text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры — банкті мәжбүрлеп таратқан жағдайда депозиторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін 1999 жылы құрылған коммерциялық емес ұйым. Қордың жалғыз акционері — Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі.
Депозиттерге кепілдік беру жүйесіне ислам банктерін қоспағанда, жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдайтын барлық банктер міндетті түрде қатысады.
ҚДКБҚ қаражатынан өтеуге жеке тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер құқылы. ҚДКБҚ салымдарға, ағымдағы шоттарға және төлем карточкаларына орналастырылған ақшаға кепілдік береді. Кепілдіктің ең жоғары сомасы салымның түрі мен валютасына байланысты.
Депозиттер бойынша кепілдік әрбір банкте жеке құрайды:
15 миллион теңге – теңгедегі жинақ салымдары бойынша,
10 миллион теңге – теңгедегі мерзімді, мерзімді емес салымдар бойынша, банктік шоттардағы және теңгемен төлем карточкаларындағы қалдықтар бойынша,
5 миллион теңге – шетел валютадағы салымдардың барлық түрлері бойынша.
Бір банкте теңгемен және шетел валютасымен бір мезгілде салынған бір салымшының депозиттері бойынша 15 миллион теңгеге дейін жиынтық өтем төленеді, бұл ретте шетел валютасындағы депозит бойынша – 5 миллион теңге баламасынан аспайды.
Қордың «шұғыл байланыс» телефоны — 1460.
## Сыртқы сілтемелер
* Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорының ресми интернет-ресурсы
* Қор әлеуметтік желіде Facebook |
Аққұла - ертедегі егін егетін елдің бұлжымас дәстүрі болған екен. Қазір мүлде ұмытылған. Бұрын әр егінші өзіне қажетті дәнін сеуіп болғаннан кейін әдейі қалдырылған жерге тағы да бөлек дән себетін болған. Ол “Аққұла” деп аталатын болған. Бұл қазақшаға аударғанда “құдай несібесі” немесе “құдай сыбағасы” деген сөз екен. “Аққұла” өсіп, жиналғаннан кейін жетім-жесірлерге, қайыршыларға және дін жолындағы адамдарға үлестірілген. Бұл елдік дәстүрден қазақ халқының әр шаруашылық иелері тек өзінің ғана емес, жағдайы төмен кедей-кепшіктер де ұмытпағанын, зор адамгершілік міндеттер атқарғанын көруге болады.
## Дерекөздер
## Сыртқы сілтемелер
Қосымша деректер Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2014 жылы. |
## Сипаттамасы
Атсүйек беру ( салт.) . Қиыншылықта , жаугершілікте , апат кезінде қазақ азаматтары танысын-танымасын бірін-бірі тастап кетпей, оларға aт, көлік берген. Ертеде майданда аты өлген сарбаздарды жауда қалдырмай , алып шығатын қатты тәртіп болған. Соғыста жолдасын жауға қалдыру азамат үшін өліммен тең деп есептелген. Сондықтан әсіресе , жорықта, соғыста , ұрыста , қан майданда , елді , жерді қорғау кезінде аты өліп жаяу қалып , жау қолына түсіп қалған адамға кез-келген сарбаз оны міңгістіріп әкетіп , немесе ат ұстап беруге міндетті болған.
Мысалы, XVIII ғасырда қазақ қалмақ соғысында Ботандай батыр ( Арғын Жақсы Жанқұтты Ботантайұлы бидің әкесі ) аты жығылған Абылай ханға өз атын түсіп берген. XIX ғасырда табын Бұқарбай Естекбайұлы батыр Наурызбай батырға өз атын тартқан . Атсүйек беру деп аталатын бұл ерлік, мәртті, адамгершілік салтты әр қазақ жігіті берік ұстанған. Мұндай ерлікті ел басшылары дер кезінде, сол уақытта айтып , батырлардың абыройын көтерген.
## Тарихы
Көшпенділер қоғамында әдейі соғысқа үйретілген аттар болған. Ұрыс қимылдарына, әдістеріне жаттыққан аттарды қазанат немесе ереуіл ат деп атайды.
деп Махамбет Өтемісұлы ақын жырлағандай, әскери аттарсыз батырлардың ісі бітпейтінін көрсетеді.Соғыс қару-жарақтарының түріне байланысты атты соғысқа салудың әдістері болған. Бұл туралы деректер аз. Қолда бар деректердің өзі алтынның сынығындай.
Көшпенділер жауынгерлері соғысқа шыққанда өзімен бірге 2-3 ат алып жүрген. Марко Поло, П.Карпинилердің еңбектерінде моңғолдардың жорыққа 2-3 атпен шығатыны жазылған.Әмір Темір жорыққа әр жауынгер екі, әр онбасы бес, жүзбасы он, мыңбасы жүз аттан алып жүруді міндеттеген. Атты қосарға алып жетектеудің әдісі бар. Алыс жерге хабар бергенде қосардағы атты адамның өзі жетектейді. Мыңдаған жауынгердің әрбіреуі қосарға бір ат алса, кенеттен соғыс басталып кетсе, онда көмекші аттардың пайдасынан гөрі зияны тиеді. Сондықтан барлық қосымша аттарды табын-табын қылып арнаулы жылқышылар айдап жүрген.
Ұрыс қызып тұрған шақта ту ұстаушы қолбасшыға – тубегіне оқ тиіп, атынан айрылса, кез келген батыр, жауынгер атынан түсіп, өзі жаяу қалса да атын берген. Мұны «атсүйек» беру деп атайды. Атсүйек берудің мәні әскерді қолбасшысыз қалдырмау, туды жығылдырмау.
## Шығармашылықта
Халқымыздың тарихында, эпос-жырларда Алпамыс батырдың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбар батыр (жыр)дың Қарақасқасы, Арқалықтың Көкжалы, Телағыстың Телкүреңі, Шораның Таспакері мен Қатукері, т.б. иесі мен есімі қатар аталып, халық санасына сіңген, бір-бірінсіз елестету қиын кейіпкерлер бар. Түркі халықтарының эпосының басқа халық эпостарынан ерекшелігі: «Батыр өзіне лайықты жан серігі – әскери атын тапқан кезде ғана батыр болады. Бұған дейін қаншама жойқын күшін көрсетіп, ерлік жасағанымен батыр деп саналмайды. Сондықтан батыр болатын адам ат жалын тартып мінісімен жақсы ат іздей бастайды. Мысалы, Қобыланды батыр Құртқаға үйленіп, еліне қайтып келе жатқанда, Құртқа жолшыбай үйір жылқының ішіндегі көгала биені көріп: «Осы биенің ішінде Көкбурыл құлын бар.
Жаугершілікте мінетін атың, жан серігің сол болады. Ал астыңдағы тобылғы меңді торы атың саған қол емес» деп ақыл береді. Құртқаның көрімдігіне алған көгала бие көп кешікпей көкбурыл құлын туады. Туа салысымен Құртқа оны ерекше күтімге алады. Құлынға арнайы шатыр тіккізеді, тұяғын жерге тигізбей ішікке орайды, тынысы кең ашылсын деп аузын үрлейді.
Жырда тұлпар болатын аттың күтімі, тәрбиесі, жем-суы, емі рет-ретімен тәптіштеліп айтылады. Күннің аптап ыстығы, желі, жаңбыры тимесін деп жақсы аттарды құлын кезінен киіз үйде, жабық қораларда ұстайтыны белгілі. Тұлпарды жаратудың мерзімі әдеттегідей жай атты жаратқандай 2-3 ай емес, бірнеше, тіпті ондаған жылдарға созылатын өте қиын да күрделі жұмыс.
Тұлпар аттың тұлғасын Ер Тарғынның Тарлан атының сынынан көреміз. Ол құлынында, тай кезінде, құнан кезінде емеді, дөненінде үйретіледі. Бес жасында бес бедеуге айғыр болады, алты жасында ақтатылады (пішіледі). Жырда тіпті арпа, бидай беріп, жемделгені де көрініс береді. Тұлпарды әбден бабына келтіруге құлынынан бастап тоғыз жасына дейін шыдамдылықты талап ететін зергерлік жұмыс қажет. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар», «Тұлпар түбін табады», «Тұлпардың ізі бітпей, тұяғы кетпейді» деген мақалдар тегін айтылмаған.
Тұлпардың бойы биік, әсіресе тұяғы жай аттың тұяғынан бірнеше есе үлкен. Тұлпар алысқа қыза шабатындықтан екі қанжығасына екі құм бөктеріп алып, нағыз қызғанда еселей шапсын деп, қапты пышақпен тіліп жібереді екен. Әбден қызған тұлпарды кесе-көлденең бірнеше жерден арқан салып тоқтатыпты. Бірінші арқанды үзсе, екіншісі, үшіншісі тағы бар. Кәжденбек, Раушанбек деген батырлардың тұлпарларын осылай тоқтатыпты.Кез келген атты тұлпар деп айтуға болмайды. Тұлпардың тұқымы асыл, жаратылысы ерекше, жаратуы көп жылдарға созылған жүйрік.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері кітабы, Атамұра 2011ж.
2. http://ardaktylar.kz/articles/atsjek-berud-mn/(қолжетпейтін сілтеме)
3. http://www.egemen.kz/kz/bas-bet/82-zhanalyktar-muragaty/9423-d1-8d-d1-82-d0-bd-d0-be-d0-b3-d1-80-d0-b0-d1-84-d0-b8-d1-8f-d0-bb-d1-8b-d2-9b-d1-8d-d1-82-d1-8e-d0-b4-d1-82-d0-b5-d1-80-2 Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2014 жылы.
## Сипаттамасы
Атсүйек беру ( салт.) . Қиыншылықта , жаугершілікте , апат кезінде қазақ азаматтары танысын-танымасын бірін-бірі тастап кетпей, оларға aт, көлік берген. Ертеде майданда аты өлген сарбаздарды жауда қалдырмай , алып шығатын қатты тәртіп болған. Соғыста жолдасын жауға қалдыру азамат үшін өліммен тең деп есептелген. Сондықтан әсіресе , жорықта, соғыста , ұрыста , қан майданда , елді , жерді қорғау кезінде аты өліп жаяу қалып , жау қолына түсіп қалған адамға кез-келген сарбаз оны міңгістіріп әкетіп , немесе ат ұстап беруге міндетті болған.
Мысалы, XVIII ғасырда қазақ қалмақ соғысында Ботандай батыр ( Арғын Жақсы Жанқұтты Ботантайұлы бидің әкесі ) аты жығылған Абылай ханға өз атын түсіп берген. XIX ғасырда табын Бұқарбай Естекбайұлы батыр Наурызбай батырға өз атын тартқан . Атсүйек беру деп аталатын бұл ерлік, мәртті, адамгершілік салтты әр қазақ жігіті берік ұстанған. Мұндай ерлікті ел басшылары дер кезінде, сол уақытта айтып , батырлардың абыройын көтерген.
## Тарихы
Көшпенділер қоғамында әдейі соғысқа үйретілген аттар болған. Ұрыс қимылдарына, әдістеріне жаттыққан аттарды қазанат немесе ереуіл ат деп атайды.
деп Махамбет Өтемісұлы ақын жырлағандай, әскери аттарсыз батырлардың ісі бітпейтінін көрсетеді.Соғыс қару-жарақтарының түріне байланысты атты соғысқа салудың әдістері болған. Бұл туралы деректер аз. Қолда бар деректердің өзі алтынның сынығындай.
Көшпенділер жауынгерлері соғысқа шыққанда өзімен бірге 2-3 ат алып жүрген. Марко Поло, П.Карпинилердің еңбектерінде моңғолдардың жорыққа 2-3 атпен шығатыны жазылған.Әмір Темір жорыққа әр жауынгер екі, әр онбасы бес, жүзбасы он, мыңбасы жүз аттан алып жүруді міндеттеген. Атты қосарға алып жетектеудің әдісі бар. Алыс жерге хабар бергенде қосардағы атты адамның өзі жетектейді. Мыңдаған жауынгердің әрбіреуі қосарға бір ат алса, кенеттен соғыс басталып кетсе, онда көмекші аттардың пайдасынан гөрі зияны тиеді. Сондықтан барлық қосымша аттарды табын-табын қылып арнаулы жылқышылар айдап жүрген.
Ұрыс қызып тұрған шақта ту ұстаушы қолбасшыға – тубегіне оқ тиіп, атынан айрылса, кез келген батыр, жауынгер атынан түсіп, өзі жаяу қалса да атын берген. Мұны «атсүйек» беру деп атайды. Атсүйек берудің мәні әскерді қолбасшысыз қалдырмау, туды жығылдырмау.
## Шығармашылықта
Халқымыздың тарихында, эпос-жырларда Алпамыс батырдың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбар батыр (жыр)дың Қарақасқасы, Арқалықтың Көкжалы, Телағыстың Телкүреңі, Шораның Таспакері мен Қатукері, т.б. иесі мен есімі қатар аталып, халық санасына сіңген, бір-бірінсіз елестету қиын кейіпкерлер бар. Түркі халықтарының эпосының басқа халық эпостарынан ерекшелігі: «Батыр өзіне лайықты жан серігі – әскери атын тапқан кезде ғана батыр болады. Бұған дейін қаншама жойқын күшін көрсетіп, ерлік жасағанымен батыр деп саналмайды. Сондықтан батыр болатын адам ат жалын тартып мінісімен жақсы ат іздей бастайды. Мысалы, Қобыланды батыр Құртқаға үйленіп, еліне қайтып келе жатқанда, Құртқа жолшыбай үйір жылқының ішіндегі көгала биені көріп: «Осы биенің ішінде Көкбурыл құлын бар.
Жаугершілікте мінетін атың, жан серігің сол болады. Ал астыңдағы тобылғы меңді торы атың саған қол емес» деп ақыл береді. Құртқаның көрімдігіне алған көгала бие көп кешікпей көкбурыл құлын туады. Туа салысымен Құртқа оны ерекше күтімге алады. Құлынға арнайы шатыр тіккізеді, тұяғын жерге тигізбей ішікке орайды, тынысы кең ашылсын деп аузын үрлейді.
Жырда тұлпар болатын аттың күтімі, тәрбиесі, жем-суы, емі рет-ретімен тәптіштеліп айтылады. Күннің аптап ыстығы, желі, жаңбыры тимесін деп жақсы аттарды құлын кезінен киіз үйде, жабық қораларда ұстайтыны белгілі. Тұлпарды жаратудың мерзімі әдеттегідей жай атты жаратқандай 2-3 ай емес, бірнеше, тіпті ондаған жылдарға созылатын өте қиын да күрделі жұмыс.
Тұлпар аттың тұлғасын Ер Тарғынның Тарлан атының сынынан көреміз. Ол құлынында, тай кезінде, құнан кезінде емеді, дөненінде үйретіледі. Бес жасында бес бедеуге айғыр болады, алты жасында ақтатылады (пішіледі). Жырда тіпті арпа, бидай беріп, жемделгені де көрініс береді. Тұлпарды әбден бабына келтіруге құлынынан бастап тоғыз жасына дейін шыдамдылықты талап ететін зергерлік жұмыс қажет. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар», «Тұлпар түбін табады», «Тұлпардың ізі бітпей, тұяғы кетпейді» деген мақалдар тегін айтылмаған.
Тұлпардың бойы биік, әсіресе тұяғы жай аттың тұяғынан бірнеше есе үлкен. Тұлпар алысқа қыза шабатындықтан екі қанжығасына екі құм бөктеріп алып, нағыз қызғанда еселей шапсын деп, қапты пышақпен тіліп жібереді екен. Әбден қызған тұлпарды кесе-көлденең бірнеше жерден арқан салып тоқтатыпты. Бірінші арқанды үзсе, екіншісі, үшіншісі тағы бар. Кәжденбек, Раушанбек деген батырлардың тұлпарларын осылай тоқтатыпты.Кез келген атты тұлпар деп айтуға болмайды. Тұлпардың тұқымы асыл, жаратылысы ерекше, жаратуы көп жылдарға созылған жүйрік.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері кітабы, Атамұра 2011ж.
2. http://ardaktylar.kz/articles/atsjek-berud-mn/(қолжетпейтін сілтеме)
3. http://www.egemen.kz/kz/bas-bet/82-zhanalyktar-muragaty/9423-d1-8d-d1-82-d0-bd-d0-be-d0-b3-d1-80-d0-b0-d1-84-d0-b8-d1-8f-d0-bb-d1-8b-d2-9b-d1-8d-d1-82-d1-8e-d0-b4-d1-82-d0-b5-d1-80-2 Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2014 жылы. |
Кеусен (дәстүр). “Кері кеткен кеусен сұрауға да ерінеді” (мақал). Бұл егіншілікке байланысты айтылатын сөз. Әдетте егін пісіп, мол өнім алынғанда егіншілер туған-туысқандары мен ауылдастарына, іліктеріне астық береді. Оны “кеусен” деп атаған. Бұл малшылардың “көгентүп” беретіні сияқты ұлттық, мырзалық дәстүрдің бір түрі.Кеусен – егіннен мол өнім алған уақытта туысқандарына, дос-жолдастарына, ауылдастарына өзінен артылғаннын бөліп берген ұлттың мырзалығын көрсетеді.
## Сыртқы сілтемелер
| жақсылық дәстүрлержақсылық мұралары(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер |
Бет айғақ (салт). Халықтық құқықтық салтында жоғалған малды, затты тапқан, көрген адамдар сүйінші сұрайтын әдет бар. Мал «зат! Иесі оның сүйіншісін береді немесе «қалағаныңды ал» дейді. Ал қылмыстық істерде қылмыскерді, ұрыны, тағы басқа жат істерімен жүргендерді ұстаған адамға сүйінші орнына берілетін ынталандыру сыйлығы бар. Оның аты – «бет айғақ!. Мұны «бет айғақ» жасаған адамға бұрынғы билер кеңесінің тәртібі бойынша малдың мүліктің, ақшаның бестен бірі беріледі. Әрине, әлгі адам қылмыскердің іс-әрекетін дәлелдеп, айғақты заттармен, куәлермен оның мойнына қойып беруге міндетті. Бұл істі елдің билері ақсақалдардың қатысуымен шешеді. Шешім сол сәтте орындалады.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері кітабы, Атамұра 2011ж.
2. http://www.koshpendi.kz/index.php/turmysdasturleri/sharuashylyk-dasturler/
3. http://www.egemen.kz/kz/bas-bet/82-zhanalyktar-muragaty/9423-d1-8d-d1-82-d0-bd-d0-be-d0-b3-d1-80-d0-b0-d1-84-d0-b8-d1-8f-d0-bb-d1-8b-d2-9b-d1-8d-d1-82-d1-8e-d0-b4-d1-82-d0-b5-d1-80-2 Мұрағатталған 21 желтоқсанның 2014 жылы. |
## Алматы Кекресі
Алматы кекресі- бұршақтар тұқымдасына жататын,өсімдік.Қазақстандық 119 түрдің ішіндегі Іле Алатауының шектеулі жергілікті түрі (Алматы облысы).Шағын топтарымен немесе жеке түрде ірі қиыршық тасты беткейлерде даланың аралас гүлшоғырының саны көп,биіктігі 60 см,негізгі сабақтың ұш жағына және бұтақтарына орналасқан.Барлық гүлдері ұзын,иілген гүлтабанына орналасқан,сондықтан алшақтай бұтақтанған.Гүлінің формасы түзу емес (зигоморфты) бұл туыстың басқа да өкілдері сияқты олар бес үлкен бозғылт-күлгін түске боялған тостағаншалардан тұрады.Төртеуі ұсақтау сарғыш күлтелерден,шірнеліктерден,көптеген ұсақ аталықтар және түйіндерден тұрады.Түйін бір ғана жеміс жапырақшасымен таныс,бұл барлық біржылдық тегеурін гүлдерге тән.Гүлдеу мерзімі сәуір-мамыр,маусым- шілдеде жеміс береді.Жемістері- дараланған жіңішке жапырақшалар ұсақ,көп санды тұқаыдарымен таралуға ешқандай арнайы қалыптаспаған,тұқым аналық өсімдіктің маңына төгіледі.Қою топ-топ болып өседі.Көктемнің ылғалды жылдары өсіп жетіледі,ұзақ уақыт гүлдейді.Қазақстандағы шөлдерде көптеп кездеседі.
## Дереккөздер
--Dina2013a (талқ) 23:25, 2014 ж. қаңтардың 17 (ALMT)
## Алматы Кекресі
Алматы кекресі- бұршақтар тұқымдасына жататын,өсімдік.Қазақстандық 119 түрдің ішіндегі Іле Алатауының шектеулі жергілікті түрі (Алматы облысы).Шағын топтарымен немесе жеке түрде ірі қиыршық тасты беткейлерде даланың аралас гүлшоғырының саны көп,биіктігі 60 см,негізгі сабақтың ұш жағына және бұтақтарына орналасқан.Барлық гүлдері ұзын,иілген гүлтабанына орналасқан,сондықтан алшақтай бұтақтанған.Гүлінің формасы түзу емес (зигоморфты) бұл туыстың басқа да өкілдері сияқты олар бес үлкен бозғылт-күлгін түске боялған тостағаншалардан тұрады.Төртеуі ұсақтау сарғыш күлтелерден,шірнеліктерден,көптеген ұсақ аталықтар және түйіндерден тұрады.Түйін бір ғана жеміс жапырақшасымен таныс,бұл барлық біржылдық тегеурін гүлдерге тән.Гүлдеу мерзімі сәуір-мамыр,маусым- шілдеде жеміс береді.Жемістері- дараланған жіңішке жапырақшалар ұсақ,көп санды тұқаыдарымен таралуға ешқандай арнайы қалыптаспаған,тұқым аналық өсімдіктің маңына төгіледі.Қою топ-топ болып өседі.Көктемнің ылғалды жылдары өсіп жетіледі,ұзақ уақыт гүлдейді.Қазақстандағы шөлдерде көптеп кездеседі.
## Дереккөздер
--Dina2013a (талқ) 23:25, 2014 ж. қаңтардың 17 (ALMT) |
Сивера Астрагалы - бұршақ тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Қазақстандағы ең үлкен шөптесін таспа. Далада және шағынды беткейлерде, тау адырларынан орта тауларға дейінгі аралықта өседі. Бүкіл Тянь- Шаньға тараған, Жоңғар Алатауы және Тарбағатайда кездеседі. Биіктігі 150 см, бірнеше сабағы бар. Сабақтары жуан, бұтақтанбаған. Келте түктер басқан. Жапырағы жұпсыз, қауырсынды, ұзындығы 30 см дейін, қысқы сағақты, ланцетті жапырақшалар 8 - 14 жұбымен. Гүлдері 3 - 5 - тен қолтық шашаққа қысқа гүлтабанымен жиналған. Тостағанша түтікті, ұзындығы 2см - ге дейін, ланцетті бізше тісті, ақ түкті. Күлтесі бозғылт - сары, тостағаншадан екі есе үлкен, қанатымен қайықшасы жалаудан қысқалау. Мамыр, шілдеде гүлдейді, шілде,тамызда жеміс береді. Тек гүлдегенде ғана емес жеміс бергенде де өте тартымды түр. Жемістері жұмыртқа пішінді, шар тәрізді үрмелі бұршақтар ұзындығы 3 см дейін, сыртқы қабаты қабықты, сыртының қалың түгі оларды киіз шарларға ұқсатады. Балалар жеуге жарайтын тұқымын жейді, жемістерінен ерекше моншақтар жасалынады. Жер үсті бөлігі жас күйінде малға азық болады. Сабағынан жуан жіптер жасайды. Халықтық медицинада жемісі мен тұқымы жүйке ауруларын емдеуге пайдаланады. Болашағы бар декоративті өсімдік. Мәдени түрде зерттелмеген.
## Дереккөздер |
Құстар ұяны жыртқыштар мен ауа райының қолайсыздығынан қорғану үшін салады.Жыртқыштарға жем болмау үшін ұяларын қол жетпейтін,жасырын жерге салып, бетін бүркеп қояды.Ұя,сонымен қатар жұмыртқалар мен балапандарға жылу береді.Күрделілігінде,жыл мезгіліне,ауа райына байланысты ұя салуға да әр кезде әр түрлі уақыт кетеді.Жылы аймақтарда құстар бірінші ұясын одан кейінгі салынатын ұясынан гөрі ұзақ салады.Жалпы алғанда,торғайлар ұяны бес-алты күнде салып алады.Ірі құстардың ұя салуы бірнеше аптаға созылуы мүмкін.
## Ұяның түрлері
Ұялардың пішіні де,түрі де әр түрлі болады:ін ұя, шұңқыр ұя,ағаштың діңіндегі қуыс тесік ұя,құрқылтайдың тоқыма ұясы,ойма ұя,шыбықтан өрген табақ ұя,жүн-жұрқа,шөп-шаламнан жасаған тостаған ұя,сушылқараның шар ұясы.Жұмыртқа мен қызыл шақа балапандарға жайлы микроклимат жасап,дұшпандардың көзіне түсірмеуге ін ұя өте тиімді.Кейбір құстар,соның ішінде үкілердің кей түрлері өзге жануарлар қазған інді иемденіп алады.
## Қызықты деректер
* Ең үлкен ұя салатын құс - тазқара. Ұясының ені - 2,5 метр, тереңдігі - 6 метр.
* Бүркіттердің үлкен - үлкен бұталардан қиыстырып салған ұясының салмағы бір тоннадан да асып кетіп жатады.
* Дауылпаздың ұясы үнемі Цельсий бойынша 33 градус жылылықта болады.
* Сұр қарлығаш ұясынан бір кетсе, бірінші көбеюге қатысқанша қайтып оралмайды. Оған дейін ол тоқтамай 500 000 шақырым ұшады.
## Дереккөздер
•Балаларға арналған танымдық энциклопедия, аруна баспанасы. |
Артық Сарыханұлы - қыпшақ ханы, әйгілі қолбасы, батыр. Шамамен 11 ғасырдың 2 -жартысы - 12 ғасырдың 1 -жартысында өмір сүрген. Орыс жылнамаларында "половецтердің Шарукан (Сары хан) әулетінен шыққан Отрок хан" деп те аталады. Ержүрек қыпшақ жауынгерлерін көрші елдердің билеушілері өздерінің таңдаулы әскери жасағына айналдыру дәстүрі әбден орныққан заманда Мысыр, Византия, Венгрия, Еуропа мен Азия елдерінің билеушiлері қыпшақтарды қалқан етіп ұстап, қаһарлы күш ретінде пайдаланды. Артық ханзада 1116 - 1117 жылы Киев князі Владимир Мономахтың әскерімен кескілескен ұрыс жүргізді. 1118 жылы Грузия патшасы Давидтың арнайы шақыруымен қыпшақ ханы Артық 45 мың сарбазы Дәуіттің 15 мың әскерімен бірігіп, 300 мыңдық парсы әскеріне соққы берді. Грузия ұлттық тәуелсіздігін алды. Артық Тұрантоқты атты қызын Дәуітке берді. Кавказ тауында 8 жыл тұрып Дешті Қыпшаққа қайтты. Артықтың ұлы Қоншақ "Игорь жасағы туралы жырдың" басты кейіпкері. |
## Гмелин оносмасы
Гмелин оносмасы - айлық оносма, аймауық тұқымдасына жататын өсімдік. Қазақстанның батыс бөлігіндегі таулы аудандары - Алтайдан батыс Тянь-Шаньға дейінгі жерлерден, тастақты беткейлердің дала зоналарының барлық территориясында мекендейді. Шашыраңқы түрде осы туыстың Қазақстанда кездесетін басқа 8 өкілдеріндей өзге өсімдіктердің арасында бірден көзге түседі. Бұл шөптесін көп жылдық,жұқа тамырлы, бірнеше сабағы бар, қатты тырбиған, қалың қылтандармен жабылған. Төмен жағындағы жапырағы ланцет тәрізді сабағы болымсыз, сабақ бойындағысы ұсақ, екі есе жіңішке, отырыңқы. Гүлшоғырының ұш жағында гүлдің құрылысы алдыңғы түрдікіндей (айрауықтар тұқымдасына тән). Гүлдің тәжі үлкен (ұзындығы 2,5 см) түтікті,алғашында ашық - сары кейіннен қараяды, ұсақ артқа қайырылған тісшелері бар. Оносма мамырдың аяғынан шілдеге дейін гүлдейді, шілде - тамызда жеміс береді. Жемістері - тегіс жылтыр жаңғақтар, бас жағы үшкір. Сәндік төбелерді безендіруге пайдаланылады. Жеке аудандар тұрғындары өсімдіктің тамырын қойдың жүнін бояуға қолданады.
## Дереккөздер
## Гмелин оносмасы
Гмелин оносмасы - айлық оносма, аймауық тұқымдасына жататын өсімдік. Қазақстанның батыс бөлігіндегі таулы аудандары - Алтайдан батыс Тянь-Шаньға дейінгі жерлерден, тастақты беткейлердің дала зоналарының барлық территориясында мекендейді. Шашыраңқы түрде осы туыстың Қазақстанда кездесетін басқа 8 өкілдеріндей өзге өсімдіктердің арасында бірден көзге түседі. Бұл шөптесін көп жылдық,жұқа тамырлы, бірнеше сабағы бар, қатты тырбиған, қалың қылтандармен жабылған. Төмен жағындағы жапырағы ланцет тәрізді сабағы болымсыз, сабақ бойындағысы ұсақ, екі есе жіңішке, отырыңқы. Гүлшоғырының ұш жағында гүлдің құрылысы алдыңғы түрдікіндей (айрауықтар тұқымдасына тән). Гүлдің тәжі үлкен (ұзындығы 2,5 см) түтікті,алғашында ашық - сары кейіннен қараяды, ұсақ артқа қайырылған тісшелері бар. Оносма мамырдың аяғынан шілдеге дейін гүлдейді, шілде - тамызда жеміс береді. Жемістері - тегіс жылтыр жаңғақтар, бас жағы үшкір. Сәндік төбелерді безендіруге пайдаланылады. Жеке аудандар тұрғындары өсімдіктің тамырын қойдың жүнін бояуға қолданады.
## Дереккөздер |
Сары цистанхэ - сұңғылалар тұқымдасына жататын өсімдік. Сортаң цистанхеге қарағанда сабағының биіктік 1м - ге дейін жетеді. Көлемі барынша үлкен және біркелкі сары гүлдерімен құм төбелерінде өседі, жүзгендердің паразиті. Оңтүстік Балқаш маңы және Қызылқұм (Алматы, Түркістан облысы) шөлінде кездеседі. Шаруашылық маңызы жайында зерттелмеген. Төрт түлік мал осы өсімдікпен қоректенеді. Бұл өсімдік сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Сары цистанхэ сәндік өсімдік ретінде құмды шөлдегі шөптесін өсімдіктер арасында көптеп көрінеді.
## Дереккөздер |
Қызойнақ (салт). «Бір күні қызойнаққа барып, таң ата келіп жатсам, ұйықтап қалған екенмін, әжем оятады» (Б.Майлин). Әке – шешелері жоқ кезінде бойжеткен қыздар оңаша қалып, ойын – сауық ұйымдастырады. Оған (жасырын түрде) жігіттер де қатысады. Бұл мәжіліс құпия өтеді және оны ұйымдастырушылар тек қыздар болғандықтан «қызойнақ» деп аталған. Қызойнақ көп ұйымдастырылмайды, ата – ана оған өз қатысуына қыздарына қатаң тыйым салған. Оның – мақсаты қыздардың жеңілтектіктен немесе ұятты болып қалудан сақтандырады.
## Дереккөздер
1. [1] Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы , Атамұра 2011ж. |
Тобық тығу. «Қазақ дәстүрінде қыз бен жігіттің тобық алысуы құр ғана ойын емес, мұнда екі жастың өздері ғана түсінетін бір терең сыр да бар» (І.Есенберлин). Бұл серттесіп ойнаудың бір түрі. Мысалы, жігіт пен қыз тобық тығып алтын сағатқа немесе қалы кілем беруге серттеседі. Бір жылдан кейін бе, бес жылдан кейін бе тобықты тығуға алған жігіт кез келген уақытта, кез келген жерде «тобығымды бер» деген жерде қолына ұстата беруі керек. Егер жігіт тобықты тауып бере алмай қалса – ұтылғаны. Ол уәде бойынша серттескен затын беруі керек. Тобықты тығуға жігіттер де қатыса алады. Бұрын мұндай ойындар ел арасында көп болған. Бұл ойын ұқыптылыққа, бір сөзділікке тәрбиелейді. Мұның арты қыз бен жігіттің сүйіспеншілігіне, қосылуына жалғасады. Тобық тығуда қызықты оқиғалар да кездеседі. Солтүстік Қазақстан облысында бір жігіт сүйген қызына тобық ұсынған. Бірақ жігіт көп ұзамай Ұлы Отан соғысына аттанады. Үйіне «хабар – ошарсыз кетті» деген хабар келеді. Ал жігіт жау қолына түсіп тұтқында болады. Соғыстан кейін «тұтқында болды» деп еліне жібермей тағы айдалады. 12 жылдан соң еліне оралып, жігіт қыздан сертін сұрағанда салиқалы қыз тобықты ұстата беріпті. Содан екі жас қосылып, тату – тәтті өмір сүріп кеткен екен.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=7 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. http://www.zhasalash.kz/otbasy/10598.html Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы. |
Көгентүп (салт). Туыс, ілік, жұрағат адамдардың қонаққа келгенде оның баласына ескерткіш, сый ретінде берілетін мал: (қозы, қой, бұзау, құлын, тай, бота, тайлақ, ат). Бұл бала үшін сый, қуаныш болса, оның ата-аналары үшін құрметтеудің белгісі десе де болады. Көгентүп беруді малды ауылдардың әлі де пайдаланып жүргені жақсы, жарасымды салттарының бірі.
Көгентүп (көгендік) - жақын туыс, ілік, жұрағат адамдардың баласына сый ретінде берілетін мал (қозы, қой, бұзау, құлын, тай, бота, тайлақ, ат) Кеусен, көгентүп дәстүрлері қазіргі тұрмыс-тірлікте қолданыста болғанмен, ел үлкендеріне болмаса, жалпы көпшілікке аты ұмытыла бастағанға ұқсайды.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149
3.http://www.kyzdaralemi.kz/tarbyelik-jarasady-kyz-balaga/143-dastyr-turaly-ne-bilemiz.html |
## Бузовский қызғалдағы
Бузовский қызғалдағы - лалагүлдер тұқымдасына жататын, өсімдіктің шөлдік түрі. Бема қызғалдағына қарағанда кең тараған. Қазақстанда Арал маңынан бастап Балқаш Алакөлге дейінгі аралықта және Жоңғар Алатауында кездеседі. Құмды, сазды қиыршық тасты шөлдерде, аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі. Пиязшығы айтарлықтай ұсақ, диаметрі 1см, терлі қабыршағы қошқыл түсті, сабағының биіктігі 30 см - ге дейін ,кейде 40 см - ге дейін жетеді.Екі бір - бірінен алшақ орналасқан ұзын, жапырағы жіңішке таспа тәрізді. Гүлдері жалғыздан түпте екі - үштен немесе сегізге дейін, гүлсерігінің жапырақтары ұсақ (ұзындығы 1,5-3 см), үшкір, ішкі жағы ақ, түп жағында сары дақтар бар. Сыртқы шеңбер жапырақшаларының сырты сұрғыш - сия түске боялған. Сол себептен жабық тұрғанда гүлдердің түсі Алатау бәйшешегіне ұқсайды. Көптеген тұрғындар қызғалдақтың бұл түрін басқа ұсақ гүлді түрлер сияқты бәйшешек деп есептейді. Өте ерте гүлдейді (наурыздың соңы, сәуірдің басы тек тауда мамырдың басына дейін), жемісі мамырдың соңы маусымда піседі. Тұқымымен көбейеді, сирек түрде вегативті жолмен. Топтаса өскен түрінде өте тартымды өсімдік.
## Дереккөздер
## Бузовский қызғалдағы
Бузовский қызғалдағы - лалагүлдер тұқымдасына жататын, өсімдіктің шөлдік түрі. Бема қызғалдағына қарағанда кең тараған. Қазақстанда Арал маңынан бастап Балқаш Алакөлге дейінгі аралықта және Жоңғар Алатауында кездеседі. Құмды, сазды қиыршық тасты шөлдерде, аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі. Пиязшығы айтарлықтай ұсақ, диаметрі 1см, терлі қабыршағы қошқыл түсті, сабағының биіктігі 30 см - ге дейін ,кейде 40 см - ге дейін жетеді.Екі бір - бірінен алшақ орналасқан ұзын, жапырағы жіңішке таспа тәрізді. Гүлдері жалғыздан түпте екі - үштен немесе сегізге дейін, гүлсерігінің жапырақтары ұсақ (ұзындығы 1,5-3 см), үшкір, ішкі жағы ақ, түп жағында сары дақтар бар. Сыртқы шеңбер жапырақшаларының сырты сұрғыш - сия түске боялған. Сол себептен жабық тұрғанда гүлдердің түсі Алатау бәйшешегіне ұқсайды. Көптеген тұрғындар қызғалдақтың бұл түрін басқа ұсақ гүлді түрлер сияқты бәйшешек деп есептейді. Өте ерте гүлдейді (наурыздың соңы, сәуірдің басы тек тауда мамырдың басына дейін), жемісі мамырдың соңы маусымда піседі. Тұқымымен көбейеді, сирек түрде вегативті жолмен. Топтаса өскен түрінде өте тартымды өсімдік.
## Дереккөздер |
Тобық жұту (дәстүр, ырым). Халықта қоянтобығын жұту ырымы ежелден бар дәстүр. Оның шарты тобықты жұтушы жас адам жұтар алдында:
Деп серттесіп барып жұтады. Халық ұғымында тобық қасиетіне қарай әлгі адамның айтқан жерінен шығады деген түсінік болған.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=7 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. http://www.zhasalash.kz/otbasy/10598.html Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы. |
Шілде қаққан (ырым). Қазақта «әр бала туған сайын анасының бір тісін ала түседі» деген шындыққа сай келетін қағида бар. Анығында жас босанған әйелдердің тісі түсіп қалатыны бар. Мұны «шілде қаққан» дейді. Бұл жас ананың өз күтіміне де, денсаулығына да байланысты болады. Ырым бойынша жас босанған келіншек итке «кет» демейді. Онда тісі түсіп қалады дейді халық сенімі. Халық тәжрибесінде бұл да жәй айтыла салған сөз болмауы керек. Өйткені халық ырымы мен тыйымының бәрін бекерге шығару орынды іс емес.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Қара жығу (салт). «Байдалы белдеудегі қараны суырып алып, Байсалға берді... Ол ырымын істеп, қараны жерге сұлатты да, табанымен басып, сындырып тастады».(М.Әуезов). Кісі қайтыс болған күні тігілген қараны жығу салты тағы бар. Ол жылы беріліп, ас өткен соң жасалады. Яғни қара жалауды алып, сындырады да отқа жағып жібереді. Бұдан кейін жақын – жуықтары, әйелі, балалары, елдің ақсақалдары құран оқып, бата береді. Соңғы жоқтау айтылады. Тұл аударылады. Бұл, қаралы жыл өтті, азалы күндер аяқталды деген сөз.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Сүйіндір (салт). Келіншек босанғаннан кейін оның анасы кәде, жорасын алып әдейі келуге тиіс. Бұл – қалыптасқан салт және ананың міндетті парызы. Мұны қызын қияға қондырған әр қазақ әйелі білуге және орындауға міндетті. Ана болған өз баласының (қызының) қасында болып, оған рухани күш беріп, сенім туғызып, жас сәбиді емізу, күту жолдарын үйретеді, ақылшысы, сүйеніші, қамқоры болады. Құда – құдағиларының немерелі болған қуанышына ортақтасады, нәрестеге арнаған бұйымдарын, сәлем - сауықтарын ұсынады. Құрметті қонағы да болады.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Тұлым қою (ғұрып). – Сәрсеке! Көңілге солай еткен дұрыс та ғой, ләкинде шариғатта балаға тұлым қою дұрыс емес» (М.Дулатов). Баланың (ұл, қызды) кішкентай кезінде шашын өсірмей екі шекесіне екі шоқ шаш қояды. Мұны «тұлым» деп атайды. Тұлым көбінесе қыз балаға қойылады және ол сәбиге лайықты ғұрып.
Тұлымды көз тимес үшін қояды. Ата-ана баласы бір жасқа толғанда, оның қарын шашын алып, төбесіне бір өрімдей ғана шаш қалдырып, оны өсіріп, көзді маржан, қаратас тағып, өріп қоятын болған. Тұлым қойған балаға арнап мал сояды. Ақсақалдарды шақырып, баласына бата алады. Сыйлы адамдардың отырған орнына аунатып, «балам осы адамдай болып өссін» деп тілек тілейді. Бірақ айдар шашты көбіне зарығып көрген балаға қойған. Ал ертеде хан ұрпақтары, бай-манаптар өздерінің ең жақсы көрген және орнымды басады-ау деген балаларына ғана тұлым қойған екен. Тұлымды он екі жасқа толғанда алып, алғашқы мүшел жасының құрбандығы ретінде ел-жұртқа көрсетіп, мал сойып, баласының ер жеткендігін паш етіп, елдің батасын алатын да салт бар. Мысалы тайланд халқы аурушаң балаға тұлым не айдар қойса, сауығып кетеді деп сенген. Сондай-ақ, өте сүйкімді балаларды жын-пері айналдырғыш келеді деп, жын-періні тұлым шаш үркітеді деп есептеген. Тылсым күштерден қорғайды деген сеніммен баланың шашын түрлі пішінде өсіретін елдердің қатарында қытайлар, корейлер мен мысырлықтарды да атауға болады. Ал өсе келе бозбала кежім жібереді. Кежім – желкеден жіберетін шаш. Кеңес кезінде айдар, тұлым, кежім қою дәстүрі ұмытылды деуге болады. Қытайдан келген қандастарымыз осы дәстүрді жаңғыртып, тарихи фильмдерде де көшпелінің бұрынғы кейпі тіріле бастады. Қазір Тәуелсіз Қазақстан ұландарын тұлымды жігіттер сипаттайтын сияқты. Әрине, көңілің өседі.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Шек беру (дәстүр). «Қазаққа ислам діні арқылы кірген мейрамның бірі – шек беру» (А.Жүнісұлы). Ораза және құрбан айттары алдына мал сойылып аруақтарға бағышталатын дұға. Шек беретін үй бұған жақын – жуық, қарт адамдарды шақырады. Мұнда олар ата – аналарын, өздері білетін аруақтарды еске алады, олардың есімдері аталып, құран оқып, қол жаяды. Бұл дәстүр әлі де сақталып келеді.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Кіндік кесер (салт). «Кемпірлер кіндік кесе бастады». («Жас алаш» газеті). Ел ішінде «кіндік шешесі» немесе нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер дайын турады. Кейде олардың «жол менікі» деп таласатын кездері де болады. Кіндік кесу – мәртебелі, абыройлы іс. Байыпты әжелердің шешімімен кіндік кескен әйелге «кіндік кесер» кәдесі беріледі. Бұл да жолы бөлек кәде. Кейін де «кіндік шеше» деп аталатын әлгі әйел сол баланың анасы есепті құрметке ие болады. Кіндік баласын оның өз анасынан кем санамауы керек. «Кіндік шеше» кейін келіп бала үйінен өз қалауын да ала алады.
Баланың кіндігі түскеннен кейін де жасалатын халықтық ырымдар көп. «Елдің қорғаны болсын» деп ер баланың кіндігін атшаптырым жерге апарып көмеді. «Қыз отбасының тірегі болсын» деп от орнына немесе табалдырыққа көмеді.
## Кіндік шешенің атқаратын міндеттері
### Жүкті болған әйелді күту
Екі жас үйленіп жатқан кезден кіндік шеше болуды қалап алатын әйелдер болады. Ол үшін алдымен екі жасты арнайы қонаққа шақырып, өз дастарханынан дәм таттырады. Осыдан кейін екі үй арасында да қарым-қатынас жиілеп, жарастық орнайды. Жүкті әйелді күтімге алады.
### Босану кезінде басы-қасында болу
Толғақ мерзімі жақындағанда жеке үй дайындалады. От жағып су жылытылады. Үйдің іші-сырты дүние-мүлкі мұнтаздай тазаланады. Осы істердің, басы-қасында кіндік шеше ұйтқы болып жүреді. Жүкті әйелді толғақ үстінде кіндік шеше демеп тұрады және олай-бұлай жүруіне де рұқсат етіледі.
### Кіндігін кесу
Кіндікті ақбалтамен кесіп, таза жіппен байлап, түбіне күл сепкен. Ақ балтаны өзге нәрсеге пайдаланбай, сақтап қойған. Ер баланың кіндігін ырымдап "үй күшік болмасын" деген оймен отбасы, ошақ түбіне көмеді. Сонымен бірге оқымысты болсын деп кітаптың, ат құлағында ойнасын деп аттың жалына байлайды.
### Балаға қамқорлық жасау
Дүниеге келген сәбиді емізбестен бұрын таза суға малынған қасқырдың жүнімен ауыздандырған. Бала ер жетіп ел қатарына қосылғанша кіндік шеше өз назарынан тыс қалдырмай әрдайым қамқор болып жүрген
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы. |
Өмірде бәрі де бола береді. Мысалы құда түсіп, қалыңдық атастырылып, қалың төленіп, екі жақ келісімге келеді. Сөйтіп бұл жағдай жұрттқа белгілі болады. Екі ортада құдалық рәсімдер, барыс – келіс басталады. Күйеу жігіт ұрын барған кездер де болады. Осындай жағдайлардан кейін тағдырдың жазуымен күйеу жігіт қайтыс болса, әдет заңы бойынша оны оң жақтағы (өз үйінде отырған қыз) қалыңдық та жоқтайды. Бұл қазақ дәстүрінде белгіленген, оны «ақтай жоқтау» деп атайды. Бұл үшін қалыңдықты ешкім кінәлай алмайды. Ұлттық көне заң бойынша әлгі қалыңдық өзі атастырылған жігіттің ағасына немесе інісіне қосылады.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Қара тігу (салт). «...өлік үстіне тіккен ақ үйдің оң жақ белдеуіне өз қолымен әкеп қара тікті. Сүйіндік жас кісі өлсе туы қызыл болатынын, кәрі кісі өлсе ақ болатынын айтып келді де, «Өжейдің орта жасты кісінің туы – бір жағы ақ, бір жағы қызыл болу керек дегенді айтқан» (М.Әуезов). Кісі өлген үйді бір сөзбен қаралы үй деп те айта береді. Қара тігілген үйді көргендер ол үйге соғып дұға жасап өтеді. Мұндай үй кісі күтуге де дайын отырады. Жыл бойы жоқтау айтылады. Бұл халықтық рәсім марқұмның жылы өтіп, асы берілгенге дейін жалғасады. Жыл болған соң «тұл аудару», «қаралы теңді бұзу», «қара жағу» сияқты ырымдар жасалады.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Тасборан (Заң жолы, ғұрып). «Тәңірге тіл тигізген адам егер мұны жеті куә растаса, тас лақтырылып өлтіріледі» (Әз Тәуке ханның «Жеті Жарғы» - заңынан). Бір адам ел – жұртына сатқындық жасаса, немесе әйелі еріне опасыздық жасаса немесе ел – жұрт естімеген, көрмеген қылмыс жасаса, айуандықпен жазықсыз адам өлтірсе т.б. өте ауыр қылмыстары үшін ол «тасборан» арқылы өлім жазасына кесіледі. Яғни, өлімге бұйырылушының аяқ – қолын байлап, жұрт алдына әкеліп, оған қатысқан барлық адам қолына бір – бір тас алып, қылмыскерді сол таспен өлтіреді. Мысалы, Құнанбай Қодар менҚамқаны өлтіргенде осы «тасборан» заңын қолдаған.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2.http://www.halyksozi.kz/news/view/id/149 |
Қазақ диаспорасы – Қазақстан Республикасынан шет аймақтарда тұратын қазақтар. Қазақ диаспорасы сыртқы шекараларды кесіп өтіп, әуелі Қазақстаннан Қытайға, Орталық Азия мемлекеттеріне, Ауғанстан мен Иранға, одан әрі бүкіл дүние жүзіне тараған. Қазақстанмен іргелес шет жұртта қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай аймақтарда шашырап жүрген Қазақ диаспорасының жалпы саны 5,4 миллион деп есептеледі (1997). Шет елде болса да өз ата мекендерінде тұрып жатқан ирредент Қазақ диаспорасының, яғни Қазақстанмен іргелес, шектес, түрлі тарихи кезеңдерде одан зорлық-зомбылықпен тартып алынған, қилы замандардағы түрлі саяси айла-шарғы, белден басқан қиянат салдарынан Ресейге, Қытайға, Өзбекстанға қосылып кеткен ата мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 5 миллион-ға жуық. Ал бөтен жерлердегі бытыраңқы диаспора 0,5 миллион адам. Қазақ диаспорасы шоғырлы диаспораға жатпайды. Батыс Еуропаның реципиент-елдеріндегі және АҚШ-тағы этникалық қазақтар топтасып тұрмайды. Бірақ Шығыс елдерін (Түркия, Иран, Ауғанстан) мекендеуші қазақтар анағұрлым шоғырланып мекендеген. Бұған олардың бірлесіп тұру тілегі ғана емес, сонымен бірге реципиент-елдің олар жөнінде жүргізген саясаты да ықпал еткен. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінен қанға сіңген тамаша бейімделгіштік, жерсінгіштік, алғырлық қабілет-қасиеттерінің арқасында Қазақ диаспорасы жартылай этникалық, мультимәдени, мультидіни құрылымды елдерде жергілікті тіршілікке бейімделіп кете алды. Өздері тұрып жатқан аймақтарда этникалық азшылық болғандықтан, сол елдің саяси құрылымында Қазақ диаспорасының айтарлықтай салмағы жоқ.
## Қазақ диаспорасының қалыптасып, дамуына қатысты саяси себептер
### Негізгі себептері
* XVIII ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары
* Қазақтардың Ресей үстемдігіне қарсы XVIII – XIX ғасырлардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен соғыстары
* Патшалық билік барысында Қазақстанда Столыпиннің аграрлық саясаты
* Орталық Азия мен Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы
* Елде кеңес өкіметінің орнауы және азамат соғысы
* Ұжымдастыру кезеңінде қазақтарға қатысты жүргізілген геноцидтік саясаты Шығыс Түркістандағы (Шыңжаңдағы) қазақтардың Қытай өкімет орындарына қарсы ұлт-азаттық күресі
* II-дүниежүзілік соғыс
* Экономикалық себеп:Ресейге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі1960 – 1990 ж. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек көші-қоныКеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасында орын алған уақытша тұрақсыздық
* Ресейге қосылғаннан кейін және кеңестік ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанда шаруашылық жүргізудің дәстүрлі көшпелі жүйесінің күйреуі
* 1960 – 1990 ж. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек көші-қоны
* Кеңестік жүйе күйрегеннен кейін нарықтық қатынастарға көшу жағдайындағы өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасында орын алған уақытша тұрақсыздық
* Діни себептер:Патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын Мекке мен Мединеге діндарлардың қажылық сапармен баруының қиындауыКеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуыДін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы.
* Патшалық және кеңестік билік кезеңдерінде мұсылмандардың тауап ететін қасиетті жерлері болып саналатын Мекке мен Мединеге діндарлардың қажылық сапармен баруының қиындауы
* Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде дін басыларының: имам, қожа, молда, ишандардың, тақуа діндарлардың қуғынға ұшыратылуы
* Дін жолын ұстаушылардың, тіпті дінге сенушілердің қыспаққа алынуы.
### Көші-қон салдары
Қазақ диаспорасының ата жұрттан ығысып сыртқа ауа бастаған тарихи ұзақ ағыны “Ақтабан шұбырынды“ кезіндегі жаугершілік-шапқыншылықтан басталды.
1723 ж. солтүстік шығыстан баса-көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан шегінген бейбіт көшпенді шұбырындылар оңтүстік батысқа қарай ауып, қазіргі Орта Азия жеріне тереңдей енуге мәжбүр болды. Шапқыншылықтан қатты күйзелген қазақтың шашырап және өзара араласып кеткен ру-тайпалары Ташкент маңында жасанды құрамалар түрінде қайта құрылып, сол аймақтарда қалып қойған. Бүгінде құрамалар қазақ-өзбек арасында қалған ирредент-маргиналдар болып саналады. Олардың өмір тіршілігі аз зерттелген. Тамды аймағында, Мырзашөлде, Шыршық бойында қазақтар ежелден-ақ тұрып келген. Қазақтардың әрі қарай кең жайылуына отаршылдық тікелей әсер етті. Алдымен, Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертіс өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді қазақ тайпалары солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жөңкіле көшкен. Отаршылдық тудырған үркіншілік кезеңі шамамен 1650 жылдан 1916 жылға дейін жалғасып келді. Қытай мен Моңғолияға қарай қазақ жұртының үркіншілігі, әсіресе, азамат соғысы жылдары кең өріс алды. Саясаттан бейтарап момын халық шетке қарай ақ гвардия шылар келгенде бір ығысса, қызыл әскерлер келгенде тағы жөңкілді.
1916 – 1921 жырдары алты жылға созылған ұлт-азаттық көтерілісі мен азамат соғысы жылдарында ата мекенінен 200 мың адам көшіп кеткен. Ал кеңестік дәуірдегі әміршілдіктен туған асыра сілтеу жылдары (1930 – 1934) 1,9 миллион. қазақ шет жұртқа үдере көшті. Ирандағы қазақтар қазіргі Маңғыстаудан ауып келсе, Моңғолиядағы қазақтардың соңғы көші Сібірге барып паналағандар. Қазақстанның солтүстігінде қызылтабан болған қазақ жұрты екінші рет бас сауғалап Қытайға бет алған. Қызыл қырғыннан қашқан қазақтардың ұрпақтары сондай-ақ Қарақалпақстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Иран мен Ауғанстанға ауып барған.
Қазақстан дүниежүзілік қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі болып отырған қазіргі жағдайда Қазақ диаспорасының, Қазақстанмен біздің отандастарымыз мекендейтін елдердің өзара қатынастары мен байланыс мәселелері мемлекетаралық деңгейде өткір қойылып отыр. Қазақ диаспорасы біздің мемлекетіміздің қазақтар тұратын елдермен сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Қазақстанда “Халықтың көші-қоны туралы заң” (1999) қабылданып, шет аймақтардағы қандастарымыздың ата жұртына – тарихи Отанына көшіп келу үрдісін реттеу ісі қолға алынды.
## Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы
Жаңа заманда қазақ халқының бір бөлігі өздерінің тарихи отанынан тыс жерлерде тұрып жатты. Олар бір бөлігі ирредента, ал екінші бөлігі диаспора саналды. Ирредента деп өздерінің ежелгі атамекенінде дәстүрлі өмір сүріп отырған біртұтас халықтың бір бөлігін айтады. Алайда өкінішке қарай, қазақтардың бірқатар жерлері шекаралардың өзгеруі, отаршыл басқыншылық сияқты оқиғалардың салдарынан басқа мемлекеттің құрамында болып шықты. Ал диаспоралар халықтың бір елден екінші елге лажсыз қоныс аударып, өзге халықпен бірге тұруы болып табылады.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге лажсыздан қоныс аударуы ХІХ-XX ғасырлар шебінде жиі орын алды. Ол кезде қазақ даласын Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударып келген шаруалар арқылы отарлау жаппай жүріп жатты. Қазақтардың ең жақсы, құнарлы да шұрайлы жерлерін күшпен тартып алу жалғаса берді. Міне, мұндай жағдайда қазақтардың өздерінің ежелден отырған, дәстүрлі көшіп-қонып жүрген жерлерін лажсыздан тастап, қайдағы бір құнарсыз, сусыз жерлерге қоныс аударудан өзге амалы қалмады.
Көптеген ұлт-азаттық көтерілістері аяусыз басып-жанышталғаннан кейін қазақтар басқа мемлекеттердің аумағына көшіп кетуге мәжбүр болды. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң 300 мыңға тарта қазақ Қазақстан аумағын тастап Қытайға көшіп кетті.
### Ресей
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1 310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады. Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі, Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград, Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да облыстарында өмір сүруде. 1999 жылдың басында Ресей Федерациясының өңірлерінде тұрып жатқан қазақтар туралы мынандай мәліметтер болды:
Алтай Республикасы
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9 000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013 төлеңгіттер (алтайлықтар) болған;
1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264 адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды.
1995 жылы аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт (алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу.
Этникалық өзін-өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады. Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да, қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда «ерлердің» және «әйелдердің» ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар, мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған. Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде 76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен). Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар «лауазымды» этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды «исламдануы» тек діни ғана емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді. Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда – ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады.
### Өзбекстан
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 миллион.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда қазақтардың саны 1 миллион. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои, Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. «ҚР Азаматтығы туралы» Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкінМектептерде қазақ тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне 5 миллион теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі, соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18 699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып жатыр.
Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен. Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда, Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік, саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады. Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға көмектеседі.
### Кырғызстан
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65 мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам), Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам) облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған, ассимилияция қаупін туғызады. 1999 жылғы ұлттық халық санағы мәліметтеріне сәйкес 42 657 қазақтың 7546-сы ана тілін қырғыз тілі деп, 2449 – орыс тілі, 95 - өзбек тілі деп көрсеткен. Мұның себептерінің бірі қазақ диаспорасы жинақы тұратын аудандарда қазақ орта мектептері мен балалар мекемелері жоқ деуге болады, ана тілінде теле- және радио бағдарламар таратылмайды.
### Түрікменстан
1995 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша Түркменстанда 86 987 қазақ тұрады (елдегі халықтың жалпы санының 4%). Олар Дашогуз (33 000 адам), Балкан (22 000 адам), сондай-ақ Марый және Лебап уәлайяттарында (облыстарында) жинақы қоныстанған және негізінен мал шаруашылығымен айналысады, тамақ және мұнайөңдеу салалары мен әлеуметтік салада жұмыс істейді. Біздің елшілігіміздің мәліметтері бойынша 2003 жылы мұнда 110 000 қазақ тұрған. ҚР Елшілігі Түркменстандағы қазақ мектептерінің директорларына 16 000 оқулықтар мен оқу құралдарын тапсырды. Соңғы уақыттарда көшіп келген қазақтардың азаматтығын ауыстыру мәселесі ерекше өткір болғандықтан, сондай-ақ бұл процедураның ұзақтығы мен қымбаттығына байланысты Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі түркмен тарапына Азаматтықты оңайалатып алу мен тоқтату туралы Келісімнің жобасын жіберді. Алайда Түркменстанның Орталық Азия елдерінен бөлектенуіне және біздердің елдеріміздің арасындағы визалық режим енуіне байлйанысты бұл проблема әлі күнге өзінің оң шешімін таппай отыр. Осы үшін біздің отандастарымызға залал көруде, олардың Қазақстанмен гуманитарлық байланыстары шектеулі.
### Моңғолия
Моңғолияның Ұлттық статистикалық басқармасының мәліметтері бойынша этникалық қазақтардың жалпы саны 102 983 адам, яғни моңғолдардан кейінгі екінші орынды иеленеді. Олардың ішінде Баян-Өлгей аймағында 83 776 адам, Хобда аймағында — 12 215, Ұланбатыр мен оның төңірегінде – 7 504, ал Эрдэнэт, Дархан, Бэрх және Шарыгол өнеркәсіптік аудандарында – 4 245 адам тұрады. Қазақстан Республикасы Елшілігінің нақтыланған мәліметтері бойынша Моңғолияда 126 000-нан астам қазақтар тұрады. М.Тәтімовтың мәліметі бойынша Моңғолияда 157 000 қазақ тұрады, Қазақстардың Дүниежүзілік қауымдастығының көрсеткіші едәуір төмен – 90 000 адам. Мәліметтердің алшақтығы бұл мәселені арнайы зерделеуді талап етеді. Қазақтардың 90%-нан астамы Моңғолияның батыс бөлігінде, Баян-Өлгей аймағында тұрады, ол астанадан 1600 км қашықтықта орналасқан. Баян-Өлгейдегі мал шаруашылығының салыстырмалы қарқынды дамуы мен шекара маңындағы қарқынды сауда (РФ Алтай республикасы мен ҚХР ШҰАА) отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайының Моңғолияның басқа аудандарымен салыстырғандағы жақсы болуына жағдай туғызды. Республикаға қазақтардың қоныс аударуы Қазақстан мен Моңғолия арасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Селісімге сәйкес 1991 жылдың қыркүйегінен басталды. Барлығы 83 000 адам көшіп келді. Кейіннен 12 000-нан астам қазақ Моңғолияға кері оралды. 70 278 адам Қазақстанда өзінің жаңа отанын тапты.
### Қытай
Қазіргі кезде әртүрлі мәліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы 1 200 000-нан 2 000 000 адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы әртүрлі мәлімет көздері бір-біріне сәйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай аумағында тұратын қазақтардың санын дәл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың бірі – отбасылардағы балалар санын шектейтін Қытай үкіметінің жүргізіп отырған демографиялық саясаты. Осыған байланысты халықтың көп бөлігі тіркелмеген. Сол сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дәл статистикалық мәліметтің жоқтығы да қиындық туғызады. Қытайда қазақ ирредентасы, яғни өзінің тарихи аумағында қоныстанған этникалық қазақтар тұрады. Қытай мәліметтері бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы саны 1 миллион адамнан асатын он ірі этностардың құрамына кіреді. Қытайда барлығы 56 ұлт өмір сүреді. Қазақ диаспорасы біздің шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады. Қытайдағы қазақтардың санының өсу қарқыны айтарлықтай жоғары: 1949 ж. - 493 000-нан көп1979 ж. - 898 000 шамасында1982 ж. - 927 0001985 ж. - 994 0001990 ж. - 1 500 000 2005 ж. - 1 миллион. 596 мыңнан 2 миллион. 500 мыңға дейін
Қытай Халық Республикасының жүргізген ұлттық аумақтық автономия саясатының нәтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар негізінен Алтай, Іле, Тарбағатай аймқтары кіретін автономиялық облыста, сондай-ақ ҚХР ШҰАР Мори-Қазақ, Баркөл-Қазақ аудандарында, Ганьсу өлкесінің Ақсай-Қазақ автономиялық ауданында және аз мөлшерде Бейжіңде (Пекинде) тұрады. ҚХР құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда тұрған, бұл 9% құрайды; үш мыңнан астам қазақ онымен шекаралас Ганьсу және Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай (орталығы Алтай қаласы), Іле (орталығы Құлжа қаласы,қытайша Иниң) және Тарбағатай (орталығы Шәушек (орысша Чугучак, үйғырша Чочек, қытайша Тачың) қаласы) аймақтарының (округтерінің) аудандарында көшіп жүрді, бұл барша қазақ көштерінің 3/5 бөлігін құрайтын. Шағындау топтар қазіргі Мурэ-Қазақ автономиялық ауданы мен Цинхай уезін (Санджи-Хуэй автономиялық облысы) және Баркөл-Қазақ автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Әдетте көш рулық негізде құрылатын болған. ШҰАР аумағында қазақтар саны жағынан ханьдар мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды иеленіп, жалпы халықтың 7,4% құрайды. ҚХР жарияланғаннан бергі 54 жылда Аспан асты еліндегі қазақтардың саны үш еседен артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий округіндегі Баркөл-Қазақ автономиялық ауданы және Ганьсу өлкесіндегі Ақсай-Қазақ автономиялы ауданы. Цинхай өлкесінде Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ автономиялы облысы бар, оны көбінесе жай ғана Хайси-Моңғол-Тибет деп атайды. Сондай-ақ оншақты автономиялы қазақ болыстары бар. Үрімшінің арғы жағындағы Ганьсу мен Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. ІҚАО қазақтары автохтонды халық болып табылады. Бұл аумақты қазақтар жоңғарлармен екі ғасырға созылған күресте қорғап қалды. Басқа елде өмір сүре отырып, қазақтар бұл жерде басқа тарихи шеңберде, басқа әлеуметтік-экономикалық және саяи жағдайда дамыды, қытайдың мәдени ықпалында өмір сүрді. Қазақстандық зерттеушілер мәліметтері бойынша Қытайдағы қазіргі қазақ диаспорасының бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, ҚХР аумағында тұратын қазақтардың 80% ҚХР құрылғаннан кейін туылғандар, оның 70% – 1962 жылдан кейін және 50% – «мәдени революциядан» кейін туылғандар. Бұл, бір жағынан, «тууды реттеу» саясатын жүзеге асыруда хань емес халықтарға жасалған белгілі бір «жұмсақтық» туралы қорытындыны білдірсе, екінші жағынан – қазақ халқының басым бөлігі ҚХР өз отаны деп қарайтынының көрсеткіші. Қазақ диаспорасы өкілдерінің көпшілігі үшін «мәдени революция» кезеңінің эксперименттері өз тәжірибелерінен таныс және оларда жалпы «мәдени революция буындарына» тән психологиялық ерекшеліктердің бәрі бар. Екіншіден, ҚХР-дағы қазақ этникалық тобының мәдени және жалпы білім беру деңгейін көтеру ісіндегі қол жеткізген елеулі прогреске қарамастан ол төмен күйінде қалуда. 1982 жылғы халық санағы мәліметтері бойынша алты жастан жоғары қазақ ұлты (725 130 адам) арасында әртүрлі жоғары оқу орандарының түлектері тек – 2 547 адам; студенттер – 1 483; екінші сатыдағы орта мектеп түлектері – 41 599; бірінші сатыдағы орта мектеп – 124 781; бастауыш мектеп – 351 272; сауатсыздар мен шала сауаттылар – 203 448 адам немесе автономиялық райондағы қазақтардың жалпы санының 28,66%, оның ішінде алты жастан он бір жасқа дейінгілердің арасында – 81 325 адам. Қазақ ұлтының 50%-нан астамын құрайтын әйелдер арасында сауатсыздық деңгейі ерлерге қарағанда 1,5 есе артық. Бұл жағдайдың ҚХР-дағы қазақ халқының тиісті жұмыспен қамтылуы саласына әсері ететіні сөзсіз. Елдің халық шаруашылығында жұмыс істейтін 294 923 қазақтың 243 557-сі немесе экономикалық белсенді қазақ халқының 82,58% – жер өңдеуде, мал, балық және орман шаруашылықтарында шоғырланған; кеніштерде, ағаш өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында – 3659; зауыттар мен фабрикаларда – 3781; құрылыста – 2016; көлік және байланыста – 2224; сауда мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында – 9152; денсаулық сақтау мен әлеуметтік қамсыздандыруда – 16045; мемлекеттік және партиялық органдарда – 9460 қазақ жұмыс істейді [3]. 80 жылдардың басындағы ҚХР қазақтары кәсібі жағынан былай бөлінген: әртүрлі кәсіпорындардың техникалық персоналы – 32 889, мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, партиялық және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлері – 5 821, іс қағаздарын жүргізушілер мен осы санаттағы қызметкерлер – 5 809, сауда қызметкерлері – 3 816, қызмет көрсету саласы қызметкерлері – 4 812, жер өңдеушілер, мал өсірушілер, орманшылар – 219 752, өндіріс жұмысшылары, көлік жұмысшылары және осыған сәйкес санаттағы жұмысшылар – 21 295 немесе ҚХР халық шаруашылығындағы жұмыс істейтін қазақтардың 7,43% ]. 1982 жылдың ортасында ҚХР аумағында тұратын қазақтардың құрылымы және олардың ҚХР-ның 56 ұлты құрылымындағы жағдайы осындай болатын. Өткен реформалар жылында бұл құрылым айтарлықтай өзгеріске ұшырай қойған жоқ; сөз жоқ, ҚХР қазақ халқының мәдени және білім деңгейінің көтерілуі аясындағы әлеуметтік прогресс байқалады. Техника саласындағы ұлттық кадрларды дайындау, ана тіліндегі мектеп білімін одан әрі дамыту және т.б. бұған куә. ҚХР-дағы қазақтардың мәдени және жалпы білім деңгейі өсіп келеді. ІҚАО тұрғындарының көпшілігі Бейжің(Пекин), Шанхай және Қытайдың басқа да ірі қалаларындағы, шетелдерде, соның ішінде Қазақстанда жоғары оқу орындарында оқып жатқандары да бар. Осыған қарамастан, қазақтардың әлеуметтік те, кәсіби де, саяси да құрылымдары ҚХР қазақ қауымдастығының даму үрдісі туралы куәландыратын және оның келешегін анықтайтын елеулі сапалы өзгерістерге ие болмай отыр. Соңғы уақытта Қазақстан тарапынан қазақтардың бұрынғы өткені туралы мәліметтер бар. Қытайдағы тарихи ескерткіштерге деген қызығушылық артып келеді. Осыған байланысты Қытайдағы қазақтардың мұрасын зерделеу жұмыстары басталып кетті. Мүдде ортақ, өйткені Қытайда ғалым, артист, суретші, музыкант қазақтар тұрады, олар кейбір жобалардың бастамашысы болды және оларды жүзеге асыруға жәрдемдесуде. Олардың қатуымен қазіргі кезде кітап басып шығару, тарихи материалдарды жинау және т.б. жұмыстар ұйымдастырылды. Бұл бағытта Қазақтардың Дүниежүзілік қауымдастығы белсенді жұмыс жүргізуде. Мысал ретінде «Шыңжандағы қазақ сазгерлері» кітабының әзірленуін келтіруге болады, оның авторы өнертанушы Құлжада Мұхамед, Майра Мұхамедқызының әкесі. Мұнымен қатар белгілі күйшілерге, суырып салма ақындарға арналған шығармашылық кештер өткізіледі, компакт-дискілер шығарылады. Мысалға, Қытайда тұрған күй шебері Бейсенбінің туған күнінің құрметіне арнайы компакт-диск шығарылды. Суырып салма ақын Т.Жолдыұлының 100 жылдығына жас орындаушылардың орындауындағы оның әндері жазылған магнитті таспа әзірленді. Қытайда би өнері өте дамыған. Осыған байланысты Қытайда тұрған атақты Тайыр күйшінің қызы белгілі балетмейстер Нағима Тайырқызының есімін атай кеткен жөн. Ол көптеген талантты бишілерді тәрбиеледі. Н.Тайырқызы Алматы қаласына келіп тұрады, онда облыстық филармонияда сабақ береді. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және СІМ белсенді сыртқы саяси курсы нәтижесінде Қытай тарапының позициясында Қазақстанның саясатына деген белгілі түсіністік байқалады. Елшілік отандастарға Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірі туралы объективті ақпарат береді, оларды қызықтыратын көші-қон, демографиялық процестерді реттейтін нормативтік актілерді түсіндіреді. Соңғы жылдары Қытайда жергілікті билік органдарында қазақ тілінің қолданылу аясы тарылып келеді, ұлттық мектептер жабылуда. Біздің отандастарымызды Пекиннің бала тууын шектеу саясаты да алаңдатуда, ол қазақ халқының өспей қалуына әкеп соғады.
Іле-Қазақ автономиялық облысы
Қазақстан-Қытай шекарасының бойында өзінің үкіметі, жергілікті басқару органдары, қазақ мектептері мен қазақ тіліндегі газеттері, радио және телевидениесі бар Іле-Қазақ автономиялық облысы (ІҚАО) Қазақстанмен тұтастай шектесіп жатыр. ҚХР конституциясы бойынша автономиялардағы бірінші әкімшілік лауазымдарды лауазымды этностың өкілдері иеленуі тиіс, ІҚАО бұл қазақтар (аудандықтан бастап қалалық буынға дейінгі парткомның бірінші хатшысы лауазымына бұл қағида жүрмейді). Қазақтардың басым үлес салмағы білім беру, мәдениет, өнер, қаржы, сақтандыру, денсаулық сақтау, спорт және әлеуметтік қызмет көрсету саласында, сондай-ақ партиялық-мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарында байқалады. Аз кездесетіні – ғылымға негізделген салалар мен өнеркәсіптік, әсіресе ірі кәсіпорандарда. ІҚАО астанасы - Құлжа (қытай транскрипциясында - Инин) бірмезгілде Іле аймағының да орталығы болып табылады, мұнымен қатар облысқа тағы екі аймақ кіреді: орталығы Чугучак қаласындағы Тарбағатай және орталығы Алтай қаласындағы Алтай аймақтары. Әрбір аймақ ауылдық аудандарға бөлінген және мәртебесі бойынша бұрынғы одақтас республика облысының мәртебесіндей. Іле аймағында 9 аудан, Тарбағатай аймағында 6 аудан, Алтай аймағында 8 аудан бар. Шен туралы әкімшілік-аумақтық табельде ІҚАО Шыңжан аймақтарына қарағанда жоғары сатыда: оның аймағы мәртебесі жағынан округке тең. Сондықтан облыстық өкімет қосымша қондырғы сияқты және жергілікті билікке мәселені тікелей Үрімжіде шешкен оңай. Үрімшіде бұған кедергі жасамайды, әсіресе 1982 жылы ІҚАО Пекинге ҚХР үкіметіне тікелей бағынуды сұрап, ШҰАР юрисдикциясынан шықпақ болған шешімінен кейін. ІҚАО басында облыс үкіметінің төрағасы тұрады, оны қазақша «үкімет төрағасы» емес, «облыс бастығы» немесе «облыс үкіметі бастығы» деп атайды, өйткені төраға Қытайда біреу – ол ҚХР Төрағасы. Аймақты (округті) үәли (губернатор) басқарады, оны мұнда «әкім» емес, «уәли» деп атайды, ал қала мэрлерін «қала бастығы» деп атайды, есесіне аудан әкімдерін көбінесе «аудан әкімі» деп атайды. 1990 жылға дейін «аудан бастығы» термині қолданылатын. Болыс әкімін көбінесе жайғана «ауылбас» деп атайды. Қытайдағы қазақ автономиясының сақталу перспективалары бүгінде бірыңғай емес. Хань халқының тарапынан аз ұлт өкілдері пайдаланатын жеңілдіктерді сақтап қалудың құқық тарапынан дұрыстығы туралы мәселе жиі қойылып жүр. Қытай үкіметі мен ҚКП қазақ диаспорасы мен ирредентасына қатысты ұлттық саясаты қаншалықты бірмәндес болатындығы белгісіз. Қазақтар лауазымды этнос болатын және басшылық басында ресми тұрған, қазақтардың әлемдегі екінші әкімшілік-аумақтық құрылымы болып табылатын Іле-Қазақ автономиялық облысының Қазақстан үшін маңызы орасан.
### Түркия
Түркиядағы қазақ диаспорасы негізінен өткен ғасырдың 50-ші жылдары Шыңжан-Ұйғыр автономиялық ауданының Алтай округінен («алтай қазақтары») көшіп барған, сондай-ақ XX ғасырдың 80-ші жылдары Ауғанстан мен Ираннан босқын ретінде қоныс аударған қазақтардан тұрады. Стамбул консулдық округінде алтай (3450 отбасы) және ауған (740 отбасы) қазақтары тұрады. Түркияда тұратын қазақтар жинақы орналасқан. 1972 жылы олар түрік үкіметіне өтініш жасады, сол жылы оларға Стамбулдан сатып алу және құрылыс салу үшін жер берілді. Біздің отандастарымыз бұл ауданды «Қазақкент» деп атады, қазір ол «Гюнешли» аталады, түрік тілінен аударғанда «Күн сәулелі». Стамбулда қазақтар басқа аудандарда да тұрады (мысалға, Зейтинбурну, Кучук Чекмеджи, Сафра-кой, Орнектепе), бірақ олар бірге болуға тырысады. Түркияда тұратын қазақтардың саны туралы мәліметтер де әралуан, сан айырмашылығы өте үлкен. 19 000-нан 25 000-ға дейінгі сандар аталады. Мысалға, Сайлау Батыршаұлының мәліметі бойынша Түрік Республикасындағы диаспора өкілдерінің саны 2003 жылы 19 мың адам болған. 2005 жылғы мәліметтер бойынша 25 000 адам деп көрсетілген. Қазақтардың негізгі бөлігі (2750 отбасы) Мәрмәр теңізінің жағасында, Стамбулдың “Зейтинбурну” ауданында шоғырланған, 120 отбасы – Эгей теңізінің жағасында (Измир провинциясы), 80 отбасы шамасында - Нигде провинциясында, 60 отбасы – Анкарада және басқа провинцияларда тұрады. Г.Меңдіқұлованың пікірі бойынша, көп жағдайда Түркиядағы қазақ қауымдастығы қазақ диаспорасы өкілдері үшін үлгі болды, бұл қазақтардың күш-жігерімен ғана емес, түрік үкіметінің түсіністікпен жауап қату әрекетімен де мүмкін болды, соның арқасында Шыңжаннан босқан қазақтар бұл жерден екінші Отанын тапты. 1990 жылдардағы Түркиядағы қазақ қауымдастығын зерделей отырып, 1970 жылдары қазақтардың аға буыны қалап кеткен, қазіргі кезде жемісін көріп отырған этникалық сәйкестілікті сақтау процесіндегі мынандай сәттерді атап өтуге болады. 1960 жылдары қазақтар қаланың әүрлі аудандарына қоныстанды, олардың балалары түрік мектептеріне бара бастады, бұл қазақ сәйкестілігін сақтау процесіне жәрдемдескен жоқ, керісінше қазақ жастарының бір бөлігі «түріктену» процесіне ұшырады, бұған қазақ ақсақалдары қарсы шықты. Қазақтардың «түріктену» процесін қалай да бір тоқтату үшін аға буында кейіннен қазақ бастауыш және орта мектебін ашуға болатындай бірге, бір ауданға қоныстану идеясы туды. Стамбулдың Гюнешли ауданында «Қазақкент» осылай пайда болды, оның ресми ашылуы 1973 жылғы 15 тамызда өтті. Алғашқы үйлер Отаны туралы естелік немесе ескерту ретінде «Алтай» көшесінде салынды. Түркияда 1986 жылы Алматыдағы желтоқсан оқиғаларының толқыны ретінде түрік қазақтарының «Вакиф» мәдени-ағарту қоғамы құрылды. Бұл қоғамның құрылтайшылары 10 адам болды және алғашқы төрағасы болып Токтоубай Топлу сайланды. 1988 жылғы наурыздан бастап «Вакиф» түрік қазақтары қоғамының бюллетені» шыға бастады. «Бюллетеннің» екі нөмірі ғана жарыққа шықты. Бұл «Бюллетеньдерде» этнография мен қазақ халқының тарихы бойынша материалдар, Түркия мен Батыс Еуропадағы қазақ қауымдастықтарының өмірі туралы материалдар орын алды, қазақ диаспорасынан шыққан танымал қайраткерлермен және кәсіпкерлермен сұхбаттар жарияланды. Диаспораға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсету мәселелерімен «Түркия қазақтарының қоғамы» айналысады, оның мәртебесі ұлттық-мәдени орталыққа тең. Түркияда басқа да қоғамдық ұйымдар жұмыс істейді: «Түрік қазақтарының әлеуметтік және мәдени дамуын қолдау қоры», «Қорқыт Ата қоры», «Шығыс Түркістан қоғамы» және «Ахмет Иассауи» қоры. 1991 жылдан бастап түрік қазақтары мен Қазақстан Республикасы арасында тығыз жан-жақты байланыстар дамып келеді. Түркияда тұратын қазақтар үшін соңғы кездегі маңызды оқиғалардың бірі 1997 жылғы 28-29 нурызында өткен Кіші Құрылтай болды. Сонымен қатар, Түркияның қазақ қауымдастығында сепаратизм жоқ, елдегі халықпен, үкіметпен және жергілікті әкімшілікпен қарым-қатынасы жақсы. Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғырлармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мерекелер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді. Бұл заңды да, өйткені түркі халықтарының жақындығы ежелден тығыз болды және Түркияда ұзақ өмір сүру, сөзсіз қазақтардың мәдениетіне ықпал етті. Еропалық қазақтардың Қазақстанға қарағанда Түркиямен туыстық байланысы күштірек. Олардың туыстарының көпшілігі Түркияда, Қытайда, Алтайда тұрады. Қазіргі уақытта Стамбулда Түрік қазақтарының қоры белсенді жұмыс істеуде, Стамбул қаласының муниципалитеті Қорға арнап үй-жай бөлген. Қор басшылары қазақ тілін оқып-үйренуге жағдай жасауға, Стамбул қазақтарының Қазақстан мәдениеті, өнері өкілдерімен кездесулерін ұйымдастыруға тырысады, Қорда Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары болып қайтты. Қордың кабинеттерінде қазақтың ұлттық тұрғын-үйі – киіз үй қойылған, қазақ тұрмысының заттары, Қазақстан туралы әдебиеттер жинақталған, олар әртүрлі мерекелерде, кездесулерде, концерттерде көрсетіледі. Қордың жанында балалар би ансамблі ұйымдастырылған, ол әртүрлі концерттерге, тұсау кесер рәсімдеріне қатысады. Қордың күшімен «Арман» журналы шығып тұрады. Материал таңдауда қиындықтар бар, елдегі өмірді толық қамтып жазатын авторлар жоқ. Түрік қазақтары қазақ тіліндегі ақпараттар алуда қиындықтарға тап болуда. Қазақ диаспорасының аудан мен қала муниципалетитімен қарым-қатынасы жақсы. Қордың басшысы жергілікті өкіметтің қазақтарды ерекшелендіріп тұратын заңға мойынсұнушылықты, үлкендерді силауды, еңбекқорлықты бағалайтынын атап өтеді. Қазақтардың өз ортасында билер институтын (кішкене өзгерген түрінде) жүргізеді. Жергілікті биліктегілер басқарудың бұл жүйесін аудандық деңгейге еңгізу туралы ұсыныс жасаған. Қазақтардың арасында полицияға ұсталған, қылмыс жасалған, бұзақылық және т.б. оқиғалары жоқ. Қазақтардың экономикалық жағдайы тұрақты, жұмыс істей алады және кәсіптері бар. Жастар түрік тілінде сөйлейді, оқу орындарында түрік тілінде білім алады. Қазақ тілін үйретуді Қор өз күшімен ұйымдастырған. 2005 жылы Стамбул университетіне қазақ тілінің оқытушысы келіп, студент жастар арсында тілді оқытуды ұйымдастырды. Оқу-әдістемелік әдебиет тапшы. Әліпбилер графикасының әртүрлі болуына байланысты қиындықтар бар. Қазақстаннан келетін оқулықтар кириллицада жазылған. Тілді үйрету үшін осы графиканы білетін мамандар жоқ. Бұл жағдай Қазақстаннан келетін киррилицада жазылған оқулықтардың мәнін жоқ етуде. Қазақ диаспорасы Стамбулдағы қазақстандық елшілікпен өте тығыз байланыста. Олардың қолдауымен Наурыз мерекесі, Қазақстанның өнер шеберлерінің концерттері ұйымдастырылған. Түркияда қазақтар негізінен тері ісімен айналысады, дербес бизнестерін дамытуда. Жұмыс, салық, бәсекелестік жағдайларында қиындық көрмейді. Олардың айтуынша қазақтарды адамгершілігі мен жауапкершілігі үшін жақсы клиент және серіктес ретінде силайды. Қазақстан нарығына жұмыс істейтін кәсіпорандар бар, Алматыда 13, Шымкентте 30–ға жуық дүкендері ашылған. Алайда олар аз, сондықтан санын көбейту қажет. Түркияда тұратын қазақтар қазақ тілінің жоғалуына, Қазақстаннан келетін ақпараттардың тапшылығына, Қазақстанға көшіп барудың қиын жағдайларына алаңдаулы. Эфирде қазақ тіліндегі хабарлардың жоқтығынан қанағаттанбаушылық сезімде. Қазақ тілін білуді қолдайтын және дамытатын ақпараттық орта жоқ. Аға буын балалары мен немерелерінің болашағына қатты алаңдайды. Түркия қазақтары Отанына оралу шарттарының күрделілігіне қатты абыржулы: тіркелу (прописка), ТИБ-нан анықтама сияқты оралмандарда болмайтын құжаттарды жинуадың машақаты. Түркияда тұратын қазақтардың пікірінше, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның халықаралық қатынастардағы позициясын күшейте алар еді, елдің оң имиджін қалыптастырудың, экономикалық байланыстарды нығайтудың көзі болалар еді. Маңызды шарттардың бірі мәдени орталық құру, оған мемлекеттің көмегі қажет.
### Еуропа елдері
АҚШ пен Батыс Еуропа (негізінен ГФР, Франция, Скандинавия) елдеріндегі қазақ диаспорасы оқуға бару нәтижесінде және «еңбек» көші-қоны толқынында қалыптасқан. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайы мен сіңісті ділі оларды Еуропада ұстап тұр. Басқа елдерде қазақ ұлтының өкілдері саны аздығынан жергілікті халыққа сіңіп кеткен. Тұманды Альбион жағалауындағы қазақ диаспорасы өкілдерінің саны аз болуы 1960-1990 жылдардағы британ көші-қон саясатының құқықтық шараларының салдары болды. Ұлыбританияда қазақтар негізінен Лондон мен Редингте тұрады, бұл олардың кәсіби бағдарымен қызмет аясына байланысты. Ұлыбританиядағы қазақ диаспорасының өкілдері моноұлтты некені қалайды және оларға тұрып жатқан еліне өз отбасын көшіріп алып келу тән. Сондықтан, оларға этникалық түптамырын жоғалтпау және балаларын қазақ тілі мен қазақ халқының мәдениетіне жақындастыру маңызды. Ол үшін 1992 жылы Ұлыбританиядағы қазақтар қоғам құруға шешім қабылдады, өйткені 1985 жылы бұл елге Түркия мен ҚХР қазақтары оқу және жұмыс істеу үшін көшіп келе бастады. Бұл қоғамның мақсаты Ұлыбританияда тұратын қазақтардың арасында бір-бірімен байланыс орнату, сондай-ақ этникалық Отаны – Қазақстанмен жан-жақты байланысты нығайту болды. Мұндай қадамдардың бірі 1995 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Ұлыбританияға ресми сапары кезінде жасалды, қазақ диаспорасының өкілдерін Президент қабылдап, олармен әңгіме барысында олар өз проблемаларын талқылады. Өкінішке орай, Ұлыбританиядағы қазақ қауымдастығын ерекшелендіріп тұрған нәрсе олардың бастарының бірікпеуі, қазірге дейін ҚХР-да, Түркияда және Қазақстанда тұратын қазақтармен тығыз байланыс орнатылмаған. Қазақ қоғамы берген мәлімет бойынша Лондонда Түркиядан шыққан қазақ диаспорасының 65 өкілі тұрады. Бұған ҚХР, Қазақстаннан және басқа елдерден келген қазақтар кірмеген, олар қазақ диаспорасының санын 100-120 отбасына көбейтеді. ГФР-ға қазақтар түрік еңбек көші-қонының құрамдас бөлігі ретінде 1960-жылдардың ортасында көшіп келе бастады. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап Алманияда екі қазақ – түрік азаматтығы бар бұрынғы легионерлер тұрады. ГФР-да қазақтар Рура мен Рейн өнкрекәсіптік аймағындағы жұмыстан басқа қоғамдық-саяси қызметпен айналысты, соның ішінде Мюнхеньде «Азаттық» радиостанциясының қазақ редакциясында жұмыс істеді. ГФР-дағы қазақтар мына жерлерде тұрады: Мюнхеньде - 60 отбасы немесе 300 адам, Кельнде - 90 немесе 450, Гамбургте - 4 немесе 20, Батыс Берлинде - 20 немесе 100, Хайдельбергте - 1 немесе 5, Майнцте - 2 немесе 10, Майндегі Франкфуртте - 1 немесе 5. Барлығы: 178 отбасы немесе 890 қазақ. ГФР-да өскелең қазақ жастарының арасында мәдени-білім беру шараларын өткізу үшін Мюнхень мен Кельнде екі қазақ қоғамы ұйымдастырылған. ГФР-дағы бұл қоғамдардың қызметінің жанданбай тұрғанын іс жүргізу мен үйлесімді әрекет ету тәжірибесінің жоқтығымен түсіндіруге болады. ГФР-дағы қазақ диаспорасы үшін өткір мәселелердің бірі тілдік проблема болып табылады. Негізінен, қазақтар отбасында түрікше, балалары немісше сөйлеседі. Қазақстаннан қазақ тіліндегі кітаптар, газеттер мен журналдар жіберу осы проблеманы шешуде күшті қолдау болар еді. 1993 жылы Мюнхеньде «Еуропалық қазақ түріктерінің бюддетені» шыға бастады. Бірінші нөмірі түрік тілінде, ал екіншісі қазақ тілінде шықты. Бюллетеньде Түркиядағы, Германиядағы, Франциядағы, Швециядағы, Австриядағы, Ұлыбританиядағы, Швейцариядағы және Даниядағы қазақ қауымдастықтарындағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттар басылды, Қазақстандағы жетістіктер туралы хабарламалар жарияланды. Екі жылда (1993-1994) екі нөмірі ғана жарық көрді. ГФР-да тұратын қазақтарды олардың жоғары білім деңгейі мен әлеуметтік мәртебесі ерекшелендіреді, өйткені көшіп келген қазақтардың алғашқы буындары өз балаларына жақсы білім бере алды, қазір олар заңгер, стоматолог, инженер болып жұмыс істеуде. ГФР қазақтарының отбасылық қарым-қатынасында, мысалға, Франциядағы қазақтарға қарағанда консерватизм басым. Қалыңдықтарын Түркияда тұратын қазақ отбасыларынан әкелуге тырысады. Түрік қыздарымен жиі некелеседі және түркі емес халықтармен некеге тұрмайды. Ақпарат беруші қазақтардың мәліметтеріне сәйкес қазіргі кезде Швецияда 30-дай қазақ отбасы тұрады, негізінен Түркиядан барғандар. Олар Стокгольмде, Евелде, Вастераста, Гетеборгте тұрады. Соңғы уақыттары олардың саны осы елдің азаматтарымен некеге тұрған Қазақстаннан келген қазақтармен толығуда.
### Америка Құрама Штаттары
АҚШ-қа қазақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көшіп бара бастады. Негізінен, АҚШ-тың қазақ халқын бірнеше топқа бөлуге болады: 1) бұрынғы КСРО азаматтары, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұтқынға түсіп, Алмания аумағындағы концентрациялық лагерьлерде ұсталған, одақтастар әскерлері азат еткеннен кейін және тексеруден өткен соң өздерінің өтініштері бойынша Түркияға тұруға жіберілген, сосын Түркиядан Штаттарға көшіп барған, онда қазір олардың екінші және үшінші ұрпақтары тұрып жатыр; 2) Түркиядан келген қазақтар, түрік еңбек көші-қонының құрамында келіп жұмыс тапқан, бес жыл тұрақты (ешқайда шықпай) тұрғаннан кейін АҚШ азаматы мәртебесін алған; 3) ҚХР-нан келген қазақтар, АҚШ-қа Жапония, Тайвань арқылы Тынық мұхитты кесіп өтіп, Тынық мұхит жағалауында оқуға немесе жұмыс істеуге қалып қойған, сосын елде тіршілік ету мүмкіндігіне ие болған; 4) Қазақстан Республикасынан келген қазақтар, оқуға немесе жұмыс істеуге келген; 5) АҚШ азаматтарымен этникааралық некеге тұрып, азаматтық алғандар. АҚШ мультимәдени және полиэтникалық ел ретінде көшіп-қонған қазақтарды 1960 жылдардың ортасынан бастап, 1965 жылғы көші-қон заңын ырықтандырғаннан кейін тарта бастады. «Америка этникалық топтарының Гарвард Энциклопедиясына» сәйкес 1960-жылдары АҚШ-та 20 шақты қазақ отбасы болған. Бұл 20 отбасының 13-і осы елге 1960-жылдардың ортасында көшіп келіп, Нью-Йорк, Вашингтон (Колумбия округі) метрополиінде және Калифорния штатында қоныстанған бұрынғы вермахт тұтқындарының отбасы. Бұл облыстарға қоныстануды мына көрсеткіштер бойынша таңдаған: 1) жұмыс табу мүмкіндігі; 2) онда тұрып жатқан өз этникалық топтарының өкілдерінің болуы; 3) бұрынғы тұрған жеріне шамалы болса ұқсас климат жағдайы; 4) жоғары оқу орындарының болуы. АҚШ қазақтарында моноэтникалық және этникааралық некелер байқалады. Этникааралық некелер аға буынға тән. Керісінше, диаспораның екінші, үшінші буын жастары өмірлік серіктерін қазақ ортасынан табуға тырысады, бұдан этникалық сәйкестілікті сақтауға арналған стратегия айқындалады. Басқа диаспораларға қарағанда АҚШ-тағы қазақтардың саны аздығынан және америкалық қоғам тіршілігінің барлық саласына ықпал ету мүмкіндігі болмағандығынан маңызды проблемаларын бірлесе шешуге болатын өз қоғамы да жоқ. Британиядағы сияқты америкалық қазақтарға да басы бірікпеушілік тән. 1996 жылы Индиана университетінің (Блумингтон) жанынан Қазақ студенттік ассоциациясы құрылды, ол жыл сайын Наурызды тойлайды, қазақ халқының салт-дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен таныстырады, тақырыптық конференциялар өткізеді. АҚШ-тағы қазақ диаспорасы Қазақстан Республикасы қазақтарының АҚШ азаматтарымен жасалған этникааралық некелерінің, сондай-ақ америкалық өкіметтің Қазақстанның көрнекті ғалымдары мен мамандарына осы елде тұрып, қызмет ету мүмкіндігін беруі арқасында өз қатарларын толықтырып отырады.
### Иран
Қазіргі уақытта қазақ диаспорасы әртүрлі мәліметтер бойынша Гор-ган, Бендер-Туркмен және Гүлістан провинциясының Гомбад қалаларында тұратын 10-нан 15 мыңға дейінгі адамды құрайды. Ирандағы диаспора негізінен өткен ғасырдың 20-30-жылдары, КСРО-да ұжымдастыру, мал мен астық қорын тәркілеу процесі басталған кезде қалыптасқан. Олардың көпшілігі – Маңғыстау облысы аумағынан келгендер. Ирандағы Қазақстан Республикасы Елшілігінің жәрдемімен 59 отбасы арнайы авиарейспен тарихи отандарына көшіп келді.
### Пәкістан мен Ауғанстан
Пәкістан Ислам Республикасындағы қазақ диаспорасы Сайлау Батыршаұлының мәліметтері бойынша 1600 адамды құрайды. М.Тәтімов олардың саны 3 000 адам деп есептейді, Г.Меңдіқұлованың мәліметтері бойынша олардың саны 5 000 адам. Пәкістандағы қазақ ұлты негізінен басқыншы Кеңес армиясынан қашқан ауғандық қазақтардан тұрады. Пәкістаннан келген репатрианттар өмір сүруге қажетті қаражатсыз қалғандықтан Елшілік олардың тіршілік етуіне көмектесудің барлық мүмкіндіктерін жасады. 1998 жылы Қазақстанға Ауғанстаннан келген босқындардың көп бөлігі (230 адам) жіберілді. 1999-2000 жылдары тағы 573 қазақ оралды. Ауғанстанда 21 000 қазақ бар. Қазақстан Республикасының Дипломатиялық миссиясының ақпаратына сәйкес 374 адам тарихи отанына оралуға тілек білдірген. Ауған қазақтарының көбі сауатсыз, жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ.Ауғаныстан қазақтарының тарихы, этнографиясы, тілі мен діні, жалпы тыныс-тіршілігі жүйелі түрде зерттелмей келеді.
## Әлем елдеріндегі қазақтардың саны
* АҚШ - 1 000
* Аргентина - 500
* Аустралия - 900
* Ауғанстан - 200
* Аустрия - 700
* Беларусь - 1 068
* Бельгия - 500
* Германия - 2 000
* Израиль - 100
* Иордания - 200
* Иран - 5 000
* Канада - 7 000
* Моңғолия - 83 000
* Пакистан - 5 000
* Сауд Арабиясы - 1 000
* Сирия - 100
* Ұлыбритания - 300
* Франция - 2 000
* Швеция - 200
## Терминдер сөздігі
Босқындар – сөздің бастапқыдағы мағынасы: өз елін, жұртын қандай да бір келеңсіз жағдайға байланысты қалдырған адамдар, мысалы, соғыс, ашаршылық, жұт, стихиялық бәле және т.б.
Диаспора –грек сөзінен шыққан,белгілі бір халықтың (этникалық қауымның) біраз бөлігінің өз елінен тыс өңірге орын тебуін білдіретін ұғым. («шашыраңқы» немесе «елінен, жерінен ажыраған»).
Кордон- шекара күзеті болатын жер.
Конвенция – халықаралық келісім, қандай да бір арнайы мәселемен мәмілеге келу.
Миграция – халықтың қоныс аударуы, қозғалысы; халықтың ел ішіндегі ішкі көші-қоны; халықтың бір елден екінші елге қозғалысы, сыртқы көші-қоны.
Отан- туған ел, атамекен. Адамның туған жері: сол халықтың тарихи аумағындағы оған жағатын табиғат, халқы, тарихи даму ерекшеліктері, тілі, мәдениеті, тұрмысы және өнегелігі.
Оралмандар – Қазақстан Егемендігін алмай тұрғанда өзге мемлекеттің территорясында тұрған қазақ ұлтының азаматтығы жоқ шетелдектер, енді Қазақстан жеріне тұрғылықты тұру мақсатымен келгендер.
Репатриация- әскери тұтқындарды, босқындарды, эмигранттарды туған еліне қайтару.
## Түсініктемелер
## Тағы қараңыз
* Қазақтар
* Қазақстан
* Ата жолы картасы |
Атбайлар (салт). Мұның да екі түрі бар.Жас отаудың шаңырағы көтерілген соң ағайын-туыстар оған шашу шашып, «керегесі кең болсын», «босағасы берік блосын» деген тілек айтады. Байғазы береді. Ет жақыны босағаға жылқы байлайды. Мұның аты «атбайлар».«Атбайлардың» екінші түрі-кәде. Құда-құдағилар келгенде немесе күйеу қалыңдығын алуға келгенде олардың жеңгелері алдынан шығып түсіріп алып, атын байлайды.Бұл «атбайлар» деп аталатын той салты. Оған арнайы кәде беріледі. Ол кәдеден тағы бір әйел тәбәрік сұрайды.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
Бие қысырамас (ырым). Жаңа түскен келіннің беті ашылғаннан кеиін енесі келіп, келіннің бетінен тағы сүйіп, жақсы тілек тілеп, сол жерде отырған әйелдердің ортасына «биелерің қысыр қалмасын» деп ақ мата тастайды. Бұл «бие қысырамас» деген кәде. Әйелдер бұл матаны жыртып, бөліпалып үйлеріндегі сабаның аузына «бием қысыр қалмасын, біссімілда» деп байлайды. Бұл кәде бәріне де жетуі керек. Жетпей қалғандардың өкпелеуге хақы жоқ. Соңғы жылдары халқымыздың мал шаруашылығынан қол үзе бастауына сәйкес бұл ырым ұмытылып бара жатыр.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
«Шаңырақ түйе» (дәстүр). Ұзатылып келе жатқан қыздың және оның жанындағы әйелдердің (шешесі, жеңгесі, сіңлісі т.б.) мініп келе жатқан көлігі «шаңырақ түйе» деп аталады. Және ол келін үшін ыстық қасиетті мал болып саналады. Бұған жолшыбай кездескен немесе бөтен адам мінбейді. Егер міне қалса оны көрген жұрт «пәленше келіннің шаңырақ түйесіне» мініп келді деп келемеждеген. Ертедегі салт бойынша көште үлкен шаңырақ жеке түйеге артылып, алдымен жүреді екен. Оған адам мінбейді, атпен жетелейді, «шаңырақ түйе» деген сөз осыдан шыққан.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
## Музыка тарихына шолу
Көшпелілердің музыкалық мәдениетінің тамыры өте тереңде жатыр. Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа ілінген сылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады. Әсілі, көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар — ұрмалы даңғыра, курайдан жасалған үрмелі сыбызғы, ілмелі-шертпелі қобыз, домбыра іспеттес қарапайым аспаптар болған. Эпостардағы “адырнасын ала өгіздей мөңіреткен” деп келетін жыр жолдары өнерпаз жауынгердің садағының адырнасын іркіп-тартып музыкалық үн шығаратынын білдірсе керек. Орталық Азия, Сібір, Тибет халықтарында бүгінге дейін кездесетін бір ішекті қобыз осы музыкалык аспаптың көне түрі болуы мүмкін.Көне Хорезм жеріндегі Қойқырылған қала деп аталатын дөңгелек бекіністен домбыра сияқты екі ішекті аспапта ойнап отырған адамдардың бейнесі табылған. Зерттеушілердің ойынша, бұл домбыраның көне түрі. Академик В. В. Виноградовтың пікірінше, қазақтың домбырасы мен қырғыздың қобызы сияқты аспап кем дегенде бұдан екі мың жыл бұрын пайда болған, қазақтың қобызы осы күнгі виолончель, скрипкалардың арғы атасы.Музыка, музыкалық аспаптар тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, он түріндегі музыкалык мұра (вокалды музыка) және сарын, күй түріндегі мұраның (аспапты музыка) жіктеліп бөлінуі, бері дегенде, VI—VIII ғасырларда басталды. Ұлытау төңірегінен табылған түркі дәуіріне жататын тас мүсіннің бір бүйірінде қобыздың суреті, ал арқасында коңыраудың суреті салынған. Қобыз бен қоңырау бақсының аспаптары. Олар коңырау, әртүрлі сылдырмақтарды қағып жүріп би билеп, қобызбен сарын ойнап, жын шақырған. Тас мүсінде осындай бақсы бейнеленген болуы керек. Жалпы, көшпелілердегі алғашқы кәсіпқой музыкант бақсы болған. Сонау VIII ғасырда өмір сүрген, түркі әлеміне ортақ Қорқыт алғашқы шебер музыкант, күй атасы, бақсылардың пірі болып саналады.Ауызбен үрлеп ойнайтын казақтың қыштан жасалған уілдек деп аталатын аспабының көне түрлері ортағасырлық Отырар қаласынан, Жамбыл облысындағы Ақтөбе (Баласағүн) қаласынан табылған. Олар X—XII ғасырларға жатады. Қоркыт ата бүкіл түркілер әлемінің сарын, күй, әуен өнерінің атасы болса, одан бергі музыка өнері әл-Фарабидің (IX—X ғғ.), ибн-Синаның (X ғ.), Ұлы жыршы Кетбүғаның (XIII ғ.), Сыпыра жыраудың (XIV ғ.), Асанкайғының (XV ғ.), Қазтуғанның (XV ғ.), Әбу әл-Қадырдың (XV ғ.), Әбдірахман Жәмидің (XV ғ.), Бұқардың (XVIII ғ.), Нысан абыздың (XVIII ғ.) аттарымен байланысты. Олар күйші-сазгер, жыр-шылар болған. Ал әл-Фараби, ибн-Сина музыка ілімінің теориясын алғаш жасаушы ғалымдар.
## Музыка тарихының кезеңдері
Этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбеков қазақтың музыкалық фольклорын бес кезеңге бөледі.Бірінші кезең — Б.з.д. VIII ғасыр мен біздің заманымыздың VI ғасыры аралығы. Бұған сақ заманынан бастап, көне түркі тайпаларының қиял-ғажайып тақырыптарға арналған күйлері, жорық сарындары, айтулы батыр, дана ару, ерге серік қанатты пырақ-ат, киелі жан-жануарлар туралы өте ертеден келе жатқан күйлер сарыны жатады. Мәселен, “Қос мүйізді Ескендір”, “Көк төбет”, “Көк бөрі”, “Шыңырау”, “Ақку”, “Сарын”, “Өгіз өлген”, “Тарғыл бұқа”, “Боз іңген”, “Боз айғыр” сияқты күй-сарындар. Бүл күй-сарындар міндетті түрде аңыз-әңгімелермен қосарланып жүреді.Екінші кезең — оғыз-қыпшақ күйлері (VI—XII ғғ.). Бұған Қорқыттың күйлері — “Қоркыт”, “Тарғыл тана”, “Ұшардың Ұлуы”, “Желмая”, қазір аты белгісіз сазгерлердің “Абыз толғауы”, “Саймақтың сары өзені”, “Айрауықтың ащы зары”, т. б. күйлер жатады.Үшінші кезең — ноғайлы дәуірінің күй-жырлары (XIII—XVI ғғ.). Бұл кезде ауызша және әуенмен айтылатын батырлық, ғашықтық — “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Едіге”, “Қырымның қырык батыры”, “Орақ—Мамай” сияқты жырлар туған. Дәл осы заманда Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіздердің өлең-жырлары дүниеге келген. Осы жырлардың бәрінің шып-шырғасын шығармай сақтап қалған — тек казақ халқы. Өйткені “қазақ” атауы орныққанға дейінгі ортақ жиынтық атау —“ноғайлы елі” деген жұртқа, негізінен, қазақ ру-тайпалары кірген еді. Ноғайлы заманының музыкалық мұрасына “Ақсақ құлан”, “Жошы ханның жортуылы”, “Шора батыр”, “Әмір ақсақ”, “Қамбар күйі”, Асанқайғының “Ел айырылған”, Қазтуғанның “Сағыныш” сияқты күйлері жатады.Төртінші кезең—жоңғар шапқыншылығы кезеңі (XVII—XVIII ғғ.). Оған: “Елім-ай” әні, “Қаратаудың шертпесі”, “Қалмақ биі”, “Беласар”, “Абылайдың қара жорғасы”, т.б. күй, әндермен қатар сол заманғы қазак батырлары жөніндегі жыр-дастандарды жатқызуға болады.Бесінші кезең—XVIII—XIX ғасырларда және XX ғасырдың басында туған музыкалық мұраларымыз. Оған: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Сейтек сиякты күйшілер күйлерін, Біржан сал, Акан сері, Мұхит, Абай, Мәди, Балуан шолақ, Жаяу Мүса, Ыбырай, Майра, Кенен, Жамбыл, т.б. әндерін жатқызуға болады.
## Қазақ музыка өнерінің болмысы.
Қазақта би өнері ертеден дамыған. Өкінішке орай, қазақ би өнері әлі жақсы зерттелмеген. Қазақ билері кебінесе би биленетін әуен, күй атымен аталып жүр. Мысалы, “Былқылдақ”, “Айжан қыз”, “Боз іңген”, “Сәулем-ай”, “Кербез сылқым”, “Қос алқа”. Ескі билер катарына “Алқа қотан”, “Ұтыс би”, “Киіз басу”, т.б. жатады.Қазактың әдет-ғүрыптык фольклорына “Жар-жар”, “Беташар”, “Сыңсу”, “Жоқтау”, “Бесік жыры”, “Тойбастар”, т.б. жатады.
Жар-жар — келін түскенде жиналған жастар, көпшілік айтатын өлең.
Беташар — жаңа түскен келінді таныстыру, күйеуінің туыстарына, ауыл ақсақалдарына сәлем бергізу, жас келінге акыл-нақыл айту өлеңі. Оны бір адам орындайды.
Тойбастар — той басталар алдындағы тойшыларға арнап айтатын, сонымен қатар тойдың соңында әр дастарханда отырған тойшылардың тойға арнап айтатын әні.
Сыңсу — қыздың елінен ұзатыларда елімен, қыздық ғүмырымен, туыстарымен қоштасу, мұң-шерін ақтару әні.
Бесік жыры — бесіктегі жас баланы алдарқату, уату әні. Бесік жыры арқылы бала сәби кезінен елінің әуеніне, тіліне үйренеді. Оның тәрбиелік мәні үлкен.
Жоқтау — өлген адамның туыстарының фәниден кеткен адамға арнап айтатын мұңды жылау өлеңі. Оны көбіне әйелдер, кыздар айтқан. Осы аталған ғұрыптык ән түрлерінің өзіндік сөзі, әуендері болады.
Қазақ музыка өнері өзінің болмысы жағынан біртұтас дүние. Мысалы, сонау VIII ғасырдан келе жатқан Қорқыт ата күйлерінің Сыр бойында, Ңаратау бөктерінде, Сарыарқа белдерінде, Ертіс, Еділ бойларында еш өзгеріссіз бірдей орындалуы қазақ музыка дәстүрінің бірлігін көрсететін сиякты. “Ақсақ кұлан” күйінің Алтай мен Атырау аралығында бірдей орындалуы қазақтың рухани тұтастығын көрсетеді. Ұлан-ғайыр қазақ даласында әншілік, күйшілік өнердің өзіндік аймақтық мектептері де қалыптаскан. Мысалы, қазақтың домбыра күйлері шертпе және төкпе күйлер болып, негізінен, екіге бөлінеді. Шертпе күй Орталык, Шығыс Қазақстанда, Жетісуда, Қаратау аймағында кең тараса, төкпе күй Қазақстанның батыс өлкелерінде, Сырдың төменгі ағысында кең таралған. Шертпе күйдің өзі шығыстағы Байжігіт мектебі, Қаратау шертпелері болып болінеді.
==Әншілік мектептері==. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы әншілік өнерін ғалымдар бес мектепке бөліп жүр. Бірінші мектеп - Қазақстанның орталық және солтүстік өңірлеріне тән. Бұл мектепке Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Ыбырай, т.б. әуендері жатады. Екінші мектеп — оңтүстік және Жетісу өңірі әуендері. Бұл мектепке Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, т.б. жатады. Үшіншісі — Қазақстанның батыс өңірін қамтитын әншілік мектеп. Бұл мектеп әндері асау тайдай тулаған қуатты, екпінді әуездер. Бұл мектептің өкілдеріне Кердері Әубәкір, Мұхит, Махамбет, т.б. жатады. Төртіншісі — Сыр бойының әншілік - термешілік мектебі. Бесінші — Шығыс Қазақстан, Моңғолия, Шығыс Түркістан қазақтарының әншілік мектебі. Бұл әншілік мектептер өзара стильдік жағынан бөлінгенмен, ұлттық ортақ нақыш, әуен тұтастығымен бірлікте
## Музыкалық аспаптар
Қазақ музыкальқ аспаптары: ішекті, үрмелі және соқпалы болып үшке бөлінеді. Ішекті аспаптың өзі шертпелі және ысқышты болып екіге бөлінеді.Шертпелі ішекті аспаптарға домбыра, шертер, жетіген. Ал ысқымен ойнайтын ішекті аспапқа қобыз жатады.Үрмелі аспаптарға сыбызғы, қамыссырнай, қоссырнай, мүйіз сырнай, сазсырнай, үскірік, тастауық, керней жатады. Осы топтың ерекше бір тілді аспабы — шаңқобыз. Соқпалы аспаптарға дабыл, даңғыра, кепшік, дауылпаз, шыңдауыл, асатаяк, қоңырау жатады.
Домбыра - екі ішекті, 9—14 пернеге дейін болатын шертпелі аспап. Домбыраның ішегі, пернесі ешкінің, койдың ішегінен жасалады. Домбыраның қазақта көптеген түрі болған. Негізі көп тарағаны екі түрі. Бірінің кеудесі томпақ та, ал екіншісінікі ұзынша текше. Томпақ кеуделі домбыра, негізінен, батыс аймақта, ал шығыста жайпақ домбыра көп таралған. Домбыраның осы формаларының өз ішінде әртүрлі пішіндері де кездеседі. Домбыраның кейде үш ішекті түрі де кездеседі.
Қобыз - екі ішекті, ыскышпен ойнайтын аспап, ішегі аттың кылынан есіп жасалады. Қобыз да өте көне аспап. Қобыз әу баста көбінесе бақсылар пайдаланған аспап болғандықтан, қазақ оны киелі санайды. Қобыз, әдетте, тұтас ағаштан шауып жасалады. Кеудесі жалпақ астауша қүсап, мойны ішке қарай иіліп келеді. Қобыздың жалпы тұрқы бірдей болғанымен, тұрпатында кейбір өзгешеліктер кездеседі. Бақсылардың кобызының басына үкі, неше түрлі салпыншақ темір, ұсақ коңыраушалар тағылады. Қобыздың кеудесіндегі ойыққа айна орнатылады. Бұл заттардың дәстүрлік және әуендік қызметі бар. Бақсы қобызымен сарнаған кезде қобыздың басын дірілдетіп-сілкіп, салпыншақ темірлерді сылдырлатады, айнаға қарап жынын шақырады. Мұндай бақсы қобыздарын қара қобыз, нарқобыз деп атайды. Бұл — көне, қасиетті қобыз дегенді білдіреді.
Бақсы пайдаланатын аспаптардың бірі — асатаяқ.Ол — басы жалпақ, оймышталған таяқ. Жалпақ басына әртүрлі сылдырмақтар, қоңыраушалар орнатылады. Асатаяқты ел кезіп, елді “ақтап” (пәле - жаладан “арылтып”) жүретін диуаналар да ұстаған. Бақсылар жиі пайдаланатын аспап — даңғыра. Бұл кәдімгі барабан сияқты. Бірақ шеңбердің бір-ақ жағына әбден кепкен тері қапталады да, ашық жақ қапталдарына әртүрлі салпыншақ темірлер тағылады.
Жетіген аты айтып тұрғандай, жеті ішекті аспап. Ішектерге тиек ретінде және ішектің дыбысын реттеуші тетік ретінде асық пайдаланылады.
Үрмелі аспаптардың ішіндегі ең кең таралғандары: сыбызғы және сырнай. Сыбызғы кепкен курайдан, жуан қамыстан жасалады. Сыбызғының ортан белінен былай қарай бірнеше жерден теседі. Басынан ерінге салып үрлеп, тесіктерін саусақпен басып ойнайды. Сыбызғы күйлері, әдетте, екі дыбысты (дауысты) болады, бірін сыбызғыға үрлеп отырып шығарса, екінші дыбысты тамақ үнімен қосады. Сырнай бірнеше түрлі болады: қамыс сырнай қамыстан, мүйіз сырнай мүйізден жасалады. Мүйіз сырнайды көбіне жорықта пайдаланған.Саз балшықтан күйдіріліп жасалатын үрмелі аспаптар: сазсырнай, үскірік, тастауық. Бүл жұдырықтай, іші қуыс құты сияқты, үрлейтін және бірнеше бармақпен басатын тесігі бар аспап. Соқпалы аспаптардың ең үлкені, үндісі - дабыл. Бұл екі жағы да терімен қапталған кәдімгі барабан сияқты аспап. Онымен тұтқиылдан қауіп төнгенде, не елді бір жиынға шақырғанда, дәстүрлі мейрамдарға ел жинағанда, соғыста пайдаланған. Дауылпаз дабылдан кішілеу, оның да екі ернеуі ағаштан, ал шаңдауыл деп аталатын аспап та осындай, бірақ оның шеңбер бүйірлі темірден жасалады.
## Дереккөздер
## Музыка тарихына шолу
Көшпелілердің музыкалық мәдениетінің тамыры өте тереңде жатыр. Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа ілінген сылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады. Әсілі, көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар — ұрмалы даңғыра, курайдан жасалған үрмелі сыбызғы, ілмелі-шертпелі қобыз, домбыра іспеттес қарапайым аспаптар болған. Эпостардағы “адырнасын ала өгіздей мөңіреткен” деп келетін жыр жолдары өнерпаз жауынгердің садағының адырнасын іркіп-тартып музыкалық үн шығаратынын білдірсе керек. Орталық Азия, Сібір, Тибет халықтарында бүгінге дейін кездесетін бір ішекті қобыз осы музыкалык аспаптың көне түрі болуы мүмкін.Көне Хорезм жеріндегі Қойқырылған қала деп аталатын дөңгелек бекіністен домбыра сияқты екі ішекті аспапта ойнап отырған адамдардың бейнесі табылған. Зерттеушілердің ойынша, бұл домбыраның көне түрі. Академик В. В. Виноградовтың пікірінше, қазақтың домбырасы мен қырғыздың қобызы сияқты аспап кем дегенде бұдан екі мың жыл бұрын пайда болған, қазақтың қобызы осы күнгі виолончель, скрипкалардың арғы атасы.Музыка, музыкалық аспаптар тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, он түріндегі музыкалык мұра (вокалды музыка) және сарын, күй түріндегі мұраның (аспапты музыка) жіктеліп бөлінуі, бері дегенде, VI—VIII ғасырларда басталды. Ұлытау төңірегінен табылған түркі дәуіріне жататын тас мүсіннің бір бүйірінде қобыздың суреті, ал арқасында коңыраудың суреті салынған. Қобыз бен қоңырау бақсының аспаптары. Олар коңырау, әртүрлі сылдырмақтарды қағып жүріп би билеп, қобызбен сарын ойнап, жын шақырған. Тас мүсінде осындай бақсы бейнеленген болуы керек. Жалпы, көшпелілердегі алғашқы кәсіпқой музыкант бақсы болған. Сонау VIII ғасырда өмір сүрген, түркі әлеміне ортақ Қорқыт алғашқы шебер музыкант, күй атасы, бақсылардың пірі болып саналады.Ауызбен үрлеп ойнайтын казақтың қыштан жасалған уілдек деп аталатын аспабының көне түрлері ортағасырлық Отырар қаласынан, Жамбыл облысындағы Ақтөбе (Баласағүн) қаласынан табылған. Олар X—XII ғасырларға жатады. Қоркыт ата бүкіл түркілер әлемінің сарын, күй, әуен өнерінің атасы болса, одан бергі музыка өнері әл-Фарабидің (IX—X ғғ.), ибн-Синаның (X ғ.), Ұлы жыршы Кетбүғаның (XIII ғ.), Сыпыра жыраудың (XIV ғ.), Асанкайғының (XV ғ.), Қазтуғанның (XV ғ.), Әбу әл-Қадырдың (XV ғ.), Әбдірахман Жәмидің (XV ғ.), Бұқардың (XVIII ғ.), Нысан абыздың (XVIII ғ.) аттарымен байланысты. Олар күйші-сазгер, жыр-шылар болған. Ал әл-Фараби, ибн-Сина музыка ілімінің теориясын алғаш жасаушы ғалымдар.
## Музыка тарихының кезеңдері
Этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбеков қазақтың музыкалық фольклорын бес кезеңге бөледі.Бірінші кезең — Б.з.д. VIII ғасыр мен біздің заманымыздың VI ғасыры аралығы. Бұған сақ заманынан бастап, көне түркі тайпаларының қиял-ғажайып тақырыптарға арналған күйлері, жорық сарындары, айтулы батыр, дана ару, ерге серік қанатты пырақ-ат, киелі жан-жануарлар туралы өте ертеден келе жатқан күйлер сарыны жатады. Мәселен, “Қос мүйізді Ескендір”, “Көк төбет”, “Көк бөрі”, “Шыңырау”, “Ақку”, “Сарын”, “Өгіз өлген”, “Тарғыл бұқа”, “Боз іңген”, “Боз айғыр” сияқты күй-сарындар. Бүл күй-сарындар міндетті түрде аңыз-әңгімелермен қосарланып жүреді.Екінші кезең — оғыз-қыпшақ күйлері (VI—XII ғғ.). Бұған Қорқыттың күйлері — “Қоркыт”, “Тарғыл тана”, “Ұшардың Ұлуы”, “Желмая”, қазір аты белгісіз сазгерлердің “Абыз толғауы”, “Саймақтың сары өзені”, “Айрауықтың ащы зары”, т. б. күйлер жатады.Үшінші кезең — ноғайлы дәуірінің күй-жырлары (XIII—XVI ғғ.). Бұл кезде ауызша және әуенмен айтылатын батырлық, ғашықтық — “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Едіге”, “Қырымның қырык батыры”, “Орақ—Мамай” сияқты жырлар туған. Дәл осы заманда Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіздердің өлең-жырлары дүниеге келген. Осы жырлардың бәрінің шып-шырғасын шығармай сақтап қалған — тек казақ халқы. Өйткені “қазақ” атауы орныққанға дейінгі ортақ жиынтық атау —“ноғайлы елі” деген жұртқа, негізінен, қазақ ру-тайпалары кірген еді. Ноғайлы заманының музыкалық мұрасына “Ақсақ құлан”, “Жошы ханның жортуылы”, “Шора батыр”, “Әмір ақсақ”, “Қамбар күйі”, Асанқайғының “Ел айырылған”, Қазтуғанның “Сағыныш” сияқты күйлері жатады.Төртінші кезең—жоңғар шапқыншылығы кезеңі (XVII—XVIII ғғ.). Оған: “Елім-ай” әні, “Қаратаудың шертпесі”, “Қалмақ биі”, “Беласар”, “Абылайдың қара жорғасы”, т.б. күй, әндермен қатар сол заманғы қазак батырлары жөніндегі жыр-дастандарды жатқызуға болады.Бесінші кезең—XVIII—XIX ғасырларда және XX ғасырдың басында туған музыкалық мұраларымыз. Оған: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Сейтек сиякты күйшілер күйлерін, Біржан сал, Акан сері, Мұхит, Абай, Мәди, Балуан шолақ, Жаяу Мүса, Ыбырай, Майра, Кенен, Жамбыл, т.б. әндерін жатқызуға болады.
## Қазақ музыка өнерінің болмысы.
Қазақта би өнері ертеден дамыған. Өкінішке орай, қазақ би өнері әлі жақсы зерттелмеген. Қазақ билері кебінесе би биленетін әуен, күй атымен аталып жүр. Мысалы, “Былқылдақ”, “Айжан қыз”, “Боз іңген”, “Сәулем-ай”, “Кербез сылқым”, “Қос алқа”. Ескі билер катарына “Алқа қотан”, “Ұтыс би”, “Киіз басу”, т.б. жатады.Қазактың әдет-ғүрыптык фольклорына “Жар-жар”, “Беташар”, “Сыңсу”, “Жоқтау”, “Бесік жыры”, “Тойбастар”, т.б. жатады.
Жар-жар — келін түскенде жиналған жастар, көпшілік айтатын өлең.
Беташар — жаңа түскен келінді таныстыру, күйеуінің туыстарына, ауыл ақсақалдарына сәлем бергізу, жас келінге акыл-нақыл айту өлеңі. Оны бір адам орындайды.
Тойбастар — той басталар алдындағы тойшыларға арнап айтатын, сонымен қатар тойдың соңында әр дастарханда отырған тойшылардың тойға арнап айтатын әні.
Сыңсу — қыздың елінен ұзатыларда елімен, қыздық ғүмырымен, туыстарымен қоштасу, мұң-шерін ақтару әні.
Бесік жыры — бесіктегі жас баланы алдарқату, уату әні. Бесік жыры арқылы бала сәби кезінен елінің әуеніне, тіліне үйренеді. Оның тәрбиелік мәні үлкен.
Жоқтау — өлген адамның туыстарының фәниден кеткен адамға арнап айтатын мұңды жылау өлеңі. Оны көбіне әйелдер, кыздар айтқан. Осы аталған ғұрыптык ән түрлерінің өзіндік сөзі, әуендері болады.
Қазақ музыка өнері өзінің болмысы жағынан біртұтас дүние. Мысалы, сонау VIII ғасырдан келе жатқан Қорқыт ата күйлерінің Сыр бойында, Ңаратау бөктерінде, Сарыарқа белдерінде, Ертіс, Еділ бойларында еш өзгеріссіз бірдей орындалуы қазақ музыка дәстүрінің бірлігін көрсететін сиякты. “Ақсақ кұлан” күйінің Алтай мен Атырау аралығында бірдей орындалуы қазақтың рухани тұтастығын көрсетеді. Ұлан-ғайыр қазақ даласында әншілік, күйшілік өнердің өзіндік аймақтық мектептері де қалыптаскан. Мысалы, қазақтың домбыра күйлері шертпе және төкпе күйлер болып, негізінен, екіге бөлінеді. Шертпе күй Орталык, Шығыс Қазақстанда, Жетісуда, Қаратау аймағында кең тараса, төкпе күй Қазақстанның батыс өлкелерінде, Сырдың төменгі ағысында кең таралған. Шертпе күйдің өзі шығыстағы Байжігіт мектебі, Қаратау шертпелері болып болінеді.
==Әншілік мектептері==. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы әншілік өнерін ғалымдар бес мектепке бөліп жүр. Бірінші мектеп - Қазақстанның орталық және солтүстік өңірлеріне тән. Бұл мектепке Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Ыбырай, т.б. әуендері жатады. Екінші мектеп — оңтүстік және Жетісу өңірі әуендері. Бұл мектепке Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, т.б. жатады. Үшіншісі — Қазақстанның батыс өңірін қамтитын әншілік мектеп. Бұл мектеп әндері асау тайдай тулаған қуатты, екпінді әуездер. Бұл мектептің өкілдеріне Кердері Әубәкір, Мұхит, Махамбет, т.б. жатады. Төртіншісі — Сыр бойының әншілік - термешілік мектебі. Бесінші — Шығыс Қазақстан, Моңғолия, Шығыс Түркістан қазақтарының әншілік мектебі. Бұл әншілік мектептер өзара стильдік жағынан бөлінгенмен, ұлттық ортақ нақыш, әуен тұтастығымен бірлікте
## Музыкалық аспаптар
Қазақ музыкальқ аспаптары: ішекті, үрмелі және соқпалы болып үшке бөлінеді. Ішекті аспаптың өзі шертпелі және ысқышты болып екіге бөлінеді.Шертпелі ішекті аспаптарға домбыра, шертер, жетіген. Ал ысқымен ойнайтын ішекті аспапқа қобыз жатады.Үрмелі аспаптарға сыбызғы, қамыссырнай, қоссырнай, мүйіз сырнай, сазсырнай, үскірік, тастауық, керней жатады. Осы топтың ерекше бір тілді аспабы — шаңқобыз. Соқпалы аспаптарға дабыл, даңғыра, кепшік, дауылпаз, шыңдауыл, асатаяк, қоңырау жатады.
Домбыра - екі ішекті, 9—14 пернеге дейін болатын шертпелі аспап. Домбыраның ішегі, пернесі ешкінің, койдың ішегінен жасалады. Домбыраның қазақта көптеген түрі болған. Негізі көп тарағаны екі түрі. Бірінің кеудесі томпақ та, ал екіншісінікі ұзынша текше. Томпақ кеуделі домбыра, негізінен, батыс аймақта, ал шығыста жайпақ домбыра көп таралған. Домбыраның осы формаларының өз ішінде әртүрлі пішіндері де кездеседі. Домбыраның кейде үш ішекті түрі де кездеседі.
Қобыз - екі ішекті, ыскышпен ойнайтын аспап, ішегі аттың кылынан есіп жасалады. Қобыз да өте көне аспап. Қобыз әу баста көбінесе бақсылар пайдаланған аспап болғандықтан, қазақ оны киелі санайды. Қобыз, әдетте, тұтас ағаштан шауып жасалады. Кеудесі жалпақ астауша қүсап, мойны ішке қарай иіліп келеді. Қобыздың жалпы тұрқы бірдей болғанымен, тұрпатында кейбір өзгешеліктер кездеседі. Бақсылардың кобызының басына үкі, неше түрлі салпыншақ темір, ұсақ коңыраушалар тағылады. Қобыздың кеудесіндегі ойыққа айна орнатылады. Бұл заттардың дәстүрлік және әуендік қызметі бар. Бақсы қобызымен сарнаған кезде қобыздың басын дірілдетіп-сілкіп, салпыншақ темірлерді сылдырлатады, айнаға қарап жынын шақырады. Мұндай бақсы қобыздарын қара қобыз, нарқобыз деп атайды. Бұл — көне, қасиетті қобыз дегенді білдіреді.
Бақсы пайдаланатын аспаптардың бірі — асатаяқ.Ол — басы жалпақ, оймышталған таяқ. Жалпақ басына әртүрлі сылдырмақтар, қоңыраушалар орнатылады. Асатаяқты ел кезіп, елді “ақтап” (пәле - жаладан “арылтып”) жүретін диуаналар да ұстаған. Бақсылар жиі пайдаланатын аспап — даңғыра. Бұл кәдімгі барабан сияқты. Бірақ шеңбердің бір-ақ жағына әбден кепкен тері қапталады да, ашық жақ қапталдарына әртүрлі салпыншақ темірлер тағылады.
Жетіген аты айтып тұрғандай, жеті ішекті аспап. Ішектерге тиек ретінде және ішектің дыбысын реттеуші тетік ретінде асық пайдаланылады.
Үрмелі аспаптардың ішіндегі ең кең таралғандары: сыбызғы және сырнай. Сыбызғы кепкен курайдан, жуан қамыстан жасалады. Сыбызғының ортан белінен былай қарай бірнеше жерден теседі. Басынан ерінге салып үрлеп, тесіктерін саусақпен басып ойнайды. Сыбызғы күйлері, әдетте, екі дыбысты (дауысты) болады, бірін сыбызғыға үрлеп отырып шығарса, екінші дыбысты тамақ үнімен қосады. Сырнай бірнеше түрлі болады: қамыс сырнай қамыстан, мүйіз сырнай мүйізден жасалады. Мүйіз сырнайды көбіне жорықта пайдаланған.Саз балшықтан күйдіріліп жасалатын үрмелі аспаптар: сазсырнай, үскірік, тастауық. Бүл жұдырықтай, іші қуыс құты сияқты, үрлейтін және бірнеше бармақпен басатын тесігі бар аспап. Соқпалы аспаптардың ең үлкені, үндісі - дабыл. Бұл екі жағы да терімен қапталған кәдімгі барабан сияқты аспап. Онымен тұтқиылдан қауіп төнгенде, не елді бір жиынға шақырғанда, дәстүрлі мейрамдарға ел жинағанда, соғыста пайдаланған. Дауылпаз дабылдан кішілеу, оның да екі ернеуі ағаштан, ал шаңдауыл деп аталатын аспап та осындай, бірақ оның шеңбер бүйірлі темірден жасалады.
## Дереккөздер |
Шеге шапан (дәстүр, кәде). Құда болуға баталасқан екі жақ келіскенен кейін бір-біріне сый-сияпат ұсынады. Жігіт жағы «қарғы бау» ұсынғаннан кейін жаушыға «шеге шапан» жабады. Бұл уәде пісті деген сөз. «Жаушы» жіберген жақ жігіт ауылы келе жатқан өз «жаушыларының» үстіндегі яғни «шеге шапанын» көріп, оларды шашу шашып қарсы алады.Шеге шапан - сыйлық. Жігіт жағынан қарғыбау деп аталады.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
«Қыз көру» (салт). «Мырзалар қыз таңдаған келсін мұнда, жігітті қыз көретін біз көрелік» (Т.Жомартбаев). Кейде «қыз таңдау» деп те аталады. Салт бойынша белгілі кісілердің балары немесе өнерпаз, сал-сері жігіттер өзіне лайық қыздарды ел ішінен өздері таңдаған. «Пәлен жерде жақсы қыз бар» дегенді естіген жар таңдаған жігіттер өнерлі дос – жолдастарын ертіп қыз ауылына барады. Қазақта «қызды кім көрмейді, қымызды кім ішпейді» деген мақал қыз іздеген жігіттерге жол ашады. Ондай жігіттерге ешкімнің наразылық білдіруге, тосқауыл жасауға хақысы жоқ. Керісінше жігіттерді салтанатпен қарсы алған. Ауылдың бойжеткен өр мінезді, еркін қыздары мұндайда «қыз көретін жігітті біз көрелік» деп белсене шығып, жігіттермен өнер сынасқан. Жігітке олар да сын көзбен қарап, өз ойын ашық айтқан. Осындай жолда бірін-бірі сынаған қыз жігіттер айтысқа түскен. Осыдан кейін ұнатқан жастар сөз байласып, жігіт жағы құда жіберген. Демек, жігіт пен қыз бірін-бірі ұнатқан жағдайда да құдалық жолы жасалған. Олай болса бұрын да қыз-жігіттің ұнатып, сүйіп қосылған кездері болған.Әрине, қазақ салтында «қыз таңдау», «қыз көру» әр кезде бола бермеген. Оған аты белгілі адамдардың балалары мен жігіттердің ғана қолы жеткен. «Қыз көру» салты Т.Жомартбаевтың «Қыз көрелік» романында кеңірек суреттелген.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
Той малы (дәстүр). «100 жылқы той малына кетіпті» (М.Ж .Көпеев). Келін алуға келген қадірлі құдалар ел дәстүр-салты бойынша – сән-салтанатымен, жөн-жосығымен келіп түседі. Бұл жолдың кәде-жоралары да көп болады. Соның ішінде ең басты кәдесінің бірі-осы топқа арнайы әкелген «той малы» деп аталатын жолды дәстүр. Бұған әр құда өз дәулеті мен шамасына қарай жылқы немесе бірнеше қой әкеледі. Күйеудің абырой, беделі осы кәдеге де байланысты болады. Бұған қымбат мата, бұйым, жеміс, қант, шай да қосылады. Әкелген мал арқылы құдалар қыз әкесінен, атасынан немесе сол ауылдағы жолы үлкен ақсақалдан бата тілейді. Батадан кейін әлгі мал сойылып, тойға жиналғандар одан ауыз тиеді. Той малы толымсыз болса қыз жеңгелері құдалар бетіне басады. Сондықтан да «той малының» мүшесі түгел әрі семіз болуы қатты қадағаланады.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
«Бата аяқ» (салт). Ұлдың атасы «Бата аяқ» деп бір түйе, бір жылқы жібереді (Ә. Диваев). Құда болған кісі екі жақтың келісімінен кейін жігіт әкесі қыз ауылына келіп «бата аяқ» өткізеді. Кейде мұны «сырға тағар» деп те атайды. Осы жолы екі жақ тойды өткізу мерзімі, кәде-жора қалың мал жөнінде келіседі. Мұны бата, келісуді «баталасу» дейді. Батаның екі түрі бар:
1. Келісімді бата жасау, мал мөлшері, той уақыты, шығын мөлшері: алас-беріс, келу-кету т.б.
2. Кесімсіз бата- мал саны, мүлік мөлшері кесілмейді. Жағдайға, уақытқа қарай кейін белгіленеді.
Ауқатты, елге есімі белгілі адамдар құдалығында бас жақсы, орта жақсы, аяқ жақсы деген ірі бағалы кәделер болады.Бас жақсыға – боталы түйе, құлынды бие, жағалы киім, бағалы бұйым, алтын, күміс, жамбылар жатады.Орта жақсыға – ең жақсы түйе не ат.Аяқ жақсыға ат, сиыр, қой т.б. жатады. Қазақ халқының тұрмысында құда болу салты айрықша орын алғандығы белгілі. Әдетте, қызды бесіктегі кезінде немесе ол бой жете бастаған кезде атастырған. Егер екі жақ балаларын бесікте жатқан кезінде атастырса, ұлдың ата-анасы қыздың бесігін кертіп белгі салған.
## Дереккөздер
1. http://www.atazholy.kz/salt-d-st-r-det-ryp-yrymdar.html?start=14 Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
2. Салт-дәстүрлер кітабы,Атамұра 2011ж. |
ҚБТУ ғимараты — Алматыдағы Астана алаңында орналасқан ғимарат. 1957 жылы салынған қаладағы тарихи және көрнекті ғимараттардың бірі.
## Сипаттамасы
ҚазКСР Үкімет үйінің ғимараты Алматы қаласындағы архитектуралық ескерткіш. 1957 жылы сәулетші Б.Р. Рубаненко т.б жобасы бойынша салынды. Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі алғашқы архитектуралық ансамбль шоғырын құрып, қала орталығы келбетін айқындай түскен таңдаулы ғимараттардың бірі. Оның архитектуралық композициялық шешіміне бір-бірімен өтпе кеңістік арқылы жалғасқан үш блок алынған. Блок ортасындағы ішкі аулаға ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің мәжіліс залы орналасқан. Мәжіліс залының «қошқар мүйіз» капительді ордерлер жүйесі, қасбетіндегі 8 бағаналы портик ғимарат көлемімен үндестік тауып әрі оған ұлттық сипат берген. Қос қаптал қасбеті бедер жосықпен көмкерілген. Ғимарат пішіні жинақы әрі салтанатты. 1979 жылы қос қаптал көлемінің солтүстік жағы кеңейтілді.
## Тарихы
Ғимарат бастапқыда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне қызмет көрсетуге арналған. Оның құрылысы 1938 жылы 14 миллион рубльге басталды, бірақ 1941 жылға қарай сол жерде тек қазба жұмыстары жүргізілді. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде құрылыс тоқтатылып, 1951 жылы қайта басталып, 1957 жылы аяқталды. Ғимарат сәулетші Борис Рубаненконың жетекшілігімен Моспроект шеберханасында жобаланған. Жоба Қазгорстройпроект арқылы П. А. Мамонтов пен Г. А. Калиштің жетекшілігімен жүзеге асырылды.
Ғимарат бір-бірімен кең жолдармен байланысқан үш композициялық құрылыстан тұрады. Олардың ортасында ғимараттың негізгі бойлық осін бойлай орналасқан Жоғарғы Кеңес залы орналасқан. Интерьерде ғимараттың ішкі кеңістігінің нақты схемасы бар. 1972 жылы бүйірлік залдар кеңейтілді. 1980 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Республика алаңындағы жаңа ғимаратқа көшті. 1982 жылы ғимарат қала құрылысы және сәулет ескерткіштерінің тізіміне қосылды. 1987 жылы Қазан төңкерісінің 70 жылдығына орай ғимарат жанынан Бюсттер аллеясы мемориалдық кешені құрылды.
Бұл ғимаратта 1991 жылы Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі туралы заң қабылданды. 1997 жылдан 2001 жылға дейін ғимарат Алматы облысы әкімінің резиденциясы қызметін атқарды. Осыдан кейін ғимарат Қазақстан-Британ техникалық университеті орналаспай тұрып бір жылдан аз уақыт бос тұрды. 2018 жылы ҚБТУ бас залы қайта жаңғыртылды. Бұл үшін биіктігі 14 метр болатын арнайы тіректерді салу қажет болды.
## Дереккөздер |
Шу сүйрік қанаты — тек Арал су алқабында тіршілік ететін балық. Аз зерттелген. Сирек кездесетін балықтың бір түрі. Денесінің ұзындығы 16 см. Табиғи таралу аймағы - Бішкек қаласынан төменгі Шу өзенінің су алқабы. 1960 жылдан бері бұл балық туралы нақтылы деректер жоқ. Осы су алқабының Қазақстандағы бөлігінде 1990-1993 жылдардың әр түрлі маусымдарында арнайы зерттеулер ешқандай нәтиже бермеді. Қолдан өсірілмеген. Арнайы қорғау шаралары белгіленбеген. Оның таралу аймағын және табиғи көбею мүмкіндігін анықтау үшін бұл түрді іздестіруді жалғастыру керек.
## Дереккөздер |
Шұбар тоқылдақтар туысы немесе Тоқылдақтар (лат. Dendrocopos) – Тоқылдақтәріздестер отрядына жататын Тоқылдақ тұқымдастарының ақ, қара және қызыл түстердің үйлесімінде жабын қауырсындармен сипатталатын кішкене және ірі денелі тоқылдақтар туысы. Шұбар тоқылдақтар туысы отыз үш түрден тұрады. Қазақстанда солардың төртеуі кездеседі.
Бұлар ұяларын ағаштарға салады. Ағаштардың дәндерімен, жемістерімен немесе ағаш қабығындағы насекомдармен қоректенеді. Тоқылдақ тәрізділер қорегін мықты, мүйізденген тұмсығынын, жәрдемімен алады, оның формасы түрліше болады. Олар ағаш бойларымен тез козғалады. Тырнақтары иілген. Арқа омыртқалары бір-біріне бірікпегендіктен денесі өте қозғалымды. Тоқылдақтар негізінен тропикада көп тараған. Балапандары көп уақытқа дейін ұяларында болады..
## Тұмсықтары
Аталған тұқымдасқа жататын құстардың барлығы ағаш діңдеріндегі жәндіктерді алу үшін ағаштарды тесіп тастайтындығымен белгілі. Олар жәндіктерді өздерінің ұзын тілдерімен алады. Кішкентай тоқылдақтар мен дүпілдіктерге қарағанда тоқылдақтардың тұмсықтары ұзынырақ, үшкірірек және мықтырақ болып келеді.
## Қоректері
Тоқылдақтар, кішкентай тоқылдақтар және дүпілдектер – бунақденелілермен, жәндіктермен және басқа да омыртқасыздармен қоректенеді. Кейбіреулері, сонымен қатар, жемістермен, шырындармен және шірнелермен де қоректенеді. Олардың ұзын тілдерін жабысқақ шырыш қаптап тұрады, соның көмегімен қоректерін ұстайды.
## Дереккөздер |
Алтай шегіргүлі (лат. Viola altaica) – шегіргүл тұқымдасына жататын өсімдік.Қазақстанда кездесетін 30 түрдің ішіндегі ең ірі гүлдісі,шалғындықта және ылғалданған ірі қиыршық тасты беткейлерде,орман белдеуінің жоғарғы бөлігінен бастап Альпі белдеуіне дейін таралған.Барлық биік тау жоталарында Алтайдан бастап,Батыс Тянь-Шаньға дейінгі аралықтағы жиі қаулай өседі,гүлдеу кезеңінде күлгін немесе сары егістік құрайды.Бұл көпжылдық шөп (15 см,биік емес)жұқа тамыр сабақты,көп санда бұтақтары қысқы сабақтарға ауысады.Дөңгеленген жапырақтары қысқа сағақты,сабақ түбіне жақын орныққан.Гүлдері жалғыздан, ірі( диаметрі 3см-ге дейін)әр түрлі ұзындықтағы тостағанша жапырақша,желектер,аталықтар бестен,түйін ұзарған бағаналы,екі жеміс жапырақшасынан тұрады.Желектері күлгін,көк,көгілдір,төменгі және бүйірдегі сары анық көрінетін күңгірт қызылқоңыр сызықшаларымен.Астыңғы желектері басқаларына қарағанда кеңдеу.Жіңішке жоғары қарай қайырылған,шақшалы.Шегіргүл мамырдан тамызға дейін гүлдейді,жемістері сопақша,жұмыртқа тәрізді қорапша.Шілде- тамызда піседі,пісіп жетілген қорапша қайықшаға ұқсап,үш ұяшықтың жіктерімен қақырайды.Ұсақ көптеген тұқымдарын шашады.Декоративті өсімдік.Бұл түр бірнеше бауда өсірілетін шегіргіл сорттарының арғы тегі болып есептеледі. Сондай-ақ халық арасында "Анютины глазки" деген атпен танымал
## Дереккөздер |
Талап Сұлтанбеков — 1930 жылы Алматы облысының Ақсу ауданында мұғалімдер отбасында дүниеге келген қазақтың жазушысы. Алғашқы шығармаларын спорт тақырыбына арнаған. Талап Сұлтанбеков - тұңғыш рет қазақ тілінде "Дойбы деген не?", "Дойбы, шахмат, тоғызқұмалақ" атты көмекші кітап жазған спортшы, қазақ әдебиетінің тарихында ғылыми фантастика жанрына тұңғыш қалам тартқан жазушы.Ғылыми қиял (фантастика) жанрына қалам тартып жүрген жазушы шығармаларының тақырыбы сан алуан. Жасөспірімдерге арналған "Көшпелі алтын", "Жүрек тулайды", "Жұлдыз ат", Лұқпан Хакім", "Тізгін", "Темір еліне саяхат" әңгімелері оқушыны қиялға, арманға жетелейді. Ол өз оқырманын ғылымның табиғи сырына үңілуге, адам миы арқылы оның құдірет күшін танып білуге, тіпті оны тізгіндеп бағындыруға да болатынын айғақтайды.Жазушының «Ғажайып планета» атты фантастикалық әңгімесі биолог Тұрановтың, «Байқоңыр – 12» космос кемесінің командирі Елшібек Оразовтың, жасанды адам физиомеханикалық Кибердің, Осипов пен Мәриямның жұмбақ ғаламшарға экспедициясы туралы қызықты да тартымды баяндалған.Автор ғылымда дәлелденбеген, бірақ адам қиялы болжаған мүмкіндіктерге оқырманын еркін ойлаумен жетелей отырып, ғажайып құбылыстарға куә етеді. Жер планетасы мен оның серіктері арасында байланыстың барлығына көз жеткізеді. Жазушы ғылыми болжамдар бағамынан асып, оқырманының санасын серпілтер, бағытын жаңартар ой тастайды. Аспан әлеміндегі ізденістің бәрі тек адам игілігі үшін жасалатынын танытады. Экипаж мүшелерінің жинап қайтқан материалдары өте құнды, оны аман¬есен Жерге жеткізуді бұлжымас борыш ретінде көрсету арқылы қандай да бір зерттеу ісіне адамның жауапкершілікпен қарау керектігін нұсқайды. Жазушы кейіпкерлері нанымды, тілі жеңіл. Шығармада ғылыми терминдердің қолданысы фантастикалық әңгіменің мақсат-міндетінен туындаған.Талап Сұлтанбеков-қазақ зиялыларының жарқын өкілдерінің бірі. Оның анасы – Дәмеш Берсүгірова белгілі ақын, ұстаз, ал немере ағасы қазақтың көрнекті ақыны Ілияс Жансүгіров. Жазушы өз өмірін қазақ деректі киносының, әсіресе спорт журналистикасының дамуына арнаған журналист, жазушы, кинодраматург ретінде Қазақстанға танымал. Талап Сұлтанбеков 1960-1970 жылдар аралығында республикалық ғылыми-көпшілік "Білім және Еңбек" журналының бас редакторы қызметінде отырып, Қазақстанның көптеген белгілі ғылым қайраткерлеріне ғылымға жол ашып, қазақ ғылымының дамуына қомақты үлес қосты. Қазақстандық спортты дамытуға патронаждық көмек көрсетті. Талап Сұлтанбековтың өзі дойбыдан ҚазССР спорт шебері және шетелде әлемнің бірнеше тіліне аударылған "Дойбы, шахмат, тоғызқұмалақ" бірегей кітабын шығарды. Тоғызқұмалақ ойыны бойынша федерацияның төрағасы және осы ойын бойынша ҚазКСР чемпионы болды. Өзінің шығармашылық қызметін 1970-1990 жылдары Қазақ кинематографында, "ҚАЗАҚФИЛЬМ" киностудиясында жалғастыра отырып, ол деректі фильмдер бірлестігінің бас редакторы, сондай – ақ кинодубляждың бас редакторы, Бүкілодақтық Киноорталық бірлестігінің республикалық бөлімшесінің директоры болып жұмыс істеді. Қазақ тілінде оннан астам сценарий және бес жүзден астам фильмдер аудармасын шығарды. Әр жылдары Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері - Мұхтар Әуезов, Мұқан Төлебаев, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, көрнекті өнер қайраткерлері Шәкен Айманов, Қалтай Мұхамеджанов, Камал Смайылов, Қаукен Кенжетаев, Хамит Бегалин, Ескендір Тынышпаев, Болат Жансүгіров және де басқа да көптеген қайраткерлермен тығыз байланыс жасап, дос болды. Талап Сұлтанбеков 1956 жылдан бастап ҚазКСР Журналистер Одағының және 1980 жылдан бастап ҚазКСР Кинематографистер одағының мүшесі болды. Алматы облысы Ақсу ауданының Құрметті азаматы, өз Отанында 2009 жылы қайтыс болды.
## Интернет әңгімелер
1. Талап Сұлтанбеков – Ғажайып планета 2. Талап Сұлтанбеков – Жүрек тулайды 3. Талап Сұлтанбеков – Қара музыка 4. Талап Сұлтанбеков – Сасырдың сүті 5. Талап Сұлтанбеков – Лұқман Хакім
## Дереккөздер |
Блудов құртқашашы (лат. Iris bloudowii) – құртқашаштар тұқымдасының құртқашаш туысына жататын өсімдік. Онша көп емес Қазақстандық түрдің біреуі. Гүлінің түсі жиі таза сары болып келеді. Aлтай, Тарбағатай және Жоңғар алтауында (тек Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарының көлемінде) шабындықты беткейлерде, орман алаңқайларында өседі. Тамырсабақты көпжылдық шашыраңқы түп құрушы. Жапырағы таспа тәрізді (ені 1 см), төменгілері 3 - 5 ораққа ұқсап аздап иәлген. Сабақ түбіне шоқтана жиылған, сабағының биіктігі 30 см - ге дейін, екіден - төрттен барынша қысқа жапырақты және екі ірі (диаметрі 5 - 7 см - ға дейін) гүлімен. Олардың түсі - ашық, жылтырауық сары, жіңішке күлгін жүйкелі. Гүлдердің түтіктері өте қысқа, сыртқы жапырақшалары ортасына келгенде жіңішке түтіктерден қалың сақал құрайды. Бұл түр көктемнің соңында гүлдейді - жаздың басы (мамыр-маусым). Жемістері сопақ, алты қырлы қорапша, көп санды дөңгеленген - күңгірт қоңыр тұқымдарымен. Тұқымдарының ұсақ ашық түсті қанатшалары арқылы таралады. Тұқымды құмырсқалар таратады. Тамаша декоративті түр, мәдени түрде жақсы өседі. Аязға төзімділігіне байланысты сұрыптауда қызығушылық тудыруда қайқиған жапырақшалары сәл ғана оралған, бұйралау. Осыдан келіп түрдің орысша атауы шағады. Аталықтары ірі қошқыл күлгін тозаңдарымен тиімді оқшауланады. Тозаңдар өздерінің ортаңғы бөліктерімен жіпшелерге ілінген, сондықтан ашық гүл ішінде тербеліп тұрады. Бұл түрдің гүлдеу мерзімі маусым - шілде, шілде - тамызда жеміс береді. Жемістері ірі, алты қырлы, үшкір қабырғалары бар қорапша, өзінің қайталанбас ерекшелігімен көңіл аудартады. Тұқымы қоңырлау, сарытегіс үш ұяшықтың әр қайсысына екі қатарлап жинақтала қойылған. Піскен қорапшалар бас жағындағы сызаттардан қақырайды және тұқымсабақ тербелгенде шашылады. Сұрыптауда алынған 100 - ге жуық түр бар. Пиязшықтары шикі және қайнтқан күйінде жеуге жарамды, кейбір жерлерде кофенің орнына және қойдың ірімшігіне азықтық қосымша есебінде пайдаланады. Олардан мата үшін қара бояу алынады. Халықтық медицинада пиязшығының тұнбасын бауыр ауырғанда, нерв шаршағанда, шикі күйінде ревматизмді, түрлі қабынуларды және жараны емдеуге қолданады. Гүлдері аралар үшін шірне көзі болып табылады. Гүлшоқтары үшін жаппай динау пиязшықтарын ұдай қазу бұл бағалы түрдің азайып кетуіне жол ашады, сондықтан ол Қазақстанның Қызыл кітабының екінші басылымына ұсынылған.
## Дереккөздер |
Қараағаш — Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданы, Заречный ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Явленка ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 27 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 570 адам (282 ер адам және 288 әйел адам) болса, 2009 жылы 311 адамды (158 ер адам және 153 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Еркек усасыр папоротнигі (кәдімгі папоротниктер тұқымдасы)
Қазақстандық жеті түрдің ішіндегі едәуір танымалы және кең тарағаны.Республиканың таулы массивтерімен,қылқан жапырақты және аралас ормандарында,дала аймағының солтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі.Бұл көпжылдық шөптесін споралы өсімдік жуан,мықты ескі жапырақ сағақтарының қалдықтарымен және кең жұмсақ қабыршақтарымен қымталған тамырсабағымен ерекшеленеді.Сабағы жоқ,тамырсабақтан ірі,екі қайтара қауырсынды-тарамдалған тақталы жапырақтар шоқтала өсіп шығады.Биіктіктері 100 сантиметрге жетеді.Жапырақтың өсуі көктемде басталады.Бастапқыда олар көптеген папоротниктерге тән оралған,ұлу тәріздес болады,кейін өсе келе түзеледі.Усасырдың тамырсабағы улы,бірақ бұрыннан бері тиімді ішек құртын түсіргіш зат ретінде медицинада ғана емес,мал дәрігерлері де қолданады.Барлық вегетациялық кезеңнің ұзақтығында усасыр сәндік сапасын сақтайды.Кейінгі кездері безендіру шараларына пайдаланып жүр.
Дереккөздер:Қазақстанның өсімдіктер энциклопедиясы. |
Бема қызғалдағы (лалагүлдер тұқымдасы)Қазақстан шөлінің жергілікті типтік түрі. Құмды және Балқаш-Алакөл шөлінің шұңқырлы, қиыршық тасты құмды жерлерінде және бетпақдаланың шығыс бөлігінде, Алматы және Жамбыл облыстарының жерлерінде, топырақта өседі. Басқа түрлерден пиязшығының ешқайсысына ұқсамайтын қабыршағының құрылысымен ерекшеленеді. Олар өте қатты жұмыртқаның қабығы тәрізді, қара қошқыл түсті топырақтың жоғарғы қабатына дейін созылған. Саны көп, қабыршақтардың бас жағы сабақтың жер беті бөлігінің айналасында тығыз қап құрайды. Түтіктің ұзындығы 15-20 сантиметрге жетеді. Мықты, жалаңаш, төрт жапырағы ұшына қарай біртіндеп қысқара түседі. Жапырағы ұзын, бірақ гүлінен қысқа, қандауыр жиектері толқынданған, гүлі жалғыз, үлкен, пішіні сәнді, бүршігінде иіңкі. Гүлсерігінің жапырақтары ашық сары түсті, жылтырақ, ұш жағына қарай тарылған, үлпілдек. Аталық жіпшелері және тозаңдары сары түсті, тозаңдарының қою сия немесе қара түстілері де кездеседі .Шөлге сән береді.
Дереккөздер:Қазақстанның өсімдіктер энциклопедиясы. |
Жалпақтостағанша шөлмасақ (ерінгүлділер тұқымдасы)
Жалпақтостағанша шөлмасақ-Қазақстанда өсетін осы туыстың 23 өкілінің ішіндегі ең көп тарағаны.Шөлді мекен ететіндігі туыстық атауынан көрінеді.Құмды,сазды,тастақты топырақта,Арал-Каспийден бастап,Зайсанның шөлдерінде,сонымен қатар аласа таулардың беткейлерінде Тарбағатайдан Қаратауға дейінгі аралықта өседі.Бұл көпжылдықтың жер үсті бөлігін қою жалбыраған түк басқан және тамыры шалқан тәрізді жуан.Сабағы жалғыз, кейде бірнешеу.Мықты,төрт қырлы,40 сантиметрге дейін биік,тіпті түбінен бастап жазыла бұтақтанған.Сабақ түбіндегі жапырақтар кең сағақты,тақталы жиегі жұмыр тісті дөңгеленген.Сабақ бойындағылары тең көлемінің кішілігімен ажыратылады.Гүлшоғыры-бірнеше бұралған жапырақтардан тұрады.Әрқайсысы лалагүлдер гүлжапырақтарымен қамтылған төрт-алты гүлден жиналған.Тостағанша үлкен,ұзындығы 3-4 сантиметр,жеміс салған мезгілде үлкейе түседі.Пішіні воронка тәрізді.Төменгі бөлігі түтікті,жоғарғы жағы шұңғыл кеңейіп кеткен.Кейде дөңгелек тәрізді желбір,күлтенің ұзындығы 4-5 сантиметр,желектері өсіңкі,пішіні қосерінге тән.Үстіңгі ерні сарғыштіпті ақ,астыңғы ерні ашық сары немесе қызғылт сары,ұш жағы үш бөлікке бөлінген.Аталықтардың саны 4,күлтенің түтігінен қылтиып шығады,әрең байқалады.Шөлмасақ сәуірдің соңынан шілденің басына дейін гүлдейді.Жемістері-төрт бөлікті құрғақ жаңғақтар,маусым-шілдеде піседі.Тұқымының құрамында қою май бар,гүлдеу мерзімі аяқталған соң құрғақ гүл шоқтарын жасауға пайдаланады.
Дереккөздер:Қазақстанның өсімдіктер энциклопедиясы. |
Мушкетов түйесіңірі (лат. Atraphaxis muschketowii) – тарандар тұқымдасының түйесіңір туысына жататын өсімдік.
Қазақстандық 14 түрдің ішіндегі ең сирек кездесетіні, тек Іле Алатауының орталық бөлігінде,яғни Алматы қаласының маңында таралған. Бұл шектеулі жергілікті түр, үштік кезеңдегі ылғалды ормандарда сақталып қалған қалдық түр болып табылады. Оның жасы 10млн. Жылдан кем емес. Қазіргі кезде тау етегіндегі шалғынды беткейлерде, жапырақты ормандарда және бұта шіліктерінде өседі. Бұл биік бұта (1.5м), ағаштанған қызғылт-қоңыр бұтақтарымен, туыстың көптеген басқа өкілдерінен тікенектерінің болмауымен және ірі созыңқы-сопақша ашық-жасыл жапырақтарымен ерекшеленеді. Гүлдері қосжынысты, бозғылт-күлгін немесе ақ, қысқа бүйір шашақ гүлшоғырына жиналған. Гүлсерігі жай бес мүшелі. Оның жапырақтары екі шеңберге орныққан, сыртқы екеуі ішкілерінен ұсақтау және жеміс салу кезінде төмен еңкейеді, ішкі үшеуі үлкейіп өседі, жемісті қоршап тұрады. Аталығы алтау, түйіні бір ұялы, үш бағанасымен.Түйесіңір мамыр-маусымда гүлдейді, жемісі шілдеде піседі. Саны аз және ареалы шектеулі. Гүлдеген мерзімде түр өте декоративті, қолда жақсы өтеді, сондықтан оңтүстік қалаларды көгалдандыруға ұсынылған.
## Дереккөздер |
## Ежелгі ғұндар мен юэчжилер туралы Қытай деректері
Б.з.д. I мыңжылдықтың басында Орталық Азияны мекендеген тайпалар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, скифтік мәдениетке ұқсас мәдениетті игеріп, арбалы көлікпен көшіп-қонып жүрді.Б.з.д. V ғасырдың соңында Орталық Азияда көшпелілердің күшті бірлестігі — ғүндар (қыт. “сюнну”) мен юэчжилер пайда болды. Юэчжилер шығыс скиф (сақ) тайпаларына жатады. Олардың құрамында үйсіндер де болған. Аумағы Тянь-Шаньнан бастап, Орталық жөне Батыс Моңғолия, Жоңғария, Алтай өңірі, Шығыс Түркістанды қамтыды. Бань Гу юэчжилердің ғұндардан да күшті болғандығын айта келіп: “Ұлы иузу елі (үлкен юэчжи) — түтін саны 400 мың; өскері 100 мың, олар көшпелі мемлекет, мал жайылымы жағдайына карай көшіп-қонып жүреді, әдет-ғұрпы ғұндарға ұқсас”, — деп көрсетеді. Б.з.д. ІІІ ғасырдың соңында олар Ганьсу провинциясының оңтүстік- батысын иемденген.Б.з.д. IV ғасырда қытайлықтар өздерінің қарсыластарының арасында ғұндарды алғаш рет атайды. Ғұндар б.з.д. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында 24 тайпалар одағынан тұрған Еуразия құрлығындағы бірден-бір ірі мемлекетке айналады. Шығысында Тынық мұхитынан бастап, батысында Тарбағатай тауларына дейін кең қүлаш жайып жатты. Кейбір зерттеушілер: “Бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізі, кейде Каспий теңізіне дейін жеткен” деген пікірлер айтады.Б.з.д. IV—III ғасырларда ғүндардың жауынгерлік күш-қуатынан сескенген қытайлықтар олардан қорғану үшін Ұлы Қытай қорғанын салдырған.
## Ғұндардың гүлденуі
Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғүндар мемлекетін әскери басшы тәңірқуты (шаньюй) баскарды.Бір замандарда ғұндарды Тұман тәңірқұты басқарды. Оның екі әйелінен туған екі тақ мұрагері болған еді. Тұман екі баласының біреуі — Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген Мөденің юэчжилер арасында жүріп қалай билікті қайтарып алуға дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың басында юэчжилерге тәуелді болғандығын, сондықтан юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты ұлдарын жіберіп тұрғандығы байқалады. Осындай аманатта жүріп, Мөде юэчжилерден қашып шығады. Әскер жинап, қатаң тәртіп енгізіп, билікті басып алады. “Маодунь (Мөде) өз жауынгерлерін үйрете отырып, оларға өзінің “ысқыратын жебесін” (ғұндардың тесігі бар сүйектен жасалған жебелері) қайда жетсе, сол жаққа атуға бұйырды. Жүздеген ысқырғын жебелер жаудың зәресін ұшырып, олардың аттарын үркітті... Ол өз қосынындағы оқ атпағандардың басын шабуға бұйырды. Сонда ғана барлық жауынгерлер онымен бірге оқ атуды үйренді”. С. Цянь гұндар туралы осылайша баяндайды.Б.з.д. 209 жылы Мөде тәңірқұты осылайша төңкеріс жолымен билік басына келеді. Ғұндардың жаулап алу соғыстары дунхулардан басталды. Ол б.з.д. 203—201 жылдары Саян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын бағындырып, солтүстік шекарасын кеңейтті.Ғұндардың ұзақ уақыт бойғы басты қарсыласы — Хань империясы (Қытай) болды. Сол кезде б.з.д. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталып, бір орталыққа біріккен Хань әулеті билікке келді. Бұл тарихи дерек Ғұндар мемлекетінің күшеюімен тұстас келді.Өзінің шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен б.з.д. 200 жылы Қытай империясы ғұндарға қарсы соғысты өзі бастады. Алғашкы қақтығыстан кейін Мөде өз әскерлеріне кейін шегінуге бұйрық береді. Ал Хань әскері жауды куалай, ізіне түсіп, негізгі күштерінен алыстап қол үзіп қалады. Алдыңғы шепте императордың өзі де бар еді. Ғұндар шегінуін тоқтатып, төртке бөлінген атты әскер бөлімімен тау аңғарында қытай әскерлерін жан-жақтан қоршауға алады. Жеті күн қоршауда қалған император ғұндармен келісімшарт жасауға мәжбүр болады. Ол шарт бойынша, император кытай ханшасын Мөдеге әйелдікке беріп, жыл сайын бағалы сыйлықтар (жібек мата, шарап, күріш) жіберіп тұруға уәде етеді. Хань императоры Гаоцзудың осы “тыныштық пен туыстық” туралы шартқа қол қоюы, оның ғұндардың күштілігін мойындағандығын көрсетеді. Сөйтіп ғұн мен Хань әулеті арасында 40 жылға тыныштық орнайды.Мөде билік жүргізген кезде ғұндар гүлдену дәуірін басынан өткізіп, кемеліне жетті. Халық саны 300 мыңға жетіп жығылды. Оның мемлекеті Байкал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аралықты алып жатты. Мөденің мұрагері Лаушан (Лаошань) тәңірқүты түсында Ғүн мемлекетінің қүдіреті күшейе түсті.Бұдан кейінгі ғұндардың тарихы Шығыс Түркістандағы аса бай қалалар үшін Хань империясымен күреске толы болды.
## Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым-қатынасы
Мөде батыстағы юэчжи тайпаларын бағындыру үшін әскери жорықтар жасады. Ғұндардың юэчжи тайпасымен күресі жеңіспен аякталды. Юэчжилер б.з.д. 174—165 жылдары түпкілікті талқандалып, нәтижесінде, юэчжилер Орталық Азияға шегініп, Әмударияның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. Қытай жазбаларында 36-ға жуық көрші ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде б. з. д. 174 жылы қайтыс болды.Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер ғұндардан тас-талқан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі Жетісуды мекен етті. Жетісудагы сақтардың бір бөлігі юэчжилердің қысымынан Ферғананы басып өтіп, Парфия, Бактрияға жылжып, келесі бір бөлігі Ауғанстан Солтүстік Үндістанға (Кашмирге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды. Ғұндардың әскери көмегінің арқасында үйсіндер осылайша Жетісуға орналасқан болатын. Батысқа қарай ығысқан юэчжилер Бактрияны өзіне бағындырады. Олардың енді бір бөлігі үйсіндермен араласты.Ғүндар мен Қытай арасында айырбас сауда жүріп тұрды. Бұл, әсіресе гұндарға тиімді еді. Б.з.д. 158 жылы шекарадағы сауда көздерін кеңейту мақсатында тәңірқұты Қытайға қарсы соғыс ашты. Б.з.д. 152 жылы ғұндармен тағы сауда жөніндегі шартқа кол жеткізеді. Шекаралық аймақтарда сауда орындары ашылады. Сонымен қатар Гобиден оңтүстікке карай жайылымдарды қайтарып алады.Б.з.д. 133 жылы гұн-қытай соғыстарының жаңа кезеңі басталды. Бұл жолы соғысты қытайлықтар бастады. Әскери қимылдар бұрынғы ғұн аумағына ауысты. Өз күшімен ғұндарды жеңе алмайтындығына көзі жеткен Қытай билеушілері енді басқа көшпелі тайпаларды ғұндарға қарсы айдап салуға кірісті. Ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың қатарында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік байланыстар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір қызын береді. Ал ғүндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы император сарайына хат жолдап, үйсіндерге көмек беруін талап етеді. Біріккен үйсін-қытай күштеріне ғүндар қарсы тұра алмады. Ғұн әскері ауыр жеңіліске ұшырайды.Б. з. д. 59 жылы Қытай Батыс өңірді басқаратын әкімдік кұрылым құрды. Бұл кезде ғұндардың өз ішінде де іріткі басталып, билікке талас туған еді. Билікке таласудан, ішкі-сыртқы дағдарыстардан Ғұн мемлекеті ыдырап, б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінеді. Хуханье шаньюй бастаған оңтүстік топ — Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Ал Чжи-Чжи бастаған ғұндардың солтүстік бөлігі Қытайдың қысымымен батысқа ауады.Б.з. III ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Қазақстан мен Жетісуға келген ғұн тайпалары V ғасырға дейін өмір сүрген Юэбан мемлекетін құрды. Бұрынғы солтүстік ғүндардың ұрпақтары болып саналған аталмыш мемлекет басшысы дәстүрлі тәңірқұты атағын алды.Деректерде юэбандықтардың тілі ежелгі түрік тіліне жақын болғандығы туралы мәлімет бар.
## Ғұндар және Халықтардың ұлы қоныс аударуы
Тарихтағы “Ұлы қоныс аудару” Орталық Азияның саяси картасына, этникалық құрамына өзгерістер әкелді. Қытайдың ығыстыруымен ғүндар Алтай, Сарыарқа арқылы Батыс Қазақстанға жылжыды. Олар жолшыбай көптеген тайпалардың орын ауыстыруына әсер етті.Жалпы ғұн тайпаларының шығыстан батысқа карай жылжуы б.з.д. II ғасырдан басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған. Бұл жылжу тек ғұндарға ғана тән құбылыс емес, басқа да ірі тайпаларға да әсерін тигізді. Тарихта бұл құбылысты Халықтардың ұлы қоныс аударуы деп атайды. Бұл оқиға әсіресе Қазақстанға үлкен әсерін тигізді: жергілікті сақ, юэчжи, үйсін, каңлы сиякты тайпалардың шығыстан батысқа карай орын ауыстыруына әкелді.
Ғұндар Еділден өтіп, алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаға енді. Енді азиялық ғұндар Еуропалық жазбаларда гұндар деп атала бастады. Олар Доннан Дунайға дейінгі ежелгі готтарды Дунайдың арғы жағына ығыстырды. Кейін готтар (герман тайпалары), остготтар (шығыс готтар) да ғұндармен одақтасуға мәжбүр болды. Ғұндар Керчь бұғазы арқылы өтіп, Босфор патшалығын талқандады. Бүкіл Қара теңіз жағалауынан Днестрге дейін аралық ғұндардың қол астына көшті.376 жылы ғұндар Рим империясы шекарасына тақап келді. V ғасырдың 30-жылдарында ғұн басшысы Румыния және Венгр жерінде мемлекет басына келгеннен бастап мемлекет күшейіп, әлемге әйгілі болды. Ғұндар патшасы Аттила Еуропада Ғұн мемлекетін құрып, елді кеңейту мақсатында Рим империясына қарсы күресті. Рим империясы әскерлерімен 250 мың Аттила әскерлері арасында Шалон қаласы түбінде шайқас болды. Ол Рим империясының кейбір аудандарын басып алды. VI ғасырда Еуропада Аттила бейнесі кескінделген алтын, күміс ақшалар шығарылған. Батыс готтар ғүндармен бірігіп Ежелгі Рим империясына үлкен қауіп төндірді.Сонымен қатар халықтардың ұлы қоныс аударуы жергілікті тайпалардың антропологиялык түр-келбетінің өзгеруіне әсер етті. Халықтардың араласу (метисация) үрдісі ерте темір дәуірінен басталғандығын аңғаруға болады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан тарихы 10 сынып. Алматы: “Мектеп” баспасы 2010 ISBN 978-601-293-191-4
## Ежелгі ғұндар мен юэчжилер туралы Қытай деректері
Б.з.д. I мыңжылдықтың басында Орталық Азияны мекендеген тайпалар жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысып, скифтік мәдениетке ұқсас мәдениетті игеріп, арбалы көлікпен көшіп-қонып жүрді.Б.з.д. V ғасырдың соңында Орталық Азияда көшпелілердің күшті бірлестігі — ғүндар (қыт. “сюнну”) мен юэчжилер пайда болды. Юэчжилер шығыс скиф (сақ) тайпаларына жатады. Олардың құрамында үйсіндер де болған. Аумағы Тянь-Шаньнан бастап, Орталық жөне Батыс Моңғолия, Жоңғария, Алтай өңірі, Шығыс Түркістанды қамтыды. Бань Гу юэчжилердің ғұндардан да күшті болғандығын айта келіп: “Ұлы иузу елі (үлкен юэчжи) — түтін саны 400 мың; өскері 100 мың, олар көшпелі мемлекет, мал жайылымы жағдайына карай көшіп-қонып жүреді, әдет-ғұрпы ғұндарға ұқсас”, — деп көрсетеді. Б.з.д. ІІІ ғасырдың соңында олар Ганьсу провинциясының оңтүстік- батысын иемденген.Б.з.д. IV ғасырда қытайлықтар өздерінің қарсыластарының арасында ғұндарды алғаш рет атайды. Ғұндар б.з.д. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында 24 тайпалар одағынан тұрған Еуразия құрлығындағы бірден-бір ірі мемлекетке айналады. Шығысында Тынық мұхитынан бастап, батысында Тарбағатай тауларына дейін кең қүлаш жайып жатты. Кейбір зерттеушілер: “Бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізі, кейде Каспий теңізіне дейін жеткен” деген пікірлер айтады.Б.з.д. IV—III ғасырларда ғүндардың жауынгерлік күш-қуатынан сескенген қытайлықтар олардан қорғану үшін Ұлы Қытай қорғанын салдырған.
## Ғұндардың гүлденуі
Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғүндар мемлекетін әскери басшы тәңірқуты (шаньюй) баскарды.Бір замандарда ғұндарды Тұман тәңірқұты басқарды. Оның екі әйелінен туған екі тақ мұрагері болған еді. Тұман екі баласының біреуі — Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген Мөденің юэчжилер арасында жүріп қалай билікті қайтарып алуға дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың басында юэчжилерге тәуелді болғандығын, сондықтан юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты ұлдарын жіберіп тұрғандығы байқалады. Осындай аманатта жүріп, Мөде юэчжилерден қашып шығады. Әскер жинап, қатаң тәртіп енгізіп, билікті басып алады. “Маодунь (Мөде) өз жауынгерлерін үйрете отырып, оларға өзінің “ысқыратын жебесін” (ғұндардың тесігі бар сүйектен жасалған жебелері) қайда жетсе, сол жаққа атуға бұйырды. Жүздеген ысқырғын жебелер жаудың зәресін ұшырып, олардың аттарын үркітті... Ол өз қосынындағы оқ атпағандардың басын шабуға бұйырды. Сонда ғана барлық жауынгерлер онымен бірге оқ атуды үйренді”. С. Цянь гұндар туралы осылайша баяндайды.Б.з.д. 209 жылы Мөде тәңірқұты осылайша төңкеріс жолымен билік басына келеді. Ғұндардың жаулап алу соғыстары дунхулардан басталды. Ол б.з.д. 203—201 жылдары Саян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын бағындырып, солтүстік шекарасын кеңейтті.Ғұндардың ұзақ уақыт бойғы басты қарсыласы — Хань империясы (Қытай) болды. Сол кезде б.з.д. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталып, бір орталыққа біріккен Хань әулеті билікке келді. Бұл тарихи дерек Ғұндар мемлекетінің күшеюімен тұстас келді.Өзінің шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен б.з.д. 200 жылы Қытай империясы ғұндарға қарсы соғысты өзі бастады. Алғашкы қақтығыстан кейін Мөде өз әскерлеріне кейін шегінуге бұйрық береді. Ал Хань әскері жауды куалай, ізіне түсіп, негізгі күштерінен алыстап қол үзіп қалады. Алдыңғы шепте императордың өзі де бар еді. Ғұндар шегінуін тоқтатып, төртке бөлінген атты әскер бөлімімен тау аңғарында қытай әскерлерін жан-жақтан қоршауға алады. Жеті күн қоршауда қалған император ғұндармен келісімшарт жасауға мәжбүр болады. Ол шарт бойынша, император кытай ханшасын Мөдеге әйелдікке беріп, жыл сайын бағалы сыйлықтар (жібек мата, шарап, күріш) жіберіп тұруға уәде етеді. Хань императоры Гаоцзудың осы “тыныштық пен туыстық” туралы шартқа қол қоюы, оның ғұндардың күштілігін мойындағандығын көрсетеді. Сөйтіп ғұн мен Хань әулеті арасында 40 жылға тыныштық орнайды.Мөде билік жүргізген кезде ғұндар гүлдену дәуірін басынан өткізіп, кемеліне жетті. Халық саны 300 мыңға жетіп жығылды. Оның мемлекеті Байкал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аралықты алып жатты. Мөденің мұрагері Лаушан (Лаошань) тәңірқүты түсында Ғүн мемлекетінің қүдіреті күшейе түсті.Бұдан кейінгі ғұндардың тарихы Шығыс Түркістандағы аса бай қалалар үшін Хань империясымен күреске толы болды.
## Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым-қатынасы
Мөде батыстағы юэчжи тайпаларын бағындыру үшін әскери жорықтар жасады. Ғұндардың юэчжи тайпасымен күресі жеңіспен аякталды. Юэчжилер б.з.д. 174—165 жылдары түпкілікті талқандалып, нәтижесінде, юэчжилер Орталық Азияға шегініп, Әмударияның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. Қытай жазбаларында 36-ға жуық көрші ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде б. з. д. 174 жылы қайтыс болды.Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер ғұндардан тас-талқан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі Жетісуды мекен етті. Жетісудагы сақтардың бір бөлігі юэчжилердің қысымынан Ферғананы басып өтіп, Парфия, Бактрияға жылжып, келесі бір бөлігі Ауғанстан Солтүстік Үндістанға (Кашмирге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды. Ғұндардың әскери көмегінің арқасында үйсіндер осылайша Жетісуға орналасқан болатын. Батысқа қарай ығысқан юэчжилер Бактрияны өзіне бағындырады. Олардың енді бір бөлігі үйсіндермен араласты.Ғүндар мен Қытай арасында айырбас сауда жүріп тұрды. Бұл, әсіресе гұндарға тиімді еді. Б.з.д. 158 жылы шекарадағы сауда көздерін кеңейту мақсатында тәңірқұты Қытайға қарсы соғыс ашты. Б.з.д. 152 жылы ғұндармен тағы сауда жөніндегі шартқа кол жеткізеді. Шекаралық аймақтарда сауда орындары ашылады. Сонымен қатар Гобиден оңтүстікке карай жайылымдарды қайтарып алады.Б.з.д. 133 жылы гұн-қытай соғыстарының жаңа кезеңі басталды. Бұл жолы соғысты қытайлықтар бастады. Әскери қимылдар бұрынғы ғұн аумағына ауысты. Өз күшімен ғұндарды жеңе алмайтындығына көзі жеткен Қытай билеушілері енді басқа көшпелі тайпаларды ғұндарға қарсы айдап салуға кірісті. Ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың қатарында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік байланыстар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір қызын береді. Ал ғүндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы император сарайына хат жолдап, үйсіндерге көмек беруін талап етеді. Біріккен үйсін-қытай күштеріне ғүндар қарсы тұра алмады. Ғұн әскері ауыр жеңіліске ұшырайды.Б. з. д. 59 жылы Қытай Батыс өңірді басқаратын әкімдік кұрылым құрды. Бұл кезде ғұндардың өз ішінде де іріткі басталып, билікке талас туған еді. Билікке таласудан, ішкі-сыртқы дағдарыстардан Ғұн мемлекеті ыдырап, б.з.д. 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінеді. Хуханье шаньюй бастаған оңтүстік топ — Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Ал Чжи-Чжи бастаған ғұндардың солтүстік бөлігі Қытайдың қысымымен батысқа ауады.Б.з. III ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Қазақстан мен Жетісуға келген ғұн тайпалары V ғасырға дейін өмір сүрген Юэбан мемлекетін құрды. Бұрынғы солтүстік ғүндардың ұрпақтары болып саналған аталмыш мемлекет басшысы дәстүрлі тәңірқұты атағын алды.Деректерде юэбандықтардың тілі ежелгі түрік тіліне жақын болғандығы туралы мәлімет бар.
## Ғұндар және Халықтардың ұлы қоныс аударуы
Тарихтағы “Ұлы қоныс аудару” Орталық Азияның саяси картасына, этникалық құрамына өзгерістер әкелді. Қытайдың ығыстыруымен ғүндар Алтай, Сарыарқа арқылы Батыс Қазақстанға жылжыды. Олар жолшыбай көптеген тайпалардың орын ауыстыруына әсер етті.Жалпы ғұн тайпаларының шығыстан батысқа карай жылжуы б.з.д. II ғасырдан басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған. Бұл жылжу тек ғұндарға ғана тән құбылыс емес, басқа да ірі тайпаларға да әсерін тигізді. Тарихта бұл құбылысты Халықтардың ұлы қоныс аударуы деп атайды. Бұл оқиға әсіресе Қазақстанға үлкен әсерін тигізді: жергілікті сақ, юэчжи, үйсін, каңлы сиякты тайпалардың шығыстан батысқа карай орын ауыстыруына әкелді.
Ғұндар Еділден өтіп, алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаға енді. Енді азиялық ғұндар Еуропалық жазбаларда гұндар деп атала бастады. Олар Доннан Дунайға дейінгі ежелгі готтарды Дунайдың арғы жағына ығыстырды. Кейін готтар (герман тайпалары), остготтар (шығыс готтар) да ғұндармен одақтасуға мәжбүр болды. Ғұндар Керчь бұғазы арқылы өтіп, Босфор патшалығын талқандады. Бүкіл Қара теңіз жағалауынан Днестрге дейін аралық ғұндардың қол астына көшті.376 жылы ғұндар Рим империясы шекарасына тақап келді. V ғасырдың 30-жылдарында ғұн басшысы Румыния және Венгр жерінде мемлекет басына келгеннен бастап мемлекет күшейіп, әлемге әйгілі болды. Ғұндар патшасы Аттила Еуропада Ғұн мемлекетін құрып, елді кеңейту мақсатында Рим империясына қарсы күресті. Рим империясы әскерлерімен 250 мың Аттила әскерлері арасында Шалон қаласы түбінде шайқас болды. Ол Рим империясының кейбір аудандарын басып алды. VI ғасырда Еуропада Аттила бейнесі кескінделген алтын, күміс ақшалар шығарылған. Батыс готтар ғүндармен бірігіп Ежелгі Рим империясына үлкен қауіп төндірді.Сонымен қатар халықтардың ұлы қоныс аударуы жергілікті тайпалардың антропологиялык түр-келбетінің өзгеруіне әсер етті. Халықтардың араласу (метисация) үрдісі ерте темір дәуірінен басталғандығын аңғаруға болады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан тарихы 10 сынып. Алматы: “Мектеп” баспасы 2010 ISBN 978-601-293-191-4 |
### Әдебиет порталы
«Әдебиет порталы» Интернет-жобасы (ары қарай - Портал) - Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі және Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметінің қолдауымен «Қазконтент» Акционерлік қоғам тарапынан әзірленді. Интернет желісіндегі өз бағыты айқын бұл бірегей жаңа жоба – қазақ елінің мәдени, тарихи және әдеби мұрасына қызығушылық танытатын әлемнің түпкір-түкпіріндегі интернетті белсенді пайдаланатын көзіқарақты оқырман қауымның басын біріктіретін онлайн әдеби платформа.
### Тарихы
2013 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметі базасында «Әдебиет порталы» Интернет-жобасының тұсаукесер рәсімі өтті.
### Құрылымы
Порталдың негізгі мақсаты – жас ақын-жазушыларға ақпараттық қолдау көрсетіп, қазақ әдебиетін интернет әлемінде жүйелі түрде насихаттау. Порталда қазақ және әлем әдебиетінің үлкен электронды қоры жинақталған. Әдебиетшілер мұндағы кітаптарға онлайн түрде пікір, рецензия қалдыра алады. Портал энциклопедиялық қызмет атқарады. Бұл жерде әр авторға жеке бет арналған және олардың шығармашылығына қатысты барлық деректер топтастырылған. Әр автор өз шығармашылығын ұдайы дамыту мақсатында әдеби блог жүргізу мүмкіндігі де қарастырылған. Порталда жас авторлар үшін арнайы «Жас авторлар мінбері» айдары және «Ашық мінбер» блогы да ескерілген. «Әдебиет порталы» – әдебиет сүйер қауымның бірегей коммуникациялық платформасына айналмақ. Оқырмандарға төрт тілде: қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілдерінде қызмет көрсетеді.Қазіргі уақытта Порталда мыңнан аса кітап пен мыңнан аса автордың жеке парақшасы және «Жас авторлар мінбері»] айдарында республикаға таныла бастаған 30-дан аса авторлар орналасқан.Порталдағы кітаптар онлайн түрде Pdf және ePub арнайы оқу жүйесі форматында жариялануда.
### Жобалары
«Әдебиет порталы» – тек онлайн кітапхана ретінде ғана емес, кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін де бірегей коммуникациялық әдеби алаң болып табылады. Порталда «Аударма», «Мазмұн», «Хат», «Иллюстрация» және «Поэзия әлемі» жобалары шеңберінде белсенді түрде әлемдік шығармаларды қазақ тіліне аудару және қазақ әдебиетін басқа тілдерге аудару, әдебиет тұлғаларының құнды хаттарымен танысу, әдеби шығарманың қысқаша мазмұнын жазу, сонымен қатар, сүйікті өлеңді мәнерлеп оқу мен әдебиетте иллюстрацияны – жаңаша бір қырынан қарауға қол жеткізеді.
## Сыртқы сілтемелер
Қазақша ақпарат құралдарда:
Әдебиет порталының таныстырылымы (25/12/2013)
«Әдебиет порталы» - кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін бірегей коммуникациялық әдеби алаң - Н. Әшім Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
"Әдебиет" порталы ашылды
«Әдебиет порталы» ашылды Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» - кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін бірегей коммуникациялық әдеби алаң - Н. Әшім Мұрағатталған 2 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» ашылды Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» туралы пікірлер
Ертең Әдебиет порталының тұсаукесер рәсімі өтеді Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» веб-порталының тұсаукесері Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталының» таныстырылымы болып өтті
«Әдебиет порталы» веб-порталының тұсаукесер рәсімі Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» – оқырмандар көзайымы(қолжетпейтін сілтеме)
Астанада «Әдебиет порталының» тұсауы кесілді Мұрағатталған 24 қыркүйектің 2015 жылы.
Орысша ақпарат құралдарда:
К вашим услугам «?дебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
В Казахстане открылся литературный интернет-ресурс «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 29 қаңтардың 2014 жылы.
Б. Кальянбеков о главном преимуществе веб-портала «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
Литературный портал открылся в Казахстане
В Астане состоялась презентация интернет-ресурса «Әдебиет порталы»
Брифинг СЦК: Презентация литературного веб-портала «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
Презентован «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 3 ақпанның 2014 жылы.
25 желтоқсан 2013 ж. в Астане на базе Службы центральных коммуникаций при Президенте РК состоялась презентация интернет-ресурса «Әдебиет порталы».
В Казахстане появился литературный портал
В Казахстане открылся литературный интернет-ресурс «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.
В Казнете открылся литературный портал Мұрағатталған 2 ақпанның 2014 жылы.
Әлеуметтік желілерде
Біз әлеуметтік желілердеміз..
Литературный портал
Әдебиет Порталы - Литературный Портал
## Дереккөздер
## Әдебиет порталы
«Әдебиет порталы» Интернет-жобасы (ары қарай - Портал) - Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі және Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметінің қолдауымен «Қазконтент» Акционерлік қоғам тарапынан әзірленді. Интернет желісіндегі өз бағыты айқын бұл бірегей жаңа жоба – қазақ елінің мәдени, тарихи және әдеби мұрасына қызығушылық танытатын әлемнің түпкір-түкпіріндегі интернетті белсенді пайдаланатын көзіқарақты оқырман қауымның басын біріктіретін онлайн әдеби платформа.
### Тарихы
2013 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметі базасында «Әдебиет порталы» Интернет-жобасының тұсаукесер рәсімі өтті.
### Құрылымы
Порталдың негізгі мақсаты – жас ақын-жазушыларға ақпараттық қолдау көрсетіп, қазақ әдебиетін интернет әлемінде жүйелі түрде насихаттау. Порталда қазақ және әлем әдебиетінің үлкен электронды қоры жинақталған. Әдебиетшілер мұндағы кітаптарға онлайн түрде пікір, рецензия қалдыра алады. Портал энциклопедиялық қызмет атқарады. Бұл жерде әр авторға жеке бет арналған және олардың шығармашылығына қатысты барлық деректер топтастырылған. Әр автор өз шығармашылығын ұдайы дамыту мақсатында әдеби блог жүргізу мүмкіндігі де қарастырылған. Порталда жас авторлар үшін арнайы «Жас авторлар мінбері» айдары және «Ашық мінбер» блогы да ескерілген. «Әдебиет порталы» – әдебиет сүйер қауымның бірегей коммуникациялық платформасына айналмақ. Оқырмандарға төрт тілде: қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілдерінде қызмет көрсетеді.Қазіргі уақытта Порталда мыңнан аса кітап пен мыңнан аса автордың жеке парақшасы және «Жас авторлар мінбері»] айдарында республикаға таныла бастаған 30-дан аса авторлар орналасқан.Порталдағы кітаптар онлайн түрде Pdf және ePub арнайы оқу жүйесі форматында жариялануда.
### Жобалары
«Әдебиет порталы» – тек онлайн кітапхана ретінде ғана емес, кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін де бірегей коммуникациялық әдеби алаң болып табылады. Порталда «Аударма», «Мазмұн», «Хат», «Иллюстрация» және «Поэзия әлемі» жобалары шеңберінде белсенді түрде әлемдік шығармаларды қазақ тіліне аудару және қазақ әдебиетін басқа тілдерге аудару, әдебиет тұлғаларының құнды хаттарымен танысу, әдеби шығарманың қысқаша мазмұнын жазу, сонымен қатар, сүйікті өлеңді мәнерлеп оқу мен әдебиетте иллюстрацияны – жаңаша бір қырынан қарауға қол жеткізеді.
## Сыртқы сілтемелер
Қазақша ақпарат құралдарда:
Әдебиет порталының таныстырылымы (25/12/2013)
«Әдебиет порталы» - кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін бірегей коммуникациялық әдеби алаң - Н. Әшім Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
"Әдебиет" порталы ашылды
«Әдебиет порталы» ашылды Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» - кәсіби ақын-жазушылар мен жас авторлар үшін бірегей коммуникациялық әдеби алаң - Н. Әшім Мұрағатталған 2 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» ашылды Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» туралы пікірлер
Ертең Әдебиет порталының тұсаукесер рәсімі өтеді Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» веб-порталының тұсаукесері Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталының» таныстырылымы болып өтті
«Әдебиет порталы» веб-порталының тұсаукесер рәсімі Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
«Әдебиет порталы» – оқырмандар көзайымы(қолжетпейтін сілтеме)
Астанада «Әдебиет порталының» тұсауы кесілді Мұрағатталған 24 қыркүйектің 2015 жылы.
Орысша ақпарат құралдарда:
К вашим услугам «?дебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
В Казахстане открылся литературный интернет-ресурс «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 29 қаңтардың 2014 жылы.
Б. Кальянбеков о главном преимуществе веб-портала «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
Литературный портал открылся в Казахстане
В Астане состоялась презентация интернет-ресурса «Әдебиет порталы»
Брифинг СЦК: Презентация литературного веб-портала «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 1 ақпанның 2014 жылы.
Презентован «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 3 ақпанның 2014 жылы.
25 желтоқсан 2013 ж. в Астане на базе Службы центральных коммуникаций при Президенте РК состоялась презентация интернет-ресурса «Әдебиет порталы».
В Казахстане появился литературный портал
В Казахстане открылся литературный интернет-ресурс «Әдебиет порталы» Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.
В Казнете открылся литературный портал Мұрағатталған 2 ақпанның 2014 жылы.
Әлеуметтік желілерде
Біз әлеуметтік желілердеміз..
Литературный портал
Әдебиет Порталы - Литературный Портал
## Дереккөздер |
Ұзын желайдар (сарғалдақтар тұқымдасы)
Қазақстандық 11түрдің ең көп кездесетіні, кейде көлемді алқап құрайды. Шалғындықта Солтүстік және Батыс Тянь-Шаньның тастақты беткейлерінде өседі. Ортаңғы және жоғарғы тау беткейлерінде, еріп жатқан қарлардың маңында кездеседі. Шөптесін көпжылдық, қиғаш тамырсабақты, биіктігі 60 сантиметр болатын жапырақсыз сабақтарымен. Сабақ түбіндегі жапырақтар ұзын сағақты, үш бұрышты тақталы, үш қайтара тісті бөліктерге тілімденген. Шатыр тәрізді гүлшоғыры 2-6 гүлден тұрады. Гүлдері ірі, диаметрі 4 сантиметрге дейін. Гүлсерігінің жапырақшаларының саны 5-8, аппақ астыңғы жағы түкті, аталықтары мен аналықтары көп. Мамырдың ортасынан тамызға дейін гүлдейді, шілде-тамызда жеміс салады. Әдетте жайылымда желінбейді, себебі мал үшін улы, тамаша декоративті өсімдік, әсіресе гүлдеген мезгілінде.
## Дереккөздер |
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.
## Тарихы
1396 жылы Орта Азияның билеушісі Ақсақ Темір Қожа-Ахмет Яссауидің ескі мазарының орнына жаңа кесене салу жайлы бұйрық береді. Орта ғасырларда бой көтерген ең керемет сәулет өнерінің бірі саналатын аталмыш кесенеде Қазақтың 21 ханы жерленген деседі. Кесене салынып жатқан кезде қайта-қайта құлап қала берген екен. Сонда Ұлы Билеушінің түсінде бір ақсақал аян беріп, "Қожа-Ахметтің Арыстан атты ұстазы болған. Сондықтан әуелі Арыстанға, сосын ғана шәкіртіне кесене салыңдар" депті. Бұл түсті көрген Әмір Темір көріпкелдерін шақыртып алып, түсін жорытады. "Арыстанның қабірін қалай табамын?" деп олардан ақыл сұрайды. Көріпкелдері "Жұма намаздан соң Қожа Ахмет Яссауидің қабірінің басына екі құс келіп қонақтайды, сол құс ұшып, ұстазы Арыстанбабтың басына барады, осылайша табасың" деп айтқан екен. Арыстанбабтың сүйегі жерленген жер осылайша табылғанға ұқсайды.
Арыстанбабтың жерленген жері жөнінде тағы да бір қызық аңыз бар. Арыстанбаб қайтыс болмай тұрып, тірі кезінде Қожа Ахмет Ясауиге "Менің саған айтар аманатым, жасым келді, қартайдым. Қайтыс болсам жаназамды сен оқисың. Жас та болсаң, сен тегін адам емессің. Пайғамбарымыздың (с. ғ. с) аманат жіберген адамысың. Менің жаназамды оқысымен күн батыс жақтан бір ақ түйе келеді. Соған денемді артып, басын бос қоя сал. Түйе қайда барып шөксе, сол жерге сүйегімді жерле" деп айтыпты. Сол аманат бойынша, Арыстанбабтың жаназасына жиылған адамдар ақ түйенің соңынан ереді де отырады. Түйе Отырар өңірінің батыс жағына келіп шөгеді де, сол жерге Арыстанбабтың сүйегі қойылады. Арыстанбаб Түркістанда қайтыс болғанымен, Отырарда жерленген.
Жоғарыдағы әңгімеге қайта оралайық. Әмір Темір Түркістаннан кірпіштерді тасытып, Арыстанбабтың басына үлкен күмбезді кесене салдырыпты. Содан кейін ғана Қожа-Ахметке арнап салынып жатқан кесене құламапты да, әміршінің тірлігі алға басыпты.
## Сипаттамасы
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — аса үлкен порталды, күмбезді құрылыс. Оның ені — 46,5 м, ұзындығы — 65 м. Ғимараттың орасан зор порталы (ені — 50 метрге жуық, порталдық аркасының ұзындығы — 18,2 м) және бірнеше күмбезі бар. Оның орталық залының төңірегіне түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған. Жамағатхана (мұнда қазан тұруы себепті қазандық деп аталған) күмбезінің ұшар басына дейін есептегендегі ғимараттың биіктігі — 37,5 метр. Сыртқы қабырғалардың қалындығы — 1,8—2 м, қазандық қабырғаларының қалыңдығы — 3 метр. Жалпы тұрқы симметриялы, жеке бөлшектері — ассиметриялы болып келетін бұл зәулім ғимарат 8 түрлі бөлмелер тобынан тұрады:
* Қазандық;
* Үлкен Ақсарай;
* Кіші Ақсарай;
* Құдықхана;
* Кітапхана;
* Асхана;
* Көрхана;
* Мешіт;
### Негізгі және қосалқы бөлмелері
Ол порталы оңтүстік-шығысқа, ал бүйір беттері тиісінше оңтүстік-батыс пен солтүстік-шығысқа қарайтын етіп салынған. Келген адам орталық залға бас порталдың сәнді есігі арқылы кіреді. Қазандық Қазақстан мен Орта Азиядағы кірпіштен өрген күмбездердің ішіндегі ең үлкені, диаметрі 18,3 метрлік күмбезбен көмкерілген. Бұл бөлмеден өткен соң оюмен өрнектелген ағаш есік арқылы Қожа Ахмет Ясауи мүрдесі жатқан бөлмеге кіруге болады. Көрхананың қос қабат күмбезін кейде Мұхаммед Ханафия порталы деп те атайды. Қазандықтан өзге бөлмелерге қарай қос қатарлы сегіз дәліз тарайды. Бұл дәліздер ғимаратты сегіз дара блокқа бөледі. Әр блокта архитектурасы да, пайдаланатын мақсаты да әр қилы бөлмелер бар. Оңтүстік-батыс блокта мешіт орналасқан. Ал оңтүстік-шығыс блокта халимкана бар. Халимканада дүйсенбі мен жұма күндері кедей-кепшік пен дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам — халим әзірленетін болған. Солтүстік-шығыс блокта құдықхана, ал солтүстік-батыс блокта Үлкен Ақсарай орналасқан. Оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс жақтарының орта тұсында өзінің архитектуралық тұрқы жағынан біртектес, қабатты залдар — Кіші Ақсарай мен кітапхана бар. Кесенедегі сегіз дәліздің алтауы өтпелі де, екеуі — тұйық. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тек зират болуымен шектелмей, мешіт-медреселік қызметтерді де атқарған. Түрлі мақсаттағы бөлмелердің басын осылайша, біріктіру өз заманының тамаша үлгісі болып табылады. Кітапхана мен Ақсарай бөлмелері көлденең аркалармен жабылған. Төбені осылайша, жабу түрлі пішімдағы күмбездерге, тұрқы шаңырақ тәрізді иықтар мен жаппаларға негіз болып тұр. Бұл жаппаларда көтеруші аркалардың өзара қиылысу элементтері Орталық Азия архитектурасында сол кезге дейін кездеспеген елеулі жаңалық болып табылады. Негізгі бөлмелер — қазандықта, көрхана мен мешітте қос қабатты аркалар жоқ, олардың әрқайсысының қабырғаларынан төрт- төрттен ойықшалар жасалған. Күмбездердің ішкі беті алуан тұрпаттағы сталакиттермен көмкерілген. Бұлар арша ағашынан жасалған білезіктермен бекітілген. Кесененің сырт қабырғаларының көмкерілуі үш бөлікке жіктеледі.
Оның орта бөлігіне үлкен көлемдегі өрнектелген жазулар түсірілген, жоғары жағына — эпиграфтық фриз, төменгі жағына (ірге бөлігіне) биіктігі — 1,85 м тас кенере жүргізілген. Ӏрге бөлігі қашалған тас тақталармен дәнекерленген. Кесененің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетін эпиграфтық фризде Құраннан алынған сөздер жазылған. Эпиграфтық фриздің жазулары терракоталық фонда құйма кірпіштермен өрнектелген. Фриздің биіктігі — 2,37 м. Жазулар көгілдір қышпен өрнектеліп, қара көк түсті кірпіштермен көлеңке түсірілген. Ғимараттың солтүстік бетіндегі екі бұрыштың екеуінде циллиндр түріндегі діңгектер бар. Бұл діңгектерге де куфа қарпімен жазылған жазулар мен ою-өрнектер түсірілген. Жазулардың арасынан "Алла", "Мұхаммед", "О, жарылқаушы", "Билік Аллада", "Алла менің әміршім" деген секілді, т.б. сөздерді оқуға болады. Кесененің солтүстік-шығыс бетінде Ӏлияс хан ойығының үстіндегі фриз соңында "Шираздық Қожа Хасан" деген сөз және "һиджраның 800 жылы" деп жазылған. Көрхананың қатпарлы күмбезінің жоғары жақтауы мен алты бұрышты тақтайшада куфалық стильмен шираздық мозайкашы Шемс Әбд әл-Уақабтың есімі жазылған. Ол күмбездің қатпарлы қабырғаларына өрнектер жасаған шебер еді. Бас порталдың екі жағында биік мұнарамен жиектелген зәулім аркасы бар. Оның ені — 50 метрге, ішінің ұзындығы — 18,2 метрге, биіктігі — 37,5 метрге тең. Порталдың салынып бітпей қалған қос қанаты үстінен арка үш бұрыш тәрізденіп көрінеді. Әмір Темірдің кезінде бас порталдың тек нұсқасы ғана бар-ды, оның құрылысын 1583—98 ж. Бұхарды билеген Абдолла хан аяқтады. Абдолла хан заманындағы жөндеу жұмыстарына арналған ағаш діңгектер бүгінге дейін сақталған. XIX ғасырда Қоқан билігі тұсында мұнаралар мен порталға қарабайыр корғану орындары салынып, қам кесекпен қоршалып, кесене қамалға айналдырылған.
Орталық зал — қазандық төбесі жалаң қабат күмбезбен көмкерілген төртбұрышты бөлме. Қазандық күмбезі сегіз қырлы, діңгек үстіндегі желкенге табан тірейді. Қазандық күмбезінің ішкі жағы — 18,2 метрге , сырты — 20,5 метрге тең. Қазандық көрхана және мешіт кабырғаларының теменгі жағы алты бұрышты көгілдір тақтайлардан тұратын биіктігі — 1,5 метрлік майолика тыстамамен қапталып, мозаикалық өрнектермен әшекейленген. Әрі мозайкалық бедермен көлеңкелендірілген. Ал еденге жанасар тұста бетіне өсімдік өрнегі салынып, тастан қашалған белдеушелер жүргізілген. Қоладан соғылып, алтын, күміс жалатылған есік тұтқалары мен алты шырағдан да халық өнерінің лағыл-маржандарының қатарына жатады. Бұларда да оны жасаушы исфаһандық шебер Тадж әд-Дин Изеддиннің есімі жазылған. Қола шырағдандағы жазулар һиджраның 799 жылы 20 рамазанында жасалғандығын көрсетеді. Бүкіл құрылыстың мағыналық кіндігі — әулиенің көрханасы болып табылады. Бұл — қабырғаларының ұзындығы — 7,15 метрлік төртбұрышты бөлме. Қабырғаларында сталактиттермен әшекейленген тайыздау ойықтары бар. Көрхананың төбесі қос қабатты күмбезбен көмкерілген. Ішкі күмбезі — құрылыстық, сыртқы күмбезі — көркемдік міндет атқарады. Көрхана күмбезі бұрыш-бұрыштағы төрт білікке тіреліп, биік мойындықпен көтерілген. Сыртқы күмбезі қатпарлы. Бұл қатпарлар өсімдік өрнекті пішіндес мозаикамен қапталған. Солтүстік портал қабырғаларының көркемдігі көрген жанды таң қалдырады. Үш ширектік діңгекшелері алты қырлы тақталармен қапталған, көгілдір түсті бояулармен айшықталған. Көрхананың дәл ортасында Қожа Ахмет Ясауидің сағана-құлпытасы орнатылған. Ол жасыл түсті яшмадан жасалған, ернеуіне нәзік өрнектер салынған. Қазандық пен көрханадағы Сафар шебер өрнектеп жасалған ағаш есіктер көркемдігімен көз жауын алады. Көрхана есігінің ою-өрнектері сүйекпен ерекше нақышталған. Есік жұқа темірмен қақталып, оған алтынмен жазулар түсірілген. Есіктің үстіндегі тас тақтайға көрхана Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылғандығы жайында жазылған. Кесененің мешіті де аса бір тамаша архитектуралық құрылыс.
Ол мойындығында 16 терезесі бар, шағындау қос қабат күмбезді, сопақшалау келген зал. Оған қазандық бөлмесінен Жолбарыс хан дәлізі арқылы өтуге болады. Мешіттің батыс жақ кабырғасына Меккедегі Қағба сияқтандырып 3,5x2,5 метрлік мозайкалық михраб орнатылған. Михраб мешітке ерекше көрік беріп тұр. Оның беті мозайкамен және өсімдік суретімен әшекейленген. Михраб — жебе ұшты арқасы бар ойық. Бұл ойық көгілдір түсті мозаикамен көркемделген, тік бұрышты сәндік белдеумен қоршалған, оған ақ әріптермен Құран сөздері жазылған. Әр жерден әсемдік үшін жалатылған алтынның сілемі көзге шалынады. Кесененің оңтүстік-батыс жағында діншілдердің ораза ұстауына және Құдайға құлшылық етуіне арналған жер асты мінажатханалары Қожа Ахмет Ясауидің көзі тірі кезінде жасалып, қайта жаңғыртылған. XVI ғасырда мешітке іргелес қосалқы бөлмелер тұрғызылған. Бұлар: батыс беткейдегі дәрет алатын тахаратхана мен Үлкен Ақсарайдың солтүстік- шығысындағы "балхи" тәсіліндегі иықпен көмкерілген жер асты зираты. XVI ғасырдан кесененің жекелеген бөлмелеріне әйгілі адамдардың сүйектері қойыла бастады.
1864 ж. Черняев бастаған Ресей әскерлері Түркістан қаласын алған кезде полковник Веревкин қала қорғаушылары бас сауғалаған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін зеңбірекпен атқылады. Оның снарядтары кесенені 11 жерден опырып кетті. 1871—72 жылдары А. Кун 7 дана фотосуретті "Түркістан" альбомын құрастырды. Бұл әлем жұртшылығының пікірін Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне бұруға белгілі дәрежеде әсер етті. Соның нәтижесінде Ресей өкімет орындары Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне көңіл бөле бастады. 1884 ж. патша үкіметі кесенені жөндеуге 15 мың сом қаржы бөлді. XIX ғасырдың соңына қарай ғалымдар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі— эпиграфикасын зерттеуге ден қоя бастады.
## Кесенемен байланысты аңыздар
Аңызда айтылғандай, Темірланның бұйрығымен Қожа Ахмет Ясауи (1396-1405) бейітінің үстіне мешіт құрылысы басталды. Қабырғаларды салудың барлық әрекеттері сәтсіз аяқталады, өйткені оларды күшті дауыл бұзады, басқа нұсқа бойынша, бәрін жоятын жасыл бұқа болған. Темірге түсінде көрінген әулие алдымен Арыстан-Баба әулиенің бейітінің басына, одан кейін Қожа Ахмет Ясауи бейітінің басына кесене тұрғызу керектігін айтады. Тимур дәл солай істеді. Сондықтан қажылар алдымен Арыстан-Баба кесенесіне, одан кейін Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне барады.
## Монеталарда
*
*
*
*
## Суреттер галереясы
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Сыртқы сілтемелер
* Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV ғасыр(қолжетпейтін сілтеме)
* Қожа Ахмет Яссауи кесенесі (суреттер) Мұрағатталған 28 ақпанның 2011 жылы.
* Қожа Ахмет Яссауи Кесенесі (Mausoleum of Khoja Ahmet Yassavi) Мұрағатталған 19 қазанның 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Ұсақ торлы жуа (лат. Allium ursinum) – амариллистер тұқымдасының жуалар тегінің көпжылдық шөптес өсімдігі.
Қазақстанда Алтайдың тек батыс бөлігінде кездеседі. Кейде тау өзендерінің аңғарларында үлкен алаңдарды алып жатады және самырсынды шыршалы ормандарда, әсіресе Риддер қаласының төңірегінде.
Басқа пияздардан жалғыз емес,түптенген тамырсабақтармен жіңішке цилиндр тәрізді пиязшығымен, сұрғылт торлы қабығымен ерекшеленеді. Сабағының биіктігі 76 сантиметр,төменгі бөлігі күлгін қабықшалармен оралған, ортасында екі, көбіне үш тегіс жалпақ эллипс тәрізді жапырақтары болады. Торлы жуаның жапырағының пішіні жағынан меруертгүлдің жапырағына өте жақын. Гүлдері ұсақ сарғыш, шатыр тәрізді гүлшоғырына жиналған, аталық жіпшелер гүлсерігінен ұзындау, сондықтан аталықтар түйін бағанасымен бірге гүлдерден көзге түсе қылтиып тұрады.
Бұл түр маусым-шілдеде гүлдейді. Шілде-тамызда жеміс береді. Тұқымымен және вегетативті түрде көбейеді. Пиязшықтары және жер үсті бөлігі эфир майын бөледі және көп мөлшерде дәрумен С, сондықтан ұсақ торлы жуа барлық өзі өсетін орындарда қалаулы тағамдық өсімдік болып табылады. Оны жас күйінде, тұздалған, маринадталған, ашытылған күйінде жейді. Гүлдегенге дейін пиязшығымен қоса топырақтан сілкіп жұлып алып жинайды. Одан кейін жапырағы да, сабағы да қатайып кетеді де жеуге жарамсыз болып қалады. Өсімдіктің осы мүшелерін халықтық медицинада бронхы ауруын, склерозды емдеуде және ішек құртын түсіруге қолданады. Үнемі жаппай жинаудың нәтижесінде көптеген жерлерде, әсіресе елді-мекендердің маңайында торлы жуаның саны азайып барады, сондықтан Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
## Синонимдері
* Aglitheis ursina (L.) Raf.
* Allium latifolium Gilib., nom. inval.
* Allium longipetiolatum St.-Lag.
* Allium nemorale Salisb.
* Allium petiolatum Lam.
* Allium ucrainicum (Oksner & Kleopow) Bordz.
* Allium ursinoides G.Don ex Sweet
* Allium ursinum subsp. ucrainicum Oksner & Kleopow
* Allium ursinum var. ucrainicum (Oksner & Kleopow) Soó
* Allium ursinum subsp. ucrainicum Kleop. & Oxner
* Allium vincetoxicum Pall. ex Ledeb.
* Cepa ursina (L.) Bernh.
* Geboscon ursinum (L.) Raf.
* Hylogeton ursinum (L.) Salisb., nom. inval.
* Moly latifolium (Gilib.) Gray
* Ophioscorodon ursinum (L.) Wallr. |
Төртқалқан жуантамыр, төртқалқан риндера (лат. Rindera tetraspis) – айлауыктар тұқымдасына жататын жуантамыр түрі.
Қазақстанда таралған алты түрдің ішіндегі ең танымалы және көп тарағаны.Республиканың барлық территориясында далалы және шөлді зоналарда кездеседі,тек тауларда,орманды дала және оңтүстік шөлде кездеспейді.Далаға,тасты беткейге,тау қорымдарына тән өсімдік.Шөптесін көпжылдық,шашақбасты бірнеше жапырақтары бар және тік,биіктігі 40 сантиметр сабақты.Түбіндегі жапырағы көкшіл сұр-жасылдау,ұзын сағақты және созыңқы,кейде жиегі бұйраланып кетеді,сабақ бойындағылары отырыңқы,үшкір.Гүлшоғыры қалқан тәрізді сыпыртқы,осы тұқымдасқа тән бұйраланған.Гүлдеу мерзімінде бұйралары қалың,жеміс беру кезеңінде ұзарып кетеді.Тостағанша ақ түсті қою түкке малынған,түбіне дейін таспа тәрізді 5 бөлікке бөлінген.Күлтесінің биіктігі 1.5 сантиметрге дейін тостағаншадан екі еседей ұзындау,кең түтікті,бес ұшталған тік жапырақшалы.Аталықтары бесеу,қысқа,түйіні төртжапырақты,гүл тәжінен азғана асыңқырап тұрған жіп тәрізді бағаналы.Гүлдің түсі сұрғыш-сия түсті немесе күлгіндеу.Гүлдеу мерзімі сәуір-мамыр.Ерте жеміс береді.Жемістері үлкен тегіс жаңғақтардың жиегі толқынданған.Пісіп жетілген соң олар төгіледі де желмен жеңіл таралады.Тамырының жер беті бөлігі және тұқымының құрамында айтарлықтай көп емес улы заттар бар.Тәжікстанда өсімдік жараны емдеуге қолданылады,басқа жерлерде жапырағын салат ретінде жейді.
## Дереккөздер |
Хлудов стачкалары — Смоленск губерниясының Ярцеводағы және Рязань губерниясының Егорьевскідегі көпес Хлудовтардың мақта-мата фабрикаларында болған стачкалар. Ярцево фабрикасынкасындағы стачка 1880 ж. 9 қыркүйекте басталды. Оның тууына 1 қазаннан өнімнің нарқын белгілеу дәрежесін 10%-ке төмендету, түрлі айып төлеу, ақша ұстап қалу себепші болды. Егорьевск фабрикасындағы стачка 1893 ж. 25 мамырда басталып, 7 тамызға дейін созылды. Оның тууына шеберлердің парақорлығы, 2 сменалық (12 сағаттан) жұмыстың енгізілуі себепші болды. Ереуілге шыққан 3 мыңнан астам жұмысшылар жалақыны арттыру, айына 2 рет есеп айырысу, мереке және жексенбі күндері түнгі жүмысты тоқтатуды талап етті. Егорьевск стачкасын жаншып басуға бір полк жіберілді. Дегенмен әкімшілік бірқатар нарақор қызметшілер мен шеберлерді шығаруға, ірі мерекелер қарсаңында түнгі сменаны тоқтатуға мәжбүр болды.
## Дереккөз |
Талас шайқасы, Атлах шайқасы, 751 жылы Атлах қаласы маңында қытай және араб әскерлерінің арасында болды. Шайқас қарсаңында 749 жылы араб халифатындағы ұзаққа созылған тақ таласы аяқталып, қара киімділер аталған Аббас әулеті билікке келді. Олар осыған дейін халифат бақылауынан тыс қалған бұрынғы Орта Азиядағы иеліктеріне ықпалын күшейте түсті. Осы тұста Тан патшалығы әскері Шығыс Түрік қағандығының әлсірегенін пайдаланып, Талас өңіріне таяп келіп, араб халифаты иелігіне қауіп төндірді. Тан патшалығынан теперіш көріп келе жатқан түргештер мен қарлұқтар араб халифаты әскерінің көмегіне сүйену үшін арабтар жағында болды. Бұл жағдай арабтар мен қытай әскерлерінің қақтығысқа түсуін жеделдете түсті. Екі жақ әскерлерінің шайқасы 751 жылы 29 шілдеде басталып, 5 күнге созылды. Қытай қолбасшысы Гау Шиянденнің (Гао Сянь-чжи) қарамағында 70 мың әскер болған. Шайқас барысында қарлұқтар жаппай арабтарға болысып, екі жақтан Тан армиясын қыспаққа алды. Араб қолбасшысы Зияд ибн Салих қарамағындағы әскер шайқас барысында қытай әскерінің 50 мыңын өлтіріп, 20 мыңын тұтқынға алды. Шайқаста жеңіліс тапқан Тан патшалығы бұдан кейінгі кезеңде өз құдіретінен айырылды. Бұл өз кезегінде түркілердің ислам өркениетімен жақындасуын жылдамдатты.
## Аббасилер дәуіріндегі ислам дінін түркілердің қабылдауы және Атлах шайқасының маңызы
VІІІ-ХІІ ғасырлардағы айқын білінетін ірі өзгерістерден мұсылман әлеміндегі халықтарды басқа елдердің даму дәрежесімен және оларды бір-бірімен теңестіруге мүлдем болмайтынын байқаймыз. Бұл дәуірде ислам діні жан-жаққа тарап, сол елдерде бүкіл дүние жүзінің ең озық өркениетін қалыптастырған еді. Еуропа елдері болса осы уақытта мәдени құлдырауды бастан өткеріп жатты және олар ғылым-білімді дамытуда мұсылмандарға тәуелді болатын. Ислам дінінің әсерімен Орталық Азия мен Африканың солтүстік аймақтарындағы аралықты қамтыған мәдениет Аббасилердің дәуіріндегідей ешқашан гүлденбеген.
Түркілердің ислам дініне өтуі-тарихтағы ең ірі оқиғалардың бірі. Бірақ бүгінге дейінгі кейбір деректерде Ислам дінінің таралуын жазушылар, мәдениетін зерттеушілер Орталық Азияның тарихын ірі өзгеріске ұшыратқан оқиғаны өздерінше басқашалап жазып кетті. Олардың пікірінше:
«1. Ислам қылыштың күшімен тарады.
2. Түркілер қорыққанынан мұсылман болды.
3. Талас соғысынан кейін түркілер амалсыз мұсылман болды.
4. Түркілердің көне діндерінің кейбір үгіттері Ислам дініне ұқсас болды деген сияқты және т.б.».
VІІ-VІII ғасырларда Орталық Азияның тарихында түркі тайпаларының өз-өздерімен соғысып, мықты болған мемлекеттер жеке-жеке бөлініп кетіп әлсіреп тұрған болатын, міне осындай кезді сәтті пайдаланғысы келген Қытайдағы билік етіп отырған Таң империясы Жетісудың кейбір аймақтарын басып алған. Бірақ шекарасының кеңеюі өте мықты қарқынмен дамып жатқан Умәуи халифатының орнына келген, Аббас халифатының алғашқы ірі жетістіктері болып саналатын, 751 жылғы Атлах шайқасы бүкіл Орталық Азияның тарихи, мәдени және саяси картасын өте қатты өзгерістерге ұшыратуға себеп болды. Осы бір ірі мұсылмандардың жеңісінен кейін Таң патшалығы 1000 жылға дейін Қазақ жеріне аттап баспаған болса, ал ислам діні бұл жерлерде кеңінен тараған және қалалар аз уақытта әсем де көрікті болып дамыды. Бұл болып жатқан мәдени өзгерістерге Аббас халифатының қосқан үлесі өте көп.
750 жылы 93 жыл билеген Умәуилердің соңғы он төртінші халифы Маруан ІІ-ні Аббасилердің бірінші халифасы Абул Аббас ас-Саффах құлатты. Оның қолбасшысы Зияд ибн Салих Атлах шайқасында мұсылмандардың әскерін басқарып [1.88], 751 жылы мұсылмандар Талас өзені маңында (Қырғызстан) Қытай әскерімен соғысып жеңіп шықты. Осы ұрыста тұтқынға түскен қытайлар (20 мыңға жуық адам тұтқынға түсті, 45 - 50 мыңдай қытай әскері өлді) арасында қағаз жасауды білетін шеберлер де бар екен. Міне осылар арабтарға қағаз жасауды үйретті. Әл Макдиси өзінің «Әл Бэду әт-Тарих» еңбегінде: « бес күнге созылған бұл соғыста Қытай әскерінің 45 мыңы өліп, 20 мыңы тұтқынға түсті» деп жазды. Жеңіс түркі халықтарының қытай құлдығынан, оның будда дінінен аман сақтап, ислам өркениетімен дамуына жол ашты [2.18].
Осының нәтижесінде, Бағдатта (793-жылы), сосын Мысыр (шамамен 900 жылы) мен Мароккода (шамамен 1100 жылы) және Испанияда (1150 жылы) қағаз өндірістері ашылды. Арабтардың папирусқа қарағанда жасалуы арзан әрі сапалы қағаз шығаруды үйренуі кітап шығаруды оңайлатты [3.189-190]. Бүкіл Орталық Азияның саяси тарихын өзгерткен осы бір соғыс ғылымның да дамуына үлкен септігін тигізгені шындық. Білім иелерінің түрлі жаңалықтар ашуына, мыңдаған кітаптарды жазуына, осы бір соғыста түркі тайпаларының арабтар жағына өтуі маңызды оқиғаның бірі.
Аббасилардың халифаты (751-1258 жж.) кезеңінде түркі халықтары түгел дерліктей хақ дін Исламды қабылдады. Түркілердің ойшылдары, ақылманды оқымыстылары, ел мен әскер басында жүрген көрегенді азаматтары хақ діннің қаншалықты жүрекке конымды һәм жағымды екенін, өздері аңсаған әділет пен рухани тыныштықтың тек осы дінде табылғанын аңғарып, һидаят жолына барды [4.242]. Арабтардың Орта Азия халықтарын ислам дініне енгізуіне (себепкер болуы) 200 жылдан астам уақыт кетті. Сол дәуірде туындаған кесек шығармалар бүгінде шығыс әдебиеті мен мәдениетінің інжу-маржанына айналды. Ислам дінін уағыздау және дін оқуды өрістету мақсатымен қалаларда ірі-ірі мешіттер мен медреселер салынды [5.8]. Қазақ жерінде бел алған ислам бірте-бірте христиан дінін де, будданы, зороастризмді және жергілікті тәңірге табынушылықты да ығыстырып, ысырып тастайды. Мысалы, Бирунидің жазуына қарағанда «манидің (манихей) ілімін әр жерге тарататын шәкірттері болды. Ислам елдерінде олардың шоғырланған бірде-бір жері жоқ. Тек Самарқандта (онда бар-жоғы 500-ге жуық адам болған) ғана мани орталығы бар. Мани ілімін Қытай, Тибет, Үндістанның бір бөлігін мекендейтін шығыс түркілердің көбісі ұстанады» [6. 31-32].
Географиялық әдебиеттерде түркілердің арасында исламның таралуы туралы нақты деректер жоқ. Тарихшылардың айтуынша исламның қабылдану уақыты — 960 жыл. Бұл дерек Бағдат қаласында кездеседі, алайда ол туралы ешқандай нақты құжат жарияланбаған. Шын мәнісінде Ислам дінін бірінші Қарахандықтар қабылдаған. Ол кезде, яғни X ғасырдың аяғына дейін Қарахандықтар Қашғарды билеп тұрды, Бұхара мен Самарқанды жаулап алды. Басқа түркі халықтарының көпшілігі 1043 жылы қабылдады (В. В. Бартольд Соч. Т. 5 М. 1968, с. 205). Бірқатар деректерде түркі тайпаларының ислам дінін қабылдауы X ғасырдан бастау алды десе, бір деректер VIII ғасырдан басталған дейді, өйткені 751 жылғы Атлах шайқасында мұсылмандардың Аллаһтың көмегімен жеңіске жетуі түркілердің ислам дінін қабылдауын тездетті. Осыдан бастап дінді қабылдаған халық сол кездегі жаңадан пайда болған әлемдік мәдениетті дамытуға атсалысты. Сол кезеңнен қалған сәулет өнері, ғалымдардың шығармалары қазіргі таңда аса зор бағалануда. X ғасырдың басында Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ-Боғра хан ислам дінін қабылдап, оның ұлы Боғра хан Харуб б. Мұса 960 жылы ислам дінін мемлекеттік деп жариялады. Ислам діні бірінші кезекте қалаларда жақсы таралды. Ибн Хордадбек Фарабтың бас қаласы Кердердегі мұсылман топтары туралы, Ибн Хаукаль Фараб, Кеңжиде мен Шаш аралығында көшіп жүрген мұсылман түріктері жайында жазып кеткен. Әл-Макдиси Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың X ғасырдың аяғындағы қалаларын атай келіп, мешіттерді қалалардағы міндетті құрылыстардың бірі ретінде атаған. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде және Құйрықтөбеге жақын жерден Х-ХІ ғасырларға жататын ең ертедегі мұсылман қабірлері, қаланың орнынан Х-ХІІІ ғасырларда салынған мешіттердің қалдығы және басқа да ірі қалалардан моншалардың болғандығы дәлелденді. Осы сияқты көптеген қазба жұмыстарынан ислам дінінің таралғанын айқын дәлелдейтін заттар анықталды, бірақ ислам діні толық орнықты деп те айтуға келмейді, өйткені, тотемизм мен зороастризмнің белгілері де шығып жатты [7. 480-482].
Түркілердің арасында ислам дінінің беделінің өсуі ІХ-Х ғасырларда шамамен 820 жылдан 1000 жылдарға дейін болған қазіргі Түркістанның мәдени облыстары Орта Азиядағы Иран Саманид династиясы билік жүргізген кезден басталды.VІІІ-ІХ ғасырлардағы оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халықтарының жаппай ислам дініне кіргендігін жазады. 840 жылы Нур ибн Асад Испиджабты бағындырады, 859 жылы оның інісі Ахмед ибн Асад Шауғар қаласына жорық жасайды. 766 жылдан бастап Жетісу мен Қазақстанның оңтүстік өңіріне саяси өктемдігін жүргізген Қарлұқтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырық түседі. Олар исламды тіпті Махди халифаның (775-785 жж.) кезеңінде қабылдады деген пікір бар, бірақ бұл пікір олардың белгілі бір бөлігі жөнінде ғана болуы мүмкін. Өйткені 853 жылы Исмаил ибн Ахмад Таразды, оның басты шіркеуін мешітке айналдырған. Ислам дінін ұстанатын халықтар көбейген сайын қалаларда үлкен мешіттер салына бастады [8. 92]. Мысалы, Баласағұн 940 жылдан бері мұсылман қаласы болып есептеледі. Ал жекелеген қалаларда сауданың жандануы, бұрын мұсылман емес халықтардың дінді қабылдауына ықпал етті. X ғасырда мұсылманшылықтың толқын-толқын таралғаны байқалды. Сол кездегі Орта Азия тұрғындарының лек-лек болып Исламға қосылғаны тарихи әдебиеттерде баяндалады. Мәселен, 960 ж. 200 мың шатыр түркі халқы ислам дінін қабылдаған. Бұл түркі халықтарының тарихындағы ірі оқиға. 1232 ж. қайтыс болған тарихшы Ибн әл-Әсирдің «Әл-Кәлім» деп аталатын 8 томдық кітабында осы оқиғаны: «Түріктерден екі жүз мың шатыр адам мұсылман болды», — деген [4.295]. Бұл оқиғалардан түркі халықтарының біраз бөлігінің ислам дінін кабылдағанын байқаймыз. Бұл кезеңде қалаларда ислам діні кеңінен қалыптасқаны анық, мысалы: Ежелгі Тараз қаласы ислам дінінің осы өңірдегі тарауына тірек болды [1. 95] және тағы бір Орта ғасырдағы гүлденген Испиджаб көшпелі түріктерге ислам дінін таратудың орталығына айналды [1.97], бұдан да басқа қалалар дінді таратуда жақсы істер атқарды.
Ислам діні тек қана таралумен шектелмей Орталық Азия мен Қазақстан калаларының келешекте өркендеуіне жол ашып берді. Өйткені бұл дінмен қатар ғылым мен архитектураның даму дәрежесі де айтарлықтай болды. Ал, қайсы дін, қандай мәдениет немесе қай отаршыл ел әлем елдерінің, Орталық Азия мен Қазақстанның мәдени ілгерілеуіне, бұндай өнер, ғылым сондай-ақ өзіндік қайталанбас архитектурасын алып келді? Біз араб мәдениетінің тарихына және оның әлем мәдениетіне қосқан үлесін, Орталық Азия халықтарының мәдениетіне қалай тарағанын білген болсақ, бұрын соңды болмаған әлем өркениетіндегі керемет өзгерістер мен ғылыми жаңалықтарға өте жақсы баға берер едік.
## Жалпы дерек
Қытай мемлекетінде талас пайда болып Ұлы Қытай қорғанының сыртына Хан әулеті бөлініп шығады.Олар Жетісудын жеріне бірте бірте кіре бастайды.Олар Түргеш қағанаты жерлерін басып алады.Арабтар Орта Азиядағы жорықтарда Қытайлықтармен шиелініске тап болады.
Түріктер туралы қысқаша түсінік
Араб + (Түргеш, Қарлұқ) vs Қытай (Хан)
Арабтар женіске жетеді
Түріктер ислам дінің қабылдайды.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Жолдасов С. Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы. Алматы «Үш қиян» 2009. 88, 95, 97.
* Қазақ тарихы (ғыл-әд. журнал) № 2. Ғизатов Ж. Исламның Қазақстанға таралуы. Алматы 2009. 18 б.
* Доктор Рахман. Краткая история ислама. Москва. ІШМАН. 2003.189-190.
* Бұлұтай М. Ж. Ата баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? Алматы «Білім» 2000. 242, 295.
* Ислам және Өркениет №10. Қосалы А. Исламның Қазақстанға таралуы. Алматы «Бизнес-информ» 2006. 8 б.
* Отан тарихы (ғыл. журнал). Жеңіс Ж. Орта ғасырлық түркілер және әлемдік діндер. 2.2005. Алматы. 31-32.
* Қазақстан тарихы.«Ата-мұра» (IV томдық), I т .Алматы. 1996. 480-482.
* Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы «Дәуір» 1994. 92 |
## Сібір тасжарғаны
Сібір тасжарғаны-тасжарғандар тұқымдасына жататын өсімдік.Қазақстандық он түрдің ішіндегі жиі кездесетіні.Барлық шығыс тау жоталарында және Қазақстанның оңтүстігінде Алтайдан Батыс Тянь-Шаньға дейін кездеседі.Ірі қиыршық кейде ортаңғы және жоғарғы тау бөктерлеріндегі сирек ормандарда өседі.Онша үлкен емес,көпжылдық,жұқа сабақты биіктігі (30 см-ге дейін) және ақшылдау жер асты түйнектерімен.Жапырағы бүршік тәрізді,ұшына қарай біртіндеп кішірейе түскен,терең тілінген жеті-тоғыз дөңгеленген қалақшалы.Гүлдері жұқа,ұзын гүлтабанында,гүлшоғыры онша үлкен емес,сыпыртқыға ұқсас (2-7 гүлден тұрады).Гүлдердің құрылысы алдыңғы түрдікіндей.Тостағанша безді түктерімен,желектері ақ,барынша ірі (ұзындығы 1,5 см ,ені 1 см)тостағаншадан екі есе ұзын.Гүлдеу мерзімі мамыр-шілде,шілде-тамызда жеміс береді.Өзіндік ерешелігі бар декоративті омарталық өсімдік.Халық медицинасында жер үсті бөлігі бауыр ауруларын емдеуге қолданады.
## Дереккөздер
## Сібір тасжарғаны
Сібір тасжарғаны-тасжарғандар тұқымдасына жататын өсімдік.Қазақстандық он түрдің ішіндегі жиі кездесетіні.Барлық шығыс тау жоталарында және Қазақстанның оңтүстігінде Алтайдан Батыс Тянь-Шаньға дейін кездеседі.Ірі қиыршық кейде ортаңғы және жоғарғы тау бөктерлеріндегі сирек ормандарда өседі.Онша үлкен емес,көпжылдық,жұқа сабақты биіктігі (30 см-ге дейін) және ақшылдау жер асты түйнектерімен.Жапырағы бүршік тәрізді,ұшына қарай біртіндеп кішірейе түскен,терең тілінген жеті-тоғыз дөңгеленген қалақшалы.Гүлдері жұқа,ұзын гүлтабанында,гүлшоғыры онша үлкен емес,сыпыртқыға ұқсас (2-7 гүлден тұрады).Гүлдердің құрылысы алдыңғы түрдікіндей.Тостағанша безді түктерімен,желектері ақ,барынша ірі (ұзындығы 1,5 см ,ені 1 см)тостағаншадан екі есе ұзын.Гүлдеу мерзімі мамыр-шілде,шілде-тамызда жеміс береді.Өзіндік ерешелігі бар декоративті омарталық өсімдік.Халық медицинасында жер үсті бөлігі бауыр ауруларын емдеуге қолданады.
## Дереккөздер |
Сібір ушырмауығы (лат. Atragene sibirica) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын өсімдік. Туыстың Қазақстандағы жалғыз өкілі. Тянь-Шаньда (әсіресе солтүстігінде көп), Жоңғар Алатауында, Тарбағатай және Алтайда кездеседі. Қылқан жапырақты ормандарды, тау өзендері жағалауларында, бұта шіліктерінде, орман белдеуінің жоғарғы шекарасына дейін (теңіз деңгейінен 3000 м-ге дейін) көтеріле өседі. Бұл бұта ұзын (8 м-ге дейін) өрмелегіш сабақтарымен, лиандар тобына жатады (мысалы: жүзім тәрізді). Бұтақтанған сабағы сүйенішке ұзын иректелген жапырақ сабақтарының көмегімен бекінеді. Жапырағы ортасынан екіге бөлінген, ұшы үшкір, сопақандауырша ,жиегі аратісті. Гүлдері гүлтабанында жалғыздан, ірі (диаметрі 7 см-ге дейін) ұзын. Тостағанша жапырақшаларының саны төртеу, ақ немесе сәл сарғыш. Желектерінің саны көп, тегіс, жіңішке тостағанша жапырақшаларынан 2-3 есе қысқа. Аталықтары да бағаналарымен, қауырсын тәрізді түк басқан. Ушырмауық мамырдың ортасынан шілденің басына дейін гүлдейді. Өте тиімді декоративті бұта, өнімді омарталық өсімдіктің бірі. Әр гүл, 90 миллиграмға дейін шірне бөледі. Жер үсті бөліктері жапырағы мен гүлдері халықтық медицинада бас ауруына, безгек, асқазан және бауыр ауруларына, кейбір ісік түрлерін емдеуге кеңнінен қолданады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Atragene sibirica L.
* Atragene sibirica L. Мұрағатталған 1 сәуірдің 2016 жылы. |
## Таспатамыр қазтамақ
Таспатамыр қазтамақ- қазтамақтар тұқымдасына жататын өсімдік.Қазақстанда кездесетін 16 түрдің ішіндегі шөлді аймаққа кең таралғаны (Арал теңізінің сотүстік жағалауынан бастап Балқаш- Алакөл ойпаттарына дейін),тығыздалған құмда және қиыршық тасты топырақта,бұталардың түбінде және оңтүстік Алтайдан бастап Тянь-Шаньға дейінгі аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі.Бұл шөптесін көпжылдық.Басқа түрлерден тамыр сабағының құрлысының өзгешелігімен ерекшеленеді.Тамырсабақ бір-бірімен төсбих тәрізді жалғасқан бірнеше дөңгеленген түйнектерден тұрады.Олар барынша жіңішке байланған сабағы жұқа (40 см-ге дейін биік),қою түкті,тек гүлшоғырларына бұтақтанған.Сабақтың бойындағы жапырақтар тек бас жағында гүлшоғырдың астында және оның бұтақтарында орналасқан.Гүлдері дұрыс құрылған,қос жынысты.Тостағанша жапырақшасы бесеу, 10 желек және 10 аталық.Түйін бес жеміс жапырақшасынан тұрады.Бұл түр сәуірде гүлдеп,мамырда жеміс береді.Жемістерінің ұзын бес ұялықты қорапша тұқым тарату механизмі ерекше.Қорапшаның ашылуы бөліну жолымен жүреді.Алғашында ұялықтың төменгі кең жазылған бөлігі (оларға тұқым бірден орналасады),сосын жоғарғылары жемістің барынша жіңішке жоғарғы бөлігі сағаттың,серіппесіне ұқсап тез бұралады және күшпен тұқыммен бірге шетке шығарылады.Жиі вегативті жолмен түйнектерінің көмегімен көбейеді.Сол себепті жеке топтанып өседі.Көктемде гүлдеп тұрған қостамақ ( диаметрі бірнеше метрге жететін)жазық далаға жазып тастаған ашық күлгін шатырға ұқсап жатады.
## Дереккөздер
## Таспатамыр қазтамақ
Таспатамыр қазтамақ- қазтамақтар тұқымдасына жататын өсімдік.Қазақстанда кездесетін 16 түрдің ішіндегі шөлді аймаққа кең таралғаны (Арал теңізінің сотүстік жағалауынан бастап Балқаш- Алакөл ойпаттарына дейін),тығыздалған құмда және қиыршық тасты топырақта,бұталардың түбінде және оңтүстік Алтайдан бастап Тянь-Шаньға дейінгі аласа таулардың құрғақ беткейлерінде өседі.Бұл шөптесін көпжылдық.Басқа түрлерден тамыр сабағының құрлысының өзгешелігімен ерекшеленеді.Тамырсабақ бір-бірімен төсбих тәрізді жалғасқан бірнеше дөңгеленген түйнектерден тұрады.Олар барынша жіңішке байланған сабағы жұқа (40 см-ге дейін биік),қою түкті,тек гүлшоғырларына бұтақтанған.Сабақтың бойындағы жапырақтар тек бас жағында гүлшоғырдың астында және оның бұтақтарында орналасқан.Гүлдері дұрыс құрылған,қос жынысты.Тостағанша жапырақшасы бесеу, 10 желек және 10 аталық.Түйін бес жеміс жапырақшасынан тұрады.Бұл түр сәуірде гүлдеп,мамырда жеміс береді.Жемістерінің ұзын бес ұялықты қорапша тұқым тарату механизмі ерекше.Қорапшаның ашылуы бөліну жолымен жүреді.Алғашында ұялықтың төменгі кең жазылған бөлігі (оларға тұқым бірден орналасады),сосын жоғарғылары жемістің барынша жіңішке жоғарғы бөлігі сағаттың,серіппесіне ұқсап тез бұралады және күшпен тұқыммен бірге шетке шығарылады.Жиі вегативті жолмен түйнектерінің көмегімен көбейеді.Сол себепті жеке топтанып өседі.Көктемде гүлдеп тұрған қостамақ ( диаметрі бірнеше метрге жететін)жазық далаға жазып тастаған ашық күлгін шатырға ұқсап жатады.
## Дереккөздер |
Сәбит Бексейітов 1950 жылы 20 ақпанда Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданының Атасу кентінде туған. 1972 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінің филология факультетін тамамдаған.
## Жұмыс баспалдағы
«Орталық Қазақстан» газетінде әдеби қызметкер болып еңбек жолын бастаған. Бұқаралық ақпарат құралдарында, Қарағанды радиосында, Ақмола, Қарағанды облыстық және аудандық газеттерінің редакцияларында қызмет еткен. Қазір Қарағанды облысы әкімінің аппаратында бас маман.
## Еңбегі
Ақынның жыр топтамалары XX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бері республикалық «Жалын», «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті» сияқты әдеби-көркем басылымдарда, облыстық баспасөзде және ұжымдық жинақтарда жарық көріп келеді. 2000 — 2003 жылдар аралығында Астанадан, Қарағандыдан Алматыдан «Ғасыр кешу», «Күннің шалқуы», «Келешек керемет», «Ел үмітін ер ақтар», «Құт қойған Қарағанды», «Ғасырластарым», «Рамазан мерген және оның әулеті», «Астана уақыты», «Назым-насыр» атты кітаптары жарық көрген. 1997 жылы Елбасының «Елім менің» атты жүрекжарды жырын орыс тілше аударған. Сондай-ақ, А.Плещеевтің, А.Вознесенскийдің, Э.Межелайтистің, Ю.Марцинкявичюстің бірнеше шығармаларын қазақ тіліне, Ұ.Есдәулеттің бір топ өлеңдерін орыс тіліне аударған.
## Дереккөздер
Қайнар көз: http://writers.kz Кітаптар
Дүрия дүние |
Ақкісұлы Сайлаухан (1940-1995) Түгіскен колхозында туған. Қарағанды пединститутының тарих-филология факультетін бітірген. Еңбек жолын халық депутаттары Қарағанды қалалық кеңесінде бастайды.1973 жылы жаңадан қүрылған Жезқазған облысының атқару комитеті төрағасының көмекшісі қызметіне шақырылъш, бұл жауапты міндетті бірнеше жыл абыроймен атқарды.Қызмет бабымен Қарағаңдыға қайта оралған соң шығармашылықпен айналысты. 1993 "Жол болсын" атты өлендер жинағы жарык, көрдіі. "Атыңнан айналайын, Жаңаарқам" жинағына өлендері басылған.
## Дереккөздер
1. Қазақ данышпандары кітабы , АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Нәкенов Сайлаухан (1940 ж. т.),ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі (1986). ҚазМУ-ді бітірген (1962). Жаңа арқа ауданы Өркендеу ұжым шарында мектеп мұғалімі, директоры (1959-1962), «Советтік Қарағанды» («Орталык Қазақстан») меншікті тілші (1963-1973), «Жезқазған туы» («Сарыарқа») газетінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, редактордың орынбасары (1973-1997), Қазақ радиосының Жезқазған облысындағы меншікті тілшісі (1979-1983). Жергілікті қаламгерлердің «Құрыш» («Желкен») әдебиет бірлестігін басқарды (1978-1989). 2002 ж. бастап «Ақ жол» әдеби бірлестігінің жетекшісі. Өлендері «Жас керуен» топтамалар жинағына ентен (1976). Нәкенов - «Кұдіретті қолдар» (1977), «Жұмақтың жолы» (2001) өлеңцер жинақтарының авторы.
## Дереккөздер
1. Қазақ данышпандары кітабы , АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Ландау Лев Давыдович [9(22).1.1908, Баку — 1.4. 1968, Мәскеу] — орыс ғалымы, КСРО ұлттық академиясының академигі (1946). Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) университетін бітірген (1927). 1932 жылдан Харьковтегі Украина физика-техникалық институтында, 1937 жылдан КСРО ұлттық академиясының Физикалық проблемалар институтында, 1947 жылдан Мәскеу мемлекеттік университетінде (МГУ-дің) ғылыми-педагогикалық жұмыстармен айналысты. 1926 ж. екі атомды молекулалар спектрінің қарқындылығы туралы өзінің ең алғашқы ғылыми жұмысын жариялады. 1927 ж. тығыздық матрицасы ұғымын тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізді. Ол металдың электрондық диамагнетизм теориясын (1930), антиферромагнетизм теориясын (1936), екінші текті фазалық ауысудың жалпы теориясын (1937), Ю.Б. Румермен біріге отырып, ғарыштық сәулелердегі электрон нөсерінің каскадтық теориясын (1938), сұйық гелийдің асқын аққыштық теориясын (1941), электрондық плазманың тербеліс теориясын (1946), В.Л. Гинзбургпен бірге асқын өткізгіштің жартылай феноменол. теориясын (1950), жоғары энергиялы бөлшектердің өзара соқтығысуы кезіндегі бөлшектердің тасқындап туу теориясын (1953), А.А. Абрикосовпен, т.б. бірлесе отырып кванттық электрдинамика негіздерін (1954 —1955), комбинациялық жұптылықтың жаңа принципін және екі құраушылы (компонентті) нейтрино теориясын (1956), Ферми сұйықтығының теориясын (1956 — 1959), т.б. жасады. Ландау Л.Д көптеген физик-теоретиктердің (И.Я. Померанчук, А.Б. Мигдал, И.М. Лившиц, А.А. Абрикосов, Е.М. Лифшиц, И.М. Халатников, т.б.) мектебін құруына ықпалын тигізді. Ресей ұлттық академиясының Теориялық физика институты Ландаудың есімімен аталады. КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1946, 1949, 1953) Нобель сыйлығы (1962) және Лениндік сыйлық(1962), лауреаты болды, Социалистік Еңбек Ері (1954). 3 мәрте Ленин орденімен, т.б. орден, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Керменбаев Нұржан 1989 жылы Қарағанды облысы, Сәтбаев қаласында дүниеге келген. Ән айтуды кішкентай кезінен бастаған. № 19 мектепте 9- сыныпқа дейін білім алған. Жезқазған музыкалық колледжін тәмәмдаған. (2009). 2006 жылғы «SuperStar KZ» мегажобасының жеңімпазы. 2009 жылы Юрмала қаласында өткен халықаралық «Жаңа толқын» байқауына қатысқан. Қазір «Арнау» дуэтінің әншісі.
## Дереккөздер
1. Қазақстан әншілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы.
3. http://kaztrack.ru/load/n_rzhan_kermenbaev/12 Мұрағатталған 3 ақпанның 2014 жылы. |
Северцов жалғаншөлмасағы (лат. Pseuderemostachys sewerzovii) – ерінгүлділер тұқымдасына жататын сирек кездесетін, жеке типті туыстың дерлік эндемиктік түрі. Негізгі таралу ауданы Қаратау жотасы мен Талас Алатауының батыс бөлігі. Жекелеген оқшау тіршілік ортасы қырғыз жотасы мен Қаржантаудан анықталды. Тасты және шағыл тасты беткейлерде, тау етегі мен субальпі белдеулерінің басына деін өседі. Көлемі 10 шаршы метр жерде шағын топ болып кездеседі, бірақ тығыздығы жоғары, бір шаршы метрде 100-180 бұтаққа жетеді. Жынысты жетілген өркендер үлесі әр жылда әр түрлі, бірақ әдетте 10%-дан аспайды. Қара қошқыл-ақшыл көк "ерінді" гүлдері мен түйнек тәрізді жуандаған тамыры бар қысқа сабақты ерекше сәндік өсімдік. Мәдени түрде тек Алматы қаласы ботаника бағында өсірілді. Табиғаттан әкелінген даралары 18 жыл өсіп, 1-2 рет ғана гүлдеді. Ақсу-Жабағылы және Қаратау қорықтарында қорғалады.
## Дереккөздер |
Жанар Хамитова (1989, Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы - 2019, сонда) - әнші.
5 жасында бірінші сыныпқа барған. Кішкентай кезінен спортпен шұғылданған, бес жыл домбыра үйірмесіне қатысқан. 8- сыныптан бастап, үлкен сахналарға шыға бастады. 2006 жылы «SuperStar KZ» мега-жобасына қатысқан. Бұған дейін де «Жас сұңқар», «Замана бұлбұлдары» сияқты көптеген байқауларда бақ сынаған. «Super Starдан» кейін «Superstar shou» деген 8 адамнан тұратын топта, одан кейін қыздардан тұратын «China Town» құрамында болды. Кейін Нұржан Керменбаевпен бірге «Арнау» дуэтінің әншісі болды. 2009 жылы «Арнау» дуэтінің құрамынан бөлініп кетті.
## Дереккөздер |
Кемалов Жақсыкелді (1960). Әнші, Қазақстан жастар одағы сыйлығының лауреаты (1992). Ресей – Қазақстан гуманитарлық университетін бітірген. Бірінші республикалық «Жігер» (Алматы, 1985), республикалық «Жастар дауысы» (Алматы, 1987), фестивалінің лауреаты 1988 жылдан беріҚ.Байжанов атындағы коцерттік бірлестік әншісі. Үкілі Ыбырайдың «Қызыл асық»,Біржан Салдың «Айбозым», Ақан серінің «Жамал қыз» әндерін ешкімге ұқсамайтын өзіндік мәнерімен орындайды. Көптеген шет елдерде өнер көрсетті. Тәттімбет атындағы өнер колледжінің оқытушысы.
## Дереккөздер
1. Қазақстан әншілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Жойқынбеков Қанат (1937 ж. т.), ақын, жазушы. Нұра ауданының түлегі. Арғын тайпасы Қуандық руының Тоқа бөлімінен шыққан.. ҚазМУ-ді бітірген (1961). Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетінде аға қызметкер, республикалық «Социалистік Қазақстан» газетінің Целиноград облысындағы меншікті тілшісі, «Жазушы» баспасында редактор болған. «Махаббат әлдиі», «Азамат арманы», «Оралу», «Біздің ауылдың адамдары», «Замаңдасттар», «Өз тағдырыңа қожа бол» атты прозалық кітаптардың, «Төрт боздақ пен бір қыз», «Азамат болсаң» пьесаларының авторы.
## Дереккөздер
1. Қазақ данышпандары кітабы , АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Қытайда тұратын қазақтардың тұрмыстық салт-дәстүрі тұтас қазақ ұлтының салт-дәстүрінен бөлектеніп кетпейді. Дегенмен де, тайпалық одақ дәуірінен қалыптасқан қоныстық өзгешелік олардың әр біреуінің өзіне тән жерлік қасиеттерімен ерекшеленіп отыратын болған.
## Үй- жайы
Қазақ киіз үйінің шығу төркініне тоқталғанда қытайлық қазақ ғалымы Ясын Құмарұлы оның арғы сорабы мен көріністік ерекшелігін Қытайдың орта жазық өңірлеріндегі ата-бабаларымыз қоныстанған ежелгі өңірлерден тауып, осыдан 5 мың жыл бұрын жасалғанын тілге тиек етеді. Ал қазақ мәдениетін зерттеуші қытайлық ғалым Су Бихай: «сақтар көшпенді өмірге үйлесу үшін киіз үй тігуді білген,киіз үйлер сыртынан қарағанда дөңгелек пішінде болып, ішін ағаш керегеден 6-10 қанат етіп, жеңіл уықтар шаншып тігетін етті». Керегенің сыртына киіз жапты, бұл – сақтардың маңызды жасампаздығы еді. Америка, Африка құрлықтарындағылар ерте заманда мал өсіруді білгенімен, киіз үй тігуді білмеді. АҚШ ғалымы Лауфер: киіз басу басқа өңірлерге Орта Азиядан тараған мәдениет саналады. Тігуге, жығуға қолайлы кереге-уық пен киіз арбамен немесе атпен алып жүруге өте ебдейлі, осының бәрі көшпенді өмірге үйлесу үшін алып парасаттылықпен тапқырланған»(96) деп көрсетті. Ал үйсінге ұзатылған Хан патшасының қызы Ши Жүн ханшаның: «дөңгелек үй, туырлық там орнына, ет жеп, қымыз ішеді ас суына» деп ел жұртын сағынған жырынан да үйсіндердің киіз үйде тұратындығы меңзеледі. Киіз үй керегесінің санына қарай «алты қанат», «сегіз қанат», «он екі қанат» болып көп түрге бөлінеді. Уықтың басын буып қалқиған қара қосты «абылайша» деп атайды. Киіз үй құрылымы жағынан – кереге, уық, шаңырақтан құралады. Сыртынан туырлық, шаңыраққа түңлік жабылады. Есігіне жарма есік (сықырлауық) ұсталады. Киіз үйдің сыртқы әбзелдері туырлық, үзік, таңғыш, бас арқан, белдеу, шалма, желбау, басқұр, туырлық бау, үзік бау, бақан, ши секілді түрлерге бөлінеді. Үйдің ішкі жиһаздары мен басқа да керек-жарағынан абдыра, ағаш төсек, адалбақан, алаша, асадал, аяққап, бөлшек, дастарқан, жүкаяқ, кебеже, сандық, қоржын, көрпе-жастық, құстөсек, сандық қап, сырмақ, текемет, түскиіз секілділерді атауға болады.Шынжаң қазақтарының ата мекеніне ірге тепкенінен қазірге дейінгі тарихында киіз үй және көшпенді тірлігінен әлі қол үзіп көрген жоқ. “жаз жайлау, қыс қыстау” өмірі сол ата бабаларымыздан қалған ескі дәстүрмен жалғасып келеді.Қыстаулар немесе отырықты елдің үйлері сол өңірдің жаратылысына сай тастан, ағаштан, шымнан қаланатын болған. Осы үйлермен қатар “шошала” (кей жерде “тошала үй” делінеді) деп аталатын шошақ төбелі үйлер болды. Оның құрылысы киіз үйге ұқсас келеді.Өткен ғасырдың орталарынан кейін ғана балшықтан, кірпіштен, күйген кірпіштен, бетоннан үй тұрғызу жалпыласа бастады. Қазіргі кезде қытай қазақтары киіз үйдің өзін ағашсыз жеңіл метелдардан тұрғызатын болды.Қытайлардың “отырықты орында мал бағу” саясаты және жайлауларды саяхат орнына айландыруына байланысты ондағы қазақтардың көшпелі тұрмысы да жыл сайын азайып барады.
## Киім-кешегі
Төрт түлік туралы сөз болғанда қазақтарда «мінсең ат, саусаң сусын, кисең киім, жесең тамақ» деген тәмсіл бар. Демек ата-бабаларымыз төрт түлікті тіршілігінің арқауы етіп келгені белгілі. Малдың терісі мен жүні қазақ халқының ғасырларға жалғасқан ең негізгі киімі болды. Сол үшінде: «тоғыз қабат торқадан, тоқтышақтың терісі артық» деген мәтел бар. Қазақ даласының ескі жұрттарынан табылған баскиім үлгісі «шошақ тымақ» түрінде кездеседі. Есік обасынан, Шілікті жазығынан және 1983 жылы Қытайдың Күнес ауданынан табылған жәдігерлердің ішінде «шошақ тымақ» айрықша көзге түседі.
Баскиім жағында «қыста ұзын және жалпақ милығы, мойынды жауып тұратын желкелігі бар шошақ төбелі тымақ киді. Мұндай баскиім елтіріден немесе түлкі терісінен тігілді. Жиегін дөңгелете аң терісі тігілген шошайма баскиім ерекше болды. Боран болған кезде баскиімнің сыртынан кең жалбағай киінетін. Жазда ми қайнатқан ыстықта жұқа ақ киізден тігілген биік шошақ төбелі қалпақ киді. Айыр қалпақ деп аталатын қайырмасы бар және қайырмасы тілік қалпақ кең таралды»... ұзатылмаған бойжеткен қыздар жас келіншектерден өзгеше, жиегіне аң терісі тігілген, әсем, шошақ үкілі бөрік киді. Келін алғашқы түскен жылы әдетте тойға киген баскиімін – сәукеле киіп жүрді. Бір жылдан кейін ол сәукелесін тастап желек киетін болды. Желекті тұңғыш баласын немесе екінші баласын туғанға дейін киді. Кимешек – 30-40 жастағы әйелдердің кесте тігілген бас киімі. Бірнеше баланың анасы болған орта жастағы әйелдер біршама қарапайым баскиім – жаулық жауып жүрген. Қазақтың егде тартқан әйелдері сәукелеге ұқсас дөңгелек бас киім – күндік киіп жүретін болған»(97).
Қытай қазақтарында ерлердің қыстық баскиімі “керей тымақ”, “қызай тымақ”,“қызай қалпақ” деп бірнеше түрге бөлінеді. Қыздардың бас киімі: алуан түрлі моншақтармен безендіріліп, кестеленіп, әрленіп тұратын. Қыз баланың басына кішкене күнінен үкілі төбетай (маржандармен безелген, үкі тағылған тақия), бойжетіп қалған кезінен бастап маржанды шашақ, үкі тағылған бөрік кигізілетін. Бөрік әр үйдің ауқатына жарай құндыз, сусар сияқты қымбатты хайуан терілерімен, тіпті болмағанда қара мақпалмен қиюланады.
Қыз ұзатылған кезінде алуан түрлі кесте және моншақтармен безелген шошақ төбелі сәукеле киеді. Бірақ сәукеле кию салты 19-ғасырдың соңынан кейін негізінен қалды. Кейіндеп жаңа түскен келіншек желек(көбінше қызыл торғыннан жасалады) немесе әсем тоқылған қызыл, ақ бөрте салып жүретін болды. Жаңа түскен келіншек бір жылға дейін желегімен жүретіндіктен, қазақтардың аузында “желегі желбіреп тұр” деген сөз жалпыласқан. Бір жылдан кейін (немесе бір балалы болғанға дейін) желек орнына кестеленген, маржанды, салпыншақты киімешек шылауыш киеді.
Қазақ әйелдерінің кимешек шылауыштары жас кезінде, барынша ашық, әсем жібек жіптермен қанық және жиі кестеленеді. Алдымен кимешек киіледі де үстінен шекесіне шылауыш тартылады. Шылауыштың маңдайы, төбесі ( тіпті етегіне дейін ) кестеленіп, маңдайына күміс салпыншақ тағылады. Кимешек шылауыштың жасауында жалпы үлгісі ұқсаса да кейбір үлкен тайпалардың (үйсін, найман, керей) әйелдерінің кимешек шылауышында айырма да болады.
Үйсін әйелдері кимешектерін баспалап тігеді де, кимешегіне маңдай (шылауыш орнына) қояды. Ал керей әйелдерінің кимешегінің жағы кең тігіледі де, құлағы, самайы көрініп тұрады.Қызай әйелдерінің кимешегі көбінше кестеленіп (ішінара кануалап) тігіледі де, жағы басына лайықтап тігіліп әдетте құлағы көрінбейді.Қазақ әйелдері жасы ұлғайып кеткенде кимешек шылауыштарын шалаң кестелеп киеді. Өлімді-жітімді болған кездерінде, қызыл алалы кестелі кимешек-шылауыштарын бір жылға дейін кимей, бастарына қаралық салады. Ал күйеулері өлген әйелдер кимешек-шылауышты мүлде кестесіз (тек лайықты дәрежеде ақ, сары машина жіппен өрнектеп) киеді.Келіншектердің кимешектерінің алды көрікті, кестелі болудан сырт, оған маржандап сөлкебай тағылады. Шылауыштарының маңдайна тағатын салпыншақтары асыл меруерт маржандардан немесе күмістен жасалады. Бас киімде әсемділік әйелдердің көркін асыра түседі.
Қазақ қыздары мен келіншектері алуан түрлі торғыннан, барқыттан, бал барқыттардан желбіреуік салып көйлек киеді, көйлектерінің сыртанан камзол (немесе жеңсіз қысқа казекейлер) киеді. Камзолдарының кеудесін кестелеп өрнектейді. Оған қыз балалар толып жатқан түрлі моншақ (түйме, маржан, сөлкебай т.б.) қадайды. Әйелдердің қыстық, жаздық шапандары және ішіктері өз дәуірінің ең жаңасын, ең асылын өлшем ететін. Олардың жүн тартқан ұзын қысқа шапандары, ішіктері тек ең асыл кездемелермен тысталып, ең асыл терілерден жасалатын. Бірақ көрінісі жағынан ұқсас болмаған бай, кедей үй әйелдерінің киімі сапа жағынан бірінен бірі өзгеше болды. Әйелдердің дағдылы үнемілік аяқкиімі бұрын көбінше кебіс мәсі болатын. Ауқатты үй әйелдерінің аяқкиімі сән-салтанат үшін тігілген кестелі етік, көк сауырдан тігіп оюлап күміс құйма қақтырған кебістер болды. Әйелдер, қыздар бұрын сым орнына әсемдеп, кестелеп тізе қап киетін. Жазда астарлап қана, қыста жүн тартылып тігілетін. Онда ау, ышқыр болмайтын. . .
Заман өзгерісіне қарай қазақ әйелдерінің қыстық-жаздық киімдерінде үлкен өзгерістер болды. Ежелгі үлгідегі киімдердің ең көрікті, ең жақсы түрлері (желбіреуікті көйлек, үкілі тақия, әсем камзол, бөрте сал т.б.) ғана сақталып қалды.Қазақ әйелдері құлақтарына сырға алтыннан, күмістен, меруерттен, қолдарына алтын, күміс (немесе жез) білезіктер, саусақтарына алтынды, күмісті көзіне тас орнатқан жүзік салады. Қыздар, келіншектер мойындарына меруерт маржаннан алқа тағады.Қазақ ерлерінің де өзіне лайық киімі бар. Баскиімнің ертедегі үлгілері мен бүгінгі үлгілерінде жақындық болғанның сыртында, ерлер (ауқатты адамдар) құндыз, сусар, түлкі терісінен бөрік немесе тымақ киеді. Түлкінің пұшпағынан, елтіріден де тігіп киеді. Жаңбырдан, шаң тозаңнан қорғау үшін тымақ сыртынан киетін қаптаманы – кұлапара дейді. Онан қалса жалпы қазаққа ортақ тақия атты баскиім бар. Ол көбінше қара, жасыл түсті бал барқыттан дөңгеленте машинамен сырылып жасалады және зерден жиек- өрнек салынады. Қазір қазақ қолөнершілері тақияны түрлендіре тігіп, дүкендерде сататын болды.
Ерлер қыста қой, түйе жүнінен қалың кездемелермен (шибарқыт, штрке т.б) тыстап кең-мол тігілген күпі киетін. Қой терісін қолдан илеп, бояуға салады да, жүнін ішіне қаратып тон және шалбар тіктіреді. Шалбарларының балағына, тондарының етек-жеңіне қара кездемелерден қию қойып, машинамен сырғызып, әсем түрге кіргізеді. Ауқатты үйлердің адамдары елтіріден, қасқыр, түлкі, қабылан терілерінен (ішінара сусар, құндыз терілерінен) асыл кездемемен тыстаған қайырма жағалы ішік киеді. Материалына қарай: тамақ ішік, пұшпақ ішік, орман ішік, тай тері деген аттары болады. Мұндай ішіктерді шыдамды шибарқыт секілді кездемемен тыстап та киеді. Сондай-ақ, жүнін сыртына қаратып әдемі жарғақ киетіндер де бар еді. Жаз күндері жауын-шашыннан сақтану үшін әдемі тоқылған кең сулық шидем болды. Сырттан киетін жаздық шапандарына жүн тартылатын. Кездемеден тігілетін сырттан киетін сымдарын астарлап-жұқалап жүн тартқызып киеді. Әсіресе жігіттер мен балалардың сымдары балағы әшекейленіп тігілетін.Ерлер жазда жұмсақ, жұқа кездеменден көйлек, оның сыртынан қысқа жеңді казекей, алуан үлгіде тігілген шапан киеді. Шапандарының жағасы, жанқалтасы алуан түрлі болады. Қазақ ерлерінің аяқ киімі де алуан түрлі. Көбінше қыстар киілетіні - өкшесі биік, қоншы тізені қаптайтын шоңқайма етік, былғарыдан тігілген саптама етік, аңға киетін қайқы тұмсық жұмсақ етік, жасы ұлғайған адамдар көбінше жұмсақ былғарыдан тігілген мәсі немесе шеттік, оның сыртынан кебіс немесе калош киеді. Кедей кепшіктердің, жалшылардың қолы жеткені етік кисе, қолы жетпегендері сиыр терісінен, сиырдың бас терісінен, пұшпақтан т.б. шақай (шарке, шабат) тартады.Саптама етік кию Алтай, Құмыл, Санжы өңіріндегі қазақтарда қазірге дейін бар. Іле, Тарбағатай өңірінде қазір көбінше етік-калош (қыста калошпен киетін киіз етік) кию жалпыласты.
Қазіргі кездегі әртүрлі модаларға байланысты Шынжаң қазақтарының киім-кию үлгісі күн сайын өзгеріп барады. Соның ішінде қытайдың киім кию мәдениетінің ықпалы өте зор. Концерттік кештер, мерекелік басқосулар, ақындар айтысы секілді көп жиналған орталарда жиі көрінетін қазақы киімнің күнделікті пайдалану көлемі күн өткен сайын азайып бара жатыр.
## Ішіп-жем және ыдыс-аяғы
Қазақтың малшаруашылық өмірі олардың ішпек-жемегімен де тығыз байланысты болды. Қазақты құраған ежелгі тайпалар заманнан қалған деректердің бәрі де бұл шындықты тіпті де айғақтай түседі.«Үйсіндер мен қаңлылар ет тағамдары ішінде қой етін, онан қалса жылқы етін көбірек тұтынды.Қытай мемлекеті құрылғаннан кейін Текес, Маңғолкүре, Күнес өңіріндегі қабір қазу барысында «жылқы, сиыр, қой, ит сүйегі» шықты. Олардың ішінен жылқы, қой сүйегі жиі ұшырады. Қабірден шыққан қой сүйегінің «екінің бірінен қанжар шықты, тіпті қанжар қой сүйегіне шаншылған күйінде шықты. Бұл сол кездегі адамдардың өлген адамдарған арнап о дүниеге ас-таған, керек-жарағын дайындап қойғандығының образды бейнесі. Сондай-ақ тірілердің күнделікті тұрмысының шын суреттемесі екені де табиғи». Сонымен бірге қабірден тағы ит сүйегінің қаңқасы да шықты. Дәл осындай көржолдас етілген ит сүйегінің табылуы сол кездегі малшаруашылығы өндірісінің ерекшелігін бейнелейді. Өйткені, ит – малшаруашылық өндірісі жөнінен төтенше маңызды орында тұрды, мал бар жерде бәрі ит асырады. Ал ит мал күзетті, итті көржолдас етіп көму өлушінің о дүниеде де мал өсіру үшін жан-жақтылы дайындығы.
Қазақ ұлты жылқы етін кәделеп сойып жейді, ал басқа аз ұлттар жылқы етін өте аз тұтынады. Қытай мемлекеті құрылғаннан ілгері соғымға жылқы союға шамасы келетін қазақ отбасыылары қыста ылғи жылқы сүрісін жеп, қазысын кәделеп сақтап, онымен сыйлы қонақтарын сыйлайды. Міне осылардың бәрі үйсін, қаңлы ұлыстарынан қалған салт екені хақ»Қазақ халқы сүт өнімдерінен қымыз бен шұбаттан қалса айран, кілегей, қаймақ, қатық, қорықтық, құрт, май, ірімшік, уыз, шалап, іркіт секілді тағамдармен сусындарды пайдаланады.
Ет тағамдарынан табақ тартудың жолдары өте көп. Бастыларына – бас табақ, орта табақ, күйеу табақ, келін табақ, қыз табақ, қосалқы табақ, сыбаға табақ, сарқыт табақ, ошақ табақ, ерудік табақ, сый табақ, қойшы табақ, бала табақ, сыйластық табақ сияқты түрлерге бөлінеді(100).Еттен жасалатын - әсіп, бас, борша, жал, жаубүйрек, жая, жөргем, қазы, қарта, палау, қимай, шұжық, қуырдақ, құйрық, бауыр, мипалау, сүр ет, сірне, сырбаз сияқты көптеген тағам түрлері бар.
Қазақтар сүт, ет тағамдарынан қалса ұн, тары, күріш, жүгеріні пайдаланып әртүрлі тағамдар жасай білген. Бастыларынан нан, жент, бауырсақ, шелпек, көже, құймақ, бесбармақ, талқан, бидай көже және қуырмаштар бар. Қазақтың ерте заманғы ыдыс-аяқтары негізінен ағаштан, қоладын, мыс тан, шойыннан, темірден, шыныдан жасалатын болған. Бір тайдың еті толық сиятын ет пісіретіндіктен оны тайқазан деп атаған. Етті көбінесе екі құлақты ағаш астаулармен тартатын болған. Ондай астаулардың екі құлағынан екі жігіт көтеріп жүретін болған.
Бұдан сырт ағаш желек, саба, күміс піспек, ағаш тостаған, самаурын немесе жез шәугім секілділерді пайдаланған. Бүгінгі Қытай қазақтарындағы бір ерекшелік қазақ тағамдарынының көбін күнделікті тіршілікте пайдаланумен бірге «ұлттық асхана», «қазақ асхана» немесе «қазақ тағамдары рестораны» секілді ас мәзірін дайындайтын орындарда ежелгі тағамдардың көбін жасайды. Ондай тағамдарды өзіміз түгілі өзге ұлт өкілдері де сүйіп жейді.
## Неке салты
Қазақ халқы ежелден текті халық саналады. Оның басты белгілерінің бірі неке салтынан көрінеді, араларында жеті атаға толмай ағайын ара қыз алмайды, әуелі жігіт пен қыз тұрған «екі ауылдың арасында жеті өзен болсын» деген шарт та бар, мұның барлығы ұқсас қандылардың өзара некеленуіне тиым салудан келіп шыққан. Малшаруашылық өмірде қалыптасқан: «жақсы айғыр өз жатырына шаппайды» деген мәтел де соның бір мысалы. Бұхардың Абылайға: «Ей, Абылай, Абылай қатын алма қарадан...» деп басталатын жырының өзі тектілікті сақтауға қаратылған. Ежелгі хан-патшалардың өзара құдаласуы да жайден-жай емес.
Құдаласудың өзі «қарын құда», «қарсы құда», «бесік құда», «әдеттегі құдалық» деп бірқанша түрлерге бөлініп отырған. Бұдан қалса қазақта «әмеңгерлік» деген жол бар.Қазақтың жалпы неке салты бұл күнде өзгеше мән алғанымен Қытай қазақтарындағы бұрынғы дәстүрлердің көп түрі сақталып келеді.Қытай қазақтарында қыз бен жігіт өзара сөз байласқаннан кейін ар жағы оны ата-аналарына немесе аға-жеңгелеріне айтады. Жігіт жағына иелік ететін ауыл ақсақалы немесе сөз білетін жанашыр туыстарының бірнешеуі (кейде жігіт әкесін де ішіне алады) жиналып қыздың үйіне барады. Қызы арқылы мұны алдын ала біліп отырған қыз жақ қыз айттыруға келушілерді ыстық ықыласпен қарсы алады, ақсарбас сойып қонақ етеді. Қыз айттырып келушілер жағы сөз бастап: «жас өседі, жарлы байиды, ұл ержетсе керегең кеңиді, қыз ержетсе ат байларың болады, балаларымыз өзара табысып, сөз байласқан екен, сіздерге құдалыққа келдік» деген бұйымтайын айтады. Ал қыз жақ: «бала мен бала мақұл болса бізде не айтар болсын» деп разылық сыңаймен аттандырады. Әрі «жауабын артынан айтамыз» деп сөз соңын кейінге қалдырады. Мұның мәнісі-бірі туыс туғанмен ақылдасу, бірі қыздан істің анық-қанығын сұрап қайтадан қадағалауға қаратылған.
Қыз жақтың разылығын алған жігіт жақ енді оларды «құдалық қонағына» шақырады. Бұл бір жағынан «құданың от жаққан жерін көру», бір жағынан «құда болып, құйрық-бауыр жесіп» келісімге келу мазмұнында жүріледі, Жігіт жақтың өтініші бойынша құдалық қонағына кем дегенде 5-6 адам, көп болғанда 15-20 адам барады. Жігіт жақ қыз жақты ақсарбас айтып сойып үлкен дайындықпен қарсы алады. Күнімен-түнімен аяғынан тік тұрғызып күтеді, бұл бір жағынан шағын той сияқты өтеді, ән шырқалып, би биленеді. Құда-құдағилар, құдаша-құда балалар өлеңмен айтысып қонағасын одан ары қыздырады, көп жағдайда бұл күні қыз жағы жігіт жағына қонып аттанады, бір қызығы, қарсы алған құдалар жағы келген қонақтарды ұйықтатпай, таң атқанша күтуге тырысады, таңертең ұйықтамаған қалпы аттанып жататын жайттар көп кездеседі. Қонақтар аттанар алдында құдаларға алдын-ала дайындалған сый-сияпат ұсынылады, бұл негізінде бұрынғы дәстүріміздегі «қалың малдың» өтеуі ретінде жүріледі, бас құда (қыздың әкесіне ат немесе атаннан тартып аяғына жұнантай делініп, малдан жетек жетектетіледі. Шыңжаң қазақтарында 30 жетекке дейін жетектететіндер бар, жетектен қалса мотоцикл, теледидар, магнитофон, кілем секілді әр алуан дүниелер ұсынылады, қыздың үйіне арнап арнайы ақша және «ақтық» салады. «Ақтық» өлгендер парызы есептеледі.
Қазақтардың «бай мен байдың арасына жорға жүреді, кедей мен кедей арасына дорба жүреді» деуі осындайда айтылса керек. Себебі әлгіндей «құдалық қонағында» қанша нәрсе беруі жігіт жақтың ауқаты шешеді, кейде қыз жақтың қатаң талабынан кедей жігіттің үй-іші келін аламыз деп қарызға белшесінен бататын жағдайлар кездеседі.«Құдалық қонағынан» кейінгі өтелетін салттың бірі «үкі тағу» немесе «сырға салу» деп аталады. Бұл жігіттің шешесі немесе жеңгелерінің қыздың ауылына алғашқы сапары есептеледі. Мұндайда жайдан-жай бара алмайды. Ат немесе құнан жетектеп, қызға арнап алтын сырға алып барады. Мұның мәнісі бір жағынан «қыз бұдан кейін біздікі,оған бөгде ешкім тиіспесін» деп жігіт анасының қыздың баскиіміне үкі қадап, құлағына сырға салу ырымына қаратылған.
Үкі тағып, сырға салынғаннан кейін екі жақ тойдың қамына кіріседі. Мұнда көбінесе қыз жақтың тойға соятын малы мен басқа да шығындарын жігіт жақ дайындайды.Той дайындығы біткен соң алдымен қыз жағы «қыз ұзату тойын» жасайды. Жігіт жақ өздері дайындаған отау жүгін машинаға тиеп той жасаудан бір күн бұрын немесе той жасалып жатқан кезде бір топ болып тойға келеді. Күйеу бала қызды алып қайтуға осы көппен бірге келеді. қыз ауылындағы келіншектер жүктің алдына шығып арқан кереді. Онан соң жүк шешеді. Мұның бәрі де кәдемен атқарылады. Қыз жақтың тойы аяқталған соң, енді тойға келуші жігіт жақ (көбінесе жеңгелері) келінді алып қайту қамына кіріседі де қыздың басына жаулық салады. Қыз босағамен, ата-анасымен, аға-бауыр, әпеке-сіңлімен қоштасып «сыңсыма» және «көріс» айтады. Көрісіп болған соң қыздың жеңгелері мен жезделері қызды қолтығынан сүйеп аттандырады. Өз босағасынан сыртқа шығып бара жатқан қыз артына қайырылып қарамауы керек. Ол жаман ырым есептеледі. «Келін келеді» деген күні немесе соның ертеңі жігіт жақ тойды бастайды. Той басталар кезге үлгіріп келуі керек. Келін босаға аттар алдында «беташар» айтылады. Той басқарушы, пысық жігіт беташар жырымен келіннің бетін ашады. Жігіт шешесі алдынан шығып, бетінен сүйеді, «бақытты болсын» айтады. Келінге шашу шашады. Кейбір жерлерде босаға аттаған келін алдымен ошаққа май салады. «Беташардың» айтылуы тойдың басталуы есептеледі, қызды ұзатушы топ ішінде қыз шешесі де болады. Қызды ұзата келгендер де құр қол келмейді, жігіт жақ құдаларға арнап «кит» аталатын сый-сияпат ала келеді қызымызға деп мінер ат, сауын сиыр сыйлайтын салт та бар.
Ауылды жерлерде той үлкен салтанатпен өтеді. Шамасы келгендер ат шаптырып, бәйгеден келген жүйріктерге жүлде таратады. Балуан түсіріп, қыз қуар, теңге ілу, көкпар тарту ойындарын жасайды.Той айяқталғанның ертесіндегі таңғы шәйді жаңа келін құйады. Екі жақтың үлкендері ақ батасын арнайды, қызды әкеліп тастаушы шешесіне сүт ақысы деп бір ат немесе сиыр жетелетеді. Екі жақ «күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық» деп берекемен тарқасады.Әр жердің салт-дәстүрлеріне сай жоғарыдағы некелесу салтының өзге де үлгілері кездеседі. Күн сайын жаңаланып жатқан мәдени өмірімізге сай екі жақ бірігіп тек кафе, ресторандарда ортақ той өткізу жағдайы да көбейіп келеді.
## Мақаладағы дереккөздер
1. Әлем тайпаларының тұрмысы кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. Қазақ халқының тарихы , Атамұра 2010ж.
3. http://baq.kz/kk/diaspora/772
4. http://adyrna.kz/?p=2039 |
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.
## Тарихы
1396 жылы Орта Азияның билеушісі Ақсақ Темір Қожа-Ахмет Яссауидің ескі мазарының орнына жаңа кесене салу жайлы бұйрық береді. Орта ғасырларда бой көтерген ең керемет сәулет өнерінің бірі саналатын аталмыш кесенеде Қазақтың 21 ханы жерленген деседі. Кесене салынып жатқан кезде қайта-қайта құлап қала берген екен. Сонда Ұлы Билеушінің түсінде бір ақсақал аян беріп, "Қожа-Ахметтің Арыстан атты ұстазы болған. Сондықтан әуелі Арыстанға, сосын ғана шәкіртіне кесене салыңдар" депті. Бұл түсті көрген Әмір Темір көріпкелдерін шақыртып алып, түсін жорытады. "Арыстанның қабірін қалай табамын?" деп олардан ақыл сұрайды. Көріпкелдері "Жұма намаздан соң Қожа Ахмет Яссауидің қабірінің басына екі құс келіп қонақтайды, сол құс ұшып, ұстазы Арыстанбабтың басына барады, осылайша табасың" деп айтқан екен. Арыстанбабтың сүйегі жерленген жер осылайша табылғанға ұқсайды.
Арыстанбабтың жерленген жері жөнінде тағы да бір қызық аңыз бар. Арыстанбаб қайтыс болмай тұрып, тірі кезінде Қожа Ахмет Ясауиге "Менің саған айтар аманатым, жасым келді, қартайдым. Қайтыс болсам жаназамды сен оқисың. Жас та болсаң, сен тегін адам емессің. Пайғамбарымыздың (с. ғ. с) аманат жіберген адамысың. Менің жаназамды оқысымен күн батыс жақтан бір ақ түйе келеді. Соған денемді артып, басын бос қоя сал. Түйе қайда барып шөксе, сол жерге сүйегімді жерле" деп айтыпты. Сол аманат бойынша, Арыстанбабтың жаназасына жиылған адамдар ақ түйенің соңынан ереді де отырады. Түйе Отырар өңірінің батыс жағына келіп шөгеді де, сол жерге Арыстанбабтың сүйегі қойылады. Арыстанбаб Түркістанда қайтыс болғанымен, Отырарда жерленген.
Жоғарыдағы әңгімеге қайта оралайық. Әмір Темір Түркістаннан кірпіштерді тасытып, Арыстанбабтың басына үлкен күмбезді кесене салдырыпты. Содан кейін ғана Қожа-Ахметке арнап салынып жатқан кесене құламапты да, әміршінің тірлігі алға басыпты.
## Сипаттамасы
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — аса үлкен порталды, күмбезді құрылыс. Оның ені — 46,5 м, ұзындығы — 65 м. Ғимараттың орасан зор порталы (ені — 50 метрге жуық, порталдық аркасының ұзындығы — 18,2 м) және бірнеше күмбезі бар. Оның орталық залының төңірегіне түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған. Жамағатхана (мұнда қазан тұруы себепті қазандық деп аталған) күмбезінің ұшар басына дейін есептегендегі ғимараттың биіктігі — 37,5 метр. Сыртқы қабырғалардың қалындығы — 1,8—2 м, қазандық қабырғаларының қалыңдығы — 3 метр. Жалпы тұрқы симметриялы, жеке бөлшектері — ассиметриялы болып келетін бұл зәулім ғимарат 8 түрлі бөлмелер тобынан тұрады:
* Қазандық;
* Үлкен Ақсарай;
* Кіші Ақсарай;
* Құдықхана;
* Кітапхана;
* Асхана;
* Көрхана;
* Мешіт;
### Негізгі және қосалқы бөлмелері
Ол порталы оңтүстік-шығысқа, ал бүйір беттері тиісінше оңтүстік-батыс пен солтүстік-шығысқа қарайтын етіп салынған. Келген адам орталық залға бас порталдың сәнді есігі арқылы кіреді. Қазандық Қазақстан мен Орта Азиядағы кірпіштен өрген күмбездердің ішіндегі ең үлкені, диаметрі 18,3 метрлік күмбезбен көмкерілген. Бұл бөлмеден өткен соң оюмен өрнектелген ағаш есік арқылы Қожа Ахмет Ясауи мүрдесі жатқан бөлмеге кіруге болады. Көрхананың қос қабат күмбезін кейде Мұхаммед Ханафия порталы деп те атайды. Қазандықтан өзге бөлмелерге қарай қос қатарлы сегіз дәліз тарайды. Бұл дәліздер ғимаратты сегіз дара блокқа бөледі. Әр блокта архитектурасы да, пайдаланатын мақсаты да әр қилы бөлмелер бар. Оңтүстік-батыс блокта мешіт орналасқан. Ал оңтүстік-шығыс блокта халимкана бар. Халимканада дүйсенбі мен жұма күндері кедей-кепшік пен дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам — халим әзірленетін болған. Солтүстік-шығыс блокта құдықхана, ал солтүстік-батыс блокта Үлкен Ақсарай орналасқан. Оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс жақтарының орта тұсында өзінің архитектуралық тұрқы жағынан біртектес, қабатты залдар — Кіші Ақсарай мен кітапхана бар. Кесенедегі сегіз дәліздің алтауы өтпелі де, екеуі — тұйық. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тек зират болуымен шектелмей, мешіт-медреселік қызметтерді де атқарған. Түрлі мақсаттағы бөлмелердің басын осылайша, біріктіру өз заманының тамаша үлгісі болып табылады. Кітапхана мен Ақсарай бөлмелері көлденең аркалармен жабылған. Төбені осылайша, жабу түрлі пішімдағы күмбездерге, тұрқы шаңырақ тәрізді иықтар мен жаппаларға негіз болып тұр. Бұл жаппаларда көтеруші аркалардың өзара қиылысу элементтері Орталық Азия архитектурасында сол кезге дейін кездеспеген елеулі жаңалық болып табылады. Негізгі бөлмелер — қазандықта, көрхана мен мешітте қос қабатты аркалар жоқ, олардың әрқайсысының қабырғаларынан төрт- төрттен ойықшалар жасалған. Күмбездердің ішкі беті алуан тұрпаттағы сталакиттермен көмкерілген. Бұлар арша ағашынан жасалған білезіктермен бекітілген. Кесененің сырт қабырғаларының көмкерілуі үш бөлікке жіктеледі.
Оның орта бөлігіне үлкен көлемдегі өрнектелген жазулар түсірілген, жоғары жағына — эпиграфтық фриз, төменгі жағына (ірге бөлігіне) биіктігі — 1,85 м тас кенере жүргізілген. Ӏрге бөлігі қашалған тас тақталармен дәнекерленген. Кесененің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетін эпиграфтық фризде Құраннан алынған сөздер жазылған. Эпиграфтық фриздің жазулары терракоталық фонда құйма кірпіштермен өрнектелген. Фриздің биіктігі — 2,37 м. Жазулар көгілдір қышпен өрнектеліп, қара көк түсті кірпіштермен көлеңке түсірілген. Ғимараттың солтүстік бетіндегі екі бұрыштың екеуінде циллиндр түріндегі діңгектер бар. Бұл діңгектерге де куфа қарпімен жазылған жазулар мен ою-өрнектер түсірілген. Жазулардың арасынан "Алла", "Мұхаммед", "О, жарылқаушы", "Билік Аллада", "Алла менің әміршім" деген секілді, т.б. сөздерді оқуға болады. Кесененің солтүстік-шығыс бетінде Ӏлияс хан ойығының үстіндегі фриз соңында "Шираздық Қожа Хасан" деген сөз және "һиджраның 800 жылы" деп жазылған. Көрхананың қатпарлы күмбезінің жоғары жақтауы мен алты бұрышты тақтайшада куфалық стильмен шираздық мозайкашы Шемс Әбд әл-Уақабтың есімі жазылған. Ол күмбездің қатпарлы қабырғаларына өрнектер жасаған шебер еді. Бас порталдың екі жағында биік мұнарамен жиектелген зәулім аркасы бар. Оның ені — 50 метрге, ішінің ұзындығы — 18,2 метрге, биіктігі — 37,5 метрге тең. Порталдың салынып бітпей қалған қос қанаты үстінен арка үш бұрыш тәрізденіп көрінеді. Әмір Темірдің кезінде бас порталдың тек нұсқасы ғана бар-ды, оның құрылысын 1583—98 ж. Бұхарды билеген Абдолла хан аяқтады. Абдолла хан заманындағы жөндеу жұмыстарына арналған ағаш діңгектер бүгінге дейін сақталған. XIX ғасырда Қоқан билігі тұсында мұнаралар мен порталға қарабайыр корғану орындары салынып, қам кесекпен қоршалып, кесене қамалға айналдырылған.
Орталық зал — қазандық төбесі жалаң қабат күмбезбен көмкерілген төртбұрышты бөлме. Қазандық күмбезі сегіз қырлы, діңгек үстіндегі желкенге табан тірейді. Қазандық күмбезінің ішкі жағы — 18,2 метрге , сырты — 20,5 метрге тең. Қазандық көрхана және мешіт кабырғаларының теменгі жағы алты бұрышты көгілдір тақтайлардан тұратын биіктігі — 1,5 метрлік майолика тыстамамен қапталып, мозаикалық өрнектермен әшекейленген. Әрі мозайкалық бедермен көлеңкелендірілген. Ал еденге жанасар тұста бетіне өсімдік өрнегі салынып, тастан қашалған белдеушелер жүргізілген. Қоладан соғылып, алтын, күміс жалатылған есік тұтқалары мен алты шырағдан да халық өнерінің лағыл-маржандарының қатарына жатады. Бұларда да оны жасаушы исфаһандық шебер Тадж әд-Дин Изеддиннің есімі жазылған. Қола шырағдандағы жазулар һиджраның 799 жылы 20 рамазанында жасалғандығын көрсетеді. Бүкіл құрылыстың мағыналық кіндігі — әулиенің көрханасы болып табылады. Бұл — қабырғаларының ұзындығы — 7,15 метрлік төртбұрышты бөлме. Қабырғаларында сталактиттермен әшекейленген тайыздау ойықтары бар. Көрхананың төбесі қос қабатты күмбезбен көмкерілген. Ішкі күмбезі — құрылыстық, сыртқы күмбезі — көркемдік міндет атқарады. Көрхана күмбезі бұрыш-бұрыштағы төрт білікке тіреліп, биік мойындықпен көтерілген. Сыртқы күмбезі қатпарлы. Бұл қатпарлар өсімдік өрнекті пішіндес мозаикамен қапталған. Солтүстік портал қабырғаларының көркемдігі көрген жанды таң қалдырады. Үш ширектік діңгекшелері алты қырлы тақталармен қапталған, көгілдір түсті бояулармен айшықталған. Көрхананың дәл ортасында Қожа Ахмет Ясауидің сағана-құлпытасы орнатылған. Ол жасыл түсті яшмадан жасалған, ернеуіне нәзік өрнектер салынған. Қазандық пен көрханадағы Сафар шебер өрнектеп жасалған ағаш есіктер көркемдігімен көз жауын алады. Көрхана есігінің ою-өрнектері сүйекпен ерекше нақышталған. Есік жұқа темірмен қақталып, оған алтынмен жазулар түсірілген. Есіктің үстіндегі тас тақтайға көрхана Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылғандығы жайында жазылған. Кесененің мешіті де аса бір тамаша архитектуралық құрылыс.
Ол мойындығында 16 терезесі бар, шағындау қос қабат күмбезді, сопақшалау келген зал. Оған қазандық бөлмесінен Жолбарыс хан дәлізі арқылы өтуге болады. Мешіттің батыс жақ кабырғасына Меккедегі Қағба сияқтандырып 3,5x2,5 метрлік мозайкалық михраб орнатылған. Михраб мешітке ерекше көрік беріп тұр. Оның беті мозайкамен және өсімдік суретімен әшекейленген. Михраб — жебе ұшты арқасы бар ойық. Бұл ойық көгілдір түсті мозаикамен көркемделген, тік бұрышты сәндік белдеумен қоршалған, оған ақ әріптермен Құран сөздері жазылған. Әр жерден әсемдік үшін жалатылған алтынның сілемі көзге шалынады. Кесененің оңтүстік-батыс жағында діншілдердің ораза ұстауына және Құдайға құлшылық етуіне арналған жер асты мінажатханалары Қожа Ахмет Ясауидің көзі тірі кезінде жасалып, қайта жаңғыртылған. XVI ғасырда мешітке іргелес қосалқы бөлмелер тұрғызылған. Бұлар: батыс беткейдегі дәрет алатын тахаратхана мен Үлкен Ақсарайдың солтүстік- шығысындағы "балхи" тәсіліндегі иықпен көмкерілген жер асты зираты. XVI ғасырдан кесененің жекелеген бөлмелеріне әйгілі адамдардың сүйектері қойыла бастады.
1864 ж. Черняев бастаған Ресей әскерлері Түркістан қаласын алған кезде полковник Веревкин қала қорғаушылары бас сауғалаған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін зеңбірекпен атқылады. Оның снарядтары кесенені 11 жерден опырып кетті. 1871—72 жылдары А. Кун 7 дана фотосуретті "Түркістан" альбомын құрастырды. Бұл әлем жұртшылығының пікірін Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне бұруға белгілі дәрежеде әсер етті. Соның нәтижесінде Ресей өкімет орындары Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне көңіл бөле бастады. 1884 ж. патша үкіметі кесенені жөндеуге 15 мың сом қаржы бөлді. XIX ғасырдың соңына қарай ғалымдар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі— эпиграфикасын зерттеуге ден қоя бастады.
## Кесенемен байланысты аңыздар
Аңызда айтылғандай, Темірланның бұйрығымен Қожа Ахмет Ясауи (1396-1405) бейітінің үстіне мешіт құрылысы басталды. Қабырғаларды салудың барлық әрекеттері сәтсіз аяқталады, өйткені оларды күшті дауыл бұзады, басқа нұсқа бойынша, бәрін жоятын жасыл бұқа болған. Темірге түсінде көрінген әулие алдымен Арыстан-Баба әулиенің бейітінің басына, одан кейін Қожа Ахмет Ясауи бейітінің басына кесене тұрғызу керектігін айтады. Тимур дәл солай істеді. Сондықтан қажылар алдымен Арыстан-Баба кесенесіне, одан кейін Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне барады.
## Монеталарда
*
*
*
*
## Суреттер галереясы
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Сыртқы сілтемелер
* Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, XIV ғасыр(қолжетпейтін сілтеме)
* Қожа Ахмет Яссауи кесенесі (суреттер) Мұрағатталған 28 ақпанның 2011 жылы.
* Қожа Ахмет Яссауи Кесенесі (Mausoleum of Khoja Ahmet Yassavi) Мұрағатталған 19 қазанның 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Роман Николаевич Ким - 1985 жылы Теміртау қаласында дүниеге келген. Әкесі Николай Романович - корей, анасы Гүлнәр Мәжкенқызы - қазақ. Роман қазақ тілін жақсы біледі. Репертуарындағы біраз өлеңдері қазақ тілінде. Теміртау қаласындағы № 24 орта мектепті бітіріп, Тәттімбет атындағы өнер колледжін аяқтаған. 4 жасынан музыкалық мектептің скрипка класына барған. 2001 жылы жас талант «Жас қанат» байқауынан екінші орын алған. 2003 жылы Super Star. Kz тележобасына қатысып екінші орын алған.
## Дереккөздер |
Есіркеев Райымқұл (1921-80) - суретші-кескіндемеші. Негізінен пейзаж және портрет жанрларында еңбек етті. 1968 ж. «Абай портретін» жазды (кенеп, майлы бояу, суретшінің жеке қоры). Иығына шапанын желбегей жамылып, қолына кітап ұстаған ақын туған табиғат аясында бейнеленген. Жөңкіле кешкен шуда бұлттар, ақынның жел көтерген шалғайы, сәл ұмтыла түскен кейпі суретке қимыл-қозғалыс бітіргендей. Сол арқылы автор аласапыран уақыттың тынысы мен Абайдың ішкі жан дүниесіндегі буырқанысты бере білген.
ECIPKEEB РАЙМҚҰЛ ЕСІРКЕҰЛЫ .(1921-1980) - суретші. Арнайы білім алмаған. Кескіндеме, графика өнерімен шұғылданды. КССР суретшілер Одағының мүшесі, ҚР суретшілер Одағы Қарағанды облыстық ұйымын құрушылардың бipi.Раймқұл Есіркеев творчествосының тақырыбы - адам. Ол өзінің жерлестерінің көптеген портреттерін салу арқылы танымал болды. Олардың әрқайсысынан өзіне қымбат адамдық қасиеттерді байқады. Раймқұл Есіркеевтің көптеген портреттері композициялық тәсілмен құрылған. Қыл қалам шeбepi күнделікті өмірде адамның өзін қоршаған ортада еркін және батыл сезінетінін көрсетуге тырысты.
## Дереккөздер |
Афлатун жуасы (лат. Allium aflatunense) – амариллистер тұқымдасының жуа туысына жататын Қазақстанда сирек кездесетін түр. Тек Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Қазақстан жерінен тыс Ферғада және Ұзынахмет жоталарында таралған. Жапырақты ормандар мен бұталар арасында, орта тау, кейде жоғарғы тау белдеулерінде шөптесінді беткейлерде өседі. Бытырап және сирек кездеседі. Өте әдемі сәндік өсімдік - сабағы биік, ұзын көкшіл топтанған жапырақтары бар, ақшыл күлгін гүлдері үлкен гүл шоғырында жиналған. Мәдени түрде төзімді, тұқымы арқылы көбейеді. Тек Алматыда ғана емес, тіпті Мәскеуде де жақсы өседі. Табиғи популяциялары пиязшықтарын тағамдық және жоғарғы сапалы желім алу мақсатында жаппай жинау нәтижесінде зардап шегіп отыр. Түрдің табиғаттағы жағдайына бақылау жасап, зерттеп, мәдени түрде өсіруді қолға алу керек. |
АМЕЕВ БЕКТЕМІР ШАПЕНҰЛЫ (1949-2003). 1969 жылы Алматы көркем сурет училищесін бiтipгeн, кескіндеме, монумент өнерімен шұғылданды, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Бектемір Амеев өнердегі сезімтал және ұтымды бастаулардың басын қосқан суретшілердің бipi. Оның жұмыстары ipiктeлгeн, болып жатқан оқиғаларға байланысты жасалды. Cypeтші көрермендеріне өз туындыларындағы айтатын деген ойларын айқын, кейіпкерлерінің психологиялық жағдайын айшықты жеткізді.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1940 жылы туған, 1972 жылы Москваның Жоғары өндірістік көркемсурет училищесін бiтipгeн, кескіндеме өнерімен шұғылданады, ҚР суретшілер Одағының мүшесі Сейтмахан Қалмаханов өзінің шығармашылық жолын интерьер мен экстерьерлерде жұмыс жасайтын дизайнер ретінде бастап соңғы он жылын кескіндеме өнеріне арнады. Оны қазіргі кезеңдегі жаңа мәдениетті қалыптастыруға әсер ететін ата-баба рухындағы тарихи феномен қызықтырады. Оның полотноларында осы кезеңге дейін өзінің маңызын жоғалтпаған дәстүрлі тұрмыс пен дәстурлі кәсіптің бейнеленуі осыдан. Олар әрқашанда пайымдаулық жағынан нанымды әpi жинақы болып келеді портрет жанрында cypeтші дәyip мен ұрпаққа тән типтік образдарды бейнелеуді артық санайды, соның нәтижесінде сомдаған кейіпкерлері ерекше монументальдық маңыздылыққа ие. Суретшінің шығармаларынан өз отанына, еліне деген үлкен сүйіспеншілікті көруге болады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
ЖҮНІСОВ МАРАТ ҚАЙСЫНҰЛЫ (1947-1999) - суретші.1967 жылы Алматы көркем сурет училищесін, 1973 жылы Ленинградтың И. Репин атындағы кескіндеме, мүсін және сәулет институтын бітірген. Кескіндеме өнерімен шұғылданды. ҚР суретшілер Одағының мүшесі Марат Жүнісов лирик суретші. Ол өз творчествосында өмірлік әсерлерін електен өткізіп, көркемдік бағытта баяндады. Оның портреттеріндегі, пейзаждарындағы образдар түрлі-түсті күйге еніп, қоюланып, оның астарынан адамдар мен жануарлардың, символдық бейнелері пайда болады. Суретшінің полотноларында ғарыш, жер, табиғат, тipi тipшілік бip тұтастық тауып жатады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1969 жылы туған, 1989 жылы Алматы көркемсурет училищесін 1994 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркемсурет академиясын бітірген, кескіндеме өнерімен шұғылданады. ҚР суретшілер Одағының мүшeci. Нұрлан Дәуренбеков көркемдік бейнелеу бағытында дәстүрлі және авангардтық тәсілдерді бірдей меңгерген. Ол өз туындыларын стилистиқалық бip үлгіден екінші үлгіге еркін ауысу арқылы жеңіл де әсем бейнелейді. Сол арқылы өзіндік ойын жеткізуге тырысады. Көп мағыналы мазмұнға ие композицияларында ашық түстерді біріктіріп, кенепті ауамен толықтырып, айқын пікірді көрсете отырып сезім тұтастығын байқатады. Суретшінің пейзаждарында, портреттері мен тақырыптық картиналарында әдеби сюжет болмайды. Олардың барлығында дерлік әсердің күші басым жатыр. Cypeтші негізінен абстрактілі, жартылай абстрактілі полотноларымен ерекшеленеді.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1959 жылы туған, 1981 жылы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтын бітірген, графика өнерімен шұғылданады. ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Манатбек Аманбаев станокта және линографюра мен офорт баспа техникасындағы кітап графикасында жұмыс жасайды. Елінің тағдырына мазаланған суретші өз шығармаларындадәстүрлік күнделікті өмір мен бүгінгі күнгі мәдени дамудың өзара әсерін қарастырады. Ғасырлар бойы қалыптасқан өмір салтын шайқап, дала мен жартылай шөлейт жерлердің осал экологиясына ойланбай жасалған кеселді icкe назар аударып нақтылы тарихи кезеңдердің белгілерін беру арқылы өз халқының, өз елінің дамуының бip жүйелі тізбегін жасайды. Манатбек Аманбаев жаратылысынан график, ол өз композицияларында ақ пен қара түстердің үйлесімдігін таба білген.Оның штрихтары қанық және айқын. Cypeтші өзінің осындай ерекшелігімен жүрек сезімін жеткізе алған.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Мақаш Тыныштықбайұлы Әлиакпаров (10.10.1937 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Жарма кенті) – медицина ғылымның докторы (1984), профессор (1984), Қазақстан Ғылым Академиясының академигі (2003).Қазақстан Республикасының Суретшілер одағының мүшесі (1994). Семей мемлекеттік медицина институтын бітірген (1966).Шығыс Қазақстан облыстын туберкулез диспансерінің рентгенолог дәрігері (1966–1968),КСРО Денсаулық сақтау министрилігіОрталық рентген-радиология институтының клиникалық ординаторы, аспиранты, аға ғылыми қызметкері (1968–1973, 1979–1982), Семей мемлекеттік медицина институтының ассистенті, кафедра меңгерушісі (1973–1979, 1982–1984), проректоры (1984–1989) болды. 1989 жылдан Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының ректоры. Негізгі ғылыми-зертеу еңбектері рентгенологиялық әдістерді жетілдіруге, оған керекті жаңа контрасты препараттар шығаруға,адам денесіндегі іріңді жаралардың әсерінен ішектің жарылуын, қан мен лимфа айналымының сырқаттарын зерттеуге арналған. Сондай-ақ ол Орталық Қазақстанның медицина-экология жағдайын зерттеп, жасөспірімдердің анатомия даму ерекшеліктерін анықтады. Іш құрылысының паранхиматозды органдарын сәулемен анықтау тәсілін тапты. Әлиакпаров қазақтың көрнекті қоғам қайраткерлері: Әйтеке, Төле, Қазыбек билер және Абай ұрпақтары туралы зерттеу еңбектер жазды.
## Шығармалары
* Диагностика абсцессов брюшной полости, А., 1994 (соавт.);
* Диагностика и лечение спонтанного пневмоторакса, Караганда, 1996; Yш би, Караганды, 1998.
## Марапаттары
* Академик НАН РК
* Член Польской Академии наук
* Медали «Астана», «За доблестный труд», «10 лет Конституции РК»
* Нагрудные знаки «Отличник здравоохранения», «Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау ісінің үздігіне»
* Диплом ВДНХ II степени
## Сыртқы сілтемелер
* [1](қолжетпейтін сілтеме)
* [2] Мұрағатталған 10 наурыздың 2016 жылы.
## Дереккөздер |
1953 жылы тyғaн, 1977 жылы БСО жанындағы қалпына келтіру орталығы Ленинград политехникумының көркемсурет бөлімшесін бітрген, кескіндеме өнерімен шұғылданады,ҚР суретшілер Одағының мүшесі Сергей Щеголихин лирика және қала пейзажы саласында жұмыс жасайды. Өзін қоршаған ландшафтардың қарапайым әсем көpiнiciнe көз тоқтатып, оның өзгерістегі тipшілін бейнелейді. Дарынды кескіндемеші ерекше композициялар іздемейді, әшейінде көзге түсе бермейтін нәзік түстер арқылы табиғат жағдайының сол сәттегі көңіл-күйін, өмірді сезіну түйсігін бере алады. Tiптi көңілсіз қоңыр-салқын күздің күндерін ғажайып күн сәулесін байқауға болады. Егер де ол ашық кұнді суреттейтін болса, онда полотноның үстіңгі жағынан төгілген күн сәулесінен бар тipшiлiк жадырап, жайнап тұрғандай әсер қалдырады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1960 жылы туған, 1993 жылы Красноярск Мемлекеттік көркемсурет институтын бiтipгeн, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Виктор Арент керамикамен жұмыс жасайды. Осы бip күрделі материал арқылы ол Қарағанды саябақтары мен көшелерінің сәнін келтірген көптеген көркем де қолданбалы мүсіндер жасады. Оның шығармалары қала көркіне еніп тұpғaн көптеген кафелер мен ресторандардың және қоғамдық орындардың интерьерлерін безендіруге арналған. Ол түрлі формаларды айшықты өрнектеу арқылы сәтті стилизация жасай отырып адамдарды көркемдік ойға жетелеуге тырысады.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1956 жылы туған, 1987 жылы Ленинградтың И. Репин атындағы кескіндеме,мүсін және сәулет өнepi институтын бітірген, графика және қолданбалы өнермен шұғылданады, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Бейнелеу өнерінің, көптеген жанрларымен шұғылдана отырып Даулет Айтуаров акварельді басқалардан жоғары қояды. Heгізінен ол табиғаттың әсем көркін, табиғаттан көpiп-байқағанын кейбір кездерде қиялдан туған кескіндемелер сипатында беруге талпынады. Олардың бәpiн жай ғана табиғат көріністерінің ерекшеліктері деп қана түсінуге болмайды, олар суретшінің түpлi дүниелердің iшкі сырын айтқысы келген көркемдік әрекеттері деп ұғыну қажет.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1951 жылы туған, 1972 жылы Алматы көркемсурет училищесін бiтipгeн, мүciн өнерімен шұғылданады, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Амангелді Бексұлтанов станоктік және монументальді мүсінде жұмыс жасайды. Ол өз творчествосында әдеби мазмұннан бас тартып, образдарды көлем мен кеңістік арасындағы қарым-қатынас арқылы шешеді. Осы eкeyi шығарма пластикасын құрудағы бастама болып саналады. Cypeтші оны басты тipeк деп санайды.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Янчевский қарақаты - Қарлығандар тұқымдасына жататын сирек кездесетін түр. Солтүстік Тянь-Шаньда анда-санда, сирек Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Қазақстаннан тыс Батыс Тянь-Шаньнан басқа, Памир-Алай тауларында таралған. Орманды белдеудегі шөгінді тастарда, тасты баурайлардың төменгі бөлігінде, тау өзендерінің аңғарларында, тоғайлы ормандар мен бұталар арасында өседі. Ірі хош иісті қара қошқыл-қара жидегімен ерекшеленеді. Қара қарақаттағы сияқты жапырақтарының төменгі бетінде сары хош иісті кішкентай бездері болады. Бағалы тағамдық өсімдік. Жидектерінің дәмі жағымды тәтті-қышқыл және құрамында С витаминінің мөлшері жоғары. Аязға төзімді түрлерді шығаруға жақсы нысана. Алматы және Ақсу-Жабағылы қорықтарында қорғалады. |
1944 жылы туған, 1974 жылы Мәскеу полиграфиялық институтын бiтipгeн, графика өнерімен шұғылданады, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Төлеуғали Кеңесбаевтың cүйікті тәсілдерінің бipi – линогравюра. Сол арқылы ол индустриалды табиғат көріністерін тарихи пайымдауларды, портрет жанрын аша түседі. Замандастарының күрделі де өзгеше ерекшеліктерін кейіпкерлердің қимыл әрекеті арқылы ерекшелейді Бұл оның бойына біткен табиғи қасиеті.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
1950 жылы туған, 1971 жылы Алматы көркемсурет училищесін бiтipгeн, графика өнерімен шұғылданады, ҚР суретшілер Одағының мүшесі.Валерий Иманасовтың шығармалары қазіргі кезең немесе өткенді ойға салатын пайымдаулар арқылы өрнектелген. Суретші өзінің әpбip туындысындағы сюжеттік мазмұнды уақыт кеңістігіндегі өзгерістер арқылы қарастырады. Ол үшін ең қажеттісі өткен кезең мен қaзipгi уақыттағы жаңалық. Суретшіге тән ерекше белгі әдетке айналған композициялық әдіс-тәсілдермен шектелу ғaнa емес, тарихи өзгерісте болып жатқан күнделікті өмipді өзіндік көркемдікпен шеше білу.
## Дереккөздер
1. Қазақстан суретшілері кітабы , 2011ж.
2. ↑http://www.shuak.kz/ Мұрағатталған 4 ақпанның 2014 жылы. |
Қатпарлы шұбаршөп , орамалы соссюрея (лат. Saussurea involucrata) – астралылар тұқымдасына жататын өте сирек кездесетін, үштік дәуір қалдығы. Жоңғар Алатауының орталық бөлігінде, Іле және Күнгей Алатауында, сонымен қатар Теріскей Алатауында кездеседі. Қазақстаннан тыс Қырғызстанда және Батыс Қытайда таралған. Бұрын бұл түрдің таралу аймағына Сібірдің оңтүстігі мен Монғолияны да кіргізген. Бірақ ол жерлерде екі жақын түрлері кездеседі - Дорогостайский шұбаршөбі, 1928 жылдан белгілі және оргаадай шұбаршөбі, белгілі Новосибирск флористері В. М. Ханминчун мен И. М. Красноборов сипаттап жазған. Біздің түріміз жартастарда, тасты беткейлерде және ежелгі тау жынысы қалдықтарында өседі. Өте ерекше және көп жағынан құпия көпжылдық өсімдік, көбіне альпинистерге таныс. Жуан қуыс сабағымен және шоғырланған оншақты себеттен тұратын күрделі гүл шоғырын көптеген ақсары-жасыл жалпақ жапырақтар орап тұрады. Осы кезде өсімдік керемет әдемі болып көрінеді. Барлық жерде саны төмен, жекелеп немесе шағын топ болып кездеседі. Тек гүл шоғырын жинаудан зардап шегеді. Мәдени түрде өсірілмеген. Алматы қорығы және Іле-Алатау ұлттық паркінде қорғалады. |
Қарақызыл жуа (лат. Allium atrosanguineum) – амариллистер тұқымдасының жуа туысына жататын өсімдік. Тянь-Шаньның, Жоңғар Алатауының және Тарбағатайдың биік жоталарымен таралған. Әсіресе Іле Алатауында көп, альпі және субальпі белдеулеріндегі ылғалды учаскелерде кең көлемді шілік құрады. Пиязшықтары сопақ,әдетте бірнешеуден қысқа тамырсабаққа шоғырланған. Сабағы үрленген биіктігі 50 см-ге дейін, 1-3 цилиндр тәрізді, үрленген жапырақтармен. Гүлшоғыры аз гүлді 15-ке дейін босаң шатырға ұқсас, гүлдері ашылғанға дейін қарақошқыл түсті жарғап қап киеді. Гүлсерігі қоңырау тәрізді қапқа ұқсас боялған, бірақ үлкейтілген күйінде анық байқалатын өзіне тән дақтарымен. Аталықтары және бағана түйіндер гүлсерігінен қысқа сондықтан қылтиып шықпайды. Бұл түр маусымнан-тамызға дейін гүлдейді, жемістері шілде-қыркүйекте піседі. Биік тау ландшафтарын, альпі төбешіктерін безендіруші, сәндік өсімдік,жабайы және үй жануарлары үшін азық. Жапырағы және сабағы жас күйінде жеуге жарамды. Тағамға көкөніс ретінде пайдаланады.
## Дереккөздер |
Культиасов батаны (лат. Schrenkia kultiassovii) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын, сирек кездесетін, тар эндемикті түр. Плиоцен дәуірі қалдығы. Тек Талас Алатауының батыс бөлігінде кездеседі. Құрғақ шағыл тасты шыңдарда және теңіз деңгейінен 1200-1500 метр биіктік аралығындағы аласа тау баурайларында өседі. Осы туыстағы басқа түрлерден сыртқы құрылысы жағынан ерекше оқшауланады. Бұл шала бұта түбінен бастап бірнеше рет бұтақтанады, оның көптеген жынысты жетілген және вегативті бұтақтары болады, сөйтіп шеңбері бір метрге жететін қатты "жастық" түзеді. Бұтақтарының төменгі жағы сүректенген, ал қатты тікендері сабақтарында қурап қалған жапырақтары. Саны аз, жалпы саны 100 шаршы метрде 4 өсімдік, ал орталық бөлігінде одан жоғары болады. Тұқымы арқылы көбейеді. Популяция жағдайына бақылау жүргізіп, арнайы қорғалатын жер бөлу керек. |
Қызыл қойжелкек (лат. Tragopogon ruber) – астралылар тұқымдасына жататын өсімдік. Қазақстан территориясының оңтүстік дала зоңасынан бастап, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шаньның аласа тауларына дейінгі аралықтағы үлкен аймақта таралып жатыр. Құмды, сазды, шөлдерде, қиыршық тасты беткейлерде және тау етегінде, егістікке жыртып,пайдаланбай тасталған жерлерде өседі. Бұл көпжылдықтың басқа да қойжелектердей Қазақстанда 25 түрі кездеседі, өзіне тән түр сипаты бар. Әсіресе гүлдеп және жеміс беріп тұрған кезде тартымды, тез тануға болады. Онша биік емес (ұзындығы 40 см-ге дейін) сабағы таспа тәрізді, төменгі жағы кең,жоғарғы жағы үшкірленген жапырақтармен қалыңдай жабылған. Олар көкшіл сұр, жасыл түсті және жиегі толқыңдаған. Гүлшоғыры үлкен, жалғыз себет, сабақтың бас жағындағы және бұтақтардың ұшындағы ұзын түтікті гүлтығырына орналасқан, гүлдері қос жынысты. Саны көп, төменгі бөлігі түтүкті, ұзын, жіңішке, тілме тәрізді желбірлі. Үлкен (диаметрі 5 см-ге дейін), күлгін сия көк түсті, себеттер ертемен ашылады және нәзік тәтті хош иіс шығарады. Қойжелкек әр түрлі мекен ортасында сәуірден бастап, шілдеге дейін гүлдейді, мамыр - шілдеде жеміс береді. Жемістері жіңішке, тұқымшылар ұзындығы 2,5 см - ге дейін, ұш жағы тұмсықшалы, тұқымшаның ұзындығымен бірдей, ақшыл айдармен қамтылған. Айдар - қауырсынды түтүктерден тұрады, сондықтан жеміс беретін себеттердің түрі жұқа, селдір шарға ұқсайды. Қойжелкектің шаруашылық маңызы жайылымда азықтық өсімдік қатарына кіреді. Жапырағы мен сабағының құрамында сүт шырыны бар, полисахаридтер және дәрумендерден басқа активті заттар да бар, себеттері кейбір ісік түрлеріне қарсы халықтық медицинада қолданылады.
Қазақстан территориясының оңтүстік дала зонасынан бастап, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шаньның аласа тауларына дейінгі аралықта үлкен аймақта таралып жатыр. Құмды, сазды шөлдерде, құрғақ қиыршық тасты беткейлерде және тау етегінде, сондай –ақ егістікке жыртып, пайдаланбай қалған жерлерде өседі. Бұл көпжылдықтың басқа да қойжелкектердей өзіне тән түр сипаты бар.
## Дереккөздер |
Сиверс алмасы - Раушангүлдер тұқымдасына жататын, саны қысқарып бара жатқан түр. Қазақстанның оңтүстігімен оңтүстік-шығысындағы тау сілемдерінде кездеседі. Қазақстаннан тыс Қытайдың батыс бөлігі мен Орта Азияның оңтүстік тауларында таралған. Жапырақты, сирек қылқан жапырақты ормандарда, тау өзені сайларында, тау баурайларында өседі. Жиі шағын , дерлік иін тірескен тұтас тоғайлар, көбіне жекелеген далалар мен жеке топтар болып кездеседі. Бағалы тағамдық ағаш, тау беткейлерін бекітуші, көптеген мәдени сорттың жабайы туысы. Жақсы бал жинаушы, тығыз өскен алма ағаштары 1 гектардан 25-40 кг бал береді. Түр пішінінің алуан түрлілігімен, әсіресе мөлшерімен, түсімен және жемістің дәмәмен ерекшеленеді. Алматы қаласының ботаника бағынан А. Ж. Жанғалиев жетекшілігімен оқушылар бірнеше оңдаған келешегі зор жабайы өсетін түрлерін жинады. Соңғы жарты ғасырда ауыл шаруашылығы дақылдары мен саяжай құрылыстары әсерінен алма бақтарының көлемі қатты қысқарды. Түр сонымен қатар малды шектен тыс жою мен өрттерден зардап шегіп отыр. Табиғи популяцияның жағдайын өсіруді қолға алу керек. Популяцияның біразы Алматы, Ақсу-Жабағылы, Қаратау қорықтарында, Тянь-Шань мен Тарбағатайдың бірнеше қорықшыларында, сонымен қатар Іле-Алатау ұлттық паркінде қорғалады.
Malus kіrghіsorum (Фёдоровтар), Malus turkmenorum (Юзепчук, Попов) , Malus hissarica (Кудряшёв) деген атаулар кейде синонимдер ретінде, кейде кіші түрлері ретінде беріледі.
## Сілтемелер
* Плантариум сайтында |
Ежелден келе жатқан ең ауыр жаза.Ат құйрығына байлау жазасы қоғамдағы ауыр қылмыстармен күресу үшін қолданылған. Шариғат заңын бұзғандар, ата-анаға бағынбағандар, бүкіл ел шіркеу болатын теріс жолға түскендер - ежелгі ата заңы бойынша ат құйрығына байлау жазасына кесілген. Жазалы адам аяқ-қолы буылып, ту асау құйрығына байланған. Бұл бұрын ел ішінде жиі қолданылған жаза түріне жатады. Мысалы, 19 ғасырда оңтүстікте болған үлкен бір аста, жұрт көзінше "Кенесарыны мен өлтірдім" деп мақтанған қырғыз батырын, руы төре Құнанбай деген кісі табан астында ұстатып алып, ат құйрығына байлатып жіберген. |
## Гельтцер қалампыры
Гельтцер қалампыры - қалампырлар тұқымдасына жататын өсімдік. Қазақстандық түрдің ішіндегі ең тартымдысы.Құрғақ шалғындықтарды және Тянь-Шань Жоңғар Алатауының субальпі белдеулеріндегі шыршалы және аршалы ормандарда кездеседі.Шөптесін көпжылдық,жатаған, кіндік тамырсабағымен генеративті және қысқарған вегативті өркендер бөліп шығаратын сабақтары әдетте бірнешеу. Биіктігі 60 см, жұптаса орналасқан,таспалы қандауыр, жапырақтарымен. Гүлдері ірі, бозғылт күлгін, цилиндр тәрізді, тостағаншасымен, 5 желекті, тақталары жіңішке шашақты бөліктерге терең бөлінген. Маусым - тамызда гүлдейтін бұл түр үшін хош иіс тән. Халықтық медицинада жер үсті бөлігінің қайнатпасы қолданылады. Әр түрлі жараларды тазартып, тез жазылуына көмектеседі.
## Дереккөздер
## Гельтцер қалампыры
Гельтцер қалампыры - қалампырлар тұқымдасына жататын өсімдік. Қазақстандық түрдің ішіндегі ең тартымдысы.Құрғақ шалғындықтарды және Тянь-Шань Жоңғар Алатауының субальпі белдеулеріндегі шыршалы және аршалы ормандарда кездеседі.Шөптесін көпжылдық,жатаған, кіндік тамырсабағымен генеративті және қысқарған вегативті өркендер бөліп шығаратын сабақтары әдетте бірнешеу. Биіктігі 60 см, жұптаса орналасқан,таспалы қандауыр, жапырақтарымен. Гүлдері ірі, бозғылт күлгін, цилиндр тәрізді, тостағаншасымен, 5 желекті, тақталары жіңішке шашақты бөліктерге терең бөлінген. Маусым - тамызда гүлдейтін бұл түр үшін хош иіс тән. Халықтық медицинада жер үсті бөлігінің қайнатпасы қолданылады. Әр түрлі жараларды тазартып, тез жазылуына көмектеседі.
## Дереккөздер |
### Әдет-ғұрыптары
Қазақ ұлты, мейлі кім болсын, қонақтарын «құдайдай күтіп», мал сойып қызу қарсы алады. Абыройлы қонақтар келгенде ауыл болып жиналып, «көк қасқа тай», «ақсарбас қой» сойып күтеді. Малы жоқтары барын аямайды, өздері жемей сақтаған қымбатты тағамдарын меймандарының алдына қояды. Ал жатарда: «қонақты қондырма, қондырғансоң тоңдырма»,-деп ең жақсы көрпе-тондарын соларға жабады, аттарын отқа қояды. Бұларға жамбас ақы тілемейді. Кетерінде хош айтып, қолтығынан алып аттандырып салады. Тіпті, қазақтардың тары-талқан жеп отыратын тақыр кедейлері де қонақтарын ренжітіп көрген емес. Бұл ғадеттер әлі де бар. Қазақтың дәстүрлі де, даңқты осы ұлттық салты жөнінде шетелдік бір саяхатшының: «егер экватор сызығын бойлап ылғи қазақ ауылдары қонып отырған болса, мен жер шарын бір тиын ақша жұмсамай айналып шыққан болар едім»-деген сөзі өте дәл айтылғаң.Жер бетіндегі қазақтар ішінде «кең қолтық керей» атанып осы қонақжайлықты күні бүгінге дейін сақтап отырғандар Қытайдың Алтай аймағы мен Моңғолияның Баян-Өлгий, Қобда аймақтарынан көбірек кездеседі, мүбәдә жолыңыз түсіп сондай үйдің біріне түсе қалсаңыз, олар сіздің кім екеніңізді сұрап жатпай-ақ ақсарбас ала жүгіреді. Үйіне қонақ түскеніне мәз болса, қонақты ыразы етіп аттандырып салғанына екі мәз болады.Қазақтар тамақтың алды-артында қол жуып бата жасайды. Тамақтану үстінде көп сөйлемейді, ренжімейді. Қақырынып-түкірінбейді, құлақ-мұрынын шұқымайды.Ырымы жасалып кесілген басты үй иесіне, құлағын баласына ұсынады. Табақ келіндерге қайтарылады. Келіндер сәлем етіп қабылдайды. Әңгіме- кеңес тамақ артынан шертіледі.Түнде сақал-мұртын, шаш-тырнақ алмайды. Шаш-тырнақтарын күн ашық күні, ас- тамақ, ішіп-жем, ыдыс-аяқ, орын-көрпеден аулақ жерде алып, өртеп жібереді немесе көміп тастайды.Көп санды қазақтар жұма күні кір жумайды, сейсенбі күні жолаушы шықпайды. Қазақ әйелдері алғашқы жаңбыр жауып, күн күркіреген күні: «сүт көп, көмір аз»,- деп белдеу айлана бір шөміш сүт шашып шығады. Мұнысы табиғаттан құлшылық тілегені болса керек. Сыпыртқымен бала ұрмайды, оның «әр талында бірден шайтан тұрады»,- деп есептеп, сібірткімен бала ұрғандарды өте жек көрген. Бұл ғадет олардың аурулардан сақтанып, тазалықты қастерлейтіндігін, әсіресе, балалар денсаулығына өте көңіл бөлетіндігін көрсетеді.Қазақ малшылары таң сәріден тұрып, тамақтанып малын өрістетіп, кешке дейін мал соңында болады. Кеште мал сауып, малдарын қоралайды. Мұны «ел орынға отырған уақыт» деп атайды. Кешкі ас-суларын ішкен соң, қора (қотан депте атайды) шетіне қарақшы тігіп күзет қойып барып ұйқыға жатады. Шопандар жаз мезгілі түстерде қойды қорада жусатады. Ал, күздің қысқарған күз мезгіліндегі түстерде қойды қораға әкелмейді. Мұндайда олардың түскі қорегі – «қорықтық» болады. «Қорықтық» дегеніміз-үлкен ағаш саптаяққа (қойшылар мұны қанжығаға байлап жүреді) екі-үш кесек, қатты қыздырылған ақ тасты салып пысырған қой-ешкі сүті.
Түндерде дала және киіз үй ішінде жағылған оттарды сөндіріп, немесе көміп барып жатады. Мал күзетіндегілер кештерде «Бастанғы» жасап ән айтып, «Алтыбақан» теуіп сауық құрған күндері болмаса, бет алды от жақпайды. Сөйтіп олар тек өз қоралары ғана емес, айнала төңіректің өрт апатының кетіп қалмауынан ежелден сақсынып отырған.Шынжаң қазақтары адамдар ара бауырмалдық, ар-ұят дегендерді де басты орынға қояды. Күн көріс нашар жанұяларға аудан, ауыл, туыс-туған болып көмектесіп, оның «торқалы той мен топырақты өлімін» бірге көтеріседі. Қытай қазақтарының ішінен «қайыршы, тілемші» атауын естімейсіз. әрі көрмейсіз. Адамдар ара шындықты айту өте жоғары орында тұрады. Өтірік айту, ұрлық істеу – кешірілмес күнә саналады. Біреу уағдасына жете алмаса басқалар оған «ұят болады» десе, бұл үлкен мін саналады. «Ұят» атты бір ауыз сөз-ақ талай жанды көрге сүйрейді.
Қазақ жаралмыштан ауыл үйге ылаң салатын барлық қылмыскерлерді жек көріп оларға қарғыс жаудырып келген. Осылардың ішінде, әсіресе өз күшіне сүйеніп жан бақпайтын, адал қауымның қан-терін сүліктей соратын- ұрлықшы қиянатшы, өтірікші, зинақор, арсыз-намыссыз, содыр-сойқандарды тіпті де жек көрген. Оларда адамгершілік, махаббат, достық, талап-талант атаулы болмайды деп есептеген.Қазақ ауылдары әлмисақтан қазірге дейін көрші қонған елге «Ерулік» көшетін елге «қонақасы» берсе, ал, шаршап-шалдығып көшіп келе жатқан елге арнаулы адамдар жол сусынын ұсынып келген. Қазақтың ежелден келе жатқан береке-бірлігінің бейнесі сияқты бұл ғадет қазірден жалғасып келеді(101).Шынжаң қазақтарының көшпелі тұрмысының әлі аяқталмауына байланысты ежелгі әдет-ғұрыптарымыздың көбі қаз-қалпында сақталуда. Кейде Алматы қаласындағы қазақтың мемлекетінің Орталық мұражайын аралап жүріп, қазақтың малшаруашылығына байланысты әр түрлі жәдігерлерінің Шынжаңда әлі күнге қолданылып жүргенін байқаймыз, содан Шыңжаңды «қазақ этнографиясының тірі музейі» дегіміз келеді.
## Торқалы той, топырақты өлім
Қазақ халқының бүкіл өмірі той-думанмен өтеді. Адам өмірге келгеннен о дүние құшағына аттанғанға дейінгі тұтас бір өмірінің тойсыз өтетін сәттері аз болса керек.Шілдехана, жарысы қазан, ат қою салты, ат тергеу, сүйінші, ит көйлек, бесікке салу, тыштыма, қырқынан шығу (қарын шаш), тұсау кесу, байғазы, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу, баланы оқыту, құдалық, қарғы бау, құдаласу, ұрын бару, жыртыс той, қоржын той, қыз танысу, қыз ұзату тойы, келін түсіру тойы, әмеңгерлік, аужар, беташар, көрімдік, өлі-тірі, отау той секілді дәстүрлердің көбі тоймен өтеді.Соның ішінде Шынжаң қазақтарында баланың өмірге келгеннен кейінгі барлық салттары қазақ дәстүріне сай атқарылып келеді. Шілдехана, ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу салттары дерлік шағын той түрінде өтеді. Қытай қазақтарының балаға ат қою дәстүрі заман ауқымына қарай әр мезгілде әртүрлі болып отырған. 18-19-ғасырларда ислам дінінің ықпалындағы аттар көбірек қабылданса, 20-ғасырға келгенде «хан», «бек» жалғанған аттар көбірек қойылатын еді. Хан, бек қосымшасының жалғануы ерте заманнан келе жатқан дәстүр болса да, қазақ хандықтарынан кейін біршама кең қолданысқан енген. Әсіресе, Қытай, Моңғолия қазақтарының қазақ хандығының аумағынан алыстап Қытай хандықтарына бағынышты болған дәуірінде қазақ хандарының ұрпағын төрелікке әкелумен «Хан» қосымшасы тіпті де көп жалғанатын болған. Атап айтқанда «қыйыр қонып шет жайласақ та қазақ хандығына бағыныштымыз» дейтін ішкі арман-тілегінің бейнеленуі еді. Мысалы: сол тұстағы белгілі адамдардың атын айтар болсақ, Қасымхан, Жеңісхан, Сейілхан, Шәріпхан, Есімқан Иманбайұлы, Дәлелхан, Бөкейхан секілділер.Соңғы кездері «сүндетке отырғызу» үлкен той түрінде атқарылып келеді. Қытайдағы жоспарлы туу саясаты бойынша әр отбасында 2-3 баладан артық бала болмайтындықтан олар баланың бесікке шыққан мезгілін үлкен белес санайы. Ал қыз баласы ғана барлар сүндет тойдың орнына «сырға салу» тойын жасап, сүндет той жасаушыларға кеткен қаржысын қайтарып алады.Кейінгі кезде Шыңжаң қазақтарында «оқуға аттану тойы», «қоныс тойы» деген тойларда өткізілетін болды. Оқуға аттану тойы-баласы университетке түсетін болғанда немесе шетелге оқуға аттанса жасайтын алысқа аттандыру, ақ жол тілеу тойы, Қоныс тойы-жаңадан үй салып кірерде немесе жаңа отауға арнап үй салып соның босағасын аттарда жасалатын шаңырақ тойы. Қыз бен жігіттің некеленуі төңірегіндегі тойларда белгілі салтанатпен өтеді.
## Өлім- жітім салты
Қазақ «Ажалдан қашып құтылмақ жоқ», «Қарыс жерден қаза бар», «Тумақ – сүннәт, өлмек - парыз» деп қарайды. Ажал діни жолмен айтқанда, Алла тағаланың пенденің маңдайына жазған дәмінің таусылуы. Күллі адам одан қашып құтыла алмайды. Ал, өлген адамның соңғы парызын өтеу, яғни бақиға аттандыру тірілерге сын.ҚХР қазақтарында көбінесе ислам шарттары негізге алынып, жергілікті әдет-ғұрып, ырым-жосындар да бірге жүреді. Оымен қоса ежелгі шамандық діннің кейбір жоралғылары да ілесіп келген. Ескерте кетер жәй – Қытай қазақтарының өлім шығару салты өзге елдердегі қандастарымыздағы үрдістермен ұқсас, бәлкім, басқаша шығар. Оны оқырман өзі пайымдар. Жалпылай алғанда бұл жоралғы төмендегідей ретпен жүргізіледі.
Адам қатты қиналып ауырғанда, ажал қаупі төнгенде оның басында отырған адам немесе өзі «Лайілолла Мұхаммед Расулалла» деп әлденеше рет қайталап, «иман» айтады. Бұл «Бір Алладан басқа жаратушы жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деген мағынадағы сөз. Адамның ажалға қарсылығының жоқ екенін айтып, өлімнің иманды болып, ұжымаққа баруы үшін тілеген дұға іспетті.Алдымен қайтыс болған марқұмның көзін уқалап, жауып аузын жұмдырады. Ақтық бұлмен иегін төмен түсірмеу үшін төбесінен орай таңады. Қол – аяғын бесікке бөлеген балаша, жазады.Марқұмның барлық жақын туыстарына, жанашыр дос-жарандарына «хабар» айтылады. Хабар айтуды жақын туыстарына ат үсті немесе төтелей айта салмайды. Ауыл ақсақалдары бас қоса барып, жұбату сөздерімен жеткізеді.
Мәйіт үйдің оң жағына жатқызылады. Жатқызылмас бұрын мәйіттің астынан 20 – 30 см. тереңдікте, ені 40 – 50 см. адам бойымен деңгейлес шағын ұра қазылып, таза тақтай төселеді. Оның үстіне ақыреттік бұл (мата) жайылады. Өліктің беті (жүзі) құбылаға қаратылады. Тұсына шымылдық құрылады. Сүйек үстайтын молла немесе ауыл ақсақалы киімін шешіндіріп алады да, үстіне денесімен бірдей таза ақ пұл жабады. Онан кейін «құйындыру» немесе «дене дәретін» алдыру жоралғысы бойынша қолының басынан бастап жуылып, аузын шайқап «дәрет алу» рәсиматын өтейді. Оң иығынан бастап, бүкіл денесі сабынды, таза сумен кемінде үш рет қайталай жуылады. Оған көбінесе 3-4 адам араласады. Бірі басын, екіншісі белін, үшіншісі аяқ жағын жуады. Бір адам құман үстап су құйып тұрады. Мұны әдетте «басына түскен, беліне түскен, аяғына түскен» деп атайды. Қаза болушы әйел адам болғанда жоғарыдағы жоралғы әйелдер жағынан атқарылады. Мұнда да иманы бар, намаз оқитын, таза жүретін, ауылдың салиқалы бәйбішелері таңдалады.Әдетте қайтыс болған адамның қазан толмасының үстін, жүрек тұсын, жамбы тектес бағалы ауыр металмен не таспен бастырып қоятын жәйт те болады. Бұл адамның ішінің кеппеуі үшін, бір жағынан ыстық кезде салқындық үшін қажет. «кеудеңді қара тас бассын» дейтін қарғыс осыған қаратылған.Кей жерде жоғарыдағы бір «құйындыру» мен жұмысты тәмамдаса, кей жерде шығарарда және де «шығару дәреті» немесе «ақырет дәреті» делініп тағы да жуындырылады.Ақырет киімін, яғни кебінді молла немесе жөн-жорылғы білетін ауыл ақсақалының бірі дайындайды. Ер адамның ақырет киімі үш қабат болады. Әуелі таза, ақ пұл жейде ретінде басынан мойын шығара кигізіп, мөлшеріне дейін ұзындықта өлшеніп жасалады. Онан соң сыртынан екі қабат, басынан бір қарыс, аяғынан бір қарыс артылта орайды. Орау барысында бүйі, шаян, тышқан қатарлы ұсақ жәндіктердің зақымдап бүлдірмеуі үшін қалампыр тектес иісті дәрі-дәрмек себіліп, бірге оралады. Әйелдердің ақырет киімі бес қабат болады. Әуелі басына жаулық ретінде бір, алжапқыш ретінде тағы бір қабат тізесіне дейін оралады. Үшінші ішкі көйлек ретінде қызыл асығына түсерліктей бір қабат, сыртынан ерлердікіне ұқсас екі қабат оралады. Орап болған соң, басындағы артылған бір қарыс бөлектен, мәйіттің ортан белінен, аяққы артылған бөлектен үш жерден буады. Бұл пәсім «құйындыру», «киіндіру», «арулау» деп әртүрде айтыла береді.Мәйіті жуылып, кебінге оралған соң енді «иман киіз» дайындалады. Әдемілеп басқан, жұқа, таза, ақ киізден адамның бойынан 2 – 3 қарыс артық, екі орауға жетерліктей өлшеніп алынады. Осы ақ киізбен мәйітті қаусыра екі қабат орайды. Сыртынан ақ құрмен орап байлайды. Мәйіттің үстіне, (бетіне) кілем жабады. Мәйіт көбінесе үйде бір түнетіліп шығарылады. Алыстан келетін туыстарын күтіп, 2 – 3 күн еру болатын кезі де болады.Мәйітті үйден шығарарда, кейде сыртта тақыл (соңғы иман) оқылады. Діни нанымда қайтыс болған адамның құлағы үш күнге дейін ашық жатады, сөзді естиді, бірақ сөйлей алмайды деп қарайды. Мәйітті үйден бірнеше адам алып шығады. (Екі жақ жанынан жағалай көтереді ). Алып шыға сала молла «Ассалатты жаназа» (жаназаға келіңіздер!) деп үш рет айғай салады. Алдын ала хабарланған жамағат жаназаға топтасады. Жаназа мешіт барда мешітке, жоқ жерде үй маңында, таза жерде оқылады. Жаназаға қатарынан тізілушілердің алдында молла тұрады. Мәйт шалқасынан жатқызылып, оң иығы құбылаға қаратылады. Жаназа оқу - өлген адамның басына оқитын намаз, өлгенге иман тілеу, тірілердің өліге жаназасын білдіріп, қоштасу қатарлы мазмұндарды қамтиды. Марқұмның тірі күніндегі артық-кем істерінен кешірім сұралады. Біреуден алған қарызы болса сұрап артындағы мұрагерлері мен жақындары жағынан қайтарылып беріледі. Молла: «Марқұм қандай адам еді?» дейді. Жамағат бір ауыздан «жақсы адам еді» деп үн қатысады.Қабір шығыс оңтүстіктен батыс солтүстік бағытта қазылады. Қабір көбінесе «тік ақым» және «жан ақым» деген екі түрде болады. Тік ақым тік бұрышталып қазылып, бетін ағаш, цементпен тегіс жабады. Ал, жан ақым болғанда бір жарым метр тереңдікке жете бере бір жақ жанынан адам жатарлық қана орын қазып, қазылмаған екінші жағынан мәйіт жатқан үстіңгі жиегіне көлбете ағаш, цемент тақта жабады. Қабірді көбінесе төрт адам қазады. Мұның өзі сауап іс саналады. Қабіршілер қабірді мәйітті әкелуден бұрын дайындап болады. Ең алғашқы қазылған топырақ бөлек алынып қойып, ол мәйіттің басына жастық ретінде төселеді. Бұл бір жағынан ақыреттык таразыда жақсылығы үшін тастаған тірілердің куәсі саналады.Мәйітті қабірге ала жөнелгенде әйелдер көрісу айтып қоштасады. Бұл соңғы қоштасу болып есептеледі.Табылған көлік жағдайымен мәйіт қабір басына жеткізіледі. Қабірдің ішіне екі адам түсіп, үстінен берілген мәйітті ептеп түсіреді. Иман киізін алып, ақырет киімімен оң жақ жамбасын жерге тигізіп, жарым шалқалатып, арқасын шығысқа, басын батыс солтүстікке, жүзін құбылаға қаратып қояды.Мәйітті жерлеген соң беті жабылып, жиылған жамағат топырақ салады. Көбінде қабір басына барушылар кезек алмасып, барлығы да топырақ салады. Топырақ салынып бола салысымен, молла құран сүрелерін оқиды. Онан соң қабір басындағылар өлім шыққан үйге қайта оралып, марқұмға арнап құран сүрелерін оқысады.Жеті күн болғанда жетілік нәзір, қырық күн болғанда қырқы (нәзірі) беріледі. Жыл толғанда ас беріледі.
## Ұлтта жоқ ұнамсыз салт-дәстүрлер
Қытайдағы қазақтарда қалыптаса бастаған ұнамсыз іс-әрекеттер мен салттар төңірегінде сөз қозғайтын "Ұлт қамы – ұлағатты іс" кітабы біраз әңгіменің бетін ашып береді. Ең әуелі қазақтар жиі қоныстанған Іле қазақ автономиялы облысының жағдайына келсек, онда былай делінген:"Іле облысы әлі кедей, артта қалған районға жатады. Облысымызға төте қарасты аудан, қалада 150 мыңға жуық кедей жан саны болып, 2003 жылы бүкіл облыс бойынша егінші-малшылардың жан басындық орташа кірісі 3020 юан, облыстық төте қарасты орындардікі 2683 юан, кейбір ауылдардың жан басындық кірісі не бәрі мың юан айналасында болып, ішкі өлкелермен салыстарғанда парық өте зор болған". Ендеше мәселенің мәні неде?Кітапта келтірген кейбір дерек көздерін пайдалана отырып, істің анық-қанығына көз жіберіп көрейік. Бірінші, некелену төңірегіндегі даулы мәселелер немесе одан туған нашар салт-дәстүрлер. Қытайдағы қазақ жастарының некелену жағдайындағы қалың мал мәселесі олардың жілік майын үзуге айналған ең үлкен апаттың бірі екен. Аталған кітаптың айтуынша Іленің белгілі бір ауданындағы біреу қашып келген қыздың ат-шапан айыбына 60 қой, 5 сиыр, 20 мың юан ақша берсе, тағы біреу қашып келген қыздың айыбы үшін құдаларына 35 ірі қара, 25 мың юан ақша берген. Енді біреудің қалың мал үшін берген ақшасы 80 мың юаннан асқан. Алайда, бұл қолында дәулеті бар адамдардың ғана қолынан келетін жұмыс. Ал осындай қалың мал алған құданың тағы бір бақталасы өз құдасынан да осындай көп қалың мал сұрайтын болған. Ал қарсы жағының қалтасы көтереме, жоқ па, онымен ешкім санаспайды. Осылайша қазақтар бірін-бірі мәдени жолмен тонауға" кіріскен. Тіпті кейбіреулер қолындағы малын беріп құтылғанымен қоймай, егістік жеріне дейін беріп, үрерге иті жоқ, сығарға биті жоқ мүсәпір күйге түскен. Бұдан да масқарасы қыз-жігіт некеленген соң қыздың төркін жағындағы қыз-бозбала жиналып жас отауға "хал сұрай баратын" дәстүр пайда болған. Бұл оларды соңғы рет "шабумен" бірдей ішіп-жеудің сылтауы ғана екен. Қалың малдың мейлінше өршуінен бе, әлде жастардың жалаң еліктегіш әсершілдігінен бе соңғы кездері қыз алып қашу дәстүрге айналған. Бұл үрдіс Іле өңірінде 95 пайызға дейін жеткен. Қызды алып қашқанменде бәрі бір айып тартады екен. Қалың мал берсін немесе ат-шапан айыбын төлесін жігіттер келіншегіне; "Мен сені сатып алғанмын. Немесе, сенің кеселіңнен кедей болып қалдым" деп ұрыс-керіс шығарып, отбасы бірлігін бұзатын жағдайларды жүз берген. Осы секілді әр түрлі себептер салдарынан кейбір қара көз қазақ қыздары Қытайларға қашып кететін болған. Алтайдың қаба ауданында 20 неше қазақ қызы қытайларға күйеуге шыққан. Мұнанда сорақысы кейбіреуі түнгі көбелектерге айналып, Қытай шалдарының ермегіне айналған. Әйел алып кедей болған немесе қалың мал төлей алмаған кейбір қазақ жастары өздерін арақ-шараппен жұбатып, ішімдікке салынған. Жоғарыдағылармен қабаттасқан тағы бір жағдай қытайдың жоспарлы туыт қызметі болып, оның мәнін толық түсіне алмаған қазақ келіндері туудан шектелеміз деп дәрі-дәрмекті беталды пайдалануы себепті немесе мезгілсіз түсік түсіртуден денсаулығынан айрылған.Екінші, жұмыссыздық тудырған жүгенсіздіктер. Жастардың жоғарғы оқу орындарына түсе алмауы немесе оқуға түсіп тұрса да ақша төлеуге шамасы келмеуі, университет тауысса да жұмысқа орналаса алмауы оларды тығырыққа тіреді. Осы себепті арақ ішу, ұрлық жасау секілді жаман әдеттер қалыптаса бастаған. Аудан орталықтары мен ауылдарға дейін жаппыласқа түнгі клубтар мұндай бассыздықтардың ұясы болған. Бұл туралы аталған кітаптың 61-бетінде тілшінің келтірген деректерінде былай делінеді: "Қазір ауыл-қыстақтарда жастардың, әсіресе, азамат жасына толмағандардың арақ ішу жәйті өрши түскен. Кейбіреулері арақ ішіп, ұрлық істеп түрмеге түскен. Тоғызтарау ауданының түрмесінде жатқан қазақ жастарының арасынан арақ ішіп алып 35 юан ақша ұрлаймын деп қолға түскен 17 жастағы бір қылмыскерді жолықтырдық. Ал, қалған алтауынан сұрасақ барлығы ұрлық қылмысымен түрмеге түскен. Тексеру барысында біз қыстақтардағы таңсаханардың (түнгі клубтардың) белгілі тәртіп түзімдерінің, кемелді расымияттарының жоқтығын, тек бір жекенің ақша табу ниетімен ашылғандығын, осыдан барып оның жастардың ойнақ салатын, арақ ішетін, ойына келгенін істейтін орынға айналып қалғанын сездік..."Түнгі клубтар арақ ішіп, ұрлық жасауға орай тудырып қана қалмастан, кәмелетке толмаған қыздардың жыныстық байланысқа түсуіне немесе неке жасына толмай жігітпен қашып кетуіне де мұрындық болатын көрінеді. Сөйтіп, бір бөлім қазақ жастары масаңдықпен есеңгіреп көзсіз көбелектің күйін кешуде. Үшінші, той-томалақ, өлім-жігімдегі бәсекелестік. Қолы жеткендер торқалы той мен топырақты өлімді ел алдында бет-бедел жинаудың бір түрлі жолы білген. Сол үшінде қолындағы ақшасын судай шашатын ысырапшылдық кеңінен орын алған. Тойды былай қойғанда өлік шыққан күні ас тарату, жетілігі, қырқы, жылдығы немесе қайтыс болған кісінің бәленбай жылдығына ас беру секілді әдет-ғұрыпттар кеңінен жалпыласқан. Мейлі той, мейлі өлімдегі осындай бей-берекет ішіп-жеу екінші жағынан бәсекелестік күйге ауысқан. Сөйтіп, "бәленшеңнен біздің қай жеріміз кем" дейтін қазақы даңғпзалықпен біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіредінің кебін киіп жүргендерде аз емес екен.Төртінші, ұлттық салт-сананың кемеюімен дінге құрметсіздік. 1966-1976 жылдары жүргізілген "мәдениет төңкерісі" қазақ ұлтының көп асыл қасиеттерін келмеске кетірді. 1980 жылдардан кейін ел еңсесін көтере бастаған еді, нарықтық экономика мен табиғи асмалассия санасы сарпалдаңға түскен халыққа мысық табандап жетті. Жәй жеткен жоқ, желкесін қиюға харекет жасады. Оның қарапайым мысалдарын айтар болсақ, әйелді әлемнің қожасы санайтын коммунистік идеяның көбігіне семіргендер отбасы ішіндегі қайшылықтарға мұрындық болды. Қытай ұлтының ұлттық дәстүріне жақын-әрекеттер қазақ жастарына көптен жұға бастады. Қазақ жігіттері тамақ істеп, кір жуу, үй тазалау секілді ұсақ жұмыстарға бейімделе түсті. Әйелі ерінен, баласы әкесінен үстем тұратын идеяның итермелеуімен келіндер ата-енесін бетінен алатын безбүйректіктер қалыптасты. Киім киюмен жүріс-тұрысы қытайлардан аумайтын, жүрегінде ізгілігі, аузында иманы жоқ, аты қазақ заты басқа жас буын өсіп келе жатыр. Керек десеңіз оның көбі сәлем беруді білмейді. Мұсылмандықтың ауылынан алыс жүргендіктен олардың бәрі данышпан. Оларға қазақ болу намыс та, қытайша жасау бақыт болып елестейді. Ораза ұстап, намаз оқитын адамдардың күн санап азаюы, діндік наныммен қазақы салт-сананың көлеңкеге көміле бастауы, жаңашыл жастардың көбеюі ұлтымызда жоқ көптеген ұнамсыздықтарды ала келді. О.Бөкеевтің сөзімен айтқанда "қауіпті будан" төбесін көрсетті.Ескерте кетерлік бір жәйт, аталған кемістіктермен келеңсіздіктер жалпылық деген ұғымды бермейді. Бірақ, бүгінгі Шыңжаңда жасап жатқан жас қазақтардың жанынан табыла бастағаны жасырын емес. Бұл жәй ғана әсер етіп қалмастан ата-бабаларымыздан жалғанған аппақ арымызды кірлетіп, салт-дәстүрімізге салқындық әкелетін жұғымтал індет болып саналады.
## Мақаладағы дереккөздер
1. Әлем тайпаларының тұрмысы кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. Қазақ халқының тарихы , Атамұра 2010ж.
3. http://baq.kz/kk/diaspora/772
4. http://adyrna.kz/?p=2039
## Әдет-ғұрыптары
Қазақ ұлты, мейлі кім болсын, қонақтарын «құдайдай күтіп», мал сойып қызу қарсы алады. Абыройлы қонақтар келгенде ауыл болып жиналып, «көк қасқа тай», «ақсарбас қой» сойып күтеді. Малы жоқтары барын аямайды, өздері жемей сақтаған қымбатты тағамдарын меймандарының алдына қояды. Ал жатарда: «қонақты қондырма, қондырғансоң тоңдырма»,-деп ең жақсы көрпе-тондарын соларға жабады, аттарын отқа қояды. Бұларға жамбас ақы тілемейді. Кетерінде хош айтып, қолтығынан алып аттандырып салады. Тіпті, қазақтардың тары-талқан жеп отыратын тақыр кедейлері де қонақтарын ренжітіп көрген емес. Бұл ғадеттер әлі де бар. Қазақтың дәстүрлі де, даңқты осы ұлттық салты жөнінде шетелдік бір саяхатшының: «егер экватор сызығын бойлап ылғи қазақ ауылдары қонып отырған болса, мен жер шарын бір тиын ақша жұмсамай айналып шыққан болар едім»-деген сөзі өте дәл айтылғаң.Жер бетіндегі қазақтар ішінде «кең қолтық керей» атанып осы қонақжайлықты күні бүгінге дейін сақтап отырғандар Қытайдың Алтай аймағы мен Моңғолияның Баян-Өлгий, Қобда аймақтарынан көбірек кездеседі, мүбәдә жолыңыз түсіп сондай үйдің біріне түсе қалсаңыз, олар сіздің кім екеніңізді сұрап жатпай-ақ ақсарбас ала жүгіреді. Үйіне қонақ түскеніне мәз болса, қонақты ыразы етіп аттандырып салғанына екі мәз болады.Қазақтар тамақтың алды-артында қол жуып бата жасайды. Тамақтану үстінде көп сөйлемейді, ренжімейді. Қақырынып-түкірінбейді, құлақ-мұрынын шұқымайды.Ырымы жасалып кесілген басты үй иесіне, құлағын баласына ұсынады. Табақ келіндерге қайтарылады. Келіндер сәлем етіп қабылдайды. Әңгіме- кеңес тамақ артынан шертіледі.Түнде сақал-мұртын, шаш-тырнақ алмайды. Шаш-тырнақтарын күн ашық күні, ас- тамақ, ішіп-жем, ыдыс-аяқ, орын-көрпеден аулақ жерде алып, өртеп жібереді немесе көміп тастайды.Көп санды қазақтар жұма күні кір жумайды, сейсенбі күні жолаушы шықпайды. Қазақ әйелдері алғашқы жаңбыр жауып, күн күркіреген күні: «сүт көп, көмір аз»,- деп белдеу айлана бір шөміш сүт шашып шығады. Мұнысы табиғаттан құлшылық тілегені болса керек. Сыпыртқымен бала ұрмайды, оның «әр талында бірден шайтан тұрады»,- деп есептеп, сібірткімен бала ұрғандарды өте жек көрген. Бұл ғадет олардың аурулардан сақтанып, тазалықты қастерлейтіндігін, әсіресе, балалар денсаулығына өте көңіл бөлетіндігін көрсетеді.Қазақ малшылары таң сәріден тұрып, тамақтанып малын өрістетіп, кешке дейін мал соңында болады. Кеште мал сауып, малдарын қоралайды. Мұны «ел орынға отырған уақыт» деп атайды. Кешкі ас-суларын ішкен соң, қора (қотан депте атайды) шетіне қарақшы тігіп күзет қойып барып ұйқыға жатады. Шопандар жаз мезгілі түстерде қойды қорада жусатады. Ал, күздің қысқарған күз мезгіліндегі түстерде қойды қораға әкелмейді. Мұндайда олардың түскі қорегі – «қорықтық» болады. «Қорықтық» дегеніміз-үлкен ағаш саптаяққа (қойшылар мұны қанжығаға байлап жүреді) екі-үш кесек, қатты қыздырылған ақ тасты салып пысырған қой-ешкі сүті.
Түндерде дала және киіз үй ішінде жағылған оттарды сөндіріп, немесе көміп барып жатады. Мал күзетіндегілер кештерде «Бастанғы» жасап ән айтып, «Алтыбақан» теуіп сауық құрған күндері болмаса, бет алды от жақпайды. Сөйтіп олар тек өз қоралары ғана емес, айнала төңіректің өрт апатының кетіп қалмауынан ежелден сақсынып отырған.Шынжаң қазақтары адамдар ара бауырмалдық, ар-ұят дегендерді де басты орынға қояды. Күн көріс нашар жанұяларға аудан, ауыл, туыс-туған болып көмектесіп, оның «торқалы той мен топырақты өлімін» бірге көтеріседі. Қытай қазақтарының ішінен «қайыршы, тілемші» атауын естімейсіз. әрі көрмейсіз. Адамдар ара шындықты айту өте жоғары орында тұрады. Өтірік айту, ұрлық істеу – кешірілмес күнә саналады. Біреу уағдасына жете алмаса басқалар оған «ұят болады» десе, бұл үлкен мін саналады. «Ұят» атты бір ауыз сөз-ақ талай жанды көрге сүйрейді.
Қазақ жаралмыштан ауыл үйге ылаң салатын барлық қылмыскерлерді жек көріп оларға қарғыс жаудырып келген. Осылардың ішінде, әсіресе өз күшіне сүйеніп жан бақпайтын, адал қауымның қан-терін сүліктей соратын- ұрлықшы қиянатшы, өтірікші, зинақор, арсыз-намыссыз, содыр-сойқандарды тіпті де жек көрген. Оларда адамгершілік, махаббат, достық, талап-талант атаулы болмайды деп есептеген.Қазақ ауылдары әлмисақтан қазірге дейін көрші қонған елге «Ерулік» көшетін елге «қонақасы» берсе, ал, шаршап-шалдығып көшіп келе жатқан елге арнаулы адамдар жол сусынын ұсынып келген. Қазақтың ежелден келе жатқан береке-бірлігінің бейнесі сияқты бұл ғадет қазірден жалғасып келеді(101).Шынжаң қазақтарының көшпелі тұрмысының әлі аяқталмауына байланысты ежелгі әдет-ғұрыптарымыздың көбі қаз-қалпында сақталуда. Кейде Алматы қаласындағы қазақтың мемлекетінің Орталық мұражайын аралап жүріп, қазақтың малшаруашылығына байланысты әр түрлі жәдігерлерінің Шынжаңда әлі күнге қолданылып жүргенін байқаймыз, содан Шыңжаңды «қазақ этнографиясының тірі музейі» дегіміз келеді.
## Торқалы той, топырақты өлім
Қазақ халқының бүкіл өмірі той-думанмен өтеді. Адам өмірге келгеннен о дүние құшағына аттанғанға дейінгі тұтас бір өмірінің тойсыз өтетін сәттері аз болса керек.Шілдехана, жарысы қазан, ат қою салты, ат тергеу, сүйінші, ит көйлек, бесікке салу, тыштыма, қырқынан шығу (қарын шаш), тұсау кесу, байғазы, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу, баланы оқыту, құдалық, қарғы бау, құдаласу, ұрын бару, жыртыс той, қоржын той, қыз танысу, қыз ұзату тойы, келін түсіру тойы, әмеңгерлік, аужар, беташар, көрімдік, өлі-тірі, отау той секілді дәстүрлердің көбі тоймен өтеді.Соның ішінде Шынжаң қазақтарында баланың өмірге келгеннен кейінгі барлық салттары қазақ дәстүріне сай атқарылып келеді. Шілдехана, ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу салттары дерлік шағын той түрінде өтеді. Қытай қазақтарының балаға ат қою дәстүрі заман ауқымына қарай әр мезгілде әртүрлі болып отырған. 18-19-ғасырларда ислам дінінің ықпалындағы аттар көбірек қабылданса, 20-ғасырға келгенде «хан», «бек» жалғанған аттар көбірек қойылатын еді. Хан, бек қосымшасының жалғануы ерте заманнан келе жатқан дәстүр болса да, қазақ хандықтарынан кейін біршама кең қолданысқан енген. Әсіресе, Қытай, Моңғолия қазақтарының қазақ хандығының аумағынан алыстап Қытай хандықтарына бағынышты болған дәуірінде қазақ хандарының ұрпағын төрелікке әкелумен «Хан» қосымшасы тіпті де көп жалғанатын болған. Атап айтқанда «қыйыр қонып шет жайласақ та қазақ хандығына бағыныштымыз» дейтін ішкі арман-тілегінің бейнеленуі еді. Мысалы: сол тұстағы белгілі адамдардың атын айтар болсақ, Қасымхан, Жеңісхан, Сейілхан, Шәріпхан, Есімқан Иманбайұлы, Дәлелхан, Бөкейхан секілділер.Соңғы кездері «сүндетке отырғызу» үлкен той түрінде атқарылып келеді. Қытайдағы жоспарлы туу саясаты бойынша әр отбасында 2-3 баладан артық бала болмайтындықтан олар баланың бесікке шыққан мезгілін үлкен белес санайы. Ал қыз баласы ғана барлар сүндет тойдың орнына «сырға салу» тойын жасап, сүндет той жасаушыларға кеткен қаржысын қайтарып алады.Кейінгі кезде Шыңжаң қазақтарында «оқуға аттану тойы», «қоныс тойы» деген тойларда өткізілетін болды. Оқуға аттану тойы-баласы университетке түсетін болғанда немесе шетелге оқуға аттанса жасайтын алысқа аттандыру, ақ жол тілеу тойы, Қоныс тойы-жаңадан үй салып кірерде немесе жаңа отауға арнап үй салып соның босағасын аттарда жасалатын шаңырақ тойы. Қыз бен жігіттің некеленуі төңірегіндегі тойларда белгілі салтанатпен өтеді.
## Өлім- жітім салты
Қазақ «Ажалдан қашып құтылмақ жоқ», «Қарыс жерден қаза бар», «Тумақ – сүннәт, өлмек - парыз» деп қарайды. Ажал діни жолмен айтқанда, Алла тағаланың пенденің маңдайына жазған дәмінің таусылуы. Күллі адам одан қашып құтыла алмайды. Ал, өлген адамның соңғы парызын өтеу, яғни бақиға аттандыру тірілерге сын.ҚХР қазақтарында көбінесе ислам шарттары негізге алынып, жергілікті әдет-ғұрып, ырым-жосындар да бірге жүреді. Оымен қоса ежелгі шамандық діннің кейбір жоралғылары да ілесіп келген. Ескерте кетер жәй – Қытай қазақтарының өлім шығару салты өзге елдердегі қандастарымыздағы үрдістермен ұқсас, бәлкім, басқаша шығар. Оны оқырман өзі пайымдар. Жалпылай алғанда бұл жоралғы төмендегідей ретпен жүргізіледі.
Адам қатты қиналып ауырғанда, ажал қаупі төнгенде оның басында отырған адам немесе өзі «Лайілолла Мұхаммед Расулалла» деп әлденеше рет қайталап, «иман» айтады. Бұл «Бір Алладан басқа жаратушы жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деген мағынадағы сөз. Адамның ажалға қарсылығының жоқ екенін айтып, өлімнің иманды болып, ұжымаққа баруы үшін тілеген дұға іспетті.Алдымен қайтыс болған марқұмның көзін уқалап, жауып аузын жұмдырады. Ақтық бұлмен иегін төмен түсірмеу үшін төбесінен орай таңады. Қол – аяғын бесікке бөлеген балаша, жазады.Марқұмның барлық жақын туыстарына, жанашыр дос-жарандарына «хабар» айтылады. Хабар айтуды жақын туыстарына ат үсті немесе төтелей айта салмайды. Ауыл ақсақалдары бас қоса барып, жұбату сөздерімен жеткізеді.
Мәйіт үйдің оң жағына жатқызылады. Жатқызылмас бұрын мәйіттің астынан 20 – 30 см. тереңдікте, ені 40 – 50 см. адам бойымен деңгейлес шағын ұра қазылып, таза тақтай төселеді. Оның үстіне ақыреттік бұл (мата) жайылады. Өліктің беті (жүзі) құбылаға қаратылады. Тұсына шымылдық құрылады. Сүйек үстайтын молла немесе ауыл ақсақалы киімін шешіндіріп алады да, үстіне денесімен бірдей таза ақ пұл жабады. Онан кейін «құйындыру» немесе «дене дәретін» алдыру жоралғысы бойынша қолының басынан бастап жуылып, аузын шайқап «дәрет алу» рәсиматын өтейді. Оң иығынан бастап, бүкіл денесі сабынды, таза сумен кемінде үш рет қайталай жуылады. Оған көбінесе 3-4 адам араласады. Бірі басын, екіншісі белін, үшіншісі аяқ жағын жуады. Бір адам құман үстап су құйып тұрады. Мұны әдетте «басына түскен, беліне түскен, аяғына түскен» деп атайды. Қаза болушы әйел адам болғанда жоғарыдағы жоралғы әйелдер жағынан атқарылады. Мұнда да иманы бар, намаз оқитын, таза жүретін, ауылдың салиқалы бәйбішелері таңдалады.Әдетте қайтыс болған адамның қазан толмасының үстін, жүрек тұсын, жамбы тектес бағалы ауыр металмен не таспен бастырып қоятын жәйт те болады. Бұл адамның ішінің кеппеуі үшін, бір жағынан ыстық кезде салқындық үшін қажет. «кеудеңді қара тас бассын» дейтін қарғыс осыған қаратылған.Кей жерде жоғарыдағы бір «құйындыру» мен жұмысты тәмамдаса, кей жерде шығарарда және де «шығару дәреті» немесе «ақырет дәреті» делініп тағы да жуындырылады.Ақырет киімін, яғни кебінді молла немесе жөн-жорылғы білетін ауыл ақсақалының бірі дайындайды. Ер адамның ақырет киімі үш қабат болады. Әуелі таза, ақ пұл жейде ретінде басынан мойын шығара кигізіп, мөлшеріне дейін ұзындықта өлшеніп жасалады. Онан соң сыртынан екі қабат, басынан бір қарыс, аяғынан бір қарыс артылта орайды. Орау барысында бүйі, шаян, тышқан қатарлы ұсақ жәндіктердің зақымдап бүлдірмеуі үшін қалампыр тектес иісті дәрі-дәрмек себіліп, бірге оралады. Әйелдердің ақырет киімі бес қабат болады. Әуелі басына жаулық ретінде бір, алжапқыш ретінде тағы бір қабат тізесіне дейін оралады. Үшінші ішкі көйлек ретінде қызыл асығына түсерліктей бір қабат, сыртынан ерлердікіне ұқсас екі қабат оралады. Орап болған соң, басындағы артылған бір қарыс бөлектен, мәйіттің ортан белінен, аяққы артылған бөлектен үш жерден буады. Бұл пәсім «құйындыру», «киіндіру», «арулау» деп әртүрде айтыла береді.Мәйіті жуылып, кебінге оралған соң енді «иман киіз» дайындалады. Әдемілеп басқан, жұқа, таза, ақ киізден адамның бойынан 2 – 3 қарыс артық, екі орауға жетерліктей өлшеніп алынады. Осы ақ киізбен мәйітті қаусыра екі қабат орайды. Сыртынан ақ құрмен орап байлайды. Мәйіттің үстіне, (бетіне) кілем жабады. Мәйіт көбінесе үйде бір түнетіліп шығарылады. Алыстан келетін туыстарын күтіп, 2 – 3 күн еру болатын кезі де болады.Мәйітті үйден шығарарда, кейде сыртта тақыл (соңғы иман) оқылады. Діни нанымда қайтыс болған адамның құлағы үш күнге дейін ашық жатады, сөзді естиді, бірақ сөйлей алмайды деп қарайды. Мәйітті үйден бірнеше адам алып шығады. (Екі жақ жанынан жағалай көтереді ). Алып шыға сала молла «Ассалатты жаназа» (жаназаға келіңіздер!) деп үш рет айғай салады. Алдын ала хабарланған жамағат жаназаға топтасады. Жаназа мешіт барда мешітке, жоқ жерде үй маңында, таза жерде оқылады. Жаназаға қатарынан тізілушілердің алдында молла тұрады. Мәйт шалқасынан жатқызылып, оң иығы құбылаға қаратылады. Жаназа оқу - өлген адамның басына оқитын намаз, өлгенге иман тілеу, тірілердің өліге жаназасын білдіріп, қоштасу қатарлы мазмұндарды қамтиды. Марқұмның тірі күніндегі артық-кем істерінен кешірім сұралады. Біреуден алған қарызы болса сұрап артындағы мұрагерлері мен жақындары жағынан қайтарылып беріледі. Молла: «Марқұм қандай адам еді?» дейді. Жамағат бір ауыздан «жақсы адам еді» деп үн қатысады.Қабір шығыс оңтүстіктен батыс солтүстік бағытта қазылады. Қабір көбінесе «тік ақым» және «жан ақым» деген екі түрде болады. Тік ақым тік бұрышталып қазылып, бетін ағаш, цементпен тегіс жабады. Ал, жан ақым болғанда бір жарым метр тереңдікке жете бере бір жақ жанынан адам жатарлық қана орын қазып, қазылмаған екінші жағынан мәйіт жатқан үстіңгі жиегіне көлбете ағаш, цемент тақта жабады. Қабірді көбінесе төрт адам қазады. Мұның өзі сауап іс саналады. Қабіршілер қабірді мәйітті әкелуден бұрын дайындап болады. Ең алғашқы қазылған топырақ бөлек алынып қойып, ол мәйіттің басына жастық ретінде төселеді. Бұл бір жағынан ақыреттык таразыда жақсылығы үшін тастаған тірілердің куәсі саналады.Мәйітті қабірге ала жөнелгенде әйелдер көрісу айтып қоштасады. Бұл соңғы қоштасу болып есептеледі.Табылған көлік жағдайымен мәйіт қабір басына жеткізіледі. Қабірдің ішіне екі адам түсіп, үстінен берілген мәйітті ептеп түсіреді. Иман киізін алып, ақырет киімімен оң жақ жамбасын жерге тигізіп, жарым шалқалатып, арқасын шығысқа, басын батыс солтүстікке, жүзін құбылаға қаратып қояды.Мәйітті жерлеген соң беті жабылып, жиылған жамағат топырақ салады. Көбінде қабір басына барушылар кезек алмасып, барлығы да топырақ салады. Топырақ салынып бола салысымен, молла құран сүрелерін оқиды. Онан соң қабір басындағылар өлім шыққан үйге қайта оралып, марқұмға арнап құран сүрелерін оқысады.Жеті күн болғанда жетілік нәзір, қырық күн болғанда қырқы (нәзірі) беріледі. Жыл толғанда ас беріледі.
## Ұлтта жоқ ұнамсыз салт-дәстүрлер
Қытайдағы қазақтарда қалыптаса бастаған ұнамсыз іс-әрекеттер мен салттар төңірегінде сөз қозғайтын "Ұлт қамы – ұлағатты іс" кітабы біраз әңгіменің бетін ашып береді. Ең әуелі қазақтар жиі қоныстанған Іле қазақ автономиялы облысының жағдайына келсек, онда былай делінген:"Іле облысы әлі кедей, артта қалған районға жатады. Облысымызға төте қарасты аудан, қалада 150 мыңға жуық кедей жан саны болып, 2003 жылы бүкіл облыс бойынша егінші-малшылардың жан басындық орташа кірісі 3020 юан, облыстық төте қарасты орындардікі 2683 юан, кейбір ауылдардың жан басындық кірісі не бәрі мың юан айналасында болып, ішкі өлкелермен салыстарғанда парық өте зор болған". Ендеше мәселенің мәні неде?Кітапта келтірген кейбір дерек көздерін пайдалана отырып, істің анық-қанығына көз жіберіп көрейік. Бірінші, некелену төңірегіндегі даулы мәселелер немесе одан туған нашар салт-дәстүрлер. Қытайдағы қазақ жастарының некелену жағдайындағы қалың мал мәселесі олардың жілік майын үзуге айналған ең үлкен апаттың бірі екен. Аталған кітаптың айтуынша Іленің белгілі бір ауданындағы біреу қашып келген қыздың ат-шапан айыбына 60 қой, 5 сиыр, 20 мың юан ақша берсе, тағы біреу қашып келген қыздың айыбы үшін құдаларына 35 ірі қара, 25 мың юан ақша берген. Енді біреудің қалың мал үшін берген ақшасы 80 мың юаннан асқан. Алайда, бұл қолында дәулеті бар адамдардың ғана қолынан келетін жұмыс. Ал осындай қалың мал алған құданың тағы бір бақталасы өз құдасынан да осындай көп қалың мал сұрайтын болған. Ал қарсы жағының қалтасы көтереме, жоқ па, онымен ешкім санаспайды. Осылайша қазақтар бірін-бірі мәдени жолмен тонауға" кіріскен. Тіпті кейбіреулер қолындағы малын беріп құтылғанымен қоймай, егістік жеріне дейін беріп, үрерге иті жоқ, сығарға биті жоқ мүсәпір күйге түскен. Бұдан да масқарасы қыз-жігіт некеленген соң қыздың төркін жағындағы қыз-бозбала жиналып жас отауға "хал сұрай баратын" дәстүр пайда болған. Бұл оларды соңғы рет "шабумен" бірдей ішіп-жеудің сылтауы ғана екен. Қалың малдың мейлінше өршуінен бе, әлде жастардың жалаң еліктегіш әсершілдігінен бе соңғы кездері қыз алып қашу дәстүрге айналған. Бұл үрдіс Іле өңірінде 95 пайызға дейін жеткен. Қызды алып қашқанменде бәрі бір айып тартады екен. Қалың мал берсін немесе ат-шапан айыбын төлесін жігіттер келіншегіне; "Мен сені сатып алғанмын. Немесе, сенің кеселіңнен кедей болып қалдым" деп ұрыс-керіс шығарып, отбасы бірлігін бұзатын жағдайларды жүз берген. Осы секілді әр түрлі себептер салдарынан кейбір қара көз қазақ қыздары Қытайларға қашып кететін болған. Алтайдың қаба ауданында 20 неше қазақ қызы қытайларға күйеуге шыққан. Мұнанда сорақысы кейбіреуі түнгі көбелектерге айналып, Қытай шалдарының ермегіне айналған. Әйел алып кедей болған немесе қалың мал төлей алмаған кейбір қазақ жастары өздерін арақ-шараппен жұбатып, ішімдікке салынған. Жоғарыдағылармен қабаттасқан тағы бір жағдай қытайдың жоспарлы туыт қызметі болып, оның мәнін толық түсіне алмаған қазақ келіндері туудан шектелеміз деп дәрі-дәрмекті беталды пайдалануы себепті немесе мезгілсіз түсік түсіртуден денсаулығынан айрылған.Екінші, жұмыссыздық тудырған жүгенсіздіктер. Жастардың жоғарғы оқу орындарына түсе алмауы немесе оқуға түсіп тұрса да ақша төлеуге шамасы келмеуі, университет тауысса да жұмысқа орналаса алмауы оларды тығырыққа тіреді. Осы себепті арақ ішу, ұрлық жасау секілді жаман әдеттер қалыптаса бастаған. Аудан орталықтары мен ауылдарға дейін жаппыласқа түнгі клубтар мұндай бассыздықтардың ұясы болған. Бұл туралы аталған кітаптың 61-бетінде тілшінің келтірген деректерінде былай делінеді: "Қазір ауыл-қыстақтарда жастардың, әсіресе, азамат жасына толмағандардың арақ ішу жәйті өрши түскен. Кейбіреулері арақ ішіп, ұрлық істеп түрмеге түскен. Тоғызтарау ауданының түрмесінде жатқан қазақ жастарының арасынан арақ ішіп алып 35 юан ақша ұрлаймын деп қолға түскен 17 жастағы бір қылмыскерді жолықтырдық. Ал, қалған алтауынан сұрасақ барлығы ұрлық қылмысымен түрмеге түскен. Тексеру барысында біз қыстақтардағы таңсаханардың (түнгі клубтардың) белгілі тәртіп түзімдерінің, кемелді расымияттарының жоқтығын, тек бір жекенің ақша табу ниетімен ашылғандығын, осыдан барып оның жастардың ойнақ салатын, арақ ішетін, ойына келгенін істейтін орынға айналып қалғанын сездік..."Түнгі клубтар арақ ішіп, ұрлық жасауға орай тудырып қана қалмастан, кәмелетке толмаған қыздардың жыныстық байланысқа түсуіне немесе неке жасына толмай жігітпен қашып кетуіне де мұрындық болатын көрінеді. Сөйтіп, бір бөлім қазақ жастары масаңдықпен есеңгіреп көзсіз көбелектің күйін кешуде. Үшінші, той-томалақ, өлім-жігімдегі бәсекелестік. Қолы жеткендер торқалы той мен топырақты өлімді ел алдында бет-бедел жинаудың бір түрлі жолы білген. Сол үшінде қолындағы ақшасын судай шашатын ысырапшылдық кеңінен орын алған. Тойды былай қойғанда өлік шыққан күні ас тарату, жетілігі, қырқы, жылдығы немесе қайтыс болған кісінің бәленбай жылдығына ас беру секілді әдет-ғұрыпттар кеңінен жалпыласқан. Мейлі той, мейлі өлімдегі осындай бей-берекет ішіп-жеу екінші жағынан бәсекелестік күйге ауысқан. Сөйтіп, "бәленшеңнен біздің қай жеріміз кем" дейтін қазақы даңғпзалықпен біреу тойып секірсе, біреу тоңып секіредінің кебін киіп жүргендерде аз емес екен.Төртінші, ұлттық салт-сананың кемеюімен дінге құрметсіздік. 1966-1976 жылдары жүргізілген "мәдениет төңкерісі" қазақ ұлтының көп асыл қасиеттерін келмеске кетірді. 1980 жылдардан кейін ел еңсесін көтере бастаған еді, нарықтық экономика мен табиғи асмалассия санасы сарпалдаңға түскен халыққа мысық табандап жетті. Жәй жеткен жоқ, желкесін қиюға харекет жасады. Оның қарапайым мысалдарын айтар болсақ, әйелді әлемнің қожасы санайтын коммунистік идеяның көбігіне семіргендер отбасы ішіндегі қайшылықтарға мұрындық болды. Қытай ұлтының ұлттық дәстүріне жақын-әрекеттер қазақ жастарына көптен жұға бастады. Қазақ жігіттері тамақ істеп, кір жуу, үй тазалау секілді ұсақ жұмыстарға бейімделе түсті. Әйелі ерінен, баласы әкесінен үстем тұратын идеяның итермелеуімен келіндер ата-енесін бетінен алатын безбүйректіктер қалыптасты. Киім киюмен жүріс-тұрысы қытайлардан аумайтын, жүрегінде ізгілігі, аузында иманы жоқ, аты қазақ заты басқа жас буын өсіп келе жатыр. Керек десеңіз оның көбі сәлем беруді білмейді. Мұсылмандықтың ауылынан алыс жүргендіктен олардың бәрі данышпан. Оларға қазақ болу намыс та, қытайша жасау бақыт болып елестейді. Ораза ұстап, намаз оқитын адамдардың күн санап азаюы, діндік наныммен қазақы салт-сананың көлеңкеге көміле бастауы, жаңашыл жастардың көбеюі ұлтымызда жоқ көптеген ұнамсыздықтарды ала келді. О.Бөкеевтің сөзімен айтқанда "қауіпті будан" төбесін көрсетті.Ескерте кетерлік бір жәйт, аталған кемістіктермен келеңсіздіктер жалпылық деген ұғымды бермейді. Бірақ, бүгінгі Шыңжаңда жасап жатқан жас қазақтардың жанынан табыла бастағаны жасырын емес. Бұл жәй ғана әсер етіп қалмастан ата-бабаларымыздан жалғанған аппақ арымызды кірлетіп, салт-дәстүрімізге салқындық әкелетін жұғымтал індет болып саналады.
## Мақаладағы дереккөздер
1. Әлем тайпаларының тұрмысы кітабы, АЛМАТЫКІТАП 2009ж.
2. Қазақ халқының тарихы , Атамұра 2010ж.
3. http://baq.kz/kk/diaspora/772
4. http://adyrna.kz/?p=2039 |
Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптарына қолданылатын материалдар түрі сан алуан және олар негізінен табиғи түрде қолданылады. Қазақ аспаптарының дыбыс бояуының табиғи түрде болуына негізінен осы заттар маңызды рөл атқарады. Олар: ағаш түрлері, мал терісі және металл түрлері болып үшке бөлінеді. Қайсыбір музыкалық аспаптардың пайда болуы, таралуы мен қолданылуы әр елдің табиғаты, жер асты және орман байлықтарымен де байланысты болып келеді. Мәселен, әлемнің әр жерінде "әнші ағаш" аталатын ағаштар мен соған жақын өсімдік түрлері өседі. Мұны зерттеп- танитын сала ғылымда- драмология аталады.Қазақтың тұрмыс-салтында ағаштан және оған жақын өсімдік түрлерінен музыкалық аспаптар жасаудың көпжылыдқ тәжірибесі қалыптасқан. Ағаш- аспапстар жасауда ең көп қолданылатын зат. Ертедегі қолөнер шеберлері аспап жасауға көрінген ағашты ала салмаған. Аспаптар жасауға жалпақ және қылқан жапырақты ағаштардың қатты, тығыз түрлері қолданылады. Дәстүрлі музыкалық аспаптарды зерртеп- тануда ағаш түрлерн, сипатын, сапасын, беріктігін, дыбыс беру ерекшелігін білуаса мағызды. Халық музыка аспаптары музйінің аспап жасау, жөндеу және қалпына келтіру шеберханасындаеліміз аймағында өсетін ағаштардың көптегентүрлері қолданылады.
## Аспап жасауда қолданылатын ағаш түрлері
Шамшат- жалпақ жапырақты, мықты, берік, әдемі, құнды ағаш. Бұдан музыкалық аспаптар жасалады, аспап бөлшектерін арнаулы пешке қыздырғанда жақсы майысады. Мәселен, домбыраның, сым ішек қобыздардың құрап жасалатын шанағын, дабылды аспаптардың шеңберін майыстырып, иіп жасауда шамшат оңай иіледі. Алайда ағашты жағадан ғана кесілген кезінде қажетке жаратып үлгермесе, сызат түсіп, жарылып кететін зиянды жағы бар.
Алмұрт- қатты, тығыз, өңі күлгін түсті құнды ағаш. Өңдеуге оңай көнгенімен тез майыспайды. Музыкалық аспаптар және оған қажетті кесінді бөлшектері жасалады.
Қазал ағаш- қатты жанасты, түзу өсетін ағаш. Дыбыс жаңғырықтығы жоғары. Көбінесе ішекті аспаптардың шанағы, мойыны, тиек пен құлақ екілді бөлшектері жасалады.
Шырша- қылқан жапырақты құнды ағаш. Музыкалық аспаптар жасауда дыбыстық (акустикалық') қасиеті ерекше. Олардың дыбыс беру мөлшері 1200 гц шамасында.
Тобылғы- өңі қызыл күрең түсті. Одан асатаяқтың сабы, дабыл, дауылпаз, тоқылдақ секілді ұрмалы аспаптардың таяқшасы жасалады.
Тасжарған- сирек әрі аз өсетін қатты ағаш. Одан музыкалық аспаптардың құлағы, тиегі, асатаяқтың сабы мен соқпалы аспаптардың таяқшасы жасалады.
### Аспап жасайтын құрал- саймандар
жозы- құрал- саймандар жататын әр шебердің негізгі жұмыс үстелі.
тұғып- ашасына ағшты қысып қойып, кесіп- жонуға арналған.
қуыс балта- шанағы тұтас ойып жасалатын аспаптардың ағашын оя шабуға арналған.
сына- музыкалық аспаптардың желімделген бөліктерін қысып тұруға қолданылады.
шот- аспаптардың нәзік бөлшектерін дайындауға, ұңғуға, шауып жұқартуға қолданылады.
атауыз(қысқы)- саз аспаптарына қажетті ағаштарды сүргілеуге, жонуға, кесуге арналған құрал.
ұңғыру- ағашты ұңғи жонуға арналған сабы бар имек пышақ.
тышуыр- ағашты қуыстап тесуге арналған. |
Апиын көкнәрі (лат. Papaver argemone)-көкнәрлар тұқымдасына жататын біржылдық шөптектес өсімдік.
## Биологиялық сипаттамасы
Қазақстанда көкнәр туысының 11 түрі өседі, оның көбі жабайы, ал апиын көкнәрі мәдени түрі. Тамырының ұзындығы 20см, сабағы тік түксіз, көкшіл-жасыл түсті, биіктігі 100-150см. Жапырағы көкшіл-сұр түсті, жапырақ тақтасының жиектері терең иректелген салалы, сағақсыз, сабаққа кезектесе отырмалы бекінеді. Маусымда гүлдейді, гүлдері ірі, жеке-жеке орналасады, гүлшоғыр құрамайды. Гүлінде 2 тостағанша жапырақша (гүл жарғанға дейін нәзік күлтелерінің сыртын жауып қорғап тұрады, гүлі ашыла сала дереу түсіп қалады). 4күлте, көп аталық, 14-16аналық болады. Күлтелері тостағанша жапырақшасы ішінде жұмырлана бүктеліп жатады. Алғаш тостағаншаның ішінде күлтелері бояусыз (ақ түсті) бірте-бірте ашыларға жақындағанда өзіне тән түске (қызыл, қызғылт, күлгін, ақ және т.б.) боялады. Гүлі ашыла сала күлтесінің жұмырланған қатпарлары дереу жазылып тегістеледі. Тостағаншасы ашылмай тұрған күйін -бітеугүл немесе гүлшанақ(бутон дейді). Жемісі- қауашақ. Аналықтың ауызы қатайып шеті иректеліп қақпақ тәрізді дөңгеленіп қауашақтың үстіңгі жағын жауып сақталып қалады. Тұқымдары өте көп, ұсақ, бүйрек пішінді. ақ, сұр, қара түсті. Өсімдіктің барлық мүшесінде болатын бунақты түтіктерінен сүт бқлінеді, сүті ауада тез қатайады, оны апиын (грекше "опос"-шырын) дейді. Сүт шырынында 20-дан астам алкалоидтар бар, олар: морфин, кодеин, папаверин (көкнәрдің латынша аты), протопин, тебаин және т.б. Гүлдің формуласы: {\displaystyle \ast K_{2}\;C_{4}\;A_{\infty }\;G_{({\underline {\infty }})}}.
## Апиын
Апиын- Көне Грекияда да, Египетте де дәрі есебінде ерте заманнан белгілі болған. Парсы елдерінде апиынды тек дәрігерлердің рұқсатымен қолданған. Қытайда апиын туралы медициналық мәлімет 973 жылы жазылған. 1669 жылы ағылшын дәрігері Томас Сайденгейм апиынның бәйшешекпен қосылған спирттегі ерітіндісін ауруға қолданудың дәл мөлшерін анықтаған. Апиынның белгіленген мөлшері артық болса уландыратынын ескерткен. Өсімдіктің барлық мүшесі улы.
## Морфин
Алколоидтардың ішінде морфинді 1803 жылы неміс дәріханашысы Фридрих Вильгельм Сертюнер анықтап бөліп алған. Сертюнер морфиннің ұнтағын иттің тамағына қосып бергенде иттің қатты ұйқыға кетіп, ауырған жерін сезбейтіндігі анықталған. Бұл препаратты Сертюнер ұйқы құдайы есімімен атаған. Орта ғасырларда апиынды темекі секілді тарта бастаған, ондай адам басы айналып бейжай болып шала ұйқыға кететін болған. Апиынды тарту Кіші Азиядан басталып шығысқа, әсіресе Қытайға таралған. 1796 жылы Қытай үкіметі апиын таратуға тыйым салады. 1820 жылдан бастан апиынды ше елдерге шығаруға тыйым салынған.
## Апиын көкнәрінің пайдасы
* 1. Дәрілік өсімдік ретінде медицинада 500-ден астам медициналық дәрілерге қосылады;
* 2. Морфин мен пантопонды таза күйінде (басқа дәрілерге араластырмай) жанға батып ауырған жерді басып тыныштандыруға қолданады;
* 3. Апиын әр түрлі наркотиктерді дайындауда құрамына қосатын өте бағалы медициналық шикізат;
* 4. Тұқымын тамақ, кондитер өнеркәсібінде пайдаланады;
* 5. Тұқымы өте майлы болғандықтан май алынады;
* 6. Сәндік үшін бұйра көкнәрді гүлзарларды өсіреді;
## Апиынның халықтық медицинада алар орны
* 1. Асқазан қатты түйіліп ауырғанда, іші өткенде болар болмас түйірін суға езіп ішкен;
* 2. Қарақұрт, жылан және т.б. шаққанда апиынды езіп щыққан жерге жаққан және азғана мөлшерін ішкен;
* 3. Қазір "свинка" деп жүрген, беті ісіп кететін ауруға қолданған. Шамадан тыс, жиі қолданып бойларын үйретпеген. Мөлшерінен асырмай қолданса пайдасынан басқа зияны жоқ;
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
"Оннан бір биліқақы билер алсын , Өкпені арадағы суға салсын" (Нұрхан ақын). Қай заманда болса да ел ішінде жер дауы, жесір дауы , мал дауы тағы басқа дау -жанжал болмай тұрмаған . Оның әділдігін ,түйінін ел ақсақалдары мен билер шешіп отырған . Олар әділет,сот , прокурор, адвокат сияқты тәртіп заңдарын қарап, қадағалап, талқылап шешім шығарған. Билер негізінде ежелгі "Жеті жарғының" құқықтық жолын басшылыққа алған. Мұндай шешімдерге қандай да билік жолында пайдаға шыққан жақ табысының (мал,зат,ақша т.б) оннан бірін "билікақысы" үшін биге берген. Билікақысы заңға негізделген.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері кітабы , Атамұра 2011ж. |
Жайлаукөл — Жамбыл облысы Сарысу ауданы, Қамқалы ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Жаңатас қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 151 км-дей жерде, Шу өзенінің төменгі сағасында, Бетпақдаланың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Шығысында Мойынқұм құмы бар. Ауыл туралы І.Жақановтың «Жайлаукөл кештері» әнін «МузАрт» тобы орындайды.
## Халқы
## Өсімдігі
Жер құрамы негізінен құмды болып табылады. Сексеуіл, жиде ағаштары көптеп өседі. Изен, жантақ, жусан кездеседі.
## Дереккөздер |
Жаңа түскен келіннің беті ашылғаннан кейін енесі келіп, келіннің бетінен тағы сүйіп , жақсы тілек тілеп , сол жерде отырған елдердің ортасына "Биелерін қысырамасын" деп ақ мата тастайды. Бұл "биеқысырмас" деген кәде. Әйелдер бұл матаны жыртып , бөліп алып үйлеріндегі сабаның аузына "бием қысыр қалмасын" , "бісімілла" деп байлайды. Бұл кәде бәріне де жетуі керек. Жетпей қалғандардың өкпелеуге хақы бар. Бұл кәденің түп төркінінде келіннің нәрестелі болуына жол ашу тілегі де жатса керек.
## Дереккөздер
1. Қазақ халқының салт-дәстүрлері кітабы , Атамұра 2011ж. |
Ащы ермен (ащы жусан лат. Artemisia absinthium)- күрделі гүлділер тұқымдасына жататын, жусан туысына жататын көп жылдық тамырсабақты шөптектес өсімдік. Қазақстанда жусан туысының 84 түрі өседі.
## Билогиялық сипаттамасы
Ащы ерменнің биіктігі 50-100-125см. Сабағы тік, көп қырлы, өсімдіктің жерүсті мүшелері бозғылт-сұр түсті, басқа өсімдіктерден оңай ажыратуға болады. Себебі, жерүсті мүшесі күмістей жалтыраған, қалың, жұмсақ, әрі жабысып тұратын қысқа түкті болады. Өсімдікті саусақпен сипағанда мақтадай жұмсақ екенін сеземіз. Сабағы ұшына жақындаған сайын жиі бұтақталған. Ащы ерменнің жапырақ пішіндері де әр-түрлі. Сабақ түбіндегі жапырақтары ұзын сағақты, тақтасы да қаурсын тәрізді салаланған, сабақ ұшына жақындаған сайын кішірейіп сағақсыз бола бастайды, тақтасының жиектері де тегістеледі. Гүлдері өте ұсақ түтікшелі гүл, себеті д сары, әрі ұсақ, диаметрі 3мм, шар тәрізді. Барлық себеті сабақ ұшында сыпыртқы гүлшоғырына жиналған. Гүлшоғырлары өте күрделі, жеке гүлдері алдымен себет гүлшоғырын құрайды да, барлық себет гүлшоғырлары жиналып сыпыртқы гүлшоғырына орналасады. Сөйтіп ащы ерменнің негізгі гүлшоғыры- себет болса, себетгүлдің топтанып бірігуі- сыпыртқы гүлшоғыры болып есептеледі. Жемісі -тұқымша. Ащы ермен республиканың барлық аймақтарында кең таралған, ерменді білмейтін адам жоқ деуге болады. Хош иісі жақындай бергенде-ақ білінеді, дәмі өте ащы, егер қолға алып саусақпен ұқаласа иісі көбірек сезіледі. Жерүсті мүшесінде эфир майы, глюкозид, абсинтин, ащы зат абзинтин С витамині және т.б. бар. Ерменді мал сүйсініп жейді, ермен жеген малдың сүті ащы болады, себебі ерменнің құрамындағы ащы заты қан мен сүтке сіңеді.
## Жинау мерзімі
Жерүсті мүшесін(шөбін) жазда гүлдеп тұрған кезде 25см етіп кесіп алады, тек жапырақтарын гүлдемей тұрғанда жинайды, көлеңкелі жерде кептіріледі. Жуан сабағы бар жеріндегі шөбін жинамайды. Шөбін сақтау мерзімі 2 жыл.
## Халық медицинасында қолданылуы
Ащы ерменді ата-бабамыз ертден-ақ әр түрлі ауруларға қолданған. Бастың сақинасына, аяқ-қол сырқырағанда буланған. Асқазан ауруына тұнбасын ішкен. Халық медицинасында:
1. Тамаққа тәбет ашуға; 2. Асқазан бүріп ауырғанда; 3. Аяқ астынан дене құрысып, қалтырап діріл пайда болғанда (лихорадка); 4. Әсіресе аяқтағы көктамыр бадырайып шығып білініп тұрғанда; 5. Қан жасушалары азайғанда; 6. Бауыр, көкбауыр ауырғанда; 7. Суық тигенде; 8. Ұйқы қашқанда; 9. Іштегі паразит құрттарды түсіруге және т.б. Ветеринария саласында қоюлау тұнбасын паразит жәндіктерді құрту үшін жағады. Күйіс қайыратын малдардың күйіс қайыруы бәсеңдесе ұнтағын ұнға, тұзға, суға араластырып береді.
## Тұнбасын дайындау тәсілі
1 қасық шөбін 5 асқасық спиртке (1/5) салып 7күнге қояды. Дайын болған тұнбаны астан 30мин бұрын 15 тамшыдан күніне 3 рет ішеді. Судағы ерітіндісін дайындау үшін шөбінің 1 шай қасығына 2 стакан қайнап тұрған ыстық су құйып 20мин тұндырады. Дайын болғанда асқа дейін 30мин бұрын стаканның 1/4 бөлігіндей мөлшерде күніне 3 рет ішеді. Ерменнің дәрісін қабылдауды бір айдан асырмай арасында 1-2 апта үзіліс жасау керек.
## Дереккөздер |
Әли Тасқынұлы Окапов (22 шілдеде 1991 жылы Алматы қаласында туған.) - эстрадалық әнші, биші. Алғаш Қазақстанды халықаралық деңгейде танытқан Роза Рымбаеваның ұлы.
## Отбасы
Анасы Роза Рымбаева, әкесі Тасқын Окапов (1948-1999), інісі Мәди (2000). Найман тайпасының Қаракерей руынан шыққан.
## Білімі
Күләш Бәйсейітова атындағы музыкалық мектептің фортепиано сыныбын бітірген. 2010 - 2011 жылдары Астанадағы ҚАЗНУИ университетінде білім алған. Сол жылдары Темірбек Жүргенов атындағы университетте білімін жалғастырды.
## Мамандыққа келуі
2008 жылы " black style dance studio" жерінде биден сабақ берген. Сол жылдары hot 10 band live командасының клавишнигі болып жұмыс атқарды. 2009 жылы slang тобының солисті болды.
## Марапаттары
* Алматыда болған дельфийские игры сайысының 2-ші орын жүлдегері.
* Алматы жүрегімде байқауында 2-ші орынды иеленеді.
* Қазақстандағы жұлдыздар фабрикасы жобасының финалисті.
* 2012 жылы Саз әлемі жабасында Баян Есентаеваның жыл жаңалығы номинациясына иеленді.
## Əндері
* "Жаным ,сəлем!"
* "Ақ тілек"
* "Биле!"
* "Қалаулым "
* " Қазақ елі "
* " Уайымдама " |
Халықта отау көтеру деген сөз бар. Ол "үйленеді", "отбасылы болу" деген мағынаны білдіреді. Демек, үйленумен бірге олар отау көтеруге тиіс. Әдетте ұлы үйленетін, қызы тұрмысқа шығатын ата-ана алдымен отау дайындайды. Қыз жасауына отау қосылып беріледі. Отау жас отбасының бақыи шаңырағы болып саналатындықтан, оны барынша әсемдеп, әдемілеп, толық жабдықтап әзірлеу аз шаруа емес. Оған көрші-көлем, жақын-туыс, нағашы-жиендер тегіс араласады. Кесе-аяқтан бастап үй киізіне дейін әкеледі. Сөйтіп бүкіл ауыл болып отау көтеру әрі қызық, әрі міндетті іс. Отау алғаш тігілгенде оны құрметті әрі елге сыйлы аналар бастайды. Шаңырақты да бақанға ақ мата байлап, ел ағаларына көтертеді. Отқа май құйылады, босаға майлау жасалады. Алғашқы дастарқан жайылып, оған мол тағам қойылады. Кіргендер шашу шашып, "құтты болсын", "іші жанға, сырты малға толсын" деген игі тілектер білдіреді. Жақын туыстар отауға байғазы әкеліп, мал атайды, бағалы мүліктер сыйлайды. Жас отау әке үйінің оң жағына тігіледі. Бұл үйге жасы үлкендер шақырусыз кірмейді. Ал жастар мен жанашырлар жас отау түтінінің түзу шығуын, жаңа үйленгендердің тұрмыс-тіршілігін сырттай бақылап, келінге баға беріп отырады. Жас келін ерте тұрып өз үйінің ғана емес, жанындағы іргелес үйдің де шаруасына қарасуы оның адамгершілігі мен ізеттілігін айғақтайды. |
Луговое — Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданы, Заречный ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Явленка ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 8 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 101 адам (45 ер адам және 56 әйел адам) болса, 2009 жылы 78 адамды (34 ер адам және 44 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.