағашысы Шир - Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 ж. басында Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир - Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның кеп жерін өз билігіне бағындыруға мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасында бірнеше шайқастар болды. Қайынлық деген жердегі (Тараз төңірегі) шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік - шығыс жағына қашып кетгі. Осы аймақта өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді де мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Тұрфан атырабын басып алды. Уәйіс хан өз астанасын Іле бойындағы Ілебалыққа көшіруге мәжбүр болды. Бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға қоныс аударып, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр ад - Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйеніп, енді Уәйіс хан өкімет билігі үшін күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 ж. Ұлықбек Шир- Мұхаммедті өлтіріп, әскерін қиратты. Моғолстандағы өкімет билігі қайтадан Уәйіс ханның қолына көшті. Бірақ көп ұзамай Уәйіс хан Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болтан ұрыста (1428) қаза тапты.Моғолстанда екінші рет билік құрған кезенде Уәйіс хан (1425-28) өз иеліктерінің оңтүстік - шығыс шекарасын қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т. б. тайпалар болды. ## Дереккөздер
Мұхаметжан Тынышбайұлы (1879-1937) — қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алаш Орда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері. ## Биография Найман тайпасынынң Садыр руынан шыққан. Алаштың ірі қоғам және мемлекет қайраткері, тарихшы, ағартушы, тұңғыш темір жол инженері Мұхамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақаншы-Садыр болысында (қазір Алматы облысы Қабанбай ауданы) туған. Ауыл молдасынан хат таныған соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қабылданады. Мұхамеджан Тынышбаевтың тағдыр-талайы білім мен ағартуға, ұлттық теңдік пет өркениетке ұмтылған қазақ халқының тағдырымен бір. Даярлық сыныпты қоса есептегенде, 10 жыл аталған гимназияда оқыған М.Тынышбаев оны үздік (алтын медальмет) аяқтайды. 1900 жылы оқушыны ұлтқа бөліп алаламайтын, білімдіні қадірлейтін гимназия директоры М.В. Вахрушевтің Жетісу губернаторына дәлелдеп жүріп стипендия бөлгізуінің арқасында (ол шақта мемлекет есебінет оқу тек осылай жүргізілген) Мұхамеджан император I Александр атындағы Петербор темір жол транспорты институтына қабылданады. Бұл институтты 1906 жылы бітірген. ## Ресейде болған жылдары XX ғасырдың басында Ресейге ептеп батыс демократиясының лебі жетеді. Бұл осы империядағы зиялыларды оятты. Мысалы, 1905 жылы Ресей, Әлихан Бөкейхан айтқандай, "тұңғыш және соңғы рет Еуропа болды". Яғни, сол жылы 17 қазанда патшаның манифесті жарияланып, елге біраз сөз, ой бостандығы берілтін. Ал, 1906 жылы Ресейде тұңғыш Мемлекеттік Дума шақырылды. Осындай тарихи оқиғалардың ортасында жүрген Мұхамеджан Тынышбаев саяси күрестің әліппесін үйрене бастады. Мұны жас қайраткер тез меңгерді. Оның саяси жетілгенін растайтын деректер аз емес. Мысалы, ол 1905 жылы қазақ сынды шет ұлттарды билеуде өкіметтің әскери тәртіптен арылып, азаматтық жолға түсуін ұсынған дәлелді хатын министрлер комитетінің төрағасына жолдаған. Сондай-ақ, сол жылы қарашада автономияшылардың бірінші сиезіне қатысып, «Қазақтар жәш азаттық қозғалысы» атты баяндама жасаған («Русский Туркестан», №1,1906). Баяндамасында М.Тынышбаев былай дейді: «Үкіметтің нені көздегені белгілі: біріншіден, жабайы да тағылық репрессияларымен және тіл, салт-сана, дін һәм руханият атаулыны орыстандырмақ; екіншіден, түрлі әкімшілік шаралармен, әкімдермен, ережелермен қазақты құқықсыз, заңнан тыс етпек; үшіншіден, оларды қаны сіңген, сүйегі көмілген өз жері пен айырып, шөл- шөлейт жерге қуып, өлім құшағына тапсырмақ. Міне, қазақ бұрынғы дербестігі мен еркіндігінің орнына, орыс бодандығына қантөгіссіз кіргендігінің ақысына жалғандығы. Қайраткердің осы рухтағы өткір мақалаларының бірі - «Қазақтың қазіргі жағдайы мен өмірге қажетті сұранымының жалпы сипаттамасы» деп аталады . Бұл М.Тынышбаевтың 1993 жылғы жинағына ел бей қалыпты. Мақалада автор халқының ауыр жағдайға тап болу себебін және одан құтылудың жөн-жобасын ұсынады. Осындай ашық пікірінен соң, патша тыңшылары Мұхамеджанның артынан аңду қояды. ## Темір жолда жұмыс істеуі М.Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақыт Жетісу теміржолын жобалау ісіне қатысады. I Мемлекеттік Думаның қуғындалғанынан хабардар ол ел құқына қажетті табанды қоғамдық-саяси жұмысымен көрінеді. Нәтижесінде 1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думаға Жетісу облысы атынан депутат болып сайланады. Сөйтіп, енді ол биік саясатқа көтеріледі. Алайда II Думаны да патша қуғындап таратады. 1907 жылы 3 маусымдағы жарлығымен империя исі қазақ сынды шет ұлттарды (ресми жер иелігі жоқ ұлттарды) Думаға сайлану құқынан айырады. Бұл жағдай қазақ зиялыларының ашу-ызасын тудырғаны тарихтан мәлім (елді ояту рухындағы еңбектер осы кезден кешірек жариялана бастайды). Дума таратылған соң М.Тынышбаев қайта кәсіби қызметіне кіріседі. Енді ол Түркістан генерал-губернаторлығы қарамағындағы аймақтың теміржол құрылысына инженер ретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығында Әмудәрия үстіне салынған көпір құрылысына, Ұрсат (Урсатьевск) - Әндіжан теміржол құрылысына жетекші маман, бас инженер есебінде қатысады. Теміржол саласына байланысты еңбегін ғана парықтағанның өзінде М.Тынышбаев - Кіндік Азия көлемінде еленуге лайықты инженер-теміржолшы. 1914 жылы қайраткер Жетісу темір жол құрылысына қайта ауысады. Бұл жолы ол Арыс - Әулие ата учаскесінің басшысы және бас инженері болып қызмет атқарды. Осы шақта инженер Мұхамеджанға Ташкент Мұғалімдер институтына оқуға бармақ болып қаржыдан қысылып жүрген Т.Рысқұлов ұшырасады.Бұл 1915 жыл еді. М.Тынышбаев бір кезде өзі де осылай қиналғаны есіне түсіп, Тұрарға әжептәуір ақша ұсынады және мұндай керекті қаражатты кейін де адресіне салып тұратынын айтады. Екі азаматтың осы риясыз көңілі адал бауырластыққа ұласады. ## Тынышбайұлы жазған мақалалары Елшіл Мұхамеджан XX ғасырдың 10 жылдары Орынборда шығып түрған «Қазақ» газеті төңірегіндегілермен де араласып-хабарласып тұрады. Аталған газетте публицистің «Соғысушы патшалар әскері», «Сүңгуір қайық», «Темір жол һәм Еуропа соғысы», «Соғыс кемелері һәм мина», «Барлыбек Сыртанов», «Садуақас Шалымбеков» т.б. мақалалары жарық көреді. М.Тынышбаевтың саясат сахнасында аса күрескерлік танытқан уақыты - 1916-1917 жылдар. 1916 жыл оқиғасы тұсында ол «Қазақ» тобында болды. Сол себепті де Қытайға кетуге мәжбүр болған қандастарын елге қайтару жұмысының жуан ортасында жүрді.Мұхамеджан анықтаған мына дерек кісіні селт еткізбей қоймайды: Жетісуға қатысты 44 болыс елде 47 мың 759 түтін болған, соның 40 мың 250 түтіні қашып-босқан, ал өлген адамның саны 95200 . Бұл да алапат қырғын еді. 1917 жылы сәуірде Уақытша үкімет М.Тынышбаев пен О.А. Шкапскийді Жетісу облысындағы комиссарлар етіп тағайындайды. Түркістан автономиясы 1917 жылы қараша айының соңында Қоқан қаласында жарияланғанда, қайраткер осы автономия үкіметінің төрағасы (премьер-министр) болып сайланды. Алайда Қоқанда құрылған Түркістан автономиясы бірер ай ғана өмір сүріп, большевиктер тарапынан аяусыз жанышталды. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ сиезіне де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезіне де Жетісу облысы атынан қатынасты. Соңғысында ол Ұлт кеңесі (Алаш Орда) құрамына кірді. Күрделі кезеңде түрлі саяси-мемлекеттік жүйеде қилы жауапты іс жасаған қайраткердің ұлтқа болысқан еңбегі нәтижесіз емес еді. Мұхамеджанның орасан жұмысын былайша топтап-таразылауға болады: * саяси қайраткер ретінде құқы аяққа тапталған ұлтының теңдігі жолында дәйекті іс атқарды; * маман-теміржол инженері ретінде төңкеріске дейін де, одан кейін де шойын жолды салуда ұлт мүддесін бірінші кезекке қойды; * публицист ретінде орыс тілінде шыққан мақалаларында Петербордың зиялы қауымына патша шенсуніктерінің әділетсіздігін жеткізсе, қазақ тіліндегі мақалаларында қандастарына теңдік алудың жөн-жобасын көрсетті; * тарихшы ретінде қазақ елінің көне дәуірден бүгінге дейінгі шынайы тарихын жасаудың батыл бағыттарын іс жүзінде анықтап берді. ## Түркістан-Сібірдегі қызметі 1921-1922 жылдары Түркістан кеңестік автономиясының Жер-су комиссариатында су шаруашылығын басқарды. Ал, 1925-1932 жылдар аралығында Қазақстан кеңестік автономиясында жаңа астананы (Қызылорда) жасақтау ісінің бас инженері. Түркістан-Сібір құрылысының жетекші маманы қызметін атқарды. 1922 жылы Ташкентте құрылған «Талап» атты мәдени-ағарту ұйымына басқарма мүшесі болып сайланады. Осы шақта ол бірнеше тарихи еңбек жазды.Оның ел алдындағы елеулі еңбегі - Түркістан-Сібір теміржол құрылысына маман ретінде қатынасуы еді. 1932 жылы сәуір айында тұтқындалып, Мәскеу- Донбасс теміржол құрылысына жұмысқа жіберілді. Бұдан қайтып елге келгенде, 1937 жылы қарашада қайта тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 1879 жылы 12 мамырда бұрынғы Жетісу облысы, Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысында (қазіргі Қабанбай ауданы) дүниеге келген. 1889-1900 жылдары Верный ерлер гимназиясында оқып, оны үздік бітіріп шығады. Верный гимназиясын алтын медальмен тәмамдады. Жыл сайын кластан класқа І-ші дәрежелі марапатпен көшіп, үздік үлгірім, өнегелі тәртібімен ұстаздарының ықыласына бөленеді. Гимназияны бітіргенде педагогикалық кеңестің шешімімен ол ғылымда, әсіресе, математикада үздік жетістікке жеткені үшін Алтын медальмен марапатталады. Жиырма жасар Мұхаметжанның Жетісу әскери губернаторының кеңсесіне тілмаш болып орналасуына жол ашады. Бірақ оқуға ынталы жас жоғары білім алуға ұмтылып, император Александр І атындағы Петербург теміржол транспорты институтына түсуге тілек білдіреді. Бұл жолы да тағдыр оған күле қарайды. Өзінің мұғалімі, гимназия директоры М.В.Вахрушевтің көмегімен қазынадан 360 сом жылдық стипендия алып, Петербургке аттанады. 1900-1906 жылдары Санкт-Петербургтегі І Александр атындағы жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтта оқып, мұнда да ол ерен қабілетімен ұстаздарын таңқалдырып, институтты үздік бағамен бітіреді. Институттың соңғы курсында жүргенде 1905 жылғы төңкеріске қатысады. Сол жылы өткен автономистерінің съезіне қатысып, онда «Қазақтар және қоғамдық қозғалыс» деген тақырыпта баяндама жасайды, өз халқының мұңын жеткізіп, Министрлер комитеті атына өтініш жолдайды. Онда қазақтарды басқарудың басты принциптерінің қазақтардың мүддесімен сай келмейтіндігін ғылыми тұрғыдан негіздеуге күш салады және басқарудың әскери жүйесінен азаматтық жүйеге көшуді талап етеді. Жас саясатшының бұл талабының атақты «Қарқаралы петициясы» талабымен үндесіп жатуы — халқым деген қазақ азаматтарының әр жерде жүріп, бір мақсатқа қызмет еткенін айқын көрсетеді. 1905 жылдың аяғында Оралда өткен Қазақстанның бес облысының делегаттар съезінің жұмысына қатысады. Осы съезде болашақ "Алаш" партиясының сұлбасын құруға ниет жасалған болатын. Институт қабырғасында оқып жүрген кезде-ақ ол туған халқының, мұңын мұңдап, жоғын жоқтап баспасөзде уытты мақалалар жариялайды және әр түрлі жиындарда сөз сөйлейді.Осындай бір жиында 1905 жылы 19 қарашада өткен автономшылар одағының 1 съезінде ол баяндама жасайды. Онда ол былай өткір сөйлепті: Қазақтардың жер мәселесі — сөзсіз аса маңызды… Үкіметтің нені көздеп отырғаны түсінікті: біріншіден, … қазақтарды дербес ұлт ретінде жою және бүкіл өлкені орыстандыру; екіншіден, қазақтарды … қауқарсыз тобырға айналдыру; үшіншіден, …ежелгі атақонысынан айыру… қандай қанқұйлы, зымиян мақсат?!Жалпы М.Тынышбаев 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 1907 жылы Ресей ІІ-ші Мемлекеттік Думасына Жетісу облысынан депутат болып сайланады. Қазақ депутаттарының Дума трибунасынан Столыпиннің аграрлық саясатын сынаған үндері естіледі, әсіресе Бақытжан Қаратаевтың жасаған баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы 1907 жылдың 3 маусымдағы заң бойынша «еркіндікшіл» Дума таратылып, қазақтардың Мемлекеттік Думаға өз өкілдерін сайлау құқығынан айырылуымен тынады. ЖОО бітірген соң Орта Азия өңірі мен Жетісу теміржол құрылысында инженер болып қызмет істейді.1916 жылғы көтеріліс туралы Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктеме нұсқасында оны кеңінен толғап, отаршылдық зорлық-зомбылық қимыл-әрекеттеріне қысқаша шолу жасауы — тобықтай түйіндеп айтылған зор ғылыми еңбек болып табылады. Ақпан төңкерісіне дейін Мұхаметжан өзінің темір жол инженері мамандығы бойынша Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен өзге қазақ зиялылары сияқты ол да үлкен үміт күткен еді. Сондықтан да ол бұл кезде бел шеше қызмет етіп, қоғамдық-саяси қайраткер ретінде тез танылады. Сол жылы көктемде Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің Жетісу облысындағы комиссары болып тағайындалады. 1917 жылы қазан айында Том қаласында өткен Жалпы Сібірлік съезге өзге алаш қайраткерлерімен бірге қатысып, Сібір кеңесінің құрамына енгізіледі.Сол жылғы желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне сайланып, кейін Алашорда үкіметінің төрағасының орынбасары ретінде көптеген заң актілеріне қол қояды. Алаштың арысы Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерімен бірге М. Тынышбаев та жалпыұлттық «Алаш» партиясын құруға тікелей араласады. 1911-1918 жылдары темір жолдың Урсатьев-Әндіжан бөлімшесінде бастық, бас инженер болып қызмет атқарды. Одан кейін Жетісу темір жол бөлімшесінің Арыс-Әулиеата құрылысын басқарды. 1917 жылы шілдеде өткен Жалпы қазақтық съезде Жетісу облысынан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917 жылғы желтоқсан айында жарияланған Алаш автономиясы үкіметінің он бес мүшесінің бірі болады, «Алаш автономиясы аумағындағы уақытша жер пайдалану туралы Ереженің» жобасын қабылдауға қатысады. 1918 жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады. 1919 жылы Бүкілодақтық Атқару комитеті бұрынғы алашордалықтарға кешірім жариялағаннан кейін, ол Түркістан өлкесінің Семей халық ағарту комиссариатында жауапты қызметтер атқарады. Түркістан автономиясын Кеңес өкіметі күшпен талқандағаннан кейін М. Тынышбаев Алашорда қайраткерлерімен бірге сол кезде бірінен соң бірі құрылып жатқан көптеген әр түрлі үкіметтермен (Уақытша Сібір үкіметі, Уфа директориясы, Колчак үкіметтері сияқты) келіссөздер жүргізіп, хат-хабар жазысады, азамат соғысы жылдарында қызылдарға қарсы күреседі. Бірақ одан күткендей нәтиже болмайтынын көргеннен соң 1920 жылдан бастап, Кеңес өкіметінің жағына шығып, «буржуазиялық маман» ретінде Ташкентте, Қызылордада, Алматыда әр деңгейдегі шаруашылық мекемелерінде еңбек етеді. 1924 жылдан бастап қазіргі Абай атындағы ҚазҰПУде оқытушы болды. 1925-1926 жылдары жаңа астана Қызылорда қаласын көріктендіру жүйесінің бас инженері болып тұрғанда қаланы сумен қамтамасыз ету жолын және көптеген жаңа объектілер салу туралы ұсынады. 1926 жылдан бастап Тұрар Рысқұловтың қолдауымен Түркістан-Сібір жолын салуға қатысады. 1926 жылы Тұрар Рысқұловтың ұсынуымен Түркісіб темір жол жобасы мен құрылысына қатысты. Бір жолы қолына А.П.Чулошниковтың қазақ халқы тарихына қатысты еңбегі түседі. Осы кітаптағы ұлттың намысына тиетін пікірлерге қарсы сын жазып, академик В.В.Бартольдке жібереді. Ғалым бұған қатты риза болып, қазақ халқының тарихын зерттеп, жазуға кеңес береді, ең болмаса болашақ зерттеушілер үшін тарихи деректер мен материалдарды жазып қалдыруға ақыл қосады. Осы жолда Мұхаметжан Тынышбайүлының 1926-1927 жылдарда жазған еңбектері: "Материалы по истории киргиз-казахского народа", "Киргиз-казахи в XVII-XVIII веках", "Ақтабан шұбырынды" және тағы басқалар. Сталиндік зобалаңда ол 1930 жылы 3 тамызда тұтқындалып, бес жылға сотталып Воронежге бес жылға жер аударылады. 1933-1937 жылдары ол айдауда жүріп Мәскеу-Донбас темір жол құрылысында жұмыс істейді. Онда ауырып, оралғанымен 1937 жылы қараша айында қайта тұтқындалады да, 1937 жылы Ташкент түрмесінде "Халық жауы" деген желеумен атылады. 1959 жылдың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев Қазақ КСР-сы Жоғарғы сотының, және де 1970 жылы КСРО прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Мұхаммеджан Тынышбай. Жас Алаш газеті Мұрағатталған 29 маусымның 2011 жылы.
Уәлиханов мұздығы — Жетiсу (Жоңғар) Алатауының солтүстік беткейiнде. Қаратал алабындағы Қора өзенінiң бастауы саналады. 1947 жылы академик Н.Н.Пальгов мұздыққа Ш.Ш.Уәлиханов есiмiн бердi. ## Аумағы, жер бедері Ұзындығы 18 км борпылдақ жыныстар жапқан жерiн қоса есептегенде 24 км. Жалпы ауданы 11 км2, оның iшiнде ашық жатқан бөлiгi 0,8 км2. Мұздық 3420 м биiктiкте басталып, шетi 3140 м-ге дейiн төмендейдi. ## Дереккөздер
Тың игеру, тың және тыңайған жерлерді игеру — КСРО-да (Қазақстан, Сібір, Орал, т.б.) 1954 – 1960 ж. жүргізілген науқан. КСРО бойынша жалпы 41,8 млн га жер жыртылса, соның 25,5 млн га-сы қазақ жері болды. Тың игеру нәтижесінде Қазақстан КСРО-дағы ең ірі астықты республикаларының біріне айналды. Тың игеру. Кеңес үкіметі тұсында ең көп тәжірибе жасалған сала – ауыл шаруашылығы. Жасалған реформалар аграрлық саланы дамытудың орнына, көбінесе үлкен қиындықтарға алып келді. Ауыл шаруашылығымен қазақ халқы тығыз байланысты екені белгілі. Сондықтан қазақ халқының басым бөлігі ауылдарда тұрғандықтан реформалардың зардабы бірінші кезекте қазақтарға тиді.Ауыл шаруашылығындағы тәжірибелер 1950 жылдары өз жалғасын тапты. 1953 жылы қыркүйекте КОКП ОК пленумы ауыл шаруашылығында қалыптасқан жағдайды талқылады. Пленумда мемлекет басшысы Н.С.Хрущев баяндама жасады. Баяндамада аграрлық саланың артта қалу себептері талданды. Күштеп ұжымдастырудың зардаптары, миллиондаған шаруалардың ашаршылық пен саяси қуғын–сүргіннің құрбаны болғандығы атап көрсетілді. Сонымен бірге, өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы есебінен дамыту ауыл тұрғындарының тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкелді. Қыркүйек пленумы ауыл шаруалығының артта қалуын жою жөніндегі нақты шараларды белгілді.Мал шаруашылығының артта қалу себептері: матералдық-техникалық негізінің әлсіздігіне, жайылымдардың тың игеру кезінде егістікке айналуына тікелей байланысты болды. Ауыл шаруашылығындағы жағдайды жақсарту үшін жемдік дақылдар егісінің көлемін ұлғайту жүзеге асырылды. Техникамен жабдықтау және малшыларды материалдық тұрғыда ынталандыру жұмысы жүргізілді. Еліміздегі 47 колхоз бен 225 совхоз ет өндіруге бағытталып қайта құрылды. Осы шараларды жүзеге асыру нәтижесінде мал шаруашылығының жағдайы біршама жақсара бастады. 1950 ж. басында колхоздарды ірілендіру нәтижесінде олардың саны республикада екі есе қысқарды. Сол себепті Қазақстан колхоздары материалдық тұрғыда жарақтанған ірі шаруашылықтарға айналды.Осы кезеңде шаруашылықты жүргізуде талантты ұйымдастырушылардың есімдері көпшілікке таныла бастады. Олардың еңбегін мемлекет жоғары бағалады. Мысалы, Алматы облысындағы «Алматы» колхозының бастығы Л.Манько, «Мичурин» атындағы колхоздың бастығы Қ. Әбдіғұлов Социалистік Еңбек Ері атанды. Ал, Талдықорған облысындағы «Жаңа талап» колхозының бастығы Н.Алдабергенов екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атағын алды.1950 ж. екінші жартысында МТС-тер таратылып, олардың қарамағындағы ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға берілді. Бұрынғы МТС-тер орнына республикада 213 машина жөндеу станциясы (МЖС) құрылды. Кейін олар «Казсельхозтехника» өндірістік–техникалық жабдықтау бірлестігінің құрамына енді. Мұндай қайта құрулар ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Оның материалдық–техникалық тұрғыда жабдықталуында тұрақтылық болмады.1954 жылы 23 ақпан - 2 наурыз арлығында Компартия ОК кезекті пленумы болып өтті. Онда «Елде астық өндіруді ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру» туралы қаулы қабылданды.Жалпы, астық мәселесін шешудің екі бағыты болды:- интенсивтік бағыт, экономиканы реттеуде нарықтық қатынасқа көшу. - экстенсивтік бағыт, яғни астық өнімін тың жерлерді игеру арқылы арттыру жолы.Шаруашылықты нарықтық қатынастарға көшіру социализм идеологиясына қайшы келетін еді. Сондықтан, азық-түлік мәселесін шешуде Кеңес үкіметі осы екінші жолды таңдады.Қаулы бойынша тың игерілетін аймақтар: Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ, Еділ өңірі. Бұл аймақтарда егіс көлемін арттыру көзделді. Қазақстанда тың игерілетін аймақтарға солтүстік облыстар енді. Кеңес Одағы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар тың жерлер жыртылды. Оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн гектар, яғни барлық жыртылған жердің 50%. Ал жоспар бойынша Қазақстанда 1954-1957 жылдары егіс алқабының көлемі 2,5 млн га. артуы тиіс еді. Осылайша, жаппай тың игеру қозғалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары Қазақстанда жаңа 337 совхоз құрылды. Бұл совхоз атауларының өзі көп жәйтті аңғартып тұрса керек: «Москва», «Ленинград», «Киев», “Кантемировец”, “Тамановец” «Ростов», «Одесса» т.б. Жаңадан құрылған совхоздарда тұрғын үйлермен бірге жаңа мектептер, бала бақшалар, мәдениет үйлері, спорт алаңдары, кітапханалар салынды. Бұл республиканың әлеуметтік және мәдени дамуындағы оң істердің бірі еді. 1954 жылы тамызда КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесі «Астық өндіруді молайту үшін тың және тыңайған жерлерді одан әрі игеру туралы» жаңа қаулы қабылдады. Осы қаулыға сәйкес ауыл шаруашылығының техникалық базасын нығайту ісі қолға алынды. Қазақстан совхоздары сол кезеңде 169 мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк машинасын және басқа да көптеген ауыл шаруашылық техникасын алды. КСРО Министрлер Кеңесі 1954 жылы қыркүйекте тың игерілген жерлерде темір жолдар мен автомобиль жолдарының құрылысын дамыту туралы қаулы қабылдады. Қаулы бойынша Қазақстанда 2.600 шақырым автомобиль жолы төселуге тиісті болды. Тың игеру барысында Тобыл–Жетіқара, Есіл–Арқалық темір жолдары іске қосылды.Тың және тыңайған жерлерді игерудің үлкен зардаптары да болды. Билік басындағылар ғалымдардың пікірімен санаспады. Экология мен жергілікті халықтың ерекшеліктерін ескермеуі үлкен зиян әкелді. Қазақстанның тың өлкелерінде жер эрозияға ұшырады. 1960 жылдарға қарай Қазақстанның тың өлкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына ұшырады. Тың игерудің рухани және демографиялық зардаптары да зор болды. Қазақстанға 1954-1962 ж. тың игеруге КСРО-ның еуропалық бөлігінен 2 млн адам келді. Сол себепті қазақ халқы өз жерінде азшылық жағдайына түсті. 1959 жылғы халық санағы бойынша республикада тұратын жергілікті ұлт өкілдерінің саны 2 миллион 787 мың, яғни барлық халықтың 29 % ғана құрады.Тың игерілген облыстарда 700 қазақ мектебі жабылды. Енді қазақ балалары мектеп–интернаттарда оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізілді. Бұл біріншіден, қазақ жастарының ұлттық тілі мен мәдениетінен қол үзуіне әкеп соқтырды. Екіншіден, Қазақ елінің елді-мекендері мен жер–су атаулары орысша атала бастады. 1962 жылы Н.Хрущевтің бастамасымен Қазақстанның солтүстік облыстарын тың өлкесіне біріктіріп, Ақмола қаласы Целиноград деп өзгертілді. Мұндай орыстандыру саясатынан қазақ халқын еліміздің тәуелсіздігі ғана құтқарды. Тың игеру кезінде құрылған совхоздарда жергілікті халықтың ерекшеліктері ескерілмей, кейбір қазақ ауылдарына да шошқа өсіруге нұсқау берілді. Қазақ ауылдарында шошқа фермалары ашылғанымен олар көп ұзамай жабылып қалды. Өйткені, қазақтар шошқа шаруашылығын жүргізуден үзілді-кесілді бас тартты. Шошқа шаруашылығын дамыту мен жайылымдардың қысқаруы қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығына кері әсерін тигізді. Түйе мен жылқы шаруашылығы құлдырап кетті. Емдік қасиеттері белгілі қымыз бен шұбат өндіру ұмытыла бастады. Халық үшін ең ауыр тигені сол кезеңде Кеңес үкіметінің жеке және қосалқы шаруашылық жүргізуге тиым салуы болды.Тың игеру 1964 жылға дейін жалғасты. Оның негізгі нәтижесі: сол уақыттан осы кезге дейін Қазақстан халқын нанмен қамтамасыз ету мәселесі шешілді. Сонымен бірге, Қазақстан астықты шет елдерге экспорттаушы елге айналды. Тың игерудің экологиялық және рухани зардаптары болғанымен, ол XX ғасырдың аса ірі экономикалық жобаларының бірі болды. ## Түсіндірме сөздік Тың игеру – бұрын егін шаруашылығына қолданылмаған жерлерді егістік алқаптары үшін жырту. Топырақ эрозиясы– жердің құнарлы, қара топырақты қабатының жыртылғаннан кейін сумен шайылуы немесе желмен ұшырылу құбылысы. Әлеуметтік құрылым – адамдардың еңбек ету әрекетіне қарай топтарға бөлінуі және олардың материалдық хал ахуалы. ## Тарихи тұлғалар Хрущев Никита Сергеевич (1894, Ресей, Курск губ. - 1971, Мәскеу) - мемлекет және қоғам қайраткері. Еңбек жолын 1908 жылдан Донбасстың шахталары мен зауыттарында жұмысшы болып бастаған. 1918-20ж. Азамат соғысына қатысып, онан кейін Донбасс пен Киевте шаруашылық және партиялық қызметте болған. 1929ж. Мәскеу Өнеркәсіп академиясын бітірген. 1931 жылдан Мәскеуде партия қызметінде, 1935-38ж. БК(б)П Мәскеу облыстық және қалалық комитеттерінің І-хатшысы, 1938-47ж. Украина Коммунистік Партиясы ОК-нің І-хатшысы қызметін атқарған. 1941-45ж. Ұлы Отан соғысы жылдарында бірқатар майдандардың Әскери Кеңестерінің мүшесі болған. Генерал-лейтенант дәрежесі берілген (1943). 1947ж. БК(б)П Мәскеу партия комитетінің І-хатшысы қызметінде болады. 1953 жылдың наурызынан СОКП ОК хатшысы, қыркүйектен бастап І-хатшысы, яғни, Кеңес Одағының жетекшісі болды. Сонымен бірге 1958-64ж. КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін қоса атқарған. Н.Хрущев Кеңес Одағын басқарған кезде бірқатар демократиялық реформаларды жүзеге асыруға талпыныс жасалды. 1956ж. СОКП XX съезінде Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары туралы мәселені көтеріп, сталиндік саясатты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс ретінде бағалады. Сталиндік қуғын сүргіннің құрбандарын ақтау шараларын жүргізуге жол ашып берді. Ол Кеңес Одағында тың игеру саясатын жүзеге асырды. Алайда, Н.Хрущевтің демократиялық реформалары жартылай ғана орындалуымен ерекшеленді. Өйткені, ол өз қызметінде субъективизм мен волюнтаризмге жол берді. Сол себепті де, 1964ж. қазанда СОКП ОК-нің Пленумы Н.Хрущевті мемлекет пен Коммунистік партия жетекшілігінен кетуге мәжбүр етті. ## Дереккөздер Қазақстан тарих 11 класс ## Тағы қараңыз
Уездік Екі Кластық Орыс-Қазақ Училищелері– 19 ғасырдың 80-жылдарында Торғай облысының уездерінде Ы.Алтынсарин ұйымдастырған училищелер. Олардың оқу мерзімі 6 жыл болып, оларға тек ер балалар ғана қабылданған. Сабақ негізінен орыс тілінде жүргізілген.
Шот-Аман (Шота) Ыдырысұлы Уәлихан (26 сәуір 1932 жыл, Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданы, Сырымбет ауылы – 31 наурыз 2021 жыл) — сәулетші, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген сәулетшісі (1978), профессор, Шығыс елдері Халықаралық сәулетші академиясының академигі (2001). ## Қысқаша өмірбаяны 1932 жылы 26 сәуір күні Көкшетау облысының (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы) Айыртау ауданындағы Сырымбет ауылында туған. Шот-Аман Уәлихан — төре руының өкілі, әйгілі қазақ пен ресей ғалымы Шоқан Уәлихановтың бауырының ұрпағы. Қазақ ақыны Бақытжан Қанапияновтың немере ағасы. Мәскеу сәулетшілік институтын бітірді. «Қазақстан қала құрылысын жобалау» институтының қызметкері, Алматы қаласының бас сәулетшісінің орынбасары, Қазақстан сәулетшілер одағы басқармасының төрағасы болды. Республикалық тарихи және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамының төрағасы. ## Жетістіктері Шот-Аман Уәлиханов бірнеше ірі ғимараттардың, 20 монумент пен ескерткіштің (басқалармен бірге) авторы. Солардың қатарында: Алматы қаласындағы «Динамо» стадионы (1958), «Универсам» дүкені (1979), «Казгипрозем» үйінің (1983 жыл) ғимараттары; Уәлиханов ескерткіші (1969 жылы; Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығы, 1970 жыл), Әліби Тоқжанұлы Жангелдин, Тоқаш Бокин (екеуі де 1975 жылы), Ғани Мұратбаев (1984 жыл), Шығыс Қазақстан облысы, Қарауыл ауылындағы Абай (1970), Көкшетау қаласындағы Талғат Бигелдинов (1998), Қостанай қаласындағы Ахмет Байтұрсынұлы (1999), Астана қаласындағы Кенесары Қасымұлы (2001), т.б. ескерткіштері; Дінмұхамед Қонаев бюсті (1985 жылы), Тәуелсіздік монументі (1996 жылы, жоба авторы әрі жетекшісі), т.б. Уәлиханов 1996 жылы Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік елтаңбасы бойынша өткен байқауында ҚР сәулетшілер одағының алтын медалі мен дипломын алды, елтаңба авторы. Сондай-ақ ол Қазақстан сәулет және бейнелеу өнерінің көкейтесті мәселелерін көтерген көптеген ғылыми мақалалар; сонымен қатар бірқатар драмалық шығармалардың да (“Шоқан”, алғаш рет 1962 жыл қойылған; “Ағнұр”, 1982; “Тағдыр”, 1984; “Террор”, 2000) авторы; бірқатар пьесалары республикалық (Алматы) және облыстық (Көкшетау, Қарағанды, Шымкент) театрлары сахнасында қойылды. Халықаралық сәулетшілер одағының дүниежүзілік 12–13, 20-конгрестеріне (Мадрид, 1975 жыл; Мехико, 1978 жыл; Бейжің, 1999 жыл) қатысты. ### Негізгі шығармашылық жұмыстары * Алматыдағы Шоқан Уәлиханов (1969); * Әліби Жанкелдин (1975); * Тоқаш Бокин (1975) ескерткіштері; * «Динамо» стадионы құрлысының (шығармашылық топ құрамында) жобалары; * Алматы Тәуелсіздік монументі авторлар тобының жетекшісі (1998); * Қазақстан елтаңбасы. ## Марапаттары ### Атақтары * Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері ### Премиялары * Қазақ КСР Мемлекеттік премиясы * Қазақстан Республикасы Мемлекеттік премиясы (1990) ### Марапаттары * Парасат ордені * Құрмет ордені * Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі * Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі * Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл медалі * Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалі ## Дереккөздер
Нұрғиса Атабайұлы Тілендиев (1 сәуір, 1925, Алматы облысы, Іле ауданы, Шилікемер (қазіргі Нұрғиса Тілендиев ауылы) - 15 қазан, 1998, Алматы) – қазақтың әйгілі күйші композиторы, дирижер, дәулескер домбырашы. Қазақ КСР халық әртісі (1975), КСРО халық әртісі (1984), Халық Қаһарманы (1998). ## Өмірбаяны * Шапырашты тайпасының Шам руынан. * Туып өскен жері - Алматы облысының Іле ауданына қарасты Шилікемер ауылы. Топырақ бұйырған жері Жамбыл кесенесінің іргесі. * Мәскеудің П.И.Чайковский атындағы консерваторисының дирижерлік факультетін (проф. Н.П. Аносовың класы бойынша) бітірді. * Қазақтың Абай атындағы опера және балет театрында (1953-1961) * қазақтың Құрманғазы атындағы Мемлекеттік Академиялық халық аспаптар оркестрінде (1961-1964) бас дирижер, көркемдік жетекші. * 1964-68 жылдары Абай атындағы опера және балет театрының директоры. * 1968-81 жылдары «Қазақфильм» киностудиясы музыка редакциясының бас редакторы болып істеді. * тікелей өзінің ұйымдастыруымен дүниеге келген «Отырар сазы» халық аспаптары оркестрінде (1981-1998) бас дирижер қызметін атқарды. * Жары Тіленді келіні Дариға - актриса. * Қызы - Тіленді Динара. ## Туындылары Нұрғиса Атабайұлы қазақтың музыкалық мәдениетіне композитор, дирижер, орындаушы ретінде өшпес із қалдырған суреткер. Ол 500-ден астам музыкалық төл туындылардың авторы. Осынау мол мұраның жанрлық аясы да қайран қалдырады: ән, күй, романс, увертюра, поэма, контата, опера, балет. Сүйікті шығармаларынан * «Достық жолымен» (1958) * «Менің Қазақстаным» контатасын (1959) * Қ.Қожамяровпен бірлесіп жазған «Алтын таулар» операсын (1961) * «Ата толғауы» * оркестр үшін жазылған шығармаларын (1962) * «Халық қуанышы» (1963) * «Қайрат» (1964) * «Жеңіс солдаты» (1975) сияқты увертюраларын атауға болады. Оның * «Аққу» * «Аңсау» * «Арман» * «Ата толғауы» * «Әлқисса» * «Қорқыт туралы аңыз» * «Көш керуені» * «Махамбет» * «Фараби сазы» сияқты күйлері * «Саржайлау» * «Алатау» * «Ақжайық» * «Ақ құсым» * «Өз елім» сияқты ондаған әндері халықтық бояу нақышының қанықтығымен, өзіндік қолтаңбасының айқындығымен жұртшылықтың сүйіп тыңдайтын рухани қазынасына айналған. Мұның сыртында қырықтан астам пьесаға және жиырмадан астам фильмге музыка жазған. Нұрғиса Атабайұлы музыкасын жазған М.Әуезовтың, Ш.Аймановтың, Т.Ахтановтың, Ә.Тәжібаевтың пьесалары, сондай-ақ * «Қыз Жібек» * «Қилы кезең» * «Менің атым Қожа» * «Қарлығаштың құйрығы неге айыр» * «Ақсақ құлан» фильмдері әлдеқашан қазақ сахнасы мен экран өнерінің классикасына айналған. Ол Абайдың * «Әсемпаз болма әрнеге...» * «Жасымда ғылым бар деп ескермедім...» * «Ішім өлген, сыртым сау...» * «Қызарып, сұрланып...» өлеңдеріне ән шығарған. Сонымен қатар қазақ ақындарының өлеңдеріне * «Ғашыққа мойын қой» * «Абай арманы» * «Әйгерімнің әні» * «Ақынның пайғамбары - Абай ата» әндерін жазды. ## Музыкалық мәдениет Нұрғиса Атабайұлы қазақтың музыкалық мәдениетіндегі сал серілік дәстүрдің соңғы тұяғы. Ол өнер туындату барысында уақыттың идеологиялық өктемдігіне, ассимиляцияшыл әсіре үрдісіне мүлде мойын ұсынбастан, өзінің тәңір дарытқан төлтума қалпынан қылдай ауытқымай жүріп, шығармашылық даралығын сақтап қала алды. Бұл ретте, Нұрғиса жерден қуат алатын Антей сияқты, қазақтың музыкалық дәстүріне табанын нық тіреп тұрып, өзінің арман аңсарын еш жасқанбастан дыбысқа айналдыра білді. Ол өз заманының музыкалық танымын терең игерген кәсіпқой музыкант бола тұра суырыпсалмалық дәстүрді ұдайы шабыт тұғыры етіп отырды. Былайша айтқанда, көргенді күйттеп, естігенді жаттап отыратын оркестрлік қасаңдыққа Нұрғиса буырқанған шабыт еркіндігін дарыта білді. Бұл ретте, Нұрғиса сахараның ақ бас абыздары сияқты, өз үнін көп дауысқа тұншықтырмай, өз лебізін көп даңғазаға ілестірмей, қазақтың дәстүрлі музыкалық тіліндегі дарашыл қасиетті (монодийность) тәу етіп өтті. Нұрғисаның композитор, дирижер, орындаушы ретіндегі ойы көпке ортақ, тілі көпке түсінікті. Егер, салсерілер өнері адамның жан жүрегіне бағытталуымен дараланса, сол ұлы дәстүр Нұрғисаның да барша шығармашылық болмысында аста төк болып, шалқып шашылып жатты. Дәл осы тұрғыда Нұрғиса қазақтың дәстүрлі музыкасының әрін тайдырмастан, нәрін жоғалтпастан тек қана өзіне тән профессионализмді қалыптастыра алды. ## Толығырақ Н. Тілендиев тұңғыш рет қазақтың төл музыкасын төл аспаптарымен оркестрлік үлгіде дыбыстау арқылы, әрі қалай дамытудың тамаша үлгісін көрсетті. Енді, орындаушы Нұрғиса, яғни домбырашы Нұрғиса туралы. Қашанда айғақсыз деректің бәрі қиялмен қоңсылас, болжаммен кіндіктес. Айғақты дерек атаулы шын тарихтың тапжылмас іргетасы. Қазақ маңдайына біткен ұлы күйші – композиторлардың, шүкір қатары қалың. Бүгінге жеткен күй мұрасына да кенде емеспіз. Дегенмен, сұлулыққа іңкәр көңіл кейде қиялдайды: шіркін – ай, осынау құдірет күйлерді сол шығарушы құдіреттердің өзі қалай тартты екен деп. Өкініштісі, арыдағы дәулескер күйшілерден жеткен «қолтаңба» жоқ. Қолдан – қолға көшіп жеткен күйлеріне қанағат. Домбырашы – орындаушылық өнерді көксегенде де, сол көненің күйлерін көкірегіне қонақтатып, бүгінгі күнімізге жеткізген саңлақтардың өнеріне жұбанамыз. Жай ғана жұбанып қоймаймыз, орындаушылық ұлы дәстүрдің жығасы қисаймай, барша сән – салтанатымен, барша шеберлік – шалымымен жеткеніне де күмәнсіз сенеміз. Сендірмей қоймайтын құдірет – бүгінгі күй құмар қауым Дина Нұрпейіскеліні, Қали Жантілеу, Әбікен Хасен, Жаппас Қаламбай, Төлеген Момбек, Нұрғиса Атабайұлы, Мағауия Хамза, Ырысбай Ғабди, Қаршыға Ахмедьяр, Әзидолла Есқали, Талас Әсемқұл, Шәміл Әбілтай, Секен Тұрысбек, Сыматай Үмбетбай, Мұхаметжан Тілеухан сияқты күйші – орындаушылықтың жылжыған жорғасы мен жылмиған жүйріктерін естіп – көріп отыр. Бұлардың әр қайсысы бір – бір мектеп, әр қайсысының саусағына ілесіп сан ғасырдың шеберлік – шалымы жеткен. Сонан соң, бұлардың бәрі де жай ғана жаттап тартатын жайдақ орындаушылар емес, күйші – орындаушылар. Яғни, күй туындататындар, содан да, олар тартатын күйінің ішіне түсіп, кейіпкеріне айналып тартады. Олар арыдағы құдірет күйшілердің өзі тіріліп келіп тыңдаса, өкіндірмейтін дүлдүлдер. Міне, осындай дүлдүл орындаушылардың бірі ғана емес, бірегейі – Нұрғиса. «Солақайдың сойынан сақтан» дегендей, Нұрғиса солақай домбырашы болған. Мұның өзі оң қол саусақтарының пернелерге қапысыз қадалатын икемділігін пайдаланып, мөлдір дыбыстар шығаруына дес берген сияқты. Ол бар айтарын домбыра арқылы жеткізген қайталанбас домбырашы. ## Күй сезіну Қазақ домбырашылары күй өнерін көз арқылы, қол арқылы және құлақ арқылы жұғады деп отырады. Осылардың ішінде күйді құлақпен сіңіретіндердің жөні бөлек. Себебі, көз – көргенінен танбайды, қол – ұстағанынан – айырылмайды. Яғни, күйді көз бен қол арқылы жұғысты еткендер, әдетте, қасаң қайталаушылыққа ұрынады. Ал, құлаққа сіңген күй, сөз жоқ, санаға да сіңеді. Санаға сіңген күй жүректі тербеп, жүрекпен тартылмақ. Нұрғиса болса, күйді құлақпен сіңіріп, жүрекпен тартатын домбырашы. Оның тартқан күйлері жүректен шыққан соң да жүректерді баурап жатады. Нұрғиса домбырашы – орындаушы ретінде қазақтың күйшілік мектептеріне тән төл ерекшеліктерді терең танып – түсінген; сол танып – түсінгенін дыбыстай алар әдіс–тәсілдерді қапысыз меңгерген. Ол Алтайдың тік күйлерін, Арқаның қоңыр күйлерін, Сыр бойының бойлауық күйлерін, Жетісудың жайсаң күйлерін, Атыраудың адуын күйлерін тартқанда, солардың қай–қайсысының да әрін тайдырмай, нәрін жоғалтпай, сәні мен салтанатын келістіріп тарта алған санаулы ғана саңлақтардың бірі. Егер Нұрғиса композитор да болмай, қоғам қайраткері де болмай, тек қана домбырашы – орындаушы болса, ол сонда да қазақтың мәдени – рухани шежіресіндегі көрнекті тұлға ретінде төрден орын алар еді. ## Дарын Тілендіұлы Нұрғисаның бойындағы осындай Тәңір дарытқандай көп қырлы, алуан сырлы аста–төк дарынның сыр–себебі кім–кімге де ден қойдыртса керек. Әрине, ондай сыр–себептің негізі қашанда туған топырақ, шыққан тек, өсіп-өнген ортамен кіндіктес. Бұл ретте, Нұрғисаны жарық дүниеге келген сәттен бастап–ақ әнге бөлеп, жырмен құндақтап, күймен тербеткен Жетісудың өнерпаздық дәстүрін тағдырлы себептің зоры десе жөн. Мұндайда көктей шолып болса да, Жетісудың өнер мектебіне тұғыр болған тұлғалардың атын атап, түсін түстеп өті қажет. Бұл ретте, әрине, Сүйінбай, Жамбыл, Құлмамбет, Бақтыбай, Бармақ, Үмбетәлі, Қалқа, Кенен, Қуат, Балтағұл, сияқты айыр көмей ақындар, Кебекбай, Сапақ, Ноғайбай, Бөлтірік сияқты от ауызды, орақ тілді шешендер, Қанадан, Байсерке, Бердібек сияқты дәулескер күйшілер, Дәурен сал, Қырмызы, Жидебай, Балқыбек сияқты толлықсып–бұлықсыған сал–серілер, Ұлбике, Әлмен, Ақкүміс, Ләтипа, Жаңылдық сияқты жезтаңдай қыз–келіншектер алдымен еске түседі. Олар қалыптастырған ұлы өнер мектебі, ұлағатты өнеге Нұрғисадай туа біткен дарынды жөргегінде тыныш жатқызуы мүмкін емес еді. Осы орайда, Нұрғисаны ақ көйлекпен туған, ақжолтай жан деуге болады. Ол өнерпаздықтың ұлы дәстүрін талбойына сіңірген әкесі – Тілендінің бауырында өсті. Тәңірдің тіліндей күй сарындарын әке алдында отырып бала көкірегіне қонататты. Нұрғисаның анасы Салиха әйгілі Кенен ақынның қарындасы, ол кісі де төңірегін әншілігімен тәнті еткен. Сол кісінің сызылта салатын сұлу әндеріне бала Нұрғиса жан–жүрегін тербелтіп өсті. Мүшел жасқа толар–толмас кезінің өзінде–ақ ауылындағы қазақ пен қырғыздың, орыс пен татардың музыкалық аспаптарын тегіс қолынан өткізіп, алуан түрлі ән мен күйді құйқылжыта тартқанда ауыл–аймағы аузын ашып, көзін жұматын болды. Есейе келе Нұрғиса әншіліктің ақиығы Кененнен бата алып, жыр жампозы Жамбылдың сарқытын ішті. Мұның бәрі де Нұрғиса өнерпаздығының себепшісі, бастау бұлағы деуге әбден болады. Алайда, үлкен өнердің сара жолына қадам бастыртқан, тағдырдың жазуындай орайлы сәтке Нұрғиса он төрт жасында кезікті. Кезігушісі – қазақ музыкасына пайғамбардай шапағаты тиген әйгілі Ахмет Жұбан еді. Жеті қабат жер астынан жаңа ғана бұлқынып шығып, булыға ағып, енді ғана жүлге тарта бастаған кәусар бұлақтың тегеурінін жазбай танитын қарт бағбан сияқты, бала Нұрғисаның бойындағы бұла дарынды дана Ахмет те бірден таниды. Таниды да, Нұрғисаны қолынан жетектеп алып келіп, қазақ ұлт аспаптар оркестрінің домбырашылар тобына қосады. Бұл, жазмыш дегенді қойсайшы, оркестр құрамындағы өңшең дәулескер домбырашылардың ішінен домбырашылықтың дүлдүлі Қали Жантілеудің оң жағынан Нұрғисаға орын тиеді. Қалидың алдын көрген құйма құлақ Нұрғиса кешікпей–ақ, бұрын күйді қызығып тартса, енді күйді құнығып тартатын болады, бұрын күйді еліріп тартса, енді күйді елігіп тартады. Міне, осының бәрі де Нұрғиса әлеміне тапжылмас тұғыр болды, осының бәрі де Нұрғиса дарынының сарқылмас қайнар көзі еді. Тілендіұлы Нұрғиса өзінің барша қабілет – дарынын халқының рухын асқақтатуға арнады. Бұл жолда ол халқымен етене тіл табысып, халқының сырласы да, мұңдасы да бола алды. Оның музыкасы баланың да, дананың да жүрегіне жол тауып, дүйім жұрттың рухани жан серігіне айналды. Ол атақ – даңқ іздеген жоқ, атақ – даңқ оны іздеп тапты. Қазақстан композиторларының ішінде тұңғыш рет Халық қаһарманы атағын алды. Кез – келген кесек дарынның күмәнсіз орындалатыны сияқты, бұған дүйім жұрт қалтқысыз көңілмен қуана қол соқтырған Нұрғисаны біртуар дарын, қайталанбас тұлға ретінде көзінің тірісінде – ақ әйгілі замандастары бірауыздан мойындады. Олар Нұрғисаны мақтаған жоқ, халықтың мәдени – рухани өміріндегі құбылыс ретінде Нұрғисамен мақтанды. ## Ұлылардың сөзі * Жамбыл Жабаев : * Дінмұхамед Қонаев: * Нұрсұлтан Назарбаев: «Тілендиев жазған күйлер тыңдаушысын қуанта да алады, жұбата да біледі; толғандыра отырып ойландырады; әлдилей отырып әдемі әсерге бөлейді, онда атадан балаға мирас болып келе жатқан адамгершілік асыл қасиеттер, инабат иірімдері, мейірім мен рахым шапағаты жаныңды баурайды; онда мұқалмас жігер, қанаттандырар қайрат, өрлік пен өжеттік, ұлттық рух, намыс бар; меніңше, Тілендиевтің күйлері бүгінгі тыңдаушысын қалай бейжай қалдырмаса, енді он, жиырма, жүз жылдан кейін де дәл бүгінгі құдірет күшін солай сақтайды; өйткені ол ықылым заманғы бабалар рухымен, арман – мақсатымен сабақтас». * Қанабек Байсейітов: * Әбдіжәміл Нұрпейісов: * Еркеғали Рахмадиев: * Әбіш Кекілбаев: * Мырзатай Жолдасбеков: * Жәнібек Кәрменов: Осы ой – толғамдардың алып – қосары жоқ, бәрі де ақиқат сөздер.Ойдың орамын Тілендіұлы Нұрғисаның өз сөзімен түйіндеуге болар: «Кейде мен өзімді әке – шешеден тумағандай сезінем. Өйткені, халық алақанына салып, өмір бойы аялап келеді,» - дейді екен.Бұл да шығар күндей шындық. ## «Арман» Бір ауылда той болып, сол тойға Тілендіұлы Нұрғиса арнайы шақырылыпты. Өзі той болған соң, оған Нұрғиса шақырылған соң, әрине, күй тартылады. Күйді, әрине, Нұрғиса тартады. Елдің де күткені сол, күй тартылған сайын тыңдаушы жұрттың айызы қанып, желпіне түседі. Жұрт желпініп, қошамет көрсеткен сайын Нұрғисаның арқасы қозып, домбырасын қырық құбылтады. Тыңдаушының делебесі одан сайын қозады.Жұрт осылайша мәз–мейрам болып жатқанда, бір ақ сақалды қарт құйған мүсіндей болып, шеттеу отырады. Бейне бір тас керең адам секілді, тартылып жатқан күйге селт етпейді.Әрбір күйді тартқан сайын қолпашты қардай боратқан көпшілік Нұрғисаны одан сайын қолқалай түседі. Еті қызып алған Нұрғиса домбыраны төсіне қойып, басына шығарып, шырқ үйіріп тартады. Тыңдаушы көпшіліктің есі шығып, одан сайын үздіге түседі. Тек, әлгі шеткерірек отырған ақ сақалды қарт сол құйған мүсін сияқты қалпынан селт етер емес.Нұрғиса болса арқаланып алған, домбырасын одан сайын бебеулетіп, одан арман безілдете түседі. Әлден уақытта делебесі қозған бір жас жігіт: «Нұрғиса, сіз күйді башайыңызбен тартады дейді ғой, башайыңызбен тартыңызшы!» деп өзеурейді. Нұрғиса болса сұраушыны жалындырмайды, кебісті қағып тастап, домбыраны башайымен қағады. Жұрт қыран–топан, айран–асыр, таң–тамаша. Бірақ, шеткеріде отырған қарт қана, селт етпестен, сол тұнжыраған қалпынан танбайды. Содан, күйдің неше атасы тартылып, әннің неше атасы айтылып, тыңдаушының құмары қанып, түннің бір мезгілі болған кезде Нұрғиса тынығып, дем алмақшы болады. Қонақтарды алдын–ала сайланған үйлерге бөліп–бөліп жатқызу үшін тарата бастайды. Нұрғиса болса, бағанағы құйған мүсіндей тұнжыр қарттың үйіне бөлінеді. Үйге келеді. Тап–тұйнақтай қонақ түсетін үй екен. Нұрғисаның көзіне төрде ілулі тұрған қозы қарын қызыл домбыра алдымен шалынады. Домбыра көрсе Нұрғисада тағат қала ма, қызыл домбыраны қолына алып, шертіп көрсе, домбыраның көмейі күмбірлеп, көкірегі өксиді екен. Нұрғиса қызықғып кетеді де, үй иесіне: «Ақсақал, бір күй тартып берейінші!» дейді.Үй иесі самарқау қалпымен Нұрғисаның бетіне барлай қарап алады да: «Тартсаң тарт, шырағым. Тек, үйдің берекесін алмай, адам құсап тартшы!» - дейді. Қарттың үні мүлде түңілгендей, дені дұрыс күй тыңдаудан күдерін үзгендей болып естіледі. Нұрғиса болса дүние төңкеріліп түскендей «Ах!» дейді. Күн ұзынғы қолпаштың, күн ұзынғы марапаттың бәрі желге ұшқандай, бәрі жалған сияқты жаны құлазып сала береді. Ол аздай–ақ, сол сәт әкесі Тіленді марқұмның дәл жаңағы қарт сияқты «Күйдің берекесін алмай, күйін келтіріп тартар болар» деп отыратын сөзі есіне түсіп, одан сайын құмығыды. Тап бір әке өсиетін аттанғандай, күйші әкесінің арманына қылау түсіріп алғандай, жан–дүниесі әп–сәтте әптер–дәптер болады. Сол сәт көкірігінен «Ах, арман–ай!» деген сөздің қалай лықсып шыққанын өзі де аңғармай қалады.Нұрғиса тұғырдағы қырандай дүр сілкініп, есін жияды. Сол қалпында домбыраны үгітіп жіберердей құшырлана бауырына басып отырып, жөргектен құлағына сіңген ескі сарынды сұңқылдатып қоя береді. Күй қолымен емес, жүрегімен тартылады. Тереңнен тепсініп шыққан шұңғыла сарын гөй–гөйлеп, небір нақышты иірім–қайырымдар өзінен-өзі құйылып арманымен қауышқандай сезіне беріледі. Күй аяқталады. Нұрғиса қарсы алдында қақшиып отырған қартқа қарайды. Қарттың қабағы ашылып, жанары шоқтай жайнап, мүлде басқа күйге түскен. Сол қалпы ботадай елпілдеп: «Ой, бәрекелді, өркенің өссін, қарағым!» дейді. Нұрғиса сонда ғана өзіне өзі келгендей болып, көңілі орнына түседі... Сөйтсе, бұл қартыңыз соғысқа барғанға дейін тыңдаушысын тәнті еткен дәулескер домбырашы екен. Соғыстан сол қолы шынтағынан кесіліп оралыпты. Қол кесілгенмен, көкірек сау, күйге ынтық көңілін өзінше аулап, домбырасын баптап қояды екен.Міне, осы қарттың алдында тартқан күйін Нұрғиса кейін «Арман» деп атап жұртқа жайса керек. ## Марапаттары * Қазақстанның халық әртісі * Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері * КСРО ның халық әртісі. * Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен Н.Тілендіұлына 1998 жылы «Халық Қаһарманы» атағы берілді. * Отан ордені * II дәрежелі Отан соғысы ордені * Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері. ## Дереккөздер
Уалиев Ғахип (14.11.1941 жылы туған, Павлодар облысы Железин ауданы Еңбекші ауылы) – техникалық ғылым докторы (1986), профессор (1988), Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академия (2003). Арғын тайпасының Сүйіндік руының Орманшы бөлімінен шыққан. Қазақ мемлекеттік университетін (қазіргі ҚазҰУ-ды) бітірген (1965). 1965 – 67 жылы КСРО ғылым академиясының машинатану институтында зерттеуші, 1967 – 92, 1995 – 99 жылы Қазақ мемлекеттік университетінде аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі, декан, проректор қызметтерін атқарды. 1999 – 2002 жылы Алматы мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰПУ-да) декан, кафедра меңгерушісі. 2002 жылдан механика және машинатану институты, физика-математика зерттеулер орталығының директоры. Негізгі ғылыми бағыты – машина динамикасы және аналитикалық механика есебін математикалық модельдеу, серпімді жүйелердің динамикасы мен тербелісі. Уалиев 150 ғылыми еңбектің, 16 авторлық куәлік пен патенттің иегері. ҚР Мемлекеттік сыйлығын алған (1982). ## Отабасы * Ата анасы: Уәли мен Сара Сәттібаевтар * Аға апалары: Күлжиян, Таир, Мұтаир, Гүлмайра, Қайыр * Жұбайы: Әспет Жағыпарқызы * Қыздары: Айман, Айжан мен Гүлжан * Ұлы: Зайыр ## Сілтемелер
Урология ғылыми орталығы - Б.О.Жарбоснов атындағы – Алматы қаласындағы урологиялық қызметті дамытудың стратегиясын айқындайтын, урологиялық ауруларды емдеудің осы заманғы озық технологияларын қолданатын және тарататын ғылыми мекеме. 1990 жылы 14 желтоқсанда Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесінің қаулысымен Урология ғылыми-зерттеулік институты болып құрылды. 1996 жылы ҚР Үкіметінің қаулысымен Урология ғылыми орталығына проффессор Б.О.Жарбосыновтың есімі берілді. Құрамында ғылыми-ұйымдастыру бөлімі (ғылыми жоспарлау және ұйымдастыру тобы, кітапхана, ғылыми-медициналық архив, медициналық статистикалық бөлме), клиникалық-лабораториялық зерттеу бөлімі (жалпыклиниктік, биохимия, иммунология және микробиология топтары), 7 бөлімше (андрология, өңдеу-пластикалық урологиясы, балалар урологиясы, несеп тас ауруы, эндоурология және литотрипсия, сәулелі диагностика, жалпы урология), аспирантура (1990) және дисс-лық кеңес (1993) бар. Негізгі ғылыми-зерттеу бағыты – ер адамдар жыныс органдарының ауруларын емдеу және хирургиялық коррекция жасау; гидронефрозды, несеп жолының жүйке-бұлшықеттік дисплазиясын, әйелдерде стресстің әсерінен зәрдің тоқтамауын, несептік-жыныстық жыланкөзді азинвазивті хирургиялық лапароскопты пайдаланып емдеуді жетілдіру, т.б. Х. 60-тан астам өнертабыстық ұсыныс жасалды, сонымен қатар бірнеше монографиялар, әдістемелік ұсынымдар және ғылыми жинақтар шығарылды. Қазақ тілінде «Урология» оқулығы жарық көрді. ## Дереккөздер
Успенка — ауыл, Павлодар облысы Успен ауданының (1963) және Успен ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Облыс орталығы – Павлодар қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 96 км жерде, Құлынды даласында орналасқан. ## Тарихы Іргесі 1909 жылы қаланып, 1915 жылға дейін "Ожерельевка" аталып келді. ## Халқы Успенкада автокөлік кәсіпорындары, құрылыс мекемелері, май, нан зауыттары жұмыс істейді. ## Дереккөздер
Успен Кенді Белдеуі, Қарағанды облысында орналасқан. Белдеу құрылымы солт-нде Тектұрмас, оңт-нде Жамансарысу антиклинорийлерімен шектелген. Кен орындарында жалпы саны 800-дей темір, марганец, мыс, полиметалдар, вольфрам, молибден кендері бар.
Түрген тас жазбалары – Түрген өзенінің жоғарғы арнасының беткейіндегі жартастарға қашалған суреттер мен жазулар. Жазу төрт жерден табылған. Оның үшеуі жартастарға салынған тау ешкілері, бұғы-маралдар мен адамдар бейнесі, сондай-ақ түрлі таңбалар, кей жерлерде руна жазбалар кездеседі. Түрген тас жазбаларының 3-еуін 1937 жылы Түрген археологиялық экспедициясы, ал 4-еуін 1958 жылы С.Аманжолов зерттеген. Жазу сыры толық ашылмаған. ## Дереккөздер:
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия; 1835, Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Құсмұрын жері — 10 сәуір 1865, Көшентоған, Жетісу) — қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен. ## Өмірбаяны Шоқан 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекетінде қазіргі Қостанай облысы Әулиекөл ауданындағы Құсмұрын жерінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның ата-бабалары атақты сұлтандар әулетіне жатады. Оның арғы бабасы Абылай хан XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы Уәли хан патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі - Шыңғыс Уәлиханов білімді адам болған. Ол 1834 жылы Омбыда Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен - полковник атағын алды және Қазақстанды басқару аппаратында бірсыпыра жауапты қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің аға сұлтаны, Сібір қырғыздарының облыстық басқармасының кеңесшісі, Көкшетау округінің аға сұлтаны болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра ретінде дворян атағы берілді. Шоқаннын анасы жағынан туыс нағашылары — Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар әулеті болатын. Шорманов Мұса орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны еді. ### Кадет корпусы 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Мұнда жабық әскери оқу орны болғанымен, көптеген пәндер әскери сабақтарға қоса орыс, батыс әдебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған. Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған. Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан. Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді. Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады. ## Қызмет жолы Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. 1854 жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры Н.И.Березиннің тапсырмаларын орындайды. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары, «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырымен таныс еді. Жас ғалым әйгілі профессор Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның жарлығы мен басқа да хан жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастайды.Өсімдіктер әлемінің қолайлы жағдайды талап ететіні сияқты қоғам да өзінің кедергісіз дамуы үшін қолайлы жағдайды талап етеді. Алайда ғалым табиғат зандары мен қоғам арасындағы айырмашылықты ажыратып көрсетеді. Табиғаттың дамуы физикалық зандарға негізделсе, қоғамда олар әлеуметтік зандардың күшімен, яғни қоғамдық өмірдің әртұрлі жақтарымен, тайпалық организм өмірінің шарттарымен толығады. ### Орынбор 1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады. 1856 жылы полковник М.М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған К.Риттердің, А. Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, оның қорытындысында Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы зерттеулер жазады. Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды. Тамаша білім алып шыққан жас ғалым түрлі ғылыми экспедицияларға белсене қатысты. Бұл жөнінде ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ даласын және онымен шекаралас жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың тарихы мен жағдайын жаксы білетін Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, қырғыздардын тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды. Ш. Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С. Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. 1857 жылы П.С. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен Ш. Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды. 1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария сапарына барып қайтты. Шоқанға дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді. Неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады. Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы II Александрдің өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді. Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әр түрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар мен дипломаттардың, жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне айналды. Шоқан Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысып, қажымай-талмай еңбек етті. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды. Алайда Петербургтың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Денсаулығының нашарлауына байланысты Отанына оралуға мәжбүр болды. Ол Омбыға барып, даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі шараларға қатысты. Оның негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қырғыздардың көші-қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларда» баяндалады.1864 жылы Шоқан генерал Черняевтың Оңтүстік Қазақстанға жасаған әскери экспедициясына қатысады. Бірақ әскери қызметі ұзаққа созылмады, генералдың жергілікті халыққа шектен тыс қатыгездік жасауы салдарынан әскер қатарынан өз еркімен кетті. ### Манас дастаны ### Қашғарияға сапары 1858 — 1859 жылдардағы Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашғария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Саудагер ретінде Қашғарияға құпия барған Шоқан, өлкенің экономикалық саяси құрылымын зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқарияға сапарынан «Алтышаһардың, яғни Қытайдың Нан лу уәлаятының шығыстағы алты қаласының жайы» атты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді. Қашғарияға сапарынан кейін Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің арнайы шақыруымен Петербургте келіп, сонда бір жылдай тұрып ғылыми жұмыстармен айналысады. Алайда туберкулез ауруы меңдегендіктен Петербургтен елге, Сырымбетке оралады. Туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді» деп жазады ол бұл туралы досы Достоевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, генерал-губернатор оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген өтірік сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды. 1864 жылы наурыз айында Шоқан полковник Черняевтің шақыруымен Әулиеата жорығына қосылады. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресей қарамағына бағындыру мақсатын көздеген бұл жорыққа аудармашы, жергілікті халықпен бейбіт мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қатысқан ол, полковник Черняевтің Әулиеатаны (қазіргі Таразды) алу кезінде шәһар халқына жасаған жауыздығын көргесін, ренжіп, кейін қайтады. Содан Верный (қазіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің ауылында (бұрынғы Талдықорған облысы, жазда Күреңбел жайлауы, қыс кезінде Алтынемел асуының күнгейі) тұрақтап қалады. Сонда Тезектің немере қарындасы Айсарыға үйленеді. Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Көшентоған деген жерге қойылады. ### Өлкетану өрісі Ұлытау-Жезқазған өңіріне сапар шегіп, Алаша хан мазары, Жұбан ана кесенесі, Аяққамыр күмбезі секілді сәулет ескерткіштеріне сипаттма берген. Ер Едіге, Қойлыбай бақсы, Байғозы, Жаулыбай және Оразымбет (Оразай) батырлар жайлы құнды тарихи деректер қалдырған. ### Шоқан және Достоевский ### Шоқан және Абай Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Еуропа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді. Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады. Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады ## Шоқан Уәлиханов шығармалары Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский: «Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды. Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді. Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған. ### Психологияда қалдырған ізі Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады. Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады. Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды. ## Шоқан Уәлиханов атындағы * Қазақстан Республикасының Ғылым академиясы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнография институты ## Библиография * Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл * Ф.М. Достоеевский и Чокан Валиханов - Ауезов М.О., Москва, 1960 * Шоқан (Мұхаммед-Ханафия) Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі ## Дереккөздер
Усть-Таловка — кент (1957), Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданындағы Усть-Таловка кенттік әкімдігі орталығы. ## Географиялық орны Аудан орталығы – Шемонаиха қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 9 км жерде. ## Халқы ## Кәсіпорны 1981 жылы құрылған "Восток Казмедь" бірлестігінің мыс-химия комбинаты жұмыс істейді. ## Дереккөздер
Ұзынағаш — Алматы облысы Жамбыл ауданындағы ауыл, аудан (1934) және Ұзынағаш ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Облыс орталығы - Қонаев қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 121 км, Алматы қаласынан батысқа қарай 44 км жерде, Қарасу және Ұзынағаш өзендері аралығында, Іле Алатауының сайлы-жыралы келген солтүстік етегінде, бұта, ши аралас бетеге, қау, селеу өскен тауалдының сұр, сортаңды сұр топырақты шөлейтті белдемінде орналасқан. ## Халқы ## Тарихы 1929-56 жылдары Ленин атындағы және 1956-97 жылдары өзімен аттас сүт өндіретін кеңшардың орталығы болды. Ұзынағаштағы бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелердің басым көпшілігі жекешелендірілді. Олардың негізінде ЖШС, өндірістік кооперативтер мен акционерлік қоғамдар, т.б. шаруашылық субъектілері құрылды. Аудандық бағыныстағы коммуналдық шаруашылық, электрлі энергия желісі, баспахана, телекоммуникация, байланыс бөлімшелері, т.б. мекемелер бар. ## Инфрақұрылымы Аурухана, емхана, дәріхана, фельдшерлік-акушерлік пункт, санэпидстанса, мектеп, мектеп-интернат, спорт мектебі, кітапхана, мәдениет үйі, клуб, стадион, мешіт, қонақ үйі, т.б. әлеуметтік және мәдени ошақтар жұмыс істейді. Ұзынағаш жанынан республикалық дәрежедегі Алматы-Шымкент автомагистралі өтеді. ## Дереккөздер
Учитель Казахстана– апталық газет, Қазақ КСР-і оқу мин-нің ағарту, жоғ. мектеп және ғыл. мекемелер қызметкерлер кәсіподағы респ. комитетінің органы. 1952 жылдың қараша айынан бастап шығады. ## Тағы қараңыз * Қазақстан мұғалімі
Ұзынбұлақ – мустьер мәдениетінің жоғарғы кезеңіне жататын қоныс. ## Географиялық орны Жамбыл облысы Талас ауданы Қаратау қаласынан солтүстікке қарай 35 км жерде. ## Зерттелуі, сипаты 1958 жылы Қазақстан ғылым академиясының Тарих, археологиялық және этнологиялық институтының Қаратау экспедициясы (жетекшісі Х. Алпысбаев) ашып, зерттеген. Археологиялық ізденістер барысында әр түрлі көлемдегі сан алуан бұйымдар (әр түрлі қырғыштар, тескіш-қырғыштар, өзек тастар, өңделген тас құралдар) табылған. Бұлар Ұзынбұлақты байырғы адамдар мустьер уақытында мекендегенін айғақтайды. ## Дереккөздер
Ұлар (лат. Tetraogallus) — қырғауыл тұқымдасына жататын құстардың бір туысы. Ұлардың денесінің жалпы құрылысы кекілікке ұксайды, бірақ одан ірі, дене тұрқы 60 см. Ұлар көбінесе Кавказдың, Қазақстанның тауларында болады. Мұның бірнеше түрлері бар, еті дәмді, ел сол үшін аулайды. Салмағы 3 кг-дай, түсі тас өңдес, тауыққа ұқсаса, жергілікті құс. Биік тау шыңдарын мекендейді. Көбіне 5-10-нан топтасып жүреді де тек көктемде ғана жұптасады. Олар өте сақ келеді. Тау бөктерінде жайылып жатқанда, біреуі биік құзға шығып, жан-жағын бағдарлап тұрады екен. Егер қауіпті сезсе айрықша үн шығарып, хабар беретін көрінеді. Қыстың аязды күндерінде тас қуыстарынан пана тауып, топтасып бірін-бірі жылытады. Қар қалың жауған жылдары, көбіне таутекенің соңынан еріп отырады. Себебі таутекелер тебіндеп жайылып, қырат беткейлеріндегі қарды тазартып, қанаттылардың азығын тез табуына көмектеседі екен. ## Дереккөздер
Ұзынжал қорғасын-мырыш кен орны - Қарағанды облысы жерінде орналасқан. Кен орны 1954 жылы ашылған. ## Жатыс сипаты Кен орталық, солтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс телімдерінен тұрады. Кен денелерінің құламы 10°C – 55°C, кені жер бетінен 60-100 м тереңдікте. Бастапқы кентас күкірт-колчеданды, сфалеритті, сфалерит-галенит. ## Дереккөздер
Ұлттық Кітапхана — мемлекет қарауындағы арнайы кітапханалар. Ол мемлекеттік кітаптар қоры ретінде, әрі көпшілік халыққа өз қорын қол жетімді ету мақсатын іске асырады. Көп жағдайда бұл кітапханалар өте бағалы, сирек кездесетін кітаптарды сақтайды. Басқа кітапханаларға қарағанды ұлттық кітапханалар ауқымды, кең көлемді келеді. ## Ұлттық Кітапхананы түрлері * Австрия ұлттық кітапханасы * Литва ұлттық кітапханасы * Мажарстан ұлттық кітапханасы * Аустралия ұлттық кітапханасы * Белорусь ұлттық кітапханасы * Грузия ұлттық кітапханасы * Корея ұлттық кітапханасы * Франция Ұлттық кітапханасы * Украина ұлттық кітапханасы * Латвия ұлттық кітапханасы * Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы ## Дереккөздер
Ұзынкөл ауданы — Қостанай облысының солтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1939 жылы құрылған. 1963 жылға дейін Ұзынкөл, 1963-1966 жылдары Демьянов, 1966 — 97 жылдар аралығында Ленин ауданы болып аталып келді. Жерінің аумағы 7,2 мың км². Орталығы — Ұзынкөл ауылы. ## Географиялық орны Батысында Меңдіқара, оңтүстігінде Сарыкөл, шығысында СҚО-ның Жамбыл, Тимирязев аудандарымен, солтүстігінде Ресей Федерациясымен шектеседі. ## Жер бедері мен геологиялық құрылымы Аудан Батыс Сібір жазығының қиыр оңтүстік-батыс аумағында орналасқан. Жер бедері негізінен жазық. Тек орталық және батыс бөлігі біршама көтеріңкі келген. Абсолюттік биіктігі 185 м. Обаған өзенінің аңғарының абсолюттік биіктігі 89 м. Аумағының басым бөлігін көлді, сайлы-жыралы ландшафт алып жатыр. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған, олардың кейбіреулері өндіріледі. Геологиялық тұрғыдан аудан аумағы Батыс Сібір эпигерцинді тақтасы мен Торғай иіндісінің (Тұран тақтасының) түйіскен жерінде орналасқан. Оның бетін неогеннің миоцен шөгінділері жапқан. Ауданның қиыр оңтүстігі мен орта тұсында гранитті, кварцитті, кристалды тақтатастар жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерін сазды-неогенді, құмдақты-құмайтты тұнба шөгінділері жапқан. Сулы горизонттар олигоцен мен эоцен қабаттарында кездеседі. Суы сәл кермек. Термальды жер асты суының минералд. 3,02 г/л-ге дейін жетеді. Аудан Тобыл — Обаған артезиан алабында жатыр. ## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі Климаты тым континенттік, қысы суық, аязды, боранды, жазы жылы, қуаң. Қаңтар айындағы ауаның орташа темп-расы –17 — 19°С, шілдеде 19 — 21°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 — 350 мм. Ауданның батысымен Обаған өзені ағып өтеді. Көлдер көп, басым бөлігі тұщы. Олардың жалпы аумағы 33,8 мың га. Ірі көлдері: Сарыоба, Речное, Сарыбалық, Жарқайың, Жасылбағар, Айжан, т.б. Жері негізінен қара топырақты, көлдер маңында шалғынды-сортаңды қара топырақ тараған. Өсімдік жамылғысында боз, бетеге, бидайық, т.б. астық тұқымдас шөптер өседі. Қайың, теректерден тұратын сирек шоқ ормандар кездеседі. Тың жерлерді игеруге байланысты жерінің көп бөлігі жыртылған. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, бұлан, елік, сарышұнақ, аламан, құстардан үйрек, қаз мекендейді. Көлдерінде балық көп. ## Халқы Тұрғындар саны – 21 060 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 38,57%, орыстар – 49,36%, украиндар – 6,17%, немістер – 1,63%, татарлар – 1,15%, беларустар – 1,06%, әзербайжандар – 0,39%, удмурттар – 0,20%, молдовандар – 0,19%, басқа ұлт өкілдері – 1,26%. ## Әкімшілік бөлінісі 32 елді мекен 2 ауылдық әкімдік пен 9 ауылдық округке біріктірілген: ## Шаруашылығы Ауданда 1995 жылға дейін астық өндіруге, оған қосымша сүтті-етті ірі қара, шошқа, картоп өсіруге маманданған 15 кеңшар, 1 мал бордақылау пункті болған. Олардың барлығы нарықтық экономикаға байланысты жекешелендіріліп, ауданда 2 АҚ, 40-қа жуық ЖШС және 400-ден астам шаруа қожалығы және 7 агр. құрылым құрылды. Аудандағы а. ш-на жарамды жердің аум. 425,2 мың га, оның ішінде жыртылатын жер 279,7 мың га. Ұ. а-нда а. ш. өнімдерін өндірумен айналысатын 3 ЖШС (“Арзамас”, “Алтын бидай” және “Ұзынкөл” агр. фирмасы) жұмыс істейді. ## Инфрақұрылымы Жалпы білім беретін 48 мектеп, 1 мәдениет үйі, 11 клуб, 13 кітапхана жұмыс істейді. Емдеу-сауықтыру мекемелерінен ауд. аурухана, емхана, санэпидстанса, 11 фельдш.-акушерлік және 17 фельдш. пункт, 11 дәріхана, т.б. бар. Аудан жері арқылы Қорған — Самара т. ж., Қостанай — Петропавловск, Ұзынкөл — Сарыкөл, Ұзынкөл — Звериголовское автомоб. жолы өтеді. ## Дереккөздер
Ұлттық Тіл, ұлттык тіл орыс. национальный язык — ауызекі және жазба түрде ұлттык қарым-қатынас кұралы кызметін аткаратын тарихи-әлеуметтік категория. Ұлттық Тіл ұлтпен бірге калыптасады, әрі онын пайда болуының алғы шарты, әрі өзі де сол процестін нәтижесі болып табылады. Капитализм коғамы кезінде буржуазиялыкұлттардың калыптасуында тіл бірлігі экономикалык, территориялык, мәдени бірліктермен бірге аса кажетті негізгі шарттардың бірі болған.Әрбір Ұлттық Тіл өзіне тән дербес жолмен дамып калыптасады. Тіл білімінде Ұлттық Тілдердін үш түрлі негізден туатыны көрсетілген: * тілдік белгілері бірынғай, кұрылымында айырмашылык жоқ бір диалект негізінде; * бірнеше диалектінін шоғырланып бірігуі негізінде; * диалектілердің ауыса отырып, өзара шоғырлануы негізінде. Қазақ Ұлттық Тілінің халықтық тегінде осы айтылғандардың екінші түрі, яғни қазақ жеріндегі өзара туыс бірнеше диалектінін шоғырланып бірігуі жаткан сияқты. Ұлттық Тілдің кұрылымдық негізі онын халық тілі болып калыптаскан дәуірінде салынады. Ұлттық Тіл өзінін ішкі кұрылымы жағынан халық тілінін мұрагері болып табылады. Бірак Ұлттық Тіл айтылуы, қолданылуы әбден тұрақталған сөздер мен формаларды халық тілінен дайын қалпында қабылдаған деңгейде калмайды. Ұлттық дәуір талабына сай Ұлттық Тіл деңгейі де онан әрі дамып жетіліп отырады. Ұлттық Тіл өте кең ұғым, өзінің кұрамы жағынан бірынғай емес: оған бүкіл ұлтқа кызмет ететін баспасөз тілі — әдеби тіл де, ауызекі сөйлеу тілі де, жеке аймақтарға тән жергілікті диалектілер мен говорлар да, кәсіби мамандыққа тән сөздер де, жекелеген әлеуметтік топтарға тән жаргондар да кіреді. ## Дереккөздер
Лев Леонидович Ухоботов (29 шілде 1933 жылы туған, Төменгі Новгород) — архитектор, Қазақстанның еңбек сіңірген архитекторы (1970). ## Өмірбаяны * 1957 жылы Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) кескіндеме, мүсін және архитектуралық институтын бітірді. * 1963 жылдан Алматы қаласында тұрып, Қазақстан қала кұрылысын жобалау институтында (жобалау тобының жетекшісі, бөлім бастығы, 1970–71 жылдары институтының бас архитекторы) қызмет етті. ## Архитектуралық жобалары Ухоботов Лев Леонидовичтын жобасы бойынша: * археологтар Н.И. Рипинский, Ю.Г. Ратушный, т.б.- мен бірге Алматы қаласында Республика сарайы (1970, КСРО Мемлекеттік сыйл.) * "Қазақстан" конақ үйі, т.б. ғимараттары салынды. ## Дереккөздер
Валюта(итал. voluta — құн, баға) — тауарлар құнының шамасын өлшеу үшін пайдаланылатын ақша өлшемі. Халықаралық валюталық қаржы операциялары тәжірибесінде ол мынадай мәндерде қолданылады: 1) мемлекеттің ақша өлшемі және оның типі (алтын, күміс, қағаз ақша), мысалы, Қазақстанның ұлттық ақшасы — теңге, Ресейдікі — рубль; 2) шет мемлекеттердің ақшасы; 3) халықаралық (аймақтық) есеп айырысу өлшемі (вексель, чек, банкнот) және төлем құралы. 19 ғ-ға дейін күміс валюта мен биметаллизм кең тарады. 19 ғ-дың басында Ұлыбританияда, 19 ғ-дың 2-жартысынан басқа елдерде алтын валюта енгізілді. Валютаның жалпы дағдарысы кезеңінде (1-дүниежүзілік соғыс кезінде) қағаз валюта кеңінен қолданыла бастады. Алтын мен күміске айырбасталмайтын банкноттар қағаз ақша түрінде болды. Ел экономикасында ауық-ауық инфляция болғанда, қағаз валюта құнсызданып отырды. Мұндай жағдайда кейбір елдер өз валютасының номиналды алтындық баламын тұрақтандыруға тырысады. Көптеген елдерде валюта курсы валюталық шектеу арқылы реттеледі. Валюталар пайдаланылу тәртібіне қарай айырбасталымды (конверсияланатын), ішінара толық айырбасталымды және айырбасталмайтын (томаға тұйық) валюта болып үшке бөлінеді. Бірінші топқа валюталық шектеу жойылған елдердің валютасы (АҚШ доллары, т.б.) жатады. Ол кез келген шет ел валютасына айырбасталады. Ішінара айырбасталымды валютаға валюта операцияларын жасауға толықтай валюталық шектеу жойылмаған елдердің валютасы (мысалы, Ұлыбританияның, Францияның, Италияның, сондай-ақ ТМД елдерінің) жатса, соңғы топқа барлық операциялар бойынша валюталық шектеу сақталған елдердің валютасы жатады. Томаға-тұйық валюта өз мемлекеті шегінде ғана айналыста болады. ## Валюталандыру Клиенттің немесе корреспонденттің жеке есептік шоты бойынша, банк жазған әрбір соммаға пайыздар есептелетін датаны белгілеу үшін колданылатын термин. ## Валюталық реттеу Елдің төлемдік балансын нығайтуды, ұлттық валютаның тұрақтылығын, ішкі валюталық рыноктың дамуын және оны қадағалап, бақылауды қамтамасыз ету мақсатында валюталық операцияларды өткізу тәртібін тұрақтандыру бойынша өкілеттелген мемлекеттік органдардың (валюталық реттеу органдары) қызметі. ### Валюталық реттеудің мақсаттары мен міндеттері * Валюталық, реттеудің мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады. Валюталық реттеудің міндеттері: * Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының тәртібін белгілеу; * Қазақстан Республикасының дүниежүзілік экономикаға одан әрі кірігуі үшін жағдайлар жасау; * Валюталық операциялар мен капитал легі жөніндегі ақпараттық базаны қамтамасыз ету болып табылады. ## Валюталық басқыншылық Шетелдік валютаның комақты партиясын банктің сатып алуы немесе сату жолымен жүзеге асырылатын валюталық рынок пен валюта курсына әсер ету үшін елдің Ұлттық банкісінің мақсатты түрде бағытталған бір реттік елеулі әрекеті. Валюталық басқыншылық мемлекеттің мүддесіне орай, шетелдік валюталардың бағамын реттеу үшін жүзеге асырылады. ## Валюта операциялары Валюталық құндылықтарға меншік құқығының және өзге де құқықтардың көшуіне, сондай-ақ валюталық, құндылықтарды төлем қаражаты ретінде пайдалануға байланысты операциялар; валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және аудару, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету, жіберу және аудару. ## Валюта құндылықтары Валюталық заңнамаға сәйкес, елдің аумағында айналысқа түсуге қатысты ерекше режим бекітілген құндылықтар. Мыналар валюта құндылықтары болып табылады: * шетел валютасы; * номиналы шетел валютасымен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары; * резидент еместер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар; * тазартылған құйма алтын; * резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған ұлттық. валюта, номиналы ұлттық. валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары; * резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар. ## Валюта тәуекелдігі Қор және тауар биржаларында сыртқы сауда, кредиттік және валюталық операцияларды өткізу кезінде, ұлттық валютаға қатынасы бойынша шетелдік валюта курсынын өзгеруімен байланысты валюталық құндылықтарды жоғалту қаупі. Ашық валюталық ұстанымы бар болған кезде пайда болады. ## Валютаның қайтымдылығы Валютаның қайтымдылығы - бір ел валютасының басқа бір елдердің валютасына қолданыстағы валюталық бағам бойынша айырбасталу мүмкіндігі; алтын стандартында - банк билеттерін алтынға айырбастаудың әртүрлі нысандары. Аралық режимдегі валютаны ішінара қайтымды валюта деп атайды. Мұндай жағдайда қайтымдылық белгілі бір валютаның нақты иелеріне және операциялардың жекелеген түрлеріне қолданылады. ## Валютаның бағамын белгілеу Валютаның бағамын белгілеу - валютаның бағамын айқындау. Валютаның бағамын белгідеудің тарихи тұрғыда екі әдісі қалыптасқан, олар тікелей белгілеу, мұнда шетел валютасы өлшемінің бағамы ұлттық валютаның белгілі бір сомасымен көрсетіледі (мыс., 1 АҚШ доллары = 6,8 француз франкі); жанама түрде белгілеу, мұнда валюта өлшемі ретінде валютаның белгілі бір сомасына теңестірілетін ұлттық валюта қабылданады (мыс., 1 стерлинг фунт = 1,55 АҚШ доллары). Кең таралғаны валютаның бағамын тікелей белгілеу әдісі. Валютаның бағамын ресми түрде орталық банк белгілейді, бейресми түрде банкілер банкілер белгілейді. Валюта биржалары сақталған елдерде валютаның бағамын бегілеу күннің белгіл бір уаытында тіркеледі. Алайда биржалық белгіленім негізінен анықтамалық сипатта болады. Валюта нарығының көбінде бағам белгілеу кезінде фиксинг - валютаның банк аралық бағамын әрбір валюта бойынша сұраным мен ұсынымды салыстыру жолымен айқындау рәсімі қолданылады. Сонан соң сатушының бағамы (жоғары) мен сатып алушының бағамы (төмен) белгіленеді. Банкілер сатылатын шетел валютасын сатып алынатын валютадан гөрі қымбатқа бағалайды.Қ ## Дереккөздер
Ұлттық ядролық орталық – ғылыми-зертеулік мекемесі. ҚР Президентінің қаулысымен 1992 жылы бұрынғы Семей полигоны әскери-өндірістік кешені, сондай-ақ республика аумағындағы осы салаға қатысты басқа да мекемелер мен нысандар негізінде құрылған. Орталық қызметінің негізгі бағыттары: Қазақстан аумағында ядролық қару сынағы зардабын жою; Қазақстанда атом энергетикасын дамыту мақсатында ғылыми-техникалық, технология және кадрлық негіз жасау; бұрынғы әскери-өнеркәсіптік Семей сынақ полигонын конверсиялау және оның ғылыми-техникалық әлеуетін бейбіт мақсатқа пайдалану; дүние жүзіндегі әлі жұмыс істеп тұрған полигондардағы ядролық қару сынағына бақылау жасау. Орталықтың ұйымдық құрылымы: Ядролық физикалық институты (Алматы қаласы, Курчатов қ., Батыс Қазақстан облысындағы Ақсай к.), Атом энергиясы институты (Курчатов қ.), Геофизикалық зерттеулер институты (Курчатов, Алматы, Ақтөбе, Қаскелең қалалары, Шығыс Қазақстан облысындағы Мақаншы ауданы), Радиациялық қауіпсіздік және экология институты (Курчатов қ.), «Байкал» кәсіпорны (Курчатов қ.), Қазақ мемлекеттік жарылыс жұмыстарының ғылыми-өндірістік орталық (Ал-маты қаласы). 1957 жылы құрылған Ядролық физика институты 1992 жылы Ұлттық ядролық орталық құрамына енді. Институт қызметінің негізгі бағыттары: ядролық физика, қатты дене және материалтану саласында іргелі зерттеулер жүргізу, радиоэкологияның ядролық-физикалық әдістерін дамыту, жоғары санатты мамандар даярлау. Атом энергиясы институты 1992 жылы Ресей Федерациясы Атом энергиясы министрлігінің «Луч» ғылыми-өндірістік бірлестігінің негізінде құрылған. Институттың басты мақсаты ҚР-да атомдық энергетика саласын дамыту үшін ғылыми-зерттеулік және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарын, атом станциясы құрылыстарындағы атомдық және термоядролық энергетика, ғарыштық ядролық энергетикалық қондырғылар, радиациялық қатты дене физикасы мен реакторлық материалтану қауіпсіздігіне техникалық-экономикалық негіздеуді жүргізу. Геофизикалық зерттеулер институты 1993 жылы құрылған. 1994 жылдан Боровое, Қаскелең қалаларындағы геофизикалық обсерваторияларды, Ақтөбе, Курчатов қалаларындағы, Мақаншы ауданындағы сейсмикалық станцияларды біріктіреді. Институт ядролық сынақтарға бақылау жасау, олардың зардаптарын геологиялық-геофизикалық тұрғыдан зерттеу, инженерлік-геологиялық, гидрогеологиялық зерттеулер жүргізу, т.б. мәселелермен айналысады. Радиациялық қауіпсіздік және экологиялық институты 1992 жылы әскери және радиоэкологиялық бөлімшелері негізінде құрылды. Негізгі ғылыми бағыттары: радиоэколигиялық және сынақ жүргізілген немесе радиациялық қауіпті нысандары бар аймақтарға радиациялық бақылау орнату. Қолданбалы ғылыми-зерттеулер мен инженерлік-техника жұмыстарды атқаратын «Байкал» кәсіпорны КСРО Жалпы машина жасау министрлігі кәсіпорындарының негізінде құрылған (1992). Қазақ мемлекеттік қопаружұмыстарының ғылыми-өндірістік орталық құрылған (1993). Қызметінің негізгі бағыттары: жарылғыш материалдар өндіру, арнайы жабдықтар мен аспаптар, жарылу жұмыстарын механикаландыру құралдарын шығару, өндірістік жарылғыш заттарды өңдеу, сынау және қолдану бойынша жарылу жұмыстары аумағындағы құжаттарды жобалық және технологиялық сараптау, т.б. Ұлттық ядролық орталық Еуропа, АҚШ, Жапония, Франция, Бельгия, Үндістан, т.б. мемлекеттердің, жетекші халықар. ғылыми орталықтарымен тығыз байланыста жұмыс істейді. 1995 жылы Курчатов қаласында ядролық технология мүмкіндіктерін бейбіт мақсатта пайдалану және дамыту үшін бірлескен Қазақстан – Америка «SEMTECH» кәсіпорны құрылды. Кәсіпорын ғылым, техника саласында коммерциялық қызмет көрсетеді және озық технологияларды тарату, геол. зерттеулер жүргізу, атом электрстларының ядролық қауіпсіздігін сараптаумен айналысады. 1996 жылы Ұлттық ядролық орталығы негізінде екі кешеннен тұратын жоғары технологиялық Қазақстан – Америка «KK Іnterconnect» бірлескен кәсіпорны құрылды. Бұл кәсіпорын Курчатов және Алматы қалаларында (Алатау к.) орналасқан. ## Дереккөздер
Қазақ этносы үшін ұрпақтың маныздылығын А.Қайдар былай атап өтті: ... өмірге қазақ болып келіп, қазақ қауымында өсіп-өнген адам ағайын-тумалары мен жекжат-жұрағатына ыждағатпен қарағанмен, қашанда өз кіндігінен тараған ұрпағына өзгеше мəн бергені белгілі. «Ұлымды ұяға, қызымды қияға қондырам» деп, шарқ ұрып, елін жаудан, есігін құрттан, малын жұттан сақтап, білек сыбана еңбек етіп келеді». Ұрпақты біз үш түрлі, бірақ бір-біріне жақын мағынада түсіне аламыз. * қазақтың дәстүрлі ғұрпы бойынша бір атадан өрбіп жалғасқан он атаға дейінгі туыстас үрім-бұтақ. Олар: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрежат, туажат, жекжат, жұрағат. Ата салты бойынша араға жеті ата толған соң, яғни ұрпақ жүрежатқа жеткеннен кейін “Жеті атаға толыстық, жеке ел болыстық” деп есептеген. Мұндайда екі ақ боз үй тігіліп, ақ боз бие құрбандыққа шалынып, ақсақалдардың бәтуасымен әр ауыл өз алдына енші алысқан. Осыдан кейін екі арада қыз алысып, қыз беріскен құдандалық қарым-қатынастар басталған; * халықтың табиғи өсіп-өнуінде ата-ана, балалар, немерелер — туыстығы жалғасқан үш ұрпаққа жатады; әке мен бала, шеше мен қыз туған уақыт аралығы ұрпақтың ұзақтығы деп аталады (30 жылға жуық); * демографияда — әдетте бір жыл бойына дүниеге келген адамдар; ұрпақтардың тұрғылас, қатарлас өмір сүруі, өзара қарым-қатынаста болуы халықтың өмір жасының құрылымын құрайды. * Ұйым қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететін физикалық, әлеуметтік, Ұйымдастырушылық және экономикалық шарттардың жиынтығы. Қазіргі қазақ тілінде ұрпақ сөзі көп мағынаны береді. Мәселен, Қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінің 14 томында алты түрлі мағынасын атаған: Бірінші мәні – ұрпақ нақты адамның отбасы. Екінші мағына – келесі ұрпақ. Егер бірінші мағынада аке және оның балалары туралы айтылса, мұнда жалпы акелер және балалар ұрпақтары туралы айтылып тұр.Үшінші мәні – өмір жалғасы, болашағы. Біз үшін ұрпақ сөзінің мәні тек семантикалық құрылымында басты болып келмейді, барлық концептердің блогында: бесік, ұрпақ, бала, ұл, қыз, бірігіп "ұрпақ" мағынасын береді. Қазақтар үшін, ұрпақ - өмірдің жалғасы, мәңгілік өмірді қамтамасыз ету. Сондықтан қазақтар үшін өмірдің мәні, балаларды дүниеге әкеліп, лайықты тәрбие беру. Тұжырымдап келгенде ұрпақ концептінің құндылығы осы мағынаға негізделеді және басқада бірқатар концептердің құрамдас бөлігіне кіреді. Яғни, «туыстық» концептісінің мағынасы келесі ұрпақты тәрбиелеу.Төртінші мағынасы - халық. Осы мағынаға мысал ретінде Т. Молдағалиевтің мынадай өлең жолдары келтірілген. Біздің ойымызша, мұнда "халық" деген сөзді емес, бізден кейінгі бақытты өмір сүретін ұрпақ мағынасын білдіреді. Өйткені “халық” сөзі – ұрпақ мағынасына қарағанда, тұрақты ұғым. Бесінші мәні – балалар. Бұл мән басқалармен салыстырғанда нақты бірінші ұрпақ мағынасын білдіреді. Иллюстративті материал осы сөздерді растайды. Ұрпақ сөзі басқа сөздермен жалғасып фразеологизм құрап мағынасы ауысады. Мысалы: жаңа ұрпақ, жас ұрпақ, сан ұрпақ. Осы тұрғыда жас ұрпақ концептісінің жаңа мағынасы ашылады. "Ұрпақтар – өмір мен ата-баба ісіне шынайы бағасын беретін адамдар." Келесі мысалда жас ұрпақ фразеологизмі мүлде басқа мағынада айтылады: Ежелгі Оғыз елінің көне қонысына дихангершілік қайта келді, күнге шағылған батыр кетпеннің жарқылы сол: бұл аудан бақ айналып, береке дарыған, салтын сақтаған ел атанды. Ең ғанибеті, өмірдің өзіне қарсы жүзетін жас ұрпақ өсіп жетілді. (Д. Досжанов. Дария).Келтірілген мысал жас ұрпақ фразеологизмінің жаңа бағытын ашып тұр “жас ұрпақ – міндетті түрде өмірге жаңа леп, жаңа идеялар, өзгерту, т. б. енгізеді” қазақтар, бір жағынан, салт-дәстүрлер сақтауы мен сабақтастығын жақтайтын, бір жағынан, өмір сүру салтында міндетті түрде өзгеріс болатынын түсінген, өйткені, тек дәстүрлі және жаңа инновациядардың үйлесімділігі дамудың кепілі болып табылады. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасу фразеологизмінде ұрпақ сабақтастығын жүзеге асыру шарттары айқын көрінеді. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінде ұрпақ болмауы өмірдің мағынасынан айырған қайғы ретінде қабылданады. Бұл ұрпағы жоқ, ұрпақ қалдырмады фразеологизмде анық көрінеді. Және, керісінше, адам ретінде қазақтардың өмірлік мақсатын ұрпақ өсіру, ұрпақ қамын ойлау, ұрпақ тарату тұрақты сөз тіркестерінде көрсетеді. Бұл келесі Ж. Жақыпбаевтың мысалында көрінеді. Ұрпақ жоғалту фразеологизімінің мәні " халықтың, этностың ұрпағынан айырылуы". Мұнда қазақ тілін, ділін білмей, халық менталитетінен алыс, басқа халықтардың ықпалында тәрбиеленген балалар туралы айтылып отыр. Демек, қазақтар үшін осы фразеологизмде бейнеленген ұрпақтардың сабақтастығы міндетті түрде тіл, мәдениет, психология, менталитет, салт-дәстүр, әдет-ғұрып аспектісінде көрінеді. Мұндай байланыстың жоқтығы осы ұрпақтардың этникалық жүйеден алыстауын білдіреді. Фразеологизмнің өзі қазіргі қазақ қоғамында орын алып отырған құбылыс және ол өте ауыр әсер етеді, өйткені халықтың ұрпақтан айырылуы мағынасын береді. Фразеологизмдердің талдауы ұрпақ сөзінің мағынасын жаңа жағынан көрсетті. ## Дереккөздер 2. Ахметжанова З.К.,Ерназарова З.Ш. Казахская лингвокультура: язык, человек, этнос. «Издательство Елтаным» Алматы 2016. – 179 бет ## Сілтемелер "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
Ұшқат (лат. Lonicera) – ұшқаттар тұқымдасына жататын шырмалған бұта, кейде ағаш. Қазақстанның тау беткейлерінде, кейде шыршалы ормандар арасында, тастақты жерлер мен өзен жағалауларындағы тоғайда өсетін 21 түрі бар. Бұлардың биіктігі 15—200 см. Жапырақтары жай, қарама-қарсы орналасады. Гүлдері қос жынысты, 2 кейде дара гүлді, шатырша құрайды. Жатыны 2—3 (5) ұялы. Аталық мойны ұзынша, күлтесі ақ, сары, қызыл, қызғылт, қоңыр, қара түсті. Гүлшоғыры — масақ. Жемісі — жидек, құрамында флавонды заттар, С витамині бар, кейде тағам ретінде пайдаланылады. Кейбір түрлері тасты, тастақты тау беткейлерін бекіту үшін өсіріледі. Ұшқаттың: Іле ұшқаты, Қаратау ұшқаты (L. karatavіensіs) — өте сирек кездесетін өсімдіктер, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. ## Дереккөздер
Үзенбаев Ештай Қолбекейұлы -1906 жылы ақпанның 15-і күні Өзбекстанның Төменгі Шыршық ауданы Балта ауылында дүниеге келген. Ештай Қолбекейұлы(қолжетпейтін сілтеме) - селекционер-генетик, ауыл шаруашылығының ғылым докторы (1954), профессор (1957), Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшесi (1962). * 1931 жылы Ташкент ауылшаруашылық институтын бітірген * 1935-1936 жылдары бұрынғы Шымкент облысы Мақтаарал тәжiрибе станциясының директоры * 1936-1938 жылдары - Қазақтың мақта-жоңышқа өсіру тәжірибе станциясының директоры * 1938-1946 жылдары - Ташкент ауылшаруашылық ирригация және механикаландыру институтының доценті, аға агрономы * 1946-1960 жылдары - Өзбек КСР Ғылым Академиясының Ботаника және зоология ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары * 1960-1965 жылдары - Қазақтың мақта шаруашылығы тәжірибе станциясының директоры, осында генетика және селекция бөлімінің меңгерушісі * 1965-1974 жылдары - Қазақ КСР Ғылым Академиясының Орталық Ботаника бағының директоры және генетика зертханасының меңгерушісі қызметтерін атқарған. Негізгі ғылыми еңбектері мақтаның тозаңдану және ұрықтану биологиясы, биохимиясы, физиологиясы, анатомиясы мәселелеріне, осы дақылдың радиациялық мутагенезін зерттеуге арналған; мақтаның бірқатар сорттарын (ПА-158, ПА-164, ПА-170, ПА-173) шығарды. Ү. мақта жөнiнде 50-ден астам ғылыми еңбек жариялады. Құрмет Белгiсi орденiмен және медальдармен марапатталған. ## Шығармалары: Мақташылық, Таш., 1935; Вегетативная гибридизация хлопчатника, Таш., 1954; Генетико-селекционные исследования и задачи ботанических садов, А.-А., 1969. 1974 жылы қыркүйектің 19-ы Алматы қаласында дүниеден озды. ## Ciлтемелер : i-News.kz(қолжетпейтін сілтеме) ## Дереккөздер:
Ұлытау Ескерткіштері, Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер – Орт. Қазақстанның Ұлытау төңірегінде кездесетін тас мүсіндер шоғыры. Тас мүсіндер негізінен Түрік қағандығы (6 – 8 ғ.) мен қыпшақ заманы (7-13 ғ.) мүсін өнерін сипаттайды.
Үкімет — мемлекеттік биліктің жоғары атқарушы органы. Үкімет түрлі елдерде түрліше аталуы мүмкін: мысалы, министрлер кеңесі, министрлер кабинеті, мемлекеттік кеңес, т.б Президенттік республикаларда Үкіметті президент, парламенттік республикаларда және монархияларда — премьер-министр басқарады. Үкімет бір партиялық немесе одақтасқан Үкімет болуы мүмкін. Парламенттік елдерде Үкіметті мемлекет басшысының тапсыруымен бір партиялы парламентте немесе екі партиялы парламенттің төменгі палатасында көпшілік орын алған партияның көшбасшысы (одақтасқан үкіметте — партиялар көшбасшыларының бірі); президенттік республикаларда президент жасақтайды, оның үстіне ол тағайындайтын Үкімет мүшелерінің әрқайсысын парламент (әдетте жоғары палата) бекітуге тиіс. Үкімет мүшелері (министрлер), портфельсіз министрлер, мемлекеттік министрлер, мемлекеттік хатшылар мемлекеттік басқарудың нақты орталық органдарын басқарады, парламенттік елдерде олар міндетті түрде парламент мүшелері болуға тиіс, президенттік, сондай-ақ жартылай президенттік республикаларда министрлік портфель мен депутаттық мандатты қоса алып жүрмеу қағидаты қолданылады. Парламенттік елдерде Үкіметке парламенттің алдында (қос палаталы парламентте төм. палатаның алдында) алқалы жауапкершілік жүктеледі. Мұның мәнісі: парламентте көпшілік дауыстан айрылған жағдайда (мысалы, үкіметтік коалиция екіге жарылған кезде) Үкімет не қызметті доғаруға (Үкімет дағдарысы басталып, жаңа Үкіметтің жасақталуымен және парламентке сенім білдірілуімен аяқталады), не парламентті таратып, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау деген сөз. Федеративтік мемлекеттерде орт. (федералдық) Үкімет және мемлекеттік құрылым федерациясының құрамына кіретін Үкімет болады; қ. Қазақстан Республикасының Үкіметі. ## Үкімет түрлері Демократиялық емес жүйе:Кейбір елдерде бір партияның болуына ғана рұқсат етіледі де, қалған партияларға тыйым салынады. Сайлау өтетін кездерде жеке дара партия өз кандидаттарын ұсынады да, сайлаушыларға осы таңдауды мақұлдауға ғана қалады. Бұл бірпартиялық басқару жүйесіндегі мемлекет немесе дмократиялық емес жүйе деп аталады.Мысалы: Куба Республикасы демократиялық емес жүйені қолдайды.Монархия:Көптеген елдерде, мәселен Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігінде мемлекеттің басшысы болып табылатын король немесе королева болады, бірақ олар елді басқармайды. ## Дереккөздер
Ұлт-Азаттық Қозғалыс - ұлттық тәуелсіздікті жеңіп алуға, шетелдік үстемдікті, отарлық езгі мен қанауды жоюға бағытталған күрес. Бұл қозғалыстар орта ғасырлардан бастау алады. Орта ғасырларда халықтар мен ұлттық топтар жат жерлік езгіге қарсы күресіп, өздерінің өмір сүріп, даму құқықтарын қорғады (мысалы, оңтүстік славяндардың түрік үстемдігіне, чех халқының неміс отаршыларына қарсы күресі, т.б.). 16 — 19 ғ-ларда ұлттық сананың өсуі шетелдік құлданушылар мен езгіге ұшыраған халықтардың арасындағы қарама-қайшылықтардың шұғыл шиеленісуіне себеп болып, жат жерлік үстемдікке қарсы күреске шаруалар мен қала халқының қалың топтары тартылды. Оған капит. қатынастардың дамуы нәтижесінде жалпы ұлттық рыноктың құрылуы себеп болды. Мемлекеттілігі жоқ немесе одан айрылған халықтардың ұлт-тық мемлекеттер құруға ұмтылысы үстем ұлттардың қарама-қарсылығына ұшырады. Мысалы, патшалы Ресей, Германия мен Австрия-Венгрия езгісіне түскен поляк халқы, Австрия-Венгрия империясы құрамындағы чехтар, словактар, словендер, хорваттар, т.б. Осының нәтижесінде халықтардың өзін-өзі билеуге қол жеткізуіне ұмтылған ұлттық қозғалыстар пайда болды. Бұл қозғалыстар демокр. сипат алып, оны ұлттық буржуазия өкілдері басқарды. 16 — 18 ғ-лар Батыс Еуропа, Солт. Америка елдері үшін ұлттық қозғалыстардың даму және ұлттық мемлекеттердің қалыптасу дәуірі болды (Нидерланд бурж. революциясы, Солт. Америкадағы Тәуелсіздік үшін соғыс, т.б.). 19 ғ-дың 2-жартысында Германия мен Италияның бірігуі аяқталып, болгар, румын, серб ұлттық мемлекеттері өмірге келді. Чех, поляк, фин халықтарының тәуелсіздік үшін күресі өріс алды. Екінші дүниежүзілік соғыс (1939 — 45) жылдары Еуропа халықтарының гитлеризмге қарсы күресі де белгілі бір мөлшерде ұлт-азаттық сипат алды. 19 — 20 ғасырларда Ұлт-Азаттық Қозғалыснегізінен Азияда, Африка мен Латын Америкасында күшейді. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың бас кезінде ірі державалардың экспансиясы бұрын-соңды болмаған құлаш жайып, отарлық жүйе пайда болды. Азия, Африка мен Латын Америкасы елдері монополистік капитал тарапынан ұлттық езгі мен қанаудың нысандарына айналды. Бұл елдердегі Ұлт-Азаттық Қозғалысметрополия мен езілген халықтардың арасындағы қарама-қайшылықтардың ерекше шиеленісуінің көрінісі болды. Осы елдердегі Ұлт-Азаттық Қозғалыстың нәтижесінде 1945 — 73 ж. 1,5 млрд-тан астам адам отарлық және жартылай отарлық езгіден құтылып, 70-тен аса жаңа ұлттық мемлекет пайда болды (қ. Отаршылдық, Отаршылық соғыс). Халықтардың ұлттық мемлекеттілікті құруы тарихи жеңіс болып табылса да, Ұлт-Азаттық Қозғалысміндеттерін толығынан шеше алмайды. Оның жаңа кезеңі-метрополиядан толық экон. тәуелсіздікке ие болу үшін күресу. Сондықтан әлеум.-экон. прогресс мәселесі — Ұлт-Азаттық Қозғалыс процесінің негізгі буыны болып табылады. 18 — 20 ғ-ларда қазақ даласында Ресей отаршыларына қарсы бірнеше ірі-ірі Ұлт-Азаттық Қозғалысболып өтті.·==Ұлт-Азаттық Қозғалыскөсемдері== * Сырым * Исатай * Махамбет * Кенесары * Жанқожа * Амангелді Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы; Он алтыншы жылғы көтеріліс. Қазақстан, Балтық бойы, Кавказ, Орталық Азия елдеріндегі Ұлт-Азаттық ҚозғалысКеңес Одағының ыдырап, ТМД-ның құрылуына негіз болды. ## Дереккөздер ## Тағы қараңыз * Қазақстан Тарихы
Ұлы Жүз — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі. ## Хандары ### Тәуелсіздік алғанға дейін Ұлы жүз билеушілері * Жанәли хан (1588-1600) * Тыным хан (1600-1603) * Келді Мұхаммед хан (1603-1607) * Шах Сәид хан (1607-1612) * Ескендір хан (1612-1613) * Тұрсын Мұхаммед хан (1613-1627) * Абылай хан І (1627-1628) * Имақұли (1628-1642) * Рүстем хан (1642-1698) * Ісфендияр (1698-1712) * Тұрсын хан ІІ (1712-1717) * Қарт-Әбілқайыр хан (1717-1718) ### Ұлы жүз билеушілері * Қарт-Әбілқайыр хан (1718-1730) * Жолбарыс хан (1730-1740) * Әбілфайыз хан (1740-1750) * Төле би (1750-1756) * Абылай хан (1756-1771) * Әбілпейіз хан (1771-1774) * Әділ хан (1774-1781) * Қасым хан ІІ (1806-1809) * Тоқай хан (1809-1826) ## Қазақ хандығының құрамында ### Жанәли хан 1570 жылдары Хақназар ханның тұсында оңтүстікте және шығыста орналасқан рулар өзара бірігіп Ұлы жүзді құрайды. Ал сол жерлерде Ташкент хандығы деген мемлекет болған. Ұлы жүздегі рулар Ташкент хандығынын жойуға іс әрекеттер бастаған. Хақназар хан билігінің соңына дейін Ұлы жүз құралғанын білмеген. Шығай хан Ұлы жүз, мемлекеттің ішінде құралғанын білсе де бұған көңіл аудармаған, Шығай хан Баба сұлтанмен шайқасуға назар аударды. Ташкент ханы Тәуекелге Ұлы жүзді жойуға ұсынады. Бірақ 1588 жылы Шайбани әулетіндегі Өзбек сұлтан көтеріліс бастап, Ташкент хандығын тәуелсіз қылады. Әли сұлтан Түркістан қаласында өзін Ұлы жүздің ханын жариялап, Ұлы жүзде 30 мың әскер жинап алады. Әли сұлтанға Хақназардың ұлдары Дінмұхаммед пен Мұңғатай көметеседі. Өзбек өзінің туысы Абдолла ІІ көмек сұрау үшін елші жібереді. Ал Әли Ташкент қаласындағы қамалды 1 айға қоршауға алады. Абдолланың әскері келеді, бірақ Әли қамалды басып алып, Өзбекті өлтіреді. Осы оқиғадан кейін халық Әли ханды Жанәли, ал Дінмұхаммед сұлтанды Тыным деп атап кетеді. Тәуекел Жанәлиді мойындайды, және Ташкентты Ұлы жүздің астанасы деп бекітеді. 1598 жылы күзде Қарақалпақ бегі Абдуғаффар 《Ташкент билеуші》деген дәрежені алғысы келеді. Бірақ Есім хан бас тартады. Нәтижесінде Абдуғаффар Қарақалпақ көтерілісін бастайды. 1600 жылы Жанәли Абдуғаффармен шайқасып қаза табады. ### Тыным хан Дінмұхаммед 1588 жылы Жанәли ханға көтеріліс бастауға көмектеседі. Жанәли Өзбекті өлтіреді де, Ұлы жүздің ханы болады. 1600 жылы Абдуғаффар Жанәлиді өлтірген соң, Дінмұхаммед Ұлы жүзде билік құрды. Халық Дінмұхаммедті Тыным деп атап кетеді. 1601 жылы Абдуғаффар Тынымға жорық жүргізіп жеңеді. Тыным Абдуғаффарға бағынып, тұтқынға түседі. 1602 жылы Есім хан Абдуғаффарға жорық ұйымдастырып, жеңеді. Тыным 5 мың қол жинап Абдуғаффармен шайқасады. Нәтижесінде Абдуғаффар Тынымды өлтіреді. ### Келді Мұхаммед хан Келді Мұхаммед Шайбани әулетіндегі сұлтан. Келді Мұхаммед 1598 жылы ІІ Пірмұхаммед ханның бұйрығымен Сырдария уәлаятының әміршісі болады. 1599 жылы Бұхара хандығының орнына Аштархан әулеті билікке келді. Аштархан әулетіндегі Бақи Мұхаммед таққа отырады. Бақи Мұхаммед Шайбани әулетіндегі Келді Мұхаммедті биліктен алыстатпақшы болды, бірақта Келді Мұхаммед қарсы шығып, соғыс жүргізеді. Бақи бір жағынан қазақ ханы Есіммен соғысып жүрді. 1602 жылы Келді Мұхаммед өзіне одақтас табу үшін, Есім ханның еліне кіруге шарт қояды. 1603 жылы Келді Мұхаммед Қазақ хандығының құрамын кіреді де, Ұлы жүздің ханы болады. 1604 жылы Бақи Келді Мұхаммедке жорықтар жасауды тоқтатып, Есім ханға соғыстар жүргізеді. 1607 жылы Келді Мұхаммед қайтыс болады. ### Шах Сәид хан ## Жері жапсарлас әдет-ғұрпы Тірлігі ұқсас әрі туыстас Жетісу, Сыр бойы тайпалары кіретін Ұлы Жүз бірлестігінің қалыптасуы ұзақ жылдарға созылды. Олардың ежелгі мекені Жетісу көне мәдениет орт. болатын. 15 ғ-дың 2-жартысында Жетісуда Қазақ хандығының құрылуы Ұлы Жүз бірлестігінің қалыптасуын тездетті. Осы кезден бастап бұл бірлестікке қазақ жеріндегі қилы-қилы тарихи кезеңдерден өткен * жалайыр * қаңлы * албан * суан * дулат * шапырашты * сіргелі * шанышқылы * ысты * ошақты * сарыүйсін * қатаған тайпалары ене бастады. Бұл тайпалар б.з.б. ІІ ғ-да Сырдария бойы, Шыршық оазисі, Жетісу, Шығыс Түркістан аймағында құрылған қаңлы және үйсін мемлекетінің құрамында ерте темір дәуірінде тіршілік еткен болатын.Қаңлы мемлекеті б.з.б ІІ ғасыр мен б.з. ІV ғасыр аралығында Шыршық,Сырдария,Талас өзендері аралығында өмір сүрген. Ғалымдардың болжамы бойынша Қаңылар ежелгі Сақ-Тиграхауда тайпаларының тікелей ұрпақтары болып келеді. Үйсін мемлекетінде үйсіндермен туыстас (юечжи, т.б.) бірқатар тайпалар тіршілік етті. Н.Я. Бичурин, Г.Е.Грумм-Гржимайло сынды ғалымдардың еңбектерінде үйсіндер құрамында дулұ тайпасы өмір кешкені айтылады. Бұл мемлекет Қытаймен тығыз дипломат. қатынастар орнатып, алыс-жақын елдерге кеңінен танылды. Белгілі зерттеуші Н.Мыңжанұлы “б.з.б. 3-ғасырдан заманымыздың 10-ғасырына дейінгі 1200 жылдық Үйсін тарихында, Үйсін күнбилері әулетінің тек он ұрпағы жөнінде ғана нақты дерек сақталғанын” айтады. Халқымыздың автохтондық концепциясын қолдайтын ғалымдар көне үйсіндердің қазақ этносында маңызды рөл атқарғандығын жазады. Мұны Қытай ғалымдарының басым бөлігі мақұлдайды. Түркітанушы-археолог А.Досымбаеваның мәліметтеріне қарағанда, Жетісу жеріндегі үйсін және түркі дәуіріндегі археологиялық ескерткіштер кешені өзара тығыз байланыста дамыған. Оны жазба дерек көздері де растайды. “Таң патшалығының көне тарихы. Түрік шежіресі” атты тарихи дерек көзінде “Теле … қатарлы елдер бағынғаннан кейін, олардың халқы дулат, нүшбе, қарлық, шиуо, шымыр, обырларға араласып, сіңісіп кетті” деген жолдар бар. Бұл өз кезегінде Түрік қағандығының құрыла бастаған кезіндегі саяси жағдаймен этн. қатынастарды айғақтайды. Сондай-ақ Батыс Түрік қағандығының құрамында да Ұлы Жүзге кірген бірқатар тайпалар болды. Бұл мемлекеттің негізгі өзегін “он оқ бодон“ (он оқ халқы) деген он ірі тайпа құрады. Олар өз кезегінде бес тайпалы дулат (дұғлу) пен бес тайпалы нүшбелер (нушубилер) одағынан тұрды. Екі иеліктің шекарасы Шу өз. болды. Қытай деректемелері бойынша дулаттардың бес тайпасы — түргеш (мамандардың есептеуінше сарыүйсіндердің ата-бабалары), қойлау, чимойын(шимугін), ысты, жаныс, ал нүшбелер одағы азғыр (әскіл), қасо, барысқан (барсаған) сынды ұлыстардан немесе тайпалардан тұрған. Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан аумағында болған мемлекеттерде Ұ. ж. құрамына енген көптеген ру-тайпалар болғандығы белгілі. Мыс., жоғарыда аталған тайпалар арасынан түргештер күшейіп, кейіннен Түргеш қа-ғандығын құрады. Кейіннен бұл мемлекетті қарлұқтар бағындырады. Қарахан мемлекеті тұсындағы жазба деректемелерде де кейіннен Ұ. ж. құрамына енген ру-тайпалардың атаулары кездеседі. Жетісуда қарақытайлар (қидандар) үстемдік құрған кезде мұндағы бірқатар ру-тайпалар солардың билігін мойындады. Кейіннен қидандардың өздері түркі халықтарына сіңісіп кетті. 13 ғ-дың бас кезінде Шыңғыс хан бастаған түркі-моңғол тайпаларының шапқыншылығы кезінде Ұ. ж. тайпаларының құрамы жалайырлар есебінен толықты. Шыңғыс ханның басты әскери күштерін бірі болған жалайырлар осында ілкі замандардан бері мекендеп келе жатқан ру-тайпалармен біте қайнасып, араласып кетті. Жергілікті билеушілердің (Күшлік ханның) діни озбырлығына наразы болған ру-тайпалардың біразы Шыңғыс хан әскерлерін азат етуші ретінде қарсы алды. Біраз бөлігі оның әскеріне қосылып, Хорезмді жаулап алу соғыстарына қатысты. Шыңғыс ханның Орта Азия мен Қазақстанды жаулап алуы (1219 — 1221) және ол жерлерді ұлыстарға бөлуі нәтижесінде Ұлы Жүзді құраған ру-тайпалардың этн. аумақтары ішінара Жошы мен Шағатайға берілді. Ұ. ж-ге кірген тайпалардың басым бөлігі Шағатай ұлысының аумағында тіршілік етті. Ол ыдырағаннан кейін Моғолстан мемлекетінің құрамында өмір сүрді. Бұл мемлекетте дулат тайпасының әмірлері ұлысбегі лауазымын иемденіп, әскери және әкімш. билікті өз қолдарында ұстады. Ұлысбегілер өздері қалаған адамды хан сайлап, ұнамағандарын тақтан түсіріп отырды. Моғолстан мемлекетінде Ұлы Жүздің шоғырлану үрдісі зор қарқынмен жүріп, ортақ тіл, мәдени дәстүр қалыптасты. 15 — 16 ғ-ларда қазақ жүздері, негізінен үш мемлекет аумағында Ноғай Ордасынан бөлінген тайпалардан Кіші жүз, Әбілхайыр хандығынан бөлінген тайпалардан Орта жүз, ал Моғолстанда Ұлы Жүз қалыптаса бастады. Бірақ бұл процесс Қазақ хандығы құ-рылғаннан кейін 17 ғ-дың 2-жартысында ғана толық аяқталып, қазақ халқы қалыптасты. Сөйтіп, ұзақ жылдарға созылған кірігу нәтижесінде қазақ халқының этн. аумағы қазіргі Қазақстан Республикасының аумағын толық қамтыды. Қазақ халқын құраған негізгі үш бірлестіктің бірі болған Ұлы Жүз қазақтары егін ш-мен және мал өсірумен айналысты, көрші елдермен сауда қатынасын орнатты. 1643 ж. Жоңғар қонтайшысы Батыр Ұ. ж-дің шығыс аймағының біраз жерін өзіне қаратты. 1681 — 88 ж. Жоңғар билеушілері Ұ. ж-дің Оңтүстік Қазақстандағы жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасады. 18 ғ-дың 1-жартысында Үш жүз бірлестігінің арасында саяси және экон. байланыс нашарлап кетті. Қазақ шонжарларының әр түрлі топтары арасындағы өзара бәсекелестікті шебер пайдаланған Жоңғар билеушілері қазақ жеріне, әсіресе, Ұ. ж. тайпалары мекен еткен Іле, Сыр, Талас, Шу бойына шапқыншылығын күшейте түсті. Ақыры 1723 ж. жоңғарлар жойқын жорыққа аттанып, Ұлы Жүзді басып алды (қ. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама). Ұлы Жүз қазақтары зор шығынға ұшырап, ұлыс билеушісі Жолбарыс хан өзі билеген қазақ қауымдары мен Ташкент тұрғындарының атынан Жоңғар хандығына тәуелділігін мойындады. 1733 ж. Ұлы Жүз елшілері Аралбай мен Оразгелді Ресейге барып, сыртқы жауға қарсы күресте орыс патшасынан көмек алуға тырысты. 1734 ж. 20 сәуірде Ресей патшайымы Анна Ивановна Жолбарыстың атына арнайы грамота жолдады, бірақ Ұлы Жүз бен Ресей арасы шалғай болғандықтан саяси байланыстар тоқтап қалды. 19 ғ-дың 1-жартысында Ұлы Жүзге қараған оңт. аудандарды Қоқан хандығы басып алды. Әулие-Ата (Тараз), Сайрам, Шымкент, Түркістанды мекендеген Ұлы Жүз рулары 1821 ж. қоқан үстемдігіне қарсы бас көтерді. Олар Шымкент пен Сайрамды бағындырғанымен күші басым қоқан әскерлеріне төтеп бере алмады. Қоқан хандығынан қысым көрген Ұлы Жүз қазақтары біртіндеп Ресейдің қол астына өте бастады. 1837 — 47 ж. Ұлы Жүз қазақтарының бір бөлігі Кенесеры Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті қолдаса, келесі тобы оның жасақтарының озбырлығына қарсы шығып, қырғыздармен болған шайқастан кетіп қалды. Осыдан кейін-ақ патшалық Ресей Ұлы Жүз қазақтары аумағындағы экспанциясын күшейтті. 1849 ж. Іле мен Қаратал аралығын, Балқаш к-нің жағалауын қоныстанған 59 мың Ұлы Жүз қазақтары Ресейдің қол астына өтті. 19 ғ-дың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталды. 1848 ж. 10 қаңтарда патша үкіметі Ұлы Жүз қазақтарын басқару үшін және Жетісу өлкесін бақылау үшін Үлкен Орданың приставы деген қызмет орнын белгіледі. Пристав Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағынды. Ұ. ж. қазақтары Ресейге толық қарағаннан кейін Түркістан генерал-губернаторлығына бағынды да, Сырдария облысы мен Жетісу облысын мекендеді. Бұл облыстардың шекарасы Құрағаты, Шу өзендерінің бойымен өтті. Ұ. ж-дің Жетісу облысы 1882 ж. Ақмола, Семей облыстарымен бірге жаңадан ұйымдасқан Дала генерал-губернаторлығының құрамына кірді. 1897 ж. қайтадан Түркістан генерал-губернаторлығына енді. Ұ. ж. тайпалары туралы деректер Қазан төңкерісіне дейінгі ресейлік П.И. Рычков, А.Левшин, Н.А.Аристов, В.В. Бартольд сынды зерттеушілердің шығармаларында кездеседі. Сондай-ақ М.Тынышбаев, т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерінде Ұлы Жүз ру-тайпаларының саны, т.с.с. мәселелері көтеріледі. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басында Ұлы Жүз қазақтары, негізінен Жетісу облысының Қапал, Жаркент және Верный уездерімен Сырдария облысының Әулие-Ата, Шымкент және Ташкент уездерін мекендеді. 20 ғ-дың 1-жартысында болған ұлт-азаттық көтерілістерге, Азамат соғысына, ашаршылық жылдарындағы жағдайларға тап болған Ұлы Жүз қазақтары едәуір шығынға ұшырап, біраз бөлігі көршілес елдерге көшуге мәжбүр болды. Қазіргі таңда Ұлы Жүз ру-тайпаларының өкілдері қазақ халқы ретінде танымал. ## Ұлы жүз рулары ## Тағы қараңыз * Қазақ жүздері ## Ciлтемелер : * "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том * Бүкіл қазақ шежіресі * https://www.elim.kz/article/192/ Мұрағатталған 25 қарашаның 2020 жылы.
Үлбі жотасы – Алтай тауларының батыс бөлігіндегі таулы жота. ## Географиялық орны Шығыс Қазақстан облысы жерінде. Үлбі және Бұқтырма өзендерінің суайрығы, биіктігі 2371 м. ## Геологиялық құрылымы Негізінен құмтас, әктас, кристалдық тау жыныстарынан түзілген. ## Климаты Климаты батыс жағында жатқан өңірлерге қарағанда ылғалдылау келеді. Қаңтардың орташа температурасы -17 -20 °С, шілдеде 20-12 °С, биіктеген сайын 10-12 °С-қа салқындайды; жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 2000 мм. ## Өсімдігі Жотаның төменгі беткейіндегі күңгірт қызыл қоңыр және қара топырағында далаға тән өсімдіктер тараған, одан жоғары шырша, қарағай, қайың, көктерек аралас орман өседі. Атырабы шабындық және жайылым. ## Дереккөздер
Ұлықбек (өзб. (Mirzo Ulug'bek) ( Mīrzā Mohammad Tāregh bin Shāhrokh (Ulugh Beg)) — Әмір Темірдің ұрпағы, астроном,математик әрі мықты билеуші.Ата жолын қумады …Орта ғасырлар кезіндегі орта Азия. Өзін Азияның арыстаны, жер тәңрісі санаған Әмір Темір (Ақсақ Темір) Әмудария мен Сырдарияның арасындағы кең аймақты алып жатқан жаңа империя құрды. Ол Мәуераннахр (арабша “өзеннің аржағындағы” деген сөз) деп аталады. Бұл империяның астанасы ескі қалалардың бірі - Самарқант болды. Ол бұдан 2000 жылдан астам бұрын салынған. Тіпті Птоломейдің геграфиялық картасының өзінде Самарқанттың орны көрсетілген. Самарқанттың гүлденген кезі Әмір Темірдің патшалық ету кезеңіеді. Үндістаннан, Әзірбайжаннан, Ираннан, Армениядан, Грузиядан т.б. елдерден шеберлер шақыртып, өз астанасын кеңейту жолында қолынан келгенін істеді. Ақсақ Темір тұсында салынған Бибі ханым мешіті, Шахин-Зинда және басқа құрылыстар архитектуралық ескерткіштердің тамаша үлгілері болып табылады. Атақты “Бабурнамада” осы қарсаңда Самарқанда дүние жүзіндегі қағаздың, керамикалық бояулардың, барқыттың және т.б. ең әдемісі шығатын еді деп жазылған. Самарқан - көрнекті ғалымдар, дәрігіерлер,құрылысшы-шеберлер, кітап -көшіргіштердің ордасы саналады. Сонымен қатар Самарқан кертартпа, бедел-ықпалы, зор мұсылман дін басыларының да шоғырланған жері болды. Осы тұста, Темір әулетінде 1394 жылы 22 наурыз күні дүниеге Мұхаммед Тарағай деген бала келді. Кейін оған Ұлықбек деген лақап ат беріледі. Оның әкесі Шахрух Темірдің үшінші баласы еді. Шахрух біраз билеуші болып, кезінде ғылымның өркендеуіне үлкен қайырым жасаған кісі. Ұлықбек жастайынан поэзияға, тарихи білімге, астрономия мен математикаға құмарланады. Ұлықбектң ғалымдығының қалыптасуына оның атасы Темірге ілесіп мәдени, ғылыми дәстүрлері бай елдерді аралауы үлкен әсер етеді. Ұлықбек жас шағында осылай Армения, Азербайжан, Грузия, Иран, Туркия және Ауғаныстандарды аралап көреді. Бұған қосымша, Ұлықбектің ғалым болып шығуына әкесі Шахрух жиыстыран Самарқандағы аса бай кітапхана да зор себепші болады. Ұлықбек Платон, Аристотель, Гиппарх, Птоломей сияқты ежелгі грек ғалымдарының классикалық еңбектерімен жақсы таныс болады. Сонымен қатар, ол өзінен бұрын өмір сүрген Орта Азияның көрнекті оқымыстылары Хорезми, Фараби, ферғани, Бируни, Ибн Сина, Нысреддин әт-Тусилердің негізгі еңбектерін жете білген. Бірақ жас Ұлықбекті қоршаған билеуші топ оның ғылымға ден қоюын құптамайды. Темірөлгенне кейін империясы ыдырап екі - Хорасан, екіншісі - мавераннахр. Соның екіншісіне 15 жасар Ұлықбекті әкім сайлайды. Айта кетрлік бір жәйт оңтүстік Қазақстанның көп қалалары (Отырар, таразы т.б.) осы Ұлықбекке тиеді. Сарай төңірегіндегілер Ұлықбектің әскери қызметке, дипломатиялық өнерге деген құмаолығын арттыруға бар күшін салып бағады, оның асқан ғалым емес, ата жолын қуушы әмір болуын көздейді. Бұл ықпалдан шыға алмаған Ұлықбек алғашқы жылдары (1425 және1427 жылдары) бірсыпыра жорықтарды басқарып, олардың кейбірін сәтті аяқтап жүреді. Ол ел басқарушылық және әскери талантының бар екенін танытады. Алайда, Ұлықбек мәдени құрылыстарға көп көңіл бөледі. Самарқанда, ғиждуанда, Бухарада және басқа қол астындағы қалаларда көрнекті-көрнекті құрылыстар салдырады және Темірдің тұсында аяқталмай қалған құрылыстарды аяқтайды. Ұлықбектің өнер-білімге деген іңкәрлігі күн асқан сайын күшейе түседі. Ол қаңқұйлы соғыстардан гөрі әлем сырын ашып, оның құпиясын білуге ынтығады. Профессор Т.Н. Қары-Ниязов “Ұлықбектің астрономиялық мектебі” атты еңбегінде Ұлықбекте билеуші-әмір ретінде бағалайды: “Ұлықбектің қызмет -әрекеттері көп жағынан ілгерілерінен бөлек болды, оның өз кезінде, әсіресе, ғылым саласында прогрестік роль атқарған сөзсіз” ## Ұлықбек обсерваториясы Ұлықбектің мемлекеттік қайраткер ретінде істеген ең ірі жұмысы - Самарқанда аса зор астрономиялық обсерватория салдыруы болды. Бұл Ұлықбектің ғылым мүддесін көздеп, болашақ үшін жасаған үлкен ерлігі болып саналады. Бұл обсерватория еріккен әкімнің атаққұмар жеңіл мінезінен туған нәрсе емес. Ол қайта, ғылыми келешегін дұрыс бағалап, шын жаңкүйері бола білген оқымыстының ғылымға тартқан тартымды сыйы еді. Ұлықбек обсерваториясы одан бұрынғы батыс және шығыс елдерінің обсерваторияларының бай дәстүрлері негізінде салынады. Бұл тұрғыдан, әсіресе, XII ғасырда Азербайджанда көрнекті математик және астроном Насыреддин әт-Тусидің басшылығымен салынған Марага обсерваториясының тәжірбиесі көп игілікті ықпал жасады. Бұл обсерваторияда “Ельхан астрономиялық таблицалары” деген еңбек жазылған болатын. Ұлықбек обсерваториясының салынуына XV ғасырдағы аса дарынды ғалым Жәмшид Ғиясэддин әл-Кәшидің көп көмегі тиді.кейінгі зерттеулер әл-Кәшидің Ұлықбекке дейін де обсерватория салу туралы бірнеше рет мәселелер қойғанын анықтады. Бірақ керітартпа әкімдер ғалымның игілікті ұсынысына құлақ аспайды. Әл-Кәшидің бұл ниеті Ұлықбектің тұсында жүзеге асады. Ұлықбек обсерваторисының негізгі мақсаты - дәлдігі өте жоғары бақылаулар жасай отырып, Марага обсерваториясында жасалған астрономиялық таблицалардың қателерін түзету болды. Обсерваторияның құрылысын және оны астрономиялық құралдармен жабдықтау жағын әл-Қәши басқарады. Обсерватория үш жылда салынып бітеді, бірақ небәрі 27-28 жыл ғана жұмыс істейді. Обсерватоияның басқарушысы әл-Қәши өлгеннен кейін Қазы-Заде Руми, ол өлгеннен кейін Ала әд-Дин Әли әл-Құсшы басқарады. Ұлықбек обсерваториясынан бұрын да шығыстың түрлі елдерінде әркезде бірнеше обсерваториялар салынған-ды. Бірақ, олардың бірде бірі көлемі, жабдықталуы, алдына қойған мақсаты жағынан бұл обсерваторияға тең келе алмайды. Мұнда телескоп ойлап табылғанға дейінгі негізгі астрономиялық аспап-құралдардың барлаға да - горизонталь дөңгелек, биіктігі 50 метрге жуық алып квадрант. Күн және астрономия сағаттары, сан түрлі бұрыш өлшегіш нәзік құралдар болды. Міне, осылардың көмегімен обсерваторияда көптеген сындарлы астрономиялық бақылаулар мен зерттеулер жүргізіледі. ## Ұлықбектің маңындағы ғалымдар Ұлықбек өз дәуірінің алдынғы қатарлы, озат ойлы адам болды. Ол жан-жағына ілім шарапатын мол шашуға тырысты. Ғылым мен мәдениетті дамыту мүддесін ескеріп, Ұлықбек бірнеше жерде (Бухарада, Ғиждуанда, Самарқанда) жаңа типті оқу орындарын ашты. Бұларда сабақ беру үшін мұғалімдері діни дәрежесіне емес, білім дәрежесіне қарай іріктеп алды. Бұл тұрғыда Самарқандағы жаңа типті жоғары мектеп-медресеашылған күні болған мына бір оқиға айтуға тұрарлық. Медресенің бас мұғалімі болып заманында сегіз қырлы білімпаз болған маулэн Мұхаммед Хавофи сайланады. Құраннан басқа білімлері жоқ молдалар Ұлықбекке іштей кектеніп қала берді. Ұлықбекке ғылымға өзі белсене араласып қана қоймай сол тұстағы Орта Азияның көрнекті оқымыстыларын маңына топтастырған. Медресе мен обсерваторияның жұмысына “Заманының Аплатоны (Платоны)” атанған Қазы Заде ар-Руми, жоғарыда аталған атақты математик және астроном Жәмшид әл-Кәши, оның баласы Мансур Кәши сол дәуірдің Птоломейі атанған Ала әд-Дин Әли әл-Құсшы және басқа да бірсыпыра оқымыстылар ат салысады. Ұлықбек оларды қадірлеп, пікір-кеңестеріне әрдайым құлақ асып отырған. Мәселен, обсерватория салардан бұрын Қазы-Заде ар-Руми бұрынғы ескі обсерватория жұмыстары жөнінде түсінік берген, әл Жәмшид әл Кәши астрономиялық аспап құралдар жайында нұсқау-кітап жазған. Ұлықбек маңына топталған бұл ғалымдар -математика және астрономия салаларында едәуір еңбек етіп, ғылым тарихында белгілі із қалдырған оқымыстылар. Солардың бірі - Қазы Заде ар-Руми Кіші Азияда туып өскен. Ол жоғары білімді Хорасанда және Мавераннахрда алады. Самарқанда ол талантты ғалым, әрі ұстаз ретінде аса үлкен даңққа ие болды. Қазы-Заде Ұлықбектің мұғалімі болған. Ол “Арифметика туралы”, “Астрономияға түсініктеме”, “Фигуралар туралы түсініктеме”, “Синус туралы” трактаттар жазған. Обсерваторияда қызмет еткен оқымыстылардың барлығы ғылыми еңбектерін солкездегі дүние жүзілік ғылым тілі саналған араб тілінде жазған. Ара-кідік парсы тілінде жазылған шығармалар да кездеседі. ## Ұлықбек обсерваториясының ғылыми жетістіктері Ұлықбек обсерваториясының ең басты еңбегі - “Зидж Гурганидың” (”Ұлықбек зиджі”) жасалуы болып табылады. Бұл Ұлықбектің басшылығымен жүргізілген көп оқымыстылардың коллективтік еңбегі болып табылады. “Зидж” деген парсы сөзі, ол астрономдар мен географтар үшін жасалған таблицалар жинағы дегенді білдіреді. Ұлықбектің босерваториясында түрлі елдердің байырғы астрономиялық білім-дағдылары жинақталып, “Ұлықбектің баяндауындағы Қытайдың, Сирияның, гректің, арабтың, парсының, Хорезмның атақты астрономдары” деген атпен жеке кітап болып жарыққа шығады. “Зидж Гургани” төрт бөлімнен тұрады: * Календарьлар туралы. * Уақыт өлшеу жөнінде. * Планеталардың қозғалымын анықтау жайында. * Астрономиялық басқа мағлұматтар туралы. Мұнда астрономияның теориляық негіздерімен қатар 1019 жұлдыздың орнын көрсететін каталог жасалған. Бұл каталог дәлдігі жөнінен Тихо Брагенің бақылауларына дейінгі барлық каталогтардан тәуір болды. Ол Лондонда 1650-65 жылдардың өзінде қатарынан үш рет басылып шықты. XIX ғасырдың орта кезінде Ұлықбек таблицаларының Лондондағы астронмиялық қоғам қайта бастырады. “Кіріспенің” толық аудармасы жарияланады. Салыстыра зерттеу үшін ол таблицалардың маңызы келешекте де еш төмендемек емес. Ұлықбек обсерваториясында да экватордың эклиптикаға көлбеулігі бес планетаның орташа жылдық қозғалысы жұлдыздық жылдың ұзақтығы жөнінде дәлдігі өте жоғары өлшеулер жүргізілді. Ұлықбектің өлшеуі бойынша бір жылда 365 күн 6 сағат 9 минут 15 секунд бар. Сонда жіберілген қате бір минуттан да аз. Осылармен қатар Ұлықбек обсерваториясында жылдық процессияның мәнін бұрынғыларға қарағанда дәлірек тапты деуге негіз бар. Осы обсерваториядағы жүргізілген өлшеулердің тамаша дәлдігіне дән риза болған оқымысты Лаплас Ұлықбекті өте көрнекті бақылағыш деп бағалаған. Ұлықбек обсерваториясында астрономиямен қатар, математиканың да көп тараулары зерттеліп, ілгері дамытылады. Астрономия мұқтаждығын өтеу мақсатында аса кемелдендірілген тригонометриялық таблицалар жасалған. Мұнда олар математикалық жаңа әдістер мен есептеулерді қолданады. Мәселен, таблица жасау үшін бір градус доғаның синусын аса дәлдікпен табудың мәні зор. Осы үшін Ұлықбек мектебінің математиктері тарихта тұңғыш рет X3 - 3х + 0,104671913 121 217 587 = 0 теңдеуіне қарастырып жуықтап шешудің тамаша бір әдісін көрсетеді. Ұлықбектің таблицаларының дәлдігін сипаттау үшін кез келген үшбұрыштың синустарының мәнін келтірейік. Ұлықбектің таблицаларының дәлдігін сипаттау үшін кез келген үшбұрыштың синустарының мәнін келтірейік. Ұлықбекше : Дұрыс мәні: 20˚ 0,342020142 23˚ 0,390731129 26˚ 0,438371147 0,342020143 0,390731128 0,438371177 Дәлділіктің тамаша екендігін көрініп тұр. Европада тригонометрияның негізін қалаған Региомонтанның таблицаларының дәлдігін бұдан көп тқмен жатыр. Математиканы дамытуда, әсіресе, Ұлықбек обсерваториясының бірінші меңгерушісі Жәмшид әл-Кәши еңбектерінің бірі мәні зор болды. Ол математика тарихында бірінші болып ондық бөлшектреді ашты. Европада ондық бөлшек содан 150 жылдан кейін ғана мәлім болады. Щеңбер ұзындығының диаметрге қатынасын көрсететін тұрақты шама үшін ол 18 таңбасына дейін дұрыс тапты. Қорыта айтқанда, әл-Кәши және Ұлықбек мектебінің басқа математиктері жуық есептеу, есептеу техникасын жетілдіру жөнінен өз замандастарынан көп алда тұрды. Ұлықбек обсерваториямының оқымыстыларымен сол тұстағы Қытай ғалымдарының арасында ғылыми байланыс болғанын дәләлдейтін соны деректер табалып отыр. ## Ұлықбек және мұсылман дін басылары Ұлықбек орта ғасырларда діни фанатизмнің өршіп тұрған кезінде өмір сүрді. Бірақ оның өз басы мұсылмандық жолдан оқшау тұрды. Ұлықбек көптеген діни әдет ғұрыптарды сақтамады, сондықтан да оны мұсылман дін басылары барынша жек көрді. Ұлықбектің еркін ойлығын сипаттайтын мындай бір фактыны келтіруге болады. Ұлықбектің әкесі Шахрухтың қарамағында Шейх Қасым Әнуар дейтін мұсылман жолынан ауытқушы мистик өмір сүреді. Ол Шахрухқа қастандық жасады деп айыпталып, елден аластылады. Алайда, Ұлықбек Самарқанда оны жақсы қарсы алып, Әнуармен достасып, пікірлес жақын адам болады. Бұл олардың идеяларының өте жақын екендігін көрсетеді Шынында, егер Ұлықбек мұсылман болса, біз білетін Ұлықбек бола алмас еді, ғылым мен ағарту мәселесі үшін пайдалы жұмыс істемес еді. Ұлықбектің ғылымға өте беріліп кетуі, прогресшіл еркін ойлары, шейхылардан ғылым адамдарын жоғары қоюы мұсылман дін басшылары арасында қатты наразылық туғызды. Олар Ұлықбекті райынан қайтарып, ғылымнан бездіргісі келеді, үгіттейді атасы мен әкесін үлгі етеді. Адам ақыл-ойының күшіне сенімі мол Ұлықбек ғылымды тастай алмайды, ол көңілдегі күдігін ашық айтып салады: “Дін тұманша сейіледі, патшалық жойылады, ал ғылыми еңбек мәңгі бақи сақталады.” Ұлықбек Самарқаннан Меккеге кетуге мәжбүр болады. 1449 жылы 27 қазанда “діннен безді” деген атақ тағылып, Меккеге кетіп бара жатқан Ұлықбекті діншілдердің үгіттеуімен Ұлықбектің өз баласы Әбдел-Латифтың жендеттері қылышпен шауып өлтіреді. Орта Азия мәдениетінің тамаша өкілі, өз заманының асқан ғалымы, көрнекті астроном Ұлықбектің өмірі аяқталады. Осы фактіні анықтау үшін 1940 жылы кеңес археологтары Ұлықбектің моласын ашып зерттейді. Қабірдің бетіндегі құлыптаста әкесін өлтірген Әбдел-Латифқа лағнет айтылған жазу бар екені және Ұлықбектің басы денесінен бөлек жатқандығы айқындалады. Атақты кеңес антропологы М. Герасимов бас сүйегі бойынша Ұлықбектің суретін жасайды. Профессор Қары-Ниязов Ұлықбектің кертартпа мұсылман дін басыларының тікелей нұсқауымен басы кесілуін Джордано Бруноның христиан инквизициясының әмірі бойынша отқа өртелу фактісімен орында салыстырады. Бұл Европада да, Азия да, Батыста да, Шығыста да дінінің ғылымға қас жау болғанын сипаттайды. ## Ұлықбектің ақыры Ұлықбектің ғылым жолындағы жасалған ерлігін діншілдер қанша әрекеттенгенмен, жоқ ете алмайды. Халық ұлықбек есімін әр кезде жоғары тұтып, оның мәдениет үшін істеген көрнекті еңбегін аңыз етіп, айтып жүреді. Ұлықбектен сәл кейін өмір сүрген данышпан ақын Әлішер Науаи ол туралы былай деп дазған: “Сұлтан Ұлықбек, Әмір Темірдің әулеті, дүниеде теңдесі жоқ патша болды. Оның туысқандарының бәрі ол дүниеге сапар шекті. Оларды қазір кім біледі? Ал Ұлықбек ғылымға қол созып көп нәрсені игерді. Ол десе аспан төмен түсіп, жұлдыздар жақын келер еді. Оның ашқан заңдары мен ережелері дүниенің ақырына дейін әр уақытта адамдар кәдесіне жарай береді… ” Ұлықбек өлгеннен кейін мұсылман фанатиктері обсерватоияны талқандап, кітап-құралдарды шашып, талан таржға салады. Ұлықбек мектебінің белсенді өкілі әл-Құсшы Меккеге тауап қылуды сылтау етіп, ең басты ғылыми еңбектерді шет елге алып кетпегенде, Ұлықбектің астрономиялық мектебінің тамаша жетістіктері жайлы тарих еш нәрсе білмей қалған болар еді. Алғаш әл-Құсшы, кейіннен Қазы-Заденің немересі Мариям Шелеби ол еңбектерді іріктеп, түсініктемелер жазып, Стамбулда жарыққа шығарады. Осылар аоқылы Ұлықбек лбсерваториясының негеізгі жетістіктері Европада кейіннен ғыдымның дамуына белгілі дәрежеде ықпалын тигізеді. Айта кетерлік бір жәйт: қазір бірсыпыра тарихшылар арасынды әл-Құсшы Ұлықбек кітапханасының көп кітаптарын Самарқан маңайындағы бір төбенің үңгіріне тығып кетіпті деген жорамал-аңыз да тарап жүр. Қазір сол төбе табылып, бірсыпыра археологтар, ғылымның жанашырларыосы төбені қазып, зерттеу жөнінде экспедиция дайындап жатыр. Бұл экспедицияның жұмысы сәттіаяқталған күнде, ғылым тарихы үшін құнды мағлұмттар алынатыны сөзсіз. Қара түнек заманда манспатан да, байлықтан а ғылымды жоғары қойып, болашақ үшін өлмес құралдар қалдырған ұлы жерлесі - Ұлықбектің есімін туған халқы қадір тұтып, үлкен мақтаныш етеді. Оның есімі астрономия ғыдым тарихында Птоломейдің, Насыреддин әт-Тусидің, Николай Копениктің, Галилео галилейдің, Джордано Брунолардың есімдерімен занды түрде қатар тұр. Ал оны дүние жүзінің ғылыми жұртшылығына әйгілі болған көптеген мұралары күні бүгінге дейін ғылыми құнын жоймай келеді.
Үлкен Алматы каналы – гидротехникалық құрылыс. Шілік және Шамалған өзендері аңғарларын қосады. ## Географиялық орны Алматы облысындағы Еңбекшіқазақ, Талғар, Іле, Қарасай аудандары жерімен ағады, Алматы қаласын шығыстан батысқа қарай қиып өтеді. Алматы облысы тұрғындарын ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуді түбегейлі жақсарту үшін салынған. Құрылысы 1979 жылы басталды. ## Гидрологиялық сипаты Бастауындағы бөген (алғашқы кезегі 1982 жылы іске қосылған) теңіз деңгейінен 1010 м жоғары жатқан Бартоғай шатқалында. Шілік өзенінің жайылмасындағы бөгеттің биіктігі 60 м, ұзындығы 330 м. Бартоғай бөгенінің сыйымдылығы 320 млн. м3, су айдынының ауданы 14 км2. Каналдың жалпы ұзындығы 170 км, тереңдігі 4 — 4,5 м, ені 6 — 25 м. Алматы қаласы шегіндегі арнасының ені 30 м-ге дейін жеткізілді, тереңдігі 1,5 — 2,0 м-дей. Каналдың бас жағындағы су ағымы 87 м3/с, қала ішіндегі телімінде 25 м3/с. Су қаланың өнеркәсіпті аймақтарының тұсынан құбырмен ағады. Каналдың ұзына бойында 550-ден астам гидротехникалық қондырғылар (су жинауыш, су бөлгіш, тұндырғыш, т.б.) іске қосылған. ## Дереккөздер
Үлбі — Шығыс Қазақстан облысы Риддер қалалық әкімдігіне қарасты кент. Бұрынғы Үлбі кенттік әкімдігі орталығы. ## Географиялық орны Риддер қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 20 км жерде, өзімен аттас өзеннің жағасында орналасқан. ## Халқы ## Тарихы Іргесі 20 ғасырдың ортасында Лениногор (Риддер) полиметалл комбинатының салынуына байланысты қаланған. ## Кәсіпорындары Ірі кеніш басқармасы, ағаш өңдейтін комбинаты, СЭС-тер каскады, екі орман шаруашылығы жұмыс істейді. ## Инфрақұрылымы Кәсіптік-техникалық мектеп, орта мектеп, бала-бақша, клуб, кітапхана, кенттік аурухана, амбулатория, дәріхана, т.б. мекемелер бар. ## Дереккөздер
Үлкен Борсық — Арал теңізінің солтүстік-батыс жағасынан Ақтөбе облысының Шалқар қаласына дейінгі аралықты қамтитын құмды алқап. ## Географиялық орны Ақтөбе облысы Шалқар ауданы жерінде. ## Жер бедері Ұзындығы 200 км-ден астам, ені 25-30 км (теңіз жағалауында 80 км-ге дейін кеңейеді). Ауданы 3300 км2. Мұғалжар тауы мен Шағырай үстіртіне жалғасқан батыс бөлігі ойдым-ойдым шағын көлдер мен сортаңдар тізбегінен тұрады. Құм жағалауларында қыстаулар (Ойық, Итжеміс, Ақши, Шұқыр, т.б.), қоныстар (Қабырғайтау, Сарыбұлақ, т.б.) және құдықтар (Қосшыңырау, Аққұдық, т.б.) жиі кездеседі. Жер бедері төбелі-белесті, өсімдікпен бекіген құмды жазық. Жер асты суы 1 — 25 м тереңдіктен шығады. ## Геологиялық қүрылымы Негізінен палеоген тау жыныстарының үгілуінен қалыптасқан, тек солтүстік-батыс бөлігі ғана жас аллювий шөгінділерінен түзілген. ## Климаты Қысы қатаң, жазы ыстық; қаңтардың орташа температурасы –12 — 15 С, шілдеде 25 — 26 С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 — 150 мм. ## Өсімдігі Қоңыр топырақта жусан, жүзгін, шеңгел, изен, сексеуіл, т.б. өседі. Мал жайылымы. ## Дереккөздер
Үлкен Қараой – Ертіс алабындағы көл. ## Географиялық орны Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданында, Қулыкөл ауылының солтүстігінде, Талшық кентінің солтүстік-батысында. ## Гидрографикасы Аумағы 305,5 км2, ұзындығы 67,7 км, ені 11,9 км, жағалау ұзындығы 126,2 км. Көлге Ащысу және Қарасу өзендері құяды. ## Дереккөздер
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты — Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым комитетіне қарасты тіл ғылымының теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуга бағытталған ғылыми-зерттеу орталығы. Қазақ ұлттық ғылым академиясының құрылымдық бөлімі ретінде әрекет етеді. Қазақ тілі мен түркітанудың іргелі де қолданбалы мәселелерін зерттеумен айналысады. Институтта қазақ тілінің құрылымы мен тарихы, диалектологиясы, ономастика мен терминологиясы, қоғамдық қызметі, туыстас және өзге де тілдермен байланысы, мәдени өмірдегі орны, т.б. мәселелер көне түркі, ортағасырлық, кейінгі ортағасырлық жазба ескерткіштер негізінде зерттеліп, тіл білімінің жетістіктері мен нәтижелері жұртшылыққа насихатталып отырады. Институт ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен қатар жоғары білікті мамандар (ғылым кандидаттары мен докторларын) даярлайды. Институттың негізгі мақсаттары: * мемлекеттік тілдің ғылыми-лингвистикалық базасын жасау (қазақ тілінің ұлттық тіл ретіндегі нормативтік сөздіктерін, академиялық сипаттағы Қазақ грамматикасын, көптілді аударма сөздіктерді дайындау; терминологиялық зерттеулер жүргізу, ұлттық сөздік қорды жинақтап, байытып отыру; жұртшылықтың сөз мәдениетін, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтіп тереңдететін лингвоәлеуметтік//мәдени// елтанымдық зерттеулер мен құралдар әзірлеу); * Институттың зерттеу бағытының инновациялық сипатын айқындайтын әлемдік лингвистиканың дамуына сәйкес қазақ тіл ғылымын дамыту (когнитивтік, антропоөзектік бағыт, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, психолингвистика, прагмалингвистика, компьютерлік лингвистика, функционалды грамматика, мәтін лингвистикасы т.б.); * іргелі және қолданбалы ғылыми-зерттеу бағдарламалары аясында қазақ тіл білімінің қазіргі даму үдерістері мен жаңа үрдістерін белгілеу; * қазақ тілі мен түркі тілдерін салыстырмалы, салғастырмалы аспектілерде қарастыратын зерттеулер жүргізу; * Қазақстан бойынша кәсіби біліктілігі жоғары лингвист-мамандар дайындау. ## Институт тарихы 1932 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақстан базасы жасақталып, 1936 жылы оның құрамында Ұлт мәдениеті институты құрылған. Алғашқы директоры С.Аманжолов\|С.Аманжолов. Институттың тіл, әдебиет, халық шығармашылығы және тарих секторлары аталмыш база негізінде 1938 жылы шаңырақ көтерген КСРО ҒА Қазақ бөлімшесі Тіл, әдебиет және тарих институтының (алғашқы директоры Нығмет Сауранбаев) құрылуына негіз болды. 1945 жылы институттан Тарих, археология және этнография институты мен Тіл және әдебиет институты бөлініп шықты. 1961 жылы Қыныш Сәтбаев пен Мұзтар Әуезовтың бастамасымен Тіл және әдебиет институтының негізінде Әдебиет және өнер институты мен Тіл білімі институты (директоры академик Ісмет Кеңесбаев) қайта құрылды. 1990 жылы 26 ақпанда институтқа Ахмет Байтұрсынұлының аты берілді. Қазіргі кезде институт құрамында грамматика, лексикология, фонетика, тіл мәдениеті, қолданбалы лингвистика бөлімдері және тілдер кафедрасы бар. Сондай-ақ ономастика, терминология, әдеби тіл тарихы, этнолингвистика топтары жұмыс істейді. ### 1990 Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі Тіл білімінің дамуы ерекше қарқын мен жаңа сипат алды. Бұл ең алдымен қазақ тілінің Қазақстан Республикасы мемлекет құрушы ұлтының тілі ретінде мемлекеттік мәртебе алуымен – саяси фактормен, осы мәртебесінің қоғамдық өмірдің барлық салаларында заңды түрде бекітілуімен – құқықтық фактормен, қазақ тілінің қолданыс аясынан, кеңеюімен қатар қолдану мәдениеті сапасының артуымен – әлеуметтік лингвистикалық фактормен, қазақ тілінде сөйлейтін тілдік тұлғалар саны мен сапасының артуымен – демографиялық фактормен, қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің көркеюі, тарихи санасының жаңғыруымен – тарихи фактормен, сол сияқты басқа да қазақ тілді қоғам үшін тың факторлармен байланысты болды. Осы факторлар негізінде қазақ тілінің дамуында тың әрі қарқынды даму үрдістер орын алды. Қазіргі тіл білімінде қоғамдық санадағы, қоғамдық болмыстағы осы өзгерістердің тілдегі рефлексиясына талдау жасау, тілдің даму болашағын айқындау, тілдегі кейбір үдерістердің бағытын тілдік жүйенің іргелі, қоғам сұранысына тиімді жауап беретіндей болуы үшін дұрыс арнаға бұру мақсатында дәстүрлі ғана емес бейдәстүрлі – антропоцентристік бағыттағы әлемдік тіл ғылымы салалары бойынша да күрделі зерттеулер жүзеге асырылды. Институт – қазақ тілінің дыбыстық және лексикалық қорын жинақтау, жүйелеу, нормалау негізінде қазақ тілі және тіл ғылымы бойынша құнды зияткерлік (интеллектуалдық) мүліктің сақтаушысы жинақтап, байытушысы болып табылатын бірден бір мекеме. Мұнда көлемі 5 миллионнан астам картотекадан тұратын Ұлттық тілдің сөздік қоры бар. Осы күнге дейінгі шыққан сөздіктердің сөзтізбесіне негіз болған, үнемі толығып отырған бұл сөздік қор еліміздің мемлекеттілігінің бірден бір нышаны ретіндегі мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық байлығын, сөзтізбелік құрамын айқындайтын құнды мұра болып табылады. Сонымен бірге Институт жанынан қорғалған кандидаттық және докторлық жұмыстардың қоры және үнемі толығып отыратын 6 мыңнан аса лингвистикалық әдебиет жинақталған арнайы кітапханасының қоры жоғарыда айтқан ұлттық сөздік қормен бірге Институттың құнды зияткерлік қорын құрайды. ### Тіл мәдениеті бөлімі Тіл мәдениеті бөлімі 1971 жылы Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, Қазақстан ғылымының еңбек сіңірген қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақайұлы Балақаевтың бастамасымен құрылды. Бөлімнің ашылуына баспа өнімдерінің тілдік сапасына, көпшілік алдында сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарға деген қоғамдық сұраныстың күшеюі де түрткі болды. Бөлімде алғашқы жылдары ғылым докторлары М.Балақаев, С.Талжанов, ғылым кандидаттары И.Ұйықбаев, Ө.Айтбаев, З.Бейсенбаева, Қ.Неталиева, Н.Уәли, Ж.Манкеева, А.Алдашева қызмет етті. 1971-1980 жж. аралығында бөлімді басқарған профессор М.Балақаевтың негіздеуімен қазақ тіл білімінде алғаш рет тілдік нормаItalic text 1980-1994жж. бөлімді филология ғылымдарының докторы, Түрік Тіл қоғамының корреспондент-мүшесі, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ҚР ҒА-ның Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығының иегері профессор Рабиға Сыздық басқарды. Бөлім «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» (1981-1984 жж.), «Қазақ көркем әдебиет тілінің мәдениеті» (1985-1989 жж.), «Қазақ поэтикалық тілінің сөз мәдениеті» (1990-1993 жж.) тақырыптарымен іргелі зерттеулер жүргізді. Олардың негізінде «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» (1983 ж.), «Сөз мәдениеті» (1984), «Көркем текске лингвистикалық талдау» (1989 ж.), «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар» (1988 ж.), «Сөз сазы» (Р.Сыздықова, 1983 ж.) кітаптары жарияланды. Соңғы зерттеуде сөз мәдениетінің іргелі мәселелерінің бірі ретінде орфоэпиялық нормалар айқындалып, әдеби тілдегі жеке сөздердің, біріккен сөздердің, ритмикалық топтардың дыбысталу нормалары көрсетіліп, орфоэпиялық ережелері түзілді. Сөйтіп, кодификациялау жұмыстары іске асырылды. Сөз мәдениеті функционалдық аспектіде қарастырыла бастады. Бұл жылдары бөлім меңгерушісі Р.Сыздықтың бастамасымен және тікелей ұйымдастыруымен Тіл мәдениеті бөлімі қызметкерлері теле, радио, баспа («Жазушы», «Жалын», «Қайнар» баспалары) қызметкерлері, М.Әуезов атындағы драмалық театр актерлеріне, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақ қыздар педагогтік институты, Ауылшаруашылық институты, Педагогикалық институты, Театр және өнер институты, Семей, Ақтөбе, Қарағанды педагогикалық институттары, бастауыш мектеп, қазақ тілін тереңдетіп оқытатын мектеп (№2, №12 мектептер) мұғалімдеріне сөз мәдениеті, көпшілік алдында сөйлеу мәдениеті, сахна тілі, әдеби тілдің орфоэпиялық нормасы, жастар тілінің мәдениеті, жазу нормасы, стилистика туралы іргелі тұжырымдарды таныту үшін семинар, баяндама, дөңгелек үстелдер, эфир арқылы берілетін арнаулы хабарлар («Сөзстанға саяхат»), тіл үйірмелері үзбей ұйымдастырылып тұрды. Институт көлемінде жүргізіліп отырған «Лингвистикалық жұма» теориялық семинарының ұйымдастырылу шараларына Бөлім меңгерушісі басшылық етіп отырды. Бөлім қызметкерлері Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне түзетулер мен толықтырулардың жасалып, бекітілуіне (1983 ж.), осы ережедегі нормалардың қалыптануына, жұртшылықтың жеңіл қабылдауына түсіндіру, насихаттау жұмыстарын жүргізді. Осы жылдардан бастап Қазақ тілі орфографиялық сөздігі корпусын толықтыру, емле ережелеріне енгізілген түзетулер негізінде құрастыру, сөзтізбеге алынған бірліктерді, іріктеу, жүйелеу жұмыстары үзбей атқарылып, 1988 ж. Қазақ тілі орфографиялық сөздігінің 4-басылымы жарыққа шықты. Осы орфограммаларды түсіндіру мақсатында 1989 ж. Қазақ тілі орфографиялық анықтағышы түзетіліп, қайыра жарияланды. «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар» (1988) атты ұжымдық монография жарық көрді. Іргелі зерттеулермен қатар бөлім үнемі қазақ тілінде пайда бола бастаған жаңа сөздер мен қолданыстарды тіркеп, жүйелеумен айналысты. Соның нәтижесінде 1985 ж. және 1990 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі жаңа қолданыстар» жинағы жарыққа шықты. 1988 ж. ақталған А.Байтұрсынұлы еңбектерін қазіргі графикаға түсіріп, 1992 ж. «Тіл тағылымы» кітабының жариялануына бөлім қызметкерлері үлкен үлес қосты. Жаңадан шығып жатқан қазақ тіліндегі көркем әдебиеттердің тілі мен стилін зерттеу нысаны ретінде үнемі назарында ұстап отырды. 1994-2008 жж. аралығында бөлімді филология ғылымдарының докторы, профессор Уәли Мақажанұлы Нұргелді басқарды. Бұл жылдары «Қазіргі қазақ тіліндегі функционалдық стильдердің қалыптасуы мен дамуы» (1994-1996 жж.), «Тіл мәдениетінің ғылыми негіздері» (1997-1999 жж.), «Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі мен стилі» (2000-2002 жж.), «Қазақ тілінің лексика-фразеологиялық жүйесіндегі жаңа қолданыстар» (2003-2005 жж.), «Қазақ жазуының қалыптасу кезеңдері, даму жолдары мен бағыттары» (2006-2008 жж.) атты іргелі зерттеулер жүргізілді. Мұнда сөз мәдениеті функционалды тұрғыдан, сөз мәтінмен байланыста қарала бастады. Сөз мәдениеті мен тіл мәдениеті ұғымдарының аражігі ажыратыла сөз етілді. Сөз мәдениеті тіл мәдениетінің бір құрамдас бөлігі ретінде тілді қолдануды, жеке тұлғалардың сөз саптау мәдениетін нысан етті. Сондықтан Тіл мәдениеті бөлімі тілдік норманы, орфографиялық, орфоэпиялық норманы айқындайтын сөздік, анықтағыштар шығару, жұртшылықтың лингвистикалық біліктілігін көтеретін мақала, кітап шығаруды мақсат тұтты. Алдымен Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне түзетулер енгізді (2000 ж.); Қазақ тілі орфоэпиясының негізгі ережелері түзілді. Осы негізде Қазақ тілі орфографиялық сөздігінің үш (2001, 2005, 2007 ж.), «Қазақ тілі анықтағышының» екі (1996, 2000 ж.), «Сөз сазының» екі (1995, 2000 ж.) басылымы, Қазақ тілі орфоэпиялық сөздігі (2005 ж.), Орфоэпиялық анықтағыш (2004 ж.) жарық көрді. Сөз мәдениеті негіздері мектеп бағдарламаларына енгізіліп, пән ретінде оқытыла басталды: қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 10-сыныпқа арналған «Сөз мәдениеті» оқулығы, әдістемелік құралдар (2006 ж.), «Емлесі қиын сөздер» сөздігі пайдаланылуға енгізілді. Р.Сыздықтың зерттеулерінде көркем мәтіндегі тілдік таңбалар эстетикалық мәнділік ретінде, эстетизм, функционализм тұрғысынан қарастырылды. Бөлім меңгерушісі Н.Уәли зерттеулерінің негізінде оған дейін мәселе ретінде қойылмаған жазба тіл мен ауызша тілдің аражігі ажыратылды; әрқайсысының өзіндік нормалары, құрылымдық ерекшеліктері қарастырыла бастады; сөз мәдениетінің коммуникативтік, этикалық және эстетикалық нормасы сараланды; сөз мәдениеті тілдік мәнділіктермен ғана шектелмейтіні, тілдік емес мәнділіктермен де байланысатыны, автор - оқырман, сөйлеуші - тыңдарман арақатынасы субъект-объект түрінен субъект-субъект түріне, екі тараптың да тең үстемдігіне құрылатыны туралы жаңа тұжырымдар айқындалды. Бұл зерттеулер Н.Уәлидің «Сөз мәдениетінің теориялық негіздері» (2007 ж.), Қ.Күдеринованың «Қазақ жазуының онтогенездік дамуы» (2006 ж.), Н.Әміржанованың «1929-1940 жж. латын әліпбиі негізіндегі қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері» атты докторлық және кандидаттық жұмыстарында қорғалды, «Тілтанымдық зерттеулер» (2009 ж.) жинағында жарық көрді. Бөлім қызметкерлері сондай-ақ «Түркия, Өзбекстан, Әзербайжан, Түрікменстанның және басқа да елдердің тәжірибелеріне ғылыми талдау жасай отырып, латын әліпбиіне көшу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізу» атты тәуекел зерттеу бағдарламасы бойынша зерттеу жүргізді (2007 ж.). Тақырып жетекшісі болған Н.Уәли қазақ жазуының жаңа латын графикасына көшу барысында атқарылатын жұмыстар мен қарастырылуы тиіс міндеттер туралы бастама пікірлер ұсынып, соны идеялар көтерді. Зерттеу нәтижесі «Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» (2007 ж.) атты жинақта жарық көрді. 2008 жылдан қазірге дейін бөлімді филология ғылымдарының докторы Күдеринова Құралай Бимолдақызы басқарады. Бөлімде филология ғылымдарының докторлары Р.Сыздық, Н.Уәли, Қ.Күдеринова және филология ғылымдарының кандидаты Н.Әміржанова қызмет етеді. «Ауызша коммуникация тілінің мәдениеті» (2009-2011 жж.) тақырыбы зерттелу үстінде. Онда ауызша тілдің өзіне тән құрылымдық және нормалық ерекшеліктері таспаға түсірілген қазіргі қазақ сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі, ауызша әдеби тіл материалдарының транскрипциясы негізінде талданып, айқындалып келеді. Ауызша сөздің ресми және бейресми түрлері талданып, айырмашылықтары, сөйлеу тіл нормаларының тілдік емес нормалармен байланысы, этикалық нормалар, эстетикалық нормалардың вербалды, бейвербалды коммуникациядағы ерекшеліктері зерттелуде. Қазіргі қазақ кодификацияланған ауызша тілі орфоэпиясындағы үдерістер, дыбыс вариацияларының түрлері, жаңа дыбыстық вариациялардың шығу негізі, синтаксистік ықшамдалулар, кодификацияланған ауызша тілдің жазба тілмен сәйкестігі, сәйкес емес тұстары нақты материалдар негізінде дәлелдеу мақсат етіліп отыр. Зерттеуде қазақтың ауызша шешендік сөздерінің әр кезеңдегі субъектілері және тақырып мазмұны мен мақсаттарына қарай ажыратылып, жеке айтыс үлгілерінің тілдік-көркемдік жағы талданды. Бөлімінің айналысатын негізгі тақырыптары * қазақ тіл мәдениетінің негіздері * әдеби тілдің нормалану заңдылықтары; * көркем шығармалар тілінің стилі мен ерекшеліктері; * қазақ тілі орфографиясы; * қазақ тілі орфоэпиясы; * қазақ жазба тілінің мәдениеті; * қазақ ауызша сөйлеу тілінің мәдениеті; * қазақ тілі стилистикасының мәселелері; * қазақ жазуы мен әліпби және графика мәселелері; * бұқаралық ақпарат құралдарының тілі мен стилі. Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат Меңгерушісі – Исаева Жанат АманжолқызыКүдеринова Құралай БимолдақызыРәбиға Сәтіғалиқызы Сыздық Нұргелді Уәли Мақажанұлы Әміржанова Назира Серікқызы ### Ономастика бөлімі 1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының жарлығымен Тіл білімі институтында ономастика бөлімі ашылып, филология ғылымдарының кандидаты А.Әбдірахманов бөлім меңгерушісі болып бекітілді. Бөлімде ғылым кандидаты Е.Қойшыбаев пен екі ғылыми қызметкер жұмыс істеді. Бұл кезде «Қазақ тілінің тұсіндірме сөздігі» бөлімінің аға ғылыми қызметкері Т.Жанұзақов 1976 жылы «Основные проблемы ономастики казахского языка» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Алғашқы топонимист ғалымдар Е.Қойшыбаевтың «Краткий толковый словарь топонимов Казахстана» (1974), О.Сұлтаньяевтің «Понятные непонятности» атты оқу құралы (1973), А.Әбдірахмановтың «Топонимика және этимология» (1975), «Қазақстан этнотопонимикасы» (1979) атты кітаптары да ұлттық ономастиканың болашағы мен дамуына тілдік, тарихи-деректік тұрғыдан қосқан үлес деп есептеледі. Ал қазақ ономастикасының ұлттық лингвистика ғылымында дербес сала ретінде түпкілікті орнығуына Т.Жанұзақовтың 1976 жылы қазақ антропонимия, этнонимия, космонимия, зоонимия салаларын жан-жақты тілдік тұрғыдан, әсіресе этнографиялық деректерге молынан иек арта отырып зерттеген «Основные проблемы ономастики казахского языка» атты докторлық диссертациясы ұлттық ономастикадағы кезеңдік жұмыс ретінде бағаланатын айтарлықтай үлес болды. Қазақ ономастикасының осы кезеңдегі ұлкен жетістігі - ол қолданбалы ономастика, топонимиканы стандарттау, транскрипциялау мәселесі біршама ғылыми шешімін тапқандығы. Қазақ ономастикасын ұлттық тіл білімінің жеке бір саласы ретінде зерттеудің ғылыми-ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып, 1979 жылы жабылып қалған ономастика бөлімі 1981 жылы Тіл білімі институтының құрамында қайта ашылды, меңгерушісі болып профессор Т.Жанұзақов бекітілді. Содан бері бөлімде ономастиканың түрлі саласы бойынша Т.Жанұзақовтың бастамасымен 300 мыңнан астам бай картотекалық қор жасалды, Республикаға ономаст-ғалымдарды дайындауда да бөлімде көп ізгілікті іс атқарылды. Осы кезге дейін ономастикалық зерттеулер толқын тәріздес сипатта келіп, ономастикалық ізденістер жүйелі, жоспарлы қалыпқа ие бола бастады. Оған қоса қазақ ономастикасының негізгі бөлімдерін қамти зерттеген кешенді сипаттағы тұңғыш еңбек Т.Жанұзақовтың «Очерк казахской ономастики» атты монографиясы (1982) ономастикамыздың қалыптасу тарихына өзіндік үлес қосты. 1981-1994 жылдар аралығында ономастика бөлімінде кіші ғылыми қызметкерлер Е.Керімбаев, Д.Жүнісов, Ә.Сапарбекова, А.Мұқатаева, Қ.Рысберген, Г.Мадиева, Р.Баймағамбетова, Г.Сағидолдагийн, А.Мектепов, Ш.Рахметов, Н.Оңғарбай және т.б. жұмыс жасап, ұлттық ономастиканың деректік қорын әр түрлі көздерден жинақтап, толықтыруға атсалысты. Бөлімнің жоспарлы жұмыстарына сай Е.Керімбаевтың «Атаулар сыры» (1984), «Тюркская ономастика» (1984), Е.Қойшыбаев. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі» (1985), «Қазақ ономастикасының мәселелері» (1986), Т.Жанұзақовтың «Қазақ есімдері» (1988), «Есіміңіз кім?» (1989) атты кітаптары жарыққа шықты. 1981-1985 жылдары Т.Жанұзақовтың басшылығымен бөлім мамандары Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Павлодар, Торғай, Целиноград облыстарына арнайы ұйымдастырылған кешенді экспедицияларда болып, топонимиялық аса құнды материалдар жинап қайтты, нәтижесінде 40 мыңға жуық жер-су аттары, аңыз-әңгімелер жазып алынып, өңделіп, ғылыми айналымға түсті. Экспедиция материалдары «Орталық Қазақстанның жер-су аттары» (1989) атты ұжымдық монография түрінде жарық көрді. 80-ші жылдары қазақ ономастикасының ғылыми танымалдылығы артып, сол кездегі Одақ көлемінде қалыптасқан түркітану саласындағы Мәскеу, Ташкент, Баку сынды беделді ғылыми орталықтардың біріне айналды. А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, оның ономастика бөлімі Республиканың облыс орталықтарындағы жоғары оқу орындарына көптеген жоғары білікті мамандар дайындады. Тіл білімі институтында туыс тұркітілдес аймақтардан Сібір, Кавказ, Орта Азия республикаларынан көптеген докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Мәселен, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Башқұртстан, Татарстан, Әзербайжан, Қарашай-Балқария, Хакасия т.б. республикалар мен аймақтардың ғалымдары ономастика бөлімінде талқыланып, Институт жанындағы диссертациялық кеңесте докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғады. Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі қоғамымызда көптеген саяси, мәдени саладағы оң өзгерістер әкеліп, ұлттық сананың жаңғыруына, қазақ ономастикасының ұлттық мүдде негізінде дамуына зор ықпалын тигізді. Қайта құру кезеңінен бастап, еліміз тәуелсіздікке ие болған жылдардан бері Республикада ономастика саласында нормативтік-құқықтық тұрғыдан Тіл білімі институты тікелей мұрындық болып, осы кезеңде ономастика бөлімі, проф. Т.Жанұзақтың тарапынан көптеген игі іс-шаралар атқарылды. Т.Жанұзақов Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумына Мемлекеттік ономастика комиссиясын құрудың қажеттілігін, оның мақсаты мен міндетін, мемлекеттік мәні мен маңызын сипаттап хат жазды. Нәтижесінде 1989 жылы 30 қарашада Жоғарғы Кеңес мәжілісінде Т.Жанұзақов баяндамасы кеңінен талқыланып, Қазақстан Үкіметі жанынан Мемлекеттік ономастика комиссиясын құру, оның жұмысын Ұлттық Ғылым академиясының А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі Институты атқару жайлы шешім қабылданды. Қазақ СССР Жоғарғы Советінің осы шешіміне сәйкес Қазақ ССР Министрлер Советі 1990 жылдың 20 сәуірінде Мемлекеттік ономастикалық комиссия құру туралы қаулы қабылдады. Осы қаулыдан соң академик Ә.Қайдаров, Т.Жанұзақов жазған «Қазақ КСР-індегі Мемлекеттік және әкімшілік-территориялық бірліктердің атауларын реттеудің, елді мекендердің аттарын өзгерту және тарихи, географиялық атауларын қалпына келтірудің ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ» 1991 ж. 20 қыркүйегінде «Социалистік Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланды. Бұл Тұжырымдама Республикамыздағы тарихи атауларды қалпына келтіру, жаңарту, жаңғырту және әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын реттеу, елді мекендердің аттарын өзгерту мәселесінде ауылдық, селолық, аудандық, қалалық, облыстық, Мемлекеттік ономастикалық комиссия жұмысында басшылыққа алатын бірден-бір басты нұсқау ретінде міндетті түрде қолданылып келеді. 1991 жылдан бастап еліміз өз алдына мемлекет болып, тәуелсіздік алған уақыттан бастап жұртшылық фамилиялары мен әке аттарының жазылуындағы қазақ тіліне тән емес –ов, -ев, -ова, -ева, ович, -евич, -овна, -евна сияқты қосымшаларды алып тастап, олардың орнына халқымыздың тарихи қалыптасқан дәстүрлеріне сәйкес үлгілерімен жазу жайлы өтініш-тілектер айтты. Олар жайлы «Егемен Қазақстан», «Ана тілі», «Жас алаш» газеттері беттерінде қызу дискуссия орын алғаны белгілі. Еріксіз таңылған –ов пен –ев-тен, -ин мен –н-нан құтылу, төл фамилиямызды қалыптастыру, бір ретке келтіру мақсатында академик Ә.Қайдаров, проф. Т.Жанұзақовтардың «Қазақстан республикасындағы қазақ азаматтарының есімдері мен әке аттары және фамилияларын реттеу туралы Тұжырымдамасы» Мемлекеттік ономастикалық комиссияның 1994 қарашада өткен мәжілісінің шешімімен бекітілді. Бөлім «Қазақстанның географиялық атаулары» тақырыбын зерттеу нәтижесінде «Қазақстан географиялық атауларының сөздігі. Жезқазған облысы» (1990); «Қазақстанның географиялық атаулары. Ақмола облысы» (1998); «Қазақстан Республикасының топонимдері. Топонимия Республики Казахстан» (2001) сынды ұжымдық сөздіктер топтамасы мен Қ.Рысбергеннің «Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана» (2000) атты монографиясы жарық көрді. Қазақстан егемендік алып, қоғамымызда ұлттық рухани, мәдени жәдігерліктері мен құндылықтарды жаңғырту процесінің өріс алуы еліміздің мыңдаған ұмыт болған атаулары қайтарылды, жер-су атауларымыз жаңа ұлттық мазмұнға ие бола бастады. Сондықтан мыңдаған жаңғырған тарихи атаулардың этимологиясы беріліп, халыққа жеткізу қажеттілігіне және Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы жер-су атауларына қатысты көптеген тың тарихи деректерді ғылыми айналымға түсіру қажеттілігіне байланысты облыстық топонимдік сөздіктер топтамасын әзірлеу ісі қолға алынды. 2000-2002, 2003-2005 жылдар аралығындағы бөлімнің іргелі зерттеулері екі бағытта жүргізілді: қазақ жер-су атауларының тарихи-этимологиялық негіздер мен семантикалық мазмұнындағы этномәдени факторлар ғылыми-теориялық тұрғыдан дәйектелді. Аталмыш кезеңде бөлім мына тақырыптар бойынша жұмыс істеді: «Қазақстан топонимдерінің этимологиясы. Топонимдік сөздіктер жасау» (2000-2002), «Қазақстан топонимдерін тарихи-этимологиялық тұрғыдан зерттеу. Облыстық топонимдердің этимологиялық сөздіктерін жасау» (2003-2005). Нәтижесінде Алматы, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарының топонимдік сөздіктері жасалды. Бұл аралықтағы зерттеулер нәтижелері ықшамдалып Институт әзірлеген «Тілтанымдық зерттеулер» атты екі ғылыми жинақта (2007) жарияланды. 2003 жылдан бастап Қ.Рысберген бөлім меңгерушісі болып тағайындалды. «Қазақ ұлттық топонимиясының когнитивтік негіздерін зерттеу» (2006-2008) іргелі тақырыбы мен «Ұлттық идеяның қазақ ономастикалық жүйесіндегі көрінісі» (2007-2009) атты қолданбалы сипаттағы зерттеулердің бірқатар нәтижелері 2010 жылы бөлімде қорғалған екі докторлық диссертацияда көрініс тапты: Қ.Рысберген «Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік негіздері», С.Иманбердиева «Тарихи ономастикалық кеңістік (X-XIV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінде)». Аталмыш екі ғылыми жобаны зерттеу нәтижесінде ұлттық когнитивтік база – халықтың санасындағы топонимдік ақпарат пен білімдерді құрылымдаудың, сақтау мен таратудың әмбебап бірлігі ретінде танылатындығы көрсетілді. Топонимдік ақпараттағы түрлі номинациялық аспектілер мен менталдық түсініктерді когнитивтік әдіс-тәсілдер арқылы зерттеу топонимдік концептіні құрылымдау жолдары айқындалды. Сондай-ақ, ұлттық топонимдік жүйедегі және тарихи ономастикондағы прецеденттік феноменонимдердің орны айқындалды. Онимдердің концептуалдық талдауындағы фреймдік құрылымның ішкі иерархиялық ерекшеліктері айқындалып, топонимдік концептісінің алгоритмдік матрицасы әзірленді. Жалпы концептілер мен топонимдік концептілердің іргелі сипаттары, концепт түрлері мен типологиясы айқындалды. антропонимдерден, фитонимдерден жасалған топонимдердің лингвомәдени сипаты көрсетілді А.Иасауидің «Диуани хикмет», Ж.Баласағұнның «Құтты білік», Хорезмидің «Мұхаббат-наме» поэтикалық шығармаларындағы прецеденттік есімдердің мазмұны мен мәтіндегі қызметтері анықталды. Ұлттық топонимиядағы ұлттық сана көрінісі, қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында аса өзекті ұлттық идея, ұлттық бірегейлік проблемаларымен үндеседі. Өзге мәдениет пен тілдің әсерінен төлтума аталым үдерісінің өзгергендігі көрсетілді. Сондай-ақ қазақ атаулары орыс тілінде транскрипциялау барысында екі тілдің фонологиялық, этногенетикалық жүйесінің айырмашылығына байланысты қатты бұрмалауға ұшырағандығы мысалдармен дәйектелді. Орысша транслитерацияланған қазақ тіліндегі атаулар кері ретранслитерациялану барысында алғашқы мазмұнымен көбіне алшақтап кеткендігі көрсетілді, яғни төлтума топонимиконның айтарлықтай бөлігі дүбараланған, төлтума болмысынан арылғандығы анықталды. «Қазақ этносы жалқы есімдерін этномәдени және тілдік – тарихи парадигмада зерттеу» (2009-2011) тақырыбы зерттелу үстінде. Қазақ жалқы есімдер жүйесінде көрініс тапқан ұлт менталитетінің қалыптасу жолдары қарастырылуда және қазақ жалқы есімдерінде кодталған ұлттық сана мен этнотаным ерекшеліктері саралануда. Түрлі дискурстық формациядағы - көркем дискурс, саяси-публицистикалық дискурс және фольклорлық дискурстағы ономастиконның ұлттық санадағы қызмет түрлері қарастырылу үстінде. Зерттеу шеңберінде алғаш рет қолға алынып отырған көркем концепт ерекшелігі мен көркем мәтін ономастикалық кеңістігіне қатысты хронотоп теориясы мен публицистикалық, фольклорлық мәтін ономастикасының қызметі, прагматикалық аспектілері қарастырылып отыр. Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат Меңгерушісі – Рысберген Қыздархан Құрмашқызы, филология ғылымдарының докторы, профессорЖанұзақ Телғожа СейдінұлыОңғарбай Нұржамал БекенқызыАштахметова Жанар ҚазтайқызыПашан Дана Мұсабекқызы ### Фонетика бөлімінің тарихы Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында (1961) Тіл білімі институтында экспериментті фонетика лабораториясы құрылды. Алғашқы меңгерушісі Ж.Аралбаев болды. Лаборатория бүкіл Орта Азия мен Сібірде танымал болды. Аспиранттар мен ізденушілер өздерінің экспериментті жұмыстарын аталған лабораторияда жүргізіп, кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғауға жаңа мүмкіндіктер ашылды. Қазақ тілі фонетикасының кейбір талас тудыратын теориялық мәселелері экспериментті түрде дәлелденді. 60-80 жылдарда қазақ тілінің фонетикалық жүйесі І.Кеңесбаев пен Ж.Аралбаевтардың еңбектерінде біраз зерттелді. Бұл ғалымдар фонетика мәселелерін талдаумен байланысты қазақ тілінің сөйлеу және жазу нормаларына көңіл аударды. І.Кеңесбаев қазақ фонетикасының негізгі проблемаларын, яғни фонемалардың құрамы мен жіктелуі, буынның жасалуы мен алмасуы, дыбыстардың үндесуі, сингармонизм, акцентуация мәселелерін сөз еткен (Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1962.). Фонема теориясына келгенде І.Кеңесбаев дәстүрлі фонология мектебінің принциптерін ұстанады. «Сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға себі бар тілдегі ең кішкене дыбыстық единицаны фонема деп атаймыз» дейді ғалым. Екпін категориясы сөз болғанда, І.Кеңесбаев оның үш түрін көрсете келіп: лебізді (динамикалық), үнді (тоникалық), квантитатив, яғни қазақ және басқа түркі тілдерінде лебізді екпіннің үстіне квантитатив екпін қосылады дейді. Қазақ тілінде сөз екпінінен басқа фразалық (ритмикалық) екпін де болады, себебі «сөйлем ішіндегі сөздердің бәрі бірдей үнемі дербес екпінге ие болуы шарт емес». Сондай-ақ ғалым тұңғыш рет қазақ тілінің фонетикалық транскрипциясын да жасаған. Ж.Аралбаев қазақ тілі фонетикасының кейбір өзекті мәселелерін зерттеп кеткен ғалым: фонемалар құрамы және олардың айтылу ерекшеліктері, сингармонизм заңдылығы, буын жігі және кейбір просодикалық мәселелері (Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер, Алматы, 1988.). Ж.Аралбаев қазақ тілінің фонема теориясының дамуына үлес қосқан. Оның мәні мен жаңалығы, біріншіден, фонемалар бір-біріне қарсы қойылып айқындалады, екіншіден, олар тек өзінің комбинаторлық не позициялық варианттарында көрініс табады деп ғалым нақты мысалдармен дәлеледейді. Ғалым фонетиканың тарихи мәселелеріне де назар аударған, «қазақ тілінің көне заңдарын, тарихын жақсы білмейінше, оның қазіргі заңдарын, дамуын жақсы білуге болмайды» деп қазақ тіліне байланысты ламбдаизм, ротацизм құбылыстарын және дыбыстарының ілгерілеу процестері жайында сөз қозғаған. Сондай-ақ Ж.Аралбаев ритмикалық және ой екпіні, фразалық мелодика, интонацияның семантика-синтаксистік функциялары жөнінде де құнды пікірлер айтып кеткен. Бұл ғалымдардың тұсында қазақ тілінің дыбыс құрылысын өмірдің сұранысына сәйкес экспериментті түрде зерттеу қажеттілігі туындады. Сол уақытта бөлім қызметкерлері эксперименттік жұмыстарды жүргізіп, кандидаттық диссертацияларын қорғап шыққан (Ә.Жүнісбеков, С.Татубаев, Н.Түркпенбаев, М.Райымбекова, А.Қошқаров, С.Кеңесбаева, З.Базарбаева). 1986 жылы эксперименттік фонетика лабораторияның аясында фонетика бөлімі ашылып, Ә.Жүнісбеков бөлім меңгерушісі болып тағайындалды. 2001 жылдан бері З.Базарбаева бөлім меңгерушісі қызметін атқарып келеді. 90-шы жылдардан бастап, Қазақстан егемендік алғаннан бері қазақ тілінің фонетикалық жүйесі үндестік заңы (сингармонизм) тұрғысынан қарастырыла бастады. Бөлім қызметкерлері экспериментті жұмыстармен қатар теориялық проблемалармен де шұғылданатын болды. Сингармониялық бағытты қолға алып, оның ұғымдары мен терминологиясын жасап, теория деңгейіне көтерген Ә.Жүнісбеков болатын. Аталған бағыттың ұстанған өзіндік принциптері бар: сингармонизм теориясы бойынша фонема мен екпін есепке алынбайды. Сингармонизмнің ең кіші функциональды бірлігі сингема деп танылады және ол төрт түрлі сингармониялық тембрмен сипатталады: езу жуан, езу жіңішке, ерін жуан, ерін жіңішке. Бұл бағыт бойынша қазақ фонологиясын үндесім фонология деп біледі. Сонымен қазақ тіліндегі үндесім дыбыстардың құрамы анықталып, жүйе ретінде берілген: барлық дыбыстардың жасалым, айтылым және естілім белгілері анықталған (А.Жүнісбек Қазақ фонетикасы, Алматы, 2009, 17 б.т.; Введение в сингармоническую фонетику, Алматы, 2008, 108 б.). Ғалымның айналысатын проблемалары: Жалпы, түркі және қазақ тілтанымындағы сөзқұрауыш (просодика слова) мәселесі. Тілдердің айырым белгілері олардың жіктеліміне негіз болып қана қоймай, кейбір пікір-талас тудырып жүрген мәселелерді шешуге де септігін тигізеді. Бұл ең бастысы қазақ тілтанымында орнығып қалған «европацентристік» ұстанымдардан арылуға мүмкіндік береді. Сөздік екпін акцент тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни орыс тілінің құрылымына ғана тән болғандықтан, сөздік екпінді, мысалы, қазақ не қытай тілінің құрылымынан іздемеу керек. Әуен немесе тон тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни қытай тілінің құрылымына ғана тән. Ендеше тонды, мысалы, қазақ не орыс тілінің құрылымынан іздемеу керек. Үндесім немесе сингармонизм тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни қазақ тілінің құрылымына ғана тән. Ендеше сингармонизмді, мысалы, қытай не орыс тілінің құрылымынан іздемеу керек. Олай болса: сөздік екпін бар жерде тон мен сингармонизм болмайды; тон бар жерде сөздік екпін мен сингармонизм болмайды; сингармонизм бар жерде сөздік екпін мен тон болмайды. Қазақ тіліндегі сингармонизм (үндесім түрленім). Теориялық тілтаным (фонетика) мен қолданбалы лингвистика (оның ішінде әдістеме де бар) үшін әліпби дыбыстардың санымен шектелу жеткіліксіз болып отыр. Себебі дыбыстардың әліпби тізбегі тілдегі ақиқат дыбыстардың бір тобын ғана қамтиды. Мысалы, қазақ тілінде Т, С (әліпби атауы – ты, сы) дауыссыз дыбыстары бар. Ал осы дыбыстар тек тыс сөзінің құрамында ғана кездеседі де, дәл сол Ты, Сы айтылым үлгілері тіс, тұс, түс сөздерінің құрамында кездеспейді. Өйткені, Ті, Тұ, Тү, Сі, Сұ, Сү дыбыстарының жасалымы да (артикуляциясы), естілімі де (перцепциясы) басқа екені эксперимент арқылы анықталып отыр. Ендеше, теориялық фонетика дыбыс түрленімінің мүмкін болған үлгілерін түгел анықтауға тиіс, онсыз ғылыми нәтиже толық болмайды; бұны қолданбалы лингвистика қолғанат қондырғылар құрастырғанда ескерілуі керек, онсыз ақпарат (байланыс) желісінде ақау болады; әдістеме өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйреткенде пайдалану керек, онсыз акцент жойылмайды. Қазақ тілінде (түркі тілдерінде) үнді-европа тілдеріне тән фонема жоқ. Ендеше сол тілдерге тән аллофон да жоқ. Себебі үнді-европа тілдері екпінді (акцентті) тілдер, ал қазақ (түркі) тілі үндесім (сингармониялық) тіл. Түркі (қазақ) тілдерінің үнді-европа тілдерінің ізімен талданып жүргендігі бұған дейінгі тілтанымдағы европа-өзімшіл (европацентристік) ұстанымның басымдылығынан болып отыр. Өкінішке орай, қазақ (түркі) фонетистері әзірге европацентризмнен арыла алмай келеді. Қазақ тілі үндесім (сингармониялық) тіл болғандықтан, оның дыбыс құрамына тән ұғымдар мен атаулардың өз ерекшелігі болады. Қазақ сөзінің мағынасын түрлендіретін ең кішкене дыбыс бөлшегі үндесім дыбыс болғандықтан, оны үндесім фонема немесе сингармофонема деп атауға тура келеді. Осыған орай, үндесім фонеманың варианттары үндесім аллофон немесе аллосингармофонема деп аталады. Тағы да европацентризмге ұрынбас үшін үндесім фонема (үндесім аллофон) немесе сингармофонема (аллосингармофонема) атауларының орнына ықшам әрі сингармонизмнен туындайтын сингема және аллосингема атауларын енгізген жөн болады. Қазақ тілінің артикуляциялық базасы (моделі) құрамындағы артикуляциялық үлгілер. Қазақ тілінің жасалым негізіне «Қазақ тілі дыбыстарын жасауға қатысатын сөйлеу мүшелері мен олардың қозғалысының жиынтығы» деген анықтама берілген. Ендеше қазақ тілі дыбыстарының жасалымына қатысатын сөйлеу мүшелері мен олардың қозғалысының өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ тілінің төл дыбыс құрамын дәл анықтап, оның жүйесін (айырым белгілерін) дұрыс сипаттап шығу үшін ең алдымен қазақ тілінің жасалым негізін анықтап алу қажеттілігі туындайды. Олай болмаған жағдайда қазақ тілінің дыбыс құрамы дәл анықталмайды, дыбыс жүйесі дұрыс сипатталмайды. Өкінішке орай, ондай жаңсақтықтар қазіргі қазақ фонетикасында баршылық. Жаңсақтықтардан арылудың жолы тек қазақ тілінің жасалым негізіне сүйенгенде ғана табылады. Қазақ тіліндегі буын және морфеманың дыбыс құрамы мен желісі (линейная величина). Адамзат тілінің әлеуметтік (лингвистикалық) жағымен бірге, оның физиологиялық жағы да бар. Буын адамзат тілінің құрамды бөлшегі болғандықтан, оны екі жағынан да талдауға болады. Жоғарыда айтылғандай, лингвистикалық пайымдаулар буын табиғатының шешімін таба алмай отырғандықтан, буын табиғатын физиологиялық жолмен іздеу қажеттілігі туындайды. Өйткені тіл физиологиясы дегеніміз тіл артикуляциясы болғандықтан, буын тіл артикуляциясының туындысы болып табылады. Бұл – барлық тілдерге тән ортақ пайымдау, басқаша айтқанда, буын барлық тілдерге тән физиологиялық бірлік. Бірақ дыбыстардың буынға кірігу тәсілі барлық тілдерге ортақ болмайды. Себебі әр тілдің немесе туыстас тілдер тобының өзіне тән бірегей буын құрауыш (просодика слога) амалы бар. Сөйлеу үстінде (сөз құрамында) өзара кірігіп, бір тұтас болып айтылатын (жасалатын) дыбыс тіркесін (немесе дербес дауыстыны) буын дейміз. Буын тілдегі әрі қарай бөлшектенбейтін ең кіші жасалым (артикуляциялық) бірлік болып табылады. Қазақ (түркі) тілінде буыннан кіші морфема болуы мүмкін емес, ендеше қазақ грамматикаларында ескеріліп жүрген дауыссыз морфемалар жалған нәтиже болып табылады. Қазіргі таңда қазақ тілінің дыбыс жүйесі екі теориялық бағыттың принциптері бойынша зерттеліп келеді. Бірінші бағыт дәстүрлі фонологиялық теория негізінде қалыптасқан (І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев). Екінші - сингармониялық теория негізінде қалыптасқан (А.Жүнісбеков, Ж.Абуов). Дәстүрлі теорияны ұстанатын ғалымдар фонема - тілдегі шағын, сөз мағынасын ажырататын функциональды бірлік деп есептейді. Ал сингармониялық теория бойынша, фонеманың қызметін сингема деген просодикалық бірлік орындайды. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі тек сегментті фонетиканың аясында емес суперсегментті фонетика тұрғысынан да зерттеліп жатыр. Себебі тілдің фонетикалық жүйесі оның сегменттік бөлшектерінен, сөздердің дыбыстарынан ғана тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегментті деңгейін, яғни сөйлемдердің, мәтіннің жалпы интонациялық сипатын да қамтиды. Суперсегментті фонетика дегеніміз сөйлеу тілінің интонациялық жүйесін, оның қызметін, бірліктерін, компоненттерін (әуен, қарқын, интенсивтілік, ырғақ, екпін, ұзақтылық, дауыс реңкі т.б.) тіл білімінің басқа салаларымен (синтаксис, семантика) байланысты қарастырады. Осы орайда ғалым З.Базарбаеваның бастамасымен интонология өз алдына жеке білім саласы ретінде қалыптасып (З.Базарбаева «Қазақ тілінің интонациялық жүйесі», Алматы, 1996, 11 б.т.; «Қазақ тілі: интонология, фонология», Алматы, 2008, 20 б.т.), бөлімнің жас ғылыми қызметкерлері кандидаттық диссертациялар қорғап шықты (А.Фазылжанова, А.Аманбаева). Сондай-ақ сегментті бөлшектерді – фонемаларды фонология зерттейтін болса, сингемаларды – сингармонология, ал суперсегментті бөлшектерді – интонемаларды – интонология зерттейді. Интонологияның өзіне тән зерттеу объектісі мен әдістері бар. Тіл жүйесінде дербес бір құбылыс ретінде интонацияның өзіндік мағынаға ие болатын бірліктері бар, олар интонема деп аталады. Қай тілде де интонемалардың саны белгілі бір мөлшерден аспайды. Сегментті бөлшектерді – фонемаларды фонология зерттейтін болса, сингемаларды – сингармонология, ал суперсегментті бөлшектерді – интонемаларды - интонология зерттейді. Қазіргі уақытта қазақ тілінің интонемалары және олардың варианттары анықталып, экспериментті түрде сипатталған. Сөйлемнің барлық түрлерінде де интонеманың өзіндік орны, атқаратын қызметі анықталды. Қазақ тіліндегі анықталған интонемалар тұңғыш рет сөйлемді ажырататын ең кіші функциялық бірлік ретінде қарастырылды. Сөйлемнің қай – қайсысы да интонемасыз сомдала алмайды, олардың әрқайсысының өзіне тән интонациясы бар. Сөйлемнің сомдалып, аяқталып, коммуникативтік функцияға ие болып тұруы үшін интонеманың мәні ерекше. Қай тілде де сөйлеушінің жадында сол тілдің негізгі интонемалары сақталады және бұл интонемалар сөйлесудің эталоны болып табылады. Интонемалар фонемалар сияқты өзінің просодикалық өлшемдерімен және ерекшеліктерімен варианттарында көрініс табады. Ал ол варианттардың қайсысын қолдану-қолданбау сөйлеушінің мақсаты мен еркіне байланысты. Интонеманың да фонема сияқты дифференциялау қасиеті болғандықтан, негізгі қызметі сөйлемдерді ажырату болып табылады. Күрделі мәтіндердегі интонацияның компоненттері экспериментті зерттеу арқылы айқындалды. Әуен, қарқын, ұзақтылық, пауза, интенсивтілік, тембр интонацияның негізгі компоненттері болып табылады. Сөйлеу тілінде интонацияның аталған компоненттері бірімен-бірі тығыз байланысты болады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. Олар өзара түрлі қарым - қатынасқа түсіп, сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір-бірінен ажыратушы қызмет атқарады. Интонацияның компоненттері тілдердің бәрінде қолданылатын универсалды просодикалық тәсіл болып табылады. Барлық тілдердегі синтагмалар арасындағы мағыналық қарым-қатынасты білдірудің универсалды әдісі болып, просодикалық тәсілдердің әуені, қарқыны, паузасы саналады. Мысалы, синтагманың соңғы сөзіне түсетін тонның бәсеңдеуі, тиянақты әуені барлық тілдерде сөздің аяқталуының белгісі болып табылады, ал фразаның соңындағы тонның көтерілуі аяқталмағандықты, тиянақсыздықты білдіреді. Барлық тілдерде қарқынның баяу, байсалды болуы информацияның маңыздылығынан хабар береді, ал қарқынның жылдам, тез болуы оның маңызы, мәнінің шамалы екенін білдіреді. Әр тілдегі просодикалық тәсілдердің көрінісі сол тілдің интонациясының жалпы ерекшелігіне байланысты болатыны анық. Мысалы, орыс тілі интонациясының әуеніне әсер ететін, оның ерекшелігін түзетін осы тілдегі сөз екпіні екені белгілі. Орыс тілінің бұл әмбеорынды жылжымалы сөз екпінінің сөздердің морфологиялық формаларын ажыратуда ғана емес, олардың негізгі мазмұнын анықтаудағы мәнін айтуға болады. Ал қазақ тілін алатын болсақ, мұнда әр сөзге түсетін екпін жоқ екені белгілі. Қазақ тілінде, француз тіліндегі сияқты синтагманың соңғы сөзіне түсетін синтагмалық екпін бар екені экспериментті түрде дәлелденген. Өзара тығыз байланысты болып келетін интонацияның функцияларын ешқашан бір-бірінен ажыратып, бөлек қарауға болмайды. Сөйлеушінің алдына қойған мақсаттарына қарай, сөйлемдегі интонация функциясының қолданылуы да түрленіп тұрады. Ол кейде жай хабарлы коммуникативті мағынаны білдірсе, кейде хабарға үстеме эмоциональды мағынаны, ал кейде фактылар туралы айтылған ойлардың мағыналық ақиқаттығының бір-бірімен сәйкестігін, тағы да басқа сезімге, түйсікке байланысты факторларын айқындап тұрады. Интонацияны сөйлемдердің түрлерін түзуде олардың синтагмаларын ажыратып, сөз тізбектерін синтаксистік қызметі мен мазмұнына қарай топтастырып түсінікті ететін, түйіндеп айтқанда, сөйлемдерді адам қоғамының қатынас құралына айналдырып, адамдардың бір-бірімен түсінісуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі деп санауға болады. Сонымен қазақ тілінің интонациялық жүйесі алғашқы рет егжей-тегжейлі зерттелуінің арқасында оның қортындылары ғылыми айналымға түсіп, интонациялық деңгейдің тілдегі орны, рөлі мен маңызы анықталып, интонология қазақ тіл білімінде, түркітануда тұңғыш рет жаңа сала ретінде танылды. Бөлім қызметкерлері «Ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің қызметі мен дамуының ғылыми негіздерін зерттеу» атты іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ мәтінін (сөйленімін) сегментке мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздері» атты тапсырмасы бойынша 2000-2002 жж. ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді (З.Базарбаева, Ә.Жүнісбек, А.Фазылжанова). Сөз болып отырған кезең аралығында жүргізілген зерттеулерде жүйелі құрылым болып табылатын мәтін бүтіннен бөлшекке қарай деген методологиялық негізде қаралады. Сөз ағымындағы негізгі жетекші ой өзара мағыналық қатынасқа түсетін жеке-дара ойлар тізбегінен құралады, сондықтан олардағы просодикалық тәсілдер де белгілі бір байламда тұрады. Қазақ мәтінін (сөйленімін) сегментке мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздері интонация межесінде арнайы экспериментті-инструментті әдісті қолдану арқылы алғаш рет зерттелді. Зерттеудің мақсаты қазақ мәтінін сұрыптап алып, оларды алдымен күрделі фразалық тұтастыққа, құрмалас сөйлемге, күрделенген сөйлемге, жай сөйлем түрлеріне, синтагмаларға жіктеп, мәтіннің мазмұндық мүшеленуінің интонациялық көрсеткіштерін, мазмұн мен интонация және синтаксис ара қатынасын ашып көрсету болатын. Мәтіннің мүшелену нәтижесінде оның сегментті және суперсегментті бірліктері анықталады. Интонацияның мәтінді сегменттерге мүшелеуінің маңызы зор. Мәтінді сегментке мүшелеуде оның қандай бірліктерге бөлінетінін, олардың өзара қалай байланысатынын, мәтін құрамында орналасу ретін, просодикалық тәсілдердің қайсысы айырықша қызмет атқаратынын байқауға болады. Мәтін аумағында интонациялық құралдың қызметін талдау, оның интонациялық және семантикалық сипаттамаларының ара қатынасын белгілеу, мәтіннің семантикалық дәрежесін көрсетуде интонацияның рөлі ерекше, себебі ол интонациялық өлшемдер мен басқа тіл өлшемдері арасында өзара әсер түрінің тереңдігін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ интонациялық бірліктер басқа да тіл бірліктерінің байланысын, бір-біріне қатысын жеткілікті түрде көрсетіп бере алады. Сөйлеу барысында лексика-грамматикалық тәсілдермен бірге, ал кейде жалғыз өзі-ақ сөз мазмұнын, тіл бірліктерінің мағыналық ара-қатынасын жеткізе алады. Мәтін деңгейінде просодикалық тәсілдерді талдау барысында жаңа нәтижелерге жетуге болады. Мәтін мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздерін анықтау үшін ең алдымен оның құрамдас бөліктерін іріктеп, олардың өзара байланысу қағидаларын саралап алудан бастау керек. Мәтіннің мағыналық жіктері мен семантика-грамматикалық байланыстарын, әуеннің құбылуы, қарқынның баяулауы мен жылдамдауы, үдемелігінің күшеуі, тоналды дипазондар мен интервалдардың өзгеруі және басқа да интонациялық компоненттерінің көрсеткіштерінен байқауға болады. Сондай-ақ мәтін бөлшектері біріне-бірі ұласып, бірінен-бірі өрбіп, бірімен-бірі үндесе үйлесіп бір ойды просодикалық құралдар арқылы жүзеге асырылады. Зерттеуде мәтіннің күрделі фразалық тұтастық деңгейінде мүшеленуін, кешенді түрде, яғни функциональды-семантикалық (дискурстық бағыт) және прагматикалық (пресуппозиция тұсынан) қырларынан қарастырудың тиімділігі айқындалып, дәлелденді. Қазақ тілі мәтінінің мағыналық-тұлғалық ұстаным негізінде мүшеленген бірліктеріндегі интонация көріністері сипатталып, олардың мәтін құрамында орналасу реті айқындалды. Қазақ мәтінінің семантика-интонациялық мүшеленуіндегі просодикалық құралдар қызметі олардың әрқайсысының сөз семантикасына тәуелді түрде өзіндік көрініс тауып бірігуі нәтижесіндегі кешенді құбылыс ретінде қарастырылды. Интонацияның сөйлеу тіліндегі көріністері, оның компоненттерінің мәтін бөлшектерінде ара-қатынасы мен өзара байланысуында алатын орны және басқа да қасиеттері мүмкіндігінше жан-жақты тексеріліп, анықталды. Мәтіннің құрылымы мен жасалуына қызмет атқарып, әрі ондағы айтылған сөздің коммуникативтік мағынасын, эмоциялық-экспрессивтік қырларын анықтауда сөз әуенінің көтерілуі мен бәсеңдеуі, сөз бөлшектерінің белгілі бір уақыт аралығындағы ұзақтылығы, сөз ағымындағы кідіріс, айтылымның қайсыбір бірлігін ерекшелеп тұлғаландырудағы қарқын мен үдемелік және адамның көңіл-күй ахуалын жеткізудегі дауыс реңкінің рөлі экспериментті әдістер арқылы сипатталды. Интонация және оның бірліктері мен компоненттерінің қазақ тілінің түрлі синтаксистік құрылымдарында өзара әрқилы күрделі қатынастарға түсіп, мәтін сегменттеуде, мәтін бөлшектерін семантикалық-құрылымдық топтарға бөлуде, оларды бір-бірімен байланыстыруда мәні зор екені эксперимент арқылы дәлелденді. Сөйлеу тіліндегі синтаксистік құрылымдардың аяқталған-аяқталмағандығы, олардың кідіріс арқылы бөлінуі, ол құрылымдардың интонациясының әуені, қарқыны, ұзақтылығы, үдемелігі, тональды диапазоны мен деңгейі ондағы айтылған ойдың мазмұнына тікелей қатысып, мәтіннің сегменттерге мүшеленуінде зор қызмет атқаратыны дәлелденді. Қазақ тілі фонетика саласында әлі де болса да түпкілікті шешілмеген мәселелер жеткілікті, мысалы қазақ тілінің тарихи фонологиясы кенжелеп жатыр. Сондықтан Институттың фонетика бөлімі мемлекеттік тапсырыс бойынша тарихи фонетикасы мен диахрондық фонология проблемаларымен шұғылданып, мынадай мақсат қойып отыр: қазіргі қазақ және туыстас түркі тілдерінің фонетика-фонологиялық құрылымдарына сүйене отырып, салыстырмалы-тарихи әдістер арқылы олардың дыбыс жүйелеріне диахрондық аспектіде фонологиялық талдау жүргізу. Мемлекеттік тапсырыс бойынша 2009-2011 жылдарға жоспарланған іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ тілі фонологиялық жүйесін диахрондық аспектіде зерттеу» (жет. З.М.Базарбаева) деген тақырып бойынша жұмыс істелініп жатыр. Бұл тақырып 2006-2008 ж. орындалған жұмыстың жалғасы болып табылады. Сонда қазақ тілінің фонетика-фонология жүйесіндегі дыбыстың дивергенция процесі мен фонологизация құбылысының тарихи негізі тілдің дыбыстық құрылымы дамуының шешуші факторы ретінде ретроспекциялық тұрғыдан зерттелген. Фонологизация құбылыстары негізінде дыбыстардың фонематикалық статусқа көтерілуі қарастырылды. Дыбыстардың позицияға байланысты аллофондары дербес фонемаларға ауысу процесі зерттелінді. Қазіргі түркі тіліндегі дауысты дыбыстардың сипаты көне түркі ескерткіштерімен байланысты қаралды. Дауысты дыбыстардың құрамы мен функциясы анықталып, ата түркі тіліндегі вокализмнің сипаты салыстырмалы әдіс арқылы нақтыланды. Қазақ тілі фонология жүйесінің даму кезеңдері мен қалыптасу жолдары белгіленіп, тарихи факторлар мен заңдылықтар анықталды. Орындалып жатқан зерттеу диахрондық фонология мәселелерін үш принциптің (жүйелілік, тарихилық, себептілік) аясында қарастырылды. Түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерінің даму тарихы мен кезеңдері салыстырмалы-тарихи әдістер арқылы сипатталды. Фонетика-фонология құбылыстарының нәтижелерімен бірге байырғы дыбыс жүйелерінің дамуына себеп болған механизмдер де тарихи факторлар арқылы анықталды. Туыстас тілдермен қатар туыстас емес тілдердің де фонологиялық құбылыстары мен заңдылықтары ескерілді. Салыстырмалы-тарихи әдістерге сүйене отырып, вокализм мен консонантизмнің ата тілі моделін жасауда диалектілік және типологиялық материалдар да қарастырылды. Сонымен туыстас түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерін бір-бірімен салыстыра отырып, олардың ұқсастығы мен ерекшеліктері анықталады және фонетикалық жүйелердің тарихи даму кезеңдері белгіленіп, фонемалардың пайда болу және қалыптасу жолдары сипатталады. Салыстырмалы-тарихи әдістердің негізінде туыстас түркі тілдерінің жақындық дәрежесі мен ортақ белгілері айқындалады және вокализм мен консонантизм жүйелерінің ататілі моделі жасалады. Түркі тілдерінің генеалогиялық классификациясының негізінде олардың дыбыс жүйелері диахрондық аспектіде зерттеледі. Түркі тілдерінің даму кезеңдері анықталып, әр кезеңге тоқталып, әсіресе бізге қатысты тілдердің қыпшақ тобы қарастырылады. Салыстырмалы-тарихи әдістерге сәйкес алдымен туыстық жағынан жақын тілдердің дыбыс жүйелері зерттеледі. Ең алдымен олардың генеалогиялық жақындығы ескеріліп, қазақ тілінің фонологиялық жүйесі қыпшақ тобына кіретін қарақалпақ татар, башқұрт тілдерінің фонема жүйелерімен қатар зерттеледі. Кейін қазақ тілінің фонологиялық заңдылықтары қарлұқ тобына енетін өзбек, ұйғыр тілдерімен де салыстырыла қарастырылады, себебі бұл тілдердің ара жігінің айырылуы шамамен XIV–XV ғасырға таман келеді. Сондай-ақ қазақ тілінің дыбыс құбылыстары оғыз тілдерімен де салыстырыла зерттеледі. Туыстас түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерін бір-бірмен салыстыра отырып, олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін анықтап, соның нәтижесінде фонетикалық жүйелердің тарихи даму кезеңдері анықталады. Сонымен қазіргі түркі тілдерінің белгілі фонетика-фонологиялық құрылымдарына сүйене отырып, ретроспекция арқылы жалпы түркі тілдерінің ататілі моделі ұсынылады. Зерттеу барысында алынған нәтижелердің теориялық және практикалық мәні зор. Қазіргі түркі тілдерінің үлкен бір бұтағын құрайтын қыпшақ, қарлұқ, оғыз тобындағы тілдер мен көне түркі дәуіріндегі жазба ескерткіштер тілін вокализм, консонантизм, морфонология тұрғысынан зерделеу тарихи фонетика, тарихи грамматика, лексикология, этимология проблемаларымен айналысуға жол ашады. Сондай-ақ, қазақ тілінің салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің дамуына да тарихи фонетиканың зерттелуінің маңызы зор екені дау тудырмайды. Себебі қазақ тілі тарихи фонетикасының дыбыс құбылыстарын анықтау үшін ең алдымен туыстас түркі тілдерінің және қосымша туыстас емес тілдердің материалдарын ұқыптылықпен қарастыру керек. Жұмыста алынған нәтижелерді жоғары оқу орындарында түркітануға кіріспе, көне түркі тілі, түркі тілінің салыстырмалы грамматикасы, қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәндері бойынша дәріс оқуда пайдалануға болады және тарихи фонетикадан студенттерге бағдарлама мен силлабус дайындауға болады. Ұлттық тіліміздің қазіргі лексика-грамматикалық формаларының даму эволюциясын, лексика-фразеологиялық бірліктерінің этимологиясын көрсетуде дыбыстардың архетиптері мен байырғы, түркі ататілінің фонемаларының құрамын анықтаудың маңызы ерекше. Бөлімнің жас қызметкерлері тарихи фонетика мәселелерімен шұғылданып, кандидаттық диссертацияларын қорғап (Ж.Жұмабаева), талқылаудан өткен (Н. Оспангазиева). А.Фазылжанова бұл тақырыпты докторлық диссертация деңгейінде орындап жатыр. А.Аманбаева тарихи морфонология мәселелерімен шұғылданып жүр. Бөлімнің қызметкерлері теориялық проблемалармен бірге қолданбалы мәселелермен де шұғылданады. «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу тапсырмасының «Қазақ мәтінін (сөйленімін) синтездеудің фонетика-фонологиялық негіздері және компьютерлік бағдарламасы» (2003-2005 жж.) атты бағыт бойынша зерттеу жүргізілді (З.Базарбаева, Ә.Жүнісбек, А.Фазылжанова, А.Аманбаева). Фонетика-фонологиялық теориялардың негізінде, қазақ тіл білімінде және жалпы түркологияда да әлі қаралмаған сөз синтездеу және оның компьютерлік бағдарламасы деген күрделі проблема қолға алынды. Бұл проблемаға демеу болатын теориялық және практикалық зерттеулер баршылық. Қазақ тілінің дыбыс және интонация жүйелері айтарлықтай экспериментті түрде зерттелінді. Әрбір дыбыс, буын, сөз, сөз тіркесі, көлемді мәтіндердің фонетика-фонологиялық сипаттамалары мейлінше қаралды. Сондай-ақ қазақ тілінің сегментті және суперсегментті бірліктері анықталды. Оларға артикуляторлық-акустикалық талдау жасалды. Үндесім фонема мен интонемалардың варианттары айқындалып, олар модель, кесте түрінде берілді. Бұл қолданбалы проблеманы шешудің нәтижесінде қазіргі өмір талабына сай біраз жұмыстар атқаруға болады. Соңғы кезде бүкіл әлемде сөзтанушы компьютерлік бағдарламалар шығару жұмысы жүргізіліп отырғаны баршаға аян. Мысалы пернетақтадан мәтінді тергенше, оны ауызша айтқан анағұрлым ыңғайлы. Кейбір жағдайларда, мысалы автокөлік жүргізгенде, цифрлы құралдармен хабар алмасудың осы түрі айтарлықтай қауіпсіз болады. Ал зағип болып қалған немесе көру қабілеті төмен адамдар үшін – бұл компьютермен хабарласудың бірде-бір мүмкіншілігі. Бірақ хабарлау үшін компьютердің дауысын есіту керек емес пе? Сондықтан сапалы тіл интерфейсі тілді танып қана қоймай оны құрастыра (синтездеу) білуі, яғни сөйлесімге жағдай жасап, оны туындата білуі керек. Сөз синтездеу дегеніміз – бұл сөйлеп тұрған адам мен компьютер арасындағы жаңа байланыс арнасы. Оны қолданудың оңай көзі – мәтінді, тіпті кітаптарды дауыстатқызу және телефон арқылы арнайы кеңейтілген мәлімет, мысалы ақпарат қорынан заң мәтінін алу. Сөз синтезаторы не істей алуы керек? Олардың негізгі ролі – жазылған мәтіндерді дауыстау. Қазақ тілтанымының кенжелеп қалып отырған саласы қолданба-қолғанат қондырғылар құрастырудың теориялық және техникалық негіздемесі болып отыр. Сондықтан қазақ мәтінін синтездеу амалын қарастыру осы зерттеудің маңызын көрсетеді. Зерттеудің мақсаты – қазақ сөйленімінің сегментті және суперсегментті модельдеріне сүйене отырып, қазақ мәтінін синтездеудің фонетика-фонологиялық негіздерін анықтау. Зерттеу нысаны – жасанды тіл мәтіні: үндесім сегменттер, үйлесім сегменттер және ырғақты топтар, синтагмалар, сөйлемдердің интонациялық көрсеткіштері, интонемалар және оның варианттары. Сөйлемдердің құрылымдық-коммуникативтік түрлеріне сүйене отырып, интонациялық ерекшеліктерін экспериментті әдістер арқылы зерттеп, олардың түрлі модельдерінің просодикалық көріністері сипатталды. Сөйлеу актісінің құрылу ұстанымдарымен, оның қандай бөлшектерге мүшеленуі және оның бөліктерінің бір-бірімен өзара қарым-қатынасы мен оларды синтездеуде сегментация тәсілдерінің қайсысы семиологиялық мағына ажыратушы қызмет атқаратындығы анықталды. Сөз легінің мағына жағынан бөлшектеніп қабылдануында интонацияның мелодикалық, темпоральдық, динамикалық құралдарының қызметі айқындалды. Интонация сөйлеу (мәтін) бірліктерін өзара ұйымдастыру мен біріктіруге қызмет ете отырып, олардың арасындағы логикалық байланыс дәрежесін көрсетіп, оларды мағыналық үзіктерге бөлетіні эксперимент арқылы дәлелденді. Сөз актісін мүшелеуде және біріктіруде ырғақтық, синтагмалық, фразалық, логикалық және басқа да екпін түрлері үлкен рөл атқаратыны айқындалды. Қазақ тілінде айтылған сөз актісінің (мәтіннің) семантика-интонациялық мүшеленуі мен бірігуі фонетикалық және семантика-интонациялық ең кіші бірліктер болып саналатын ырғақты топтар мен синтагмалар арқылы жүзеге асатыны дәлелденді. Қазақ сөзін синтездеуге қатысатын интонацияның компоненттері мен қызметі және қазақ сөйленімін құрайтын интонема модельдері жан-жақты сипатталып, қазақ мәтінін (сөйленімін) синтездеудің суперсегментті негіздері анықталды. Мәтін синтездеуге қатысатын просодикалық бірліктердің сипаттамасы берілді және интонема модельдерін ажырататын акустикалық параметр көрсеткіштері белгіленді. Сондай-ақ эксперименттік-фонетикалық талдау негізінде қазақ тілінің сегментті және суперсегментті бірліктерінің позициялық және комбинаторлық варианттары қарастырылды. Әрбір бірліктің фонологиялық қызметі мен фонетикалық табиғаты ашылды. Негізгі және үстеме белгілердің фонетикалық сипаты анықталды. Интонация түрлерінің фонетикалық ықпалы белгіленіп, оның дыбыс түрленіміне әсері айқындалды. Қазақ тіліндегі сегменттердің құрамы мен жүйесі айқындалып, олардың кестесі мен модельдері түзілді. Қазақ мәтінін құрап тұрған бөлшектерге ыдыратудың фонетика-фонологиялық жолдары айқындалып, тіл құрақтарын іштей ұйыстырып тұрған фонетика-фонологиялық белгілерінің басы ашылды. Сөйтіп қазақ мәтінінің (буын, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) табиғи естілімін қамтамасыз ететін тілдік белгілер түгенделді. Дыбыс түрленімінің акустика-артикуляторлық модельдері, кестелер мен сызбалар дайын болды. Қазақ интонациясының интонема модельдері, оның варианттары мен вариациялары анықталды. Эксперимент арқылы алынған нәтижелер осы бағыттағы теориялық және практикалық зерттеулерді жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік беріп отыр. Зерттеу қолданба тілтаным саласында сөз болып отырған мәселе бойынша компьютерлік бағдарлама жасаудың лингвистикалық және әдіснамалық негізі болып табылады. Сонымен сөз синтездеу және оның компьютерлік бағдарламасы деген зерттеу проблемасынан елеулі қорытынды күтілуде. Атап айтқанда, қазақ тілінің жасанды сөйленім үлгілерін дайындауға жол ашылды. Қазақ сөзінің табиғи дыбысталу жолдарын анықтап, жасанды сөз, мәтін құрастырылды. Қолданбалы проблемалар аясында 2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ тілін өзге тілді ұлттар өкілдеріне оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздері және оның бағдарламасы» деген тақырыпта ғылыми зерттеу жүргізілді (жет. З.М.Базарбаева). Жұмыстың мақсаты: тіл білімінің жаңа бағыты болатын интонология туралы мәліметтер беріп және оның заңдылықтарын, сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерін көрсетіп, тапсырмалар мен жаттығулар арқылы өзге ұлт өкілдеріне қазақ интонациясын үйрету. Қазіргі таңда өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретудің әр түрлі әдіс-тәсілдері қарастырылып жатқаны белгілі. Сондықтан бұл жұмыста просодикалық тәсілдер арқылы тілді үйренудің әдістері қарастырылды. Сонымен қатар оқыту технологияларын, яғни білім беру әдіс тәсілдері мен оқыту құралдарын қазақ тілі бойынша білім берудің теориясы мен практикасы межесінде ұтымды қолданудың жолдары белгіленді. Жұмыста қазақ тілін «екінші тіл», яғни қазақ тілін өзге тілді ұлт өкілдеріне оқытудың теориялық мәселелері, оның формалары мен әдістері зерттеледі. Қазақ тілін «екінші тіл» ретінде оқыту жүйесі мен оны тәжірибелік және теориялық тұрғыдан үйрету жолдары, берілетін білім көлемі, білім берудегі негізгі ұстанымдар, әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі мен құрылымы дидактикалық теориялар негізінде қарастырылды. Қазақ тілін басқа тілді ұлттарға оқытудағы тілдік және танымдық материал мазмұны ғылыми тұрғыда қарастырылып, сөйлеу тілін үйрету үшін қажетті білім қорын сұрыптау, таңдау жолдары коммуникация теориясы және прагмалингвистика аясында зерттелді. Интонема модельдерінің варианттары, вариациялары, олардың сөз ағымындағы көрінісі, просодикалық тәсілдердің түрлері сияқты өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға қажетті білімдер сараланды. Өзге тілді ұлт өкілдеріне арналған суперсегментті фонетикаға қатысты экспериментті-фонетикалық талдаулар жүргізудің нәтижесінде қазақ тілі интонациясының түрлеріне беретін жиырма жеті варианттан тұратын интонема модельдері анықталып сипатталды. Жұмысының нәтижесі ретінде өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілі интонациясын оқытудың негізінде жаттығулар мен тапсырмалар ұсынылды. 2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша «Латын әліпбиіндегі оргтехника құрастырудың лингвистикалық негіздемесі» деген тақырыпта ғылыми зерттеу жүргізілді (жет. А.Жүнісбек).Үндесім түйметақта латын таңбалары негізінде құрастырылатын болғандықтан, қазақ жазуына жасалатын реформаның теория-практикалық негіздемесі талданды. Фонетика-фонологиялық талданым нәтижесінде латын таңбасына негізделген қазақ әліпбиінің ұлттық нұсқасы мен интернет нұсқасының жобасы дайындалды. Қазақ тілінің төл әріптерінің (таңбаларының) кездесім жиілігі анықталып, кестеге түсірілді және көрнекі сызбасы жасалды. Қазақ тілінің төл әріп-таңбаларының кездесім жиілігіне қарай олардың түйметақтадағы орны белгіленеді. Түйметақтаның екі әуезді үлгісі ұсынылып, оның мәтінтерім реті көрсетілді. Түйметақтаның төрт әуезді үлгісі ұсынылып, оның мәтінтерім реті көрсетілді. 2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» қолданбалы зерттеу бағдарламасының «Мультимәдени қоғамдағы тілдік сәйкесімділік (лат. identicus): мемлекеттік тілді лингвомәдени-семиотикалық жүйелер негізінде меңгертудің лингвистикалық аспектісі» атты ғылыми-зерттеу жүргізілді (жет. А.Фазылжанова). Қазіргі кездегі мультимәдениеттілік меп мультимәдени қоғамдардың типтері мен түрлері анықталды; олардың этникалық және әлеуметтік сияқты негізгі типтері болатыны көрсетілді, олардың ішінде қазіргі Қазақстан үшін тиімді болатын үлгі ізделіп, бірқатар басқа мәдениеттердің болуымен қатар мемлекетқұрушы ұлттың мәдениетіне үстем (доминант) мәдениет түрінде басымдық беретін мультимәдени қоғам үлгісі тиімді ретінде ұсынылды. Мультимәдениет («мультикультурализм») түрлерінің тілдік бірегейлікке қатысы, онымен байланыстылығы көрсетілді. Тілді өзге ұлт өкілдеріне, болашақ полилингвитерге үйретуде ортақ ұлттық бірегейлік қалыптастыру үшін лингво мәдени-семиотикалық таңбалар жүйесін, ұлттық концептілерді, әлемнің тілдік бейнесінің ұлттық элементтерін, ұлттық стереотиптер мен аялық білімдер жүйесін меңгерту қажет екені анықталды. Қазақ тілін тіл үйренуші мен қазақ тілін ана тілі ретінде тұтынушы кез келген Қазақстан азаматы білуге тиіс қазақ тілінің әлеуметтік, тарихи, мәдени, лингвистикалық параметрлері анықталды, яғни қазақ тіліне қатысты ғылыми дискурста репрезентацияланған білімдер жүйесі берілді. Тілдік бірегейлік, ұлттық бірегейлік аспектілеріндегі мемлекеттік тілге оқытудың жаңа тұжрымдамасының ғылыми лингвистикалық, лингвосоциологиялық негіздері көрсетіледі. Тілдік бірегейліктің негізі болып табылатын қоғамдық сананың эстетикалық, саяси, ғылыми сияқты т.б.түрлері анықталды. Тіл мен мәдениеттің байланысын көрсететін лингвомәдени тілдік таңбалардың парамеологизмдер, бейэквивалентті лексика, сияқты т.б. түрлері айқындалды. Лингвомәдени тілдік таңбаларды тіл үйрету курс, бағдарламаларына енгізу көздері ретіндегі қазақ тілінің жаңа сападағы нормативті сөздіктері көрсетілді. Жаңа тілтанымдық, лингвомәдени білімдер жүйесінің көздері ретіндегі қазіргі қазақ тілінің сөздіктеріндегі жаңартпалар анықталды. Жаңа білімдер жүйесі мен тілтанымдық жаңартпалардың қазақ тілі пәні мазмұнын байытудағы рөлі көрсетілді. Жаңа мазмұндағы қазақ тілін оқытудың жаңа тұжырымдамасының тілдік бірегейлікті қалыптастырудағы маңызы айқындалды. Мектеп бағдарламасы мазмұнына енгізуге болатын қазақ тілінің жаңа түсіндірме сөздігіне енгізілген лингвомәдени-семиотикалық бірліктер және олардың ұлтты бірегейлендіруші когнитивтік, мәдени мазмұны көрсетілді. Фонетика бөлімі болашақ бағдарламасында қазақ тілі дыбысының қорын жасау деген бір үлкен проблеманы алға қойып отыр. Бұл әрине бір екі жылдың жұмысы емес, ұзақ перспективті жоспар. Біріншіден, белгілі жазушылардың, саясаткерлердің, ғұлама ғалымдардың, әртістердің сөйлеген сөзін таспаға жазып алып, фонетика бөлімінің қорына енгізу. Бұл қазақ қоғамындағы элитаның дыбыс қоры ретінде сақталып, қазақ сөйлеу тілінің үлгісі болып табылады. Олардың сөйлеген сөзі кітаби тілдің ауықымында ресми іс қағаз, ғылыми, көркем әдебиет, публицистикалық стильдердің ауызша түріне жатады. Қоғам қайраткерлерінің сөйлеген сөзі сегментті және суперсегментті фонетиканың орфоэпиялық нормасына сәйкес келіп, синтагмалардың ара-жігі, ой екпіні мен кідірісі тиісті жерінде дұрыс белгіленіп, дауыстың көтерілуі мен бәсеңдеуі, баяулауы мен жылдамдығы ескеріліп, қалың жұртшылыққа ұсынылады. Болашақта ана тіліміздің дыбыс және интонациялық жүйесі әдеби тілдің нормасына сәйкес қолданылып, сөйлеу сөзінің үлгісі ретінде қалыптасатынына сенеміз. Екіншіден кітаби тілдің ауызша түрі мен қатар дайындықсыз (спонтанды) сөздің де үлгілері берілуі тиіс. Екі немесе үш адамның диалог, полилогта сөйлеген сөздерін таспаға жазып алып, дайындықсыз сөз ағымында көрінетін просодикалық тәсілдердің заңдылықтары да ескеріледі. Дискурсқа қатысушылары нақтылы берілген жағдаятта ауызша (вербальды) түрде қолданылатын тәсілдерді мейлінше аз пайдаланып, сөз арқылы жеткізілетін ақпараттың орны әуен, қарқын, үдемелік және басқа да қарым-қатынас құралдарымен (вербальды емес) толықтырылады. Дайындықсыз (спонтанды) сөйлеуге тән диалогта кейбір сөйлемдердің дыбыстары жұтылып кетеді, кідірістің хезитация және вокалданған түрлері жиі кездеседі. Үнемдеу принципіне сәйкес дайындықсыз сөз легінде уақыт үнемдеу мақсатымен кейбір сөз қысқарып айтылады. Сонымен кітаби тілдің ауызша түрі мен дайындықсыз (спонтанды) ауызекі сөздің өзгешеліктері анықталып, фонетика бөлімінің қорына енгізіліп, үлгі ретінде халыққа ұсынылады. Сондай-ақ бұрыннан келе жатқан жазу тілінің байлығын көрсететін қағазға түскен картотекалық қор мен қатар ана тіліміздің дыбыс қоры да сөйлеу үлгісі ретінде Тіл білімі институтының жанында сақталады деп сенеміз. Базарбаева Зейнеп Мүсілімқызы – филология ғылымдарының докторы, профессор. Фонетика бөлімінің бас ғылыми қызметкеріА.Аманбаева - фонетика бөлімінің меңгерушісіЖанар Жұмабаева - фонетика бөлімінің аға ғылыми қызметкеріОспанғазиева Назгүл Бақытқызы – фонетика бөлімінің ғылыми қызметкері Терминология бөлімінің тарихы Қазақ ССР-і Ғылым академиясының Тіл білімі институтының Терминология және аударма бөлімі алғаш рет 1981 жылы құрылды. Құрамында филология ғылымдарының кандидаттары А.Есенғұлов, Р.Өрекенова, ғылыми қызметкерлер А.Құсайынов, Б.Бекмұхамедов, Т.Аппақова, М.Шәріпова, С.Жетпісов, Р.Сарқұлова, Н.Әшімбаева, Ж.Нәлібаев сынды ғалымдар мен жас мамандар болды. Сол құрылған кезден бастап 1989 жылға дейін бөлімді ҚР ҰҒА-сының академигі, филология ғылымдарының докторы Ө.Айтбайұлы басқарып келді. Осы жылдар аралығында бөлім қызметкерлері ең алдымен картотекалық қор жасауға кірісті. Осындай ауқымды жұмыстың нәтижесінде 1980 - жылдарға дейін жарық көрген екітілді терминологиялық сөздіктер бір ортаға жинақталып, әліпбилік тәртіпке келтірілді. Бірнеше жылға созылған бұл күрделі жұмыс бөлімнің 500 мыңға жуық тілдік бірлікті қамтыған картотекалық қорының негізі болды. 1981-1993 жылдары Терминология және аударма бөлімі сол кездегі ҚСРО Министрлер Советі (қазіргі Министрлер Кабинеті) жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссиямен тікелей тығыз байланыста болды. Ғылымның әртүрлі саласында пайда болып, ала-құла қолданылып жүрген терминдердің бір ізге түсуіне, ғылыми тұрғыдан реттелуіне бөлім қызметкерлері атсалысты. Осы ретте бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлының аталмыш комиссияның ғалым-хатшысы ретінде Мемтерминком ережесінің қайта жазылуына, түрлі салалар бойынша сөздіктердің талқыдан өтіп, жарық көруіне зор үлес қосқандығын атап өту керек. Сондай-ақ осы кездері М.Әуезов атындағы Шымкент педагогикалық институтының профессоры Қ.Бектаев тобымен өзара шартқа отыру арқылы жинақталған сөздіктер ЭЕМ сарабынан өткізіліп, ғылымның ірі бес саласы бойынша түзілетін әртүрлі сөздіктердің өзегіне айналды. Аударма ісіне қатысты да сол кездері жарнамалар аудару, түрлі мекемелерден түсіп жататын құжаттар, нұсқаулықтар, стандарттар жобаларын аудару тәрізді жұмыстар жолға қойылды. Бұл қазақ терминологиясы және аудармасының тек теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да қатар жүзеге асырылып отырғандығын көрсетсе керек. Бөлімнің ең басты мәселесі - бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлының жетекшілік етуімен осы жылдары қазақ терминологиясы туралы зерттеу жұмыстары мен өзекті мәселелерге арналған бірқатар тақырыптар нысан ретінде алынып, айтарлықтай деңгейде өзіндік үлестерін қосты. Атап айтқанда, «Қазақ терминологиясының жасалу көздері» (1981-1984); «Қазақ әдеби терминологиялық лексикасының дамуы» (1985-1987); «Қазақ тілі терминологиясын қалыптастырудың және дамытудың принциптері» (1988-1990). Нәтижесінде мынадай ұжымдық жинақтар мен кітаптардың жарық көргендігін атап өту керек: “ Тіл мәдениеті және баспасөз». Алматы. Ғылым. 1968; «Өрелі өнер». Алматы. 1976; «Сөз өнері». Алматы. Ғылым. 1978; «... ұлт саясатын бұрмалаушылар». Алматы. Ғылым. 1981; «Қазақ терминологиясының мәселелері». Алматы. Ғылым. 1986; «Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері». Алматы. Ғылым. 1987; «Термин және олардың аудармалары». Алматы. Ғылым. 1990. Қазіргі таңда жарық көріп отырған «Қоғамдық ғылымдар терминдерінің орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігінің» екі томдық нұсқасының негізі сол кезде қаланған еді. Бұл бөлім атқарған ең күрделі жұмыстардың бірі. Ө.Айтбайұлының құрастырушы ретінде де әрі жетекшілігімен аталмыш сөздік бірнеше рет өңделіп, сұрыпталып, толықтырылды. Қоғамымыздағы айрықша тарихи кезең – 1989 жылы Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрылуына байланысты бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлы вице-президент болып сайланды. Осыған орай бөлімнің меңгерушілігіне филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Қалиұлы тағайындалды. Профессор Б.Қалиұлының жетекшілігімен қазақ терминологиясы мен аудармасына қатысты зерттеулер және практикалық жұмыстар, жарық көріп жатқан жаңа сөздіктер арқылы картотека толықтыру істері өз жалғасын тапты. Бөлім қызметкерлерінің қатары жас ғалымдармен және мамандармен нығайтылды. Сол жылдары бөлімге келген А.Мұқатаева, Ш.Құрманбайұлы, Н.Шүленбаев сынды жас мамандар қазақ терминологиясына жете ден қойып, қазіргі кезде, атап айтсақ филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Құрманбайұлы белгілі терминші-ғалым, Институт басшысы деңгейіне дейін көтерілді. 1995 жылы бөлім меңгерушісі филология ғылымдарының докторы Б.Қалиұлы басқа қызметке ауысуына байланысты бөлім меңгерушілігі қызметін филология ғылымдарының докторы Ө.Айтбайұлы қайтадан өз қолына алады. Сол кезден бастап 2005 жылға дейін академик Ө.Айтбайұлы Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының вице-президенті міндетін қоса атқара жүріп, кезінде өзі негізін қалаған ауқымды жұмыстарды жалғастырады. Мәселен, мемлекеттік маңызы зор, ірі ғылымдар секцияларын қамтыған «Мемлекеттік тілде ғылыми терминологияны қалыптастырудың теориялық, ғылыми-әдістемелік және практикалық мәселелері» атты бағдарламаның қосқан үлесі айрықша (1997-1999). Одан кейінгі жылдары қазақ терминологиясының өзекті мәселелерін зерттеуге бағытталған «Қазақстан Республикасындағы қызмет атауларын мемлекеттік тілде жүйелеудің ғылыми негіздерін зерттеу» (2000-2002); «Мемлекеттік тілде терминдік лексиканы қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері» (2003-2005) атты іргелі ғылыми жобалар да ойдағыдай жүзеге асырылды. 2005 жылы бөлім меңгерушілігі міндетіне жас ғалым, филология ғылымдарының кандидаты, Лексикология бөлімінің аға ғылыми қызметкері Қ.Айдарбек тағайындалды. Қазіргі кезге дейін бөлімнің іргелі ғылыми зерттеулеріне, қосымша атқарылатын аударма істеріне, әртүрлі мекемелер мен ұйымдардан түсетін құжаттарға, стандарттар жобаларына лингвистикалық сараптамалар жасауға, сөздіктер түзуге және т.б. жаңа серпінмен жетекшілік жасап келеді. Қазақ терминологиялық жүйесі тың бағытта қарастырылатын іргелі зерттеу «Қазақ терминологиялық жүйесін қалыптастырудың ономасиологиялық аспектісі» (2006-2008). Бөлім жүргізген бұл іргелі-ғылыми зерттеуде қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық негіздері алғаш рет кешенді түрде қарастырылып, олардың аталымдық табиғаты ашылып, белгілері көрсетіліп, жасалу жолдары анықталып, түрлері мен үлгілері айқындалып, даму, қалыптасу заңдылықтары дәлелденді. Жоғарыда аталған зерттеуден кейін қазіргі қазақ терминологиялық қорын қалыптастыруда өзіндік қиындық туғызып отырған біріздендіру, нормалау, стандарттау, реттеу мәселелеріне арналған «Қазақ терминологиялық қорын қалыптастырудың теориялық негіздері мен лингвистикалық принциптері (стандарттау, жүйелеу, реттеу, біріздендіру, нормалау)» (2009-2011) атты ғылыми жобалар жаңа бағытта, жаңаша қөзқараста жан-жақты зерделенуімен ерекшеленеді. Бұл жобаны мақсаты: қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыру теориясының негіздемесін жасау және оның заңдылықтарын айқындау, оны тарихи және лингвомәдени аспектіде қарастыру, ұлттық терминологиялық қорды қалыптастыру кезіндегі терминологиялық жұмыстар түрлерін, заңдылықтарын анықтау, стандартталатын, жүйеленетін, реттелетін, біріздендірілетін терминдік бірліктер құрамын, тобын анықтау, лингвистикалық принциптеріне талдау жүргізу. Ғылыми-зерттеу жұмысының өзектілігі: қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерудің бір жолы оның ғылыми тілін жетілдірудегі терминологиялық жұмыстар (реттеу, стандарттау, жүйелеу, біріздендіру) мәселелерін ғылыми тұрғыдан негіздеу, сонымен қатар ғылыми атауларын ұлт тілінде қалыптастыру болып табылады. Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған үғымдардың тіліміздегі ұлттық тұрғыдан дұрыс баламалармен және жаңа атаулармен толықтыру қажеттілігі терминологиялық жұмыстар теориясына жаңаша көзқарасты талап етеді. Терминдік жүйені біріздендіру мақсатында қазақ тілі табиғатына сай терминдік инновациялар мәселесі аударылатын, стандартталатын бірліктердің пайыздық үлесін анықтап, оларды белгілі бір жүйеге түсіруді қажет етіп отыр. Терминжасам барысында оның теориялық негіздерін белгілеуге, терминологиялық жұмыстардың тілдік принциптерін жүйеге түсіру, аудармашыларға, сала мамандарына нақты бағыт-бағдар беретін заман талабына сай әдістемелік нұсқауларға мұқтаждық туып отыр. Осы жоба негізінде әрбір бөлім қызметкері өзіне тиісті «Қазақ терминологиясының жүйелілік негіздері» (Қ.Айдарбек); «Қазіргі таңдағы терминологиялық жұмыстардың практикалық аспектіде зерттелу жайы» (Ө.Айтбайұлы); «Өсімдік атауларының түсіндірме сөздігі (терминдерді лексикографиялық тіркеудің ғылыми-практикалық әдістемесі)» (Б.Қалиев); «Қазақ терминдарінің нормативтік параметрлері» (Р.Шойбеков); «Қазақ терминологиясын стандарттаудың ғылыми теориялық негіздері» (Б.Жонкешов); «Қазақ терминологиясын реттеудің лингвистикалық принциптері» (Н.Әшімбаева); «Терминологиялық бірліктерді тілішілік біріздендіру түрлерінің тілдік ерекшеліктері» (Л.Қисамединова); Сонымен қатар кейінгі жылдары бөлім қызметкерлерінің ғылыми жағынан өсуіне де жете мән беріліп отыр. Бөлім меңгерушісі Қ.Айдарбек 2009 жылы докторлық диссертациясын, ғылыми қызметкерлер Н.Әшімбаева, Ш.Нұрмышевалар кандидаттық диссертацияларын ойдағыдай қорғады. Қазіргі кездегі Терминология бөлімінің құрамында 1 академик (Ө.Айтбайұлы); 2 ғылым докторы (Б.Қалиұлы, Қ.Айдарбек); 3 ғылым кандидаты (Б.Жонкешов, Н.Әшімбаева, Ш.Нұрмышева); 1 кіші ғылыми қызметкер (Н.Шүленбаев); 1 лаборант (А.Ақкөзова) жұмыс істейді. Терминология бөлімінің қызметкерлері іргелі ғылыми зерттеулермен ғана айналысып қоймай, жалпы Институттың тыныс-тіршілігіне де белсене атсалысуда. Әртүрлі деңгейлерде өтетін конференцияларға, дөңгелек үстелдерге, семинарларға, радио-телехабарларға, сұқбаттарға үнемі қатысып, ғылыми, ғылыми-көпшілік басылымдарда жалпы тіл, терминология, тіл мәдениеті, лексикология, этнолингвистика, лингвомәдениеттаным және т.б. мәселелерін қарастыратын еңбектерін жариялап отырады. Терминология орталығының қызметкерлері туралы ақпарат Бөлім меңгерушісі - Құлманов Сәрсенбай Қуантайұлы, филология ғылымдарының кандидатыӘшімбаева Нағима Мәсімахынқызы – Терминология орталығының ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидатыОмарова Аягүл –Терминология орталығының кіші ғылыми қызметкері, Шүленбаев Нұрлан Құныпияұлы – Терминология орталығының ғылыми қызметкеріБисенғали Ақмарал Зинол-Ғабденқызы - Терминология орталығының аға ғылыми қызметкеріЕскендір Жарас - Терминология орталығының лаборанты Этнолингвистика бөлімінің тарихы Этнолингвистиканың барлық тілдерге қатысты әмбебап ғылым ретінде толық қалыптасып, дами түсуіне кейінгі кездерде түркі тілдері негізінде көбейе бастаған ізденістер мен зерттеулердің, соның ішінде қазақ тілінің де қосып отырған үлесі аз емес. Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық бағыт ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталады. Бұл саланың дамып, өсіп-өркендеуіне Ә.Қайдар, И.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәлиұлы, Б.Қалиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Б.Момынова, Р.Шойбеков, Ғ.Аронов, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, Б.Қарағұлова т.б. ғалымдар өз үлестерін қосып келеді. Этнолингвистика – этностың инсандық болмысын һәм дүнияуи табиғатын, оның даму заңдылықтарын басқа емес, тек тіл феномені арқылы танып-білудің ғажайып мүмкіншіліктерінен, яғни “этностаным” мен “тілтаным” арасынан туындаған жаңа да дербес сала. Тіл білімінде оған: “Этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий отношения между языком и народом и взаимодействия лингвистических и этнических факторов в функционировании и развитии языка” (Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966, с. 539), – деген анықтама беріледі. Жалпы тіл білімінде бұл сала және оның мақсат-мүддесі теориялық тұрғыдан көптен бері-ақ белгілі болса да, іс жүзінде, әсіресе түркі тілдерінде кең қолданыс таба алмай келе жатқандығы мәлім. Қазақ тіл білімінде бұл мәселемен алғаш (1970-жылдардан бері) шұғылдана бастаған ғалым Ә.Қайдар болды деп айта аламыз. Содан бері бұл салада ірілі-ұсақты жүздеген еңбек дүниеге келіп, қазақ тілінің өз табиғаты мен ерекшелігіне сәйкес қазақ этнолингвистикасының бағыт-бағдары, мақсат-мүддесі айқындалып, ғылыми тұжырымдамасы (концепциясы) жасалды. Көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды. Міне, осы қыруар игілікті істердің ұйытқысы да, бағдарлаушы, басқарушы көшбасы да академик Ә.Қайдар екендігі ғалымдар қауымына көптен белгілі. Бұл саланың Қазақстан топырағында дүниеге келіп, қалыптасуына оның жеке басының және көптеген шәкірттерінің қосқан үлесін, этнолингвистикалық нысандар мен зерттеу әдіс-тәсілдерін, мақсат-мүдделерін ғылыми-практикалық мәнін арнайы зерттей келіп, “Основы этнолинвистики” (Алматы, 1995, с. 180) атты кітап жазған әйгілі ғалым, проф. М.М.Копыленко акад. Ә.Қайдар төңірегінде “қазақ этнолигвистикалық мектебі қалыптасты” деп түйеді. Шынында да, кейінгі 15-20 жыл беделінде жалпы осы мәселеге және оның нақтылы мәселелеріне қатысты жазылған диссертациялар мен басқа еңбектердің жалпы саны (М.М.Копыленконың көрсетуі бойынша) бір мыңнан асады. Осылардың біразы акад. Ә.Қайдар ұсынған тақырыптар мен этнолингвистика мәселелері болып саналады. Қазақ тіл білімі саласында этнолингвистикалық ізденістердің етек алып, оған ғылым ізденуші жастардың ден қоюында, оқырман қауымның қалауынан шығып, оларға деген сұранымның арта түсуінде өзіндік біраз сыры бар деп ойлаймыз. Біріншіден, этнолингвистикалық зерттеулерден өзінің тұрақты мақсат-мүддесіне байланысты таза лингвистикалық категориялардың өздерін емес, этностың өзін түсінуге қажетті тілдік (лексика-фразеологиялық, т.б.) фактілердің ішкі мазмұнын терең де жан-жақты ашуға бағышталатынын көреміз. Демек, бұл мақсаттың рухани-мәдени танымдық мәні зор деген сөз. Екіншіден, этнолингвистикалық зерттеуге тіл байлығымыздағы кез-келген құбылыс, дерек, тақырып (фразеология, мақал-мәтел, ономастика, жұмбақ, өнер, төрт түлік мал, т.б.) объект бола алады. Өйткені ол фактілердің барлығы этнос болмысын тануға қатысты және оларды әдеттегі лингвистикалық формальдық тұрғыдан ғана емес, одан әлде қайда тереңірек, жан-жағын үңгілей түсіп, індете зерттейді. Мәселен, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің этнолингвист ғалым әдеттегідей қоғамда қалыптасқан ауыс мағынасында ғана емес, сонымен қатар сол мағынаның қалыптасуына негіз болған о бастағы әр алуан мотивтерін (уәждерді) анықтауға тырысады. Демек, тіл деректері тек өзінің коммуникативтік қызметі деңгейінде ғана емес, сонымен қатар кумулятивтік, яғни рухани, мәдени қазынаны өз бойында сақтаушы мұра, бұлақ ретінде сырын ашады. Үшіншіден, тіліміздің лексика-фразеологиялық байлығын әліпби тәртібімен түзілген әр алуан лексикографиялық (сөздік, энциклопедия т.б.) еңбектер арқылы меңгеру мүмкін емес. Этнолингвистикалық зерттеулердің ең басты ерекшелігі – барша деректердің тақырыптық, мағыналық, логикалық жүйе негізінде берілуінде т.т. Міне, осы тәрізді тәсілдерге байланысты этнолингвистикалық зерттеулер тілдің ішкі дүниесін толық ақтарып көрсету арқылы оның небір тамаша танымдық мүмкіншіліктерін де пайдалана алады. Осылардың барлығы акад. Ә.Қайдар ұсынған, оларды біртіндеп кеңейтіп, тереңдетіп, дамытып келе жатқан этнолингвистикалық ілімнің негізгі принциптері болып саналады. Академик Ә.Қайдардың бұл сала бойынша бірсыпыра еңбектері шықты: Этнолингвистика // Білім және еңбек. –1985. – №10. Қазақ этнолингвистикасы // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, “Ана тілі”, 1998, 8-29-б.; Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этнолингвистическое объяснение (Бұл да сонда, 30-40-б.); Этностық болмыс ұғымдары // Ана тілі, 1990; Культ слова у тюркских народов // Тезисы XXIX ПИАК, Ташкент, 1986, с. 63-65; Жеті қазына // Ана тілі, 1990, т.б. (жалпы саны 12 еңбек). Қазақ этнолингвистикасы – бүгінде жаңа ғылыми бағыттан жеке ғылым саласына айналған дербес пән. 2000 жылы Этнолингвистика бөлімі ұйымдастырылып, ғылыми қызметі мен зерттеу нысандары кеңейе түсті. Тәуелсіз Қазақстанның туын биік ұстар ұлтжанды ұрпақ, білікті маман тәрбиелеу – Қазақстан Республикасының жалпы білім берудің мемлекеттік бағдарламасында алға қойылған басты мақсат. Осы мақсатқа сай «Этнолингвистика» пәні еліміздің жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде оқытылып келеді. Пәннің оқу-әдістемелік кешенін, типтік-оқу бағдарламасын жасауда ғалымның тікелей бағыттауымен қазақ тілінің табиғаты мен ерекшелігіне сәйкес жазылған ғылыми зерттеулер басшылыққа алынды. 2000-2010 жж. бөлімді қазақ тіл білімінің көрнекті маманы, белгілі түркітанушы, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі (1983), Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982), Шоқан Уәлиханов атындағы I дәрежелі сыйлықтың иегері (1971), Түркияның «Dil Kurumu» лингвистикалық қоғамының құрметті (академик) мүшесі (1989), Башқұртстан Ұлттық ғылым академиясының құрметті академигі (1991), Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрметті президенті (2004), Ұлы Отан соғысының ардагері, филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қайдар басқарды. Бөлімде 2000-2002 жылдары «Ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің қызметі мен дамуының негіздерін зерттеу» атты іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақтар: ана тілі әлемінде» атты тақырып бойынша көптеген ғасырлар бойы жиналып қордаланған және әлі де жинақталып жатқан өте бай тіліміздің лексикалық байлығы, заттар мен бізді қоршаған табиғи құбылыстардың атаулары, адамдардың қоғамдық қарым-қатынасына, тұрмыс-салтына, бұрынғы көшпелі ру-тайпалар мен бүгінгі қауымның өмір сүру тәсілдері мен әдет-ғұрпына байланысты сан алуан тілдік деректер – лексика-фразеологиялық, паремиологиялық, ономасиологиялық, кәсіби-терминологиялық, эвфемистік, теңеу-салыстыру, т.б. ұлан-ғайыр этнолингвистикалық мағыналық бірліктер жинақталды. «Қазақтар: ана тілі әлемінде» деп аталатын еңбектің мақсаты – қазақ тілінің сөздік қорындағы жарты миллиондай (Ә.Қайдардың жобалауы бойынша) мағыналық бірлігін (“смысловые единицы” мәнінде) қамтитын 3 томдық этнолингвистикалық сөздігін жасап, XXI ғасырда өмір сүретін ұрпаққа өз болмысын танытатын ана тілінің асыл қазынасын мирас етіп қалдыру. Бұл жұмыспен ғалым 30 жылдан астам уақыт шұғылданып келеді.2003-2005 жылдары «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақ тіліндегі қос сөздер табиғаты: зерттеу, сөздік» атты тақырып бойынша қазақ тілінің сөздік қорындағы қосарлама және қайталама қос сөздердің барлығы дерлік жинақталып, жүйеленіп, қолданыс аясы мен мағыналары мәтін негізінде ашылып, түсініктеме берілді, олардың арнайы сөздігі жасалды. Көне де ең байырғы бұл категорияның сөзжасам жүйесіндегі өзіндік ерекше орны мен тәсілдері айқындалып, тілдік қарым-қатынастағы атқаратын қызметтері жан-жақты сипатталып, мағыналық, эмоциональды-экспрессивті, жалпылау, жіктеу, қайталау т.б. осы сияқты мағыналар мен мағыналық реңктерді, бояу-нақыштарды берудегі өзіндік ролін айрықша атап көрсете алатын зерттеу жүргізілді. Осының нәтижесінде екі бөлімнен – зерттеу мен сөздіктен тұратын «Қазақ тіліндегі қос сөздер табиғаты» атты (30 б.т.) монография жазылды. 2006-2008 жылдары «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік тіл ретіндегі негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты тақырыпта іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақ тілі этимологиясының ғылыми-теориялық негіздері» атты тақырып бойынша этимологиялық зерттеудің принциптері айқындалды; ғылыми, қызықты және жалған (халықтық) принциптері сипатталды; қазақ тілі бойынша жүргізілген этимологиялық зерттеулер мен этимологиясы айқындалған сөздердің жалпы саны анықталды; этимологиялық сөздікке негізінен бір, екі буынды түбірлер еніп, оларға қатысты сөзжасам модельдерінің тізімі берілді; этимологиялық анықтамалар тек қазақ тілі бойынша ғана емес, жалпы түркітануға байланысты қарастырылды. 2007-2009 жылдары Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының тірегі бағдарламасы аясындағы “Қазақстанның болашағы және қазақ этносының өзіне тән қасиеттерін (феноменін) танып-білу, дамыту” атты тапсырмасы бойынша қазақ тілінің лексика-фразеологиялық-паремиологиялық байлығын мүмкін болғанынша түгел қамтып, мағына-мәніне, қолданысына түсініктеме беретін, жүздеген тақырыптардан тұратын единицалар жинақталып, жүйеленіп берілді. Зерттеу, негізінен, қазақ этносының табиғи, рухани болмысы туралы тілдік сипаттамаларды, оның рухын, дүниетанымын, ұғым-түсінігін білдіретін тілдік деректерді жүйелеп, жинақтап көрсетуге бағышталды. Зерттеу жұмысының нәтижелері «Қазақ қандай халық?» (2008) атты жинақ пен «Қазақтар ана тілі әлемінде» (2009) атты 3 томдық этнолингвистикалық сөздікте толық көрсетілді. Оның 1-томы жарыққа шықты. Бұл қазақ этносының басқа түркі, т.б. этностардан көптеген (тәрбиесі, ділі, тілі, діні жағынан) ерекшелігінің барлығын, түпкі мақсатқа тез жетудің ең оңтайлы жолы екендігін сипаттайтын приоритеттеріміздің бірегейі болып саналады. 2010 жылдан қазірге дейін бөлімді филология ғылымдарының докторы Шойбеков Рүстембек Нұсқабекұлы басқарады. Бөлімде филология ғылымдарының докторы, академик Ә.Туғанбайұлы, филология ғылымдарының докторы Р.Шойбеков, филология ғылымдарының кандидаты Г.Исаева, филология ғылымдарының кандидаты Э.Өтебаева, кіші ғылыми қызметкерлер А.Жауғашарова, З.Садырбаева, Е.Бесіров және аға лаборант Г.Тлегенова қызмет етеді. Бүгінгі таңда бөлім қызметкерлері 2009-2011 жылдарға арналған “Қазақ ұлттық әдеби тілі және оның Уақыт пен Кеңістіктегі даму жолдары: ұлттық, жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарды жинақтау, сақтау, жаңғырту” атты іргелі зерттеу бағдарламасы аясында “Имитатив теориясы және қазақ тілі байырғы лексикалық қорының қалыптасу процестері” тақырыбы бойынша еліктеуіш, елестеуіш, бейнелеуіш ілкі түбірлерінің пайда болу, қалыптасу тарихының эволюциялық процестерін талдап, қазақ тіліндегі еліктеуіштердің 500-дей бір буынды түбірлерін жіктеп, оларға түсініктеме беруде. Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат Шойбеков Рүстембек Нұсқабекұлы, филология ғылымдарының докторы, доцент. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты бас ғылыми қызметкері Өтебаева Эльмира Әбдіғалиқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің меңгерушісі Серікқызы Маржан - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің ғылыми қызметкері Нұстаева Ардана - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің кіші ғылыми қызметкері Бөлім тарихы туралы ақпарат Тіл тарихы және диалектология бөлімі тілдің тарихи дамуын жазба ескерткіштер тілі құрылымы арқылы дәйектеуді мақсат етеді. Сонымен қатар тілдің аймақтық ерекшеліктерін саралап жіктеу, оның әдеби тіліміз лексикасының молығуы мен грамматикасының кемелденуінде маңызды рөл атқаратындығы да осы бөлімде жасалған теориялық зерттеулердің нәтижесінде жүзеге асырылды. Тілдің өткен тарихын зерделемей тұрып оның бүгінгі қалпына баға беру қиын. Себебі, тарихи сөздік қор мен сөздік құрамды айқындау арқылы ғана бүгінгі тілдің қалыптасу ерекшеліктерін анықтай аламыз. Сөз құрамының тарихи негіздерін ашу оңай шаруа емес. Қазіргі қазақ тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілу сатыларын анықтау үшін түркі ескерткіштері тілін тереңінен талдағанда анық көз жеткізуге болады. Осындай ірі мәселелерді шешу барысында 1956 жылы тіл тарихы және диалектология бөлімі ашылған болатын. Бұл бөлімнің алғашқы меңгерушісі Нығмет Тінәлұлы Сауранбаев болды (1956-1958 жж.). Көне және ортағасырлардағы жазба тілдің әр кезеңдегі ескерткіштері – қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын анықтауға жол ашатын бірден бір құрал болып табылады. Қазіргі тіліміздің қалыптасып, осы дәрежеге жетуі ең алдымен қоғамдық ой сананың кемелденуіне, халықтың мәдени өрлеуіне, әсіресе жазба әдебиеттің кең өріс алуына тікелей байланысты. Өйткені, жазба тарихи ескерткіштердегі таңдаулы сөз үлгілері жинақтала келе жалпыға ортақ тілдік нормалардың қалыптасуына әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан әдеби тілдің қалыптасу тарихын осы бөлімде қызмет еткен түркітанушы ғалымдар әр қырынан қарастырып, көне түркі, орта түркі дәуірлеріне қатысты жазба үлгілердің қазақ тілі тарихын зерттеудегі, оның ертедегі күй-қалпын сипаттаудағы алар орнын біршама айқындап берген болатын. Осымен байланысты ұзақ жылдар бойы қазақ әдеби тілін диахрондық аспектіде зерттеу нәтижесінде ғалымдар көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Атап айтқанда, академик Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ә.Құрышжанов, С.Омарбеков, сондай-ақ академиктер Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, профессорлар Б.Әбілқасымов, О.Нақысбеков, Б.Сағындықұлы, т.б. ғалымдар қазақ тілінің тарихи күй қалпын көрсететін құнды еңбектерін жарыққа шығарды. Мәселен көне түркі жазба ескерткіштерін тереңінен зерттеген ғалымдардың бірі Ғ.Айдаров 1960-1963 жылдар аралығында қызмет етіп “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі” (1986), “Орхон ескерткіштерінің тілі” (1990), “Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі” (1991) атты еңбектерін жарыққа шығарды. Белгілі түркітанушы Ә.Құрышжанұлы (1958-1985 жж.) ескі түркі ескерткіштерінің тарихы мен тілін зерттеп, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Иүгінеки, А.Ясауи сынды ғұламалар еңбектерін аудару ісімен шұғылданды. 1957-1991 жылдары еңбек еткен ғалым Е.Жұбанов тіл тарихына қатысты “Литературно-лингвистические особенности “Козы Корпеш-Баян сулу”” (1967), “Эпос тілінің өрнектері” (1978), “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” эпосының текстологиясы” (1994) т.б. еңбектерін жарыққа шығарды. Тіл тарихы бөлімінде 1972-1985 жылдары еңбек еткен белгілі ғалым Қ.Өмірәлиевтің «XV-XІX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі», «VIII-ХII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері», «Оғұз қаған эпосының тілі» атты іргелі монографиялары түркітану саласындағы маңызды зерттеулердің қатарынан орын алады. Сондай-ақ қазақ тілінің тарихы мен түркітану саласына қатысты өзекті мәселелер академиктер Ә.Қайдардың (“Структура односложных корней и основ в казахском языке” (1986), “Түркітануға кіріспе” (1992) т.б.), Р.Сыздықтың (“Сөздер сөйлейді” (1980), “Сөз сазы” (1983), “Қазақ әдеби тілінің тарихы” (1984), Язык “Жамиғат тауарих” Жалайри” (1989), “Ясауи хикметтерінің тілі” (2004), “Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар” (2009) т.б.), профессорлар Б.Әбілқасымовтың (“Алғашқы қазақ газеттерінің тілі” (1971), “XIX ғ. II жартысындағы қазақ әдеби тілі” (1982), “XVIII-XIX ғғ. қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары” (1988), “Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі” (2001) т.б.) М.Малбақовтың («Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының текстологиясы” (1992), «Қазақ сөздіктері» (1995), «Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері» (2002), т.б.) атты еңбектерінде кеңінен қозғалған. Сонымен қатар қазақ тіл білімінде диалектология саласының теориялық-әдістанымдық негізінің жетіліп дамуына үлес қосқан диалектолог-ғалымдар академик Ш.Сарыбаевтың (“Қазақ диалектологиясы” (авт. бірі 1967), “Казахская региональная лексикография” (1976), “Қазақ тілінің аймақтық лексикасы” (авт. бірі 1989) т.б.), профессор О.Нақысбековтың (“Языковые особенности казахов Чуйской долины” (1963), “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі” (авт. бірі 1969), “Қазақ тілінің ауыспалы говоры” (1972), “Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы” (1982), т.б.) және ғалым С.Омарбековтың (“Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер” (1965), “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі” (авт. бірі 1969) т.б.) зерттеулері мен еңбектері жергілікті диалектілер мен сөйленістердің тіл тарихында алатын орнының ерекше екенін айқындап берді. Бөлім айналысатын өзекті мәселелер А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының құрылымына сай тіл тарихы және диалектология бөліміндегі іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстары да ұзақ жылдарға бағдарланған жоба бойынша жүргізіліп келеді. Қазіргі кезеңде, 2009-2011 жылдар аралығындағы жоспарланған тақырыпқа орай қазақ тілінің тарихи сөздігін түзудің ғылыми негіздерін зерттеу мен қазақ тілінің тарихи сөздік қорын жинақтау мәселесі міндеттелген болатын. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі өткір әрі күрделі проблемалардың бірі болып табылатын тарихи сөздік жасаудың ғылыми-теориялық, құрылымдық мәселелерін анықтай отырып, одан әрі қазақ тілінің тарихи сөздік қорын жинақтап, оның ғылыми сипаттамасын жасау сондай-ақ қазақ тілінің үлкен тарихи сөздігін жасау істері өз кезегін күтіп тұр. Тарихи лексикаға байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын бұлайша сатылап жүргізудің басты себептері, біріншіден, тарихи сөздік жасау ісінің теориялық, құрылымдық мәселелерін жан-жақты зерттеп, айқындап алудың қажеттілігіне, екіншіден, тарихи сөздік қордың құрамын анықтап, оған кешенді тілдік тұрғыдан ғылыми сипаттама жасаудың қажеттігіне, үшіншіден, тіліміздің тарихи сөздігін жасаудың қажеттілігіне байланысты болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі таңда бөлім айналысып отырған басты өзекті мәселелер мыналар: Қазақ тілінің тарихи сөздік құрамына енетін қомақты тілдік материал іс жүзінде жазба ескерткіштерде қамтылған. Әсіресе ғылымға белгілі мұрағаттар ішінен ерте және орта ортағасырларда жарық көрген филологиялық трактаттар мен әдеби мұраларда кездесетін лексикалық бірліктерді түгендеп, жинастырып, олардың әрбіріне қатысты мағыналық ерекшеліктерді (сол мәтіндегі (контекстік қоршауымен анықталатын) мағынасы, кейінгі дәуірлерде ұмыт болған, яғни қазіргі тілімізде мүлдем қолданылмайтын реликт дәрежесіндегі сөзформалар, әдеби тіл ауқымына жатпайтын, бірақ аймақтық сөйленістерде сақталған сөз қолданыстар, ескерткіштегі бастапқы мағынасы түрлі өзгерістерге ұшыраған, яғни семантикалық аясы кеңейген немесе тарылған бірліктер, тарихи тұрғыдан еркін тіркес, ал синхронды тұрғыдан тұрақты тіркестерге айналған түрлі фразеологизмдік оралымдар, метафоралық мәнде жұмсалған бірліктер, қазіргі тіл тұрғысынан этимологиясы күңгірт саналатын көнерген сөздердің семантикасы т.б.) анықтау үшін орасан жұмыс жүргізілуі тиіс. Атқарылып отырған жоба тақырыбының өзектілігі осы мәселелермен тікелей байланысты. Сонымен қатар, тіл тарихи-әлеуметтік құбылыс болғандықтан тілді қолданушылар әр заманда оның өзіне дейінгі жинақталған сөздік қорын, қалыптасқан заңдылықтарын қолдана отырып, тілішілік (интралингвистикалық) және тілден тыс (экстралингвистикалық) факторларға байланысты өз тарапынан әр түрлі ереже-қағидаларды енгізетіні, сөздік құрамды әр түрлі қырынан байытатыны және қандай да бір бөлігін (мақсатты түрде немесе стихиялы түрде) қолданыстан мүлде шығарып тастайтыны, я болмаса бұрыннан келе жатқан қолданыстарды әр түрлі қырынан өзгертетіні белгілі. Тілдің осындай даму және қалыптасу заңдылықтарын қазіргі кезде актив қолданылатын (мұрагер, жалғас) тілдер деректерімен салыстыра отырып айқындау бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан орын алып отыр. Осымен байланысты, олардың арасындағы сабақтастықты анықтау бөлімде жүргізіліп жатқан зерттеулердің басты мақсатының бірі болып саналады. “Қазақ тілінің тарихи сөздігін түзудің ғылыми-теориялық негіздері” атты тақырып тіліміздің байырғы сөздік қорын жазба ескерткіштер материалдары бойынша қалпына келтіруге бағытталған алғашқы қадам болмақ. Себебі, күні бүгінге дейін қазақ тіл білімінде кейбір жекелеген лексемалардың этимологиясын ашуға, ескерткіштер тілінің лексикалық, морфологиялық ерекшеліктерін қарастыруға арналған еңбектер болғанымен, тұтастай тарихи сөздік жасалмаған. Бұл үшін ғылымға белгілі тарихи жазба мәтіндерді жинастырып, олардың әрқайсысында қамтылған лексикалық бірліктерді есепке алу, сөзтізбесін жасау қажет болып отыр. Әрі қарай жинақталған сөздік құрамды түрлі ұғымдық тақырыптық топтар бойынша жіктеу, әр топқа тән негізгі кілт ұғымдарды бөліп көрсету, олардың тарихи дереккөздердегі қолданыстық ерекшеліктерін айқындау, қазіргі тіліміздегі жалпыхалықтық сөздік қорындағы көріністермен салыстыру т.б. міндеттері тұр. Осы міндеттерді шешу үшін елімізде және республикадан тыс жерлерде сақталған тарихи ескерткіштердің қолжазбаларын т.б. нұсқаларын жинастыру маңызды. Түптеп келгенде тіліміздің байырғы лексикалық қорын анықтауға бағытталған бұл зерттеу тарихи сөздік түзудің ғылыми-теориялық негіздемесін жасап алуды қажет етеді. Жалпы айтқанда тіл тарихы және диалектология бөлімі негізінен мемлекеттік тіл ретіндегі қазақ тілінің арғы тарихи дамуын диахрондық және синхрондық бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Соңғы оны жыл көлеміндегі бөлімде жүргізілген жұмыстарға тоқталар болсақ: 1) 2003-2005 жж. орындалған «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық қорын толықтырудың тарихи көздері» атты тақырыпта ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық қорын қазақ тілінің тарихи сөздік құрамындағы бірліктер мен жаңа қолданыстарды ғылыми сараптама тезінен өткізу арқылы байытудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталған. Мұның өзі мемлекеттік тілдің сөз байлығын арттырудың мүмкіндіктерін молайтады. Аталған бағдарлама бойынша орындалған тақырыптың нәтижелері жекелеген монографиялық еңбектер мен ұжымдық жинақтарда жарық көрген. Сондай-ақ, бұл бағдарлама материалдары «Тілтанымдық зерттеулер» атты жинақта жарияланған. 2) 2006-2008 жж. орындалған «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Ортағасырлық қыпшақ және қазіргі қазақ тілдерінің тарихи сабақтастығы» тақырыбы бойынша зерттеу жүргізілді. Орындалған тақырыптың нәтижелері республикалық және шетелдік басылымдарда мақалалар түрінде жарық көрген. Жекелеген тақырыптар бойынша ұжымдық зерттеулердің қолжазбалары даярланған. Ғылыми-зерттеу жұмыстары «Тілтанымдық зерттеулер» мен басқа да жинақтарда жарыққа шықты. Бөлімдегі қызметкерлер турлы ақпарат Бөлім меңгерушісі. Мамырбекова Гүлфар Мәжитқызы – (білқасымұлы БабашНақысбекұлы ОқасМалбақов Мырзаберген Малбақұлы Сейтбекова Айнұр Аташбекқызы Құсмолданова Меруерт Қыдырбекқызы Компьютерлік лингвистика бөлімінің тарихы Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл білімі институтында статолингвистика саласының белгілі ғалымы Қалдыбай Бектаевтың жетекшілік етуімен 1970 жылы құрылған «Тіл статистикасы және автоматтандыру» атты ғылыми топ өз бастауын 1969 жылы өткен «Статистическое и информационное изучение тюркских языков» атты Бүкілодақтық ғылыми жиыннан алады. Осы кезеңнен бастап қазақ тілін статистикалық тұрғыдан зерттеу ісі жүйелі түрде қолға алынып, өз нәтижелерін бере бастады. Олардың алғашқысы ретінде 1973 жылы жарық көрген «Қазақ тексінің статистикасы» атты ғылыми жинақты атауға болады. Сонымен қатар 1973-1974 жж. Р.Г.Пиотровский мен Қ.Б.Бектаевтың «Математические методы в языкознании» атты екі бөлімнен тұратын, жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының жарық көруі де осы жаңа саланың жетістігі саналады. Статистикалық лингвистика қазақ тіл білімінің жаңа саласы ретінде қалыптасқандықтан, оның проблемалық мәселелері күн санап анықтала бастады. Солардың бірі қазақ мәтінінің әр әріпке (дыбысқа) шаққандағы ақпараттық өлшемін, яғни энтропияны анықтау болды. Осы орайда белгілі ғалым Қ.Б.Бектаев пен оның шәкірті Д.А.Байтанаеваның қазақ мәтініне қатысты тәжірибелік мәліметтер негізінде жүргізілген ақпараттық-статистикалық ғылыми ізденісінің (1973) орны ерекше. Сондай-ақ көркем әдебиет, публицистика, ғылыми-техникалық мәтіндер мен 2 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1959, 1961) материалдары бойынша Қ.Б.Бектаев ЭЕМ арқылы жасаған қазақ тілі буындарының жиілік сөздігі (1973) буынның ішкі құрылымына және сөздің буындық құрылымына ықтималды-статистикалық әдісті қолданған зерттеулердің көрнектісі деп айта аламыз. Аталмыш топқа жетекшілік еткен Қ.Б.Бектаевтың 1978 жылы басылып шыққан «Статистико-информационная типология тюркского текста» атты монографиясы қазақ тіл білімінің статолингвистика саласына қосылған сүбелі еңбек қана емес, сондай-ақ басқа да тілдерді зерттеу тәжірибесінде әр тілді жалпы типологиялық тұрғыдан бағалауда қолданылатын статистикалық критерийлердің үлес салмағын «өлшеуге» арналған іргелі ғылыми зерттеу ретінде мойындалады. «Тіл статистикасы және автоматтандыру» ғылыми тобының зерттеу нысанына негізінен статистикалық құрал ретінде электронды-есептеу машиналары (ЭЕМ) көмегімен жасалатын әліпби-жиілік сөздік, жиілік сөздік және кері әліпби жиілік сөздіктер материалдары алынды. 1978 жылы отандық түркітану ғылымы үшін ортағасырлық жазба ескерткіші «Кодекс Куманикус» мәтіні тұңғыш рет ЭЕМ жадына енгізіліп, ол бойынша автоматты түрде «Куманша-қазақша жиілік сөздігінің» алынуы қазақ тіл білімінің тарихы үшін елеулі оқиға деуге болады. Ал 1979 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген М.О.Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі» атты ұжымдық монография ғылыми топ қызметкерлерінің статистикалық лингвистика саласына қосқан айтулы еңбегінің нәтижесі екендігі даусыз. Бұл еңбекті жасауға филол. ғ. к., жетекші ғылыми қызметкер А.Қ.Жұбанов, кіші ғылыми қызметкерлер А.Р.Зекенова, А.Б.Белботаев, К.Алдабергенова қатысты. 1991 жылы «Тіл статистикасы және автоматтандыру» ғылыми тобы мен «Түсіндірме сөздік» бөлімі біріктіріліп, Қолданбалы лингвистика бөлімі болып аталып, ғылыми қызметі мен зерттеу нысандарын кеңейте түсті. Қолданбалы лингвистика бөлімінің меңгерушісі ретінде тағайындалған, кейін компьютерлік лингвистика ғылыми тобына жетекші болып қазірге дейін өнімді етіп келе жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ.Жұбановтың зерттеулерін қазіргі қазақ қолданбалы лингвистикасының бастауы десек артық айтқандық болмас. Ғалымның басшылығымен 90-шы жылдары М.Әуезовтің толық шығармалар жинағы ЭЕМ жадына енгізіліп, нәтижесінде 1995 жылы «М.Әуезовтің 20 томдық шығармалар текстерінің жиілік сөздіктері» атты жиілік сөздіктер жүйесі жарық көргендігі бұл сөзімізге дәлел бола алады. Осы орайда қолданбалы лингвистика бөлімі қазақ тілін автоматтандыру ісінің жаңа сатысына көтеріліп, 1991-1993 жылдары «Қазақ тілінің «ҚАЗЫНА» атты автоматтандырылған картотекалық базасын жасау» атты тақырыпты қолға алғандығы қазақ тіл білімінде ғана емес, түркі тіл біліміндегі орасан зор жаңалық болды деп ауыз толтырып айта аламыз. Осы жылдары бөлім қызметкерлері Институтта жасалып жатқан «Қазақша-орысша сөздікті» дайындауға барынша атсалысты. Сонымен бірге қазақстандық статистика саласының ғалымдары тіл ерекшелігін мәтіндердің жанрлық (стильдік) түрлеріне қарай ажыратуды мақсат ете отырып, балалар әдебиеті мен бастауыш сыныптарының оқулықтарына, драмалық шығармаларға, газет тіліне, ғылыми-техникалық стиль, математикалық стиль тілдеріне және т.б. статистикалық жолмен зерттеу жүргізе бастады және мұндай зерттеулер күні бүгінге дейін жалғасын тауып отыр. 1991-1993 жылдар аралығында бөлімде «Қазақ тілінің қолданбалы саласындағы проблемалары» атты тақырыпты орындауда филол. ғ. д., профессор Ә.Болғанбаев, А.Жұбанов, Ш.Дәулетқұлов, С.Бизақов сияқты ғалымдар өнімді еңбек етті. 1998 жылы аталмыш бөлім Институттың құрылымдық өзгерістеріне байланысты «Компьютерлік лингвистика» ғылыми тобы деген атауға ие болды. Атауы мен мәртебесі өзгергенімен, зерттеу бағыт-бағдары айқын Ғылыми топтың өз қызметін әрі қарай тиімді жалғастыруына осы топқа жетекшілік етіп келе жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ.Жұбановтың «Квантитативная структура казахского текста» (1987) және «Основные принципы формализации содержания казахского текста» (2002) атты монографиялары қазақ қолданбалы лингвистикасының дамуына қосылған елеулі үлес болды. Бірінші аталған ғылыми еңбекте қазақ тіліндегі мәтіндерді автоматты түрде электронды-есептеу машиналары (ЭЕМ) арқылы статистикалық әдіспен зерттеу мүмкіндігі мен сөз таптарының ықтималды-үлестірімді заңдылықтары зерттелсе, екінші монографияда қазақ мәтінінің мәтін лингвистикасы тұрғысынан мазмұнын формальдау жолдары және мәтіннің туындау (порождение) проблемалық мәселелері қарастырылады. Сонымен, 1970-2000 жылдар аралығындағы ғылыми ізденістер, негізінен, жеке автор шығармаларын, функционалдық стильдерді, сондай-ақ толық әдеби тіл қамтылған мәтіндерді статистикалық әдіс-тәсілдермен зерттеу тәжірибесінде әртүрлі жиілік сөздіктер жасаудың өзекті (актуалды) мәселе екендігін көрсетті. Себебі олардың негізінде аса маңызды және күрделі мәселелерді: тілді лексика-грамматикалық нормалауға, түркі тілдерін өзара салыстырмалы-типологиялық зерттеуге және олардың компьютерлік қорын жасауға зор мүмкіндік жасады. Қазақ тілінің көптеген кезек күттірмейтін мәселелері, мәселен, лексикография саласы бойынша компьютерлік қор (база) жасау, қазақ мәтіндері корпустарының компьютерлік базасын құрастыру және қолданбалы лингвистика саласының басқа да мәселелері «Компьютерлік лингвистика» ғылыми тобының 2000 жылдардан бастап жүргізген ғылыми ізденістерінен көрініс тапты. Мәселен, 2000-2002 жылдары «Қазақ мәтіні мазмұнын формализациялаудың негізгі принциптері», 2003-2005 жылдары «Қазақ тілінің сөздіктер және иллюстративті-мәтіндік қорларының көпаспектілі компьютерлік базасы (Қазақ тілінің лексикалық қорларының компьютерлік базасы)», 2006-2008 жылдары «Қазақ тілінің компьютерлік базасы: лексикалық қордың ашық жүйесі», 2007-2009 жылдары «Қазақ тілінің терминологиялық қорының компьютерлік базасын жасау және оны терминдік әлеуеті жоғары дереккөздермен толықтыру» атты іргелі зерттеу тақырыптары нәтижелі орындалды. Бүгінгі күні Компьютерлік лингвистика ғылыми тобы «Мәдени құндылықтар ретіндегі қазақ тіліндегі мәтіндер корпусы және сөздіктердің «Тіл – қазына» атты ұлттық компьютерлік қоры» атты тіл біліміндегі жаңа сала – корпустық лингвистика мәселелерімен айналысуда. Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат Жаңабекова Айман ӘбділдәқызыАйнұр Аралбекқызы ҚаршығаеваТынышбекова Әйгерім АлдабергенқызыӘбдіғалиева Аида БекбергенқызыБарменқұлова Аида Серікханқызы, Кожахметова Ақтоты, Бесіров Еркін, Тлегенова Гүлден. ### «Әлеуметтік тіл білімі» орталығы туралы Білім және ғылым министрлігінің бастамасымен 2012 жылдан бастап А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанынан ашылғалы отырған Әлеуметтік тіл білімі орталығы институтта 70-жылдардың аяғынан 90-жылдардың басына дейін қызмет атқарған осы бағыттас бөлімнің ғылыми-кадрлық құрамын негізге алып отыр. Сондықтан бүгінгі орталық жайлы ақпарымызды бұрынғы бөлім тарихынан бастауды жөн санадық. Қаз ССР ҒА Тіл білімі институтының орыс тілі бөлімі 1978 жылы филология ғылымдарының докторы, профессор М.М.Копыленконың жетекшілігімен «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімі болып қайта құрылды. Бөлім құрамында филология ғылымдарының кандидаттары Б.Х.Хасанов, З.Қ.Ахметжанова, Р.М.Таева, Ж.М.Утесбаева, Л.М.Кисамединова, Т.Жолтаева сияқты белгілі тілші-ғалымдар жұмыс істеді. Бөлімнің атауына сәйкес еңбек ұжымы М.М.Копыленконың жетекшілігімен қостілділік, тілдік қатынас пен интерференция мәселелерін шешуге күш салды. Бұл орайда негізгі жұмыс бағыты ең алдымен Қазақстандағы орыс тілінің қызметі (қолданысы) мен қазақ-орыс қостілділік (билингвизм) мәселелеріне арналды. 1982 жылы М.М.Копыленко мен С.Т.Саинның «Функционирование русского языка в Казахстане» (Алма-Ата: Наука, 1982. -112 с.) атты кітабы жарық көрді. Аталмыш еңбекте қазақтардың әртүрлі коммуникативтік актідегі тілдік қатынастарына әлеуметтік-лингвистикалық аспектіден талдау жасалды. Зерттеу жұмысына Қаз ССР-нің төрт облысы бойынша әртүрлі демографиялық, кәсіби, әлеуметтік топқа жататын 4,5 мыңнан аса қос тілді қазақтар (билингвтер) тартылды. Зерттеу нәтижесінде алынған тілдік фактілер ЭЕМ (ЭВМ) жадына салынып, әртүрлі кестелер мен сызбаларға түсірілді. Соның негізінде осы мәселе бойынша көптеген ғылыми тұжырымдар мен қорытындылар жасалды, көптеген әлеуметтік факторлардың қазақ-орыс қостілділігіне тигізетін әсері айқындалды. Әртүрлі демографиялық, кәсіби және әртүрлі жастағы қазақ топтарының орыс тілін қолдану ерекшеліктері анықталды; қазақтардың аймақтық тұрақ-жайына, біліміне байланысты орыс тілін қолдану ерекшеліктері, мақсаты, орыс тіліне жақындығы айқындалды. Жұмыста қостілділіктің көрінісі болып табылатын қазақ көркем мәтіндеріндегі орыс кірме сөздерінің қолданылу сипатына ерекше назар аударылды. Монография коммуникацияға қатысушылары қазақ тілін ана тілі деп есептейтін және барлығы орыс мектебінде оқыған гомогендік ұлттық ортадағы орыс тілінің қолданысын (қызметін) қарастыруымен ерекшеленеді. Осы орайда «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде қызмет істейтін ұжымның барлық ғылыми еңбектері үлкен маңызға ие болды. Бұл еңбектерде көтерілген мәселелер мен қолданылған әдіс-тәсілдер сол кездері қазақстандық ғана емес, советтік тіл білімі үшін де үлкен жаңалық еді. «Орыс тілі мен әлеуметтік лингвистика» бөлімінің еңбектері жарық көргеннен кейін осы мәселе бойынша диссертациялық жұмыстар жазыла бастады. Бұл жұмыстарда «Орыс тілі және әлеуметік лингвистика» бөлімінің ұжымы көтерген мәселелер жалғасын тапты. Осы мәселе бойынша 1995 жылы Г.С.Сүйінованың «Речевое поведения казахов-билингвов» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) атты кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл жұмыста сөйлеу актісіне қатысушы қазақтардың дайындықсыз сөйлеу актісіндегі аудиотаспаға жазылған материалдары бойынша бір коммуникативтік жағдаяттағы бір тілден екінші тілге ауысу үдерістеріне талдау жасалған. 1999 жылы Г.Д.Алдабергенованың «Исследование влияния билингвизма на развитие личности детей» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) тақырыбында кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл жұмыста ерте қалыптасқан қостілділіктің (билингвизмнің) балалардың логикалық, интеллектуалдылық жағынан дамуына әсер ету мәселелеріне эксперименттік әдіспен талдау жасалған. 1999 ж. Ж.Е.Кенжебаеваның «Казахские вкрапления-кальки в русских переводах казахской художественной прозы» тақырыбында қорғалған кандидаттық диссертациясында М.М.Копыленко мен С.Т.Саинаның монографиясының бір тараушасында қарастырылған мәселелер әрі қарай дамытылып, жалғасын тапты. 2006 жылы Д.Д.Шайбакова «Функционирование неорганического языка в полиэтническом государстве» (Ғылыми кеңесшісі – А.Е.Карлинский) тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Бұл жұмыста Қазақстандағы орыс тілінің жағдайы туралы М.М.Копыленко және бөлім қызметкерлері жасаған эксперимент нәтижелері мен 25 жыл өткеннен кейінгі жағдайы салыстырылған. Қазақстандағы қазақ-орыс қостілділігінің рөлі мен орнын зерттей келе, «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің ұжымы М.М.Копыленконың жетекшілік жасауымен қостілді қазақтардың орыс тілінде сөйлеу ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеуге жұмылдырылды. Зерттеу барысында ең алдымен қазақ-орыс интерференциясы мен тілдік жүйенің барлық деңгейлерінде кездесетін екінші тілде сөйлеудегі бірінші тілдің әсерінен болатын қателіктерге талдау жасалған. Нәтижесінде интерференция бойынша кешенді экспериментті зерттеулер жүргізілген. 1984 жылы М.М.Копыленко мен З.Қ.Ахметжанованың «Фонетическая интерференция русской речи казахов» (Алма-Ата: Наука, 65 с.) атты монографиясы жарық көрді. Монографияда парадигматикалық және синтагматикалық интерференция фонетикалық деңгейде зерттеледі (просодика және фонотактика негізінде). Жұмыста қазақ және орыс тілдерінің фонологиялық жүйесіне қысқаша сипаттама берілген. Бір жүйеден екінші жүйеге ауысудағы дыбыстық ерекшеліктерге тәжірибе жасалып, жекелеген фонемалардың сәйкестігі (эквивалентность) мен сәйкессіздігі (неэквивалентность) туралы қорытындылар жасалған. Сондай-ақ фонемалық тіркесімділіктің құрылымы қарастырылған, фонемалық тіркесімділіктің өнімділік дәрежесіне қарай болатын айырмашылықтары айқындалған, екі тілдегі фраза просодиясының ерекшеліктері көрсетілген. Екінші тілдің бірінші тіл әсерінен потенциалды интерференция өрісін жасайтыны анықталып, өрістік эксперимент жолымен қазақтардың орыс тілінде сөйлеуіндегі қазақ тілінің фактілік интерференциясы айқындалады. Информанттардан магнитофонға жазылып алынған дайын мәтіндер алынып, анкета толтырылды. Эксперимент нәтижесінде олардың территориялық орналасуы, жас ерекшелігі, жынысы, білімі, айналысатын ісі, мектепке дейін орыс тілін білу, білмеуі сияқты ақпараттар алынды. Монографияның құндылығы екі аспектіден көрінеді: алғаш рет лингвистикалық зерттеу тәжірибесінде орыс тілінің орфоэпиялық нормасын меңгеру дәрежесі мен қос тілді адамдардың әлеуметтік-демографиялық ерекшеліктері арасындағы арақатынас (корреляция) айқындалды; алғаш рет интерференция жасау әдістемесі эксперименттік тұрғыдан тәжірибеден өткізілді. Бұл осыдан кейін тілдік жүйедегі басқа деңгейлердегі интерференцияларды зерттеуде қолданылды. 1987 жылы «Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов» (Алма-Ата: Наука, 1987. -120 с.) атты ұжымдық жұмыс жарияланды. Авторлар лексикалық интерференцияның жалпыхалықтық қостілділік бойынша жүйелі түрде зерттелмегендігін атап көрсетеді. Зерттеушілердің мақсаты қазақ-билингвтердің орыс тілінде сөйлеуі мен орыс тілінде айтылған мәтінді қабылдауындағы типтік лексика-семантикалық қателерді анықтау және оларға лингвистикалық және әлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан талдау жасау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін жиі қолданылатын 50 лексемадан тұратын тест сұрақтары қолданылды. Билингвтердің орыс лексикасын қабылдау шеңберіндегі лексикалық интерференцияны қарастыру мынадай нәтижелер берді: лексикалық интерференцияға әсер ететін негізгі факторлар мыналар: а) лексеманың қандай да бір сөз табына қатысы; б) лексемалардан тұратын тіркестер саны; в) олардың мағыналық (семдік) сипаты; г) лексемалардың нормаға сәйкес (нормативті) және нормаға сәйкес емес (нормативті емес) қолданысы арасындағы семантикалық айырмашылық дәрежесі. Қазақ-билингвтердің орыс тілінде сөйлеуіндегі интерференцияға жасалған талдау мынаны көрсетті: қазақ тілінің интерференциясы көбінесе күрделенген универбтерді қолдану кезінде көрінеді. Олардан кейін өзінің қазақ тіліндегі күрделенген полисемияға құрылған баламаларымен (эквиваленттерімен) байланысты лексемалар, содан кейін қарапайым полисемияға құрылған қарапайым универбтер мен лексемалар орын алады. Морфологиялық интерференция парадигматикалық және категориялық шеңберде зерттелді.«Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде жасалған лексика-семантикалық интерференция жасау әдістемесін зерттеу осыдан кейін де өз жалғасын тапты. Мәселен, 2000 жылы Б.Н.Сүлейменованың «Лексика-семантическая интерференция в сфере многозначных глаголов в ал-брать» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова), 2004 жылы С.Х.Амандықованың «Лексико-семантическая интерференция в казахской речи билингвов (на материале глаголов движения» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) атты кандидаттық диссертациялар қорғалды. 1988 жылы «Проблемы казахско-русского двуязычия» атты ұжымдық еңбек жарық көрді. Еңбекте авторлар фразеологиялық және синтаксистік интерференцияны талдау және тілдік жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі интерференцияға жасалған зерттеулердің жалпы нәтижелерін көрсетеді. Бұл бағыт қазіргі қазақстандық лингвистикада да жалғасын тапты. 2010 жылы С.Төлееваның «Интерференция в английской речи казахов-билингвов на уровне простого предложения» тақырыбында кандидаттық диссертациясы қорғалды. «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің жұмыс бағыттарының бірі қазақ және орыс тілдерінің көркем мәтіндегі арақатынасын зерттеу мәселесі болды. Жұмыс нәтижелері «Казахское слово в русском художественном тексте» (Алма-Ата: Наука, 1990 ж.) атты ұжымдық монография болып жарық көрді. Бұл зерттеу Қазақстанның орыс тілді жазушыларының шығармаларында қолданылған «казахизмдерге» функционалды және семантикалық тұрғыдан талдау жасауымен ерекшеленеді.«Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің белсенді түрде жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстары әрбір қызметкердің ғылыми қызығушылығын туғызды. М.М.Копыленко А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына келгенге дейін де белгілі ғалым еді, ғалымның ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша үлкен тәжірибесі мен көптеген ғылыми жарияланымдары болды. Бұл институтта ғалым 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеді. Оның жалпы жарияланымдар саны 300-ден астам, олардың ішінде монографиялар саны – 14. М.М.Копыленко лингвистика ғылымының түрлі мамандықтары бойынша 6 ғылым докторы мен 78 ғылым кандидатын дайындады. 2010 жылдың қараша айында А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты М.М.Копыленконың 90 жылдық мерейтойын атап өтіп, «Концептосфера – ғаламның ұлттық тілдік бейнесінің негізі» тақырыбында дөңгелек үстел ұйымдастырды, көрнекті ғалым еңбектерінің екі томдық жинағы жарық көрді. (М.М.Копыленко «Избранные труды по языкознанию». – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2011. -Т. 1, 2). Жалпы бет саны 1028 болатын дөңгелек үстел материалдары «Концептосфера – ғаламның ұлттық тілдік бейнесінің негізі» (Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2010. -334 б.) тақырыбында жинақ түрінде жарық көрді.Белгілі әлеуметтанушы (социолингвист) филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Х.Хасанов 40 жылға жуық уақыт қазақ-орыс әдеби қостілділігі, қазақ тілінің қазақстандық қоғамның түрлі салаларында мемлекеттік тіл ретінде қолданылу мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Белгілі ғалым филология ғылымдарының докторы, профессор З.Қ.Ахметжанова түрлі ғылыми бағыттар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді: салғастырмалы тіл білімі, тіл теориясы, лингвомәдениеттану, аударма теориясы, лингводидактика, лексикография және т.б. Қазақстандағы функционалды грамматика мәселелері З.Қ.Ахметжанованың еңбектерінен бастау алады. Бұл сала бойынша ғалымның 150-ге жуық еңбегі жарық көрді. З.Қ.Ахметжанованың жетекшілігімен 13 докторлық, 57 кандидаттық диссертация қорғалды. З.Қ.Ахметжанованың шәкірттері, атап айтқанда, филология ғылымдарының докторлары М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, З.Ш.Ерназарова, А.Р.Бейсембаева, А.Д.Жакыпов, М.С.Жолшаева, Ж.Есеналиева және т.б. Сондай-ақ салғастырмалы тіл білімі бойынша белгілі маман, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Р.М.Таева мен интонология саласының маманы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Ж.М.Утесбаеваны да атап айтуға болады. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының қызметкері Л.М.Кисамединова – «Орысша-қазақша фразеологиялық сөздіктің» құрастырушыларының бірі және «Казахское слово в русском художественном тексте» атты ұжымдық монография авторларының бірі. Ғылыми қызметкер, түркітанушы Т.Жолтаева – «Орысша-қазақша фразеологиялық сөздіктің» құрастырушыларының бірі және «Казахское слово в русском художественном тексте», «Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов» атты ұжымдық монография авторларының бірі. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде жасалған жұмыстарды қорытындылай келе, М.М.Копыленконың жетекшілігімен атқарылған бөлім жұмысының нәтижесінде неғұрлым кеңірек зерттелген мәселелер қатарына қостілділік және интерференция, көркем мәтіндегі қазақ және орыс тілдерінің арақатынасы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметі сияқты тақырыптарды жатқызамыз. Бүгінде 90-жылдардың басында жұмысын тоқтатқан «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімі «Әлеуметтік тіл білімі» орталығы болып қайта құрылу үстінде. Оның құрамында «Тіл экологиясы», «Тіл және қоғам» мен «Тіл саясаты және инновациялық оқыту» секторлары жұмыс істейді деп жоспарланып отыр. Грамматика бөлімінің тарихы Грамматика бөлімінің тарихы КСРО ҒА Қазақ филиалы Тіл, әдебиет және тарих институты құрылған кезден басталады. Институттың алғашқы директоры Н.Сауранбаев осы бөлімде қызмет етіп, грамматика мәселелерімен (Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі. – Алматы, 1944; Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы, 1948; Қазақ тілінің грамматикасы. – А. 1944; 1953; Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы. – Алматы, 1990; Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі (докт. дисс.). – Алматы, 1948; Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі (канд. дисс.). – Алматы, 1940 т.с.с.) айналысқаны мәлім. Бөлімде қазақ тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан М.Балақаев, Ғ.Бегалиев, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, С.Исаев, А.Қалыбаева, Б.Қасым, Т.Қордабаев, Ғ.Мұсабаев, И.Ұйықбаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева, Қ.Есенов, Б.Нұрғазина (Б.Қайымова), Ф.Мұсабекова, В.А.Есенгалиева, Н.Демесінова, Б.Қасым, Қ.Неталиева, Р.Әмір, Ә.Ибатов, Ұ.Салиева, И.Ұйықбаев, Е.Жанпейісов, Т.Әбдіғалиева, З.Ахметжанова, Қ.Рысалды, З.Ерназарова, Б.Қапалбеков, М.Жолшаева, А.Бексейітова, Г.Садирова т.с.с. ғалым-зерттеушілер қызмет етті. Әр жылдары М.Балақаев, Т.Қордабаев, Қ.Есенов, З.Ерназарова, Б.Қапалбеков сияқты ғалымдар бөлім меңгерушісі қызметін атқарды. Бөлім қызметкерлерінің еңбектері қазақ тілі грамматикасы теориясының дамуына елеулі үлес қосты. Қазақ тілі грамматикасында белгілі бір категорияны танып-танытуда әртүрлі көзқарастардың, бағыттардың қалыптасуына негіз болды. Н.Сауранбаев еңбектерінде қазақ тіліндегі есімше және көсемше категорияларының өзіндік ерекшеліктері сипатталды (Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі (канд. дисс.). – Алматы, 1940; Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі. – Алматы, 1944 т.с.с.). А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов еңбектеріндегі көсемшелердің танылуын әрі қарай дамыта отырып, Н.Сауранбаев -ып/-іп/-п, -а/-е/-й, -ғалы/-гелі қосымшаларын көсемше көрсеткіштерінің қатарында қарастырады. Бүгінгі таңдағы зерттеу еңбектерінде де осы көрсеткіштер көсемше тұлғалары ретінде танылып келеді. Қазақ грамматикасында көптеген талас тудырған әрі бөлім қызметкерлерінің ерекше көңіл бөліп, арнайы зерттеген категориялардың бірі – сын есімнің шырай категориясы (Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есімдердің шырайлары. - Алматы, 1951). Бұл мәселе қазақ ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезде де зерттеліп, А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов еңбектерінде сипатталған еді. Қолданған атаулары, шырайды жасалуына қарай дараламай, мағыналық ұқсастықтарына байланысты топтастыра беру жағынан С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Ғ.Бегалиев, Н.Сауранбаев еңбектері А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы еңбектеріне ұқсас.Бөлім қызметкерлері қазақ тілінде көптеген талас тудырып жүрген, күрделі сөз таптарының бірі – етістікті арнайы зерттеді (Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. (канд. дисс.). – Алматы, 1949; Қазақ тіліндегі етістікті негіздер (докт. дисс.). – Алматы, 1960; Етістіктің лексико-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1971 т.с.с.). Әсіресе етіс категориясының бар-жоқтығы туралы мәселе қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да талас тудырған еді. І.Кеңесбаев 1939 жылы жарық көрген «Қазақ тілі» атты оқулығында Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбановтардың үлгісімен етістің 6 түрін көрсетіп, салт, сабақты етістіктерді етіс ретінде танығанмен, кейінгі еңбектерінде етістің 4 түрін ғана атайды. Етіс түрлерін (өздік, ортақ, ырықсыз, өзгелік) тану жағынан кейінгі ғалымдар арасында алшақтық байқалмайды. С.Аманжолов қана өздік етісті етіс қатарына қоспайды. 30-жылдардың аяғынан бастап, көрсеткіштері бірдей болғандықтан, сабақты етіс пен беделді (өзгелік) етіс біріктіріліп, салт, сабақты етістер етіске тән мағынасы мен қызметіне қарамастан, етіс аясынан алшақтатыла бастады. Бұл үрдіс 1957 жылы Уфада өткен етіс мәселесін қарастырған координациялық кеңесте де өріс алды. Бірқатар түркологтар төрт етістің жасалуына негіз болады деп есептеп, негіз етісті (основной или исходный залог) етіс категориясының құрамына қосып жүр. Оның басқа етістер сияқты өзіндік көрсеткіші де, етіс категориясына тән мағынасы да жоқ. Қазақ тілінде негізгі етісті етістің бір түрі деп көрсеткен еңбектердің қатарына: «Қазақ тілінің грамматикасы» (етіс категориясын жазған – А.Хасенова); А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі. Морфология»; Ш.Бектұров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» т.б. еңбектерді жатқызуға болады. Тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде етістіктің ең көп талас тудырып, түрліше сипатталып жүрген категорияларының бірі – шақ категориясы. Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп тұрған кезде, одан бұрын немесе кейін өтуіне байланысты осы шақ, өткен шақ, келер шақ түрі барлық ғалымдарда да бірдей анықталғанымен, оның түрін, көрсеткіштерін тануда зерттеуші ғалымдар арасында пікірталастар туындайды. Бұл мәселе де бөлім қызметкерлерінің назарынан тыс қалмаған (Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы (канд. дисс.). – Алматы, 1949; Қазіргі қазақ тілі грамматикасы (авт. бірі). – Алматы, 1961 т.с.с.). Т.Қордабаев еңбектерінде де отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің ерекшелігі сөз болады. «Осы шақтың кейбір көрсеткіштері туралы» деген мақаласында Т.Қордабаев жатыр, жүр, отыр, тұр етістіктерінің морфологиялық ортақ қасиеттерін көрсете келіп, шақтық мағыналары жағынан бұл етістіктердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтады. Атап айтқанда: а) жатыр, тұр етістіктерінің жанды заттарға да, жансыз заттарға да қолданылатынын, ал жүр, отыр етістіктерінің жанды заттарға қатысты ғана қолданылатынын; ә) жатыр, тұр етістіктері үзілістері болып тұратын, дәл сөйлеу үстінде ол амалдың болып жатпауы да мүмкін екендігін, жалпы «осы кезде болып жүр» деген мағынада қолданылатынын, ал отыр, тұр етістіктерінің дәл сөйлеу үстінде, қазір болып жатқан іс-әрекеттерді білдіру үшін жұмсалатынын айта келіп, соған сәйкес жатыр, жүр етістіктері арқылы жасалған осы шақты «жалпы осы шақ», ал отыр, тұр етістіктерінің қатысуымен жасалған шақ түрін «нақ осы шақ» деп атауды ұсынады. Шақ категориясының ішінде қиын да күрделісі – өткен шақ екені белгілі. Өткен шақты ғалымдар түрлі қырынан қарастырған. Мәселен, Т.Қордабаев, А.Ысқақов өткен шақты сөйлеушінің амалды өзі басы-қасында болғандай, өз көзімен көргендей, тыңдаушысы сенерліктей етіп хабарлауына байланысты айғақты (немесе анық), айғақсыз (немесе танық) деп жіктесе, «Современный казахский язык», Ы.Маманов, «Қазақ тілі грамматикасы» (Қ.Неталиева), Ғ.Әбуханов, М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Құлкенова, «Қазіргі қазақ әдеби тілі», Ш.Бектұров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» сияқты еңбектерде іс-әрекеттің бұрынырақта не жуық арада өтуіне байланысты жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ежелгі өткен шақ деп топтастырылған. Сонымен қатар «Современный казахский язык», Ы.Маманов, М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Құлкенова еңбектерінде бұрынғы уақытта дағдылы түрде өтіп тұрған қимыл-әрекетті жеке топтастырып, «дағдылы өткен шақ» деп береді. Түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде де ұзақ уақыт бойы зерттеліп, көптеген талас тудырып жүрген мәселенің бірі көмекші етістікке байланысты. Ы.Маманов құрамында көмекші етістігі бар күрделі формалардың қимылдың фазасын (саты) жасауға қатысатынын айта келіп, оның 6 түрін көрсетеді. Олар: а) қимылға дайындық; ә) қимылды жасауға бейімделу; б) қимылдың басталуы; в) істің өтуі; г) бітер алдындағы іс; ғ) істің бітуі. Н.Оралбаева «Аналитические формы глагола в современном казахском языке» деген докторлық диссертациясында Ы.Мамановтың жоғарыда келтірілген 6 фазасын 3 фазаға сыйғызуға болатынын айтады. Ғалым «фаза қимылдың басталуы мен аяқталуына дейінгі аралықты қамтуы керек» деген тұжырым жасай отырып, қимылды істеуге дайындалу, қимылды жасауға бейімделу сияқты сипаттамалар фаза шеңберінен тыс қалатынын, себебі мұнда қимылдың әлі бастала қоймағанын ескертеді. Сол сияқты бітер алдындағы іс пен біткен іс деп аталатын фаза түрлерін жинақтап, бір фаза ретінде беруге болатынын көрсетеді. Сөйтіп, қимылдың өту фазасын: а) қимылдың басталуы (-а баста, -п қоя бер, -п сала бер, -п жүре бер); ә) қимылдың орындалып жатуы (-п келе жат, -п бара жат, -п бар, -п кел, -п жат, -п тұр, -п отыр, - п жүр); б) қимылдың аяқталуы (-п бол, -п біт, -п шық, -п қой, -п кет, - п қал, -п болып қал) деп жіктейді. Көмекші етістіктердің видке қатысуына қарай топтастырып, саралауға тырысатын еңбектердің қатарында Н.Сауранбаевтың «Семантика и функций деепричастии в казахском языке» (1944), «Русско-казахский словарь» (Под общей редакцией проф. Н.Т.Сауранбаева (1954), «Современный казахский язык» (1962), 1956 ж. координациялық кеңесте сөйлеген сөзі, И.Ұйықбаев «Қазіргі қазақ тіліндегі етістік көріністері» (1958), кеңесте сөйлеген сөзі, Н.Х.Демесинова «Сопоставительная грамматика русского и казахского языков (синтаксис)» (1966) т.с.с. атауға болады. Қазақ тілінде көрініс (вид) категориясы бар деп түсіндірушілер оны түрліше топтастырады. Н.Сауранбаев аяқталған (законченный), аяқталмаған (продолжительный) және белгісіз (неопределенный) деп үшке бөлсе, И.Ұйықбаев пен Ы.Маманов созылыңқы (аяқталмаған) көрініс (сыпат), аяқталған көрініс (сыпат) деп екіге топтастырады. И.Ұйықбаев, Н.Сауранбаев еңбектері көмекші етістіктердің өзіндік ерекшелігін танытуда елеулі үлес болды. И.Ұйықбаев көмекші етістіктерді тұрақты, тұрақсыз деп екіге топтастырады да, тұрақты көмекші етістіктерге е-, жазда етістіктерін, тұрақсыз көмекші етістіктерге кет, баста, жібер, отыр, тұр, жатыр т.б. етістіктерді жатқызады. Ғалым кет, қал, шық, ал, қой, өт, бол, сал, таста т.с.с. етістіктердің аяқталған көрініс жасауға қатысатынын, жат, жүр, отыр, тұр етістіктерінің аяқталмаған көрініс жасауға қатысатынын, ал, бар, кел, түс, көр, е- етістіктерінің негізгі етістікке байланысты кейде аяқталған, кейде аяқталмаған көрініс жасауға қатысатынын айтады. Аяқталған көріністің өз ішінен: қимылдың аяқталуы, қимылдың шапшаңдығы, қимылдың жол-жөнекей болуы, қимылдың жорта жасалуы, қимылдың бір рет болуы, қимылдың бағыты, қимылдың басталуы, қимылдың бола жаздауы, аяқталмаған көріністің: қимылдың аяқталмауы, қимылдың қайталануы, қимылдың үдеуі, қимылдың жол-жөнекей болуы, қимылды жасауға әзірлік сияқты мағыналық реңктерін (видовые оттенки – И.Ұ.) көрсетеді. Көмекші етістіктер табиғатын, оның өзіндік ерекшелігін түсіндіруге тырысқан ғалымдардың бірі – А.Ысқақов. Ғалым көмекші етістіктерді толымды және толымсыз көмекші етістік деп топтастырады. Толымды көмекші етістіктерге негізгі мағынасын сақтап, етістіктерге түрлене алатын, дербес сөз ретінде де, аналитикалық (сараламалы) етістік құрамында да қолданыла алатын етістіктерді (ал, бер, бар, баста, тұр, отыр т.б.) жатқызады да, толымсыз етістіктерге (лексикалық) толық мағынасы жоқ е- етістігінен өрбіген формаларды жатқызады (екен, емес, еді, еміс-еміс т.б.). Сонымен қатар А.Ысқақов жатыр, жүр, отыр, тұр қалып етістіктерінің, бол, қыл, ет көмекші етістіктерінің, жазда, де етістіктерінің мағыналық ерекшеліктері мен қызметіне арнайы тоқталады. Ғалым көмекші етістіктердің қызметі мен өзіндік ерекшелігін, сипатын танып, ажырата білу үшін аналитикалық форма, аналитикалық форманттардың мағынасы мен қызметін айқындау қажеттігін айта келіп, басты-басты аналитикалық форманттарға сипаттама береді. Сөз тудырудың синтаксистік немесе аналитикалық тәсілдері А.Ысқақов, К.Аханов, С.Қожамқұлова, Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінде көрініс тапқан. Етістік тудырушы қосымшалардың түрін, табиғатын, мағыналық ерекшелігін сөз еткен ғалымдардың бірі – А.Хасенова. Ғалымның бұл саладағы пікір-тұжырымдары «Глагольные основы казахского языка» (1960), «Аффикстер жайлы бірер сөз» (1975), «Қазіргі қазақ тіліндегі -с және -дас аффикстері туралы» (1955), «Сөз тудырушы аффикстердің сөздерді байланыстыру функциялары» (1975) т.б. еңбектерінде баяндалған. Етістік тудырушы қосымшалардың табиғатын сөз еткен ғалымдардың бірі – А.Ысқақов. Ғалым туынды етістіктерді – есім негізді етістіктер және етістік негізді етістіктер деп екі топқа бөліп, етістік негізді етістіктердің қатарына етіс жұрнақтарымен қатар амалдың (істің) өту сипатын білдіретін жұрнақтарды (-ла/-ле, -қыла/ -кіле, -мала/-меле, -ғышта/-гіште, -ыңқыра/-іңкіре, -ымсыра/-імсіре, -ыстыр/-істір) жатқызады. Осы тұрғыдан келгенде, ғалымның жіктеуі А.Хасенова еңбектерімен сарындас. А.Ысқақов есімдерден етістік тудырушы өнімді қосымшалар ретінде -ла/-ле, -лан/-лен, -лас/-лес, -лат/-лет, -ай/-ей, -қар/-кер, -ар/-ер, -ал/-ыл, -ық/-ік, -сы/-сі, (-ымсы/-імсі), -сын/-сін, -сыра/-сіре, -ра/-ре, -ырай/-ірей т.с.с. атайды да, осылардың ішінде -сын/-сін және -сыра/-сіре жұрнақтарының ғана мәнін түсіндіреді. Қазіргі қазақ тілі грамматикасына қатысты көп жылғы ізденістердің нәтижесі ретінде 2002 жылы Астанада фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларын қамтыған, қазақ тілінің бүкіл грамматикалық құрылысын, барлық деңгейін бірге алып қарастырған біртұтас еңбек «Қазақ грамматикасы» деген атпен (784 бет) басылып шықты. Қазақ грамматикасында» қазіргі қазақ тіліндегі соңғы жылдардағы нәтижелерді, қорытындыларды ендірмек болған оң талпыныстары көрінеді. Онда морфонология, интонация, сөзжасам сияқты тіл білімі салалары арнайы сөз болды. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған ХХ ғасырдың басындағы тіл білімпаздарының (атап айтқанда, Қ.Кемеңгерұлының) еңбектерінде сөзжасам (словообразование) дербес сала ретінде арнайы берілсе, ғалымның репрессиялануына байланысты кейінгі зерттеушілерде бұл үрдіс сабақтастық таба алмай, ұзақ уақыт бойы сөзжасам морфология аясында сөз болып келгені мәлім. «Қазақ грамматикасында» «Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы» деген атпен беріліп, оның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы, сөзжасам жүйесі, тәсілдері, сөзжасамдық мағына, туынды сөздер, күрделі сөздер, сөзжасамдық мағына туынды сөздер, күрделі сөздер, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты ұғымдарына түсініп беріліп, сөз таптарының сөзжасамдары берілген. «Қазақ грамматикасында» сөздің морфемалық құрамы, сөздің морфологиялық құрылымы бөлімдерін С.Исаев, ал сөзжасамға арналған тарауын Н.Оралбаева жазған. Сөзді топтастыруда «Қазақ грамматикасының» авторлары сөзді топтастыру принциптерін (семантикалық (грамматикалық); негізгі (морфологиялық) және синтаксистік принцип) көрсете отырып, қазақ тілінде 10 сөз табы бар деп, бұрыннан танылып жүрген 9 сөз табының үстіне модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде келтірген. «Қазақ грамматикасында» сөйлемнің ойлау-танымдық, қарым-қатынас құралы болу сияқты тілдің ең маңызды қызметтерін жүзеге асыратын бірден-бір құрал екендігіне тоқтала келіп, оның өзіне тән белгілерін көрсетеді. Олар: құрылымдық белгі (сөйлем мүшелері); семантикалық белгі (предикативтілік). «Қазақ грамматикасында» құрмалас сөйлем түрлерін анықтауда предикативтік орталықтың бір-біріне қатынасы, байланысы негізгі өлшем болатынын айта келіп, құрмалас сөйлемдер өз ішінен салалас, сабақтас болып сараланған. Сонымен қатар құрмалас сөйлемнің құрылымдық жағы ескеріліп, екі компонетті құрмалас сөйлем, көп компонентті құрмалас сөйлем болып жіктелген де екі компонетті құрмалас сөйлемдер өз ішінен салалас және сабақтас құрмалас сөйлем, көп компонентті құрмалас сөйлем көп компонетті (сыңарлы) салалас, көп бағыныңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлем болып топтастырылған. «Қазақ грамматикасы» бұрынғы басылымдармен салыстырғанда, сандық жағынан да, сапалық жағынан да жетіліп, интонолония, сөзжасам, морфонология т.с.с. жаңа салалардың еніп, тіл біліміндегі жаңа бағыт, жаңа көзқарастар қамтылған. Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру жаңа қарқын алып келеді. Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоцентристік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін аша түсетін, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алды. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерге ерекше мән беріліп отыр. Бөлім қызметкерлерінің зерттеулері сипаттама лингвистикадан функционалды бағыттағы зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, үнемі өзгеріп, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыра бастады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З.Ахметжанова (Сопостовительные исследования лексики тюркских и русского языков (канд дис). – Алматы, 1981.; Принципы сопостовительного функционального исследования казахского и русского языков (докт. дисс.). – Алматы, 1989), Қ.Рысалды (Сын дәрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиғаты (қазақ және неміс тілдері негізінде). (докт. дисс.). –Алматы, 2007), Н.Сәрсембаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болды. 2006-2008 жылдары «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік ретіндегі негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты тақырыпта іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ синтаксисінің коммуникативтік-прагматикалық аспектісі» тақырыбы бойынша: 2009-2011 жылдары «Қазақ ұлттық әдеби тілі және оның уақыт пен кеңістіктегі даму жолдары: ұлттық, жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарды жинақтау, сақтау, жаңғырту» атты іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ тіліндегі квалитативті-квантативті негізді функционалды-семантикалық өрістер» атты тақырыбы бойынша: «Ұлттық идея – Қазақстанның дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы аясында «Қазақ тілі – ХХ ғасырдың басындағы ұлттық идеяның өзегі» (тақырып жетекшісі – ф.ғ.к. О.Жұбаева) атты тапсырма-тақырып бойынша ХХ ғасырдың басындағы тілші ғалымдардың лингвистикалық еңбектеріндегі ұлттық идеяның көріністерін саралаудың маңызы қорытылды. Қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша алынған нәтижелер: Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшірудің ғылыми-теориялық негіздеріне арналған «Түркия, Өзбекстан, Әзербайжан, Түркменстанның және басқа да елдердің тәжірибелеріне ғылыми талдау жасай отырып, латын әліпбиіне көшу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізу» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша бөлім қызметкерлері Институттың басқа да бөлімдерімен, қоғамдық ғылымдар институттарымен бірлесе отырып, мынадай ғылыми нәтижелерге қол жеткізді: Қазақстандағы 1929-1940 жылдар аралығындағы латын әліпбиін қолдану тәжірибелері зерттелді; Қазақстанда 1929-1940 жж. қолданылған латын жазуына негізделген қазақ әліпбиінің орфографиялық ерекшеліктері, жазу мәселесіне байланысты туындаған түрлі айтыстар мен көзқарастарға талдау жасалды, Қазақстандағы 1929-1940 жылдар аралығындағы латын әліпбиіне негізделген жазудың фонетика-фонологиялық, графика-орфографиялық принциптері мен негіздері анықталды. О.Жұбаева Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы. 1.2.3, 1.2.5 тараушалары. Алматы, 2007.О.Жұбаева Қазақстанда 1929-40 жылдары қолданылған латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі //Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы материалдар Алматы, 2007. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында жүзеге асырылып жатқан шаралар көп томдық түсіндірме сөздік құрастыру ісіне А.Жаңабекова, О.Жұбаева сияқты бөлімнің қызметкерлері қатысып келеді. Он бес томдық «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» құрастыру, редакциялау ісіне А.Жаңабекова мен О.Жұбаевалар араласып, жауапты шығарушы болды. Бүгінгі таңда когнитивтік бағыттағы зерттеулерде тілдегі білімнің көрінісін сипаттауға бағытталған ізденістер жанданып келеді. Морфология теориясының дамуы ондағы когнитивті үдерістерді талдауды қажет етіп отыр. Сол арқылы морфологиялық категориялар мен тұлғалардың тілішілік ерекшеліктері айқындалып, тілде концептуалды мазмұнның репрезентацияландағы морфологиялық бірліктердің орны көрсетіледі. Мұндай зерттеулер тілді құрылымдық немесе функционалды қырынан зерттеумен қатар қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан сипаттауға жол ашады, морфологияның тіл жүйесіндегі орнын айқындап, сөйлеу-әрекетіндегі маңызын түсінуге, морфологиялық категориялардың тұрпат және мазмұн межесін тануға мүмкіндік береді. Морфологиялық категорияларды осылайша талдау тілді коаны Надек ауылында дүниеге келді. 1992 жылы аталған ауылда №16 Надек орта мектептің 1-сыныбына барып, 2003 жылы 11-сыныпты бітірді.2003 жылы Абай атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 2007 жылы бакалавриат бөлімін, 2007-2009 жылдары магистратура бөлімін бітірді.2008-2011 жж. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде аға лаборант қызметін атқарған.2011 жылы айынан бастап А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының грамматика бөліміне кіші ғылыми қызметкер ретінде жұмысқа қабылданды. Лексикология бөлімінің тарихы Тіл білімі институты құрылғаннан бастап, лексикология, тарихи лексикология мәселесі тіл тарихы, диалектология, ономастика, терминология т.б. бөлімдердің ішінде сабақтас қарастырылып келді. Жеке лексикология бөлімі 1981 жылы ашылды. Бөлімді 2008 жылға дейін профессор К.Ш.Хұсайын басқарды, 2008 жылдан бері бөлім меңгерушісі – профессор Ж.А.Манкеева.Бөлім ашылғаннан бастап, 2003 жылға дейін Лексикология бөліміндегі зерттеу жобаларының дені құрылымдық тіл білімі шеңберінде, яғни лексикалық бірліктердің мағынасы мен ескілік атауларының ауыспалы, тура, тарихи, көне мағыналары мен этнографизмдік қызметтері қарастырылып, біршама ғылыми-зерттеу еңбектері жарық көрді. 2003 жылдан бастап негізгі бағыт ретінде осы уақытқа дейін айқындалған лексикалық тың мағыналардың, көне атаулардың уәждемесін, этимологиясын, таңбалануын, мәдени құндылыққа ие болу ерекшелігін терең анықтау мақсатында антропоцентристік, оның ішінде лингвокогнитологиялық бағыт бойынша зерттеу мақсаты белгіленді. Тілдік құрылым жүйесінде лексикалық аспектінің ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысаны болуы академик І.Кеңесбаевтың Ғ.Мұсабаевпен бірлесіп жазған еңбегінен басталып (І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілі. Лексика, фонетика. 1962 ж.), К.Ахановтың (Тіл біліміне кіріспе. 1962 ж.), Р.Барлыбаевтың (Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. 1968 ж.), А.Ысқақовтың (Көптомдық түсіндірме сөздіктің маңызы мен мақсаты және ғылыми теориялық негізі жайында // Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1 том. 1974), Ә.Болғанбаевтың (Қазақ тілі лексикологиясы. 1979 ж.), Е.Жанпейісовтің (Қазақ прозасының тілі. 1968 ж.); Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.), Т.Жанұзақовтың (Основные проблемы ономастики казахского языка. 1976 г.), А.Ибатовтың (Сөздің морфологиялық құрылымы. 1983 ж.), Б.Қалиевтің (Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. 1988 ж.), С.Бизақовтың (Тілдік норма және варианттылық. 1997) т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жан-жақты қарастырылып, жалғасын тапты. Қазақ тілінің сөз байлығының көрсеткіштері ретіндегі тілдік деректерінің лексика-грамматикалық, лексика-семантикалық, лексика-тақырыптық, этимологиялық, тарихи, этнотанымдық дәйектері Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Б.Әбілқасымов, Ә.Нұрмағанбетов, Б.Сағындықұлы, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Ғ.Әнесов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылып, лексикология саласының теориялық-әдістанымдық негіздерін қалыптастыруға өзіндік үлестерін қосты. Өмірдегі қандай да бір құбылыстың, мәдени-әлеуметтік жайлардың, кәсіп пен шаруашылықтың сан-саласына, малға, егінге т.б. қатысты атаулардың көнерген тобының, яғни тарихи лексика мен кәсіби лексиканың зерттелуі А.Махмұтов, Е.Жұбанов, А.Айғабылов, Қ.Айтазин, Ә.Ахметов, Р.Шойбеков, Е.Қосбасаров т.б. ғалымдардың еңбектерінде нақты қарастырылды. Сонымен бірге қоғам өмірінде болып жатқан жаңа үрдістермен байланысты туындап, қалыптасушы жаңа қолданыстар да институттың ғалымдарының назарынан тыс қалған жоқ (Қазақ тіліндегі жаңа қолданыстар (авторлар бірлестігі). (1985, 1990); Жаңа атаулар (авторлар бірлестігі). (1992) т.б. Лексика құрамында ерекше орын алатын саланың бірі – тұтас бір ұғымды білдіретін, лексикаланған сөз тіркестері саналатын фразеологизмдер. Бұл орайда қазақ тіл білімінің көрнекті өкілі академик І.Кеңесбаевтың «Фразеологиялық сөздігі» (1977) – жалпы түркітанудағы осы саладағы сүбелі еңбек. Лексикалық қор, сөз байлығы тек жалпы тілдік жүйеге қатысты құрылымдық сипатта ғана анықталмайтыны белгілі. Сөз байлығының көркемдік-мәдени-танымдық әлеуеті, эстетикалық мәні жеке шығармашылықта жан-жақты ашылып, айшықталады. Осыған орай Тіл білімі институтының лексиколог-ғалымдары әзірлеп, жүйелеген кешенді еңбек – «Абай тілі сөздігінің» (1968) антропоөзектік бағыттағы кейінгі лексикологиялық зерттеулер үшін бастамалық мәні мен тезаурустық сипатын атап өткен жөн. Себебі кез келген тілдің лексикасын, сөз байлығын жүйелеп, жинақтайтын қойма – сөздік. Осы мәні мен қызметіне сәйкес сөздіктер жалпыхалықтық тілді байытады, әдеби тілді дамытудың көздерін ашады, тарихи-танымдық, кәсіби т.б. тұрғыдан ақпарат береді. Сондықтан Тіл білімі институты ұжымының ғылыми-өндірістік зерттеу нәтижелері ретінде жарық көрген түсіндірме, фразеологиялық, этимологиялық, диалектологиялық, синонимдік, терминологиялық т.б. сөздіктер де қазақ тілінің лексикалық қорын дәйектеген еңбектер.Осы тұрғыдан Институт ұжымы шығарған «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінен» (1968) бастап, фразеологиялық, диалектологиялық, түрлі салалар бойынша түзілген терминологиялық т.б. сөздіктердің және лексикографиялық зерттеулердің (М.Малбақов. Қазақ сөздіктері. 1995 ж.; Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің құрылымдық негіздері. 2003 ж.) мәні теориялық та, практикалық та жағынан аса құнды, лексикологиялық зерттеулерге ғылыми, деректік, дәйектік негіз ретінде маңызды. Осымен байланысты анықталатын лексикалық мағына – таңба деңгейіндегі сөздің жалпы сапа қасиеттері арқылы, нақты айтқанда, сөздің семантикасы, ономасиологиялық уәжі, прагматикасы арқылы анықталатын күрделі құрылым. Лексикология бөлімінің қызметкері Қ.Айдарбек атаудың негізі үшін алынған белгіні, уәжді арнайы зерттесе (Қ.Айдарбек. Адамға қатысты атауларды ономасиологиялық тұрғыдан талдау: канд. дисс. 1999 ж.), бөлім қызметкері А.Хабиева лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісін коннотация арқылы анықтайды (Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде: канд. дисс. 2007 ж.)). Ал қазіргі таңдағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне, қоғамдық, экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылыми-мәдени даму деңгейіне сәйкес терминологиялық өрісті кеңейтудің бір жолы – терминдену үдерісінің негізгі көзі ретінде де лексика нысаны Тіл білімі институтында жан-жақты зерттелуде (Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Айдарбек т.б. еңбектері). Қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңғыруы мен ұлттық тұтастықтың дамуын қамтамасыз ететін, рухани күштің арқауын ұстайтын негізгі құралы тіл құдіреті мен сөз байлығы арқылы сақталған ұлттық тіл екені қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық сан салалы әрекеттерінде айқындалуда. Бұл жайт тілді зерттеу мәселесінің ғылыми-әдістанымдық негізін жаңаша құруды қажет етуде. Оның негізгі тетігі – ұлттық құндылық ретіндегі тілдің ерекшелігін, сөз өнерінің өзіне тән болмысы мен табиғатын ашу. Басқаша айтқанда, ол – тіл туралы онтологиялық көзқарасты сол тілде сөйлеуші халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихымен, мәдениетімен тығыз байланыста, кешенді сипатта, тұтастықта қарау (Е.Жанпейісов. Этнолексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.; К.Хусаин. Сопоставительно-лингвокультурологический аспект исследования // Тілтанымдық зерттеулер. 2007 ж.; Ж.Манкеева. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. 2008 ж. т.б.). Нақты айтқанда, бұл бағыт – өз бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын лингвистикалық зерттеулерге сүйеніп, сонымен бірге тіл мен қоғам, тіл мен ұлт т.б. тіл мен мәдениет сабақтастығының тілдік көріністері ретінде экстралингвистикалық та факторлардың әсерімен жаңа сапада қалыптасушы антрополингвистикалық парадигма. Атап айтқанда, қазақтың ұлтық-мәдени құндылықтары атауларының тілдік көрінісін сипаттайтын қазақ лексикасының лингвомәдениеттанымдық аспектісі жан-жақты зерттелуде: қазақтың ұлттық кәсіби шаруашылығына қатысты бірліктер мен тіркестердің лингвомәдени сипаты, төрт түлік малға қатысты этномәдени ерекшеліктің мәтіндік көрінісі; қазаққа тән көңіл күй лебіздері мен алғыс, қарғыс сөздерінің тілдегі қолданысы; қазақ халқының қарым-қатынасында қалыптасқан амандасу, қоштасу, сұхбаттасу сияқты қарым-қатынас этикетінің тілдік қызметі, мәдени ерекшелігі, қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларының лингвомәдени сипаты; ұлттық ойындар мен сауық кештерінің лингвомәдени мәні; қазақ тіліндегі заттық және материалдық мәдени лексика жүйесі; қазақтың қолөнер атауларының этномәдени қызметі мен мәні т.б. Осы жұмыстардың нәтижесінде жалпы қазақтың сөздік құрамында бар мәдени атаулардың және лингвомәдени мәні бар бірліктердің негізгі қоры жинақталды деуге болады. Енді қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне сай мемлекет ішіндегі және мемлекетаралық қызметін іске асыру үшін қазақтың мәдени құндылықтарын басқа халыққа тиімді әрі айқын үйрету барысында лингвоелтанымдық бағыттың қажеттілігі анықталды. Осымен байланысты өзге ұлт тіліндегі баламасын, аударылымын салыстырмалы, салғастырмалы түрде анықтайтын лингвомәдени зерттеу жобасын одан әрі кеңейтіп, жалғастыру мақсаты қазақ тілі лексикасының лингвоелтанымдық аспектілерін зерттеуге ұластырды. Осыған орай лексикалық бірліктердің бір ұлт танымында тілдік таңбалану құбылысын зерттеу нәтижесінде антропоцентристік бағыттан тарайтын когнитивтік тіл білімі, психолингвистика сияқты салалары арқылы қазаққа лайықты ұғымды қабылдау, тану, сезіну, тұшыну, ақпаратты жеткізу, тарату қабілеттеріндегі өзгешеліктер анықталады. Соның нәтижесінде тек қазаққа ғана тән мәдени құндылықтар, барлық ұлттарға тән мәдени құндылықтар, түркі тілдес халықтарға тән мәдени құндылықтар, аймақтық, диаспоралық ортаға тән мәдени құндылықтар шегі ажыратылып, олардың тілдегі, мәтіндегі көріністері талданып көрсетілді. Жоғарыда көрсетілген кешенді бағыттағы зерттеулердің нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын, оның ішінде жалпыхалыққа әлі танылмай отырған көне мәдени атаулар мен ескілік сөздерді, таныс емес, ұмыт қалған ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, наным-сенімдер мен ұлттық пайымдауларды, таным-түсініктерді көркем әдебиеттерден, ауыз әдебиеті нұсқаларынан, публицистикалық еңбектерден жинақтап, ұлттық лингвомәдени қорды толықтыру негізінде жалпы қазақ мәдени кеңістігіндегі этномаркерленген лексикалық сөздік қорды жасауға болады. Бұл – қазіргі қазақ қоғамының жаңа рухани-әлеуметтік жаңғыру, өзгеру деңгейіне сәйкес ұлттық мүдде сұранысы мен талабын қанағаттандыратын өзекті мәселе. Бұл бағыттың адамтанымдық сипаты қазақ тіл білімінде де кейінгі кезеңде өріс алып келе жатқан мәтін лингвистикасы, «тілдік тұлға» теориясы, дискурстық талдау негізінде лексикология бөлімінде орындалған диссертациялардың зерттеу арқауы арқылы нақты көрініс тапты (Г.Имашева «М.Дулатұлы шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесі»: канд. дисс. 2007 ж.; Ж.Ермекова «Мағжан Жұмабаевтың тілдік тұлғасы»: канд. дисс. 2010 ж.; Г.Сабирова «Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу» (Ж.Нәжмеденов өлеңдері негізінде): канд. дисс. 2010 ж. т.б.). В. фон Гумбольдттің пікірінше, ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар. Сол рухтың ерекшелігін сөз байлығы мен көркем тілі арқылы сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. Демек, бұл парадигмаға сай зерттеу нысаны болатын тіл – объективті дүниенің субъективті бейнесі. Соған сай ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын тілдің негізгі құралы – әр ұлт тілінің лексикалық байлығы. Оның мазмұнын құрайтын ұлттың рухани дүниесі, сонымен сабақтас қалыптасқан материалдық өндіріс пен тұрмыс күйі әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес, жалпы ұжымның (ұлттың) тұрмысы мен дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасатын жалпыхалықтық құбылыс. Оның негізгі бір сипаты – оңайлықпен өзгере салмайтын тұрақтылығы. Осыған орай мазмұнында ұлт болмысы бейнеленген лексикалық қор арқылы ұлт өмірінің желісі ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. В. фон Гумбольдттің пікіріне сүйеніп, осы бағыттың Ресейдегі көрнекті өкілі А.А.Потебня т.б. ғалымдар тілді халықтың мәдениетімен біртұтас байланыста болатын шығармашылық құбылыс деп санайды. Тілді, негізінен, таңбалық жүйе деп қарау және сол кезеңде қатты дами бастаған дәл ғылымдардың әсерімен тілдік бірліктердің құрылымы мен қызметіне ерекше назар аудару ішкі форма, семантика мәселелерін ығыстырып тастады. Нақты айтқанда, ХХ ғасыр басындағы тіл білімінің дамуы негізгі назардың субстанциялық көзқарастан құрылымдық-функционалдық көзқарасқа аууымен сипатталады. Тіл білімі тарихының бір кезеңін көрсететін осы бағыт, атап айтқанда, структурализм бағыты негізінен Ф. де Соссюр есімімен байланыстырылады. Тілдің сыртқы тұлғасына, құрылымына көңіл бөлген Ф. де Соссюр ілімі тілді синхрондық тұрғыдан зерттеуді күшейтіп, диахрондық жағынан қарастыруды әлсіретті. Соған сай тілдің негізгі қызметі ретінде оны қарым-қатынас құралы деп бағалап, кеңестік тіл білімінде оның танымдық, руханилық қызметіне дұрыс мән берілмеді. Тіл білімінің әрі қарай құрылымдық жүйе негізінде жүргізілген жан-жақты зерттеулерінің нәтижесі мен даму барысында тілдің ішкі мәнін негіз деп санап, тілді жүйелі құбылыс немесе таңбалы жүйе деп қарау лексика саласын кешенді сипатта және тарихи деривация мен номинация шегінде қарастырумен ерекшеленеді. Осымен байланысты тілдің лексикалық байлығының ішкі формасы мен мазмұнын, халқымызға тән рухани қазынасын бойына сіңіріп, сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізген ана тілінің құдіреті тілдің мұрагерлік (куммулятивтік) қызметімен байланысты. Соның негізінде ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында сақталған көне тамырлы сөздердің тарихына үңіліп, жасалу және сақталу жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету, көнеру себептерін ашудың лексикологияға, тарихи лексикологияға қатысты теориялық мәні болса, ал түсіндірме, этимологиялық, екітілді аударма сөздіктер жасауға, оларды сапалық-мазмұндық жағынан неғұрлым жетілдіре түсуге көмектесіп, қазіргі қоғамдық-әлеуметтік сұранысқа сай практикалық та жүк көтереді. Осы зерттеулердің нәтижесінде ұлттың инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлай бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну міндетін құрылымдық лингвистиканың лексикология саласының шеңберінде толықтай іске асыру мүмкіндігі шектеулі екендігі байқалады. Сондықтан зерттеу өрісінің кеңеюі лексикология қойнынан этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану сияқты іштей жіктелуді қажет етті. Осы бағыттағы лексикологиялық зерттеулердің бірде сөздік қордың қойнауында сақталып, көне дәуірден келе жатқан байырғы лексиканың мағына-мазмұнын ашуға бағытталғанын байқасақ, енді бірде этнос болмысынан, дүниетанымынан туындаған тұла бойы тарихқа тола тілдік фактілердің сырын ашып, пайда болу уәждерін айқындауды мақсат ететінін көреміз. Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегін, оның салт-дәстүрін, ата-бабаларының тағылымын, елдік қасиетін, қоршаған табиғи ортасын, сондай-ақ этнос өмір тіршілігіне қажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық) мәдениеттің қыр-сырына да ерекше мән беріп келеді. Бұл бағыттағы зерттеулердің орындалуы лексикология бөлімінің төмендегі ғылыми жобаларында көрініс тапқан: «Қазақ тіліндегі лингвомәдениеттанымдық концептілер және олардың жүйесі әртүрлі тілдерде салыстырылуы» (2003-2005 жж.); «Қазақ тілі лексикасының лингвоелтанымдық аспектілері» (2006-2008 жж.); «Қазақ мәдени кеңістігінің этномаркерлік лексикасы» (2009-2011 жж.); «Ұлттық идея – Қазақстанның дамуының негізі» қолданбалы зерттеу бағдарламасы аясында «Қазақ тілінің ұлтты рухани тұтастырушылық қызметі» (2007-2009 жж.). Өз бастауын лексикологиялық зерттеулерден алған бұл бағыттағы ізденістер бірте-бірте өздерінің зерттеу нысанын, бағыт-бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып, даму, жетілу және соған сай жіктелу үстінде. Соның айғағы – Институттағы лексикологияның бір тармағы іспеттес жеке этнолингвистика бөлімі. Сол бөлімде орындалған академик Ә.Қайдардың «Қазақтар: Ана тілі әлемінде» атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі. Сонымен бірге бұл салаға қатысты әртүрлі тақырып бойынша қорғалған диссертациялардың (Е.Жанпейісов, Ә.Ахметов, Ж.Манкеева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Сағын, С.Сәтенова, А.Жылқыбаева, А.Мұқатаева, Қ.Аронов, Р.Шойбеков, Б.Уызбаева, М.Мұсабаева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева, Ә.Алмауытова, А.Ока т.б.) зерттеу тіні лексикологиямен сабақтас та, тамырлас та. Оның нақты дәлелін жоғарыда көрсетілген лексикология бөлімінің ғылыми-өндірістік жоспарлары негізінде орындалған іргелі зерттеулерінің тақырыптарынан да көруге болады. Сонымен, этнолингвистика – халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, этнос болмысымен материалдық және рухани тұтастықта мәдениетін сипаттайтын лексикологияның жаңа саласы. Осы екі саланың ортақтығы, ерекшелігі, зерттеу пәні т.б. қырлары туралы академик Ә.Т.Қайдаровтың және проф. Е.Н.Жанпейісов пен М.М.Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған (Ә.Қайдаров Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. 1988 ж., 33-38 бб.; Ә.Қайдаров. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. 1998 ж.; Ж. Манкеева. Қолға алынған келелі іс // Білім және еңбек, 1985, № 9; Е.Жанпейі - Советская Этнолингвистика // Ана тілі, 1994, № 3, 20 қаңтар; Төрт түлік төңірегінде: жылқы // ҚР ҒА-сының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2006 ж., №1; Төрт түлік төңірегінде: сиыр // ҚР ҰҒА-сының Хабарлары. 2006 ж., №4; Төрт түлік төңірегінде: қой, ешкі. ҚР ҒА-сының Хабарлары. 2006 ж.; М.М.Копыленко. Основы этнолинвистики. 1995 ж.) Осымен байланысты қазақ тілі лексикасының қыпшақтық қабатын ажырату және анықтау, тектес материалдарды теңестіру, инварианттарды салыстыру т.с.с. әртүрлі мәселеге қатысты ғалымдардың істеп жатқан жұмыстары қазақ тілі лексикасын және оның қалпына келтіріліп отырған ежелгі мәдени атауларын даму үстіндегі өлшем ретінде қарастыруға болады деп топшылауға мүмкіндік береді. Себебі жалпы қыпшақтық тілдік модельдердің сипаты тілдің барлық деңгейлерінде де көріне береді. Бірақ тілдің дамуының сенімді теориясын жасау үшін нақты тілдік деректер белгілі бір жүйеге негізделген кең түрдегі зерттеулерді талап етеді. Тек соның негізінде ғана қыпшақ лексикасының жалпы түркілік қордан бөлініп шығып қалыптасуын және одан әрі қарай жеке тілдерге ыдырауын айқындай аламыз. Жалпытүркілік лексиканың айырмашылығы, негізінен, дыбыстық және морфологиялық (құрылымдық өзгерістер) деңгейлерді қамтиды да, семантикалық тұрғыдан жалпытүркілік біркелкілік сақталған. Қазіргі түркі тілдерінің көптеген грамматикаларының лексика бөлімінде, басқа да әртүрлі зерттеулерде жалпытүркілік атаулардың сан түрлі саласы көрсетілген. Қазақ тіліндегі олардың жалпытүркілік қабатын айқындау байырғы (базистік) лексиканың мағынасы мен құрылымын фоно-морфо-семантикалық корреляция негізінде қатар зерттеу арқылы анықтаудан басталады. Ал байырғы сөздік қордың фоно-морфо-семантикалық құрылымы бірдей емес екендігі белгілі. Сондықтан да академик Ә.Т.Қайдаровтың «Структура односложных корней-основ в казахском языке» (1986) атты үлкен монографиясының көздеген мақсаты – түбір моносиллабтардың фоно-морфо-семантикалық табиғатын ашу. Онда қазақ тілінің байырғы лексикалық байлығының негізін құрайтын бір буынды түбірлер-негіздер талданып, сипатталады. Осы кітаптың қосымша сөздігінде жеке қолданылатын моносиллабтар ғана емес, тарихи туынды түбірлерде «сүрленіп» қалған, мағынасы күңгірттенген «өлі» түбірлер де берілген. Мәселенің бұлайша қойылуының маңыздылығы аталмыш еңбекте әрбір түркі тіліндегі «бір буынды түбір-негіздер бүкіл базистік лексиканың өзегін құрайтындығымен» түсіндіріледі. Жалпы тіл заңдылығына сәйкес өзгеріп, әлденеше қырынан көріне алатын лексиканың оралымдық, икемділік мүмкіндігін көрсететін ерекшелігі – бөлім қызметкері, профессор С.Бизақовтың еңбектерінде (Қазақ тіліндегі сөз варианттары: докт. дисс. (2002)) жан-жақты қарастырылған жарыспалылық (варианттылық) құбылысы. Тілді байыту, жетілдірудің амал-тәсілдерін дамыту құралы ретінде ғалым оның дублет, морфологиялық, лексикалық, фонетикалық варианттарын дәйектеп көрсетеді. Сол сияқты лексиканың номинативтік және этимологиялық қырларының тарихи қалыптасуында дыбысбейнелеуіш сөздердің де рөлі үлкен екені белгілі. Осы орайда бұл құбылысты арнайы зерттеген проф. К.Ш.Хұсайынның «Звукоизобразительность в казахском языке» (1988) атты еңбегі және оның салыстырмалы талдау көлемін кеңейтіп, дыбысбейнелеуіш бірліктерді функционалдық та, тарихи да тұрғыдан қарастырған «Дыбысбейнелеуіш теориясының негіздері» (2009) атты еңбегі. Соның нәтижесінде лексикалық бірліктердің дыбысбейнелеуіштік тегі анықталып, қазіргі қазақ тілінің лексикасының дыбыстық, морфологиялық және семантикалық ерекшеліктеріне дыбысбейнелеуіштік құбылыстың тигізер әсері айқындалған. Осы мақсатта ғалым алғаш рет қазақ тілі лексикасының негізінде бір және екі буынды түбір-негіздер деңгейінде дыбыстың түркітануда бейнелеу мәселесін зерттейді. Бұрынғы кеңестік түркітануда қыпшақ тілдерінің лексикасы, оның лексика-семантикалық топтары жөнінде еңбек аз жазылған жоқ. (Юлдашев А.А. Лексика (Проспект) К сравнительно-исторической грамматике тюркских языков. Т. 4. - М., 1981; Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - М., 1975; Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. - М., 1984; Историческое развитие лексики тюркских языков. - М., 1961; Исследования по грамматике тюркских языков. - М., 1962, Ч. 4. Лексика; Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. - Фрунзе, 1959, Ч.1; Меметов А.М. Источники формирования лексики крымско-татарского языка. - Ташкент, 1988 т.б.). Соның бірі лексикалық құрамы қазіргі қыпшақ тобындағы (әсіресе Орта Азия аймағындағы) тілдердің лексикасымен толық ия ішінара ортақтығымен ерекшеленетін қазақ тілінің де лексикалық құрамын зерттеуге қазақ тіл білімі дамуының барлық кезеңінде назар аударылып отырды. Лексикологияның жекелеген мәселелерін қарастырған ғылыми еңбектер, әртүрлі сөздіктер жарық көрді. (Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Өңделіп, толықтырылған II басылымы (1988); Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы (1991) Түсіндірме сөздік пен диалектілік және ономастикалық, терминологиялық лексиканың қорын жасау мақсатындағы жүйелі жұмыстардың нәтижесінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында миллиондаған карточка тізілді. Сонымен бірге сөздердің семантикалық және тақырыптық топтары бойынша да зерттеулер жүргізілуде (Болғанбаев Ә. Синонимдер сөздігі (1962); Айгабылов А. Профессиональные слова плодоовощеводства в казахском языке: автореф. дисс. канд. филол. наук (1976); Айтазин К. Профессиональная лексика рыбного хозяйства Казахстана: автореф. дисс. канд. филол. наук (1973); Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі (1991); Бизақов С. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі (2005) т.б. Соның негізінде жинақталған қазақ тілі лексикасы тарихи тұрғыдан туыстас түркі тілдерімен, ескі жазба ескерткіштерімен, тіл дамуындағы әртүрлі тілдік деңгейлердегі тарихи сілемдермен салыстырылып, диахронды түрде талдауды қажет етеді. Оның басталуын түркі тілдерінің лексикасын зерттеуші К.М.Мұсаевтың «Лексикология тюркских языков» (М., 1984) атты монографиясымен байланыстыра қараған жөн секілді. Аталған еңбекте қыпшақ тілдерін, оның ішінде батыс қыпшақ тобының лексикасын салыстыра қараған осы бағыттағы зерттеулердің негізі жасалды деп қарауға болады. Өкінішке орай, осы тектес зерттеулердің жалпытүркілік тұрғыдан типологиялық сипаты әртүрлі объективті себептерге байланысты қажетті жалғастығын таппай қалды. Шын мәнінде қазақ тілінің лексикалық құрылысының дамуын жеке бөліп қарастыру мүмкін емес. Себебі жалпы қыпшақтық тілдік модельдердің сипаты тілдің барлық деңгейлерінде де көрініс береді. Бірақ тілдік дамудың сенімді теориясын жасау үшін нақты тілдердің зерттелуінің мәні ерекше. Бұл қазіргі лингвистика ғылымы деңгейінің осы ия басқа тілдік мәселелердің теориялық шешімдерін ғана емес, сонымен бірге нақты тілдік деректерге негізделген кең түрдегі зерттеулерді талап етеді. Бұл тұрғыдан тілдің лексикалық деңгейі жай тілдік деректердің жиынтығы емес, ұлттың мәдени болмысын айғақтайтын таусылмас көз. Қазақ тілі лексикасының да негізгі өзегі басқа түркі тілдерінікі сияқты мынадай маңызды қолданыс аяларымен байланысты сөздерде көрінеді: рухани байлық, материалдық болмыс, табиғат құбылыстары, фауна және флора, еңбек құралдары, ағза атаулары т.б. Ол салалардың нақты зерттеу нәтижелері Е.Жанпейісовтың (Этнолексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова. 1989 г.), Б.Қалиевтың (Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. 1988 ж.), С.Сәтенованың (Образно-фоновая основа устойчивых выражений образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке: канд. дисс. 1997 г.; Ж.А.Манкееваның (Қазақ тіліндегі мәдени лексика: докт. дисс. 1997 ж.) т.б. зерттеулерінен көрінеді. Соның ішінде қыпшақ тілдеріндегі лексикалық тұлғалардың байырғылығын және біркелкілігін жан-жақты көрсететін бірден-бір сала – күнделікті тұрмысқа қажетті, материалдық мәдениетке қатысты зат атаулары.Материалдық мәдениеттің сан қырлы салаларына қатысты қыпшақ тобына жататын тілдерде қалыптасқан атауларға тарихи-этнолингвистикалық зерттеу жасау өте күрделі еңбекті талап етеді. Осы мақсатқа сай Ж.А.Манкееваның «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері» (2008) атты монографиясында тарихи-рухани көздерден жинақталған мәдени атаулар тіл мен таным сабақтастығында кешенді сипатта қарастырылады.Қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетін бейнелейтін тілдік деректердің ұлтты тұтастырушы қызметі когнитивтік лингвистиканың антропоцентристік бағыты тұрғысынан сипатталады. Қазақ тіл білімінде осы үрдістің жалғасып, өріс алуын «тіл – ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, материалдық өндіріс пен тұрмыс күйін ұлттың рухани дүниесімен сабақтас сипаттайтын этнотаңбалар жүйесінің өзекті арқауы» деген қағидамен сипаттауға болады. Соған сәйкес этнос болмысын оның тілі (этнолексикасы) арқылы танып білу мақсатынан туындаған жоғарыда атап көрсетілген лексикологияның жаңа да дербес саласы – этнолингвистика. Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде проф. Е.Н.Жанпейісовтің еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдауларымен ерекшеленеді (Жанпейісов Е.Н. «Абай жолы» эпопеясының тілі. 1976 ж.; Жанпеисов Е.Н. Историко-этимологические заметки // Известия АН КазССР. Сер. филол., 1980, № 1; Жанпеисов Е.Н. Об этнографической лексике в произведениях М.Ауэзова // Вестник АН КазССР. 1983, № 3; Жанпейісов Е.Н. Этнолингвистика // Ана тілі. 1994, № 3, 20-қаңтар; т.б.) Солардың арасында М.Әуезовтің шығармаларының материалы негізінде қазақтың этномәдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған монографиясының орны бөлек (Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.) Осы еңбекте материалдық мәдениетке, рухани мәдениетке, халықтық өлшемге, туыстыққа және отбасылық қатынастарға қатысты лексикадан тұратын бай материалды талдау үстінде басқа түркі тілдерінің салыстырмалы деректері де кеңінен пайдаланылған. Кітаптың соңында М.Әуезов шығармаларындағы этнолексемалардың тұтас тізімі жүйеленіп берілген. Қазақ тіл білімінде лексиканың этномәдени қырлары жан-жақты қарастырылып, этнолингвистиканың өріс алып келе жатқан тұсында проф. М.М.Копыленконың осы мәселенің жалпы теориялық негіздерін түсіндіруге арналған «Основы этнолингвистики» (1995) атты монографиясы елеулі жаңалық болды. Бұл жұмыс – жаңа зерттеу саласы, жеке пән ретінде тікелей этнолингвистика негіздерін, бұған дейінгі тілді зерттеу қойнауындағы оның нышандарын анықтаған, болашақ даму перспективасын көрсетуге арналған жалпы тіл біліміндегі тұңғыш зерттеу. Қазақ тілінде зергерлік қолөнер саласындағы лексиканың зерттелуіне қатысты оны халықтың тарихымен, рухани мәдениетімен сабақтастыра қарап, ұлттық мәдениет тұрғысынан бағалап, орасан мол тілдік материал жинап, жан-жақты талдап түсіндірген Р.Шойбековтың еңбегінің орны ерекше Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі (1991); Лексика ювелирного искусства казахского языка: канд. дисс. (1987); Қазақ қолөнер лексикасы: докт. дисс. (2006)). Ғалымның «Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы» атты кітабында зергерлік өнерінің шығу тарихы, әшекей бұйымдардың тұрмыста атқарған қызметі, оларды тұтынудағы салт-дәстүрлер, наным-сенімдер, асыл тастар мен зергерлік аспаптардың ерекшеліктері тілдік, этнографиялық, өнертану тұрғысынан кешенді түрде баяндалады. Автор мұнда зергерлік өнеріне байланысты сөздердің қалай жасалғандығы, мағыналары, этнографиялық мәні, шығу төркіні жайын түсіндіреді. Зергерлік өнеріне қатысты пайда болған этнографизмдерге, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарға, тұрақты теңеулер мен сөз тіркестеріне этнолингвистикалық сипаттама береді. Бұл – зергерлік атаулардың тек материалдық мәдениет үлгісі ретіндегі мәнін анықтау емес, оларды ұлттық танымның архаикалық көрінісі ретіндегі мәдени-рухани қызметі мен әшекей бұйымы ретінде күні бүгінге дейін қолданылатын ұлттық мәдени бұйымды танытудың лингвомәдени қағидасы. Тақырыптық топтастыру кәсіби лексикаға экстралингвистикалық сипаттама беруге, заттар мен құбылыстардың өздеріе тікелей бағытталған сөз топтарын анықтауға, лингвистикалық жалпы шолу жасауға, оның қазіргі кезеңдегі біртұтас жүйесін көрсетуге ыңғайлы әдістердің бірінен саналады» деген бағасымен негізінен келісе отырып, дегенмен, оның өне бойы жеткілікті болмайтынын, жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін кейде ономасиологиялық, лексика-семантикалық топта қарастырудың да қажеттілігі де байқалады. Қазақ халқының рухани өрісіне қатысты лексиканың бір саласы – оның ұлттық-мәдени болмысын танытатын, адамдардың өзара қарым-қатынасы барысында туындайтын, жағымды және жағымсыз көңіл-күйді сипаттайтын идиоэтникалық сөз орамдары. Ондай сөздер әр адамның мінез-құлық ерекшелігінен, өмірге, қоршаған ортаға деген қатынасынан, жұмыстағы, үйдегі қалыптасқан жағдайынан, тұрмыс-тіршілігінен туындайтын, солардан байқалатын эмоциялық жағдаймен байланысты айтылады. Ғалым С.Бизақов «Көңіл-күй лебіздерін білдіретін сөз орамдары» (2007) атты монографиясында: «Қуанышы мен қиыншылығы, ризашылы-ғы мен реніші, жетістігі мен кемшілігі, өкініші мен қайғы-мұңы, жиіркеніші мен сүйініші, сыйлауы мен жек көрініші қатар жүретін бұл фәни дүниеде тіршілік иесінің эмоцияға толы тебіренісі мен сезімін танытатын сөзқолда-ныстарын көңіл-күй лебіздері» – деп атайды. Көңіл-күй лебіздеріне қатысты лексика адамдардың күнделікті қарым-қатынасында жарасымды үйлесім табу нәтижесінде орын алатын қилы құбылыстарды сіңіріп қорытатын адам жанының сырлы әлемі іспеттес. Олар өзінің сыр-сипаты жағынан да, мағына тиянақтылығы мен тұтастығы жағынан да тіркесе айтылуы мен стиль жағынан да, қолданылу сәттері жа-ғынан да өзіне тән ерекшелігі бар тіліміздің қалыптасқан сөз топтарын, сан-салалы тізбегін, тіліміздің өзіне лайық ұлттық қасиетін айқындайтын айрықша бір бөлігі. Бүгінгі күнгі тіл білімінде қазақ лексикасын зерттеудің жаңа лингвистикалық бағытқа сай жалғастығын функционалды, когнитивті лингвистика салаларынан таба алады. Соның нәтижесінде адам қоғамының қарым-қатынас және таным құралы (оның нақты көрінісі – лексика) ретіндегі тілдің тарихи-динамикалық категория ретінде жаңа деңгейдегі зерттеу нысанына айнала алатын ғылыми негіздері бар. Осымен байланысты қазақ тіліндегі мифологиялық лексика, көркем мәтін кеңістігіндегі мәдени коннотация мен концептуалдық жүйе, тезаурустық лексика т.б. лексикалық байлықты кешенді зерттеуге арналған Қ.Ғабитханұлы, А.Хабиева, А.Әмірбекова, Г.Сабирова т.б. еңбектерінің мәні аса өзекті (Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. 2006 ж.; Хабиева А. Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде): канд. дисс. 2007 ж.; Әмірбекова А. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатаев поэзиясы бойынша): канд. дисс. 2006 ж.); Сабирова Г. Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу (Ж.Нәжмеденов өлеңдері негізінде): канд. дисс. 2010 ж.). Антропоөзектік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулердің барысы тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие екенін көрсетіп отыр. Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде де танылады. Мысалы, тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған этнографизмдер – ана тілі байлығының бір бөлшегі. Бұл атаулар – тілдік қазынаның сүбелі саласының бірі және бүгінде жалпыхалықтық қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер мен сөз тіркестерінің мағына-мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар көзі. Бірақ этностың көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар ететін этнографизмдер, тілімізде мағынасы ұмыт болған әртүрлі этноатаулар олардың сырын ашуды, танытуды қажет етеді. Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мәдениеттің жетегінде тіл арқылы анықтап, келер ұрпақтың санасына зор мақтанышпен жеткізу – ұлт болмысын, ұлт мәдениетін танытудың бір жолы. Осыған орай, қазақ лексикасындағы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер, ескіліктер т.б. этнодеректер мәдени-рухани байлықтың бір көзін құрайды. Қазірде бұл этноатаулар қоғамдық қарым-қатынас кезінде белсенді қолданылмаса да, бұл сөздердің дені диалектілік лексикада, тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдердің құрамында, тарихи көркем шығарма тілінде, ауыз әдебиеті, фольклор мен эпос тілінде сақталған. Осыған орай қазіргі лингвистика саласындағы ғылыми ой дамуының жаңа үрдістері оның айқын адамтанымдық бағытын белгілейді. Осылайша мәдени- әлеуметтік әрекет үстіндегі тілді тұтынушының тілін (оның ішінде ең «сезімтал» бөлігі лексикалық деңгейі) тануда адамды, социумды жан-жақты зерттеу тіл білімінде өз кезегінде функционалды парадигма туғызды. Осымен байланысты қазіргі лингвистиканың құрылымын өзгерткен әртүрлі ғылыми теориялар, оның дәстүрлі түрде қалыптасқан салаларының арасындағы шекараны тоғыстырып, кешенді сипатпен толықтырды. Соның нәтижесінде жалпы тіл білімінде қалыптасқан социолингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану т.с.с. сабақтас ғылым салалары зерттеу нысанының өзегін тілдің өзі емес, тілді құрал ретінде пайдаланатын тілді тұтынушының болмысын, іс-әрекетін, таным-пайымын зерттеуге бағытталған адамтанымдық мақсат құрайды. Атап айтқанда, сол тілде сөйлеушінің ішкі әлеміне ерекше көңіл бөлу мақсаты тіл білімінің басқа да (философия, тарих, психология, логика, әлеуметтану, этнография, мәдениеттану т.б.) ғылымдармен тоғысуына әкелді. Осының нәтижесіндегі лингвистикалық зерттеулердің тұтастық (интеграциялық) сипаты ерекше көрінетін лексикалық деңгейдегі тілді ұлтпен біртұтас жүйе ретінде айқындайды. Соның нәтижесінде лексиканың, көне атаулардың таңбалану уәждемесінің мәдени құндылыққа ие болу ерекшелігінің анықталуы адамтанымдық бағыттағы лексикологиялық зерттеулердің өзегіне айналды. Бөлім қызметкерлері «Мәдени мұра» бойынша, басқа да Институт шығарған әртүрлі сөздіктердің автор, құрастырушы, жауапты шығарушы, редакторлар алқасының құрамында еңбектеніп келеді (Онбестомдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» - Ж.Манкеева; «Синонимдер сөздігі», «Варианттар сөздігі» - С.Бизақов; «Қазақша-орысша сөздік», «Қазақша-орысша-ағылшынша этнолингвистикалық сөздік», «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік» - К.Хұсайын). Болашаққа ұласатын жұмыстарда заттық және рухани мәдени ұғымдардың тілдік көріністері (этнографизмдердің, лингвокультуремалардың,лингвоелтанымдық бірліктердің, этномаркерленген ескіліктердің) мәдени ұғым ретінде санада қалыптасуы мен аталуы, сөз ретінде ұлт жадында терең сақталуына негіз болатын стереотиптік, ассоциативтік, перцептивтік, сенсорлық т.б. психикалық аппараттардың қызметтерін психолингвистикалық талдау мәселелері жан-жақты зерттелуі тиіс. Бұл лексикологиялық зерттеулерді антропоөзектік парадигмаға сай жүргізіп, тіл арқылы этнос болмысын танудың когнитивтік деңгейіне терең бойлауға мүмкіндік береді. Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат ҚР БҒМ ҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты лексикология бөлімінің бас ғылыми қызметкері – Манкеева Жамал Айтқалиқызы, филология ғылымдарының докторы: 10.02.06 – түркі тілдері (1997 ж.), профессор (2002 ж.). Ж.А.Манкеева 1950 жылы 26 сәуірде Орал облысы, Шыңғырлау ауданы, Шілік кеңшарында туған. 1972 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін үздік дипломмен бітіріп, осы университеттің аспирантурасына (күндізгі бөліміне) қалдырылған. 1977 жылдан осы кезге дейін А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында қызмет істейді. 2001 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының профессоры ретінде қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттар бойынша дәріс оқиды. ҚР жоғары оқу орындарын бітіруші мамандарды даярлау ісіне мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы ретінде атсалысады. Мемлекеттік тілді оқыту және игеруге байланысты Қазтест жобасына, басқа да оқулықтар мен сөздіктерге сарапшы ретінде қатысады. Қазіргі қазақ тіл білімін дамытып, жаңа деңгейде зерттеуге байланысты бірнеше ғылыми жобалардың орындаушысы және жетекшісі ретінде еңбек етеді. 1998 жылдан – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 – қазақ тілі және 10.02.06 – түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д. 53.38.01 диссертациялық кеңестің мүшесі, 2000 жылдан – диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, 2001 жылдан – лингвистикалық басылым «Тілтаным» журналының жауапты редакторы. Әмірбекова Айгүл Бәйдебекқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты. Ғабитханұлы Қайрат - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты, доцент. Хабиева Алмагүл Алтайқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты. Талғатқызы Гүлнара - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің ғылыми қызметкері. ## Дереккөздер
Үлкен Тораңғыл, Үлкен Таранкөл – Есіл алабындағы көл. ## Географиялық орны Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданындағы Корнеевка және Советское ауылдары жанында. ## Гидрографикасы Аумағы 42,2 км2, ұзындығы 10 км, енді жері 4,9 км, жағалауының ұзындығы 29,6 км. Ең терең жері 5-6 м. Су жиналатын алабының аумағы 2000 км2-дей. Көл түбі құмайтты-саз балшықты. Суы тұщы (0,5-1,0 г/л), кермектілігі 4-6 мг/экв. ## Сипаты Алабының 80%-ы жыртылған. Жағалау бойы құмдауытты, ені 70-00 м. Мұнда суда гүлдейтін гүлді өсімдіктің 25, балдырдың 5, мүктің бір түрі өседі. Көлде балықтың 21 түрі, олардың ішінде байырғылары мен жерсіндірілгендері (пелядь, рипус, сиг, тұқы, т.б.) бар. Көл ағынды. Батыстан Қамысақты өзен, солтүстіктен Есіл-Үлкен Тораңғыл каналы келіп құяды. Көлдің шығыс жағынан Басқарасу өзені ағып шығады. Көл суы мал, сонымен қатар егістік, шабындыққа, бау-бақшаны суғаруға пайдаланылады. Көл облыстың балық аулайтын маңызды кәсіпшілігінің бірі саналады. Аумағы жағынан Сергеев бөгенінен кейінгі 2-орында. Үлкен Тораңғыл (Иманбұрлық өзені–Питное көлі) суландыру жүйесіне кіреді. ## Дереккөздер
Дәулет Үмбетжанов (25.7. 1932, Ақтөбе облысы Шалқар қаласы — 30.7.1996, Алматы) — математик ғалым, физика-математика ғылымдарының докторы (1983), профессор (1984), ҚР Ұлттық ғылым академиясының — корреспондент мүшесі (1994). ҚазМУ-ды бітірген (1955), Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі (2003). 1955 — 1973 жылдары ҚазМУ-да аспирант, аға оқытушы, деканның орынбасары. 1973 — 1985 жылдары Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында декан, кафедра меңгерушісі. 1985 жылдан ҚР Ұлттық ғылым академиясының Теоретикалық және қолданбалы математика институтында зертхана меңгерушісі. Негізгі ғылым еңбектері дифференц. теңдеулердің периодтық шешімі теориясына арналған. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Шалқардан шыққан математиктер(қолжетпейтін сілтеме) * Біздің мектеп Мұрағатталған 18 мамырдың 2015 жылы.
Үлкен Нарын (2009 жылға дейін – Большенарымское) — Шығыс Қазақстан облысы Үлкен Нарын ауданындағы ауыл, аудан және Үлкен Нарын ауылдық округі орталығы. ## Географиялық орны Облыс орталығы Өскемен қаласынан 232 км-дей (Өскемен-Алтай тас жолы бойымен) жерде, Бұқтырма бөгенінің шығысында орналасқан. ## Халқы ## Тарихы Іргесі 18 ғасырдың соңында қаланған. ## Шаруашылығы Ауылда балық, марал, орман шаруышылықтары дамыған. ## Дереккөздер
Үржар, Өржар – Алакөл алабындағы өзен. ## Географиялық орны Абай облысы Үржар ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 206 км, су жиналатын алабы 5280 км². ## Бастауы Тарбағатай жотасы ның оңтүстік беткейінде екі тау өзенінің қосылуынан пайда болып, Қамысқала ауылы тұсында Алакөлге құяды. ## Гидрологиясы Оң жағынан Каначка, Егінсу, сол жағынан Шошқалы, Қусақ өзендері қосылады. Аңғары Қазымбет ауылына дейін таулық сипатта, одан төменде біртіндеп кеңейіп, сағасында айналадағы ортамен тұтасып кетеді. Жағасы жоғарғы бөлігінде тік жарлы, биіктігі 5 — 8 м. Қазымбет ауылы тұсында таудан шыға үлкен ысырынды конус қалыптастырады. Конус аумағында арнасы тармақталып, Каначка мен Шошқалы салалары құйған тұстардан бір арнаға қайта тоғысады. Жайылмасы тармақталған тұстарында кеңейіп, шабындық шөп өседі. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Жазғы — көктемгі кезеңдерде тасып, жаз соңынан күз басталғанға дейін және қыста сабасына түседі. Суының минералдылығы су тасу кезінде 100 — 300 мг/л, сабасына түскен кезеңдерде 200 — 500 мг/л. Алабының таулық бөлігінде орман ағаштарының сиректігі, беткейлерінің тік жарлылығы, қорым тастардың мол қоры, нөсерлі жауындардың көптеп орын алуы сел қаупін туғызады. Көп жылдық орташа су ағымы Сарыбұлақ өзен сағасынан 0,7 км төменде 19,1 м³/с. Суы егін суаруға, шабындықтар мен жайылымдарды суландыруға пайдаланылады. ## Дереккөздер
Марс Фазылұлы Үркімбаев (23 қараша 1939 жыл, Алматы – 18 ақпан 2012 жыл, Тараз) — қоғам қайраткері, ғалым, техникалық ғылым докторы (1984), профессор (1984), ҚР Инженер академиясының академигі (1992). Қазақ химия-технологиялық институттын бітірген (1962). 1962 – 1968 жылдар аралығында Қазақ химия-технологиялық институттының, Мәскеу Жоғары техникалық училищесінің аспиранты. 1969 – 1973 жылдар аралығында Қазақ химия-технологиялық институттының аға оқытушысы, доценті, кафедра меңгерушісі, деканы. 1971 – 1991 жылдар аралығында Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институттының ректоры. 1990 – 1992 жылдар аралығында аймақтық «Тараз» сыртқы-экономикалық ассоциациясының бас директоры – Жамбыл облысы атқару комитетті төрағасының орынбасары. 1992 – 1994 жылдар аралығында Түркістан облысы әкімшілігінің басшысы, Қазақстан ғылым академиясының Оңтүстік Қазақстан бөлімшесінің төрағасы, ҚР-ның экономика министрі. 1994 – 2002 жылдар аралығында Халықаралық «Интеграция – Оңтүстік» қорының президенті, Қазақстан өнеркәсіпшілері мен кәсіпкерлері одағының президенті, ҚР-ның жұмыс берушілер конфедерациясы басқармасының төрағасы, «Қазфосфат» компаниясының құрметті төрағасы. 2002 жылдың ақпан айынан «Каспий Банкі» ААҚ директорлар кеңесінің мүшесі. ## Шығармалары * Машинажасау саласындағы жетекші ғалым, көрнекті қоғам қайраткері. Ол машина тетігінің беріктігін арттыру жолдарының бірқатар жаңа бағыттарын қалыптастырды және дамытты. * 9 монографияның, әр түрлі басылымдарда жарияланған 100-ден астам ғылыми мақалалардың авторы. «Құрмет белгісі», Еңбек Қызыл Ту, «Алтын барыс», «Құрмет» ордендерімен және медальдармен марапатталған. КСРО Мемлекеттік сыйлығы лауреаты, Тараз қаласының құрметті азаматы. * Берлин, Калифорния, Лондон, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, т.б. бірқатар университеттердің құрметті профессоры. ## Дереккөздер
Үмбетей Тілеуұлы (1706-1778) - Ақмола облысында, яғни Орталық Қазақстанда дүниеге келген. Арғын тайпасы Қанжығалы руынан шыққан. Ол жас жағынан Бұқар жыраумен құрдас болған деген дерек бар: Үмбетей Бұқармен дос, құрдас екен,Қайтыс боп үш жыл бұрын құса-дерттен,- деген өлең жолдары осыны меңзейді. Бұл өлеңді Бөгенбайдың немересі Бапан би шығарған деседі ел аузында. Үмбетей жас күнінен-ақ кедейліктің зардабын тартады. Ақындық даңқы шыққан Үмбетейді Абылай хан өз айналасында ұстайды, ол сол кезден-ақ жырау атанған. Ол Бөгенбай батырға серік әрі оның жыршысы болған. Жырау қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте болып, тарихи оқиғаларды нақты жырлаған. Ол халық мүддесі үшін хан көңіліне қарамай, әділ,тура өлеңдер қалдырған. Жырау Ақмола өңірінде жүз жасап дүниеден өткен. Үмбетей жырау- дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы - өз әкесі болған. Ол ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте қанық адам болғанға ұқсайды. Сол себепті халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен, халық дастандарынан көп тағылым алған. Үмбетей жырау- елінің қорғаны болған батырларды жырына арқау еткен. "Бөгенбай өліміне", "Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту" атты толғауларында ол Бөгенбай бастаған халық батырларын дәріптеп, қайратты ерлерді ұрпағына өнеге еткен. Жырау Бөгенбай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Оны асқар Алатауға теңейді, тегеурінді бүркітке балайды, "Боламшыдай анадан болат тудың,Бөгенбай" деп қастерлейді. Атамекен жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін-Баянауыл, Қызылтау, Абыралы, Шыңғыстау- бүкіл Сарыарқа атырабын қалмақтардан аман алып қалған Бөгенбай батырдың ерлігін сүйсіне жырлайды. Үмбетей: Қалмақты қуып қашырдың,Қара Ертістен өткізіп,Алтай тауға асырдың.Ақшәуілге қос тігіп,Ауыр қол жидырып алдырдың,Қалмаққа ойран салдырдың -деп, халқына Бөгенбайдың елі үшін жасаған ерлігін атап көрсететі. Жырау тек Бөгенбайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың - Қаракерей Қабанбай, Қаз дауысты Қазыбектің, батыр Жәнібектің, Баянның және т.б ерліктерін де өлең жолдарына қосқан. ## Бәкеге, Жауқашарға жырлары Үмбетейде әділдікті, адамдықты ардақ тұтуға үндеген Бәкеге,Жауқашарға деген сияқты біраз жырлар бар. Олардың мазмұны нақты өмір оқиғасынан алынған. Бұл туралы бабалар сөзі жыраулар жырларына арналған Алдаспан кітабында біршама айтылған. Мысалы, Жауқашар деген дәулетті адамның бірінен-бірі өткен сойқанды сотқар тоғыз ұлы барымтаға шығып, көршілес ағайын ауылдың бурасын әкеліп, сойып алады. Екі елдің арасында дау туып, Бәке деген биге жүгінеді. Сонда ол Бәке Жауқашар жағына бұрмалық жасайды. Осыны білген Үмбетей араға түседі. Сонда "Бәкеге" деген жырымен әділдікке шақырады. Ақын "тоқымы кеппей топтанып, ел тонауға аттанып" жүрген тоғыз тентекті сынға алады: Ұл он беске келгенше,Қолға ұстаған қобызың.Ұл он бестен асқан соң,Тіл алмаса-доңызың. деп, жақсы ұлдың, жаман ұлдың қандай болатынын мысалдап айтады. Үмбетей Жауқашарға деген толғауында адамгершілікті, мейірбандылықты ту етіп көтереді. Ақын қонақ мезгілсіз келсе де қуану керек дегенді насихат етеді: Кісіні көрсең, есіккеЖүгіре шық, кешікпе.Қарсы алмасаң мейманды,Кесір болар нәсіпке, деген ақын сөздері-күні бүгін де өнеге, ұлттық ділімізге сын. Үмбетайдың тоғаулары зиялы ойларымен, өрнекті көркемдігімен, ерлік рухымен жыраулар поэзиясында көрнекті орын алады. Оның поэзиясы нақтылыққа құрылған. Тақырыпты өзінің өмірінен алып жырлайды. ## Дереккөздер
Жақсылық Әмірәліұлы Үшкемпіров (шын есімі Жақсылық Үшкемпірұлы Әмірәлиев) 6 мамыр 1951 жыл Дихан ауылы, Свердловск ауданы, Жамбыл облысы – 2 тамыз 2020) — грек-рим күресінің палуаны, спорт шебері (1971), Халықаралық спорт шебері (1975), Еңбек сіңірген спорт шебері (1980), алтын медальге иеленген қазақтан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы (Мәскеу, 1980), Әлем чемпионы (1981), әлем кубогының күміс жүлдегері (1982), екі дүркін Кеңес Одағының чемпионы (1975, 1980), Қазақ КСР еңбек сіңірген жаттықтырушысы. ## Биографиясы Дулат тайпасының Шымыр руының Бестерек бөлімінен. * 1980 жылы ХХІІ Олимпиада ойындарында Мәскеуде жеңіске ие болды. Бірнеше рет Грек-рим күресінен КСРО біріншілігінің жеңімпазы, КСРО халықтарының VI жазғы спартакиадасының жеңімпазы, * 1981 жылы әлем чемпионы, * 1982 жылы әлем кубогінің күміс жеңімпазы, * 1974-1984 жылдар Қазақ КСР мемлекеттік спорт комитетінде нұсқаушы. * 1984 жылы Красноярск қаласында жалауын көтерген КСРО кубогында 33 жастағы Жақсылық Үшкемпіровты үлкен спорттан шығарып салу рәсімі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. * 1984-1993 жылдар республикалық кәсіподақ комитетінің спорт мектебінің директоры. * 1993 жылдан «Жақсылық» спорт клубының директоры. ## Марапаттары Жақсылық Үшкемпіров спорттағы жетістіктері үшін «Құрмет белгісі» орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған . ## Отбасы Анасы – Күнтөре Әміралиева. ## Дереккөздер

Subsets and Splits

No saved queries yet

Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.