text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Былшық би (1860–1933) — Ақтөбе облысы, Әйтеке би ауданы, Аралтөбе ауылы, Ақсу елді - мекенінде дүниеге келген. Ол тек Ақтөбе облысының ғана емес, күллі Кіші жүздің кенже биі. Қазақ тұрмысында жиі кездесетін бес дауды: жер, жесір, құн, мал және ар дауын шешкенде, қара қылды қақ жарғандай тура төрелік жасап, әділдігімен халықтың аузына іліккен айтулы билердің бірі. Бидің ата - тегі төмендегіше тарайды: Әлім - Төртқара - Құламан. Одан бері таратса Құламанның Андағұлы. Атасы Әбдібай дәулетті кісі болған. Қазір Бақсайыс бойында киелі деп аталатын орындардың бірі осы кісінің есімімен тығыз байланысты. Шалқарлық Мырзағұл мен Жағалбайлы Дербісәлі арасында болған бір жесір дауында 12 жасар Былшық би екі жаққа бірдей ұнайтын әділ төрелік айтып, көп көзіне түседі. Сол арада елдің игі жақсылары бата жасап, оған би атағын береді. Бидің азан шақырып қойған шын аты - Құтаяқ. Былшық аталып кетуі көзінің жасаурай беруінен екен. Ол " халық жауы" ретінде 1928 жылы сотталып, 1933 жылы Ақтөбенің №5 түрмесінде аштан өледі. Былшық бидің 9 ұлы болған . Олардан таралған ұрпақтар қазір Әйтеке би, Алға, Ырғыз аудандары мен Ақтөбе қаласында тұрады. Былшық бидің түрмеден елге жолдаған соңғы хаты - өлеңмен жазылған. Бұл толғау қоштасуы - "Ата толғауы" деп аталады. Соңғы жылдары әртүрлі мерзімдік басылымдарында жарияланды. Комсомол селосындағы бас көшелердің бірі Былшық бидің есімімен аталады.
## Дереккөздер |
Қазақ хандығы 1462 жылы Жетісуда Қордай мен Қозыбасы аудандарында құрылды. Сырдария аймағының оңтүстік бөлігіне қазақ хандарының билігінің таралуы олардың Моғолстан билеушілермен, ал, кейіннен Мәуереннахр билеушілермен Түркістандағы саяси билік үшін болған кескілескен күресі нәтижесі болды. 1512 ж. қазақтардың билеушісі Қасым хан (1511-1521) орта азиялық шейбанилік билеушілеріне қарсы Сырдария бойына бірқатар сәтті жорықтар жасады, нәтижесінде Қаратау жотасының солтүстік тау етектеріндегі және Шу мен Талас өзендерінің орта ағысындағы қалалар оның билігіне өтті. Алайда, Қасым қайтыс болған соң билеуші сұлтан әулеттері арасында ішкідинастиялық қайшылықтар ушығып, жоғарғы билік әлсіреді, ол өз кезегінде қазақ хандарының Сырдария аймағында позициясының әлсіреуіне және Шу-Талас өзедерінің арасындағы көштерін уақытша жоғалтуына әкеліп соқты.
Талас алқабына Қазақ хандығының билігі жеткен жаңа кезең Тәуекел ханның (1583 кейін-1598) билікке келуімен байланысты. Оның Сырдария аймағы үшін Бұхара ханы Абдаллахпен (1583-1598) болған көпжылғы күресі орта Сырдария қалаларының Тәуекел билігіне өтетігіндігі жөнінде келісім-шартқа қол қоюмен сәтті аяқталды.
17 ғ. бірінші ширегінде Шу-Талас өзендері аралығындағы түрлі учаскелердегі билік қазақ хандары мен Бұхара ханы Имамқұлы (1611-1642) арасында қолдан қолға өтіп тұрды. Нәтижесінде 1627 ж. Сырдария аймағы мен Шу-Талас аралығындағы билік түбегейлі қазақтардың ұлы ханы Есімнің (1598-1613/14, 1627-1628) қолына өтті. Шу-Талас аралығы Қазақ хандығының ажырамас бөлігі болып қалды және ғасыр бойы оның әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. 17-18 ғғ. Қазақ хандығының шекаралас аймақтарына көршілес Жоңғар хандығы көз алартты. 1723-1725 жж. жоңғарлардың жорығының ауыртпалығы көп болды. Бұл қазақ халқының тарихында «Ақтабан шұбырынды» деген атпен қалды. Шу-Талас аралығының территориясында, Оңтүстік Қазақстанның басқа аудандары сияқты жоңғарлар әскері жаулап алды. Онда көшіп-қонып жүрген қазақ рулары өзінің құнарлы жерлерін тастап Ташкенттің арғы жағына Ходжентке, Ферғана аймағы мен Самарқандқа кетті. Шу-Талас аралығындағы территорияда жоңғарлармен кескілескен ұрыстарды қазақ әскерлері Кіші жүз ханы Әбілқайырдың қолбасшылығымен 1728 –1730 жж. кезеңінде жүргізді, және 1731 ж. көкегінде жоңғарларды бұл аймақтан толық қуып шықты. Алайда, 1734 – 1735 жж. оңтүстіктегі жерлерді жоңғарлар қайтып басып алып, 18 ғ. 50-ші жылдардың ортасына дейін олардың билігінде болды. Шу-Талас аралығындағы қазақ хандарының билігі тек Қытай Жоңғарияны басып алғаннан кейін қалпына келтірілді және 19 ғ. екінші онжылдығына дейін сақталды.
1815-1858 жж. Талас алқабының жоғарғы жағын Қоқан хандығы жаулап алып, өз құрамына кіргізді. Өз иеліктерін көшпелі қазақтар мен қырғыздардан қорғау үшін және жаулап алған жерлердің тұрғындарын бақылау үшін қоқан билеушілері көне Мерке, Тараз қирандыларында бірқатар қамалдар мен бекіністер салды. Тараз қирандылары орнында Наманган-Көше қамалы мен мекені салынды, кейіннен ол Әулиеата атауын алды. Қаланың бірінші коменданты Аданыбек 50-ші жылдардың басында цитадель, қорғаныс қабырғасы салды.
Қала цитадель, қамал мен мекеннен тұрды. Сібірден Батыс Қытайға апаратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан Әулиеата қаласы Қазақстан тұрғындарының өмірінде сауда-экономикалық маңызға ие болды. Ол ресей және шығыс саудагерлердің транзитті сауда пункті болды. 19 ғ. 40-50 жж. Шу-Талас аралығын мекендеген қазақтар қолына қару алып Қоқан хандарына қарсы көтерілді. Кенесары Қасымұлының Қоқандтың оңтүстік қазақ жеріне экспансиясына және Қазақстанның солтүстік және орталық бөлігінде Ресейдің отарлау билігіне қарсы күресіне (1846-1847) Ұлы жүз батырлары Байсейіт Тошыбекұлы, Байзақ датқа Мәмбетұлы (1789-1864), Жауке, Сұраншы, Сыпатай Әлібекұлы (1781-1868) және басқалары қосылды. 60-шы жж. бірінші жартысы – Ресейдің Қоқан хандығымен оңтүстік қазақ жерлері үшін күрес кезеңі. 1863 ж. қоқан бекінісі Мерке алынды, ал, 1864 ж. Әулиеата қаласы да шабуылмен алынды. Бұл әскери кампа¬ния нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік жерлері, оның ішінде Шу-Талас аралығы да Ресей империясына кірді.
Қоқанд кезеңі ең алдымен бекіністер салумен байланысты. Ең ірі бекініс Әулиеата қаласы болды. 1856 ж. Әулиеата қала болып есептеліп, оның тұрғындарының саны көшпелі қазақтардың отырықшылыққа өтуі арқылы көбейді.Аймақта көптеген қазақ қыстаулары, ирригациялық құрылыстар, кесенелер сақталып қалды. Тараз қаласының суландыру каналдарының аттарында көшпелі рулардың аттары сақталған: Қаңлы, Аққойлы, Түйте. Көшпелі жартылай көшпелі тұрғындардың басты баспанасы киіз үй болып қала берді. Көшпелілердің тұрғынжайлары (қыстау) жеркепе не тереңдігі 1,5 м жартылай жертөле түрінде болды, төбесі конус түрінде қамыспен жабылатын. Сыртынан олар сазбен сыланатын. Отырықшылықтың дамуымен қатар, тұрақты құрылыстар типі қалыптасты – біркамералы кесектен тұрғызылған тұрғынжай төбесі жайдақ жабылған. Тал мен шөппен жабылып, саздың қалың қабатымен сыланатын. Жақын маңда мал қора салынатын. Кейінірек екі камералы үй пайда болды. Ол аласа іргетаста, кесектен тұрғызылып, төбесі қиғаш жабылды.
20 ғ. қарай дәстүрлі үйдің жоспары өзгерді, мал қора үйден бөлінді. Үй тас іргетаста салынып, екі жаққа қарай жабылды; аула ке¬сек қабырғамен қоршалды. «Қоржын» типтес үйлер кеңінен таралды. Ол асүй немесе айванмен бөлінген екі тұрғын бөлмеден тұрды. Барлық есіктер мен терезелер аулаға қаратылған, жер едендер сазбен сыланатын, бай үйлердегі едендер тақтайдан болды. 19 ғ. 60-шы жж. басында оңтүстік-батыс Жетісу Ресейге қосылғаннан кейін қоқан бекіністері бұзылмады, оның орнына шекаралық бекініске, «форштад» типіндегі әскери мекендерге айналдырылды. Қамал қабырғаларының маңында орыс «слободкалары» пайда бола бастады. 1864 ж. орыстар Әулиеата қаласына келгенде 2,5 мың тұрғын болатын.
1865 ж. Әулиеата мен айналасындағы аймақ Орынбор генерал-губернаторлығының Түркістан облысына кірді, сосын 1867 ж. орталығы Ташкент қаласы болып құрылған Түркістан генерал-губернаторлығының Сырдария облысына кірді. Патшаның отарлау саясатына қарамастан Ресей¬ге қосылу аймақтың дамуында тарихи прогрессивті рөл атқарды. Аймақтың экономикалық көтерілуі Ресей жер аударушылары есебінен тұрғындардың санының көбеюімен, және көшпелі қазақтардың жайылымдықтардың қысқаруынан отырықшылыққа өтуімен байланысты.70-90-шы жж. Ресейдің еуропалық бөлігінен алғашқы қоныстанушылар келді.
80-ші жж. аяғында Әулиеата уезінде 25 қоныстанушылар мекені: Қарабалты, Дмитриевка, Шалдауар, Андреевка, Михайловское (Сарыкемер), Меркенское, Головачевка (Айшабибі), Кузьминка (Сарымолдаево), Бурное, Гродеково, Георгиевка (Қордай), Ровное (Бурыл), Луговое (Құлан), Подгорное (Құмарык), Каменка (Қарақыстақ) пайда болды. Қоныстанушылар мекенін салуда жергілікті дәстүрлер мен материалдар пайдаланылды. Басты магистраль болған кең көше бойына бетін көшеге қаратып тұрғын үйлер салынды, аула жағынан үйіргелік учаскелер жапсарласты, үй алдында бақша болды. Үйлер қам кесектен салынып, биік терезелері, екі не төртжақты төбежабыны алғашында қамыстан, кейін тақтай немесе темірден жабылды. Аулалар дуалмен қоршалды, көше бойы¬мен арықтар жүргізіліп, ағаштар отырғызылды. Құрылыстың басты элементі шіркеу мен шіркеу мектебі болды, олар күйдірілген қыштан тұрғызылып, темір шатырмен жабылатын. Шіркеулердің көпшілігі кеңес билігі кезінде түгелдей қайта салынды немесе бұзылды. Басқа да қоғамдық құрылыстардан Мерке ауылының ескі трактында 20 ғ. басында тұрғызылған пошта стансасы сақталып қалды.
Жетісу темір жолының құрылысы жалғасты, ол 1914 ж. Бурное стансасына бейін жетті. Стансаларда вокзал мен мектеп, тұрғын үйлер салынды. Құрылыс бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынын тоқтап қалды. Әулиеата қаласының көлемдік-кеңістік және архитектуралық-жоспарлық структурасы өзгерді. 70-ші жж. басында құрылыс-жоспарлау жұмыстарды әскери инженерлер, тарихи қалыптасқан қаланы ескермей салды. Бұл қаланы бір-бірімен байланыспайтын жаңа және ескі бөліктерге бөлді. Қала және ауыл құрылысында дәстүрлі тұрғын жай салуда жаңа техникалық және құрылым тәсілдері таралды. Құрылыста капиталды материалдар: күйген кірпіш, шыны, интерьерде – жылыту жүйесі, ағаш едендер, фанер төбелер, сырлау, әктеу (қаланың тарихи бөлігінің тұрғын орамдары, Наманган-Көше тұрғын ауданы) пайдаланылды. Ғимараттардың жаңа типтері номеклатурасы кеңейді: мектептер, қалалық училищелер, кірісті үйлер, ауруханалар, банкілер, қоғамдық құрылыстар. 19 ғ. екінші жартысынан - 20 ғ. басында құрылыстың жаңа типімен қатар, халық шеберлері мен архитек¬торлары жергілікті және аймақтық архитектураның өздеріне белгілі дәстүрлі тәсілдермен құрылыстар салуды жалғастыра берді. Әулиеатада күмбезді моншалар – Барат-хан, Кәрімбай, Расулхан, Қали Жүніс моншалары; ағаштан айванды мешіттер: Ахрар, Шүкір, Әбдіқадыр, Әулиеата, Нәметбай мешіттер салынды. Аталған ғимараттардан тек Қали Жүніс моншасы, Әулиеата, Әбдіқадыр фраменттері, Нәметбай мешіті сақталып қалды. Бұрын бұзылған кесененің орнында Қараханның жаңа кесенесі тұрғызылды. Порталды-күмбезді ғимарат фигуралы кірпіш қалағымен безендірілген фасадының декоративті бейнесімен ерекшеленеді. Талас ауданындағы Қарақожа мен Абдулла ишан мешіттері, Ақтөбе, Ноғай ишан кесенесі, Сарысу ауданындағы Шоқай датқа кесенесі өзінің көлемі мен архитектуралық келбетімен осы типтегі қалалық құрылыстардың көпшілігінен асып түседі. Конструкциялық тәсіл мен көлемді- кеңістікті композицияда аймақтық архитектура элементтері – айван мен порталдардың аркалы жабыны, күмбездер мен үшкір аркалар қолданылды. 20 ғ. басына қарай Шу-Талас аралығында культтық ғимараттардың белгілі бір локалды аймақтары шоғырланды. Олардың ішіндегі ең көбі – кесенелер.
Ортағасыр дәуірінде қалыптасқан олардың архитектуралық формалары мен конструкциялық тәсілдері 20 ғ. басына дейін сақталды. Далалы жартылай шөлейтті жерлерге культты ғимараттарды негізінен қам кесектен салу тән. Қазірге дейін сақталған кесек кесенелер композициялық типтерінің алуандығымен ерекшеленеді. Олардың негізгілері: күмбезді біркамералы, жоспарда шаршы кесенелер (Ботабай, Оңғарбай, Төкен Айғораев, Өтелбай); жоспарда дөңгелек (Байзақ ауданындағы Ақмола; Мойынқұм ауданындағы Қоскүмбез қорымындағы Айса мен Диделбай, Бибатыржарма, Бұралқы), сегізқырлы (Шу ауданындағы Айдын, Мойынқұмдағы Төлеубек), екікамералы көлденең-өсті композициялы (Айжігіт-қалпе, Исақ), кеңістікті құрылған композициялы кешендер (Қалпе қорымы, Ақпас пен Аралбай «төртқұлақтары»). Қазан төңкерісінен кейін Әулиеата уезінде, жалпы Түркістан аймағындағыдай 1917 ж. кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік соғыз кезінде үзіліп қалған Жетісу темір жолының құрылысы жалғастырылды. 1920 ж. қарашасында темір жол Әулиеата стансасына жетті. 1930 ж. Түрксібтің құрылыс аяқталғаннан кейін темір жолдар Әулиеатаны республиканың және Орталық Ресейдің өндіріс орталықтарымен байланыстырды. 1924 ж. Орта Азияны ұлттық межелеудің нәтижесінде Сырдария облысы Әулиеата уезімен бірге Қазақ Автономиялы республикасының құрамына кірді. Облыс губернияға айналдырылды, 1928 ж. уезд – орталығы Әулиеата қаласы болған Әулиеата ауданы болды. Әулиеата ауданның дамыған әкімшілік, өндірістік және мәдени орталығына айналды. 1926 ж. тұрғындар саны 16,3 мың адамды, 1939 ж. - 63,7 мыңды құрады. 1939 ж. Жамбыл облысы құрылды. Архитектура мен құрылыс өнері дамуының жаңа кезеңін кеңес дәуірімен байланысты, онда 1920 – 40-шы жж., 1940 - 60-шы ж. басы және 1960 – 80-ші жж. бөлуге болады.
## Дереккөздер |
Бірімғазы Бейбіт Оралұлы - сазгер, 1955 жылы маусымның 2 - жұлдызында, Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Ембі қаласында дүниеге келген
Ленинградтағы мәдениет институтын бітірген (1987). Алматы қаласында "Жас дәурен" өнерпаздар тобын ұйымдастырды.
Сазгерлікпен шығармашылық жолын бастап, 200-ден астам ән жазды. "Нұр бейнең", "Ауылға", "Түркістан", "Боз жорға", "Аяулым", "Алғашқы көктем", "Сол бір кездер", "Сүйеді екем" т.б. әндері кеңінен тараған.
Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі.
1997 ж. ҚР Президенті сыйлығына ие болды. 1999 жылы Халықаралық "Азия дауысы" конкурсында ең үздік композиторы атағына ие болды. Халықаралық "Азия дауысы"-Қазақстан әндері фестивалінің 7 дүркін жеңімпазы. 2004, 2005, 2006,2 011-2014 жылдары "Елім менің", "Тәуелсіздік толғауы" конкурстарының жеңімпазы. әндерін, инсрументальды шығармаларын Р.Рымбаева, Н. Есқалиева, М. Жүнісова, М.Мұхаметқызы, Б. Тайлақбаев, Ж. Дұғалова, А Жорабаева, Г.Қаспақова, М.Арынбаев, Ж. Орынбасарова, Г.Оразымбетова, Ж.Жексенұлы, т.б.әншілер орындайды. Жұртшылық әншілік өнерін кеңінен таниды. 1999 ж. бір әнін Египетке алып барды.
"Боз жорға" (1999 ж), "Сол бір кездер", "Мен сені баладым", "Жан анашым" жинақтары баспадан шығарылған.
2015 жылдың Ақпан айында Ақтөбе қаласында кастинг жасап өз продюсерлік орталығына талантты 15 жас өнерпаздарды таңдаудан өткізді. 2015 жылдың мамыр айынаң бастап Тамсан тобының және де Арман Берікұлының, Ернар Алтын мен Акімжан Шәкіровтың продюсері.
Халықаралық конкурстардың лауреаты, Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі.
Құрмет орденінің иегері, Мұғалжар ауданы, Ақтөбе облысының құрметті азаматы.
## Дереккөздер |
Жаңаталап (1997 жылға дейін - Астрахановка) — Ақтөбе облысы Қобда ауданы, Терісаққан ауылдық округі құрамындағы ауыл. Бұрынғы Жаңаталап ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Ауданның солтүстігіндегі Терісаққан өзенінің бойында, аудан орталығы - Қобда ауылынан солтүстік-шығысқа 25 км-дей жерде.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 872 адам (420 ер адам және 452 әйел адам) болса, 2009 жылы 492 адамды (250 ер адам және 242 әйел адам) құрады.
## Инфрақұрылымы
Ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу шеберханасы, клуб, аурухана, балабақша, орта мектеп, кітапхана бар. Телехабар қабылдайды. "Ақжол" өндірістік кооперативінде 176 адам еңбек етеді. Жаңаталап ауылдық округінің орталығы. Елді мекендері: Новая Москва, Жарықбас. Өзендері: Терісаққан, Қарағанды, Жарсай. Ауданаралық көтерме жол бар.
## Дереккөздер |
Валентин Александрович Аврорин (10(23).12.1907,Тамбов — 26.02.1977, Ленинград) — тұнғыс-маньчжур тілдерін зерттеуші совет тіл маманы, филология ғылым докторы, КСРО ҒА корреспондент-мүшесі (1964).
## Өмірбаяны
Валентин Аврорин Ленинград университетінің тарих-этнология факультетін бітіріп (1930), Қиыр Шығыс пен Сібір халықтарының тілі, фольклоры мен этнографиясы туралы 50-ден астам еңбек жазған. Ол КСРО ғылым академиясының Тіл білімі институтында басшы қызметтерде болып (1941-61), КСРО ғылым академиясының Сібір бөлімшесінде Қиыр Шығыс мен Сібір халықтарының тілі, фольклоры және әдебиеті бөлімін басқарды (1961-68). Сонымен қатар, ол 40 жыл бойы жоғары оқу орындарында сабақ берді.
## Елеулі еңбектері
* Нанай тілі ситаксисінің очерктері — 1948
* Тұнғыс-маньчжур тілдерін таптастыру жайында — 1960
* Нанай тілі грамматикасы — 1-2 т.1959-1961
* Сібір Солтүстігіндегі халықтардың тілдері мен фольклоры — 1966 т.б.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Көкшытырша (лат. Berteroa incana) - екі жылдық, орамжапырақ тұқымдасы шытырша туысына жататын шөп тектес өсімдік.
## Сипаты
* Биіктігі 60 см-ге жуық.
* Тамыры қысқа.
* Сабағын қысқа түк басқан, түзу өседі, бұтақтары көп.
* Жапырақтары сопақша келген, отырмалы, шеттері бүтін, төменгілерінің сағақтары бар.
* Гүлдері ақ түсті, майда, гүл тәжі 4 гүл жапырақшасынан тұрады.
* Жемісі сопақша, сыртын түк басқан жалпақ.
* Тұқымдары жалпақ, қоңыр түсті.
* Жаз бойы гүлдеп тұрады.
* Өсетін жерлері: жолдардың шеттері, шабындықтар, егістік жерлер.
## Емдік қасиеті
Дәрілік мақсат үшін өсімдіктің жер үстіндегі бөлігін гүлдеген кезінде жинап алады.
* Бұл өсімдіктен жасалған дәрілерді әйелдердің ақ етеккірі келгенде қолданып, сондай-ақ асқазан және бас ауруларын емдеу, кейде дене сыртындағы жараларды жуу үшін де пайдаланады.
* Босанған әйелдерден қан кеткенде немесе ықылық ату көпке дейін тоқтамай қойғанда да бұл өсімдіктің шипалық қисиеті мол.
* Жас сәбилердің іші ауырғанда да пайдаланса, өте жақсы нәтиже береді..
## Тағы қараңыз
* Дәрілік өсімдіктер
## Дереккөздер |
Аварлар (авар. аварал, магӏарулал, орыс. аварцы) — Дағыстан халықтары, Кавказдың байырғы халықтарының бірі. Қазіргі Дағыстанның халық саны бойынша ең үлкен халқы. Жалпы саны шамамен 1 500 000 адам, Ресей Федерациясындағы саны 814 473 адам. (2002)
Аварлардың тарихи Отаны — Таулы Дағыстан болып келеді, сонымен қатар Шығыс Грузия мен Солтүстік Әзірбайжан. Аварлардың басым көпшілігі (жалпы санның 85%) Ресейдің Дағыстан Республикасында тұрады, аварлардың шамамен 6%-ы Ресейдің басқа аймақтарында, және шамамен 9%-ы Ресейден тыс жерде, негізінен Түркия мен Әзірбайжанда тұрады. Дағыстанның 41 ауданының 17-сінде аварлар халықтың сандық көпшілігін құрайды.
## Эндоэтнонимі
Орысша - «Аварцы»; түрікше - «Avarlar»; әзірбайжанша - «Avarlar»; осетинше - «Солиæгтæ»; абхазша - «Аварцәа»; ағылшынша - «Avars»; қарашай-балқарша - «Аварлыла»; лакша - «Ярусса / Ярттащи» ингушше - «Жlайхой».
## Этнонимі
Бұрын, XIX ғасырда Ресейге қосылғанға дейін аварлар өздерін бір халық деп қабылдамаған және жалпы атаулары болмаған, ал «аварлар» атауы аварлардың өздеріне мүлдем жат болған.
«Авар» этнонимінің шығу тегі толық анық емес. Кейбір ғалымдар, атап айтқанда В.М.Бейлис, М.Г.Магомедов және басқалары бұл атауды ежелгі аварлардан алып, соңғылары авар халқының этногенезіне үлкен әсер еткенін алға тартады.
Революцияға дейінгі әдебиетте бұл халық көбінесе «аварлар» деген атпен кездесетін. Шешендер аварлармен көршілес ірі халықтардың бірі ретінде аварларды «Ж1ай» (ф, ай) деп атайды, ал шекарасы Сулақ өзенінің бойымен өтетін, тұрғылықты жерін екіге бөлетін тарихи Дағыстанды мекендеген халықтар шешендер мен дағыстандықтарды «суьлий» (сюлий) деп атады, шамасы, шешен тілінде «сулл» сияқты естілген Сулақ өзенінің атауынан шыққан.
Басқа нұсқа бойынша бұл халықтың атын түркілер қойған, олардан даргиндер, олардан орыстар қабылдаған. Түркі тіліндегі «авар», «аварала» сөздері «жауынгер», «тынымсыз», «қаңғыбас», «тұйық», «үйсіз» дегенді білдіреді. Сондай-ақ аварлар өз атын ортағасырлық Серир мемлекетінің патшасы Авараның есімінен алған деген болжам бар.
Кейбір авторлардың пікірінше, аварлар этнонимі бастапқыда Авар хандығы өмір сүрген Хунзаһ үстіртінің тұрғындарына қатысты болған, яғни бастапқыда тек хунзаһтар «аварлар» деп аталған. Ал қалған этникалық топтар өздерін басқаша атады. Мысалы, салаталар өздерін накбакал, гумбеттер — бакхулау, гигатлиндер — гитатлиу және тағы басқаша атады.
Кавказды аралаған XVIII ғасырдағы атақты неміс табиғат зерттеушісі және саяхатшысы Иоганн Гюлденштедт Авар хандығының тұрғындарынан басқа аварларға тәуелсіз еркін қоғамдардың тұрғындарын, сондай-ақ қазіргі Әзірбайжан аумағында Кавказ жотасының ар жағында орналасқан Жаро-Белоканға қоныс аударған дағыстандықтарды қателесіп жатқызған.
XX ғасырдың басына дейін аварлар таулылар және лезгиндер деген атаумен де белгілі болды.«Лезгиндер» этнонимі аварлардан басқа Дағыстанның бүкіл таулы халқын жаңылысып атаған. Бұл қате атаудың себебі ежелгі Парсыда болды, оның әскерлері Дағыстанға енген кезде әрқашан ең алдымен лезгиндерге тап болатын.
Даргиндер аварларды кIарахъанти (кIарахъан жек.түр.) деп атайды. Лактар — яруса. Құмықтар — таулу (таулы).
## Нәсілі
Аварлар үлкен европеоид нәсілінің балқан-кавказ тобына жатады.
## Сырт келбеті
Аварлардың негізгі сыртқы белгілеріне мыналар жатады:
* жасыл, қоңыр немесе көк көздер, сондай-ақ өтпелі реңктер, мысалы, жасыл-қоңыр;
* мұрын биіктігінің жоғарылығы;
* қызыл, қара қоңыр, қара қоңыр немесе қара шаш;
* тар және шығыңқы жақ;
* дене ұзындығы;
* басқа кавказдық популяциялармен салыстырғанда терісі ақшыл келеді.
Көптеген аварлар осы күнге дейін басқа кавказ халықтарына ұқсамайтын сыртқы түрін сақтап қалды.
## Тілі
Кавказ тілдерінің дағыстан тобына, Еуропа нәсілінің балқан-кавказ тармағына жатады. Оңтүстік және солтүстік екі говорды құрайтын ацухс, карак, гид, андаль, закаталь, хузах, салатав, т.б.диалектілері бар. Әдеби тілі солтүстік говор негізінде қалыптасқан. Араб жазуына алғашқы талпыныс 15-ғасырдан басталса, оны кеңірек қолдану 19-ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында болды. 1927 жылы араб әліпбиінен латынға, 1938 жылы орыс графикасына негізіндегі жазуға көшті.
Бүгінде Дағыстанның таулы аймақтарындағы бастауыш мектептерде авар тілі оқытылады. Бесінші сыныптан бастап оқыту орыс тілінде жүргізіліп, авар тілі қосымша пән ретінде оқытылады. Басқа ұлттық тілдермен қатар ол Дағыстан Республикасының мемлекеттік тілдерінің бірі болып табылады.
## Жазуы
Кириллица әліпбиіне негізделген жазуы:Аа Бб Вв Гг ГЪгъ ГЬгь Гlгl Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк ККкк КЪкъ КЬкь Кlкl КlКlкlкl Лл ЛЪлъ ЛЪЛЪлълъ Лlлl Мм Нн Оо Пп Рр Сс ССсс Тт ТТтт Тlтl Уу Фф Хх ХХхх ХЪхъ ХЬхь Хlхl Цц ЦЦцц Цlцl ЦlЦlцlцl Чч ЧЧчч Чlчl ЧlЧlчlчl Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя
## Діні
Сенетін аварлардың басым көпшілігі Шафии ағымындағы сунниттік мұсылмандар. Нақшбандия, Шәзилия, Қадирияның сопылық бауырластықтары кең тараған. Дегенмен, көптеген деректерден белгілі болғандай, авар мемлекеті Сарир (VI-XIII ғасырлар) негізінен христиан (православие) болды. Қызықты жері - 10 ғасырда салынған Датунг ауылындағы (Шәміл ауданы) Датун мешіті.
Ислам дінін қабылдағанға дейін христиан діні 4-5 ғасырларда көршілес Грузия территориясынан еніп, аварлар арасында кең тараған. Аварларды исламға қабылдаудың алғашқы әрекеттерін 7-8 ғасырларда арабтар жасап, 15 ғасырда орнықты. Соңғы кездері аварлар арасында ваххаби идеялары тарауда.
## Тарихы
12-ғасырдың соңында Авар хандығы (астанасы Хунзах) пайда болды. Онымен бір мезгілде «еркін» деп аталатын, бірақ ханға бағынышты, тауда жеке-жеке шатқалды иеленген, этникалық жақындыққа негізделген авар қауымдары өмір сүрді. 13-ғасырдың 20-жылдары Авар хандығын моңғолдар басып алды. 14-17 ғасырларда хандықта мемлекеттік қарым-қатынас дамып, билік жүйесі күшейді, заңдар қабылданды. 16 ғасырда Кавказ үшін күрескен парсылар мен түріктердің соғысы Авар хандығын да шарпыды. Хандық 17-18 ғасырларда күшейіп, Дағыстанның көптеген көршілес халықтарын алым-салық төлеуге мәжбүр етті. Алайда 16 ғасырдан бастап бірнеше рет Ресейдің қол астына өтіп, 1803 ж. оның құрамына күшпен ендірілді. 19 ғасырдың 20-50-жылдары Авар хандығын имамат биледі. 1864 ж. Ресей үкіметі Авар хандығын жойып, оны Авар округіне айналдырды.
### Кавказ соғысы және имам Шамиль
1803 жылы Авар хандығының бір бөлігі Ресей империясының құрамына енді. Алайда, алғашқы кезде патша әкімшілігі бірқатар өрескел қателіктер мен қателіктерге жол берді. Ауыр бопсалаулар мен салықтар, жерді тартып алу, ормандарды кесу, бекіністер салу, жаппай езгі халық арасында наразылық тудырды, әсіресе оның ең азаттық сүйгіш және күрескер бөлігі – «узденлер» (яғни, «еркін қауым мүшелері»), бұрын-соңды бұлай өмір сүрмегендер. Ресейді қолдаушылардың барлығын олар «құдайсыз» және «сатқындар» деп жариялады, ал патша әкімшілігі «шынайы мұсылмандарды қорлайтын, қорлайтын құлдық жүйенің басшылары» болды. Бұл әлеуметтік-діни негізде ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында шариғат және муридизм ұрандарымен таулылардың патшалыққа қарсы қозғалысы басталды.
1829 жылдың аяғында Кавказдың жалпы мойындаған рухани көсемі Магомед Ярагскийдің (Мұхаммед әл Яраги) қолдауымен Дағыстанның бірінші имамы, авар, Гимры ауылынан молла Гази-Мұхаммед сайланды. Гази-Мұхаммед өзінің жақтастарының шағын отрядымен авар ауылдарына көбіне қарудың күшімен шариғатты енгізді. 1831 жылдың басында бекінген Чумгесген лагерін ұйымдастырған Ғази-Мұхаммед орыстарға қарсы бірқатар жорықтар жасады. Бірақ көп ұзамай туған ауылындағы шайқаста Ғази-Мұхаммед қайтыс болды.
Ғази-Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін муридтер қозғалысы таулы Дағыстан қоғамдарында локализацияланды және ең жақсы уақыттан алыс болды. Шейх Магомед Ярагскийдің (Мұхаммед әл Яраги) бастамасымен «ғалымдар жоғарғы кеңесі» – ғұламалар шақырылып, Гази-Мұхаммедтің жұмысын жалғастырған екінші имам болып Гоцатль ауылынан Гамзат-бек сайланды. Оның басшылығымен «Ғазават» («қасиетті соғыс») жалғасты.
## Саны және қоныстануы
Дүние жүзіндегі аварлар саны: небәрі 1 миллион: 850 мың, Әзірбайжанда – 50 мың, Түркияда – 50 мың
2010 жылғы халық санағына сәйкес аудандар бойынша аварлардың үлесі:
Олар Дағыстанның таулы аумағының көп бөлігін, ішінара жазықтарды (Бұйнақ, Хасажұрт, Қызылжұрт, Қызлар, Тарамух аудандары және т.б.) мекендейді. Дағыстаннан басқа Шешенстанда, Қалмақстанда және Ресей Федерациясының басқа да құрамдас бөліктерінде тұрады (барлығы – 912 090 адам). Аварлардың Дағыстандағы негізгі қоныстанған аймағы Аварқойсу (Авар-ор), Андиқойсу (Анди-ор) және Қарақойсу (Чеэр-ор) өзендерінің су алабы болып табылады. Аварлардың 28%-ы қалаларда тұрады (2002).
Аварлар Әзірбайжанда да тұрады (негізінен Белокан, Закатала, Ках облыстарында және Бакуде), онда 1999 жылғы санақ бойынша олардың жалпы саны 49,8 мың болған. Аварлардың шағын топтары Грузияда Кварели муниципалитетінде, сонымен қатар Логодехи муниципалитетінде және Тбилисиде, Түркияда, Қазақстанда және басқа елдерде жинақы түрде тұрады.
«Бүгінгі күні Ресейден тыс авар диаспорасының саны туралы өте күрделі және қайшылықты мәселе. Бұл, ең алдымен, олардың тұратын елдерінде саяси және басқа да себептермен ұлты көрсетілген халық санағы жүргізілмейтіндігімен түсіндіріледі. Сондықтан авар ұрпақтарының саны туралы әртүрлі деректерде, атап айтқанда, Түркия Республикасында келтірілген деректер тым шамалап берілген. Бірақ егер дағыстандық шығыстанушы А.М.Магомеддадаевтың тұжырымдарын ескерсек, «қазіргі Түркия аумағында 1920 ж. 30-дан астам Дағыстан ауылдары болды, олардың 2/3-і аварлардан тұрды «және» бұл елде тұратын байырғы-дағыстандықтардың айтуынша, қазіргі уақытта мұнда дағыстандықтар 80 мыңнан аспайды, тиісінше қарапайым есептеулермен қазіргі уақытта Түркия Республикасында тұратын аварлардың ұрпақтарының санын анықтауға болады — 53 мыңнан астам адам», — дегенді 2005 жылы дағыстандық ғалым Б.М.Атаевқа ызамен мойындауға тура келді.
Осылайша, бұрынғы КСРО шекарасынан тыс және, мүмкін, жалпы Ресейден тыс жерде ең үлкен авар диаспорасы Түркияда ұсынылған. Сонымен бірге, бұрынғы Осман империясының авар мұхажірлері ұрпақтарының шағын аралдары Сирия мен Иорданияда да тіркелгенін атап өткен жөн, олардың саны аз болғандықтан, жергілікті араб халқы және басқа солтүстік кавказдықтар, негізінен адығтар мен шешендердің мәдени және тілдік ықпалы оларға қатты әсер болды. «Дагестандықтардың Осман империясына қоныс аударуы» атты екі томдық монографияның авторы Әмірхан Магомеддадаев куәландырғандай: «Солтүстік Кавказдың, атап айтқанда Дағыстан диаспорасының өкілдері Түркияның, Иорданияның және Сирияның әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, рухани-этникалық дамуында маңызды рөл атқарды және атқаруда... Қазіргі Түркия туралы айтатын болсақ, біздіңше, Тансу Чиллер үкіметінде Түркия Республикасының Мемлекеттік қауіпсіздік министрі болып Кулецма ауылынан шыққан мұхажірлердің ұрпағы Мехмет Гөлхан немесе 1960 жылы Түркиядағы төңкеріс әрекетін басқан авиаполктің командирі Әбд әл-Хәлім Ментеш болғанын айтсақ та жеткілікті».
Дағыстандағы аварлардың тарихи тұрғылықты жерлері
* Ахвах
* Ботлих
* Гергебил
* Гумбет
* Гуниб
* Қазыбек
* Тіләрата
* Унсокол
* Хунзаһ
* Шарода
* Тсунта
* Бежта
* Цумада
* Шәміл
бірен-саран:
* Левашы (ауданның жартысы)
* Бұйнақ (ауданның жартысы)
* Шарой ауданы Шешен Республикасы (Кенхи ауылының аумағы)
* Закатала ауданы Әзірбайжан
* Балакен ауданы Әзірбайжан
## Аварлардың құрамына енген Андий-цез халықтары мен аршиндер
ХХ ғасыр 30-жылдардың аяғынан бастап аварлар құрамына Андий-цез халықтары мен аршиндер кірді.
* Андилер (авар. ГӀандисел/ГӀандал) — Ботлих ауданында Кванхидатли, Анди, Риквани, Зило, Ашали, Чанко, Муни, Гагатли, Гунха ауылдарында тұрады..
* Аршиндер (авар. Рочисел) — Шарода ауданының (авар. ЧӀарада) Арчиб (авар. Рочиб), Альчинуб, Кубатл, Кесериб, Калиб, Хитаб және Хилих ауылдарында тұрады.
* Ахвахтар (авар. ГӀахьвалал) — Ахвах ауданында (авар. ГӀахьвахъ) Изано, Тад-Магитль, Цвакилколо, Кванкеро, Кудиябросо, Лологонитль ауылдарында тұрады. Сондай-ақ ахвахтар Әзірбайжанда Закатала ауданының Ахвах-Дере ауылында тұрады.
* Қараталар (авар. КӀкӀаралал) — Ахвах ауданының Карата, Анчих, Цумали, Арчо, Жоғарғы Инхело, Маштада, Рацитль, Рачабулда және Тукита ауылдарында тұрады. Ботлих ауданында олар Төменгі Инхело ауылында тұрады..
* Тиндилер (авар. ТӀиндал) — Цумада ауданының (авар. ЦӀумада) Тинди, Акнада, Ангида, Тисси, Тисси-Ахитли ауылдарында тұрады.
* Багулаллар (авар. Багулал) — Цумада ауданының (авар. ЦӀумада) Хуштада, Чало, Талител, Тленхори, Тлондода, Кванада, Гимерсо ауылдарында тұрады.
* Чамалалылар (авар. ЧӀамалал) — Цумада ауданы (авар. ЦӀумада): Цумада, Жоғарғы және Төменгі Гавкари, Гигатли, Гадири ауылдарында тұрады. Сондай-ақ Шешенстан Республикасы Шарой ауданының Кенхи (авар. Кванхи) ауылында тұрады.
* Годобериндер (авар. Гъодоберисел) — Ботлих ауданының Жоғарғы және Төменгі Годобери ауылдарында тұрады..
* Ботлихтер (авар. Балъхъал) — Ботлих ауданының Ботлих (авар. Болъихъ) ауылында тұрады.
* Дидоилар (авар. ЦIунтIал) — Тсунта ауданында, сондай-ақ Цумада ауданының — Хушет, Хваршини, Цихалы ауылдарында және Қызлар ауданындағы Выше-Таловка ауылында тұрады..
* Хваршындар (авар. Хъваршисел) — Цумада ауданының (авар. ЦӀумада) Хварши ауылында тұрады.
* Бежталилер (авар. БежтӀал) — Бежта аумағының: Бежта (авар. БежтӀа), Хашархота, Тлядал (авар. Кьадал) ауылдарында, сондай-ақ Әзірбайжанда Кабакчолы ауылында (Балакен ауданы) және Грузияда Чантлискуре ауылында (Кварел ауданы) тұрады.
* Гунзибтер (авар. Гьунзисел) — Бежта аумағының: Гунзиб (авар. Гьунзиб), Нахада, Гарбутль ауылдарында тұрады. Гунзибтер Грузияда Кварели муниципалитетінің Сарусо ауылында да тұрады.
* Гинухтар (авар. Гьинухъесел) — Тсунта ауданының Генух ауылында тұрады.
## Антропологиясы
Күнгей Кавказ тұрпатын кейбір ғалымдар биік таулы оқшаулау жағдайында Каспий тұрпатының өзгеруінің соңғы нәтижесі деп есептейді. Олардың пікірінше, Дағыстанда Күнгей Кавказ тұрпатының қалыптасуы б.з.б. XIV ғасырына келеді. Күнгей Кавказ тұрпатының шығу тегі мәселесін қарастыра отырып, академик В.П.Алексеев былай деп атап көрсетті: «Бұл тұрпаттың шығу тегі мәселесі төңірегіндегі теориялық талас-тартыс қола дәуірінен кешіктірмей, немесе мүмкін және ертерек орталық Кавказ жотасы етегіндегі жергілікті тұрғындардың құрамындағы мәселені азды-көпті біржақты шешуге әкелді». Алайда, тағы бір, анағұрлым орынды және кең таралған көзқарас бар, оған сәйкес Каспий антропологиялық тұрпаты Күнгей Кавказбен тікелей байланысты емес, үнді-памир нәсілінің бір тармағы болып табылатын Күнгей Кавказдықтармен араласу нәтижесінде біршама түссізденген. Бұл топ өкілдерінің Каспий жағалауынан Дағыстанның жазық және тау етегіндегі аймақтары және Самуршай мен Шырақшай аңғарлары бойымен ғана биік тауларға енгенін атап өткен жөн.
Г.Ф.Дебетс Күнгей Кавказ антропологиялық тұрпатының Шығыс Еуропа жазығындағы және одан әрі Скандинавияға дейінгі ежелгі халқымен ұқсастығын дәлелдей отырып, Күнгей Кавказ тұрпаты ата-бабаларының олардың солтүстіктен қазіргі заманғы аймағына енуі идеясын растады.
Өзінің барлық өзіндік ерекшелігіне қарамастан, Кавказдан тыс жерде, ең алдымен хорваттар мен черногориялықтарға тән балқан-кавказ нәсілінің динарлық антропологиялық тұрпаты Күнгей Кавказдықтарға ең жақын болып келеді.
«Классикалық» кроманьонға жақын антропологиялық тұрпат әдетте шнурлы күйіктас мәдениетінің таралуымен байланысты. Соңғысы көбінесе үндіеуропалықтардың бастапқысы ретінде қарастырылады. Кейінгі неолит пен қола дәуірінде шнурлы күйіктас мәдениеті Еуропа жағалауының солтүстік-батысында және Балтық жағалауында, Надпорожье мен Азов теңізінде, сондай-ақ Орталық Еуропаның кейбір аудандарында кең таралған, онда ол сымды таспалы күйіктас мәдениетімен байланыста болды. Б.з.б. II мыңжылдықта бұл мәдениеттің бір тармағы Жоғарғы Еділде (Фатияново мәдениеті) тарайды. Осыған орай А.Г.Кузьмин былай деп жазады: «Кавказ (Күнгей Кавказ популяция тобы) бен Балқан түбегінен (Албания мен Черногория аймағындағы динар тұрпаты) бері оның таралу географиясының өте кеңдігі антропологтарды таң қалдырған бұл шнурлы күйіктас мәдениеттермен байланысты халықтың негізгі антропологиялық түрі болды. Әдебиетте көрсетілген ұқсастық үшін әртүрлі түсіндірмелер бар. Неміс ұлтшыл археологиясының тіректерінің бірі Г.Коссинна солтүстіктен Кавказға дейінгі «германдық» экспансия туралы жазған. Бұл көзқарасты неміс археологтарынан басқа швед ғалымы Н.Оберг пен фин А.М. Талгрен қолдады. Ресей әдебиеті Косина концепциясының ғылыми емес негізін дұрыс деп көрсетті. Бірақ мәселенің өзі бар және салыстырмалы түрде жақында бұл мәселе қайтадан көтеріліп, халықтың Еуропаның солтүстік-батысынан Кавказға қоныс аударуы туралы пікірді кейбір ресейлік ғалымдар да қолдады. Кавказға қатысты бұл пікірге В.П.Алексеев қарсы болды. «Күнгей Кавказ тұрпатының Шығыс Еуропа мен Скандинавия тұрғындарының антропологиялық тұрпатымен ұқсастығы... сөзсіз» екенін мойындай отырып, оны сол палеолиттік ата-бабаның біркелкі эволюциясымен түсіндірді, яғни ортақ дереккөзді тереңірек қозғады. Сонымен бірге ол Күнгей Кавказ және динар тұрпаттары арасындағы тікелей қатынасты мойындайды».
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері – мал шаруашылығы және егіншілік (арпа, бидай, қабықсыз арпа, қара бидай, сұлы, тары, бұршақ дақылдары, жүгері, картоп, зығыр, кендір). Таулы аймақтарда және тау бөктерінде егіншілік мал шаруашылығымен ұштасып жатса, биік таулы аймақтарда жетекші рөл мал шаруашылығына тиесілі болды.Дәстүрлі қой тұқымдары биязы жүнді. Олар бау-бақша, жүзім шаруашылығымен айналысқан. Тау беткейлерін террассалау, тыңаймайтын ауыспалы егіс, егістерді кезектестіру, учаскелерді үш сатылы пайдалану тәжрибесі қолданылды.Суару жүйесі болды. Еңбек құралдары: темір ағаш соқа, кетпен, шағын орақ, шалғы, кетмен, сүйреткіш, айыр, тырма, ағаш күрек т.б.
Тұрмыстық қолөнерден - тоқу (киім тігу), киіз басу, кілем, мыс ыдыстар, ағаш ыдыстар, тері өңдеу, зергерлік бұйымдар, ұсталық, қару-жарақ, тас және ағаш ою, темірден соғу (күміс, мыс, мельхиор) дамыды.Олар негізінен қой мен ешкі жүндерін иіріп тоқыған. Жіпті бояғыш, жаңғақ қабығымен және әртүрлі тау шөптерімен бояды. Олар жіп өндірісіне жауапкершілікпен қарады: жүнді таяқпен ұрып, сұрыптап, сіңдіріп, бір-екі күннен кейін су таза болғанша өзенге жуды. Күнде кептіруден кейін оны қолмен қопсытып, содан кейін тарақпен таралды.
Қолданбалы өнердің бір түрі үйлердің қабырғалары мен аркаларын, мешіттердің тіректерін, тұрмыстық ыдыстарды безендіретін тас пен ағаштан ою болды. Ағаштан ойылған қораптар, шөміштер мен құмыралар беріктігімен және мінсіз әрлеуімен таң қалдырады. Әрбір авар үйінде ыдыс-аяқ пен тағам сақтауға арналған таңғажайып әшекейлері бар қатты ағаштан жасалған сандық - цагур болды.
Аварлар арасындағы ең көне қолөнердің бірі - ұсталық. Ұсталар («кебед») ерекше құрмет пен құрметке ие болды. Ұсталар үй шаруашылығына қажеттінің бәрін (пышақ, ошаққа арналған қысқыш) және еңбек құралдарын (балта, орақ, кетмен), қанжар мен қылыш, зергерлік бұйымдар жасаған. Авар әбзелдері, қылыштары мен қанжарлары өздерінің керемет әшекейлерімен ерекшеленді. Ал олар қандай әсем сақиналар, білезіктер, сырғалар, белдіктер мен кулондар жасады.
## Тұрмыс салты
Аварлардың дәстүрлі қоғамдық ұйымы – ауыл. Қауымдастық патриархалдық туысқандық бірлестіктер – тухумдардан тұрды. XIX ғасырда аумақтық қатынастар басым болды, туыстық қоныстану принципі бұзылды, дегенмен мәдениетішілік ынтымақтастық дәстүрлері әлі де күшті болды. Басқаруды сайланған адамдар және барлық ересек ер адамдар (15 жастан асқан) қатысқан ауылдық жиын (жамағат) жүзеге асырды.Билеушілерді сайлау кезінде — ақсақалдар - тухумдардың өкілдік ету принципі сақталды. Аварлардың «еркін қоғамдарындағы» әкімшілік және сот билігін кадияларрмен бірге билеушілер және ақсақалдар жүзеге асырды. Заң шығару және бақылау функциялары халық жиналысын (жамағатты) білдіретін ақсақалдар кеңесіне тиесілі болды. Халық жиналысы сирек, ерекше маңызды жағдайларда шақырылды. Жыл сайын билеушілер, орындаушылар, билеуші мен хабаршы (магуш), егіс қараушысы, қазынашы сайланды. Ақсақалдар кеңесі әскери істерге жауапты адамды (цевехан) тағайындады.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Баспаналары тау етегінде бір-біріне иық тірестіре салынған қамал-үйлерден тұрады. 1-қабаты шаруашылыққа арналған, 2-қабатында ұйықтайтын белмелері орналасқан. Үйдің негізгі бағанасы ою-өрнекті болып келген.Үйлер бір-біріне қарама-қарсы жиналып тұрғандықтан, бір үйдің төбесі басқа ауылдың ауласы ретінде жиі қызмет етті, ол соғыс мұнарасы бар бекініс қабырғасына ұқсайтын. Мұндай құрылымның ішіне кіру өте қиын болды. Мұнара қорғаныс құндылығынан басқа, бақылау орны да болды. Үйлер төртбұрышты, бір, екі немесе үш қабатты, демалыс үшін жабдықталған галерея-террассалар болды.Кейбір ауылдарда үй ауданы 80-100 м2 болатын бір бөлмеден тұрды, оның ортасында ошақ пен оюлармен безендірілген бағана болды, оның айналасында тамақ ішіп, қонақтарды қабылдады. Көп бөлмелі үйлерде олар бөлмені каминмен, кілемдермен және диванмен жабдықтады, мұнда олар демалып, қонақтарды қабылдады.
Дәстүрлі киімдері. Аварлардың киімдері ерлерде: туника тәрізді көйлек, шалбар, бешмет (гужгат), черкес пальто (чуха). Бас киімі - папаха, башлық, сирек киіз қалпақ. Қыста қой терісінен жасалған тон, бурка киген, былғары белбеулерді пайдаланған. Аяқтарына тоқылған шұлық, шикі былғарыдан жасалған шұлық, киіз, жүннен (тоқылған) тоқыма етік киген.Әйелдер киімі шалбар, жейде көйлек және қос жеңді ұзын қаусырмалы көйлектен (хабалай) тұрды. Қыста олар ерлердікіне ұқсас жамылғы тон киген. Аяқ киім – табаны жұмсақ былғары етік, туфли (мачуял), тоқыма және киіз етік киген.Әйелдердің тоқылған шұлықтары мен етіктері ерлердікінен үстіңгі жағының биіктігімен, ою-өрнектің түсі мен сипатынан ерекшеленді. Зергерлік бұйымдардан – моншақтар, күміс шынжырлар, кеудеге арналған кулондар, медальондар, белдіктер, білезіктер, сақиналар пайдаланады. Қазіргі заманғы киімдер негізінен фабрикадан тігілген, егде жастағы адамдар тон, қарақөл жүннен жасалған қалпақ, тоқылған шұлық тәрізді қарапайым киімдерді киюді жалғастыруда.
Дәстүрлі тағамдары. Авар ұлттық тағамдары Әзірбайжан және грузин тағамдарының кейбір дәстүрлерін сіңірді, бірақ ол дала мал шаруашылығы халықтарының, қазақ және татар-өзбек тағамдарымен де байланысты. Ал олар өз кезегінде ежелгі ноғайлардың, құмықтардың, қыпшақтардың, түрікмендердің және сәл кейінірек түрік жаулап алушыларының әсерінен дамыды. Мұндағы тағамдар алуан түрлі және ерекше.Дәстүр бойынша, барлық кавказ халықтары сияқты, аварлар етті жақсы көреді және негізінен қой мен сиыр етін көп жейді. Одан сорпалар (шурпа немесе шурва) дайындалады, ұннан жасалған тағамдарға салма жасалады және кәбаб қуырылады.Көкөністер сәл аз, негізінен пияз мен қызанақ, картоп пен баклажан және көптеген шөптер, сарымсақ, сірке суы, қыша және т.б. тұтынады.Бұл асхана тағамдарына ең тән нәрсе - әр түрлі салмасы бар ашытылмаған қамырдан жасалған шелпек, олар әсіресе ыстық, жаңа пісірілген кезде дәмді. Олар, ең алдымен ет, содан кейін картоп, ірімшік, қызанақ, көптеген шөптер мен дәмдеуіштермен толтырылады.Келесі ең танымал тағам - хинкаль. Бұл грузин хинкалиге ұқсайды, бірақ мәні бойынша бұл мүлдем басқа тағам. Үйге қонақ келсе, хинкал дайындап құрметтейді.Авар хинкалы үшін қамыр айранмен, сүзбемен немесе сарысумен, ал қалғандары үшін сумен иленеді.Шай-авар тағамдарының ең танымал сусындарының бірі. Шайға жемістер мен жаңғақтар жиі беріледі.
Фольклоры. Халық ауыз әдебиетінің негізгі жанры – батырлар жырлары («Нәдір ханмен шайқас», т.б.), тарихи жырлар мен жоқтау жырлары да тән (ерлер репертуарына енген, аспаптың сүйемелдеуімен айтылатын). Лиро-эпос ерекше көзге түседі, әндері лахи балай («ұзын ән»). Әйелдер әндері – бесік жыры, ғашықтық жырлар, жоқтаулар.Дәстүрлі музыкалық аспаптары: шертпелі аспаптар тамур мен чугур, ысқылы чаган, үрмелі аспаптар – шантых және лалу, құрақ лалаби, құрақ ясты-балабан, зурна, барабандар – бубен, барабан гавал. Сонымен қатар гармоника комузы (19 ғасырда орыс жауынгерлері әкелген) және балалайка (20 ғасырдың ортасынан) бар.
## Авар халқының қазіргі жағдайы
Соңғы 35 жылда Ресейдегі аварлардың саны 2,5 есеге өсті. Қала халқының үлесі қарқынды өсуде. Аварлар арасындағы қала тұрғындарының саны соңғы 35 жылда 7 есеге өсті, бұл негізінен ауылдан көшіп-қону есебінен. Алайда, қалаларда бала туу көрсеткіші баяу төмендеуде.
Қалаларға жылдам көші-қон процесіне қарамастан, ауылшаруашылық қызметіі басым. Жоғары білімі бар адамдардың үлесі салыстырмалы түрде аз, бірақ студенттердің саны Ресей үшін орташа деңгейден жоғары. Қазіргі уақытта білім беру саласын дамыту мүмкіндіктері азайып, жұмыссыздық қаупі артып келеді.Авар халқына ассимиляция қауіп төндірмейді, өз ұлтының тілін ана тілі ретінде таңдаудың жоғары көрсеткіштері соңғы уақытта жоғарылаған. Арнайы зерттеулер Дағыстанның байырғы халықтарының орыс халқының ассимиляциясы да, біртұтас "жалпыагестандық" этностың қалыптасуы да болмайтынын көрсетті.
## Қазақстандағы аварлар
### Аварлардың Қазақстанда пайда болуы
Аварлардың Қазақстанға келуі 1877 жылғы көтеріліспен және Сібірге жер аударылған дағыстандықтардың бірінші тобымен байланысты. Осы топтың каторгаға жіберілгендері Қазақстанның солтүстік өңіріндегі сол кездегі Петропавл, Қостанай және Көкшетау облыстарына қоныстанған. Дағыстандықтардың екінші тобы елімізге кәсіппен айналысу үшін келген. Күзде өз еліндегі егінді жинап болған соң, «таулы елдің» адамдары отбасыларын асырау үшін жұмыс іздеп мемлекеттің шеткері аймақтарына кететін болған.
Алматыда 1933 жылы алғашқы кәсіпкер пайда болады. Ол Чародин ауданы Дусрах ауылының тумасы – аварлық Тагир Агаев. Оның артынан ағасы, содан кейін туыстары, достары келеді. Осылайша Қазақстанда дағыстандықтардың үлкен тобы қоныстана бастайды. Келесі қомақты топтың Қазақстанға келуі кулактар мен байларды тәркілеу кезеңімен байланысты. Облыстық партия комитеті бюросының 1935 жыл 20 ақпандағы шешіміне сәйкес, 400 бай қожалығы, 1500-ден астам тау халықтары Қазақстан мен Қырғызстанға жер аударылады. Дағыстанның таулы аймақтарынан 1936 жылы Орта Азия мен Қазақстанға 1127 шаруа қожалығы көшірілді. Қызылорда облысына жіберілген «кулактар» көпшілігі Арал теңізінің аралдарына орналастырылды. Онда олар тұз өндіруде, балық аулау кооперативтерінде және балық зауытында адам төзгісіз жағдайда жұмыс істеді. Дағыстанның астанасы 1942 жылы тамызда майдан шебіндегі аймақта қалды. Және Мемлекеттік қорғаныс комитеті 1942 жылғы 20 тамызда шығарған қаулысымен бұрынғы Двигательстрой ауылындағы (қазіргі Каспийск) Киров атындағы зауытты соғыс майданынан алыс Қазақстанға эвакуациялау туралы шешім қабылдайды. Алматыға әскери-теңіз қаруы – өздігінен жүретін миналарды шығаратын зауыт жабдықтарының негізгі бөлігі мен зауыт өнімдерін шығарумен айналысатын адамдар көшіріледі. Зауыттың аз бөлігі ҚазКСР-нің Петропавл қаласына эвакуацияланды. Отбасыларымен қоса есептегенде шамамен 12 мың зауыт жұмысшылары және барлығы 11,0 мың тоннадан астам станоктар, көлік құралдары және әртүрлі материалдар көптеген жабдықтар көшіріледі. Алматы тұрғындары мен дағыстандықтар ерен еңбектері арқасында 1943 жылдың ІІІ тоқсанында зауыт өз өнімін шығара бастайды.
Аварлардың бір бөлігі Кеңес үкіметінің күштеп қоныстандыру саясатының нәтижесінде қазақ жеріне қоныстандырылады. Айта кетерлік жағдай, аварлар ресми түрде күштеп қоныстандырылуға жатпаған. Бірақ, жер аударылғандардың арасында «қате жер аударылғандар» категориясы болды. Тау халықтарын солардың қатарына жатқызуға болады. Себебі басқа «сенімсіз халықтарды» белгілі бір елді мекеннен, туған жерінен жер аударған кезде, сол жерде тұратын дағыстандықтар да бірге күштеп жер аударылды. Осылайша, соғыс алдындағы және соғыс жылдарында жүрген халықтарды күштеп қоныс аударуы аварларға да, басқа дағыстандықтарға да әсер етті.
Қазақстанда аварлардың пайда болуына қатысты келесі тарихи оқиға – тың және тыңайған жерлерді игерумен байланысты. Комсомолдық жолдамамен тың игеруші-дағыстандықтар келді. Кейіннен Ақтоғай-Дружба жолын төсеген комсомол құрылысының белсенділері болды. Жекелеген азаматтар жоғарғы оқу орындарының жолдамасымен келді.
### Саны мен қоныстануы
Қазақстанда 1939 жылы тіркелген 473 авардың 369-ы (78%) ерлер болды. Авар тілін 469 адам өзінің ана тілі деп санады. Бұл бүкіл этникалық топтың 99,1% құрайды. Халық санағының 1959 жылғы мәліметі бойынша, Алматы облысында тіркелген 119 авардың 70-і (58,8%) өз ұлтының тілін ана тілі деп санаса, 19 адамы – орыс тілін, 33 адам басқа тілді есептеген.
Қазақстандағы 2009 жылы жүргізілген халық санағында 12 мыңға жуық дағыстандықтар тіркелген еді, оның 1202-сі аварлар болды. Қазақстанда аварлар барлық облыстарда кездеседі. Негізгі бөлігі Алматы қаласында, Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында тұрады.
2013 жылғы санақ мәліметі бойынша Қазақстанда 1 200 авар тұрады.
## Танымал аварлар
* Расул Хамзатұлы Хамзатов – көрнекті авар совет ақыны, прозаик, публицист, кеңестік және ресейлік қоғам және саяси қайраткер;
* Шамиль Гимбатұлы Әлиев – техника ғылымдарының докторы, профессор. Дағыстан АКСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Зымырандық қару мен ғарыштық технологияларды жасаушы;
* Магомед Омарұлы Толбоев - кеңестік және ресейлік әскери және саяси қайраткер, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген сынақ ұшқышы (1996);
* Гамзат Цадаса - авар совет ақыны және драматургі, аудармашы және мемлекет қайраткері;
* Хабиб Абдулманапович Нурмагомедов — аралас жекпе-жектен UFC ұйымының жетекшілігімен өнер көрсеткен боксшы. Жеңіл салмақтағы бұрынғы UFC чемпионы.
## Бейнетаспалар
* https://yandex.kz/video/preview/13975661000183738729
* https://yandex.kz/video/preview/2034083122539937304
* https://yandex.kz/video/preview/7792251102329991535
* https://yandex.kz/video/preview/17988563000818805084
* https://yandex.kz/video/preview/3489240569423149403
* https://yandex.kz/video/preview/10549709571103960546
## Медиа файлдар
*
*
*
## Дереккөздер |
Құл-Мұхаммед Мұхтар Абрарұлы (12 желтоқсан 1960, Шәуешек, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Қытай) – Қазақстанның мемлекет және саяси қайраткері, Сенаттың экс-депутаты, тарих ғылымдарының кандидаты (1995), заң ғылымдарының докторы (1999), профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі.
## Өмірбаяны
* Қытайдың Шәуешек қаласында туған.
* 1961 жылы Құл-Мұхаммед әулеті тарихи Отаны – Қазақстанға, Семей облысы Мақаншы ауданының Мақаншы ауылына оралды (қазіргі Абай облысы, Үржар ауданы, Мақаншы ауылы). Қожа руынан шыққан.
* 1982 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін бітірген.
* 1983-1992 жылдары – Қазақ Кеңес Энциклопедиясы Бас редакциясының ғылыми редакторы, аға ғылыми редакторы, философия, құқық және социология редакциясының меңгерушісі, жауапты хатшы – бас редактордың орынбасары (Алматы қ.).
* 1992-1999 жылдары – «Атамұра» шағын кәсіпорнының директоры, «Атамұра» жабық үлгідегі акционерлік қоғамының төрағасы, «Атамұра» корпорациясының президенті (Алматы қ.).
* 1994-1999 жылдары - Қазақ мемлекеттік
* университетінде қосымша жұмыс істеді (аға оқытушы, доцент, профессор м. а.) (Алматы қ.).
* 1995 жылы «Қазақстанның XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың басындағы әлеуметтік-саяси тарихының проблемалары» тақырыбында тарихтан кандидаттық диссертация қорғады (революцияға дейінгі орыс энциклопедияларының материалдары бойынша).
* 1999 жылы «Жақып Ақбаев және Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы (ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басы)» тақырыбында заң ғылымы бойынша докторлық диссертация қорғады.
* 1999-2001 жылдары – ҚР Парламенті Сенатының депутаты, Сенаттың Заң шығарушылық және сот-құқықтық реформалар комитетінің хатшысы, Сенаттың әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы.
* 2001 жылы Қазақстан Республикасы ЖАК Президиумының 2001 жылғы 31 мамырдағы шешімімен құқықтану мамандығы бойынша профессор ғылыми атағы берілді.
* 2001-2003 жылдары – Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі.
* 2003-2006 жылдары – Қазақстан Республикасы Президентінің Баспасөз хатшысы, кеңесшісі.
* 2006-2007 жылдары – Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының орынбасары – ҚР Президентінің Баспасөз хатшысы.
* 2007-2008 жылдары – Қызылорда облысының әкімі.
* Қосымша 2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Байқоңыр» кешеніндегі арнаулы өкілі болып тағайындалды.
* 2008-2010 жылдары – Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі.
* 2010-2012 жылдары – Қазақстан Республикасының Мәдениет министрі.
* 2012-2013 жылдары – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы.
* 2013-2014 жылдары – Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі.
* 2014-2016 жылдары – Қазақстан Республикасы Президентінің Кеңесшісі.
* 2016-2018 жылдары – «Нұр Отан» партиясы Төрағасының Бірінші орынбасары.
* 2018 жылғы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты болып тағайындалды.
* 2019 жылғы 28 наурыздан бастап - Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің Төрағасы болып сайланды.
## Ғылыми жұмыстары
* «Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі» (1994),.
* «Жақып Ақбаев және Алаш қайраткерлері саяси құқықтық көзқарастарының эволюциясы (ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басы)».
* Ғылыми-зерттеу еңбектерінің негізгі бағыты – қазақ мемлекеті мен құқығының тарихы, түркі халықтарының тарихы мен мәдениеті, руханият пен өркениет мәселелеріне арналған.
* 200-ден астам Қазақстанның тарихы, құқық және мемлекеттің теориясы мен тарихы, әдебиеттану, мәдениеттану тақырыпты ғылыми жарияланымның авторы.
* «Революцияға дейінгі орыс энциклопедияларындағы Қазақстан тарихы проблемалары» (1994).
* «Жақып Ақбаев: саясаткер, патриот, құқықтанушы» (1995),
* «Алаш ардагері. Ж.Ақбаевтың саяси-құқықтық көзқарастары» (1996),
* «Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы» (1998),
* «Алашорда көсемдерінің мемлекеттік-құқықтық идеяларының қалыптасуы және дамуы» (1999),
* «Қазақстандағы отаршылдық режим (1868—1917 жж.)» (2000),
* «Заң шығарушылық: проблемалар және ізденістер» (2000),
* «Алаш» бағдарламасы: бұрмалану және шындық» (2000) және т.б.
200-ден астам ғылыми және ғылыми-көпшілік жарияланымның авторы.
## Марапаттары
* дәрежелі «Барыс» ордені (2020),
* ІІІ дәрежелі «Барыс» ордені (2016),
* Парасат ордені (2010),
* «Құрмет» ордені (2004),
* «Астанаға 10 жыл» медалі (2008),
* Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1996),
* «Парламенттік ынтымақтастықты нығайтқаны үшін» медалі (2018),
* Астана қаласының құрметті азаматы,
* Абай ауданының құрметті азаматы,
* Аягөз ауданының құрметті азаматы,
* Қазақстанның және шет мемлекеттердің басқа да марапаттары, құрмет атақтары.
## Дереккөздер |
Жаңатоған ауылдық округі:
* Жаңатоған ауылдық округі — Жамбыл облысы, Меркі ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Жаңатоған ауылдық округі — Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы әкімшілік бірлік. |
1970-2000 жылдары бүкіл дүниежүзінде кең таралған еркін кәсіпкерлік аймақтардың құрылуы ашық экономиканың жарқын көріністерінің бірі, олардың жалпы саны 3мыңнан асады. Қазір ЕЭА –ның үлесіне Дүниежүзілік сауда айналымының 1/3 пайызы тиесілі . Еркін экономикалық аймақтар құру дүниежүзілік шаруашылыққа түбегейлі өзгерістер әкелмесе де, оған қатысушы елдер өзара саудада кедендік кедергілерді жояды.Дүниежүзілік инвестициялық рынок дүниежүзілік экономика мен халықаралық экономикалық байланыстардың ерекше маңызды сипаты саналады. Ұзақ уақытқа алынған шетелдік қаржы қандай да болмасын елге кәсіпкерлік іс-әрекет арқылы табыс табу үшін мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындарға беріледі.Инвестиция дүниежүзілік экономика мен халықаралық бизнеске елеулі әсер етеді.Оның негізгі бөлігін өте ірі трансұлттық компаниялар құрайды.Несие беруде халықаралывқ рынокта шетелдік валютаның басымдылығы байқалады.Қарызға алынған заттардың басым көпшілігі америкалық доллармен жапондық йенамен , ағылшындық фунд стерлингпен және Еуропа Одағының еуросымен беріледі.Соңғы жылдары дүниежүзілік валюта рыногында АҚШ-тың доллары өз позициясынан айырылуда. |
Сейітов Нұрқан (Нұркен) (1904, бұрынғы Ақмола облысы Петропавл уезді – 1953) – қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. Тверь қаласындағы атты әскер мектебін (1927), Ташкенттегі Орта Азия әскери мектебін (1930), Алматыдағы Қазақ марксизм-ленинизм институтын (1937) бітірген. Еңбек жолын Ақмола губерниясында бастады. 1930 – 32 жылдары Термездегі 81-атты әскер полкінің, Алматыдағы Қазақ атты әскер полкінің взвод, эскадрон командирі, 1932 – 35 жылдары ЛКЖО Қазақ өлкелік комитетінің 3-хатшысы, Ақмола облысы Ақбұлақ ауданы комитетінің 2-хатшысы, 1937 – 38 жылдары Қарсақпай ауданы комитеті мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі, “Советтік Қарағанды” газетінің әдеби қызметкері болды. 1938 – 40 жылдары Қазақ КСР-і Жеңіл өнеркәсіп халық комиссариатының кадрлар жөніндегі инспекторы, кадрлар секторының меңгерушісі, жабдықтау халық комиссариаты кадрлар бөлімінің бастығы, 1940 жылдың шілдесінен 1941 жылдың желтоқсанына дейін Қазақ КСР-і Жеңіл өнеркәсіп халық комиссары қызметтерін атқарды. 1941 жылы Қызыл Армия қатарына шақырылды. Қуғынға ұшырап, 1947 жылы сәуірде ату жазасына кесілді, қазанда бұл үкім 25 жылға бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырылды. КСРО ІІМ лагерінде қайтыс болған.
## Дереккөздер |
Кеңес ауылдық округі – Павлодар облысы Павлодар ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Әйтім, Қаратоғай, Новоямышево ауылдары кіреді. Орталығы – Новоямышево ауылы.
## Дереккөздер |
* Рысқұлов ауылдық округі – Жамбыл облысы Меркі ауданындағы әкімшілік бірлік.
* Рысқұлов ауылдық округі – Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы әкімшілік бірлік. |
Аққайнар — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Сұрат ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Округ орталығы - Сұрат ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 1,5 км-дей, аудан орталығы - Меркі ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 11 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
Бұрын Ортаңғы Киров деп аталған. Тәуелсіздік алғаннан кейін Аққайнар атауына ие болды. Аққайнар деген жердің, тұрғылықты халық сусындаған қайнардың аты, сондықтан ауыл "Аққайнар" атын алған. 1950 жылы "Сұрат" колхозына біріктіріліп, Киров атындағы колхоз деп аталды. Колхоз таратылған соң бұл ауылдың адамдары шаруа қожалықтарын құрып, тіршілік жасауда.
## Дереккөздер |
Айтжүргін - ойынында жиналған жастар дөңгеленіп отырып, тізелерін бүгіп, аяқтарын жартылай алға созады. Осы кезде ортаға көпшіліктің қалауы бойынша біреуі шығып, беліндегі белдігін алып отырғандардың біреуінің бүгулі тізесінің қуысына тыққан кезде отырған адам қолма-қол белдікті ұстай алып арлы-берлі "айтжүргін" "айтжүргін"деп басқалардың аяғының арасына жылдамдатып жүгірте береді. Осы кезде ортадағы адам белдікті жылдам суырып алып, іздеушінің арқасынан белдікті жылдам суырып алып, іздеушінің арқасынан гүрсілдетіп ұрып-соғып есінен тандырады. Бір кезде өлдім-талдым дегенде белдікті біреуінің аяғының арасынан ұстай алғанда, өзінің шабан қимылдауының, орашолақтығының кесірінен ұстатып алған адам ортаға шығып айыбын ән айту, домбыра тарту немесе би билеу арқылы өтейді де, әрі қарай ойынды сол жүрізетін болады. (Мұндай айып кезінде орындаушының өз қалауы бойынша кез келген ән-күй, би орындалады).
## Дереккөздер
Облыстық халық шығармашылығы мен мәдени шаралар орталығы. «Айтжүргін». Талдықорған қаласы, 1992 жыл. |
Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева (3 ақпан 1980, Алматы, Қазақ КСР, КСРО) — Қазақстан Республикасының қоғам қайраткері. Қазақстан 1-ші Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың кенже қызы. Қазақстан Республикасының өнер және мәдениет саласындағы мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2018).
## Айыптаулар,тергеу
2024 жылы 28 ақпанда Астанада Ұлттық баспасөз клубында баспасөз мәслихаты өтіп, оның барысында қазақстандық кәсіпкер Нұрлан Бимурзин журналистерге 2003 жылы бірінші президенттің қызы өзінің ықпалын пайдаланып, 170 миллион АҚШ долларын құрайтын (2003 жылғы мәліметтер бойынша) операциялық бизнесін, жеті мұнай базасы мен 96 жанармай құю станциясын тартып алғанын айтты.
## Отбасы
* Бірінші некесі: 1998-2001 жылдары Қырғызстан президенті Асқар Ақаевтың баласы Айдар Ақаевпен некеде болды. Бұл некеден бала жоқ.
* Екінші неке: 2002 жылы қазақстандық кәсіпкер , футболист Данияр Пернебекұлы Хасеновке тұрмысқа шығып, кейін ажырасқан . Бұл некеден 2007 жылы Тиара Назарбаева (Хасенова) және 2011 жылы Алсара Хасенова туылды .
* Үшінші неке: 2015 жылы жазушы Сәбит Досановтың жиені Димаш Досановқа үйленіп , 2023 жылы жазда ажырасты . Бұл некеден 2016 жылы Алдияр және 2018 жылы Айлана туылды .
* Әкесі - Нұрсұлтан Назарбаев - Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
* Анасы - Сара Назарбаева - Қазақстанның тұңғыш бірінші ханымы.
* Балалары - Тиара Назарбаева (2007 ж.т.), Алсара Хасенова (2011 ж.т.), Алдияр (2016 ж.т.), Айлана (2018 ж.т.)
* Тәтесі - Дариға Назарбаева - Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 3, 5, 7-сайланым және Сенаттың 6-сайланым депутаты, Қазақстан Парламенті Сенатының тұңғыш төрайымы, миллионер.
* Тәтесі - Динара Құлыбаева - Нұрсұлтан Назарбаев білім қорының директоры, ҚБТУ АҚ директорлар кеңесінің төрағасы және миллиардер.
## Марапаттары мен атақтары
2013 жылы зергерлік бұйымдардағы ұлттық идеяларды жандандырғаны үшін «Fashion TV Awards» марапатына ие болды.2018 жылы «Анаға апарар жол» толықметражды фильмін түсіруге қатысқаны үшін Қазақстан Республикасының әдебиет және өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Фильмнің продюсері Әлия Назарбаеваның өзі.
## Киноиндустрия
«New World Production» ЖШС құрылтайшысы.
«Ояну» экологиялық деректі фильмінің продюсері, 2012 ж.
2014 жылы «Хабар» телеарнасының тапсырысымен жаһандық экологиялық проблемаларға шолу жасайтын «Жер мұрасы» атты екі сериялы деректі фильм түсірілді. Фильмдердің фрагменттері «Экология және тұрақты даму» мектеп оқулығына бейне қосымша ретінде енгізілді. Қазіргі уақытта телевизиялық прокатта «Жаңа әлем продакшн» ЖШС шығарған экологиялық тақырыпқа арналған бес деректі фильм және төрт жарнамалық фильм бар.«Анаға апарар жол» фильмінің бас продюсері (2016). Қазақстан кинотеатрларында премьера алты аптаға созылды. Гала көрсетілімдері әлемнің 12 елінде өтті. Фильм алты халықаралық кинофестивальде марапаттарға ие болды, соның ішінде Хорватиядағы халықаралық фестивальдің бас жүлдесі және «Еуразия көпірі» халықаралық кинофестивалінде Гран-при және т.б.
«Ұстазды іздеуде» гуманитарлық педагогика негіздері туралы деректі фильмнің продюсері (2018). «Хабар» телеарнасынан көрсетілген фильм қоғамда үлкен резонансқа ие болды. Фильм Қазақстанның көптеген мектептерінде мұғалімдер мен ата-аналарға да көрсетілді.2018 жылы Әлия Назарбаева «Томирис» тарихи фильмінің бас продюсері болды .
## Мансабы
Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігінің жалпы бөлімінің кеңесшісі, «Caspian Industries Ltd» (минералды ауыз су) ЖШС бас директоры, «Элитстрой» ЖШС директорлар кеңесінің төрағасы қызметтерін атқарған. Ол Қазақстан Республикасындағы бірінші көп функционалды «Wellness Club LUXOR» дене шынықтыру-сауықтыру кешенінің негізін қалаушы.2011 жылы итальяндық зергерлік үймен бірлесе отырып, Дамиани Alsara деген атпен зергерлік бұйымдар желісін іске қосты.
## Экологиялық бастамалар
10-11-сыныптарға арналған «Экология және тұрақты даму» оқулығының, 6-7-сыныптарға арналған «Экологиялық мәдениет» таңдау курсының және «Балалық шақтың жасыл планетасы» оқу-дамыту кешенінің бірлескен авторы. мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалар.
Назарбаеваның бастамасымен «Эко-Челлендж» жобасы – қатты тұрмыстық қалдықтарды бөлек жинауды насихаттау бойынша жүйелі жұмысты дамытуға бағытталған конкурс. Жобаға 82 мыңнан астам бала қатысты.2018 жылғы 28 сәуірде Астанада Қазақстандағы экологиялық проблемалар тақырыбына арналған дөңгелек үстел аясында ол «жасыл экономика» терминін жаңа заңнамада заңдастыру ұсынысымен Экологиялық ұйымдар қауымдастығының президиумының төрағасы қызметін атқарды. Экологиялық кодекс. Ол қоршаған ортаның нашарлағанын жариялап, кешенді шараларды жүзеге асыруға шақырды: «2020 жылға қарай отандық бизнес өзінің шектеулері, тәуекелдері және ықтимал пайдасы бар жаңа шындыққа тап болады. Ұлттық міндеттемелерді орындамау қазақстандық тауарлардың әлемдік нарыққа шығуының шектелуіне, сондай-ақ басқа да экономикалық санкциялардың қолданылуына әкеледі».
## Қоғамдық белсенділік
* «Бөбек» ұлттық ғылыми-практикалық және сауықтыру орталығының Қамқоршылық кеңесінің төрағасы.
* «Жандану әлемі» қорының негізін қалаушы.
* Әлеуметтік маңызы бар бастамаларды дамыту қорының негізін қалаушы.
* «Бала дауысы» Ұлттық балалар ән байқауының авторы және бас продюсері.
* Қазақстан табиғатты қорғау ұйымдары қауымдастығы президиумының төрағасы[2].
* Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығының Қамқоршылық кеңесінің жетекшісі.
* «Жасыл Ел» жастар еңбек жасақтары кеңесінің төрағасы.
2017 жылы Әлия Назарбаева Әлеуметтік маңызы бар бастамаларды дамыту қорын құрды, оның қызметі мектеп жасына дейінгі балаларға үздіксіз экологиялық білім беру саласындағы халықаралық тәжірибені іс жүзінде енгізуге, құзыреттілікке негізделген білім беру жүйесін дамытуға бағытталған. -бейіндік білім беру, жұмыс істеп тұрған инженерлік-техникалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру. 2019 жылдан бастап қор Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігімен бірлесіп «Әлем мұғалімі» жаһандық сыйлығы аясында «Қазақстан мұғалімі» ұлттық сыйлығын өткізіп келеді.2021 жылы Әлия Назарбаева «Билік мекені» кітабының тұсаукесері болды. Кітапты сатудан түскен қаражат Еуропалық SUGI қорымен Қазақстан аймақтарын абаттандыру жөніндегі бірлескен бағдарламаға бағытталды.
## Дереккөздер |
Рысқұлов ауылдық округі – Түркістан облысы, Түлкібас ауданындағы әкімшілік бірлік.
## Әкімшілік құрамы
Құрамына Азаттық, Жаңаталап, Тастыбұлақ, Шұқырбұлақ ауылдары кіреді. Орталығы – Азаттық ауылы.
## Дереккөздер |
Бұғынбақ – ойнауда жиналған жастар екі топқа бөлінеді. Бір топ – жасырынушы, екіншісі – іздеуші. Бұл ойында тығылушылар мен іздеушілерді өзара таластырмай, әділетті түрде шешу үшін ортаға екі жақтан төреші шығады. Біреуі жерден тас немесе қойдың құмалағын алып алақынына салып жұмады да, осының қай қолымда екенін тапсаң бұғынасыңдар, таппасаң орын ауыстырамыз дейді. Анықталғаннан кейін көпшілік қалауы ойынша ең әділетті деген бір адам (жігіт немесе қыз) төрешілік міндетін атқарады. Бірінші топтың қанша уақыт ішінде тығылуына сол кісі билік айтады. Сонымен қатар екінші топтың адамдарынан аналардың сыртынан жасырынып барып, олардың қай жерге тығылғандарын біліп келетін тыңшыларын жібермеу үшін, бәрін бір жерге топтай ұстайды да, аналарға бар даусымен «болдыңдар ма?» деп айғай салады. Егер дыбыс шықпаса олар тығылып болғандығын сезіп, іздеушілерге рұқсат береді. Ал тығылушыларға келсек олардың ойламайтыны жоқ (тамның үстіне, маядағы (қорадағы) шөптің арасына, терең сайға жабысу, есігі жабық қораға ебін тауып, кіру, тіпті болмаса елеусіз болсын деп жатқан қойлар мен сиырлардың түйелердің артына жарқанатша жабысып тығылуға дейін барады). Ал іздеушылерге келсек олардың іздемейтін жерлері қалмайды. Бағанағы қастарындағы төрешінің белгілеген уақыты бойынша «ойынды бітіреміз» деген кезде іздеушілер бар даусымен «таппадық, шығыңдар» деп айғай салады. Осы кезде тығылушылар шығып, мәз күлкімен қайда тығылғандарын айтып, олардың қасына келеді. Ойын соңында төрешінің қалауымен іздеушілердің әрқайсысы «жаңылтпаш», есек болып бақыру, тауық болып шақыру, ит болып үру, айғыр болып кісінеу, немесе ән айту, би билеулері арқылы айыптарынан құтылады. Сонымен қатар әділ төрешіге алдын-ала көпшілік белгілеген сыйлықты тапсырып,оны тығылушылар тобы аспанға көтереді.
## Дереккөздер
Облыстық халық шығармашылығы мен мәдени шаралар орталығы. «Айтжүргін». Талдықорған қаласы, 1992 жыл. |
## Жартасты қала
Жартастың өзіне қашалған, таң қаларлық көне қала Петра Араб түбегінде бүгінгі азиялық мемлекет Иорданияның аумағында орналасқан. Б.з.д. III ғ. - б.з.II ғ. Петра қаласы араб тайпаларының бір тобы набатейлер мемлекетінің астанасы болды. Набатейлер шығармашылығындп египет, грек, араб өнерлерін тоғысқан асқан суретшілер болды. Петра туралы алғашқы деректер б.з.д. VII ғ. жатады. Қала қайнаған сауда жолдары қиысқан таулы қыратқа орналасқан. Оның есімі бірнеше ғасырларға созылып, оның өркендеуіне нүкте б.з. 105 ж. рим шапқыншылығы нүкте қойды. Римдіктер кезінде Петра шағын өңірлік қала ғана болды. Ал оның мәңгілік бәсекелесі - Пальмира бай да әсем қалаға айналды. Сириялық Пальмираның даңқы ғасырларға созылды: мысалы, I Петр негізін қалаған Ресейдің жаңа астанасы, ғажайып қала Санкт-Петербургты өзге ұлт өкілдері үнемі Солтүстік Пальмира деп атайтын. Алайда, Петраға кезіндегі даңқын біздің дәуірімізде қайта қалпына келтіру бұйырыпты. Егер, Пальмираның салтаннатты үйлері, мұнаралары, аркалары мен ұстындары қирап қалса(әуелі римдіктер, содан соң уақыт тезі) Петраның жартасқа қашалған ғибадатханалары мен мазарлары біздің дәуірімізге дейін сақталып, солардың арқасында біз Петраны әлемнің жаңа кереметтерінің қатарына қосамыз.
## Сипаттама
Петрада жартасқа қашалған кесенелер, құрбандық шалатын орындар, қабірханалар мен тұрғын үйлер сақталып қалған. Ең әдемі кесене - биіктігі 20 метрге жететін қос қабаттан тұратын қасбеті бар әл-Хазнех кесенесі болып есептеледі. Бұларға қоса қалада 3 мың адамға дейін сиятын жартылай дөңгелек театр да бар. Бұл ескі араб нысанын жаулаушы римдіктер кеңейтіп салып бітірді. Тұтастай жартасқа шекілген әл-Дейр кесенесі тіпті әл-Хазнехтен 2 есе биік. Сол секілді, көптеген салтаннатты да, қарапайым қала тұрғындарына арналған өте ескі жартастық қабірханалар(набатей-лер қайтыс болғандарды жерге көмбей, мүрделерін тас молаларға қойған) көптеп сақталған. Птреа қашалған жартастар қызыл құмдауыттан тұрады. Бұл таңқаларлық тас күннің әр түрлі уақытында біресе қызғылт, біресе сарғыш, біресе қызыл, біресе қызғылт саары болып көрінеді
## Жартасты қала
Жартастың өзіне қашалған, таң қаларлық көне қала Петра Араб түбегінде бүгінгі азиялық мемлекет Иорданияның аумағында орналасқан. Б.з.д. III ғ. - б.з.II ғ. Петра қаласы араб тайпаларының бір тобы набатейлер мемлекетінің астанасы болды. Набатейлер шығармашылығындп египет, грек, араб өнерлерін тоғысқан асқан суретшілер болды. Петра туралы алғашқы деректер б.з.д. VII ғ. жатады. Қала қайнаған сауда жолдары қиысқан таулы қыратқа орналасқан. Оның есімі бірнеше ғасырларға созылып, оның өркендеуіне нүкте б.з. 105 ж. рим шапқыншылығы нүкте қойды. Римдіктер кезінде Петра шағын өңірлік қала ғана болды. Ал оның мәңгілік бәсекелесі - Пальмира бай да әсем қалаға айналды. Сириялық Пальмираның даңқы ғасырларға созылды: мысалы, I Петр негізін қалаған Ресейдің жаңа астанасы, ғажайып қала Санкт-Петербургты өзге ұлт өкілдері үнемі Солтүстік Пальмира деп атайтын. Алайда, Петраға кезіндегі даңқын біздің дәуірімізде қайта қалпына келтіру бұйырыпты. Егер, Пальмираның салтаннатты үйлері, мұнаралары, аркалары мен ұстындары қирап қалса(әуелі римдіктер, содан соң уақыт тезі) Петраның жартасқа қашалған ғибадатханалары мен мазарлары біздің дәуірімізге дейін сақталып, солардың арқасында біз Петраны әлемнің жаңа кереметтерінің қатарына қосамыз.
## Сипаттама
Петрада жартасқа қашалған кесенелер, құрбандық шалатын орындар, қабірханалар мен тұрғын үйлер сақталып қалған. Ең әдемі кесене - биіктігі 20 метрге жететін қос қабаттан тұратын қасбеті бар әл-Хазнех кесенесі болып есептеледі. Бұларға қоса қалада 3 мың адамға дейін сиятын жартылай дөңгелек театр да бар. Бұл ескі араб нысанын жаулаушы римдіктер кеңейтіп салып бітірді. Тұтастай жартасқа шекілген әл-Дейр кесенесі тіпті әл-Хазнехтен 2 есе биік. Сол секілді, көптеген салтаннатты да, қарапайым қала тұрғындарына арналған өте ескі жартастық қабірханалар(набатей-лер қайтыс болғандарды жерге көмбей, мүрделерін тас молаларға қойған) көптеп сақталған. Птреа қашалған жартастар қызыл құмдауыттан тұрады. Бұл таңқаларлық тас күннің әр түрлі уақытында біресе қызғылт, біресе сарғыш, біресе қызыл, біресе қызғылт саары болып көрінеді |
Әлемде 3 мыңнан астам ұлттар мен ұлыстар бар екен. Бір ұлттан тұратын бірде-бір мемлекет жоқ. Шыққан тегі мен ұлттық санасына қарағанда, әлемдегі барлық қазақтар саны 15 миллиондай. Қытайдағы, Моңғолиядағы, Өзбекстанда, Ресейдегі қазақтар өзінің ата-жұртында өмір сүруде, ал қалған қазақ диаспорасы әртүрлі жағдайларға байланысты қоныс аударуға мәжбүр болғандар. Айта кетерлігі, қазақтардың өздерінің атамекен жерлерінде азшылықта болуы Тәуелсіздікке қол жеткізген күнге дейін орын алып келген (1926 ж. – 58,5%, 1939 ж. – 37,8%, 1959 ж. – 30%, 1989 ж. – 39,7%).
Қазақ диаспоралары шарықтаған нарық экономикасы мен азаматтық қоғам орнаған елдерде ғұмыр кешуде (АҚШ, Түркия, Франция, Англия, Алмания, Швеция және т.б.), және қазіргі экономикалық-әлеуметтік және саяси реформалар жүріп жатқан дамушы елдерде өмір сүруде (Қытай, Ресей және т.б.). Осыған орай шеттегі қазақ диаспорасының бай нарықтық тәжірибесі осыған сәйкес ділі мен санасындағы құндылықтық басымдықтар егемен Қазақстан үшін өте пайдалы және құнды [1].
Шетелдегі қазақтардың елдік және этникалық сапасы, саны, орналасу жақындығы мен тарихи факторы диаспораның көші-қон әлеуетінің және 1993 жылдан бергі орнаған 10000 отбасының, 2005 жылдан – 5000 отбасына артық, 2009 жылдан – 20000 отбасының көші-қон квотасы бағамына шешуші болып табылады.
Көші-қон полициясы Комитетінің этникалық репатриация туралы ресми мәліметтері бойынша (2011 жылдың қыркүйек айындағы жағдайына қарай) елімізге 210225 оралман отбасы немесе 824170 адам қоныс аударды [2].
Репатрианттардың жалпы санынан қоныс аударушылардың ішінде саны жағынан бірінші орында Өзбекстаннан келген қазақтар тұр (60,1%), екінші орында – Моңғолиядан келгендер (13,3%), үшінші орында – Қытайдан келгендер (10,3%), төртінші орында – Түркіменстаннан (7,8%) және бесінші орында –Ресейден келген қазақтар – 4,3% [3].
Өзбекстаннан келген оралмандар Оңтүстік Қазақстан (Жамбыл Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстары) өңірлеріне қоныстанған, Моңғолиядан келген оралмандардың 63 пайызы Солтүстік өңірді (Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстары) қоныстанған. Қытайдан келген оралмандардың көпшілігі (89 пайыздан астамы) Шығыс өңірдегі Шығыс Қазақстан облысына таңдау жасаған, ал, Оңтүстік өңірде – Алматы облысында қоныстанғандар көп. Түркіменстаннан келген оралмандардың 80 пайызы Батыс өңірлерге (Атырау мен Маңғыстау облыстары), ал Ресейден келген оралмандардың 76 пайызы Солтүстік Қазақстан мен Павлодар облыстарында қоныстанған.
Қазақтардың Қазақстанға оралуы табиғи өсіммен қатар қазақтар санының 10 млн. адамға көбеюіне де ықпал етті, ал олардың үлес салмағы 2009 жылы 53,4%-дан 63,1%-ға дейін өсті, яғни бүгінгі күні этнодемографиялық, әлеуметтік, көші-қон үдерісін эндогендік негізде анықтайды, халықтың мәдени сабақтастығың қалпына келуіне, туған тілдің, дәстүрдің, салттың, халықтық өнердің молайуына, мемлекеттік тілдің әсіресе, солтүстік-шығыс өңірлерде таралуына ықпал етеді.
Оралмандардың ниеттеріне қозғаушы күш болған, оның халықаралық қауымдастықты мойындауы, елдің қарқынды дамуы, бабалар жеріне қайта оралуы, қазақтың ата-бабасының жерінде мемлекеттікті қалыптастыруға қатысу, егеменді мемлекетті сақтау мен дамыту, бірыңғай ұлтқа ену болып табылады. Өскелең ұрпақтың тағдырына деген алаңдаушылық жақын және алыс шет елдердегі қазақтардың көңілін жақындастырады. Тарихи отандарында шетелдегі қазақтар мен оралмандар мынадай жайттарды мүмкін деп табады:1) этникалық (қазақылығын) ұқсастығын сақтап қалу;2) туған ана тілін мәдени, тілдік және этникалық ассимиляцияға ұшыратын басқа мемлекеттердегі титулды ұлт ортасынан шығу арқылы ұлттық сана-сезімін, ділін сақтап қалу;3) тәуелсіз Қазақстан қорғауында болу және Қазақстан азаматтығының құқы мен міндеттерін алу, балаларына бәсекеге қабілетті арнайы орта, жоғары және жоғары білімнен соңғы білім беруге, жастарды жұмысқа орналастыру;4) өздерінің мәдени және рухани деңгейін көтеру;5) отбасының әрбір мүшесінің экономикалық хал-жағдайын жақсарту;6) Қазақстанның түпкілікті тұрғындарымен, сондай-ақ басқа елдерден келген репатрианттар арасынан туыстық байланыстарын қайта орнату;7) өзін көрсете білу және жергілікті қазақтармен теңесу;8) қоныс аударған соң қалалық тұрғын дәрежесін жоғалтпау.
Бұрын (2011 жылғы 22 шілдедегі «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданғанға дейін) келіп жатқан қандастарымыздың тұратын жері тек олардың өз тілектерімен айқындалатын, бұл осы облыста мемлекеттік реттеуді қиындатқан болатын. Оралмандардың 60 %-ға жуығы онсыз да демографиялық қысым көріп отырған төрт облысқа (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Алматы облыстары) жинақталған.
Осыған байланысты, «Халықтың көші-қоны туралы» (2011 жылдың 16 тамызында өз күшіне енді) Заңының тұтас бір тарауы тарихи отанына оралу мақсатында қоныс аударуға арналып отыр. Квота ең алдымен Павлодар, Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарына шетелдегі қандастарымыздың қоныстануы үшін бөлінуі қажет.
Көші-қон квотасына енгізілген оралмандар біржолғы жәрдемақы мен тұрғын үй сатып алуға арналған қаражатты тек қана Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданғаннан кейін алуы мүмкін. Көші-қон квотасына енгізілген оралмандар Қазақстан Республикасының азаматтығын алудан бас тартқан жағдайда біржолғы жәрдемақы мен тұрғын үй сатып алуға арналған қаражат есептелмейді және (немесе) төленбейді. Бұл оралмандарға тиісті жеңілдіктер мен жәрдемақыларды жалған құжат арқылы алу жағдайларына жол бермейді. 2011 жылға дейін де осындай жағдайлар аз емес еді. Мысалы 2010 жылы Алматы, Атырау, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарында мүлдем елімізге келмеген немесе әр түрлі аумақтан квотаны 2 рет алған тұлғаларға 42 млн. сомасында қаражат бөлінгені жөнінде 64 дерегі тіркелген. Ұқсас деректер бойынша соңғы 3 жыл ішінде 10 қылмыстық іс қозғалған. Оралмандарға берілетін жәрдемақы қоныстану үшін белгіленген жері бойынша төленеді, ал белгіленген өңірден тыс жерге (алғашқы үш жылдың ішінде) немесе Қазақстан Республикасынан (алғашқы бес жылдың ішінде) тыс шығатын болса төленген жәрдемақы қазынаға қайтарылуы тиіс. Оңтүстік аумақта орналасқан оралмандарға қарағанда солтүстік аумақтағылар жәрдемақыны 2,4 есеге артық алатын болады.
Аталған іс-шаралар еңбек ресурстарының артықшылығын көріп отырған аймақтардың шиеленісуін алып тастайтын болады. Бейімделу мен қалыптасудағы қиындықтар мемлекеттік орындардың кереғар іс-қимылдарымен байланысты болды, атап айтсақ қағазбастылық, сөзбұйдалық, оралмандарды жемқорлық әрекеттерге тарту. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Көші-қон комитетінің соңғы қайта құруы және оны қорғаныс құрылымы – Ішкі істер министрлігіне қосу, біздің көзқарасымыз бойынша тәжірибе жүзінде оң нәтиже беріп отырған жоқ. Мойындайтын бір жағдай, ТМД, Еуропа, Түркия елдеріндегі этникалық қазақтардың есебінен болатын көші-қон көзі Қазақстан үшін, тек оқу мен іскерлік көші-қоны, туыстық байланыстан басқа, негізінен өз мәресіне жетті. Егерде қазіргі заманауи еуропалық қазақ диаспораларының аға буыны Қытай, Пәкістан, Сауд Арабиясы, Ауғаныстан, Түркия елдерінде өсіп-өнген болса, ал жас ұрпағы басқа социумда – әлеуметтік ортада – Еуропаның дамыған елдерінде, ірі мегаполистер, басқа ұлттық ортада, қазақ тілін білмей және ұлттық мәдениеттен мүлдем тысқары өсіп келеді.
Тұрақты экономикалық жағдайы, зейнеткерлік қамтамасыздығы, Ресейде бәсекеге қабілетті білім алу мүмкіндігі бар жас ұрпақтың қазақ тілінен мақұрым қалуы, қазақтардың Ресей Федерациясында түпкілікті тұрақтап қалу таңдауын анықтап беріп отыр. Моңғолияның ішкі аудандарында (Улан-Баатор, Селенгі мен Орхон, Эрденет өзендері аралығындағы) өмір сүретін қазақ жастарының ана тілін білмеуі, жергілікті ұлтпен етене араласуы және қазақи мәдениетінің жоғалуы ақырын күту тұрғысын көрсетеді. Соңғы жылдары, саны жағынан 1,3 млн. адам (2003 ж.), ең үлкен қазақ диаспорасы өмір сүретін Қытайда аз ұлттарға қатысты саясат, атап айтқанда, білім беру саласы, едәуір өзгеріске ұшырады. Тәуелсіздік жылдары қазақстандық азаматтыққа барлығы 850 мыңнан астам адам қабылданды, олардың ішінде 821 мыңы немесе 98 %ы оралмандар. Сонымен қатар, қазақстандық азаматтыққа қабылдау туралы өтінім білдірген жағдайлардың бірқатарында олардың өтінімдерін қарау нәтижелерін күтпестен, елдерді аралау немесе Қазақстаннан мүлдем кетіп қалу және белгісіз уақытқа басқа мемлекеттерге шығып кету фактілерінің жиі кездеседі.
Соңғы екі жылда азаматтыққа қабылданған 95487 оралманның, 7 мыңнан астамы № 6 нысандағы анықтаманы алуға өтініш білдірмеген. Ішкі істер органдары оларды нақты тұру орындарын анықтау және Қазақстан Республикасының жеке куәліктерімен және төлқұжаттарымен құжаттандыру шараларын қабылдауда. Этникалық репатриация Қазақстан үшін бірқатар себептерге байланысты әлі де қызығушылық білдіретіні сөзсіз:1) көші-қон ауыртпалықтарының, кеңістік және одан кейінгі кезеңдегі этнодемографиялық теңсіздіктің орнын толтырады;2) елдегі демографиялық жағдайды тұрақтандырады, қазақтардың үлес санын арттырады; бүгінде қазақ тұрғындарының үлес саны 67% болуы отандастарымыздың (оралмандардың) есебінен;3) шекараға жақын жердегі стратегиялық маңызды көші-қон ағымын реттейді;4) халықтың мәдени сабақтастығын қалпына келтіруге, туған тілдің, дәстүр мен салттың, халық өнерінің байлығына ықпал етеді, түрлі өңірлерде мемлекеттік тілдің таралуына, әсіресе солтүстік-шығыстағы тілдік кеңістіктің ұлғайуына әкеледі;5) басқа ұлттық ортада өмір сүруге дағдыланған этникалық қазақтардың тәжірибесі, нарықтық қатынастарға ерте бейімделулері қазақстандық қауымдастықтың оңтайлы әлеуметтік байланыстары жүйесіне еркін араласуларына, ел экономикасын дамытуға жақсы әсер береді;6) тарихи әділеттіліктің орнауына, ұлттық ойдың құрамдас бөлігі ретінде халықтың біртұтас болуына ықпал етеді. Репатрианттарға әлеуметтік қолдау көрсету мәселесі де әрі қарай жетілдіруді қажет етеді, өйткені оралмандардың көпшілік бөлігін экономикалық нашар дамыған өңірлер мен мемлекеттерден келетіндер құрайды. Әлеуметтік көмек берерде: оралмандарды оқыту мен қайта даярлауға бөлінетін қаржыны ұлғайту, ақылы қоғамдық жұмыстарға тарту; адрестік әлеуметтік көмек көрсетуді нарықтық принциптерге сәйкес жетілдіру (жағдайы нашар азаматтарға, оның ішінде әйелдер мен балаларға); ана мен баланы әлеуметтік қорғаудың жүйесін нығайту; тұрақты жұмыспен қамтамасыз ету. Қоныс аударуға бейіл танытпай отырған, сол елде қалуды ойлап отырған этникалық қазақтар туралы да мемлекеттік саясатқа түзетулер енгізу керек. Отандастар және этникалық қазақтармен ара-қатынасты үзбей байланыс жасап отыру және оны дамыту мемлекеттік саясаттың көші-қон саласындағы алдағы маңызды жұмыстарының бірі болып қала бермек. Қазақстан, үлкен аумақты алып отырған ел, халық саны аз ғана, оның үстіне өңірлерді біртегіс жайламаған, еңбек ресурстарына тапшы, экономикалық қорын маманданбаған кәсіби емес Орталық Азиядағы арзан жұмыс кұшін пайдалану арқылы толтырады. Сондықтан этникалық көші-қон бағдарламасын орындау ел мен оның өңірлеріндегі демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал ететін міндет ретінде өзекті болып қала берме |
Ақкөз-Қайнар — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ақермен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 33 км-дей жерде.
## Халқы
Ақкөз-Қайнар деп аталуының себебі, 1916 жылғы Меркідегі ұлт-азаттық көтерілісті басқарған Ақкөз Қосанұлының қолы осы маңдағы қайнарды пайдаланып, сусындап отырған. Сөйтіп, ол "Ақкөз қайнар" аталып кеткен.
## Инфрақұрылымы
Ауылда бастауыш мектеп, дүкен бар.
## Дереккөздер |
Тарбағатай – Зайсан және Балқаш-Алакөл қазан шұңқырлары аралығындағы су айрық жота.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы жерінде. Абсолюттік биіктігі 2991 м (Тастау). Жота ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр, ені 30-50 км. Шығысында Сауыр жотасына ұласады.
## Геологиялық құрылымы
Палеозойдың шөгінді тақта тас, әк тасынан; пермь, тас көмір, девонның құм тасынан; батыс бөлігі силур және кембрий дәуірінің күшті дислокацияланған вулканогендік интрузиялы гранитінен түзілген. Солтүстік беткейі оңтүстікке қарағанда жатықтау, оңтүстігі тік, шатқалды. Жотадағы палеозойдың әк тастарында карст құбылыстары көп байқалады.
## Климаты
Климаты континенттік. Жылдық жауын-шашын 300-500 мм.
## Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Өсімдік және жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас. Етегіндегі шөлейтте жусанды бетеге, бұта; тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек, жабайы алма, тобылғы, арша; солтүстік беткейінде тал басым өседі. Марал, тау ешкі, арқар, аю, түлкі, борсық, қарсақ, суыр мекендейді. Жоғарғы бөлігіндегі альпі шалғыны - жазғы жайылым.
## Дереккөздер |
Алтынарық — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ақермен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 29 км-дей жерде.
## Халқы
Ауылда бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар. Бұрын бұл ауыл "Меркі асыл тұқымды мал зауытының 1-ші бөлімшесі атанған.
## Ауыл тарихы
Алтын арық атауы - Алтын деген ананың есімінен туған. Ілгері уақытта Аспара мен Мықанды өзендерінің аралығында ботбай елінің Әлім-Жаныс руынан, Тұзақбай бидің шаңырағына Алтын есімді қыз келін болып түскен екен. Бұл шамамен қазақтың ашаршылық, қуғынға ұшыраған"Ақтабан шұбырынды" жылдарына сәйкес келсе керек. Сол кездегі Қорағаты өңірі ішінде Рысқұл, Тұзақбай би және басқа ауыл ақсақалдары тығырыққа тіреліп, қиыншылықтан шығатын жол таппай тұрғанда Алтын келін ел ағаларынан рұқсат сұрап, сөз алып: "Мықан өзеніне тосқауыл орнатып, сол арқылы қырға су шығарып егін егейік, барлық күш-жігерімізді осы іске бағыттайық. Тек сонда ғана төніп тұрған ашаршылықтан, жоқшылықтан құтыламыз" деген екен. Осыдан кейін барлық жиналған ақсақалдар осы сөзге тоқтап, билікті Алтын келінге беріпті.
Алтын келіннің тікелей басшылығымен Қылышбай, Әспет сияқты азаматтардың күшімен Аспара, Мықан өзендеріне байламта жасалып, 8 км-ге жуық арық қазып, екі жағына егін егіп, елді ашаршылықтан аман алып қалған. Міне, сол Алтын ананың қаздырған арығы әлі күнге дейін егіндік алқапты сумен қамтамасыз етіп отыр. Халқы үшін қызмет жасаған осындай абзал аналар ел есінде. Ауыл осыдан келіп Алтын арық атанған.
## Дереккөздер |
Тарбағатай — Абай облысы Аягөз ауданындағы ауыл, Тарбағатай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Аягөз қаласының оңтүстік-шығысында 82 км-дей жерде, Тарбағатай тауының өңірінде орналасқан.
## Тарихы
Ауылда 1961 жылы құрылған "Тарбағатай" қой кеңшары жұмыс істеген. Үшарал ауылдық округінің орталығы.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, 2 кітапхана, аурухана бар.
## Дереккөздер |
Тотем және табу — 1913 жылы жарияланған З.Фрейдтің кітабы. Бұл кітапта ол мораль мен діндердің шығуы туралы теориясын ұсынған. |
Андас батыр ауылы (2006 жылға дейін – Ново-Воскресеновка) — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Андас батыр ауылдық округі орталығы.
Андас батыр - өз заманында батырлығымен, ақылдылығымен, сөзге шешендігімен танылған парасатты адам болған. Ол кісі інісі сыпатай екеуі өз ағайындарын Іле бойынан осында әкеп қоныстандырған екен. Сондықтан бұл өңір Андас батыр қыстауы аталып келген.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 23 км-дей жерде. Ауыл оңтүстік-шығысында Қырғызстан Республикасымен, батысында Жаңатоған ауылдық округімен шектеседі. Қырғызстан Республикасы мен Андас батыр ауылдық округін Аспара өзені шекара ретінде бөліп тұр. Екі елдің кедендік бекеті де осы жерде орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Ауылда орта мектеп, фельдшерлік пункт, байланыс бөлімшесі, кітапхана, тамақтандыру орындары бар.
## Дереккөздер |
Арқаға қағу- риза болу,мақұлдау, қолпаштауды бейнелейді,яғни «рахмет», «бәрекелді!». «жарайсың!» деген сөздердің орнына қолданылатын алғыс белгісі.
Алақанға түкіру¬¬-ынталылық, құлшыну. Бір іске ынталана кіріскенде алақанға түкіріп алатын әдет бар. Мысалы,біреу «іске құлшынып отыр» дегісі келсе, «алақанына түкіріп отыр екен» дейді. Алақанын уқалау да осыны көрсетеді.
Алақан жаю- амалсыздық, «енді қайтейіннің белгісі.Мұның екінші бір мән мағынасы – сұрау, сұрамсақтықты көрсетеді. Алақан жаю¬ ¬– жаман ырым, оны жиі қолдануға болмайды ». «Алақаныңды жайма» деген тыйым бар халық тәрбиесіңде.
Аяғына жығылу –жеңілу, кешірім сұрау, масқара болудың ауыр түрі. Бұл әрі жаза, әрі біреуге мүдделі болды деген сөз.
Ат құйрығын кесісу ¬– бұрын араздасқан, бірін –бірі енді көрмейтін адамдар кетіскенде өз аттарының қыл құйрығын кесіп, артына қарамай аттанып кететін болған. «Ат кұйрығын кесіп кетті» деген сөз осындан шыққан.¬– бұрын араздасқан, бірін –бірі енді көрмейтін адамдар кетіскенде өз аттарының қыл құйрығын кесіп, артына қарамай аттанып кететін болған. «Ат кұйрығын кесіп кетті» деген сөз осындан шыққан.
Артына топырақ шашу – қатты жек көрген, ат құйрығын кесіп кетіп бара жатқан адамдарға әбден көңілі қалған кісілер оның артынан бір уыс топырақ шашатын әдет бар. Ол «енді көрмеміз», «қараң батсың» деген қарғыс қимылы.
Ауыз бұртиту – өкпелеу нышаны . «Немене, аузың бұртиып кетіпті ғой, кімге өкпеледің? »дейді аузы бұртиып тұрғанда көргендер.
Бас изеу ¬¬– келісу, мақұлдау. «Осының жөн », дұрыс істедің дегенді білдіріп тұр.Бас ию –екі түрі бар. Біріншісі – ұлы адамдарға, ата-анаға,ұстаздарға ризалықпен бас ию, яғни бұл құрметтеудің, сыйлаудың белгісі.Екінішісі – жеңілуді, тәуелді адам алдында кішіреюді білдіреді.Орынсыз жерде бас июге болмайды, ол өзін-өзі төмендету, бағасын түсіру болады.Бармақ тістеу – амалы құру, шарасыздық белгісі.Амалсыздықтың өкінішін халық «бармағын тістеп қалды»дейді.Бармақ шығару– ерсілеу көрініс болса да бұл біреудің орынсыз іс-әрекетіне қарсы лайықты «жауап» . Мысалы, біреу орынсыз біреудің малын, затын талап етсе, оған ұрысып- таласпай-ақ «аларсың мынаны» деп саусағының арасынан бармағын шығарып қарсылығын , күшін білдіреді. Мұндай қарсылықты тоңқайып артын немесе бұтын көрсету арқылы да сездіреді.Бұл еркектерге тән әдет.Бет сызу – адам ұялатын сөздер естігенде әйелдердің сұқ саусағымен бетін сызатын әдет бар.Демек, бұл –ұялу мен шошынудың бір түрі екені аңық. Ер адамдар бет сызбайды.Бет жырту. Мұның да екі түрі бар. Біріншісі –ең жақын туысы не күйеуі, баласы «қайтыс болғанда бұрынғы қазақ әйелдері « құдайға не жаздым?» деп өз бетін тырнап, жыртып тастайды. Бұл ертеден сақталып келе жатқан ғұрып.Екіншісі –адам ренжіскенде, бір нәрсеге дауласқанда, қарсы сөз жарыстырғанда «бет жыртысып » қалды дейді.Бетке түкіру – масқаралау, қорлау түрі. Әдепсіз, тәртіпсіз немесе ұят басқан адамдардың бетіне түкіріп жазалайтын әдет бар.
Бет басу– ұятқа батқан адамның іс-әрекеті. Ұят басқан адамдар екі қолымен бетін басып, жұртқа қарай алмайды. Мұндайларға «не бетіңмен жүрсің» деп жекіреді.Жайшылықты бет басу жаман ырым.Бөркін аспанға ату –қатты қуану, шаттану дағдысы. «бөркін аспанға атып қуанды» деген сөз осыдан шыққаны әркімге белгілі жай.Бұрым кесу - әйелдерге берілетін ең ауыр жаза. Қазақтың ежелгі заңы «Қасым салған Қасқа жолдан» бастап еріне опасыздық жасаған немесе өте ауыр қылмыс істеген, ел алдында масқара болғанда әйелдердің бұрымын кесутәртібі қолданылған. Әйелдер үшін жазаның ауыры осы бұрымын кесу болған. Өйткені, шаш, бұрым әйелдің сәні, салтанаты, әйелдік белгісі болып саналған. Өкінішке орай ,қазіргі әйелдер мен қыздар шаш кесуді мақтаныш, сәндік .білімділік белгісі деп қабылдап жүр.Біз шаршар - «құда болайық» деген өтініш,елшілік хабар.Ақсақалы-қарасақалы аралас бір топ ер адам қызы бар үйге түсе қалады.Нендей шаруамен жүргенін айтпайды,қонақасын ішкеннен кейін үн-түнсіз аттанып кетеді. Үй иесі дереу көрпе, текеметтің астын қараса шаншулы бізді көреді. Кісілердің неге келгені енді түсінікті болады.Бүйірін таяну–жаман ырым. Әдетте қайғы –қасыретті адамдар екі бүйірін таянады да дауыс қылады, жылайды,аянышты, көңіл-күйін білдіріп зар шегеді. Бұл әйелдерге тән әдет. Осыған сәйкес жастарға «бүйіріңді таянба» деген тиым сөз.Ерін шығару – мазақ ету, келемеждеу деген сөз. Бұл әдетте көбінесе әйелдер, балалар қолданады. Біреулер өзіне жараспайтын іс істесе, қылық көрсетсе, оны көрген адамдар ернін шығарып күлген. Бұл әдет басқаларды да ерсі іс- әрекеттен сақтандырады.Емшегін көкке сауу–ана қарғысының ең ауыр түрі. Ана өз баласынан қатты зәбір көргенде ғана осындай әрекетке барады. Мұндай іс бала үшін ең ауыр жаза, кешірілмес күнә.Есекке теріс мінгізу –ата-анасына зәбір –жапа көрсеткен, қол жұмсаған немесе ел-жұртна ел естімеген ұят келтірген жастарды дала заңы бойынша қара есекке немесе қара сиырға теріс мінгізіп, бетіне күйе жағып, мойнына қара құрым ілім, қорлап, жазалайды. Мұны көргендер айыпкердің бетіне түкіреді. Осындай қатал заңдарды халық тәрбие ретінде де қолданған.
Жағын таяну –торығу, қамығу, мұңаю белгісі. « Жағыңды таяба» деген тиым негізі осыдан қалыптасқан.Желке қасу –қолдан келер қайрат, амалы жоқ жігерсіздікті, әрекетсіздікті танытады.Желкеге қолын қою–айыпталу, тұтқын болудың айғағы.Жерге түкіру, жер тебу –өкініш , «саған айтса да болар, айтпаса да болар » деген дөң айбат, ыза көрініс.Жұдырық түю– «көресіні көрсетемін !» деген күш , сес көрсетудің нышаны, төбелестің басы.Иығын көтеру –енді қолынан келетіні жоқ жанның соңғы әрекеті, «аржағын енді өздерің біліңдер» деген екі ұшты әрі сұраулы пішін.Көз алайту – ұрыс басы, сес, біруге ренжудің бір түрі. Жек көрген адамдар да көз алайтады.Көз қысу –« ыммен сөйлесу, үндемеу отыр, бәрін білем» деген сөз. Сондай-ақ бұл ер мен әйелдің арасындағы жасырын ашыналы қатынасты да білдіреді. Тәрбие дәстүрінде көз қысу әдептілік емес.Кеудесін соғу – мақтану немесе жеңістің үлкен белгісі. Бұл әдетті жауын жеңген батырлар, қарсыласын жыққан палуандар көп қолданған. Жеңімпаздың кеудесін соққанының ерсілігі жоқ. Жайшылықта, орынсыз жерде кеуде соғу – әдепсіздік, тәрбисіздік болады.Қабақ түю – біреуді ұнатпаудың, бір істі жаратпаудың немесе көңіл- күйі болмай ренжіп отырған жанның кейіпі. Мұндай адамдарға «қабағың түюлі ғой» немесе «қабағың түсіп кетіпті ғой» дейді.Қол сілтеу –ренжу, өкпелеу, «не болсаң, ол бол» дегендей көңілі қалған, жәбірленген кісінің іс-әрекеті. Біреуге қол сілтесең–ол мұны өзін жәбірлеу, сөгу деп те түсінеді. Қол сілтеу соңы жақсылыққа соқтырмайды .Қол соғу – қошамет көрсету, мадақтау , қолпаштаудың жарқын да әсерлі көрінісі. Қол соғу, алақан шапалақтау ақындарға, әнші –өнерпаздарға, спортшы жеңімпаздарға жасалатын көпшіліктің құрметі әрі алғыс сезімі, аса зор ризалық белгісінің жиі қайталанатын, қолданатын дәстүрлі әдет. Мұндай сәтте құрмет иелері жиналғандарға алғыс айтып , бас июге тиісті.Қол көтеру. Тәжірбиелі халқымыздың таным-түсінігінде бұл әдеттің бірнеше мән-мағынасы, ұғымы, нышаны бар. Бірінші –сезім бар, айтарым бар бағындым» дегені. Сондай-ақ «қол көтерді» деген сөз де бар. Ол «ұрды», «соқты» дегенді білдіреді. Мұның сөз болып отырған «қол көтеруге» ешқандай қатысы жоқ.Қамшы тастау. Бұл ұлттық салт-дәстүр, әдет заңының жолы бойынша шешендер мен билердің, талапкерлердің дау-шар кезінде сөз сұраған белгілі ғұрпы. Мұны төбе би бақылап отырып, сөз кезегін береді. «Жеті жарғы» заңы бойынша мұндай жерде даугерлер бет- бетімен сөз жарыстырмай кезек күтеді.Қол қусыру –айыпты болудың немесе кешірім сұраушының « қате менен » деген ишарасы . Дәстүр бойынша кешірім сұраушы қолын қусырып (екі қолын жеңіне тығу) өз кемшілігін мойындап, ғафу өтінеді. «алдыңа келсе –атаңның құнын кеш» деген аталы сөзге жығылған қазақ мұндай жерде кешірім жасап, қолын алып,төріне шақыратын тектілігін де көп болған.Құйрығын жерге түю– табалау, арыздасқан өз бәсекелестерінің аттан құлағынын немесе өзіне қиянат жасаған дұшпандарының бақытсыздыққа болмаса, қолайсыз жағдайға ұшырағанын көргенде, естігінде жәбірленуші адам «бәлемге сол керек !», «құдай тапқан екен !» деп құйрығын жерге түйіп, есесі қайтқандай табалап қуанады.Маңдайын ұру – қатты өкінудің яғни қатты қателесудің, тағдырға моюдан туған дағды. Адамның өзіне-өзі белгіленген және қолданатын қатаң жазасы.Мұның тәртібі –өкінішті адам өз маңдайын өз жұдырығымен соғады. Бұл жазаны көбінесе ер адамдар істейді.Мұрын тыржиту– менсінбеу, теңсінбеу, «неге келесіңнің» тілсіз беоілетін нұсқауы. Бұған маңдай, бет тыржиту да жатады. Мұның аржағыайтпаса да түсінікті.Саусағын безеу–сені адамсынбаған, менсінбеген тәкәппарлық таныту деген сөз. Адамшылыққа жатпайтын әдеттің бірі–осы саусақ безеу болып саналады.Саусағын танауына тығу. Кейде біреулердің екі саусағын танауына тығып келетіні бар. Бұл күлкілі көрініс– «құр қол қайттым» деген сөз. Қазақтар «олжасыз келді» дегенді «екі саусағын танауына тығып келді» деп күліп отырып айтады.Сан соғу– қапы кету, «қап, әттенген-айдың » зор белгісі. Бұл жай өкіну емес, өксу. «күресте жығылғандар да санын соғып қалып «қапы кеттімін» осы ишарамен»–айтады.От басын сабау. Ел ішінде қиянат, зорлық-зомбылық болмай тұрмайды.әлі келгендер әлсіздердің немесе жетім-жесірлердің малын тартып алатын кезде де болған. Осындай жағдайда кеткен есесін алуға шамасы келмейтін әлсіздер зорлық қылғанныңаулына барып, оның үйін сабайды от басын сабап күлін шашады. Есесі кеткендер бұған да қанағат тұтып, өшін алғандай сезімде болады . Қазақ елінде бұрын бұл әдет көп қолданылған, қазір ұмытылып бара жатыр.Туырлығын тілеу– өштескен адамдардың бір-біріне көрсететін зәбірі немесе күш көрсетуі десе де болады. Мұның арты ертеректе дау-жанжалға, қатты әс-әрекет, ұрыс-керіске, тіпті жауласуға да апарып соқтырған. Махамбет ақынның «туырлығын тілгілеп, тоқым етсем деп едім! » деп армандауында бітіспес кек қалуы да осындай батыл қимылдың көрінісі жатыр.Төбесіне қолын қойып шығу. Ел-жұртынан безінуге бел буған адам ортадан төбесіне екі қолын қойып шығады. Бұл сирек көрініс «енді сендерді желкемнің шұқыры көрсін», «көрмеймін», «келмеймін» деген ауыр кесім. Ауыр болса да ед ішінен көңілі қалып, безіп кеткендер болған. Мысалы, Шәкәрімнің «Қалқаман–Мамыр» дастанындағы Қалқаман өзін оққа байлаған ел-жұртынан осылай кеткен. «Төбеңе қолынды қойма» деген тиым осындай әдеттен сақтандырады.Тізе бүгу. Халық әдетіде мұның бңрнеше жолы бар. Біріншісі–бір үйге келген адамның отырмаса да, шаңыраққа құрмет көрсетіп тізе бүгуі. Екінші– бұрынғы дәстүрде бата тілегенде, батырдан мұраға қару –жарақ алғанда тізе бүгуі. Үшінші–ұрыста, айқаста жеңілген дұшпанның тізе бігуі.Тістену, тіс қайрау– ашу-ызадан, өштесуден туған іс-қимыл. Ашулы адамды «тістеніп отыр екен» немесе «пәленшеге түгенше тісіп қайрап отыр екен» дейді.Шашын жұлу– долы, ашулы әйелдердің ашуланған кезінде өз шашын өзі жұлып бүлінетін әдеті болады. Қайғы-қасіретке тап болған әйелдер де шын жұлып зар шегеді.Шашын жаю–қайғылы, шерлі, күйікті, мұнды, зарлы, азапты, бақытсыз әйелдің ғана ісі. Мұндайда әлгі әйел «қара бір шашым жаяйын, Жайяйын да жылайын» деп жылайды. Бұл әдет дауыс қылу, жоқтау кезінде жасалады. Кешегі өткен зұлмат заманда–соғыс, ашық, тәркелеу, апат, жұрт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болды. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарды. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұнды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек. Қазақ қыздарына «шашынды жайма» деген тыйым сөз төркіні осындайда шыққан.Қазақ халықның салт-дәстүрі мен әдет-ғүрыпы жоғарыда көрсетілгендей түрлері өте көп.Оның тәрбиелік,өнеге,тәлімі де зор.Халық мінез құлқын жақсы білетін тәжірибелі адамдар әр адамның жүріс-тұрысынан,іс-әрекетінен, қас-қабағынан-ақ оның көңіл-күйін айтпай-ақ сезіп-біліп отырған.Қорыта келгенде әдет-ғұрып,ым-ишара ежелгі ата-бабаларымыздыңсалт, сана,әдеп,үлгі,тәрбие,тағылым, таным саласындағы ғасырлар бойы жинақталған, дәстүрге енген және қалыптасқан халықтық , ұлттық бай қазыналарының бір тармағы. |
Жиренше (ХІV-ХV) — аты аңызға айналған дала данышпаны, шешен. Түркі халықтарына ортақ ойшыл.Өмірде болған тарихи тұлға, өмірбаяны туралы аз зерттелген.
Бірқатар өмірбаяндық деректерінің нақтылығына, шығармашылық стилінің айқындығына және автор ретіндегі есімі ел есінде ғасырлар бойы еш өзгеріссіз сақталғандығына қарамастан, Ж.-ге әпсаналық кейіпкер, жиынтық образ ретінде қарау басым. Шығыс мәдениетінің көне дәуірлердегі өкілдерін персонификациялауға күмәнмен қарауға бейім «евроцнтризм» салқыны сезіледі. Тіпті, әдеби лақап (псевдоним) пен жиынтық образ негізінде де шындық жататынын естен шығаруға болмайды. Ж. шешендік сөздері — далалық өркениет тәжірибесінің жарқын көріністерінің қатарына жатады. Терең тағылымды толғамдар өміршеңдікке шақырып, ақыл-ой салтанатын түйсінуге мүмкіндік береді.
## Жалпы мағлұмат
Жиренше шешен (туған-өлген жылы белгісіз) — Қазақ хандығын құрған Жәнібек хан (15 — 16 ғ-лар) — қазақтың ақыл-парасатымен, тапқырлығымен аты аңызға айналған ділмәр шешені. Аңыз-әңгімелердің дерегі бойынша ол тарихта болған, әз Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген кісі, бірақ тарихи шығармаларда Жәнібек ханның төңірегінде ондай адам болды деген дерек кездеспейді. Халық аңыздары бойынша, Жиренше шешен кедей адам болған. Ол дербес Қазақ хандығын құруда ханға көмектескен, оған пайдалы кеңестер айтып, халық бұқарасының атынан сөйлеген. Оның атынан айтылып, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер көп. Олардың көпшілігі 15 — 16 ғ-лардан басталатын халық шығармасына немесе әлденеше адамның, бірнеше буынның өңдеп, өзгертуінен өткен ортақ мұраға айналып кеткен. Жиренше шешен туралы аңыздарда оның әйелі Қарашаш та ақылды әрі тапқыр жан ретінде суреттеледі. Басқа түркі тілдес халықтар фольклорында да Жиренше шешен туралы ертегі, аңыз, әңгімелер кездеседі. Мысалы, қарақалпақта Жиренше шешен, қырғыздарда Жээренче чээчэн, түрікменде ақылды да тапқыр, әділ Ийкренче туралы аңыздар бар. Жиренше шешен туралы әңгімелерді, негізінен, үш салаға бөлуге болады. Біріншісінде ол Жәнібек ханның уәзірі, ақылшысы, досы ретінде бейнеленеді, екіншісінде ханның кемшіліктерін бетіне айтып, ақыл-парасатымен өзін оған мойындата білген әділ адам ретінде суреттелсе, үшіншісінде оның өз әйелі Қарашашпен, т. б. қарапайым халық бұқарасы өкілдерімен қарым-қатынасы көрсетілген.Жиренше шешен жөнінде өзге халықтардың шығармаларында да сөз болады. Түркі-Моңғол, Үнді-Еуропа халықтарының біразының фольклорында да ол туралы әңгіме бар. Қазақ фольклорында бар Жиренше шешен жайындағы аңыз әңгімелердің кейбір нұсқалары негізгі кейіпкердің атымен, мысалы, қарақалпақ (Жиренше), қырғыз (Жээренче чээчен), түрікмен (Йикренче) фольклорына ауысқаны байқалады.Жиренше шешен туралы ертегілер, әңгімелер қазақ фольклорында шамамен XV ғасырдан басталады. Онда шешендік сөздің үлгілерімен қатар, тұрмыс-салт ертегілері де бар.Жиренше шешен атымен байланысты әңгімелердің ішінде ең көп тарағаны — оның көркіне ақылы сай, дана қыз Қарашашқа үйленгені. Жалпы зерттеулер Жиренше шешеннің атына қатысты аңыз әңгімелерді үш топқа бөледі. Біріншісі—Жиренше шешенді Жәнібек ханның ақылшысы, әрі досы етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда Қазақ хандығын құрысуға белсене қатысқан Жәнібек ханға деген ел ілтипатының әсері айқын аңғарылады. Екіншісі — Жиренше шешенді әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресуші етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда ол ханды әшкерелеуші, ханның зорлығына өзінің ақыл- парасатын қарсы қоюшы, тапқыр ақыл иесі ретінде бейнеленеді. Үшіншісі — Жиренше шешеннің көпшілік арасындағы күнделікті қақтығыстарда айтатын тапқыр әзіл-қалжың сөздері. Осы шығармалардың арқасында Жиренше есімі ұмыт болмай ғасырдан ғасыр асып, бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр.
## Халық аузынан
Жиренше шешен қазақтың дәстүрлі ауыз әдебиеті арқылы халық арасына атақ-даңқы кеңінен жайылған айтулы тұлға. Оның туған жылын, қайсы атадан шыққанын, өмір жолдарын дәл тауып айту мүмкін емес. Өйткені Жиренше шешен халық ауыз әдебиетіндегі Алдар Көсе, Қожанасыр тәрізді аңызға айналып кеткен фольклорлық бейне. Аңыз бойынша ол Әз Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген. Жиренше шешен сол Әз Жәнібектің сарай биі, шешені болғанға ұқсайды. Өйткені халық аузында да, тарихи шежірелерде де екеуінің есімі қатар аталып отырады.
Әз Жәнібектің шамамен 1406-1473 жылдар аралығында өмір сүргені аян. Бір аңызда аң аулап серуен құрып жүрген Жәнібек жігіт кезінде 7-8 жасар шамасындағы аққұбаша жетім балаға кездесіп, танысады. Оны үйіне әкеліп, жуындырып өзіне серік етіп алады. Аққұбаша бала өсе келе сол Әз Жәнібек ханның сарай би-шешені боп кетеді. Сонда Жиренше шешен де Жәнібекпен қатарлас, замандас болып шықпай ма?
Ал, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының "Шипагерлік Баяны" (1996) Жиреншенің даналық шешен сөздерінен басталады.
Ал, Жиренше шешен жөнінде Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқианнан өзіме шейін" дейтін 1993 жылы "Жалын" баспасынан шыққан (баспаға әзірлеген жазушы Балғабек Қыдырбекұлы) кітабында былай жазады: "Бір жетім баланы, Қарабай қолбала етіп алыпты, - дейді Сенкібай шал, Сеңкібай Төкеңе төрт-бес атадан қосылатын кісі. Төкең сұрастыра келе, қыз кәдімгі Жиренше шешеннің шөбелегі болып шығады. Қыз "Менің әкем Бәкір, оның әкесі Тілеубай, оның әкесі Атай, оның әкесі Шақ, оның әкесі Жиренше" - деп сайрайды". Бұл Жиреншенің өзінен бергі үрім-бұтағы. Ал, шешеннің өзінен арғы ата-бабалары әлі беймәлім.
Жиренше шешен жөнінде Қазақ Совет Энциклопедиясында былай жазылған: "Жиренше шешен қазақ ауыз әдебиетіндегі кейіпкер, ақыл-парасаттың, тапқырлықтың символы. Қазақ аңыздары бойынша Жиренше ше шен тарихта болған. Жәнібек ("Әз Жәнібек") ханның тұсында өмір сүрген кісі. Ал айда тарихта Жиренше шешен туралы нақты деректер аз. Ол жөніндегі шығармалардың дені көп халыққа ортақ сюжеттерге негіз болған. Қазақтан өзге түркі, монгол және үнді-еуропа халықтарының фольклорында Жиренше шешен туралы шығармалар кездеседі. Қазақ фольклорында Жиренше шешен жайлы ертегі, аңыз, әңгіме, анекдоттар бір топ...".
## Жиренше шешен жайлы аңыздар
### Жиренше шешен жайлы аңыз
...Былтыр Жиренше шешен науқастанып, сырқатына шипа ем дарым зәруатын дарымдап, сауыққан соң ой тапсырғы айтып, қайтқалы жатқанымда, Жиренше шешенге хан Жәнібек тақай шақырғыш жасауылын жіберіп, шешенді шақырыпты. Жиренше:
- Сен қайда бармақсың, бірге жүр, егіздеп барайық, - деген соң, мен оған ілесіп Ақордаға барсам, Жәнібек хан тағында уәзірлерімен шенді-шекпенділері екіге жарылып, ортасын бос тастап отырыпты. Біз хан тақсырға амандағыш жөрелгі аяқ жоқ еш.
Жәнібек хан:
- Ей, Қарабас! Көз мұрын жербет қайсы? - деп, Жиреншеге оқты көзімен ата қарағанда, мен ішімнен бір сұмдық болмас па екен деп, Жиреншені ханның "Қарабас" дегені қалай деп, аң-таң болып тұрдым да қалдым. Бірақ Жиренше зымырай:
- Күлкі жербет, ұйқы жербет, тамақ жербет, талақ жербет көз құлақ елі, ауыз кем ғой - деп еді, хан жымиып қойды да:
- Көз мұрын сағымған қайсы? - деді. Ойлануға еш кезек бермейін дегендей тақсырғала, Жиренше іркіліссіз:
- Ажал сағымған, несіп сағымған, неке сағымған, талғақ сағымған, қонжат сағымған оң қол еді, көзді өтей тастақа отырсыз ба? - деді Жиренше. Оған жауап бермеген хан тағы да Жиреншеге: "Бишеқор қаншаға? - деді. Жиренше:
- Бастармақсыз шопан табын бишеқор, түйіні жоқ ой бишеқор, қараүзген шипагері жоқ ел бишеқор, лықсып малы, толықсып елі жатпаған бел би шеқор, өңгерін елі қадірлемеген ер бишеқор, оң қол екен, - дей бере, хан:
- Бізде қараүзген шипагер бар ма? - деп сұрады Жиреншеден. Жиренше:
- Тақсыр, өзі білгі алдыңызда, білмесеңіз қарызыңызда тұр, - деді. Хан аз-кем бөгеліп:
- Ол кім? - деді. Жиренше мені сұк қолымен нұсқап көрсете тұрып:
- Мұның сүйегі ұлы жүз, Зарман, Зарман ішінде Албан. Лұхман хакімнен төлім алған. Аты Өтебойдақ, шипагерлікпен өтерден мормахы өліжан, - дейді. Менің төбем көкке жеткендей болды. Жәнібек хан көзін менен алмастан, басын изей ойланып алды да:
- Жарайсың Қарабас! Басың нағыз алтын бас, тілің нағыз гауһартас екен. Әкең атынды тауып қоя алмапты "Қарабас" деп, екі ілікке алуға жарымпас деп, өттең, қойса жөн екен "Алтынбас" деп, - деді Жиреншеге бұрылып. Кенет Жиренше езгі тағызым жаса ханға:
- Әкем менің атымды жағалап қойыпты, сіз бағалап қойдыңыз, жұрт ағалап шығар. Бірақ, тақсыр, менің атым "Қарабас" емес, Жиренше. Азан айтып қойған аттан айырылып босқа күйгенше, басымды шауып тастаңыз, қара жерге кірейін ғазиз басты игенше, - деді де, езгі тағызым жасап тұра берді. Хан бедірейе қарап бір сыпыра отырды да, кенет түсін жылытып:
- Жасың қаншада? - деді сұрап Жиреншеден, Жиренше:
- Жылым айбар, қырық беске келдім. Біле алмадым мәнін, мен қалайша өлдім? - деді. Хан:
- Сен онда Қанай шешенмен тумалас екенсің, сол айтқан еді, - деді. Қанай шешен осы орайда Жиреншені жеңіп алғысы келді ме, тұтқайлы дүрсе қоя беріп:
- Білсең айтшы, дүниеде не өлмейді? - деді. Жиренше:
- Әділдіктің заты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді, жақсының аты өлмейді, - деп зымырғай жауап беріп тұрса да, ханнан көз айырмай, Қанайға қайырылмастан, Қанай:
- Жиренше! Күннің көзі өлмейді, жердің жүзі өлмейді, ағынды су өлмейді, аспандағы ду өлмейді, - деді. Жиренше:
- Қанай, қаңғып кеттің, тапа-тал түсте қалғып кеттің. Қара жердің өлгені үстін қардың жапқаны, ағын судың өлгені бетіне мұз қатқаны, күн көзінің өлгені қызарып барып батқаны, аспанда дудың өлгені, көктің айық тапқаны. Ажал келіп тиген оқ Алланың көздеп атқаны, - дегенде, Қанай үндей алмай қалды. Жиреншеден басқамыз хан бастап ду күлістік. Қанай жер болды. Жәнібек хан:
- Қанай шешеннің бас жағындағы бос орынға отыр! Тумалдастың құдайы бір, дүрдүн тауар түйіні бір, - деді Жиреншеге қарап жымия. Сонда Жиренше отыруға асықпастан:
- Қасымдағы қандалмамды қайтемін? - деді ханға қарап.
- А, не дейсің? - деп Жәнібек хан опырыла шорт сынардай, шатынай Жиреншеге оқты көзімен ата қарады. Менің зәреқұтым үшып кетті. Жиренше қаннан-қаперсіз, аспай-саспай тағы да мені нұсқап тұрып:
- Алдияр тақсыр! Қасиетті хансыз, жасай алмайсыз өмірлеуде раһит жансыз, сырқаттанып науқас атансаңыз, шипагер сырқатқа қандалмадай қадалмаса, науқасты бейнеттен айықтыра алар ма? Жардың ауған жүгін басқан арман боп кейде тайып тұра алар ма? - деді.
Ханды жан тәттілігі сергітті ме, болмаса Жиренше шешен қайта ескерткен соң есіне түсті ме, не сөз төркінін жете ұғынбағаннан төп-тартып өзінен өзі именіп қалды ма, белгісіз сабасына қайта түсе:
- Жиренше деген атыңды да алдың, шешен ділмар затыңды да алдың. Ханзадамның аты да Жиренше еді, Қанай шешен қарашаға ханзаданы теңей алмай айтқан болды ғой. Ордамда ханзада Жиренше, шешен Жиренше пар болса, қор болмайды екенмін, - деп жырғап, қарқылдай күлгенде, уәзірлері мен шенді шекпенділері де қарқылдасып, күлісіп, қау-қауласып мақтасып жатысты. Мен де Жиреншенің жұлдесіне қуана күле бердім.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан жарлығы бойынша мен де Жиреншенің қимар қатарына отырдым. Мен отыра салысымен-ақ хан менен етектеуіш басталғы ілме жауап сұрап:
- Алла жаратқанда, адам пендесін неден құралмағы шарт болған? - деді. Мен:
- Адам баласы Алла өзі жаратқан алты несібелік мінсіз бітістік пен адам пендесі өзі теретін алты несіптік ризықтан құралмағы шарт болмақ, - дедім. Хан тағы да менен:
- Соңы немен тынбақ? - деп ілмеледі. Мен:
- Жылап туылып, жырғап өсіп, ажалдан өшіп, елді ешретіп, жерді күңірентіп жер бесікке түспекке аттанбақ, - дедім. Хан:
- Сырқат деген не? - деп сұрады. Мен:
- Адамзатына ғана Алла жазған тұғырлық алты несібеге сан алуан сырқат себепкерлері жұғып, науқастандырып бұлдіру арқылы тухырлық алты несібе мен алты несіптік ризықтық дәнекерді бұзушы бұзғыншылық сырқат делінбек, - дедім. Хан:
- Сырқат қалай айықпақ, науқас қалай жазылмақ? - деді.
Мен:
- Әуелі сырқаттық сипат нақтамалылығы дәл болмақ, соған сай шипа емі дарым зәруаты дарымдылық дәлдігі туралық тапса, айығым алғысты болмақ. Науқас үйлесті күтінім шартын өтемегі жарақ. Артынша болса, бейнеті көп тартпақ, алдашы ажал торымына жолықпақ, - дедім. Хан үндеместен ризалықпен басын шұлғи берді. Мен осы орайда:
- Дат тақсыр! - дедім. Хан:
- Дат айтылмақ шарт, - деді. Мен:
- Шипа ем дарым заруатында һалал, һарамдық жоқ. Бұған осы отырған, хан бастаған игі жақсылар демегі қалай паталамақ екенін, я болмаса артынша болмағы шарт па? Осыны ашаламақ парызы қанашаңыздың, сіз тақсырдың уәжібіне мұхтасар болмағы шарт алдында тұрғылық, - дедім...
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек хан жігіт кезінде өзінің бір топ достарымен серуен құрып келе жатса, алдынан бір аққұбаша бала кездесе кетеді. Жеті-сегіздер шамасындағы әлгі бала жалаң аяқ, үсті-басы жұлым-жұлым екен.
- Бұл елсіз далада неғып жүрген баласың?
- Сүтін ішіп жүрген жалғыз інгенім бар еді, содан айрылып қалып, осы даладан іздеп жүрмін.
- Інгенді тұсап қойсаң етті?
- Тұсап жүруші едім, тұсауы үзіліп кетіпті.
Жәнібек те жастайынан естияр, ақылды екен. Жетім баланың өлген шешесін жұмбақтап айтқанына түсіне қойыпты.
- Е-е, сенің шешең өліп, ана сүтінен айрылған жетім бала екенсің ғой, кел атыма мінгес.Жәнібек жігіт әлгі баланы атына мінгестіріп, үйіне әкепті. Жуып-шайындырып киіндіріпті. Ауыл адамдары оны түсіне қарап "Жиренше бала" деп атап кетіпті.
Болашақ екі дана жас кезінен-ақ осылайша кездесіп, өле-өлгенше бір-біріне ақыл-серік боп кетіпті, - дейді ел аңызы.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бес-алты аттылы жолаушы бір ауылға жетіп, шеткері тұрған қараша үйге ат басын тірепті. Жолаушылар ол үйдің Жиреншенікі екенін білмепті.
- Оу, кім бар бұл үйде, қонақпыз! - депті. Сонда Жиренше:
- Екі қой жеймін десеңдер, түсіңдер, бір қой жеймін десеңдер басқа үйге барыңдар! - депті. Қонақтар:
- Бұл өзі сақы мырза жігіт екен, қонсақ қонайық осы үйге, - деп, аттарынан түсіп, үйге кіріпті. Үй иесі жалғыз буаз саулығын жетектеп келіп "лә аумин" деп бата сұрапты. Қонақтың бірі:
- Мына саулығың желіндеп туайын деп тұр ғой, бойдақ қойың жоқ па еді? - дегенде, Жиренше:
- Бойдақ қойы бар болғыр жоқ еді, - депті. Бағана айтпап па едім, "Екі қой жеймін десеңдер түсіндер, бір қой жеймін десеңдер басқа үйге барыңдар деп".
Жолаушылар:
- Қой болмас, - деп аттанып кетіпті де, басқа үйге барып қоныпты. Сұрастырып қараса, әлгі "Екі қой жеймін десендер біздікіне түсіндер, бірқой жеймін десендер басқа үйге барыңдар" деген адам Жиренше екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
"Ханда қырық кісінің ақылы болады" деген қағиданы Әз Жәнібек әрдайым есінен шығармайды екен. Ол өз төңірегіндегі би-шешен, уәзірлерін үнемі сол нақылмен сынап, тексеріп отыратын көрінеді. Бір жолы өзінің 40 уәзірінің ақыл-парасатын сынап көрмек болып, оларға "Өтірік пен шынның арасы қанша, соны айтыңдаршы" деп, 40 күн мәулет беріпті. Мұны Жиренше шешен де естіпті. Бұл сөзді біреу білетін шығар, соны іздеп табайын деп жаяу, жалғыз елден-елді кезіпті. Кезіп жүріп, бір үлкен қорғанды шаһарға жетіпті. Намаздыгер шамасында шаһар дарбазасына кіріп келе жатса, темір қоршаудың ішкі жағында астына қара көк ат мінген, басына дулыға, үстіне сауыт киген, белін буынып, найзасын жерге шаншып қойып, ер қаруы бес қаруды асынып алған біреу тұр екен. Кірген, шыққаның бәрі оған сәлем беріп өтеді. Тек Жиренше ғана амандаспай, тіпті мойын бұрмай өте беріпті. Сонда найзасын жерге тіреп, ат үстінде шіреніп отырған жігіт:
- Осы дарбаздан кірген, шыққан адам сәлем бермей өтпеуші еді, сен неге сол рәсімді жасамай, тіпті мойныңды да бұрмай өтіп барасың? - деді.
- Біріміз атты, біріміз жаяу, сәлеміміз келісе ме? - депті Жиренше. Бұл сөзге қарулы жігіт:
- Мына шаһардың жөнін білмейтін жан екенсің, кел атыма мінгес, біз-дікіне мейман бол! - дейді.
- Ер-тоқымды аттың алдын бізге, артын сізге бұйрық қылған ғой. "Ат иесі алдына мінеді" деген сөз тағы бар еді, жүр, үйіңе жаяу-ақ барамын, - депті Жиренше.
Екеуі атты, жаяулы болып мұның үйіне келеді. "Жігіт" өз бөлмесіне түседі де, Жиреншені мейманханасына кіргізеді. Мейманхана іші кірсе шыққысыз, жалғанның пейішіндей үй екен. Аққудай тізілген қыздар неше түрлі дәмге толы дастарқан. Бар сый-құрметтен соң әлгі мырза келіп:
- Қонағым әңгіме айт, - дейді.
- Біріміз бүтін, біріміз жарты, әңгімеміз жараса қояр ма екен? - дегенде, "жігіт" отыра алмай, ұялып шығып кетеді. Сөйтсе бұл жігіт деп отырғанымыз сол шаһардың патшасының қызы екен. Еркек киімін киіп, дарбазаның алдына тұрып, "келген-кеткенді сынаймын, сыныма төзген жанға тиемін" деп әкесінен рүқсат алған екен. Ал, келіп кетіп жатқан жолаушылар мұның әйел екенін білмей, иіліп сәлем беріп өтеді екен.Жиренше көргеннен-ақ осы "жігіттің" атқа отырысынан әйел екенін біле қойып: "біріміз атты, біріміз жаяу" дегені "біріміз еркек, біріміз үрғашы, қалай сәлем берісеміз" дегені екен. "Біріміз бүтін, біріміз жарты" деген сөзінен "әйел екенімді біліп қойды-ау деп сезіп, қыздың ұялып тұра жөнелген себебі сол екен. Қыз: "Маған білімі асқан жігіт кез болды, мені соған берсін" деп әкесіне кісі салдырыпты. Әкесі қош көріп, қабыл алып, жорға бие сойғызып, жоғары елді шақырып, үлкен тамаша той жасап, қызын Жиреншеге неке қиып қосыпты. Жиреншенің ақылгөй аяулы қатыны осы екен. Екеуі бір-біріне қосылып, кұрмашаны сындырып, көңілдерін тындырып, мауқы басылған соң, Жиренше шешен "мен қайтамын" депті.
Қалыңдығы: "Сен қайда барасың, әкемнің менен басқа ұлы да, қызы да жоқ. Әкем өлген соң, мына дәулетке кім ие болады? - дейді.
- Жоқ, қайтатынымның мәнісі бар: "Әз Жәнібек" дейтін ханымыз өтірік пен шынның арасын айырыңдар деп, уәзірлеріне жарлық қылды. Уәзірлер соны таба алмай қанша күнге мөулет алысып еді. Ал мен соны білуші, шешуші болар ма екем деп іздеп шыққан жан едім. Үйден шыққандағы жүмысымды аяқтамай осында тұрып қалсам, "жоқ қарап жүріп, жасауылга тұрғанның" құдды өзі болғаным ғой! Содан соң менің адамшылығым қала ма?! - дейді Жиренше.
- Болмашы нәрсенің өзі адамға әлдеқандай қиын көрінеді екен-ау! Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі емес пе? Бұрынғылар айтпаушы ма еді "Өтіріктің түбі бір-ақ тұтам жер" деп. Оның мәнісі: көзбен көрген шындық, құлақпен естіген өтірік. Ендеше көзбен көрген анық, кұлақпен естіген танық емес пе? - деді қыз. Жиренше қуанып:
- Бәрекелде, іздеген жоғым табылды. Енді мен мұны Әз Жәнібек ханға тезірек жеткізе қояйын, әйтпесе қырық уәзірін бекерден-бекер жазалап жүрер. Соларға арашашы болсам, тіршілігімнің бір мәні сонда емес пе? - деп қайтуға ынғайланады. Жиреншенің кетеріне көзі жеткен соң қыз әкесіне кісі салады.
- Жат жұртқа жаралған әйелмін ғой, мынау күйеу бала ел-жұртына қайтамын - дейді, мені қалдырмасын, ұзатсын деп.
Әкесі қызының айтқанын құп көріп, алтынмен аптап, күміспен күптеп ұзатады, қастарына қырық уәзір қосып, "Қызымды берген күйеу баламның жері қандай, суы қандай, елі қандай екен, апарып салып, соларды көріп келіңдер!" - дейді.
Бұл жұрттан былай ұзап шыққан соң, Жиренше шешен: "Мен ілгері озып барып, ел-жұртымның аман есендігін білейін" деп жалғыз жүріп кетіп, еліне келсе, Әз Жәнібек сол күні "таптыңдар ма, жоқ па" деп уәзірлерін қысып жатыр екен. Олар таба алмаған екен. Таба алмаған соң жазаланбақ екен. Жиренше тұп-тура осы оқиғаның үстіне келіпті.
- Таксыр! Бұларды жазаламайтын болсаңыз, керек қылған сөзіңізді мен айтып берейін, - деп қалыңдығынан естіген сөзді бастан-аяқ айтып береді.
Хан Жиреншеге риза болып: "Маған бас уәзір болуға лайық екенсің" деп, өзіне бас уәзір қып сайлап, жабулы арғымақ, қалы кілем, қара нар, қамқа тон, тоғыз қылып сый беріпті.
Мұнан кейін: "Тақсыр арызым бар" дейді Жиренше.
- Айт, - деді Әз Жәнібек.
- Мен сондай жат жұртқа барып, бұйрық болып, бір ханның қызын айттырып қайтып едім. "Күйеуді еліне апарып салыңдар" деп қайын атам қасыма қырық уәзірін қосып берді. Олар жолда көшіп келе жатыр, мен сізге жетейін деп озып кеттім. Қандай оймен қосқанын кім біледі? Достықпен қосқан болса, жолынан қалдырмайық, дүшпандықпен қосқан болса, сыр алдырмайық, соларды орта жолда қайтарып жіберсек екен, - деді. Хан мұнысын ұнатып, қырық уәзіріне:
- Қырық ат, қырық шапан алып барып, мұның қонақтарын қайтарып жіберіңдер, - деп тапсырды.
Жиренше қырық уәзірмен қонақтарының алдынан шығып, ханның берген ат-тонын, тарту-таралғыларын тапсырып, қайырып жібереді...
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан өзінің нөкерлері және Жиренше бимен жол жүріп келе жатып, өзен жағасында отырған үш адамды көреді. Бірі қартаңдау, екіншісі орта жаста, үшіншісі жас жігіт екен дейді. Жанынан өтіп бара жатқан топқа үшеуі орындарынан тұрып сәлем қылады. Хан олардың бетіне аздап қарап тұрады да, ілгері жүре береді. Былай шыққан соң Жиреншеден:
- Әлгі үшеуі не ойлап қалды екен? - деп сұрапты. Сонда Жиренше шешен:
- Е, хан ием, не ойлаушы еді: шал жиырма бестегі кезін ойлап жүр. Орта жастағысы жер ортасы көктөбе, ер ортасы сұр жебе. Көктөбеге жетіп, алды артына қарап, бір дем аласың. Сұр жебені тағы бір тартып, бел аласың! - деп тұр.
Ал, жас жігіт "анаған жетсем, мынаған жетсем, ананы алсам, мынаны алсам" деп, ойнақтаған ботадай дәрменсізденіп тұр депті. Хан атының басын бұрып:
- Қане, соларға қайта барып, енді өздерінен сұрап көрейік. Жиреншенің осы айтқаны рас па екен? - дейді. Келе бере шалдан:
- Әлгіде бізге жолыққанда не ойлап тұрдың? - десе, шал:
- Жиырма бестегі шағымды ойлап тұр едім, тақсыр! - депті. Ортаншысынан сұраса:
- Жер ортасы көктөбеге жетіп, алды-артыма бір қарадым. Ер ортасы сұр жебе деп, тағы бір толғап тартсам, сөйтіп бел алсам деп едім депті. Жас жігіт тұрып:
- "Анаған жетсем, мынаған жетсем" деп, көңілім ойнақтаған ботадай алабұртып тұр еді, - дейді. Хан қасында тұрған Жиреншеге қарап:
- Сен білгір де данышпан екенсің, бұдан былай менің оң жағымда отыратын бас биім боласың, - деп оған ризашылық білдіріпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жәнібек хан жолға шығар кезде Жиреншемен әрдайым: "Ананы қайтеміз, мынау қалай болады" деп ақылдасып алады екен. Содан соң Жиренше қалай мәслихат жасаса, тіл қатпай, оның дегенін істеуге өмір қылады екен. Бір күні хан асығыстау жолға шығайын деп қызметшілеріне:
- Тез күймемді дайындаңдар, күймеге қып-қызыл күрең алты нар жегіңдер, - деп өмір беріпті. Қызметшілер жылдамдатып алты қызыл күрең нар жегіп, күймені тұп-тура хан шығатын есіктің алдына әкеп қойыпты. Содан соң хан:
- Жиреншені шақырыңдар, меніменен бірге жүрсін, - дейді. Хан қызметшілерінің бірі жүгіре басып Жиреншеге жетіп келеді:
- Ау, Жиренше, хан жолға дайындалып, сізге тез келсін, меніменен бірге жүрсін деп жатыр, - дейді. Сонда Жиренше:
- Ханның жеккені не? - депті.
- Жеккені қып-қызыл алты нар өзір түр.
Жиренше айтыпты:
- Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де, - деп. Содан шақырушы ханға:
- Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ханға сәлем айт, қазір барамын, күн бұлт екен деп айт деді, - дейді.
Айтулы сөздің астарын түсіне қойған хан қызметшілеріне:
- Алты нарды доғарып, күймеге алты тұлпар жегіңдер! - деп бұйырады. Тұлпарлар жегіліп әзір болған кезде Жиренше де келіпті. Сөйтіп хан екеуі жолға шығыпты. Жолда құбыладан қара бұлт көтеріліп жаңбыр құйыпты. Жер батпаққа айналыпты, соған қарамастан жануарлар сыдырта желіп отырыпты. Сонда Жиренше ханға қарап:- Жылқы малдың патшасы, түйе малдың қасқасы: түйе малының мынадай ми батпақта жүруі қиын, мен соны ойлап айтқан едім, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір адам: "Осы Жиреншені әркім мақтайды, Жиренше сөзден сүрінбейді және сұраған нәрсенің бәріне табан астында жауап айтады дейді. Мен де барып сөз сұрап көрейінші" деп Жиреншеге айтыпты:
- Әу, Жиренше, сізді өркім бір мақтайды, шешен, білгіш дейді. Қане білгіш болсаң, Тесіктау қайда соны айтшы! - дейді.
- Тесіктау мына тұрған қызыл төбешіктің астында, - дейді Жиренше.
Сонда әлгі кісі "Төбешік, Төбешік" деп қайталап айтады да:
- Ол төбешігің алыс па, жақын ба? - деп сауалдайды. Сонда Жиренше шешен:
- Алыс емес, тиіп тұр, жүр, үйге кірелік! - депті.
Үйге кірген соң, Жиренше әйеліне:
- Мына кісіге сусын бер, - дейді. Әйелі сусын әкеліп, әуелі күйеуіне, содан соң қонағына ұсынады. Жиренше сусын кұйылған тостағанды ұстап отырып:
- Міне Тесіктау! Бес түлпарға мінесіз, қызыл төбешіктің астындағы тесік таудан былай өтесіз, - деп тостағандағы айранды сіміріп салыпты. Сонда әлгі кісі:
- А, Тесіктау деген тесік тамақ екен ғой, енді ешнәрсе сұрамай-ақ қояйын.
Жиренше, қош-аман бол, - деп қайтып кетіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек хан ноғайлы жұртымен бірге, қалмақ елін де қоса билеп тұрады. Ол ел тағдырын он екі бимен ақылдасып шешіп отырады екен. Бидің үлкені баяғы Жиренше.
Бұл ердің білгірлігін сынағыш хан бір күні:
- Әу, Жиренше! Адам қалай қадірлі болады? - дейді.
- Қадірлі болғысы келген адамға үш жолдас керек, - дейді Жиренше табан астында.
- Ие, қандай жолдас?
- Бақыт, дәулет, ырыс.
- Ал басқа пәле қайдан?
- Басқа пәле тілден.
- Кәріліктің белгісі не деп білесің? - дейді хан.
- Қаратауға қар жауар.
- Қарсы алдынан жел тұрар, - дейді Жиренше.
- Қыз алған қалай?
- Қыз: "өзің білесің" дер.
- Жеңге алған қалай?
- Жеңге: "өзім білем" дер.
- Жесір алған қалай?
- "Балам білер" дер.
Бас биінің білгірлігіне хан осылайша тәнті болады екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек қасында ортасында Жиренше шешені бар бір топ нөкерлерімен құс салып, тазы жүгіртіп, сайрандап келе жатса, алдарынан көл шығыпты. Көл жағасында бір топ қаз бір-бір аяқтарын көтеріп, жусап тұрады. Хан жігіттеріне: Томағаларын сыпырып, кұстарыңды қоя беріңдер! - дейді. Жігіттер дабыл қағып, кұстарын қоя береді. Аяқтарын көтеріп, жусап тұрған қаздар екі аяқтап жорғалап барып, аспанға көтеріліп кетеді. Осы бір сөтті пайдаланған хан, Жиреншені тағы бір сынамақ болады.
- Жиреншем, әлгіде бір аяғымен тұрған қаздар, екі аяқтап жорғалап кетті ғой, бұл қалай?
Сонда Жиренше саспапты:
- Е, е, хан ием, сіздің басыңызға әңгір таяқ ойнатып, дабыл қақса, екі аяқтап емес, төрт аяқтап қашарсыз! - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жәнібек хан тағы бір әңгіме үстінде:- Бұл дүниеде кімнің төрт құбыласы тең болмақ? - деп сұрайды. Сонда Жиренше шешен:
- Бұл дүниеде жүйрік аты, қыран құсы бар, өзі сұлу, мінезді қатыны, бес атар мылтығы бар жігіттің төрт құбыласы тең болады, ханым, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан өзінің нөкерлерімен серуендеп келе жатқанда алдынан сақалы ақ, шашы қара бір адам кездесіп, сәлем береді. Былай шыққан соң хан қасындағыларға қарап:
- Әлгі адамның сақалының ақ, шашының қарасы қалай? - деп сұрайды: Сонда Жиренше:
- Үйде кейінген, түзде тебінген, қатыны жаман, аты шабан бір бейбақ шығар, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір күні аң аулауға шыққанда ханның лашын құсы ұшып кетіп, Жиреншенің үйінің төбесіне келіп қонады. Жиреншенің әйелі оны ұстап алып, түлентіп-желпінтіп қояды. Соны естіп, құсын алуға ханның өзі барады. Жиренше үйде жоқ екен, зайыбы бүркеніп шығып ханға құсты алып береді. Хан қараса құсқа томата тігіп кигізіп, қолғап тігіп құлпыртып, балақ бау есіп жарастырып-ақ қойған екен. Бұрын томағаны, қолғапты бұл жұртта көрген-білген жан болмапты. Жеңдерімен ұстап, "жұмсақ жүн" деп құстың аяғына уықтың бауын тағады екен. Ұшқанда сонысы бір құлаш болып шұбалып, аяғына оралып жүреді екен. Сондықтан хан не құсына қарарын білмей, не қатынға қарарын білмей, атынан ауып түсіп қала жаздайды.
- Біз бүгін осында қонамыз, - дейді хан.
- Үйде еркек жоғын көріп тұрсыз. Алда-жалда еркек жоқта қонақ боламын десеңіз, арада біраз күн салып, бір айналып келіңіз. Кіріміз болса жуынып, қонақ жабдытын хал келгенше даярлап тұрайық. Және жігіт-желеңмен келмеңіз: көп қонақты күтуге шамамыз келмейді, өз басыңыз ғана болсын! - дейді Жиреншенін жұбайы. Хан "жарайды" деп, "оңаша келіңіз" дегеніне дәмелі болып, көңілі өсіп, қайта береді. Сонымен бірнеше күн өткен соң, хан жалғыз өзі келеді. Хан келген соң, әйел алдынан шығып, қолтығынан демеп түсіріп, қолынан ұстап үйіне кіргізеді. Бар дүниелігін жайнатып, құлпыртып қойған екен. Көрпе жаюлы, төсек салулы, шымылдық құрулы тұр.
Ханды жайғастырып, әйел тамақ жабдығына кіріседі. Жалғыз қалған хан айналасына көз салса, үйдегі нәрсенің бәрі кестелі екен. Жастықта да, көрпеде де, шымылдықта да, орамал, дастарқанда да бәрінде де кестемен тіккен бір жазу бар. Ол "біреудің есігін қолыңмен қақсаң, өз есігіңді біреу аяғымен тебер" деген сөз еді.
Хан бұл сөзге түсінген жоқ, есіл-дерті әйелдің етегі, нөпсінің жетегінде болып отыра береді.Жиреншенің әйелі бір уақытта палау басып, өртүрлі ыдысқа салып әкеліп, ханның алдына қойыпты. Хан палау әр түсті ыдыста болған соң басқа-басқа ғой деп әр қайсысынан бір-бір алып отырады. Бәрінің де дәмі бірдей болған соң, "бұл қалай" деп қайран қалады. "Тақсыр-ау, ыдысымның басқалығы болмаса, бәрі де бір тамақ", - дейді әйел. Ханмен біраз отырып әзілі жарасқан соң: "Тақсыр, ас айныса, не түзейді?" дейді. Хан: "Мұз түзейді", - дейді. Қатын: "Май айныса не түзейді? - дейді. Хан: "Тұз түзейді", - дейді. Қатын: "Тұз айныса не түзейді", - дейді. Хан бәлен дей алмайды. Тағы да әйел: "Халық айныса не түзейді?" - дейді. "Халық айныса, хан түзейді", - дейді. "Хан айныса, кім түзейді?" - дейді. Сонда хан дәнеме дей алмай, ұялғанынан бетінің терін сүрте береді. Ақыры айыбына қолындағы жүзігін сыйлап, хан қайтып кетіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жиреншеге бір жігіт кездесіп жолдас болыпты, өзі тұйық, көп сөйлемейтін адам екен. Бір мезгілде Жиренше жолаушы жігітке қарап: "Жол қысқартайық", - дейді. Жігіт жауап қайырмайды. Тағы бір кезде Жиренше жігітке: "Ағаш қазан қайнатайық", - дейді. Жігіт жауап қайырмайды. Тағы да біраздан соң бір көшіп кеткен елдің жұртын көргенде Жиренше: "Мынау бір бейбастақ үйдің жұрты екен", - дейді. Жігіт оған да үндемейді. Сонымен екеуі бір елге жақындаған кезде, жаңбыр селдетіп құйып кетеді. Ауыл сыртында тезек теріп жүрген бір топ қыз жаңбыр жауып кеткен соң қаптарын арқалап, ауылға қарай жүгіре жөнеледі. Тек бір қыз сырт киімін шешініп, қапқа жауып отыра қалады. "Мына қызда бір сыр болар", - деп Жиренше отырып қалған қызға келеді. Қыз асқан сұлу екен. Жиреншеге қыздың көркі ұнайды. Енді ақылы қандай деп сынау үшін: "Сен көп қыздан неге бөлініп, жалғыз отырып қалдың?" дейді Жиренше.
- Мен басқа қыздарға еріп ақымақ болғым жоқ, - дейді қыз.
- Олар қалай ақымақ болады? - дейді Жиренше.
- Олардың ақымақтығы мынада: келе жатқан алды бар, арты жоқ, шағын бұлт. Бұл өткінші жаңбыр, аз жауып ашылады. Ал олар үйге барғанша отындары да, барлық киімдері де су болады. Су болған отын жанбайды, киімдерін кептіре алмайды. Мен отыныма шапанымды жаптым, ығына өзім отырдым: менің су болған жалғыз-ақ шапаным. Отыным, өзге киімдерім құрғақ: үйге барғанымда отынымды жағып, шапанымды кептіріп аламын, - дейді. Қыздың көркіне ақылы сай, Қаракөздей болып көрінеді. Бұл қызға енді бір сөз айтып көрейін деп Жиренше:
Бүркеніп жалғыз отырсың, Бойға жеткен жас бала. Үнатсаң айтқан сөзімді, Күлімдеп көзің бері қара!Оңаша бір сөзім бар, Ақылың болса сен үғар. Менің атым Жиренше, Жол берген маған хан-қара, дейді. Сонда қыз бөгелместен:
Сыртыңнан естіп, қанық ем, Шешен деген атыңцы. Түсіңе бұрын танық ем. Жаңа көрдім затыңды. Айтар жерің осы ма, Көңілдегі датыңды? - деп күлімсіреп өң бергендей болып:
Уәде қылып келіп пе ең, Сөйлесем деп осы жерге. Жалғыз атты жолаушы, Аулақ менен қош жерге. Құрбыңды іздеп тауып ал, Жас қыз сөзіңді естер ме? - дейді.
Жиренше шешен қызды әбден ұнатып ішінен: "Құдай жазса сені алармын", - деген ойға келеді. Ауыл мен екі арада өзен бар екен.
- Мынау өзеннің өткелі қай жерде? - дейді Жиренше.
- Анау жерде бір өткел бар алыс: алыс та болса жақын. Мынау жерде бір өткел бар жақын, жақын да болса алыс, - дейді қыз.
- Сенің үйің қайсы? - дейді Жиренше қызға.
- Менің үйім анау үлкен ақ үйдің жанындағы қараша үй, - дейді қыз.
Жиренше жақын өткелге бұрылады. Қыздың "алыс, алыс та болса жақын" өткелінің суы таяз, асты құмқайыр екен. Жиреншенің аты желіп өтеді. Ал "жақын, жақын да болса алыс" деген өткелдің суы терең, асты балшық екен, жолдасының аты батпактап зорға өтеді.
Жанындағы жігітке: "Сен қайда қонасың?" дегенде, "Мен мына ақ үйге қонамын" дейді ол. "Ендеше мен қараша үйге қонамын", - дейді шешен. Сөйтіп екеуі екі бөлініп, бірі байға, бірі кедейге барып түседі. Бір уақытта отынын арқалап манаты қыз да келеді. Жиренше төрге жайғасқан соң, үйдегі кемпір амандықтан кейін: "Шырағым, мынау байдың үйі тұрғанда, біздің қосқа қалай түстің?" дейді. Жиренше: "Менің баспанам да осындай еді, өз үйім тәрізді болған соң өзімсініп түскенім ғой", - дейді.
Жиренше түскен үй іңір болтан соң от жақты, келін сиыр сауды. Кемпір от басында, қыз үйдің іргесінде отыр.Төрде отырған Жиренше қызға қарап басын сипайды. Бұл: "Сенің қалың малың шашымнан көп-ау" дегені еді. Кыз оған түсініп астындағы тақыр тулақты сипайды. Ол теңімді тапса тақыр кедей болса да береді дегені еді... Жиренше мен қыз бірін-бірі ұнатқанын осылай ыммен үғысады.Таң атқан соң жұрт тұрып жайланған кезде бай Жиреншені шақыртып алады. Жиренше келсе, кешегі жігіт мөз-мөйрам болып сонда отыр екен. Амандасқаннан кейін бай: "Кешегі бірге келген кісі осы ма?" дейді. Жігіт: "Иә", - дейді. "Екеуің бірге келіп екі бөлек түскендерің қалай?", - дейді бай. Жиренше; "Бұрынғының сөзі бар еді, сол есіме түсіп, бәлек түстім", - дейді. "Ол не деген сөз?" дегенде Жиренше:
Әкің білмес ісіңді. Білгендерден сұрап біл. Өліп жатсаң, наданнан, Кабырғаңды жырақ қыл! - деген дейді.
Бай: "Екеуің жолда не сөйлестіңдер?", "Не айттыңдар?" дегенде жігіт түндегі жол-жөнекей айтылған сөзді баяндайды. Жиренше: "екеуден екеу жапанныңсары даласында келе жаттық: әртүрлі сөз айттым, серігім біреуіне де сөз қайырмады. Сонан соң мен де үндемей отырып едім, ұйқы келді, маужырап жүре алмадық. Үйқыдан мезі болған соң "жол қысқарталық" дедім. Оның әңгіме айт дегенім еді. Екінші "ағаш қайнатайық" дегенім насыбай атып алайық дегенім еді. Үшінші "бейбастақ үйдің жұрты" дегенім бір жұртта екі басы бірдей күйік көсеу жатыр екен. Айтқан сөзімнің біріне жауап қайтармаған соң "мына жігіт надан екен, - деп бөлек қонған едім", - дейді. Бай бұрын Жиреншенің атын естіп бір көруге құмар болып жүреді екен. Әзін көріп, сөзін естіген соң есі кетіп мал сойып, қымыз кұяды. Бөйбіше: "Шырағым, бүгін осында бол!" деп қондырады... Жиреншенің ақылына қызығып бай қызын бергісі келеді. Қызы: "Мені бір жалғыз кедейге бар дегені несі, бармаймын", - деп астан-кестен бүлінеді. Қызымнан бұл сөзді естіп өтірікші болдым-ау деп ойланып отырғанда, Жиренше: "Баеке, сіздің қиналып отырғаныңыз маған да әбден батты. Көнбеген балаңызды қояйық, мынау көршіңіздің қызының қалың малый төлеп алып берсеңіз болады", - дейді. Бай көрші жігітті шақырып алып, сұраған малый беріп, Қарашашты Жиреншеге қосқан екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір жолы қырғыз Қызылым қарт Жиреншеге кездесіп қалып:
- Шешен, сізден сұрайын деген бір жоғым бар еді. Он бес лақ, жиырма бес серке, отыз бес орақ, қырық бес қылыш, елу бес егеу, алпыс бес арқан, жетпіс бес шідер жоғалттым. Осыған кұлағдар болыңызшы, - дейді.
- Жарайды, - дейді Жиренше шешен. Жоғыңыздың жөнін айтып берейін, өзіңіз тауып алыңыз.
Он бес жас құйын қуған желменен тең, Жиырма бес дауыл ұрған перімен тең, Отыз бес ағып жатқан селменен тең, Қырық бес аю аспас белменен тең, Жетпіс бесте көңілің жерменен тең. Сексенде селкілдеген шал боларсың, Тоқсанда толық миың орта түсер. Жүз жаста дүниеден күдерінді үз, Өлмесең де өліден кем боларсың, - дейді.Әттегені-ай. Әзім жиырма бестегі жігіттей едім, көңілімнің жердей болғанын қарашы, бекер-ақ сұраған екенмін, - деп сонда Қызылым қарт жантая кеткен екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Қарашаш Жиренше орта жасқа келгенде қаза болады. Жиреншенің бұрынғы жас күні емес, қыз қарастыруға ыңгайы келмей, бірер жыл жүреді. Бір күні Әз Жәнібек хан Жиреншеге: "Шешенім, сенің үйленбей жүргенің жарамайды: паленшенің қатыны ерінің тірісінде жақсы әйелдің бірі еді, соны сен ал!" дейді. Жиренше шешен: "Сіз үйғарган болсаңыз жарайды", - деп сол қатынды алады. Арада біраз уақыт өткенде хан: "Шешен, мына қатының бұрынғылардай болатын ба, қалай?" дейді. Сонда шешен: "Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз", - дейді. Хан: "Түнде төртеуің қалай" дегенде, Жиренше шешен былай дейді:
Ері есіне түседі, Теріс қарап жатады. Оныменен ол екеу. Қарашашты ойлаймын, Мен де теріс қараймын. Оныменен мен екеу. Оймен тауып жолдасты, Боламыз түнде біз төртеу.
Таң атқан соң оянып. Тұра келген тағы екеу! Қыздай алмай қатын болмас, Есік көрген макұл болмас. Қанша жақсы көрем десе де, Бұрынғыдан жақын болмас. Байы өлген қатынды алу, Ойлағанда ақыл болмас.
Хан мен жиылган көпшілік шешеннің сөзін тыңдап "рас-ау!" десіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Ел ішінде Жиренше айтыпты деген әңгіме көп. Соның бірінде дуалы ауызды шешеннің тапқырлығына тәнті болмай отыра алмайсыз.
Қай заман екені бір Аллага аян. Жиреншенің атына сырттай қанық хан оны бір көрмекке, жүзбе-жүз отырып көшелі сөзін естімекке құмартады. Шақырту алған шешен айтқан уақытында хан сарайына келіп, табалдырықтан аттаған бойда:
Бір жасыңыз мың болсын! - деген екен.
Хан кісі тыңдап, ой түюге пейіл тұрады. Әзгенің асылын ажырата алмаса да жасыгына мін тағуға бейім келеді. Сол мінезбен Жиреншенің әлгі бір ауыз сөзін ұнатпай:
- Киелі орынның мәртебесіне сай сөз тауып айттым деп отырсың ба? - дейді мұқатыңқырап.
Жиренше аспай-саспай: "ділмөрім, бетіңді бір қайырып тастадым ба?" дегендей, тары на шалқая түскен ханға тіктей қарап:
- Сөзіңізге кұлдық, хан ием, - деп назарын өзіне аудартады. Адам өзі мың жасамайды, артында аты қалса, атына сай сөзі қалса, аты атына сай сөзі мың жасайды. Екінші мына опасыз жалған дүниеде бір көрген қызық дәурені бір күнге бергісіз болса, сол бір күннің өзі мың жылға татыр қызық дәуренмен өтсін деп едім.Сөзге тоқтаған хан Жиреншеге сол жерде астына арымас ат мінгізіп, үстіне тозбас шапан жауыпты.
## Дереккөздер: |
Арал қыстақ — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Андас батыр ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан шығысқа қарай 24 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
"Арал қыстақ" деп аталуы ауылдың аралда отырғандығынан, төңірегінің бәрі байламта су. Бұл су Кеңес өкіметі тұсында егін суаруға кеңінен пайдаланылған. Арал қыстақ уағында колхоз болған. 1950 жылдары Қызыл қыстақ колхозына біріктіліді.
## Инфрақұрылымы
Ауылда бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Дереккөздер |
Қазақстанда көмір қоры мол. Мұнда тас көмір мен қоңыр көмірдің 10 алабы, 300 кен орны бар. Қазақстанның жалпы көмір қоры 164 млрд тоннаға жетті. Республика жылына 100 млн тонна (2010) көмір өндіреді. Ғалымдардың жобалауы бойынша жылына 140 млн тонна өндірілсе, еліміздегі көмір қоры 250 жылға жетеді. Көмір кен орындарының басым бөлігі Қарағанды, Павлодар және Қостанай облыстарында орналасқан.
Қазіргі кезде Қарағанды алабы 3600 шаршы км жерді алып жатыр. Бұл – Қазақстанның негізгі көмір базасы. Қарағанды көмірі кокстелетіндіктен сапасы өте жоғары. Тас көмірдің 80 қабаты анықталған, олардың жалпы қалыңдығы 120 м. Ал, көмірдің барланған жалпы қоры 60 млрд тонна.
Маңызы жағынан екінші орынды Екібастұз көмір алабы алады. Бұл алап Сарыарқа мен Ертіс маңы жазығы аралығында орналасқан. Павлодар облысында ауданы 160 км кв, қазып алынатын көмір қабатының қалыңдығы 150 м. Ашық әдіспен өнлірілетін болғандықтан, еліміздегі көмірдің ең арзаны болып табылады. Дүние жүзіндегі ең ірі «Алып» кенішінде жылына 36 млн тонна көмір өндіріледі.
Соңғы кезде Майкүбі (Павлодар облысы) және Торғай (Обаған) көмір алаптарын игеру басталып, сондай – ақ Екібастұз көмір алабының «Алып», «Солтүстік» және «Шығыс» кеніштерінде қайта құру, қайта жабдықтау жұмыстары жүргізілуде.
## Дереккөздер |
Пайдалан әдебиеттер: География 8 сынып ISBN 978-601-282-561-9 |
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті – Қазақстан Республикасының жоғары оқу орны. Республикамызда ғана емес, бұрынғы КСРО, қазіргі ТМД елдері арасында тек аруларға арналған баламасыз бірден-бір жалғыз жоғары білім ордасы. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің символы – тұмар.Қыздар институты құрылғаннан бастап 70 жыл ішінде оқу ордасын 60 мыңнан астам түлек бітіріп, республикамыздың түкпір-түкпірінде ұстаздық және қоғамдық жұмыстарда, өнер мен мәдениет салаларында жемісті еңбек етуде. Қыздар университеті қазақ аруларының шамшырағына айналған, қазақ халқы сеніп тапсырған мыңдаған жандардың үкілі үміті. Университеттің студенттері жақсы оқумен қатар, әндері және билерімен үлкен сахналарды әуелетіп, спорттық жетістіктерімен әлемді таңғалдыруда. Білікті маман, мықты педагог, ұлт тәрбиелеуші жастар осы парасат мектебінен түлеп ұшады.
## Университет тарихы
### Құрылуы
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты және М.Мәметова атындағы қыздар педагогикалық училищесі 1944 жылдың сәуір айында СОКП Орталық Комитеті бюросының қабылдаған “Қазақ жастарынан жоғары дәрежелі педагог-мамандар дайындау” туралы қаулысы негізінде ҚазКСР Халық Комиссарлар кеңесінің №457 қаулысымен Алматы қаласында ашылды.
Қабырғасы жаңа қаланған институттың құрамындағы физика-математика, тарих, тіл және әдебиет факультеттерінің әрқайсысына 30-дан студент қабылдауға және 2 жылдық дайындық курсын ашу, оған 60 талапкер қабылдау және олардың тамағы, киімі, кітап т.б. керек-жарағын мемлекет тарапынан қаржыландыру туралы шешім шығарылды. Инсти-тутқа Гоголь көшесіндегі 119 үйді оқу ғимараты, Лесная көшесіндегі 86 үй жатақхана ретінде пайдалануға берілді. Сондай-ақ, Алматы құрылыс тресіне оқу орнын қажетті құралдармен қамтамасыз ету, ал ҚазКСР Мемлекеттік жоспарлау комитетіне 300 адамды жиһаз, төсек-орынмен жабдықтау тапсырылды.
Институт ашылуын Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ілияс Омаров бастаған еліміздің күллі зиялы қауымы, өнер-білім саласындағы қайраткерлері қызу қолдап, ақжолтай тілектерін білдірді.
### Алғашқы құрылысы
Оқу жылының бірінші жартысында 9 кафедрадан тұратын 3 факультетте 20 ұстаз, оның ішінде 5 ғылым кандидаты, 8 аға оқытушы, 7 оқытушы дәріс берді. Институттың директоры болып Қ.Оспанов тағайындалды.
Ал 1945 жылдың 11 қыркүйегінде институттың алғашқы ректоры болып Тұрсын Мырзабекова тағайындалды. Соғыстан кейінгі кезеңнің ауыртпашылығына қарамай, ұйымдастыру, қалыптастыру сияқты қыруар жұмыстарға көп күш салған алғашқы ректор-дың ерен еңбегін ерекше атаған жөн.
### Алғашқы оқытушылар
Білім алуға келген қыздарға М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ғ.Құрманғалиев, Т.Тәжібаев, К.П.Персидский, А.Жұбанов, Ш.Батталова, О.А.Жәутіков, Н.Сауранбаев, Ә.С.Тұрсынбаев, В.А.Есенғалиева, Х.Х.Махмутов, С.Т.Толыбеков, Х.Жұманов, К.Қармысов, К.Айманов, М.Балақаев, Е.Косюхин, Ө.Байділдаев, К.Барманқұлов, И.Маманов, А.А.Федулова, Д.Т.Тұрсынов, З.Ахметов сынды көптеген көрнекті ғалымдар дәріс берді.
### Институттың толығуы
Жылдар өткен сайын институтта оқытушылар құрамы ғылыми атақтары бар ұла-ғатты ұстаздармен толығып, материалдық-техникалық және оқыту-әдістемелік мүмкін-діктері арта түсті, осылайша білім ордасының бұғанасы бекіп, ауқымы кеңейе бастады.
Соғыс біткен соң республикада оқу орындары, мәдени орталықтар, кітапханалар санының өсуіне байланысты жоғары білімді мамандар керек болды да, институтта педагогикалық мамандықтарға қоса кітапханатану, ән-музыка кафедралары ашылып, кейін олар жеке факультетке айналды.
Музыка факультетінің аяқтан тік тұруына белгілі композитор Б.Байқадамовтың ат-қарған еңбегі зор болды. Кафедра құрамында пианист-концертмейстер В.С.Пирогова, музыка теориясының мамандары Б.М.Жүсіпалиев, Ә.Әбдікәрімов, Қазақстан компози-торлар одағының мүшесі Ө.Бәйділдаев, Д.Б.Ботпаев, И.К.Кереев, А.Ф.Славопицкая, Ә.Бапи, З.А.Попова т.б. жұмыс істеді.
1968 жылы Е.Хасанғалиевтың ұйымдастыруымен құрылған “Айгүл” квартеті Марат Балтабаевтың басқаруымен вокальды-аспаптық ансамбль жетпісінші, сексенінші жылда-ры Бүкілодақтық жастар сыйлығының лауреаты, Халықаралық, Республикалық байқау-лардың жүлдегері атанды.
Оның құрамында – Г.Қарамолдаева, А.Исағұлова, Д.Ерғалиева, М.Жүнісова, С.Ұзақбаева, А.Арықова, Қ.Омарова, Р.Әлисова, М.Ысқақова, З.Әлібековалар өнерімен қалың жұртшылыққа ертеден-ақ танымал болды.
### Түлектерінің арасында елімізге танымал тұлғалар
Аты аңызға айналған Социалистік Еңбек Ерлері Рафиқа Нұртазина, Рыскүл Мақатова, ҰҒА академигі осы оқу орнын 16 жыл басқарған Күләш Құнантаева, “Даңқ белгісі” орденімен, “Қажырлы еңбегі үшін” медалінің иегері, институттың үшінші ректоры болған Ажар Ыбраева, Жоғарғы Кеңестің депутаты Ж.Күленова, қоғам қайраткерлері — Халықты әлеуметтік қорғау министрі болған, Парламент Мәжілісінің үш шақырылымының депутаты З.Қадырова, "Мемлекеттік тілге құрмет" бірлестігінің төрайымы, филология ғылымдарының кандидаты А.Османова, белгілі қоғам қайраткерлері Ж.Әмірханова, О.Асангазиева, ғалымдар Ү.Сұбханбердина, С.Ұзақбаева, З.Жәкішева, көрнекті ақындар Ә.Беркенова, А.Бақтыгереева, белгілі әдебиет сыншысы Ә.Бөпежанова, әншілер М.Ералиева, Ұ.Айнақұлова, Д.Хамзина, Т.Асар, Г.Өмірбаева, Ұ.Белғозиевалар – университет мақтаны-шы, халықтың алдында шоқтығы биік аяулы қыздары.
Институт ашыларда заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің “Тәңір жазса, бұл институт қазіргі және болашақтағы қазақ қыздарының шамшырағына айна-лады. Осы шамшырақтың жарық сәулесі ешқашан сөнбесін дейік” деген ақ тілегі қабыл болып, бүгінде бұл оқу орнының қоғамдағы мәртебесі биікке көтерілді.
### Қазіргі жағдайы
Қыздар ғана білім алатын ЖОО-на Елбасының қамқорлығы өлшеусіз. Қазіргі таңда барлық оқу корпустары, жатақханалар, асхана, спортзал күр-делі жөндеуден өтті. Дағдарысқа қарамай, «Студенттер үйі» салынды. Университет мәртебесі берілуі 2008 жылы 11 қыркүйекте Үкімет қаулысымен рәсімделді.
Білім беру жүйесі
Бүгінде магистратурадан 22 мамандық ашылып, қазірде 19 мамандық бойынша ғылыми-педагогикалық кадр дайындалуда. Сонымен қатар 12 мамандық бойынша мемлекеттік білім беру стандартын және басқа жоғары оқу орындарымен 6 мамандық бойынша оқу стандартын жасауы – біздің ғалымдардың ғылыми әлеуетінің үнемі артуының дәлелі. Соңғы бес жылда 17 ғылыми-теориялық халықаралық және республикалық конференциялар өтті.Ғылыми зерттеу жұмысы 33 кафедра, әлеуметтік және гендерлік институты, іргелі ғылыми-зерттеу орталығы, 3 дербес зертханалар арқылы жүргізіледі. Университеттің профессор-оқытушылар құрамы жоғары педагогикалық оқу орында-рының студенттеріне арналған “Педагогика тарихы” оқулығын, «Педагогика» термино-логиялық сөздігін, “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында 10 томдық “Адам-зат ақыл-ойының қазынасы” және “Қазақтың тәлімдік ойлар Антологиясын”'' құрастырды. Осы факторлар білім сапасының жақсаруына тікелей әсер етуде. Университет алғаш-қылардың бірі болып кредиттік оқу жүйесіне көшіп, бакалавриат-магистратура нәтижелі жұмыс жасауда. Жуырда 4 мамандық бойынша докторантура (PҺD) ашылды.
Сапа
Оқу сапасы және білім берудегі қызметті көтеру мақсатында Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде сапа менеджменті жүйесінің элементтері негізінде автоматтандырылған басқару жүйесі жасалынып, оқу үдерісіне енгізілді. Сол арқылы әр студенттің оқуға түскеннен бітіргенше оқу сапасын қадағалап отыруға болады. Егер ата-ананың интернетке шығатын мүмкіндігі болса әр кезде өз баласы туралы мәлімет алуына болады.
Білім беру сапасын жоғарылату мақсатында “Сапа менеджменті” жүйесі 2004 жылдан бері университетте ресми мақұлданып, халықаралық, отандық стандарт талаптарына сәйкес білім беру нәтижелері мен білім беру сапасын жоспарлау, басқару, бағалау рәсімдерін іске асыруға қатысты ауқымды іс-шаралар жүзеге асырылды. Білім сапасы менеджментін енгізудегі басты мақсат - педагогикалық білім беру саласындағы озық технологияларды басшылыққа ала отырып, университеттің тиімді қызмет етуін үнемі жетілдіру арқылы студенттердің білім сапасын жоғарылату мен білім берудегі алдыңғы қатарлы отандық және шетелдік ұйымдармен тығыз қарым-қатынас орнату болып табылады. Атқарылған іргелі жұмыстар барысында 2008-2009 оқу жылының басында ЖШС “ІnterCert” Сертификаттау Орталығының университеттегі жоғары кәсіби мамандар даярлаудың деңгейіне жоспарлы аудит өткізіп, нәтижесінде бакалавриат және магист-ратура бағдарламасы бойынша жоғары мамандандырылған білім беру сапасының ҚР СТ ИСО 9001:2001 стандартының базалық талаптарына сай екендігін растады. Бұны аталған сертификаттау ұйымының 2008 жылдың 4 желтоқсанында университетке берген №04185 (тіркеу нөмірі №01915) Сәйкестік сертификаты дәлелдейді.
Оқу үдерісін жетілдіру барысындағы үздіксіз жүргізілетін мақсатты жұмыстардың айқын нәтижесі – жыл сайын 2 курс студенттерінің Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі тарапынан өткізілетін мемлекетік аралық бақылауда (МАБ) жоғары көрсеткішке қол жеткізуі болып табылады. Мәселен, 2008-2009 оқу жылында МАБ нәти-жесі 92 пайызға өсіп, білім сапасының артып отырғанын аңғартты.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне қарасты Ұлттық Акредиттеу Орталығының басшылығымен 2006 жылдан бері жоспарлы түрде жүргізіліп келе жатқан рейтингте университетіміз педагогикалық оқу орындары ішінде абыройлы екінші орынға ие болып келеді.
Рухани іс-шаралар
Білім, ғылыммен қатар рухани-мәдени тәрбиеге аса мән беретін арулардың ақ ордасында “Қазақ аруы” атты жаңа инновациялық оқу бағдарламасы енгізілген. Халық-аралық “Бөбек” балалар қорының президенті, қыздарымыздың жанашыр анасы, “Өзін-өзі тану” адамгершілік-рухани білім инновациялық жобасының авторы Сара Назарбаеваның эксперименттік бағдарламасы да біздің университет қабырғасында бастау алған.
Рухани маңызы зор іс-шаралардың ұйытқысы саналатын, қазақ қыздарына тәрбие берудің өзіндік ерекше тұжырымдамасын жүзеге асырып отырған Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті республика деңгейінде тәрбие мәселелері бойынша ғылыми-әдістемелік орталық болып есептеледі.
Біздің қыздар өте өнерлі, мұнда үлкен ұлт аспаптар оркестрі, хор, «Айгүл», «Ұлар», «Томирис» ансамбльдері, «Өнер-жастан» опера студиясы бар. Университет студенттері көптеген халықаралық, республикалық байқаулардан жүлделі орындарды иеленді. Спорт-тағы жетістіктеріміз қуантады. Соңғы универсиададан 89 ЖОО ішінде 7 орынға шықты.
## Университет құрылымы
### Ректор
Педагогика ғылымдарының докторы,профессор
Гаухар Төремұратқызы Алдамбергенова
## Факультеттер
### Мақсаты
Дүниежүзілік білім нарығы мен бәсекелестікке қабілетті терең білімді, жоғары кәсіби деңгейдегі ұлт мамандарын, тілшілер мен әдебиетшілерді, аудармашыларды даярлауға лайықты үлес қосу.
Кафедралар
* Қазақ тіл білімі,
* Қазақ әдебиеті,
* Тіл теориясы және оқыту әдістемесі,
* Орыс тілі мен әдебиеті,
* Шет тілін оқыту әдістемесі,
* Базалық негізгі және екінші шетел тілдері,
* Практикалық шетел тілдері кафедрасы.
Mамандықтар
* Жоғары кәсіптік білім (бакалавриат):
«5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті»
«5В050205 – Филология»
«5В011800 – Орыс тілі мен әдебиеті»
«5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті»
«5В012200 - Орыс тілінде оқытпайтын мектептердегі орыс тілі мен әдебиеті»
«5В011900 – Шет тілі: екі шет тілі»
«5В020700 - Аударма ісі»
* Жоғары ғылыми-педагогикалық білім (магистратура):
«6М020500 - Филология: қазақ филологиясы»
«6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті»
«6М012200 – Орыс тілінде оқытпайтын мектептердегі орыс тілі мен әдебиеті»
«6M011900 – Шет тілі: екі шетел тіл»
* Докторантура:
«6Д020500 - Филология: қазақ филологиясы»
«6Д011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті»
Оқу мерзімі:
* Бакалавриат (4 жыл)
* Магистратура (2 жыл)
Профессор-оқытушылар құрамы
Ғылым докторлары - 14
Ғылым кандидаттары - 38
Академ.доцент – 1
Аға оқытушылар – 49
Магистрлер – 20
Оқытушылар –28
Ғылыми атағы және ғылыми дәрежесі бар ПОҚ-ы 48,6% құрайды
Факультет деканы
Педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Сатбекова Айгүл Амантайқызы27 мамыр 1967 жыл.
1989 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтын бітірді
Факультет тарихы
Филология факультеті университет қабырғасы қаланған 1944 жылы құрылды. 67 жылдық тарихы бар филология факультеті жоғары білімді ұлттық кадрларды даярлауға зор үлес қосып келеді.
Факультет декандары
* К.Барманқұлов (1944-1946жж; 1947-1951 жж.),
* Г.Акабова (1946-1947жж.),
* Х.У.Ишанов (1951ж; 1952-1959жж.),
* Н.А.Еремина (1952ж),
* Б.Искаков (1959-1967жж.),
* Г.Искакова (1967-1968 жж. ),
* З.Ахметов (1969-1975жж.),
* С.И.Исаев (1975-1987жж.),
* Қ.Түліков (1987-1988жж.),
* Х.Садыков (1989-1990жж.)
Бөліну кезеңі
Факультет 1992 жылы қазақ филологиясы және орыс филологиясы болып екіге бөлінді. Орыс филологиясын К.Ж.Мыңжасарова (1990-1992 жж.), Б.Х.Исмағұлова (1994-2000 жж.) басқарса, қазақ филологиясына Б.Ш.Абылқасымов (1992–2000 жж.), Б.Ө.Сманов (2000-2004 жж.), А.Сәтбекова (2004-2008 жж.), Г.Ж.Пірәлиева (2008-2010) жетекшілік етті. Қазіргі уақытта факультетке п.ғ.д., профессор А.А.Сатбекова басшылық жасайды.
Қайта құрылу кезеңі
2001 жылы тарих-филология факультеті болып қайта құрылған кезде 7 кафедра жұмыс істеді. 2007 жылдан бастап тарих пен шетел тілдері өз алдына жеке факультет болып бөлініп шығып, таза филология факультеті деп аталды.2011 жылдың 14 қазанындағы Университет ректорының №160 бұйрығына сәйкес кредиттік оқыту жүйесі негізінде оқу үдерісін ұйымдастыру және оңтайландыру мақсатында Шетел тілдері факультеті Филология факультетінің құрамына енгізілді.
Оқытушы қызметін атқарған танымал ғалымдар
* М.Ә.Сүлейменова,
* И.Е.Маманов,
* М.Балақаев,
* Ж.Жулаева,
* Д.Нұрқанова,
* М.Дүйсебаева,
* Х.Ишанов,
* Қ.Құттыбаев,
* Т.Р.Қордабаев,
* К.Барманқұлов,
* З.Ахметов,
* Х.Садықов,
* Б.Балапанова,
* С.Нұғманова,
* Б.Әбілқасымов т.б.
Танымал түлектер
Бұрынғы университет ректоры, профессор Ш.Беркімбаева,профессор К.Құнантаева, Еңбек ері Р.Нұртазина, Парламент депутаттары М.М.Жүйріктаева мен З.Қадырова, ғалым Ү. Субханбердина, ақын А.Бақтыгереева, ғалым, қоғам қайраткері А.Ә.Осман.
Оқу-әдістемелік кабинеттер
* Факультетте әр жылдары өнімді еңбек еткен әлемге танымал әдебиетші, тілші ғалым академик З.Ахметов атындағы,
* Әлемге танымал әдебиетші, тілші ғалымА.Байтұрсынов атындағы,
* Профессор С.Исаев атындағы,
* Профессор Ә.Құрышжанұлы атындағы ,
* Профессор А.Аблақов атындағы ,
* әйгілі ұстаз, Еңбек ері Р.Нұртазина атындағы .
Үйірмелер
«Назқоңыр», «Ізденіс», «Інжу-маржан», «Үміт», «Пегас», «Жас әдіскер», «Лингва».
### Жаратылыстану факультеті
Кафедралар
* Химия,
* Биология,
* География,
* Экология
Профессор-оқытушылар құрамы
10 ғылым докторы, профессор, 1 профессор міндетін атқарушы, 8 ғылым кандидаттары доцент, 17 ғылым кандидаттары, доцент міндетін атқарушы,22 аға оқытушы, 25 оқытушы. Орташа жас көрсеткіші 50 жас шамасында.
Mамандықтар
* Бакалавриатура
«5В011300-Биология»
«5В060700-Биология»
«5В060900-География»
«5В011600-География»
«5В011200-Химия»
«5В060800-Экология»
* Магистратура
«6М060900 – география»
«6М011200-химия»
«6М011300-Биология»
* (PhD) докторантура
6D060600-химия,6D011300-биология
Факультет тарихы
1944 жылы ұйымдастырылған Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының құрамында алғашқы ашылған факультеттердің бірі – жаратылыстану факультеті болды. Іргесі университетпен бірге қаланып, еліміз мектептерін жарты ғасырдан аса жоғары білімді химия, биология жғне география пәні мұғалімдерімен қамтамасыз етіп келе жатқан іргелі факультет – жаратылыстану-география.
Факультет декандары
* Н.Баяндин,
* Т.Т.Таубаев,
* C.Д.Дүймағамбетова,
* К.С.Сахибзадаев,
* Р.Ғ.Хамитов,
* Ғ.Б.Бірмағамбетов,
* М.Ғ.Тартенова,
* А.Ү.Үмбеталина,
* Б.Ю.Юсупов,
* Ж.Ж.Қожантаева
Факультеттің аса көрнекті ұстаздары
ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор Т.Н.Досжанов, елімізге және басқа да шет елдерге белгілі ғалымдар ҚР ҰҒА академигі Л.К.Клышев, академик М.К.Гильманов, биология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ж.Қожантаева.
Бірігу кезеңі
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы студенттер контингентінің күрт қысқарған экономикалық қиыншылық кезінде физика-математика факультетімен біріксе, 2006 жылдың тамыз айының 2-ші жұлдызындағы №100 бұйрықпен жаратылыстану факультеті «Жаратылыстану-география» факультеті болып ашылды. 2011 жылы қазанның 5 жұлдызындағы №154 бұйрығымен «Жаратылыстану-география» факультеті «Жаратылыстану» болып өзгертілді. Алғашында факультет құрамында химия және тіршілік қауіпсіздігінің негіздері, биология және география кафедралары болды.
Бөлініп шығу кезеңі
Студенттер контингентінің артуына байланысты 2007 жылы биология кафедрасының құрамынан экология кафедрасы жеке бөлініп шықты.Экология кафедрасы 2007 жылдан ашылып, жұмыс істеп келеді.
### Өнер және мәдениет факультеті
Бағыты
Жоғары дәрежелі кәсіби білім беруді қамтамасыз ету, халықаралық сапа менеджменті, білім берудің жаңа технологияларын қолдану, бәсекеге қабілетті білікті мамандар даярлайтын ғылыми және кәсіби-біліми ортаны; 2011-2020 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары негізінде жоғары оқу орнын басқару жүйесін, ғылыми кадрлар әлеуетін, оқу-тәрбие үдерісін және материалдық базаны қалыптастыру.
Кафедралар
* Музыкалық білім берудің теориясы мен әдістемесі (кафедра меңгерушісі ф.ғ.д.,профессор Т.Ә.Қоңыратбай)
* Музыкалық аспаптар (кафедра меңгерушісінің м.а. доцент м.а. Д.С.Жанайдарова)
* Хорды дирижерлау және ән (кафедра меңгерушісі профессор М.М.Бурунчин);
* Хореография (кафедра меңгерушісінің м.а. аға оқытушы Р.Б.Сабдалиева)
* Мәдени-бұқаралық жұмыстардың теориясы мен әдістемесі (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., доцент Д.О.Қарамолдаева)
* Кітапханатану және библиография (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., аға оқытушы Г.И.Нұржанова);
* Кәсіптік білім (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., доцент Р.А.Дәрменова)
Мамандықтар
* Бакалавриат:
5В010600 – «Музыкалық білім»
5В040400 – «Дәстүрлі музыка өнері»
5В040900 – «Хореография»
5В091000 – «Кітапхана ісі»
05041800 – «Кітапханатану және библиография»
5В090600 – «Мәдени-тынығу жұмысы»
5В012000 – «Кәсіптік білім»
5В010700 – «Бейнелеу өнері және сызу»
* Магистратура:
• 6N0106 – «Музыкалық білім» (магистратура)
• 6М012000 – «Кәсіптік білім» (магистратура)
Факультет тарихы
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ең жетекші факультеттерінің бірі.Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетінде 1961-1962 оқу жылында музыкалық бөлім болып ашылып, 1967-1968 оқу жылы өз алдына жеке факультет болып құрылды. Бұл - музыка мамандығы бойынша мектеп мұғалімдерін дайындайтын тұңғыш ұйымдастырылған бірден-бір факультет болатын.
Факультеттің ашылуына және оған білікті мамандар жинап ұйымдастыру ісіне ат салысқан белгілі композитор, ҚР еңбек сіңірген өнер қайраткері Бақытжан Байқадамов.
Факультет декандары
* Искакова Бәкібала,
* Байділдаев Өмірбек,
* Ботбаев Дүнгенбай,
* Балтабаев Марат,
* Есназаров Өмірзақ,
* Жуйкова Людмила,
* Меңдіаяқова Қуанышкүл,
* Тульков Қансейіт,
* Амирова Әмина,
* Бекмұхамедов Бекен,
* Момбек Әлия.
Факультет өзгерістері
1991 жылы факультетте 13.00.02-оқыту және тәрбие теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі музыка) мамандығы бойынша аспирантура ашылды.
2001 жылы факультет 050106-музыкалық білім мамандығы бойынша Республикада тұңғыш болып кредиттік оқыту жүйесіне көшті, еліміздегі 15 ЖОО-да қолданылып отырған жаңа стандарттар, типтік бағдарламаларды құрастырды.
2002 жылы магистратура бойынша лицензияға ие болды.
2009 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде тұңғыш рет І Республикалық “Үздік музыка мұғалімі” конкурс-фестивалі өткізілді, оған ЖОО-ы студенттері мен профессор-оқытушы құрамы қатысты. Қазіргі уақытта бұл конкурс-фестиваль Қазақстанның басқа ЖОО-да жалғасын тауып келеді.
### Әлеуметтік - гуманитарлық факультеті
Факультетінің миссиясы
Үздіксіз және іргелі білім беруді қамтамасыз ету, халықаралық сапа стандарттарын қолдану, жаңа білім технологияларын енгізу, еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болу, ойластырылған әлеуметтік саясатты жүзеге асыру негізінде ғылымның, білім берудің және инновацияның тығыз байланысқан түрдегі жаһандану ұстанымы негізінде жоғары біліктілікті кадрларды дайындауды жүргізетін заманауи ғылыми-білім беру ортаны қалыптастыру.
Стратегиялық мақсаты
«Факультеттің 2011-2020 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары» жоғары білім беру жүйесіндегі кешенді өзара байланысқан бағыттарды қамти отырып, жоғары оқу орнын басқару жүйесі, кадрлық потенциал, білім беру үрдісі, ғылыми қызмет, тәрбие үрдісі, ақпаратты-коммуникациялық жүйелер және материалдық база қалыптастыру.Факультеттің стратегиялық бағытары мынадай:
* инновациялық технологиялар негізінде білім беру жүйесін және ғылыми зерттеулерді модернизациялау арқылы экономикалық кеңістікте Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
* әрбір студентке оқытудың мазмұнын, түрін және әдістерін таңдауда барынша мүмкіндіктерді беру арқылы білім берудің еуропалық стандарттарын ендіру;
* ғылымның, жоғары технологиялардың және экономикадағы инновациялық сектордың басым бағыттарына бет-бұрыс жасау;
* ақпараттық айқындылықтың жоғары дәрежелілігі және халықаралық білім беру кеңістігіне және ғылыми зерттеулерге жаһандану;
* университетте ерекше интеллектуальды ортаны, инновациялық бөлімдермен инфрақұрылымды құрайтын арнайы ғылыми-техникалық және білім беру кеңістігін қалыптастыру;
* еліміздің барлық кеңістігінде алдыңғы қатарда болуға ұмтылу, сондай-ақ әлемдік және білім беру кеңестігінде университеттің мақұлдануын және имиджінің жақсаруына қол жеткізу.
Факультет мақсаты
Жоғары біліктілікті, алдыңғы қатарлы білімдерді жинақтай білетін, креативті ойлау қабілеті бар кадрларды дайындау үшін факультет базасы негізінде бірегей ғылыми-білім беру және инновациялық кешен ретіндегі инновациялық университетке айналу, еліміздің инновациялық экономикасы үшін үнемі өзін-өзі жетілдіру және интеллектуальды капиталды жинақтап көбейту.
Оқыту жүйесін модернизациялау арқылы қойылатын мүдде – жоғары кәсіби және интеллектуалды деңгейдегі мамандарды дайындаумен қажеттілігі артып жатқан еңбек нарығын қанағаттандыру.
Кафедралар
* «Дүниежүзі тарихы»;
* «Құқық және басқару негіздері»;
* «Қазақстан тарихы»;
* «Экономика, есеп және туризм»
* «Қоғамдық-гуманитарлық пәндер».
Мамандықтар
* Бакалавриат:
5В011400 – Тарих
5В011500 – Құқық және экономика негіздері
5В020300 – Тарих
5В050100 – Әлеуметтану
5В050600 – Экономика
5В050700 – Менеджмент
5В050800 – Есеп және аудит
5В051000 – Мемлекеттік және жергілікті басқару
5В090200 – Туризм
5В090500 – Әлеуметтік жұмыс
* Магистратура:
6М020300 – Тарих
6М050100 – Әлеуметтану
6М090500 – Әлеуметтік жұмыс
* Оқу мерзімі:
Орта біліммен – 4 жыл (кїндізгі)
Орта біліммен – 5 жыл (сырттай)
Орта кәсіптік біліммен – 3 жыл
Жоғары кәсіби біліммен – 2 жыл
Оқытушылар құрамы
Факультетте 9 ғылым докторы, 35 ғылым кандидатын, профессор қызмет атқарады.
### Физика-математика факультеті
Кафедралар
* Физика
* Математика
* Информатика және қолданбалы математика
* Ақпараттық жүйелерді оқыту
Мамандықтар
5В010900 - Математика
5В011000 - Физика
5В011100 - Информатика
5В060200 - Информатика
5В070300 - Ақпараттық жүйелерді оқыту
* Магистратура
6М010900 - Математика
6М011000 - Физика
6М011100 - Информатика
6М060200 - Информатика
* Оқу мерзімі:
Орта біліммен – 4 жыл (күндізгі)
Орта кәсіптік біліммен– 3 жыл
Жоғары кәсіби біліммен–2 жыл
Профессор-оқытушылар құрамы
Факультетте барлығы 86 профессор-оқытушылар қызмет атқарады. Оның ішінде тәжірибесі мол 11 - ғылым докторы, 26 - ғылым кандидаты, доценттер, 22 - аға оқытушы, 27 - оқытушылар.
### Педагогика-психология факультеті
Кафедралар
* Мектепке дейінгі және бастауыш білім:
* Теориялық және практикалық психология:
* Дене тәрбиесі және валеология:
* Арнайы және әлеуметтік педагогика:
* Жалпы педагогика.
Мамандықтар
* Бакалавриатура
5В010100 - “Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу”
5В010200 - “Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі”
5В010300 - “Педагогика және психология”
5В050300 - “Психология”
5В010800 – “Денешынықтыру және спорт”
5В010500 – “Дефектология”
5В012300 - “Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану”
* Магистратура
6М0101 - “Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу”
6М0503 - “Психология”
6М0105 – «Дефектология»
6М0103 - “Педагогика және психология”
## Дереккөздер |
Беларық — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Тәтті ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Округ орталығы - Тәтті ауылының оңтүстігінде 19 км, аудан орталығы - Меркі ауылының солтүстік-шығысында 26 км-дей жерде.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт, клуб бар.
## Ауыл тарихы
Тағайтал - 1916 жылғы Меркідегі ұлт-азаттық көтерілісшілерінің бас қосып, патша жарлығына қарсы көтеріліске шығуға дайындалған тарихи жер. Ойтал ауылының тұрғыны Ақкөз батыр Қосанов жасы келгеніне қарамастан үлкен, кішінің басын біріктіріп, осы көтерілісті басқарған.
Тағайталда колхоздар ірілендірілмеген уақытта қол күрекпен Ойтал өзенін байлап, су байламтасын жасаған. Осы байдамтадан 4 атаның баласы - 4 арық қазып, төмен қарай су түсірген. Мұнымен егін суарған. Оны жергілікті халық "Бұзау арық", "Қоралас арық", "Қанай арық", "Танатй арық" деп ру атауымен атаған. Бұзау арықтың аяғында "Ақкөздің қайнары" деген қайнар бар. Ұлт-азаттық көтерілісшілер сол қайнарды пайдаланып, сусындап отырған. Төбе-төбе белді қазып төрт арықпен жері мен елін суландырған 4 атаның ұрпақтары 1934 жылы бірігіп "Беларық" колхозын ұйымдастырған.
## Дереккөздер |
Агис әулеті — Спарта патшалары.
## Көрнектілері
* ІІ Агис (б.з.д. 427 не 426 - 402 не 401) – Пелопонес соғысыда (431-401) әскер қолбасшысы болып, Аттикаға басып кіруге басшылық етті.
* ІІІ Агис (б.з.д. 338-331) – Александр Македонскийдің Шығыс жорығы кезінде оған қарсы көтеріліс жасады және парсылардың көмегіне сүйеніп, Крит пен Пелопонестің бір бөлігін өзіне қаратты. Ақырында жеңіліп, майданда қаза болды.
* ІV Агис (б.з.д. 262-241) – реформатор. Әлеуметтік теңсіздік күшейіп, мемлекет әлсіреген кезде, Спартаның ежелгі құрылысы мен әскери қуатын қалпына келтіру мақсатымен түрлі реформа жүргізуді ұсынды. Қарыздарды жойып, жерді кедейлеге бөліп бермек болды. Этолиялықтарға қарсы жорықтан қайтқан бетіде эфорлар (патшалардың қызметін бақылайтын ежелгі институт) сотқа беріп, дарға асты.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Құл-Керім Елемес - 1963 жылы 5 қарашада ҚХР-дағы Шыңжаң өлкесі, Бұратала Моңғұл облысы, Жың ауданына қарасты Қызылүй деген жерде туған. Мектеп бітірген соң, екі жыл ұстаз, 1986—1991 жылдары Іле Қазақ автономиялы облысының «Іле» газетінде бөлім редакторы, 1991 — 1993 жылдары Шыңжаң халық радиостанциясында әдеби қызметкер болған. 1994 жылы атамекені Қазақстанға қоныс аударған. Республикалық «Егемен Қазақстан», «Қазақ елі» газеттерінде тілші, «Жалын» баспасында аға редактор болып жұмыс істеген. Қазір республикалық «Балдырған» журналында бөлім редакторы.
## Шығармашылығы
«Ақ жалын» атты тұңғыш жыр жинағы 1988 жылы Шыңжаңда, «Жұлдызды түн» кітабы Алматыдағы «Қүсжолы» баспасынан, «Жетінші аспан» жыр кітабы Астанадағы «Елорда» баспасынан жарық көрді. Сондай-ақ Д.Мәсімханұлымен бірге Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» атты кітабын аударған.
## Жетістіктері
Алматыда өткен «Дүниежүзі қазақтары жыр мүшәйрасының» екі дүркін жүлдегері.
## Дереккөздер |
Агесилай II (көне грекше: Ἀγησίλαος; (б.з.д. 442ж.ш. — б.з.д. 358 ж.ш.) — Спарта патшасы (б.з.д. 401жылдан), қолбасшы және дипломат.Архидам ІІ-нің баласы, өзінің ағасы Агис ІІ-ің өлімінен кейін б.з.д.399 жылы таққа отырды. Б.з.д. 396-394 жылдары Персияға қарсы соғысып, бірнеше жеңіске жетті. Б.з.д. 387 (немесе 386) жылдан кейін біраз уақыт Грекияда Спартаның үстемдігін қалпына келтірді.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Нілібаев Әубәкір Дастанұлы (20.4.1928, Жаңа тұрмыс ауылы, Зайсан ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) – ақын, аудармашы.
Зайсан пед. училищесін (1948), ҚазМУ-ды (1961) бітірген. Мұғалім, партия қызметкері, газет-журналдарда редактор қызметтерін атқарған. Тұңғыш жыр жинағы “Таңғы тыныс” 1967 жылы жарыққа шықты. “Болашақ осылай басталған” (1970), “Жыр жалау” (1972), “Қоңыр жел” (1973), “Алаулаған армандар” (1974), “Көңіл көзі” (1976), “Інкәр жүрек” (1978), “Күнім менің” (1980), “Жер жүрегі” (1984), “Звезды степи” (1984), “Асыл адам” (1989), “Мың сөз” (2001), т.б. кітаптары жарық көрген. Ол антик. әдебиеттен Эсхилдің “Бұғауланған Прометейін” (1975), үнді эпосы “Махабхаратаны” (2002), зороастризмді насихаттаған “Авестаны”, қытай философтары Конфуций, Лао-цзы, Чжуан-цзы трактаттарын қазақ тіліне аударған. Түрік ақыны Жүніс Әміре (1996) мен пәкістандық Мұхаммед Иқбал (1998) шығармаларын тәржімалаған.
## Дереккөздер |
Халықтың дәстүрлі мәдениетін зерттеу оның негізгі қаңқасын ұстап тұрған бағыттаушы сілемдері мен категорияларын анықтаудан басталғанда ғана, талғамшыл көзді біршама қанағаттандыра алар қорытындылар беруі мүмкін.
Сондықтан, тек осы шартты орындағанда ғана, көне мәдениеттің бізге жеткен қиындыларын еппен қиыстырып, біршама сындарлы пішін жасауға болады. Бұл үшін түрлі қилы салалары арасындағы көзге бірден түсе қоймас өзекті тіндерін суырт- пақтай келіп, ондағы әмбебап желім – «жөн» категориясының алатын орны мен маңызын анықтап алайық. Дәстүрлі мәдениеттің тарау-тарау құрамдас бөлімдері негізгі парадигма аясындағы бірнеше принциптер мен категориялар жиынтығынан тұрады. Біз өз мақсатымызға сәйкес «жөн» категориясын және оның әрекетті өрбіген әлеуметтік құндылықтарын ғана шолып өтеміз. «Жөн» категориясы, аты айтып тұрғандай, «қиядан шауып, қисынын тауып» үйлестірген адамның ішкі дүниесімен сыртқы дүниенің арақатынасында қылаудай қайшылық болмауын талап етеді.
Өнер салалары, тұрмыс пен болмыс сияқты мәдени сағаналарды сараптан өткізе келе бір байқайтынымыз, олардың тұла негізінде бірыңғай талап-жөн білу, ыңғайласу, үйлесу, жарасу, қарама-қарсылықты пайдаланып өсу, айтыс арқылы өрбу, яғни, тежелмеуге тырысып, ілгерілемелі өсу жолында жатқанын көреміз. Мәселен, ертегілердегі үш айырық жол, үш ағайынды, үш зат: жігіттің сегіз қырлы, бір сырлы болуын қалау: Алпамыстың Ұлтан құлды жазалауы. Баянның Қодарқұлды жазалауы сияқты, яки Асан Қайғының Жерұйықты іздеуі, Қорқыттың өліммен күресуі, ою-өрнек топан су, сыңар өре, тұмар сияқты әуезелерді қарастыра келе, «жөн» категориясының әмбебап тұғыр екенін пайымдаймыз. Уақыт-кеңістік континуумы мәдени сағаналарда қалай көрініс тапқанын бажайласақ, «жөн» категориясы көне дүниеде «Ажа» терминімен белгіленгенін анықтаймыз. «Жөн» және «Ажа» сөздері бірінен бірі туындаған ұғымдар. Қазіргі кезде мәні жойылып, атау қалыптастырушы формантқа айналып кеткен көне етістіктердің біреуінен жасалған ивриттегі «иеда», санскриттегі «веда», түркілердегі «ыды», қазақтағы «жады», «ұйық», сахалардағы «сата» тәріздес әсер тасымалдаушыны бейнелейтін сөздердің құбылуына емес, мән тұрақтығына қарасақ, «жөн» категориясының да жалпы адамзатқа ортақ бір ұғымды бейнелегеніне көз жеткіземіз. Макрокосм мен микрокосм және мегакосм арасындағы үйлесім көне тілдерде «Ажа» және «карма», «гармония» деген тегі бір сөздермен аталған. Соңғы тармақ көне шығыс мәдениетіндегі себеп-салдар түсінігін анықтайтын «көр» түсінігінен өрбіп, әрекет иесін нақтылайтын «ші» жұрнағы сияқты, осы күнгі тілдердің көбінде өмір сүріп отыр. Демек, көне дүние мәдениеті біртектес принциптер негізінде дамыған. Қазіргі байқалып отырған қайшылықтар үстіртін, форманың құбылуынан туған, жалған өзгешеліктер. Сондықтан, конвергенция мен диффузия, мутагенді және метисациялаушы мәдениеттер, культуртреггер ұғымдарына аса зор сақтықпен қараған жөн. Адам санасы бағынатын парадигма барлық ойкуменде бірдей жұмыс істейді. Сана қоршаған ортаны тек әрекет үстінде игерген. Оның әрекет өрісіне іліккен дүние әсер етуші, әсер тасымалдаушы, әсер қабылдаушы құрылым ретінде қабылданған. Көне дүние бұл құрылымды түрлі қуат көздерінің жұрнақ ретінде сатылана тіркеліп, біртұтас түбір жасаған құбылыс ретінде ұққан. Өйткені, сананы табиғат парадигмасы жетілдіргендіктен, сана өз кезегінде оны баламалы, қарайлас суреттей алған. Қоршаған ортаның күрделі байланыста тұрғанын бажайлаған көңіл көзі өзінің ішкі дүниесін үңгігенде де осы қармасқан байланысты көрген.
Көңілдің бұзылуын табиғаттың өзгеруіне немесе кері процеске балаған. Мұның өзі Дүние құрылымы белгілі бір заңдылықтарға бағынады, тәуелденеді деген пікірге әкеп соққан. Құрақта құралған әлем киімін бір-бірімен байланыстырып ұстап тұрған әлдебір заңдылықты көне дүние «Ажа», яғни, «гармония» деп белгілеген. Біз миф, діни түсінік, т.б. сәл кемсіте атайтын ұғымдар шын мәнісінде өз кезінің нағыз ғылыми пайымдаулары еді.
Ажаның шын мәні – мүшеленген, бөлшектенген дүниені белгілі бір тәртіппен қайта қалпына келтіру. Әрі бұл жарату актісі үйлесімін тауып, жөнімен іске асырылуы керек. Кем-кетікті дүниенің қалыпты өмірді қамтамасыз ете алмайтыны бесенеден белгілі ғой.
Сондықтан, жарату актісін жүзеге асырушы болсын, оның үйлесімді өмір сүруін қамтамасыз етуші, келешегін көздеп артық-кемін дер кезінде жөндеп, реттеп отырушы болсын – әлеуметтік құрылым үшін өте маңызды жұмыспен шұғылданушылар, сондықтан, қасиетті субъектілер ретінде қабылданған. Түркі дүниесінде мұндай субъектілер зия, еже, ашаман, ишан, қожа, абыз, әже, аға, кие, ие деген сияқты толып жатқан вариацияларымен белгілі. Материалды, реалды космос ішкі дүниеге экстраполяция жасағанда эмоциялық космос ұғымы туған. Эмоция-космос өнердің, шығармашалықтың бүкіл салалаларына тараған, мызғымас басты принципке айналып кеткен. Бұл принцип полиэйконизм немесе көп қырлы бір сырлылық деп аталады. Сөз асылы-жыр жанрындағы толғау-терме, айтыс, жұмбақ, жаңылтпа қара өлеңдердің эволюциясы, яғни, туу, қалыптасу /онтогенез/: әлеумет шырқын сақтау үшін аласұратын бақсылардың әрекеті, қолданатын құралдарына қойылатын талаптар, қысқасы, барша дәстүрлі мәдениет үлгілері осы принцип негізінде жасалған. Принциптің мәні – дүниенің дамуы бірін-бірі үздіксіз тудырып, тіпті, бірінің аузынан екіншісі, ол өзі бөлектеніп үлгермей, үшінші бір құбылысты дүниеге келтіріп жатқан, шиыршық ата ирелеңдеп, ұзап бара жатқан мезгілдің жолын тұжырымдау. Яғни, әрбір үзік ирегі бір бөлшек болып артында қалып жатқан уақыт-жылан жолы. Бұл аспан дүниесін бақылаудан келіп шыққан ұғым.
Астральді дүниені бақылау ақыр аяғында спиральді даму идеясы мен фәни дүниенің бұзылып, қауіпті жағдайда тұруы идеясына әкеп соқты. Мұның өзі жалпы адамзатқа тән гармония ұғымына кірбің енгізді. Бұзылған Ажаны қалпына келтіру – тым болмаса, жаратылыс актісін үздіксіз қайта жасау арқылы оның осы халін тұрақтандырып қалу ниеті. Бұл ойды іске асыруға қажет құралдар пайда болды. Өйткені, физикалық және әлеуметтік-психикалық космос тепе-теңдік жағдайынан шығып кетті, бірақ, әлі толық күйреген жоқ. Қазақ аңызында көк өгіз жерді қазып, алғашқы екі адамға су шығарып береді. Артынан мүйізімен жерді көтеруге кіріседі. Бірақ, өкінішке орай, белгісіз себептермен бір мүйізі сынады, сөйтіп, дүние кемелі толмай қалған. Қазақтардың кез-келген ою-өрнек композициясында кездесетін тұмар ою мен сыңар оюлар осы оқиғаны ишаралайды. Қытайдың антропоморфты космосы да оңтүстікке қарап иіліп тұр. Мұны біз қобыздан да байқаймыз. Уақыттың туындысы болғандықтан, адам оның ізін қайталауы керек. Сондықтан, ырымның бірінде үйді айналып жүгіруге болмайды. Әйтпесе, шеңбер ашылмай, полиэйконизм принципі талап ететін спиральді, төңкеріле-аударыла даму орындалмайды. Яғни, адам уақыттан тыс қалады. Ол мәңгіліктің шеңберіне түседі. Онда тіршілік жоқ. Өлім де жоқ, өмір де жоқ. Қаңтарылмаған, теңдігі бұзылған дүниені, әлемді жөнге салып тұрған осы астральді жол, спираль. Спираль, сөз жоқ, өзінің ішкі логикасы арқылы «контраст», «ала» ұғымын тудырады. Мәселен, күндіз бен түннің, жаз бен қыстың, т.б. ауысуы ою-өрнекте кесте мен бос кестенің арақатынасы ретінде көрініс тапқан. Мұнда жануарлардың өзара және өсімдіктермен оппозицияда тұрғанын байқауға болады. Мысалы, адамның құлағы мен оған ілінген сырға қарсы бағытта иірілген контраст, биполярлық контур. Бұл арада біз жауыққан қарама-қарсылықты емес, бірінен бірі туындаған, позицияның табиғи ауысуын, жұптың таққа, тақтың жұпқа өтуін көруіміз керек. Үзілді-кесілді жаулыққа «жөн» категориясы тыйым салады. «Контраст: немесе «ала» ұғымы бірінен бірі туып, бірін бірі жұтып, қайта құсып жатқан, яғни, жаңа құбылысқа бастама болып жатқан баспалдақты, дамуды көздейді. Оюлардан құлақ шыққанда /тісі шыққанда/ бұрылып кетуі, әйгілі «хайуанаттар стиліндегі» тас ғасырынан үзілмеген шарпысу, қажасу, жұту, құсу, кірігу, құбылу сілемдері, қаңтарылмаған дүниені одан әрі бұзылудан сақтау үшін жөн, амал іздеу биполярлық контурды шөгендеу ниетімен туған біртекті процестің тарихи дамуы ғана. Соңғы орта ғасырда ою-өрнектердің басым болып кетуі өнер дамуының өзіне тән ішкі заңдылығы деп танылғаны жөн. Ою-өрнектер мейлінше дерексізденген, өте көне полиэйконизм принципінің ең жоғарғы сатысы. Жоғарыдағы айтылған адам санасындағы әсер тудыру, әсер тасымалдау, әсер қабылдау процесі әрекет аймағында қалыптасқан сананы түрлі әсер тасымалдаушы құралдар жасауға итермелейді. Сондай тылсым күші бар деп есептелінген көптеген құралдардың бірі қазақтың «Нар қобыз» деп аталатын аспабы. Ажаның бабын табуға, гармонияны сақтауға міндетті бұл құрал туралы түрлі зерттеулер біршама. Қазақ мәдениетінің компоненттері ішіндегі ауызға бірден іліккен, бірақ, көп сырын бүгіп қалған бұл ғажайып музыкалық аспаптың аты көбею, қомдану, көбіктену, жарату актісіне дайын субъект мағынасын береді. Оның формасы мен мазмұны идеалды түрде кірігіп кеткен. Мұндай өте сирек мәдениет туындысы әлемде тек Мысыр пирамидалары шығар. Жаратылыс барысы күңіренген, ыңырынған, ұлыған, өксіген дыбыстарсыз үн-түнсіз жүруі мүмкін емес. Дүниенің жұрнақтары /блок, компонент, фраза, т.б. / – қажасып, талмаураған зооморфты, терраморфты бейнелер, не түрлі түсініктердің шағылыс барысында құбылуы, эмоцияның құйын болып ауысуы тұрғысында үйлесіп жатқан тізбек ретінде түсіндірілген. Мысалы, Бапыхан сұраған затты алып шығу үшін көлге түскен Шалқұйрықтың жаратылыс процесіне араласқаны ақ көбік, қызыл көбік арқылы беріледі. Манас жауға шапқанда оның айналасын түрлі жыртқыштар қаумалап жаудың үрейін алады. Бұл арада шексіз мысалдар тіркемесін келтірмей-ақ, толқу үстіндегі түстер мен аңдардың дүние жаратылып немесе қайта туындап жатқан мезгілдегі эмоционалдық спектрдің жылжуын ишаралайтынын айтсақ жеткілікті.
Қазақ күйлерінің табиғаты, құрылымы, әуезесі осы процестің табын меңзейді. Бұл жерде санның сапаға ауысуы биполярлы контурдың оқтын-оқтын дем алуын, яки, күндіз бен түннің алмасу кезеңдерінің сәтсіз өту мүмкіндігі, үздіксіз процестің зиянды бағыт алып кету қаупі құрал әлемінде қалыптасқан сананы медиатор аспап істеуге әкеліп тіреген. Күй композициясындағы әуеннің өзгеруі мен ою-өрнектегі құлақ шыққанда аунап түсу, көңіл-күйдің өзгеруі жаратылу актісінің бүкіл процесіне таңылған. Біртекті, сәйкес құбылыс ретінде қабылданған бір жөнге бағынып үйлескен, гармония-ажарға түсірілген нарқобыздың құрылысы өте күрделі. Ондағы бір элементтің кейбір бөліктері екінші элементтің құрамдас бөлігі болып келеді. Екі элементі жиналып үшінші элементке айналады. Форма мен мазмұнның идеалды қабысқан тұсы ретінде негізгі құрамдас бөлімдерін кейде қолмен ұстап, көзбен көруге мүлдем келмейді. Әуез-әуеннің тегі туралы майталман күйшілердің эзотериялық мифінде күй атасы Нұртөлі туралы былай делінеді: Ертеде адамдар еліне жыландар елі шабуыл жасапты. Әсіресе, үйді бірнеше орап, ешкімді шығармай жатып алатын жыландар патшасы өте ауыр тиіпті. Қос алтын мүйізі дем тартып, уытын шашқанда үйге тығылған адамдардың еті ағып түсіп, қу сүйегі қалады екен. Мүлде құруға айналған адамдар сонда тәңірге жалбарынып көмек сұрапты. Сол кезде аспаннан жарық сәуле түсіп, онымен қос өркеш түйеге теріс қарап мінген Нұртөлі атты бала жерге түскен екен. Бұлт арасынан шыққан қол оған домбыра ұсыныпты. Домбырасынан сиқырлы үн төккен Нұртөлі Солтүстік Қара теңізді бетке алып жүре берген. Оның күйіне елтіген жыландар, патшасы бас болып, ере берген. Сол күйімен Нұртөлі теңіздің астына кетіпті. Жыландар да бірге түсіп, теңіз мақұлықтарына айналған. Нұртөлі әлі күнге дейін теңіз астында домбырасын тартып отыр, теңіздің үздіксіз күңіреніп, шу шығарып жататыны сондықтан. Оның күйі ешқашан тоқтамауға тиіс-міс. Бұл мифтің асқан әдеби көркемдігін былай қойып, оның қобызға қатысын қарастырайық.
Қобыздың ең жоғарғы элементі – алақан. Оның формасы бескүлденіп келген эзотериялық пентаграмма – әрекет етуші орган, құрал жаратушы қолдың ишарасы. Бұл палеолиттен келе жатқан Жаратушы ие символы. Жаратушыны иудей дінінде де тек қолдың табы ретінде бейнелейді. Аңызда да осылай. Тәңір сөзінің тегі аспан мен жер немесе күн мен бұқа деп есептесек, ол жаратушы ретінде биполяр контур, басты парадигма. Асатаяқтың бес шоқысы да төрткүл дүниенің – ортасында қос өркешті Қазығұрт (қазақ жұрт) – ишарасы, яғни, демиург келбеті. Асатаяқтың сабы жылан өрмелеп бара жатқан бәйтерек, ұяда отырған балапандар сакральді дүниеден бұл дүниеге әлі келмеген шикізат. Олар үздіксіз шуылдап тұрады. Бұлар алақандағы мыс салдырмақтар. Суық қанды жыландар мыс кенін паналайтыны қазақтарға ертеден мәлім болған. Сондықтан, ертегілердегі Мыстан кемпірді уақыт бейнесі Жалмауыз кемпірмен шатастыруға мүлде болмайды. Мыстан кемпір екі жұтып, адамға ерекше қасиет дарытатын, оның үстіндегі сауыт-сайманының белгісі. Үшінші рет жұтпайтыны, батыр түгелімен мысқа айналып кетпеуін ойлау әлде бұл дүниеге сыймай кетеді деп қауіптену. Он бес жылда бір балапандайтын Шыңырау құстың да бір функциясы осындай. Бұл он бесінде бір толған Ай. Салпыншақтардың саны он бес. Олар Тәңірдің ықпалында, яғни, алақанда ілулі тұр. Бесеуі мойын мен шанақтың түйіскен жерінде ойық кеудеде бос салбырап тұр. Бұл – заттық-эмоциялық космостың бес негізі. Алақандағы он сылдырмақ – ерге тән он қасиет. Бұл қасиеттер араб жазбаларынан бастап түркілердің бүкіл әдебиетінде сипатталады. Сонымен қатар, бұл сылдырмақ-салпыншақтар дүниені жасауға қатысқан он бес компонент болуы мүмкін. Бұлар алақан-мойыншақтың жоғарғы өрнеуі комплексінде жоғары бағытталған жебе түрінде орналасқан. Яғни, белсенді бастама. Нұртөлі бейнесінің этимологиясы оның күннің баласы деген қос сөзден құралғанын көрсетеді. Нұр-күн, төл-перзент. Бақсылардың жеті құралының бірі қола айнаның аты да – төлі. Яғни, айна күннің бір бөлшегі ретінде оның өзін сипаттайды. Түйе-космос, түйе-күн ұғымдары да қосөркеш түйенің «нар» аталғанын меңзейді. Мысалы; нарт, мәрт сияқты сөздер, т. б. сияқты толып жатқан кісі аттары осылай қалыптасқан. Жалғыз өркеш түйенің Қазақстанда болмағаны мәлім. Демек, «нарқобыз» атауы қосарлы мағынаға ие. Қобыздың төменгі жағы құдық тектес қуыс келеді де, бетін ашулы бураның мойын терісімен қаптаған. Тері төмен иіліп барып шанақ түбіне, айнадан төмен бекітіледі. Айна бері-төменге, түйе ары-жоғары қарап тұр. Бұлай орналасу мифтің мәтініне толық сәйкестігімен таң қалдырады. Ақырған бураның даусын салу үшін терідегі тесіктерді басып, оң қолмен қияқ арқылы қыл ішекті ысқылайды. Қалайша түйенің артынан ерген жылан елестемейді. Түйе мен айнаның біртектес екені кәміл. Тобылғы мен қылдан тұратын қияқтың ирелендеген жоғары-төмен қозғалысы үйді орап жатқан жылан патшасы. Қыл тобылғы сапқа екі ұшынан жез кепіл арқылы бекітілген. Күн-түйе-жылан комплексінің бағыты – оңтүстіктен солтүстікке қарай, жоғары дүниеден төменгі дүниеге қарай, жер бетінен су асты құрдымға қарай. Қорқыт пен Нұртөлі бейнесінің бір ұғым екендігін тек бұл емес, Қорқыт есімінің этимологиясы да дәлелдейді. Ұзын сонарға бармай-ақ, сөздің тегі қордаланып жатқан шоқ бойындағы өмір күші – «құт» екенін айтсақ жеткілікті. Зардуш дінін ұстанғандар оттың бірнеше түрін айырып, әр қайсысына жеке табынған. Қобыздың шанағы бұрыштары доғал келген төрткүл дүние. Оның қатысушыға қараған жағы төменгі дүние де, ту сырты, дөңес жағы жоғары дүние. Яғни, екі шеткі дүние кірігіп, үшінші дүниені, фәни бейнесін қарабайыр мезгілді тиянақтайды. Бұл комплекстің ұштасқан жері, қобыздың терімен қапталған дүмі – үш дүниені көктей өтіп тұрған құдық. Шанақтың төңкерілген кесе сияқты болып келуі оның мәңгілік құтын бойына құйған тасбақа бейнесінен құбылғанын көрсетеді. Шанақтағы айна үстіңгі жағы күн, түбі ай болып келген, дүниелерді жалғастырушы құдық екенін діттей түседі. Мысалы: «Ертөстіктің» бір варианты болып келетін әзірбайжанның витагониялық мифі «Мәлік Мамытта» бұл құдықтың құрылысы өте анық көрсетілген. Дәл осы құдықтың қызметін, яғни, күндіз бен түннің алмасуын бейнелейтін қыл арқан міндетін екі мифте де Шыңырау құс орындайды. Бұл құс көне иран мифологиясында Шьена құс деген атпен белгілі. Онда ол кейініректе «Гаруда» – күн тектес от ретінде мәлім, қоразға келеді. Самұрық және Алып Қара құс – жан танымастай өзгерген дүбәралар. Өте биік пен өте тереңді қазақтар шыңырау дейді. Демек, күн мен ай оппозицияда тұрған бір тектес зат немесе оның екі қыры. Шанақтағы төлі-айна, қобыздың дүмі, оның бетін қаптаған көн жеке бір комплекс құрайды да, жарату актісі бастау алатын аймақты ишаралайды. Дүние жаратылып жатқан кезде Шыңырау құс балапандарын құтқару үшін қатты асығып ұшады. Қара бұлт үйіріліп, жел тұрып, нөсер құйғанда қазақтар Шыңырау ұшып барады дейді. Бұлт – оның көлемі, жел – қанатының екпіні, жауын – көктен түскен нұр, құт деп есептейді. Мифологиялық-күнтізбелік күйлерде «Төрт шыңырау» атты желілі күйлер циклі бар. Сол қол түрлі позицияда тұрған кезде ысқылап дыбыс шығаратын, яғни, тікелей жарату актісіне себепкер болатын тобылғы-қияқты – жылан процесс, оның ирелењдеген спираль ізін – ғалам мүшелерінің қиналыста тууы деп қарастырып, тікелей туындау, жұтылу, қажасу барысы оң қол мен сол қолдың айнаның бетін кезектесіп жауып қалу кезінде өтеді деп есептеуге болады, өйткені, күн мен айдың тұтылуы дүниенің өлім мен өмір арасында тұруы деп түсінілген. Әйелдер мен бала-шағаның күн-түн алмасар кезде немесе от басынданарқобыз күңіреніп, ашаман шыр айналып, сылдырмағын сартылдатып, өткен-кеткен заманалар актін қайта қозғап, жын шақырған кезінде шыдай алмай сыртқа шығып кетуі осыған меңзейді. Расында да, өмір ишарасы күн мен айды аранын ашып жұтып жатқан қасқырдың ұлуын міз бақпай бақылап отыру оңай емес қой!
Мүшелерге бөлініп ақтарылып жатқан дүниенің құрылымдық бөліктерінің қандай тәртіппен қайта біріктірілгенін ендігі бізге ешкім де айтып бере алмас. Күй композициясындағы әуезе топтар мен зооморфты дүниенің ара қатынасын, мүшелдегі жануарлар ретін, ерге қажет қасиеттер тізбегін, қонақкәде иерархиясын салыстыра келе, процестің ұзын-ырғасын анықтауымыз мүмкін. Әр позицияда тұрып, дүние компоненттерінің туылып-жұтылып жатқан кезеңдерін шектейтін, сапалық сипат дарытушы сол қолды еркек, басыңқы тек, өзінің спиральді-астарльді қозғалысымен пайда болған компонентке сандық сипат дарытушы оң қолды басыңқы, ұрғашы тек деп бағалау керек. Нарқобызда ойналған күйдің басты мақсаты өзін құрбандыққа шалу, яғни, мүшелеу арқылы тіршілікті мәңгіліктің жұтуынан сақтау. Оның киесі Қорқыт – отты дүниеден тамып тұрған құт, өмір үшін өріске шашылған қан-жын. Кенжекейді алу үшін Ертөстіктің қобызға қыл болған жылқы атасы Боз Айғыр мен жылқы енесі Боз Биенің қан-жынын Ұрыс ханның өрісіне шашып құрбандық шалатыны осыдан болуы керек.
Өлмексіз тумақ жоқ. Гильгамеш шеше алмаған құпияны Нұртөлі-Қорқыт осылай шешкен. «Жөн» категориясының мәні осында. |
Ербол Тұрмаханұлы Орынбаев (29.06.1971 ж, Шымкент қаласы) – қоғам және мемлекет қайраткері, ҚР Президентінің көмекшісі (2013 жылдан бастап).
Қоңырат тайпасының Құлшығаш руынан шыққан.
## Карьерасы
1992 жылдан - «Ақ Бастау банкі» ААҚ коммерциялық бөлімінің маманы (Шымкент қаласы).
1993 жылдан - Мәскеулік «Фьючер» акционерлік коммерциялық банкі басқармасы төрағасының орынбасары. М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің заң факултетін бітірген (1995).
1995 жылдан - Ливерпульдік «Welkfield inspection Services Ltd.» мақта сертификаттау компаниясының бас директоры (Шымкент қаласы). Халықаралық экономикалық даму жөніндегі магистр атағы бар.
1996 – 1998 жылы Түркістан облысы әкімінің орынбасары болды.
1998 – 2001 жылы Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттікте, Президент әкімшілігінде, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікте қызмет атқарды.
2001 жылы Дүниежүзілік банктің Вашингтондағы консультанты болып істеді.
2002 жылы экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің вице-министрі,
2003 жылы Маркетинг талдау, зерттеулер, орталығы басқармасының төрағасы болып тағайындалды.
2004 жылдың сәуірінен - ҚР Президенті Әкімшілігі жетекшісінің орынбасары,
2005 жылдан - Әлеуметтік - экономикалық талдау бөлімінің меңгерушісі, 2006 жылдан - жетекшісінің орынбасары.
2007 жылдың қаңтарынан - ҚР Премьер-министрі Кеңсесінің жетекшісі.2008 - 2013 жылдары - ҚР Премьер-министрінің орынбасары.2013 жылдың қарашасы - ҚР Президентінің көмекшісі.24 тамыз 2015 ж. ҚР Президенті көмекшісі қызметінен босатылды.
## Дереккөздер |
Бөрібай Биқожаұлы Жексембин (26 мамыр 1952 ж., Шу ауданы, Жамбыл облысы) — мемлекет және қоғам қайраткері.
## Өмірбаяны
Шыққан тегі Ұлы жүздің Дулат тайпасы Шымыр руынан.
* Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтын бітірген.
* Евразия нарық институтын бітірген.
* Бас зоотехник, кеңшар директоры
* Приозер аудандық агроөнеркәсіп комитетінің төрағасы
* Жезқазған облыстық агроөнеркәсіп комитетінің төрағасы болып жұмыс істеген.
* Жезқазған облысы әкімінің орынбасары, бірінші орынбасары
* Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Ұйымдастыру-бақылау бөлімінің мемлекеттік инспекторы болып тағайындалған.
* 2004 ж. мамырынан 2010 жылға дейін Жамбыл облысының әкімі болды.
* 15.01.2010-2016 жыл - Қазақстан Республикасының Өзбекстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі. [1](қолжетпейтін сілтеме)
* 2015 жылдың желтоқсанынан "Ауыл" партиясының хатшысы.
## Дереккөздер |
Қанат Алдабергенұлы Бозымбаев (8 қаңтар 1969 жыл, Алматы) — қазақстандық мемлекет және қоғам қайраткері, 2024 жылғы 31 наурыздан бастап Қазақстан премьер-министрінің орынбасары.
Бұған дейін Алматы облысының әкімі (2021–2022), Президенттің көмекшісі (2019–2021), Энергетика министрі (2016–2019), Павлодар облысы (2013–2016) мен Жамбыл облысының әкімі (2009–2013) қызметтерін атқарған.
2022 жылы сол кездегі Алматы облысының әкімі болған Бозымбаев қоғам және БАҚ назарына Талдықорған халқы алдында байқаусыздан азаматқа айтқан боғауыз сөзінен кейін түсті.
## Қысқаша өмірбаяны
* 1969 жылғы 8 қаңтарда Алматы қаласында туған.
* Қазақ мемлекеттік басқару академиясын 1993 жылы бітірген экономист. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының еңбек сіңірген энергетигі.
* 1993 жыл — жекеменшік компанияның экономисі.
* 1994 жыл — Алматы әкімінің көмекшісі.
* 1997 жыл — Қазақстан Республикасы Экономика және сауда министрлігіндегі өңірлік саясат бөлімінің бастығы, «Мұнайды тасымалдау жөніндегі «ҚазТрансОйл» ұлттық компаниясы» жабық акционерлік қоғамының жиынтық-қаржылық департаментінің бастығы, экономикалық мәселелер бойынша вице-президенті.
* 1998 жылғы тамыздан — Қазақстан Республикасы Энергетика, индустрия және сауда министрлігіндегі мұнай мен газ департаментінің бастығы.
* 2000 жылғы наурыздан — Қазақстан Республикасының Энергетика, индустрия және сауда вице-министрі.
* 2001 жылғы қаңтардан — «KEGOC» ашық акционерлік қоғамының бірінші вице-президенті.
* 2001 жылғы мамырдан — «KEGOC» ашық акционерлік қоғамының президенті.
* 2003 жылғы наурыздан — Қазақстан электр энергетикалық қауымдастығындағы директорлар Кеңесінің төрағасы.
* 2007 жылғы тамыздан — «Мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі „Самұрық“ холдингі» Акционерлік Қоғамы басқармасының төрағасы.
* 2009 жылғы 30 қарашадан — Жамбыл облысының әкімі.
* 2013 жылғы желтоқсаннан — Павлодар облысының әкімі.
* 2016–2021 жылдары — Қазақстан энергетика министрі.
* 2021 жылғы қарашадан 2022 жылғы маусымға дейін — Алматы облысының әкімі.
* 2024 жылғы 31 наурыздан — Қазақстан премьер-министрінің орынбасары.
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
Тамара Асар (1976 жылы 16 шілдеде Маңғыстау облысы Ақшұқыр ауылында туған) — әнші. Қазақстан жастар одағы сыйлығының лауреаты (2007). Құрмет орденінің иегері (2014).
## Биография
Еліміздің батыс өңірі – Ақтаудан 16 шақырым жердегі «Ақшұқыр» деген ауылда ұстаздар отбасында өмірге келген. «Жаратушы қиындықты тек көтере алатын адамына береді» дейді халқымыз. Осы сөзді өзіме ғана арналған деп қабылдайтын Тамара, тіршілікте басынан өткен түрлі ауыртпалыққа мән бергенді көңілі қаламайтын қайсар қыз. 1997 жылы Секен Тұрысбековтің ансамблінде жұмыс жасап жүріп, Ақтауға демалысқа келген кезде көлік апатына түседі де, бір аяғынан айырылып, жамбас беломыртқасы, қолы сынып, тағы да басқа ауыр жарақат алады. Әкесі Қалнияз "ең бастысы жұлыны сау, орнынан тұрады" деп болжап, сынықты өзі салып, дәрігерлермен бірге қызын өзі де емдейді Араға жылдар салып, денсаулығын қалпына келтірген әнші, өзін-өзі қамшылап өмір сүруді әдетке айналдырды. «Қиындық әркімнің басында болатын нәрсе, тек оны жеңудің кілті – жүректе» дейтін Тамара Асар өмірге ғашық адам кез келген қиындыққа төзімді болып келеді деген пікірде. «Серпер» жастар сыйлығының иегері Тамара Асар басқа әріптестеріне қарағанда денсаулығына көбірек алаңдайды. Сондықтан қаланың қым-қуыт тіршілігінен шаршағанда көпшіліктен оң кетіп, баласымен демалғанды ұнатады екен. Туған жері Ақтауға жиі ат басын бұратын әнші жалғызсыраған сәтте қолына кітап алып, әдебиетпен сырласқанды жан рахатына балайды. Білімі бала кезден өнерді өзіме серік етемін деп армандаған ол, алдымен Ақтаудағы музыка мектебінде білім алады. Кейін Алматыдағы қазіргі Елебеков атындағы эстрада және цирк колледжінде оқып жүріп, ілімін мұғалімдік мамандықпен ұштастырады. 8-ші сыныптан бастап Алматыда дәріс алған Тамара көпшілікпен етене араласуына танымал мектепте оқығаны септігін тигізгенін айтады. Абай атындағы ҚазҰПУ, педагогика-психология факультетінің магистратурасын педагогика-психология мамандығы бойынша тәмамдаған және осы аталған факультеттің докторантурасын сол мамандық бойынша аяқтаған. Қазір филология ғылымдарының докторы, педагог-психолог. Мәскеуде РИСИ (Российский институт современного искусства) вокал бөлімінде арнайы сабақтардан өткен. Және МГПУ психология факультетінде білім тәжірибелерінен арнайы өткен. Өнердегі еңбек жолы Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасы жанындағы Мұрат Өскімбаев атындағы Маңғыстау облыстық филармониясында басталған. Шығармашылықта жүрген 15 жыл ішінде көптеген жанрлар мен бағыттардағы: «Отырар сазы», «Ақжауын», Абыл Тарақұлы атындағы халықтық ұлт-аспаптар оркестрінің, «Ақжарма» фольклорлық ансамблінің, симфониялық оркестрдің сүйемелдеуімен ән айтып, жұртшылықтың назарында жүр. Сонымен қатар жаңашыл эстрадалық жанрда Қазақстанмен қоса, Еуропа, Азия елдерінің алдыңғы қатарлы сахналарында бар талап-талантымен өнерін өрнектеуде.
## Марапаттары
* 2001 - Қазақстан Республикасы тәуелсіздігіне 10 жыл мерекелік медалі
* 2006 - Маңғыстау облысы әкімінің сыйлығы
* 2007 - Қазақстан жастар одағы "Серпер" сыйлығының лауреаты
* 2009 - Халық батыры Ер Қосай медалі
* 2011 - Қазақстан Республикасы тәуелсіздігіне 20 жыл мерекелік медалі 2014 - Қазақстан Республикасы президентінің жарлығымен Құрмет орденімен марапатталды
* 2017 - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің “Құрмет белгісі” медалімен марапатталды
* 2018 - Ақтау қаласының « Құрметті азаматы»
* 2018 - Абай атындағы Қазақ ұлттықпедагогикалық университетіне 90 жыл мерекелік медалімен марапатталды
* 2018 - Ақтау қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі үшін
* 2019 - Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті «Құрметті профессор»атағы берілді
* 2019 - Қазақстан Республикасы президенті жарлығымен «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы берілді
## Әнбаяндары
«Ариайдай», «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Жалғыз досым», «Ренжімеші», «Сол бір қыз» Қызықты деректер «Жаным неге» атты бейнебаян Қазақстан тарихындағы алғашқы анимациалық 3D форматында жазылған. 2001 жылы Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында өзі жәйлі «Арманның ақ желкені» атты деректі фильм түсірілген. Қазіргі таңда 3 жерде Маңғыстау облыстық Филармониясында Абыл Тарақұлы атындағы оркестр әншісі, «Жан" продюсерлік орталығында, "Тамара Асар" арнайы жоба, ЕНУ-де Ұстаздық қызмет етеді. Қазақ тв арнасында "QAZAQ LIVE-DASTUR бағдарламасының жүргізушісі. Хоббиі самаурынның сыртына сурет салу.
## Қызықты деректер
* «Жаным неге» атты бейнебаян Қазақстан тарихындағы алғашқы анимациалық 3D форматында жазылған.
* 2001 жылы Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында өзі жәйлі «Арманның ақ желкені» атты деректі фильм түсірілген. |
Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова (15 мамыр 1965, Сұлу-Төбе ауылы, Сырдария ауданы, Қызылорда облысы) — мемлекет және қоғам қайраткері, 2020 жылы 28 наурызынан бастап Қызылорда облысының әкімі. 15-тен астам ғылыми мақалалар мен жарияланымдардың авторы.
## Өмірбаяны
* 1987 жылы Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технологиялық институтын бітірген, экономист-сарапшы, Экономика ғылымдарының кандидаты.
* Еңбек жолын 1987 жылы Қызылорда облыстық әлеуметтік қамсыздандыру басқармасының бас инспекторы қызметінен бастаған.
* 1995-2003 жылдары Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінде жауапты қызметтер атқарған.
* 2003 - 2005 жж. - Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі.
* 2005 - 2006 жж. - "Өмірді сақтандыру компаниясы" АҚ Басқарма төрағасы.
* 2006 - 2007 жж. - Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі.
* 2007 - 2008 жж. - Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Жауапты хатшысы.
* 2008 - 2009 жж. – Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі.
* 2009 - 2012 жж. - Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі.
* 2012 - 2013 жж. – Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі.
* 2013 - 2014 жж. - Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Орынбасары.
* 2014 - 2019 жж. - Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы.
* 2019 жылдың ақпанынан 2019 жылдың тамызына дейін – Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары.
* 2019 жылдың тамызынан бастап Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты.
* 2019 жылы 4 қыркүйектен бастап Қазақстан Парламенті Мәжілісінің Әлеуметтік-мәдени даму жөніндегі палатасы комитетінің төрайымы болып сайланды.
* 2008-2020 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы болды.
* Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2020 жылдың 28 наурызынан бастап Қызылорда облысы әкімі лауазымына тағайындалды.
## Наградалар
* «Астана" медалі (1998)
* "Ерен еңбегі үшін" медалі (2001)
* "Қазақстан Конституциясына 10 жыл" мерейтойлық медалі (2005)
* "Астанаға 10 жыл" мерейтойлық медалі (2008)
* "Парасат" ордені (2009)
* "Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл" медалі (2015)
* "Қазақстан Конституциясына 20 жыл" мерейтойлық медалі (2015)
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл" мерейтойлық медалі (2016)
* "Астанаға 20 жыл" мерейтойлық медалі (2018)
* Ресей Федерациясы Президентінің Құрмет грамотасы — ғарыш кеңістігін зерттеу және пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамытуға, халықтар арасындағы достықты нығайтуға қосқан зор үлесі үшін. (2021)
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
«Жібек Жолы» (Ұлы «Жібек Жолы») — Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып, Шыңжаң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты. Атауды алманиялық ғалымдары Ф. фон Рихтһофен (F. von Richthofen) бен А. Һерман (А Hеrman) 19 ғасырда ұсынған.Ұлы Жібек жолы - адамзат өркениеті жасағын тарихи ескерткіштердің бірі. Біздің дәуірімізден бұрынғы II ғасырдан басталған бұл жол, Еуропа мен Азияның-Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырған көпір болған. Оның Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында, VI ғасырдан бастап екі бағыт: Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістелген. Бірінші жол Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан Қашқар арқылы Жетісуға, содан Сырдарияны жағалап, Арал маңынан әрі қарай Батыс елдеріне өткен.
## Тарихы
Жол бұдан 3-4 мың жыл бұрын болған. Ол Қытайдың Хан патшалығы кезінде ғана өркендей бастаған, себебі Хан патшалығының Хан Уди патшасы Жаң Чянды батыс өңірге екі рет жіберіп, Орталық Азиядағы елдермен достасуға пейілді болған. Жаң Чян қазіргі Ферғана, Самарқан және Балқаш көлі сияқты жерлерге барған. Жаң Чянның сапары бұл жолды шығыс пен батыс үкіметтері арасындағы байланыс жолына айналдырған. Осыған орай саудагерлер де «Жібек жолында» ат ізін суытпаған. Жаң Чян батыс өңірге және Орта Азияға Қытайдың жібек өнімдерін ала барған；ал, елге қайтарында барған жерлерінің тауарлары және батыс өңірінің музыкасы сияқты алуан түрлі мәдениетті алып қайтқан. Жаң Чянның сапары қытайлықтардың батыс өңір мен Орта Азияны түсінуіне мүмкіндік берді. Ал Жаң Чян барған жерлердегі халық та Қытайдың өнімдері мен мәдениетіне қатысты түсінігін анағұрлым тереңдетті. Осылайша, бұл жол гүлденіп, көркейе бастады. Шығыс пен батыстың аралығындағы дәнекерге айналып, өркениеттерді өзара тоғыстырды. Осы жолды қорғау және дамыту мақсатында, Қытайдың әр дәуірдегі патшалары жол бойына қарауыл қойып, әскер тұрғызды.
«Жібек жолы» іс жүзінде өзгермейтін тұрақты жол емес, қайта ол уақыт ізімен өзгеріп отырған, бірақ тарихтағы дәстүрлі сорабы өзгермеген：жол шығыста Чаң-аннан (қазіргі Ши-ан) басталып, Тарым ойпатынан өтіп, Памир үстіртінен асып, Орталық Азияны, Батыс Азияны кесіп өтіп, Жерорта теңізінің шығыс жағалауына дейін барады, жалпы ұзындығы 7000 км асады.
Ерте кездегі «Жібек жолы» Шыңжаңнан 3 айрыққа бөлінген, Тянь-Шань тауының солтүстігіндегі ежелден бар дала жолы: Жемсары, Іле өңірін басып, Балқаш өңіріне барады, онан ары батыс солтүстікке жүргенде Қара теңіздің шығыс жағалауына жетеді. Оңтүстік айрығы Крораннан (Лулан) шығып Күнлүн тауының батысын қапталдап Жаркентке барады, онан ары жүргенде адырлардан асып, Орта Азияға, Батыс Азияға, Еуропаға дейін созылады. Кроранның батыс солтүстігіндегі Көншы өзенінің батысын бойлап, Иіңпанды, Күшарды басып Қашқар Жаңашар ауданына баратын жол солтүстік айрығы саналады, бұл жол да адырлардан асып, Еуропаға дейін барады.
Кейін тағы 3 айрық жол пайда болды：Юймынның батыс солтүстігінен басталып, қазіргі Құмыл, Тұрпан, Жемсары сияқты жерлерді басып, бұрынғы дала жолына тұтасатын жол, бұл кейінірек «солтүстік жол» деп аталды. Тұрпаннан шығып, Тянь-Шань тауының оңтүстігін қапталдап, батысқа беттеп, Қарашәр, Күшәрді басып, бұрынғы солтүстік жол айрығымен тұтасатын жол кейінгі кездері «Орта жол» деп аталды. «Оңтүстік жол» бұрынғысымен ұқсас.
7 ғасыр кейін, теңіз қатынас-тасымалы дамығандықтан, «Жібек жолы» біртіндеп екінші орынға түсті, бірақ 13 ғасырға дейін шығыс пен батыс қатынасының маңызды жолы болып келді. 19 ғасыр басында, Иcпанияның елшісі Қытайдың 800 түйелік сауда керуенін өз көзімен көріп тұрып Самарқанның жағдайы туралы былай деп жазады:
Төңіректің төрт бұрышынан келген тауарлар Самарқанға жиналыпты… Қытайдың торғын-торқалары көз жауын алады.
Қытайдың торғын-торқасы осы жолмен Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға толассыз тасылды, сонымен тұт ағашын өсіру өнері де батысқа тарала бастады. Сондай-ақ Шыңжаңнан шығатын қас тасы, былғары, жүн әдиял сияқты тауарлар мен орта жазықтың темір ыдыстары, фарфор ыдыстары, сырлы ыдыстары, шабдолы, өрік, рауағаш, дәршен сияқты өнімдері батыс базарына қатар кірді. Орта Азияның, Батыс Азияның және Еуропаның әйнек, жақұт, экономикалық дақылдары және хош иісті заттары, дәрі материалдары, сондай-ақ Отқа табыну діні, Бұдда діні, Ислам діні сияқты діндер де Қытайға кірді және таралды. Шығыс пен батыс арасындағы экономикалық, мәдени ауыс-түйіс адамзаттың материалдық мәдениетін байытты. Шығыс пен батыстағы халықтар Жібек жолы арқылы сыртқы мәдениетті қабылдап, бұрынғыдан да салауатты мәдениет жарата алды.
Жібек жолы тек сауда жолы болып қана қалмастан, дүниежүзі өркениетін тоғыстырып, адамзат қоғамының дамуына өшпес үлес қосты.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларының Византия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шығыс Түркістанмен тығыз сауда байланыстары болғандығын ежелгі қолжазбалардағы мәліметтер дәлелдейді. Шаштан (Ташкенттен) жол Гизгирдқа, Испиджабқа келіп, одан әрі керуен Таразға бағыт алған. Тараздан солтүстікте Адахкет, Дех-Нуджикет қалалары орналасқан қимақтарға, оңтүстікте өздерінің туған өлкесінде - Шельдяни, Куля және т.б. қалаларға тірелген. Сондай-ақ Тараздан Төменгі Барысханға, одан әрі Құлан, Мерке арқылы Аспараға жететін болған. X ғ. бастап Ӏле жазығындағы сауда жолы арқылы керуендер жүре бастайды. Осы жерден Ӏле Алатауының көпестері қазіргі Алматы мен Талғардың елді мекендеріне жолға шыққан. Талғарда жол қазіргі Шелек, Есік, Кеген аудандарында, Подгорныйға, одан әрі Шонжыға иек артады. Алакөл ауданында жол тармақталады. Екіөгіз, Қиялық, Көктем керуен жолдарымен Шығыс Түркістанға, Алтайға, Моңғолияға шығуға болатын еді. Сырдария қалаларын байланыстыратын жолдардың маңызы орасан зор. Ол Испиджабтан басталып, солтүстік-батыста - Арсубаникент, Арыс, Кедер, Шауғар, Сауран, Сығанаққа әкелетін. Сығанақтан Жентке және Янгикентке тірелген. Исфиджабтан солтүстікке қарай түскен жол Қүмкент, Аба - Ата, Созаққа барады. Одан әрі Орталық Қазақстанның жазық жерлері арқылы Кеңгір, Жезді, Нұра далаларына шығады. Атаулы керуен жолы XX ғ. басына дейін сақталып келді, тіпті, Ресей, Қазақстан және Орта Азияның қалалары мен елді мекендерін байланыстырып отырды, оған жақын жерлерде жәрмеңкелер ұйымдастырылды.Ұлы Жібек жолы көп халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның табиғатының ерекшеліктерін анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе Қазақстан жерін мекендеген халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді (киіз үй), ат әбзелдерін жасау өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік бұйымдарды соғуды, бай ауыз әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір айғағы - Есік және Аралтөбе қорымдарынан табылған «Алтын киімді адам» ескерткіштері, Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар, ежелгі Түрік жазба әдебиетінің орхон ескерткіштері.
## Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері - бұл түрік қағанатының Орхон, Селенга, Тоғыл дарияларының бойында қалдырған жазу үлгілерінің тарихи-мәдени мұралары болып табылады. Байырғы түріктер бұдан 1200-1500 жыл бұрын түріктік дүниетанымының алтын бағанасы - Бөгү (Тәңірлік) дінін ұстанып, елдік құрып, төр (үкімет) орнатып, тілі мен дінінің, тарихы мен әдебиетінің алтын сандығы - байырғы түрік әліпбиін (БТА) жетілдіріп, далалық өмір мен қалалық салтты ұштастыра қалалар тұрғызып, сәулет өнерін шыңдап, өткен аруақтарына арнап мүсін қашап, ұрпағына мол тарихи-мәдени мұралар қалдырды.Байырғы түрік жазба ескерткіштері ұзақ ғасырлар бізге беймәлім болып келген. Бүгінгі күні бұл ғылымда жаңаша сипат алып біздің тарихымыздың мұраларының тереңде жатқанын байырғы түрік ескерткіштері, моңғол елінің аймағында табылған. Орталық Азия аймағында орналасқан байырғы түріктердің тарихи-мәдени мұралары ежелгі дәуірден түрік тектес тайпалар мен әр замандағы түрік қағанаттарының автохтонды (тұрғылықты) мекені болған Қазақстан, Моңғолия, Шығыс Түркістан, Қытай, Сібір (Алтай, Хакас, Тува), Қырғыз жерінде мол сақталған. Оларды зерттеу XVII ғасырдың 20 жылдарынан басталды.Біздің өткен тарихымызға, Орхон ескерткіштеріне ұшан-теңіз еңбек сіңірген ғалымдар Н. М. Ядринцев, В. В. Радлов, A. О. Гейкель және т.б.
## Қорқыт ата ескерткіші
Қорқыт ата (VIII-IX ғ-да Сыр бойында өмір сүрген) - ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында (Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған.Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба мекенін ұйық деп білу, оны сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер- суды белгілі бір тәртіппен пайдалану, т.б. салаларға бөліп қарап, халық арасында туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға дейін жергілікті халық қобыз атасы Қорқытқа теліген мазар тұрғызған. Қорқыт мазарын 19 ғасырда Ә. А. Диваев пен И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғасырдың аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге көшірілген. Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960 жылы шайылып кетті.1980 жылы Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші қайта тұрғызылды.
## Алаша хан күмбезі
Алаша хан күмбезі - Х-ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м. Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
## Қожа Ахмет Ясауи кесенесі
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі - көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан дәуірінде (XIIғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне XIV ғасырдың аяқ шені мен XV ғасырдың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене Түркістанда түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі - БҰҰ-ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл кесене - халық өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген ғажайып асыл туындылардың бірі. Сонымен бірге Жібек жолы бойында орналасқан Түркістан жеріндегі ірі қалалардың атқарған рөлі, көршілес елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу ерекшелігіне қысқаша мағлұматтар беріледі.
## Сарайшық
Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың іргесі XI ғасырда қаланған, гүлденген дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған. Қала Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
## Тараз
Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы алғашқы дерек грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж. Сюань Цзанның жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз VII- VIII ғасырда Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған. Мұнда оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен жолдары тоғысатын.X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды: «Тараз - бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі қала».Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В. Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И. Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б.з. I ғасырда пайда болып, XVI ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
## Отырар
Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс өзеніне құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған) Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде сауда- саттық жасау, ғалымдардың «білім қууды көздеген» саяхаттары адамдардың ой-өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен колөнер кәсіпшілігінің таралуына ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан шығуы кездейсоқ емес.Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, нағыз Шығыс қаласына айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті мен экономикасының дамуын моңғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде монғолдар қаланы қоршап, 6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға ұшыратты. Қазіргі кезде қала орны ғана сақталған.
## Құлан
Орта ғасырдағы (VII-XII ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы Тұрар Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай сипаттады: «Күмбезді мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының бойында орналасқан бекіністі қала». 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы (Қ. А. Ақышев) зерттеп, қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
## Қойлық
Қойлық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ-ХІІІ ғ.). Қойлық Қарлұқ қағаны - Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы моңғол қағаны Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы жолжазбаларында: «Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген көпестер қатынап тұрған Қойлық деген үлкен қала таптық» - деп жазады. Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы ҰFA археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер қаланың орны қазіргі Алматы облысы Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы қираған құрылыстар екенін анықтады.
## Саудакент
Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік беткейінде қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан (X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. Қаз.КСР Ғылым академиясының Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір сүргенін дәлелдейді.
## Мәдениеттердің өзара қарым қатынасы
Көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара байланысы шаруашылық, мәдени және саяси байланыс
Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы байланыс мәселесі тарих ғылымында әр түрлі пікірлер туғызып отыр. Біраз зерттеушілер көшпелілер мен отырықшылар қарым-қатынасын олардың арасындағы қырғи қабақ қақтығыстар, соғыстар, жаулап алу әрекеттерімен байланыстырады. Бұл ретте көшпелілер белсенді рөл атқарды деп есептейді. Енді бір топ зерттеушілер бұл қарым-қатынастағы көшпелілердің орнын төмендетіп көрсетуге тарысады. «Көшпелілер отырықшылардың мәдени жетістіктерін қиратушылар, не болмаса өздеріне қабылдап алушылар болды» деген пікірлер де жиі кездеседі.
Көшпелі және отырықшы жұрттардың арасындағы қатынас әр заманда, әр түрлі аймақта әрқалай болды. Олардың карым-қатынасында қақтығыс, соғыстармен қатар бейбіт сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара әсерлер аз болған жоқ. Мал өнімдеріне мамандандырылған көшпелі экономика егіншілік өнімдерін, қолөнер бұйымдарын отырықшылардан алса, отырықшылар мал өнімдерін, кейбір қолөнер заттарын, қолөнерге қажетті шикізаттарды көшпелілерден алып отырды. Мұндай сауда, айырбас қатынастары, әсіресе отырықшы халықтар мен көшпелі елдер көршілес орналасқан шекаралық, аймақтарда пәрменді түрде іске асып отырды.
Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы тайпалардан келді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзелдері де көшпелілерден келген. Мысалы, VI ғасырда түркі тайпалары пайдаланған темір үзеңгілі ер тоқым келесі ғасырларда бүкіл Еуропаға таралды. Отырықшы елдер көшпелілердің қару-жарағына, киіміне еліктеді. Мысалы, VII—VIII ғасырлардағы түркілердің кісе белдіктері Қытайдан Иракқа дейінгі аралықта пайдаланылған. Таң әулеті кезіндегі Қытайда көшпелілердің киімі кең таралды, Еуропада орыс, поляк, венгр ақсүйектері киім киісінде, шаш қоюында көшпелілер үлгісіне еліктеді. Көшпелілерде б.з.д. 1-мыңжылдықта пайда болған өнердегі «аң стилі» Қытайдан Дунайға дейінгі аралықтағы отырықшы елдерге де кең таралды.
Көшпелілердің өзіндік саяси мәдениеті болды. Олар ел басқарушыларын ерекше қасиетті адам, Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді, ерекше басқару жүйесі, империялық қызмет шендері, рәміздері, ел басқарудағы ерекше мұрагерлік дәстүрі болды. Осы мемлекеттік басқару тәртібін көшпелілер кейбір жаулап алған отырықшы елдердің саяси жүйесіне орнықтырып та отырды.
Көшпелілер отырықшы халықтардың бір-бірімен мәдениет алмасуына, олардың бірінен екіншісіне мәдени үдерістердің ауысуына себепші болды. Көшпелілер миграциясы, олардың бір отырықшы елдерден кейін келесі бір отырықшы халықтарды жаулап алуы арқылы мәдени диффузия іске асып отырды.
Ерте орта ғасырлар заманында көшпелілер отырықшылармен тек қана соғысып қойған жоқ, сонымен қатар өзара тығыз бейбіт байланыста болды. Көшпелілер отырықшы елдер шеберлеріне өздеріне қажетті құрал-сайман, жабдықтарға тапсырыс жасаумен қатар оларды қажетті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен бірге көшпелілер отырықшылардан түрлі қолөнер түрін үйренді.Қала-дала байланыстары.
IX—XII ғасырларда қалыптасқан қала мәдениеті жағдайында қолөнер мен сауда дамыған кезде отырықшы өркениет көшпелілердің экономикалық қарым-қатынастарының қажетті құрамды бөлігіне айналды. Бұл кездегі көшпелілер мен отырықшылардың қарым-қатынасы қалаларды жаулап алудан бастап, қарапайым айырбасқа дейін түрлі сипатта болды. Бұл кездегі қала мәдениетінің өсуі, мүлік теңсіздігінің күшеюі көшпелілерді қызықтыра түсті.
Қалалар көшпелілердің сауда-саттық жасайтын орталықтарына айналды. Қарлұқтардың, тоғыз-оғыздардың жартылай отырықшылыққа айналуы жөнінде ортағасырлық авторлар жазған.
Көшпелілердің Азия мен Еуропада қағанаттар түріндегі ерте мемлекеттіліктерінің пайда болуы 1-мыңжылдықтың екінші жартысындағы аймақтық әлеуметтік-саяси, экономикалық ерекшеліктерін анықтаушы фактор болды.
Қыпшақтардың оңтүстік Ресей даласында пайда болуы Киев Русін өзінің оңтүстік-шығыс шекараларын қорғауды ұйымдастыруға, бекіністер салуға мәжбүр етті.
Көшпелілер мен отырықшылардың шекаралық аймағының материалдық мәдениеті аралас болды.
Аралдың шығыс маңы, Сырдың төменгі ағысы, Шу, Талас өңірі, Жетісу көшпелілер мен отырықшылардың ежелден және ұзақ уақыт тоғысқан аймағы болды.
VII ғасырларда салынған Жетісу қалаларының көбі түрік қағандарының ордасы ретінде пайда болып қалыптасты. Жетісуда отырықшы мәдениет VI—XIII ғасырлар бойында көбейіп, қанат жая бастады. Түркеш, Қарлұқ, Қарахандар қағанаттарының халқы көшпелілер мен отырықшылардан тұрды. Қарлұқ, әсіресе Қарахандар дәуірінде көпшілік көшпелілер отырықшылыққа өтті. Осы кезеңде көп пайда болған қоныстар мен қалалардың ерекше түрі — төрткүлдер. Осы I кезеңдегі қала жұртының материалдық мәдениетінде қалалық жөне көшпелілік сипат араласты. Мысалы, ауланың ішінде киіз үй тігіп отыру салты, ауладағы кең мал қоралар, т. б.
Жетісуда ортағасырлық қалалардың қирауының, қала мәдениетінің құлдырауының басты себебі — әскери саясат тәртібіне байланысты болды. Алдымен хорезмшахтың қидандарымен, одан соң наймандармен соғысы. Содан соң Жетісуды монғолдардың жаулап алуы. Соғыстардан, шапқыншылықтардан, ең алдымен, қалалар мен қоныстар қатты зардап шекті. Өндіріс, мәдениет ошақтары қиратылды, қала халқы жаппай Сырдария мен Ферғанаға қоныс аударды.
Қалалардың қирауына ішкі, отырықшы иеліктердің өзара қақтығыстары да себеп болды. Іле даласында қала мәдениеті XIII ғасырда, Шу аңғарында — XIV ғасырда, Талас өңірінде XV ғасырда құлдырап, тоқырай бастады. Жетісуда кала мәдениетінің мүлде кұруы Ақсақ Темірдің Моғолстанмен соғыстарының салдарынан болды.
Қазақстан аумағында исламды таратушылар арабтар емес, Орталық Азияның қалалық мәдениет орталықтарынан шыққан саманидтер болды. Араб мәдениетімен бірге араб жазуы, араб сәулет өнері, қыштан жасалған бұйымдары, эпиграфикасы келді. Мұсылмандық түркі қоғамының интеллектуалдық өміріне біршама өзгеріс әкелді. Арабтық, мұсылмандық мәдениетті меңгерген ғалымдар тобы қалыптасты: әл-Фараби (X ғ.), Жүсіп Баласағұни (XI ғ.), Махмуд Қашқари (XI ғ.), әл-Хорезми (XIV ғ.), т.б. Қазақстанда мұсылман дінін таратушы топтар пайда болды. Олар: хатибтар, мутаввалдар, молдалар, имамдар, т.б.
Орта ғасырларда Месопотамия жерінен шыққан манихей діні қазақ жеріне Мәуереннахр отырықшылары арқылы келді. VIII ғасырда Батыс Түрік қағандары шығыстан келген манихей дініне қолдау жасады. Манихей дінінің Қазақстандағы орталығы Тараз қаласы болды. Осы қалада жазылған манихейліктердің «Екі негіз жөніндегі қасиетті кітабы» (VIII ғ.) «он оқ бұдұн елін» (түркілерді) дінге қарату мақсатын көздеген еді. Манихей дінінің негізгі қағидасы бойынша, өмір жағымды, таза күштер мен зиянды, кара ниетті күштердің күресінен тұрады. Олар ілгерілеушілікке, дамуға қарсы болды, отбасын, өмірдің қызығын тәрк етті. Мал етін жеуге қарсы болды, тек өсімдік тағамдарын пайдалануды уағыздады.
Б.З. V ғасырында Қазақстан жеріне несториандық сарындағы христиан діні ене бастады. Несториандар қасиетті Мария Құдайды емес, адам бейнесіндегі Христосты туды деп мәлімдеді. Сол үшін қуғындалған Нестордың ізін қуушылар өз дінін шығыс елдеріне таратуға бет алды. Осы дінді әрі қарай таратушы Сириядан шыққан несториан-христиандар біртіндеп оны Бактрия, Парфия, Мәуереннахрға, Қазақ жеріне, одан Қытай мен Моңғолияға таратты. Несториандың христиандардың V—VIII ғасырларға жататын шіркеулері, ескерткіштері Тараздан, Меркеден, т.б. оңтүстік және Жетісудың ортағасырлық қалаларынан табылды. Орта ғасырларда бұл өңір халқы көне шамандық-тәңірлік дінмен қатар әр жерде буддизм, манихейлік, христиандық діндерді ұстанды. Бұл өңірде IX—X ғасырлардан бастап мұсылман діні кең таралып, негізгі дінге айнала бастады. Орта ғасырларда оңтүстік өңірде осындай діни синкретизмнің (күрделі араластықтың) пайда болуы да көшпелілер мен отырықшылардың мәдени қарым-қатынасының нәтижесі еді.
Сонымен, көшпелілер мен отырықшы халықтардың арасында тығыз байланыс болған. Бұл байланыс бірде жаугершілік, бірде арагүдік қақтығыстар, алым-салық түрінде болса, ал көпшілік жағдайда бейбіт қарым-катынас, сауда, айырбас түрінде іске асты. Көшпелі мәдениет пен отырықшы өркениеттердің жиі, тығыз араласуына Ұлы Жібек сауда жолындағы қалалар үлкен өсер етті. Көшпелі және отырықшы шаруашылық-мәдени тұрпаттың өзара әсері, әсіресе олардың шекаралық аймақтарында күшті жүрді. Көшпелілер мен отырықшылар шаруашылық-экономикалық, мәдени байланыстары арқылы бір-бірінің мәдениетін байытты.
## Ұлы жібек жолының жолдары мен бағыттары
Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай жүрсек, оның Қазақстандағы учаскесі Шаштан (Ташкент) шығып, Тұрбат асуы арқылы Исфиджабқа, Сайрам (Сарьямға) келеді. Ежелгі қаланың осы күнге дейін сақталған. Шымкент түбіндегі бір қыстақ тап осылай аталады, оның дәл кіндік тұсында Жібек жолындағы бір кездегі ең ірі орталықтардың бірі болған орта ғасырлық қала жұртының қалдығы сақталған. Исфиджабтан құлдарды, бөз маталарды, қару-жарақты, семсерлерді, мыс пен темірді әкетіп жатқан. Испиджабтан шыққан керуендер шығысқа қарай бет алып, Шараб және Будухкент қалалары арқылы Таразға барады екен.
Қазақстанның аса ірі қалаларының бірі Тараз VI ғ. бұрын белгілі болған. 568 ж. түрік қағаны Дизабұл Византия императоры ІІ Юстинианның стратгі Земарх бастап келген елшілігін тап осы қалада қабылдаған. Бастаухаттар оны көпестер қаласы деп атаған.Осымен қатар ол түргештердің, содан кейін қарлықтар мен қарахандардың тарихи орталығы болған.
Таразбен қатар Жамухат деген шаһар тұрған, ол да VI ғ. хатқа енген. Жамухаттың жәдігерліктері Талас алқабында, Жамбылға таяу жерде, Талас өзенінің бойындағы Михайловка селосына қарама-қарсы бетте жатыр, оның үйінділерін қазір Қостөбе деп атайды. Алқаптың жазық жағында Атлах қаласы бар, 751 ж. оның бінде осы араны ықпалында ұстау үшін арабтар қытай әскерімен шайқасқан болатын. Тараздан таяқ тастам жерде, Талас бойымен теріскейге қарай кететін сауда жолы үстінде Адақкет пен Нуджикес қаласы тұратын. Талас алқабының таулы бөлегінде сол сияқты Шелжі, Сұс, Күл және Текабкет деген қалалар болған. Бұлар күміс кендеріне жуық жерден қоныс тепкенді. Керуендер Талас алқабына Ферғана аймағынан Шатқал қыратындағы Шанаш асуы және Талас Алатауындағы Қарабура арқылы да өтіп келетін. Жолдың осы бөлігі Жібек жолының және Жетісулық бағыттарын біріктіретін. Тараздан шыққан жол шығысқа, Құлан қаласына қарай асатын Тараз бен Құлан аралығындағы территория қарлұқтарга жататын. Құланға бара жатқанда жол Касрибас, Күлшөп, Жолшөп сияқты қалалардан өтетін. Құланнан әрірек шығыста бір-бірінен фарсақтай жерде Меркі мен Аспара қалалары барды. Сосын сауда керуендері Нұзкент, Харраджуан, Жол қалаларына соғып өтіп жолдан кейін ол Сарығ, «түрік қағанының қыстағына» Қырмырауға баратын.
Қырмыраудан жол салдырып отырып, Жетісудың ең ірі қаланың бірі — Науакентке (Қытайша Синчен) апаратын. Бұл екі атау да Жаңа қала деп аударылады. Науакент түрік қағандарының сарайы және соғдылардың қаласы болған.
Жол Науакенттен шыққасын Пенджикент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса үлкен қаласы, Батыс Түріктерінің астанасы (кей түргештер, қарлықтар астанасы) Суябқа келеді. Бұл қала туралы қытай, араб саяхатшылары X ғ. дейін жазып келген. Соңынан астана рөлі Баласағұнға көшеді, тегі оның ертеректегі аты Беклиг немесе Семекна болса керек. Баласағұн қарахандардың, сосын қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі, оны кейін XIII ғ. бас кезінде қарақытайлар қиратады. Қала содан қайта салынады, бірақ XIV ғ. тағы да ойрандалып, үйінділері ғана қалады. Бұл қалалардың тұрған жері кәзіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде және орта ғасырдың көпке белгілі екі ескерткішіне — Ақбешім мен Боран қала жұртына сәйкес келеді.
Суяб қаласынан керуен жолдың не солтүстік, не оңтүстік тармақтарымен жүріп, Ыссық көлдің жағалауына шығады. Оңтүстік жақпен жүрген керуендер Жоғарғы Барысхан деген үлкен қаланы басып өтеді, ал жолдың солтүстік тармағында шағын керуен сарайлар орны кездеседі, олардың аттары бізге дейін жетпеген. Сосын осынау екі айрық жол Бедел асуында бір-бірімен қосылады да, не осы асу арқылы, не Ташрабат арқылы Жібек жолы Қашғар мен Ақсудан барып шығады.
Ал керуен жолы Ыссық көл қазан шұңқырынан Санташ асуы арқылы Қарқара жайлауына барып, төмендеп Іле алқабына түседі де, өзеннің оң жағалауын бойлап отырып, Үсек пен Хоргос алқаптарынан өтіп, Алмалық қаласына барады, ал сосын Такла-Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, Хами мен Тұрфан көгал аймақтарын басып, Дунхуан мен Қытайға жететін болған.
X—XII ғғ. Жібек жолының бір тармағы күллі Іле алқабын оңтүстік-батыс жағынан көктей өтіп, солтүстік шығысқа қарай кетеді екен. Бұл тармақ Науакенттен басталып, Бунджикен және Қастек асуы арқылы жүріп, Іле Алатауының теріскей жоталарына әкелген. Әлгі асуға тағы бір жол Баласағұннан келетін болған. Бұл арадағы танымал белгі қасиетті Ұрын-Арж тауы екен. Жол Іле Алатауының баурайындағы, кәзіргі Қастек, Қаскелең мен Алматы орындарындағы шағын қалашықтар арқылы Талғар қаласының теріскей шетіне орналасқан Тәлхиз (Тәлхира) қаласына жеткен. Осы арада Талғар өзенінің оң жағалауындағы тау баурайында орта ғасырдың аса ірі қала жұртының ойран болған орны жатыр. Тәлхиз транзитті сауданың үлкен орталығы болған.
Іле алқабына басқа жолмен де келе береді екен: Құлан мен Аспа-радан немесе Нұзкенттен шығып, Шудың орта және төменгі ағысындағы қалаларға барған. Сосын Тасөткел қайраңынан өтіп, жол Щу — Іле тауларының теріскей жоталарын жағалап келіп, Іле Алатауының теріскей бетіндегі қалаларды қуалай жүрген.
Тәлхизден Жібек жолы екіге айрылады: оңтүстік желісі Есік пен Түрген, Шелек үстімен жүріп, Іленің Борохудзир маңындағы өткелінен өтіп, оның оң жағалауын қуалап, Хорғос арқылы Алмалыққа жетеді де, осындағы Ыссық көл жақтан келген жол тармағымен қосылады. Жолдың осы бөлігінен археологтар Есік, Түрген, Лауар сияқты кішкене қалалардың, үлкен қала Шелектік төбешіктеніп қалған орындарын тапты, Іленің оң жағымен жол қазіргі заман қыстағы Көктал мен Жаркент арқылы өтеді. Көктал маңында Ілебалық қаласының орны бар.
Тәлхизден басталатын теріскей жолы Талғар өзенін қуалай жүріп, Іленің Қапшағай шатқалы маңындағы өткеліне дейін жеткен. Одан әрі жол Шеңгелді үстімен Алтын Емел белесінен асып, Көксу алқабына түседі де, Екіоғыз қаласына жетеді. Ол кәзіргі Дунғановка селосының орнында болған. Вильгельм Рубрук бұл қаланы Эквиус деп атаған. Іле алқабының ең үлкен қала жұртының бірі тап осы жерден табылған. Онда 1253 ж. болған В. Рубрук осынау қалада «сарациндер» (иран көпестері) тұрушы еді— деп жазады.
Жол Екіоғыздан шығып, қарлықтар жабғысының астанасы Қаялыққа (Қойлақ) барады екен. Бұл шаһардың хан базарларымен аты шыққан. Онда мұсылмандармен бірге, өздерінің шіркеуі бар христиандар да тұрған. Ол жөнінде моңғол ханы Мөңкеге бара жатып, осы қалаға соғып кеткен, Людовик IX— елшісі, монах-сопы В. Рубрук хабарлайды. Қаялық — қарлықтар орталығы болған, IX г. —XIII ғ. бас кезінде Іле алқабының солтүстік-шығыс бөлегі қарлықтар қоластына қараған. Қаялық Қаратал өзені алқабында көзіргі Антонов селосының шет жағында тұрған. Рубруктың жазбаларына қарағанда, Каялыққа жақын-жуық жерде христиандар селосы болған, Жібек жолы сол арқылы өткен. Содан әрі қарай жол Тентек алқабымен жүріл, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасын басып Шихо алқабына жетеді, сосын Бесбалықты басып, Дунхуанға барады да, Ішкі Қытай жаққа шығандап кетеді екен.
Алакөлдің оңтүстік-батыс шетінде бір қала болған, оны XIII ғ. саяхатшылары «Облыстың астанасы» деп атаған.
Испиджаб қаласынан шығатын керуен жолы Арыс бойындағы Арсубаникетке, содан Отрар-Фарабқа иек артып, Сырдария бойымен жүріп, Арал өңіріне барған.
Сырдария бойын қуалай жүретін керуен жолы үстіндегі қалалардың ірісі Отырар-Фараб пен Шавғар екен. Бірінші қаланың аты Арыстың Сырдарияға барып құятын жеріне жақын орналасқан, аса үлкен қала жұртының атында сақталып, осы күнге дейін жеткен.
Отырар тоғыз жолдың торабында тұрған. Одан шыққан жолдың бір тармағы Шавгарға, екінші тармағы Сырдария өткелінен өтіп, Васиджа қаласына баратын болған. Одан Сырдариямен жоғары өрлеп, оғыздар қаласы Сүткентті басып, Шашқа, ал төмен қарай — Жентке кеткен. Ал Женттен Қызылқұм арқылы Хорезм мен Ургенішке қаражол тартылып, одан әрі Еділ бойы мен Кавказға асып кететін болған. Жібек жолының осы бөлігі XIII ғ. өзгеше жанданып кетеді және Жент, Сарайшық, Сарай-Бату, Каффу сияқты шулы-дулы шаһарлар үстімен жүретін болады. Шавғар VIII ғ. деректерінен белгілі, оған, әсілі, Түркістан төңірегінде орналасқан Шүйтөбе қала жұрты сәйкес келетін секілді. Казіргі Түркістан тұрған жерде, Шавгармен қатар X—XIII ғғ. Яссы шаһары ірге тебеді, атақты ақын, сопы Ахмет Яссауи сол шаһарда тұрып, уағыз-насихатын жүргізеді.
Шавгардан шыға жол оғыздар астанасы — Янгикентке қарай тартатын. Осы арадан Қызылқұмды басып, тағы бір жол Хорезмге баратын.
Әуелі, Шавгардан, кейінірек Яссыдан басталған жол Тұрлан асуы арқылы Қаратаудың солтүстік жоталарына шығып, Сырдарияны қуалап кететін жолмен жарыса (паралелль) жүретін. Ол жолда Созақ, Ұрысоған, Құмкент, Сүгүлкент қалалары бар еді. Бұл жол не Таластың төменгі жағынан шығып, содан жоғары өрлеп, Таразға баратын, не Билікөлдің батыс жағасымен жүріп, Берукет-Паркет, Хутукчин қалалары арқылы бұл да Таразға жететін.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін негізгі арқауынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болған Дешті-Қыпшаққа, Ертіс жағалауы мен Алтайға, Моңғолияға асып кетеді екен. Осы арамен атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы өткен. Сөйтіп малға, жүн мен теріге, металға бай Орталық Қазақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көптеген керуен сүрлеулері арқылы Жібек жолы торабымен тоғысады.
Жолдың Отырардан таралған бір желісі Арсубаникеттен өтіп, Арыстанды, Шаян алқаптарына, сосын Қаратаулық жатаған белесінен асып; ал Шавгар мен Яссыдан шыққан желісі Тұрлан асуынан асып, Сауран мен Сығанақ тармағы, Янгикент тармағы — бәр-бәрі тұс-тұстан Орталық Қазақстан жазығына шығып, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл бойларына баратын болған. Сол аймақтан орта ғасырдың: Болған-ата, Жаманқорған, Нөгербек-Дарасы, Домбауыл, Ормамбет сияқты қала жұрттарының қалдықтары табылған. Әсілі, орта ғасыр бастаухаттарында айтылатын. Жұбын, Конгликет, Ортау мен Кентау сияқты жайлауларды, Гарбиан мен Бақырлытау сияқты кен орындарын осы маңайдан іздеген жөн.
Тараздан шыққан тағы бір сауда жолы Адахкес пен Дех-Нуджикес қалалары арқылы Ертіс жағасына, Қимақтар қағанының сарайына барып, одан әрі асып, Енисейдегі қырғыздар еліне тартатын болған.
Іле алқабы Орталық Қазақстанмен Шу — Іле тауының теріскей жоталарымен жүріп Шуға шығады да, сосын оның бойын қуалап барып, Сарысу өзені жағалауына шыққан.
Жолдың өзге бір желісі Теріскей-Іледегі Шеңгелді маңынан шығып, Көктал мен Бояулы керуен сарайлары арқылы Балқаш өңіріне, сосын Іледен тарайтын Ортасуды жиектеп, сол арадағы Ақтам қала жұртының орнын басып, көлдің түскейінен 8 шақырым бұғаз арқылы теріскейіне шығады. Керуендер бұғазды кешіп өтіп, Тоқырауын өзенінің құярлығына жуық жерден шығады екен дағы, оның бойын қуалап, әрі Ұлытау жоталарына қарай кетеді.
Теріскей-Іле жолының бір желісі Алакөлді батыс жағынан айналып өтіп Тарбағатай арқылы Ертіске, қимақтар мемлекетінің жеріне жеткен. Тарбағатайда, Ертіс жағалауында Қимақтың Банджар, Ханауыш, Астұр, Сисан секілді қалалары және айналасы бекіністі қамалмен қоршалған, қақпалары темірмен құрсалған орасан зор қала — «қағандар астанасы» орналасқан еді. Қимақтың қалалары сауда жолдары арқылы Енисейдегі қырғыз, Моңғолиядағы ұйғыр қалаларымен, Шығыс Түркістанның көгалды аймақтарымен байланысып отырған.
## Ұлы жібек жолы Қазақстан жерінде. Қала мен дала
Жүздесу мен тілдесу және алыс-беріс байланыстары б. з. дейінгі III—ІІ-мыңжылдықтарда басталған. Бадахшан тауынан лазурит және Хотан маңындағы Яркендария өзенінің жоғарғы жағынан нефрит кен орындары табылып, оларды өндіре бастауға сәйкес бұл байланыстар реттеліп, жөнге келтіріледі.Б. з. дейінгі І-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына, содан Онтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген агрипейлер еліне кететін Дала жалы жұмыс істей бастаған еді. Осынау жолмен жібек, ұлпандар мен терілер, иран кілемері, асыл металдардан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын. Қымбат бағалы жібек түрлерін таратуға сақтар мен скифтердің көшпелі тайпалары да қатысқан, осылардың дәнекерлік демеуі арқасында сол кез үшін таңсық болған бұл тауар Орта Азия мен Орта теңіз аймағына дейін жеткен.Б. з. дейінгі II ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктік және сауда-саттықтың тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды.Б. з. II—V ғғ. егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжоу маңындағы Хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Нань-Шаннің солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айырылып, Такла-Макан шөлін солтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы Хами, Тұрфан, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететін орталығы жжол Чаоннан Қарашарға, Ақсуға, сосын Бедел асуы арқылы Ыссық көлдің оңтүстік жағалауына шығып, Дунхуан, Хотан, Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай шырқап кететін; бұл Оңтүстік жолы деп аталатын. Ал, Солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұқар, Мерв арқылы Хамаданға, Сирияға баратын. XI—ХІІ ғғ. Қытайдан шығып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа қарай өтетін жол бәрінен де жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауыпты болып қалған еді, үшіншіден, аса бай түрік қағандары мен олардың айналасындағы кісілер, теңіздің арғы бетінен келген тауарларды аса көп тұтынатындар қатарынан саналатын.VII—XIV ғғ. елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған, оның бір учаскелері айрықша маңыз алып, көркейіп жатса, екінші бір учаскелері жабылып, ондағы қалалар мен сауда бекеттрі қаңырап бос қалған. Мәселен, VI—VIII ғғ. негізгі күре жол Сирия — Иран — Орта Азия — Оңтүстік Қазақстан — Талас алқабы — Шу алқабы — Ыссық көл шұңқыры — Шығыс Түркістан болған. Осынау жолдың бір тармағы, дәлірек айтсақ, тағы бір бағыты Византиядан шығып, Дербент арқылы Каспий өңірі даласына — Маңғыстау — Арал өңірінен өтіп, Оңтүстік Қазақстанға жеткен. Бұл жол Сасанилар Иранына қарсы, Батыс түрік қағанаты мен Византия арасында сауда-елшілік одағы жасалған кезде, Иранды айналып өтетін болған. IX-—XII ғғ. жолдың бұл желісі, Орта Азия мен Таяу шығыс арқылы Кіші Азия мен Сирияға, Мысыр мен Византияға баратын жолға қарағанда, едәуір аз пайдаланылған, ал ХПІ—XIV ғғ. қайтадан жанданады. Құрлықтағы саяси хал-ақуал елшілер мен саудагерлердің және басқа да саяхат-серуенде жүрген кісілердің қай жолды таңдап алатынын анықтап отырған.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта 0олға алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының XXIV сессиясы «Ұлы Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын» қабылдады. Оған Грекия, Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Моңғолия, Оман, Шри Ланка, бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. «Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз қорлары», «Мәдениет және болашақ» атты бағдарламалар бекітілді. Осы бағдарламаларды іске асыруға қатысты. 1991 жылы Қазақстанда «Жібек жолы» атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де, қазір де Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы үлкен.
## Дереккөздер |
Жамбыл — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Жамбыл ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылының батыс іргесінде.
## Тарихы
1930 жылы "Краснооктябрь" колхозы ретінде құрылған. 1930 жылы Жамбыл колхозы атанды.
## Халқы
## Инрфақұрылымы
1916 жылы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы Ақкөз Қосанұлының атындағы орта мектеп, мектептің кіре берісінде ескерткіш-обелискісі бар. Ауылдың тау жақ тұсында "Жеміс-жидек" кеңшарының оңтүстік-батысында қырғыздың атақты батыры Жайылдың мазары бар. Ауыл аумағында аудандық медициналық кеңес беру, диагностикалық орталық, туберкулез ауруын емдеу диспансері, мәдениет үйі, аудандық кітапхана орналасқан. Жамбыл арқылы Алматы-Тараз автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Бердібек Мәшбекұлы Сапарбаев (9 сәуір 1953, Талап, Жаңақорған ауданы — 10 маусым 2023, Көкшетау) — қазақстандық мемлекет және қоғам қайраткері, 2020–2022 жылдары Жамбыл облысының әкімі, 2019–2020 жылдары Қазақстан премьер-министрінің орынбасары.
## Өмірбаяны
Әкесі - Нәлібаев Мәшбек Сапарбайұлы, бригадир. Анасы - Нәлібаева Бибіш. Қоңырат тайпасы Жаманбай руы Қараша бұтағынан шыққан. Алматы халық шаруашылығы институтының жоспарлау экономикалық факультетін бітірген (1977), экономист. Экономика ғылымдарының докторы (1999). Докторлық диссертациясының тақырыбы: «Өндірістік-шаруашылық жүйедегі инвестициялық үдерістерді басқару».
ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының құрметті мүшесі (1996). «Аймақтың өтпелі кезеңдегі экономикасы» (1995), «Арнаулы экономикалық аймақтар. Құру тәжірибесі» (1996), «ҚР Кеден кодексі» (2003) кітаптарының, ҚР Кеден кодексінетүсініктеменің (2005) авторы.
* 1969 жылдың тамыз айынан - Қызылорда облысының Жаңақорған ауданындағы «Задария» кеңшарынының №3 бөлімшесінде жұмысшы, әрқилы қарапайым жұмыстарды атқарушы.
* 1971 жылдың мамырынан - Кеңес Әскерінің қатарында қызметте.
* 1977 жылдың тамыз-қыркүйек айларында - Мемеңбек жинақ кассасының Қазақ республикалық басқармасында тексеруші.
* 1977 жылдың қазан айынан - ҚазКСР Қаржы министрлігінің Мәдениетті және денсаулық сақтауды қаржыландыру басқармасында экономист, 1978 жылдың қазан айынан - аға экономист,
* 1983 жылдың мамыр айынан -жетекші экономист,
* 1985 жылдың шілде айынан - бас экономист,
* 1986 жылдың наурыз айынан - бөлім бастығының орынбасары.
* 1988 жылдан - ҚазКСР Халыққа білім беру министрлігі жоспарлау-қаржы басқармасының бастығы.
* 1990 жылдан - ҚР Білім министрінің орынбасары.
* 1994 жылдан - ҚР Президенті және ҚР Министрлер кабинеті Аппаратының қаржы, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бөлімі меңгерушісінің орынбасары, ҚР Бесарык Министрлер кабинетінің Істер басқармасы қаржы, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бөлімі меңгерушісінің орынбасары, бөлім меңгерушісі.
* 1995 жылдың наурыз айынан - ҚР Министрлер кабинеті Аппаратының жетекшісі.
* 1995 жылдың қыркүйек айынан - Қызылорда облысының әкімі.
* 1999 жылдан - Түркістан облысының әкімі.
* 2002 жылдан - ҚР Кедендік бақылау агенттігінің төрағасы.
* 2004 жылдан - қаржы вице-министрі - ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің төрағасы.
* 2006 жылдан - ҚР Премьер-министр кеңсесі жетекшісінің орынбасары - ҚР Парламенті Мәжілісіндегі Үкіметтің өкілі.
* 2007 жылдан - ҚР экономика және бюджеттік жоспарлау вице-министрі, ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі.
* 2009 жылдан 2014 жыл қарашасына дейін - Шығыс Қазақстан облысының әкімі.
* 2011 жылдан - Қазақстан премьер-министрінің орынбасары.
* 2015 жылдың 11 қыркүйегінен - Ақтөбе облысының әкімі.
* 2019 жылғы 25 ақпанда Қазақстан Республикасының Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі лауазымына тағайындалды.
* 2019 жылғы 20 тамызда Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары болып тағайындалды.
* Ол 2023 жылы 10 маусымда таңертең 70 жасында қайтыс болды.
* Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев және еліміздің басқа да көрнекті қайраткерлері көңіл айтты.
* Қазақстанның көрнекті мемлекет және саяси қайраткерімен қоштасу Алматыда 11 маусым күні сағат 10:00-де Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театрында өтеді.
## Марапаттары
* «Құрмет» (1999) ордені
* «Парасат» (2007) ордені
## Отбасы
Үйленген. Жұбайы - Сапарбаева Қалдығайша Зейноллақызы (1955 ж.т.). Қызы - Сапарбаева Ақбота Бердібекқызы (1978 ж.т.); ұлдары - Сапарбаев БауыржанБердібекұлы (1983-2002), Сапарбаев Жансұлтан Бердібекұлы (1991 ж.т.).
## Дереккөздер
Үлгі:Асқар Маминның министрлер кабинеті |
Қазақ ұлттық ырымдары:
* Қазанды есік жаққа қаратып қисайта аспайды. Ол құласа: «Несібе төгіледі, ырыс далаға қашады. Отқа төгіліп, дән куйеді. Қазан шайқалса, ырыс шамданады» деп ырымдайды.
* Шәугімнің шүмегін ошақтың аузына қаратып аспайды. Шай тасыса - үйдегі қыз ащы азап арқалайды деп ырымдалады. «Тұз астың иманы, қыз - үйдің көркі». Дәм-тұз ауыспақ қыздан. Тұз шамданса - қыз шамданады. Дәм-тұз атқан адам өмір бойы оңбайды деп, сол ырымға нанады.
* Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі, кейбір кездерде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Жыланды сол періште болар деп ойлайды. Ал даладан жылан көрсе - қуып журіп өлтіреді. Себебі, оны қастық жасайтын қара бас, шубар төс дұшпан деп қаралайды.
* Қорада тұрған ат иесін көргенде құйрығын көтеріп, борт- борт жел шығарса - сапар нышаны деп ұйғарылады. Ал аузын ашып есінесе - жақсылық нышаны. Жолға жургелі тұрған ат құмалақ тастаса - жолдың оңга бастағаны, олжалы болмақ. Қуаныш сыйлайды деп ырымдалады. Сүрінген атты ұрмайды. Қайта көзін оң қолмен сүртіп тазалайды. Онысы - сайтан аттың көзін басып тұрса, қашып кетсін дегені. Жолаушы келе жатып, атының сауырынан ұрмайды немесе қамшы салмайды. Себебі, жапанда жалғыз өзі келе жатқан жолаушыны қолдап, жебеген Қызыр пайғамбар аттың сауырында отырады деп жориды.
* Әдетте бұта, бүрген, ши түбіне саритын ит үй іргесіне сарыса «кұт кұйды» деп ырымдайды. Қазақ ырымында ит опадар саналады. Жеті қазынаның біріне косылады.
* Ит аспанға қарап ұлыса - сол шаңырак иесінің өліміне көрінеді, деп жаман ырымға жорылады. «Пәле өз басыңмен кетсін» деп итті карғайды. Қуып жүріп ұрып өлтіреді. Қара жерді терең казып көміп тастайды. Үстіне жеті адам кара тасты бастырады да, түкіріп безінеді. Онысы - иттің нәлесі өзімен бірге кетсін дегені.
* Ит адамға опадар саналады. Малды күзетіп, ит-құстан корғайды. Жаугершілік кезінде сактыкка себін тигізеді, жаудың келіп калғанын сездіреді. Осыған орай аңыз да бар. Мысық: «Күлден баска бермеді, тозақ отына күйдір» деп, иесіне опасыздык етеді екен. Аи ит кұйрығымен отқа су сеуіп, адамды тозақ азабынан құтқаруға ұмтылады деген сөз бар.
* Күн күркіреп, нөсер жауын, найзағай жаркылдаса - үйдің іргесі отпен аласталады. Адамдар «бисмилла, бисмилла!» деп, тәуба қып, иман келтіреді. Қазак ұғымында найзағай - алланың жын-шайтанға атқан оғы. Үй іргесін отпен аластаудың мәні - құдай тағала даладағы жын- шайтанды атқылағанда, олар қашып келіп үйдің іргесіне тығылмасын дегені. Сондықтан оларды отпен қоркытып қуу керек. Іргені отпен аластамаса үйге жасын түсүі ықтимал. Адамдардың сәл пәледен шошып, зәре-құттары қалмайды.
* Жайшылықта мініс атының жал-құйрығы күзелмейді. Себебі ат иесі өлсе- оның мініс аты тұлданып, жал-құйрығы күзеледі, қаралы күйге келтіріледі. Сондықтан жайшылықтағы мініс ат сондай күйде көрінбесін дегені.
* Аулдан атқа мініп аттанғанда артынан ит ере шықса, қуалап зорлықпен кері қайтармайды. Өйткені ит иесіне опадар. Мүмкін жолы болар деп, жақсылыққа жориды.
* Қазақ қыз баланы қорламайды. «Қыздың қабағында құт бар. Қыз қабағы күрен тартса – ел жұртқа шалдығады. Қыздың қабағы күлімдесе – құт қонады. Қызды жылатқаның қырсығы қырық есекке жүк болады» - деп ырымдап, қыз баланы адамның бақытына балайды.
* Адамның алақаны қышыса – ақша ұстайды, табаны қышыса – жол жүреді.
* Адам түшкірсе «жәрікімалла» дейді.
* Мойын құяңның салдарынан қарысып қалғанда, кербез кісінің сыртынан сәлем жасаса, жазылады.
* Қолынан іс келмейтін адам бір шаруа жасаса, жерден шөп алып сындырады.
* Тамақ ішіп отырған адамның ыдысына шыбын, көбелек т.б. жәндік түсіп кетсе, оның несібесі көп болады.
* Жаяу аттылы немесе көлікпен келе жатқан адам жығылатын болса, тұрғаннан кейін оны сол жерде «ұшық-ұшық» деп ұшықтайды.
* Адам құлағы шуылдағанда жанындағы кісі қай құлағы екенін дәл тапса, оны біреудің мақтағаны, ал таба алмаса, жамандағаны болып шығады.
* Бетті басуға болмайды. Қайғы-қасіреттен қажыған адам ғана бетін басады.
* Қолды тарақтауға, артқа қусырып жүруге болмайды. Бұл – қолы байланған тұтқынды еске салатын жаман ырым.
* Тізені құшақтам
* Жуған қолды сілкісе, ырыс несібе кетеді.
* Адамға қарап қолды шошайту әдепсіздік болып саналады.
* Саусақты, қолды, орынсыз ауызға салуға болмайды, бұл да әдепсіздік белгісі.
* Екі қолды төбеге қойып отыруға болмайды. Басына қайғы-қасірет түскен адам ғана төбесіне қолын қойып отырады.
* Мықыныңды таянба. Бұл қайғы-қасірет шақырады деген жаман ырымды білдіреді.
* Есікті керме. Үйге ешкім кірмесін деген белгіс |
Ене келін түскен кезде ұл немерелі болу үшін оған ырымдап алғаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді.
* * * * * * * *
Жүкті әйел болса, біреудің үйне өз дастарқаннынан апарған дәмді «қыз тауып қоям» деп жемейді..
* * * * * * * *
Жүкті әйел шашын кеспейді. Өйткені мұндай қылықтан бақ таяды, іштегі баланың бақыты кемиді, кемтар туылады, қол-аяғы қысқа болады деп ырымдалады.
Үлкен кісілер қонақта болған үйден келініне дәм әкеліп береді. Өйтпесе, дәметкен балалы жас келіншектің төсі ісіп кетеді.
* * * * * * * *
Ер баланың кіндігін ырымдап, «үй күшік болмасын» деп қырдан асырып лақтырып жібереді, ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты болсын» деген оймен от басы, ошақ түбіне көмеді.
* * * * * * * *
Ұзақ жолдың азабын тартып келген жолаушыны жаңа босанған әйелдің үстіне кіргізбейді. Ол өте жақын туыс болса ғана біраз тынығып, жуынып-шайынып, сыртқы киімдерін шешіп, жеңілденгеннен кейін барып кіруге тиіс. Өйткені, жол азабын тартып келген қонақтың түрі сұсты, қабағы қатулы,өңі шаршаңқы болады. «Дүние есігін жаңа ашқан сәби мен бар сүйегі босап, әлсіреп жатқан ана шошып қалмасын, секемденбесін, сырттан кірген қонаққа ілесіп келіп, жын жабыспасын» деп ырымдаған.
* * * * * * * *
Тағы ырымдар → Тоғыз ай, тоғыз күн..
↑жоғарығаҚонаққа қатысты ырым-тыйымдар
Үйге кіріп келе жатқан қонақ абайсызда сүрініп кетсе, үй иесі марқайған түрмен төрінен сыйлы орын ұсынады. Мұның түп төркіні «үйге күтпеген жерден байлық келеді, бақ дариды» деген ырымды білдіреді.
Қонақ болып барған үйінде қызды төрге отырғызады. Себебі, «қызда қырық шырақты бақыт бар» деп білетін халқымыз, «сол бақыттың жұғыны қыз отырған төрде қалады» деп ырымдайды. «Қызда қырық періште бар» деген наныммен де қызды төрге шығарады. Өйткені, сол періштелер қонақ күтуші үйге қонады. Сондай-ақ «қызда оттай ыстық мейір бар, қыз қонақ боп барған үйінде төрде отырса -бойындағы мейірі сол отбасына сіңеді» деген ырымды кез келген қазақтың біле жүгені жөн.
* * * * * * * *
«Қызда қырық қырсық та бар» деген халық сөзін естіп пе едіңіз? Ендеше, қыз қонаққа барған үйінде бойындағы қырсық сол үйде қалады-мыс. «Қызда мұздай суық ызғар да бар». Яғни, қыз қонаққа барғанда, сол шаңырақты есік жағынан орын алса, сол үйді ызғар шалады екен. «Қызда қырық сайтан дабар» деген ырыммен қонақ күтуші үй иелері қызды есік жаққа отырғызбайды. Әйтпесе, сайтандар сол үйде қалатын көрінеді.
* * * * * * * *
Жолаушылап келе жатқан адам бір үйге сусын ішуге түсетін болса, сол үйдің есігіне тура беттеп келіп, аттан түспейді. Үй иесі сыртқа шыққанда, амандық-саулық сұрасқан оң, атының оң жағынан түседі және үйді айналмайды. Өйткені, жау адамдар бөгде үйдің жай-күйіне қарамайды, баса-көктеп кіреді және өлімнің суық хабарын естірткелі келген адам да күй таңдамастан бірден үйге кіреді. Сол себепті, бұл «жолаушының жүрісі жаман ырымға ұқсамасын» деген мағынаны білдіреді. Досжаран, ағайын-туыстар да оң тілеумен үйдің оң жағынан келіп, үйге оң аяқпен кіреді.
* * * * * * * *
Қыдырып, қонаққа келген жас баланы үйден құр қол қайтармайды. Бұл –«сәбидің меселі қайтпасын, көңілі қалмасын, жүрегі суымасын, келер бақытының беті қайтпасын, үйде оттай ыстық ықыласы қалсын» деген ырымнан туған ежелгі салт. Егер сәби үй иелерінен суық рай көріп, кейіген кейіппен қайтса, «бұл шаңырақтан – бақ, төрден – бақыт, дәннен – ырыс кетеді» деп ырымдалады.
* * * * * * * *
Үйде отырған қонақты саусақпен санамайды. Малды, қолға түскен тұтқындарды ғана саусақты шошайтып санайды.
* * * * * * * *
Үлкен тойда, аста немесе салтанатты мерекелерде сыйлы қонаққа көк қасқа тай, ақ сары бас қой, аттан түйе, дөнен өгіз сойылады. «Сонда барлық тілек қабыл болып, зор бақыт қонады» деп ырымдайды.
* * * * * * * *
Қонақ қонған түні мал төлдесе, қонаққа киіт кигізіп, «ақжолтай қонақ» деп, құрметпен шығарып салады. «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады» деген сөз осындайдан шықса керек.
* * * * * * * *
Дастархан қос қабатталған болса, қонақ келгенде оның тұйық жағын төрге қаратып, оң бетін келтіріп жаяды. Бұл «дастархан оң болмай, ісіңде жол болмайды» дегенді білдіреді.
* * * * * * * *
Қонақ келгенде есікті үй иесінің өзі ашады. Ал қонақ шығарда, есікті қонақ өзі ашып шығады. «Қонақ үйге келгенде-құт бірге кіреді, қонақ кетерде үй иесі есік ашып берсе, құт та әлгі кісімен бірге ілесіп кетеді» деп ырымдалады.
* * * * * * * *
Қазақ қыздары үйдегі қонақтың қарсы алдына келіп, талтайып отырмайды. «Мұндай қылық қызды ұятсыз іске ұрындырады, бақытсыздыққа душар етеді» деп ырымдайды.
* * * * * * * *
Қонақтың пышағы немесе бәкісі дастарханмен бірге жиналып кетсе, қайтарып берілмейді. Қонақ ет тураған соң, пышағын өзі сүртіп, қынына салып алуы керек. Егер дастарханмен бірге жиналып кетсе, пышағын сұрамайды. Сұраса, «қырық пышақ боп өштеседі» деп жориды.
* * * * * * * *
Қонаққа беретін тамақ «қонағасы» деп аталады. Қазақ үйіне келген қонақтың қайсысын болса да тойғызбай аттандырмайды.
* * * * * * * *
Сый табақпен екі кәрі жілік бірге тартылса, қонақ қуанады. «Оң жол болады, байлық келеді, бақ дариды» деп ырымдайды. Қонақ жіліктерді еттен тазалап, мүжіп, өзі алып кетеді де, үйінің босағасына іліп қояды.
* * * * * * * *
Қазақта кетік, сынық ыдыспен қонаққа ас бермейді. «Ыдыстың кетігінен шайтан қосарлана ас ішеді, қонақ қорланады, қонақтың жебеуші иесі шамданып, кәрін төгеді» деп ырымдайды.
* * * * * * * *
Қонақты сыйламас бұрын үй қожасының өзі астан ауыз тиюі керек. Бұл ырым арқылы астың адалдығы, үй иесінің қонақжайлығы танылады.
* * * * * * * *
Халқымыз үйге келген кісіге астан дәм татырмай жібермейді. Ертеде қазақтар бар болса, ол болмаса, айран, ірімшік, құрт сияқты тағамдар ұсынатын болған. Асты қадірлейтін қазақ «дәм-тұзымды тат, расынды айт» дейді. Қастандық қылған біреу жайлы «дәм-тұзыма тапсырдым» дейді. «Татқан дәмге қас қылған жігіт оңбас» деп өлеңдетеді.
## Дереккөздер
## Дереккөздер:
Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
Аграхан түбегі (немесе Уч-Коса) — Каспий теңізінің батыс жағалауындағы құмды түбек (Дағыстан). Махачқала қалалық әкімшілігіне қарайды. Ауданы - 212 м². Ұзындығы - 50 км-ге жуық, ені - 8 км-дей. Салыстрымалы биіктігі - 20 м-ге жетеді.
Батысында шығанақпен шектелген. Жері шөлейтті, шағыл келеді, сор көп кездеседі. Шағылдарда жыңғыл бұталар өседі. Туристтер мен балықшылардың көп баратын жері. Жергілікті халықтың мал шаруашылығы үшін пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Ағадаев Бексұлтан (туған және өлген жылы белгісіз) - Аягөз дуанының аға сұлтаны (19 ғасырдың 40-шы жылдары).Кейіннен қаракерей болысының сұлтаны болды. Патша шенеуніктерінің зорлық-зомбылығы, жемқорлығы жөнінде Омбы шекаралық басқармасына шағым берген.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Сәмәд Аға Ағамалы оғлы (нағыз аты Сәмәд Аға Һәсән Аға оғлы Әлиев (әз. Səməd Ağa Ağamalı oğlu Əliyev); 27.12.1867— 06.10.1930) — Кенес мемлекеттік және қоғам қайраткері.
Шаруа отбасында туған. 1920 жылдан партия мүшесі. Мамандығы жер өлшеуші.
Закавказьеде 1905-07 жылғы революцияға қатысқан.
1917 ж. қаңтар революциясынан кейін Гәнжадағы РСДЖП ұйымы советінің және оның Атқару комитетінің мүшесі. "Һуммәт" ұйымы басшылырының бірі. "Геленжек" ("Келешек") газетінің редакторы.
Әзірбайжанда мусавативтік тәртіп құлағаннан кейін (1920) Әзірбайжан КСР-нің Жер халық комиссары..
1921 ж. - Әзірбайжан Советтерінің 1 съезіде ОАК төрағасының орынбасары.
1922-29 ж. оның төрағасы және Закавказье Федерациясы құрылғаннан кейін ЗСФСР ОАК төрағасы.Ағамалы-оғлы - Совет Шығыста мәдени революцияны жүзеге асырудың қажырлы күрескері.
1923 жылдан бастап шығыстағы совет республикаларының латын алфавитке көшіруге мұрындық болып, Жаңа әліп кіндік комитетінің төрағалығына сайланды. Латын әліппесін қабылдауға байланысты ол Қазақстанда да болған.
Ағамалы-оғлы Бакуда 1926 жылы өткен Бүкіл одақтық 1 туркологиялық съезінің ұйымдастырушы.
Ағамалы-оғлы Шығыстағы революция қозғалыс, мәдени революция, әйел теңдігі, жаңа алфавит мәселері тіралы әзірбайжан және орыс тілдерінде ғылыми еңбектер жариялаған.
## Дереккөздер
* Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 1 том |
Аға Масиһ Шируани (1766 ж.ш., Шемаха - ө.ж. белгісіз) - 18 ғасырда өмір сүрген әзірбайжан ақыны.Лирикалық өлеңдер (ғазал, мұхаммас), жырлар және поэмалар жазған. Өз шығармаларында табиғатты, махаббатты жырлаған, қиянат пен әділетсіздікке қарсы үн көтерген. Тарихи өледерінде ақын өз заманындағы соғыс оқиғаларын суреттеген. Аға Масиһ Шируани - "Шаһнама" поэмасының авторы. Шируан әкімі Фаталиханға арналған бұл поэма біздің заманымызға дейін жетті.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Талдыбұлақ — Жамбыл облысы, Меркі ауданы, Жамбыл ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4 км-дей жерде. Ауылда орта мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Халқы
## Тарихы
Ауылдың осы жерге қоныстануына Қарға батыр (шын аты Ақшора) тікелей ұйытқы болған. Ақшора жас кезінде Тілеміс батырдың қойын бағады екен. Тілеміс батыр Ақшораның зеректігін, тиянақтылығын, батылдығын, жүректілігін байқап оны өзіне жақын тартады. Сөйтіп жүріп өз қызын Ақшораға беріп, күйеу бала етеді. Сенімге кірген Ақшора Іленің бойында жатқан Бесторсық елін әкеп қоныстандыру үшін Тілеміс батырдан жер сұраған. Ол Меркі мен Ақтікеннің ортасындағы жерді бөліп береді. Ағайындар күңкілдегеннен соң, қайта ойланған Тілеміс батыр: "Меркі мен Қарасайдың ортасы жетер, мына Ақтікен мен Молалы өз ағайындарыма қалсын" депті. Сонымен, Ақшора өзіне берілген жерге ағайындарын көшіріп әкеліп, қоныстандырыпты.
1929 жылы колхоздастыру кезінде әр жерде отырған ауыл, осы қазіргі орнына бірігіпті. Сол кезде Қарға батыр ауылын Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы Ораз Исаевтың есімімен атаған. Ол істі болып кеткен сон, 1938 жылы ауылдың аты Жамбыл болып өзгереді.
## Ауыл маңы табиғаты
"Молалының" ішінде "Қарғаның талы", "Қарғаның шоқысы", "Бозтікен" шатқалында "Қарғаның кезеңі" деген жерлер бар. Ол жерлерді кейде "Сұлу шоқы" деп те атайды.
## Дереккөздер |
Ағлаб әулеті -Ифриқиядағы (қазіргі Тунис жері) арабтарды феодалдық әулеті (800-909). Әулетті құрушы - Һарун ар-Рашидтің жергілікті билеушісі- Ибраһим ибн әл-Ағлаб (800-812).Әкімшілік және мәдени орталығы - Қайруан қаласы болған.Ағлаб әулетіЗиядат АллаІәмірді (817-838) тұсында Сицилия ме Оңтүстік Италияны жаулап алып, жерін кеңейтті.Ағлаб әулетісунизмді жақтады. Тайпалар бақталастығы, шаруалар көтерілістері Ағлаб әулеті әлсіретті. 909 ж. шииттертуын ұстаған Фатима әулеті Ағлаб әулетін құлатты.
## Ағлаб әулеті
* Ибрахим ибн Аглаб әмір 800—812
* Абу-ль-Аббас АбдАллах ибн Ибрахим әмір 812—817
* Абу Мухаммад Зийадаталлах ибн Ибрахим р.788, әмір 817—838
* Абу Икал Аглаб ибн Ибрахим р.790, әмір 817—841
* Абу-ль-Аббас Мухаммад ибн Ибрахим әмір 841—856
* Абу Ибрахим Ахмад ибн Мухаммад р.835, әмір 856—863
* Зийадаталлах ибн Мухаммад әмір 863—864
* Абу-ль-Гараник Мухаммад ибн Ахмад әмір 864—875
* Абу Исхак Ибрахим ибн Ахмад р.852, әмір 875—902
* Абу-ль-Аббас АбдАллах ибн Мухаммад әмір 902—903
* Абу Мудар ЗийадатАллах ибн АбдАллах әмір 903—909
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Жауғаш батыр ауылы — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Кеңес ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Ауылдық округ орталығы - Кеңес ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 36 км-дей, аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 63 км-дей жерде. Ауылда бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Халқы
## Тарихы
Бұрын бұл жер ит тұмсығы батпайтын қалың қамыс, қоғаның орны болған. Сол қалыңның ішінде жолбарыс, қасқырлар болған. Сондықтан бұл маңға ел қоныстануға қорыққан. Абылай ханның тұсында жер үшін, мал үшін жоңғарлармен жиі соғысып жүрген аумалы-төкпелі заманда Жауғаш батыр өзінің ағайындарын Іленің бойынан көшіріп, осында әкеліп қоныстандырған екен.
Кеңес өкіметі кезінде ауыл Папанин деген орыс ұшқышының атымен аталған. Кейін тәуелсіздік алғаннан кейін ауылға Абылай ханның қолбасшысы болған Жауғаш батырдың есімі берілді.
## Дереккөздер |
Екпінді — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Сарымолдаев ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылының шығысында 2,5 км-дей жерде.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Тарихы
Бұл ауылдың адамдары колхоздастыруға дейін тау етегіне жақын жерде шашырай қоныстанған. 1929 жылы осы жерге жолдың екі шетіне келіп қоныстана бастаған. 1932 жылы артельдің жұмысы екпіндеп тұрғаннан соң "Екпінді" колхозы атандырды.
Осы ауылдың тең ортасымен бетондалған каналмен Меркі өзені өтеді. Бұл канал 1970 жылдары салынып, оның суы БЧК (Үлкен Шу каналы)-ға барып құяды. Егістікті суландырады. Екпінді мен Сарымолдаев ауылының ортасынан Ойтал өзені өтеді.
## Дереккөздер |
Интернациональное — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Рысқұлов ауылдық округі орталығы.
## Халқы
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км-дей жерде.
## Инфрақұрылымы
Негізгі мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Тарихы
Бұл ауылда кавказ халқының өкілдері көбірек шоғырланғандықтан "Интернационал" деп атаған. Кеңестік жүйе тарқатылғанға дейін Меркі қызылша кеңшарының 1-бөлімшесі, әрі кеңшар оралығы болып келді. Қазір кеңшар таратылған, шаруа қожалықтары жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Кеңес — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Кеңес ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 25 км-дей жерде, Аспара өзенінің жағалауындағы бидайық, нарғия, сұлыбас, т.б. шөптесін өскен қоңыр, бозғылт қоңыр топырақты тау алдының құрғақ жазығында орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, мәдениет үйі, медициналық пункт бар.
## Тарихы
Іргесі қызылша өсіретін Қазақстан атты ұжымшардың орталығы ретінде қаланды. 1929 жылы алғаш артель, 1930 жылы "Кеңес" колхозы болып құрылды. Колхоз қазіргі Аспара ауылының үстіңгі жағындағы Қараталдың төңірегінде қоныстанған. Киіз үйлерде отырған, кейіннен қазіргі ауыл орнына келіп қоныстанған. 1997 жылдан Кеңесте және округке қарайтын Жауғаш, Қайыңдысай, Кентай ауылдарында «Племзавод» акционнерлік қоғамы құрылған.
## Ауыл маңы
Мықан өзенінің бойында Шошқалы деген жер бар. Қалың қорыстың ішінде жабайы шошқалар, қасқырлар болған. Колхоз ірілендірілген 1950 жылдары қалың қорыс трактор шалғысымен шауып тасталған. Содан кейін жабайы шошқалар мен қасқырлар жоғала бастаған. Шабылған қалың қорысты халық отын, малға азық қылды.
## Дереккөздер |
Кентай ауылы — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ақермен ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км-дей жерде.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, медициналық пункт бар.
## Тарихы
Кеңес үкіметі тұсында бұл ауыл Меркі асыл тұқымды мал зауытының 2-ші бөлімшесі деп аталған.
## Дереккөздер |
Сәдуақас — қазақша есім. Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у.) сахабаларының бірі Сағд ибн Әбу Уаққастың есімінен жасалған. Қысқартып айтылған түрлері — Сәду, Сәкен, Оқас. |
Қазақдихан — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Ақтоған ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі аулынан солтүстік-батысқа қарай 4 км-дей, ауылдық округ орталығы - Ақтоғаннан солтүстік-шығысқа қарай 2,5 км-дей қашықтықта орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Тарихы
Қазақдихан ауылы артель кезінде №1 ауыл деп аталған. Колхоздарды ірілендіру тұсында, яғни 1950 жылы Қазақдихан ауылы "Большевик" колхозына біріктіріліп, орталығы "Большевик" болды. Ауыл Бішкек - Луговой темір жолының солтүстік қапталында орналасқан.
## Дереккөздер |
Қайыңдысай (2018 жылға дейін — №1 бөлімше) — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Аспара ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Меркі ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 35 км-дей жерде.
## Халқы
Бұл ауыл №1-бөлімше атанған.
## Дереккөздер |
Қазақстан бірінші Лигасы — Қазақстан футболының деңгейіне қарай екінші дивизионы.
## Сипаттамасы
2010 жылдан бастап турнирде 18 команда өнер көрсетеді. Әр маусымның соңында ең жоғарғы орын алған 2 команда Премьер Лигасына жолдама алады, ал олардың орнына ол жақтағы ең төменгі орын алған 2 команда келеді. 2002 жылы турнир Жоғарғы Лига болып аталды, 2003 жылдан бастап Бірінші Лига. 2003-2007 жылдар аралығында бірінші лига Оңтүстік-Батыс, Солтүстік-Шығыс боп 2 топқа бөлінді.
Қатысушы командалар саны бірнеше рет өзгертіліп тұрды. 2002 жылы - 7 команда, 2003 - 23 команда, 2004-2005 - 26 команда, 2006-2007 - 27 команда, 2008-2009 - 14 команда, 2010 - 18 команда.
## Жеңімпаздар
## Сұрмергендер
## Сілтемелер |
«Тоғысқан тағдырлар» («Перекрёсток») телехикаясы — Қазақстандық-британдық өндірушіден шыққан «Тоғысқан тағдырлар» телехикаясын 1996 жылы түсіріп бастап, 2000 жылы түсіруін тоқтатты. Оның 465 саны көрсетілді. ТМД елдері медиафорумының нұсқауы бойынша ол 1998 жылдың үздік телехикаясы танылып, қазақстандық көрермендер арасында таптырмас рейтінгілерге ие болды әрі әлі күнге дейін ешбір қазақстандық телехикая танымалдығы мен көрсетілуінің ұзақтығы бойынша «Тоғысқан тағдырлардан» асып түсе алмады.
«Тоғысқан тағдырлар» алғашқы қазақстандық «сабын операсы» болып саналады.Телехикаяның саундтрегін «Овощи-фрукты» тобы орындайды. Әні мен сөзінің авторы Томас Томасов.
## Рөлдерді сомдаған
* Бикен Римова — Гүлбибі апа
* Қасым Жәкібаев — Аплатон аға
* Сағи Әшімов — Тимур Сәбіров
* Жанна Қуанышева — Жанна Сәбірова, Тимур Сәбіровтың зайыбы
* Ғазиза Әбдінабиева — Роза, Омаровтардың көршісі
* Венера Нигматулина — Мадина Омарова\Зарема Ысмаилова
* Тәңірберген Бердіоңғаров — Арман Сәбіров
* Ирина Әжмұхамедова — Камила Омарова
* Райхан Айтқожанова — Кұралай
* Бақытжан Әлпейісов — Шерхан Омаров
* Жан Байжанбаев — Асқар
* Алексей Шемес — Глеб Платонов
* Елена Гордеева — Оля
* Шынар Дүйсенбенова — Дариға, Қайраттың қалыңдығы
* Наталья Долматова — Надя, Пашаның зайыбы
* Гүлнар Дусматова — Гауһар — өткен өмірінен қара дақ қалып, содан арылуға тырысқан адвокат әйел
* Ирина Лещенко — Маришка
* Линда Нигматулина — Дана, Маришканың құрбысы
* Дмитрий Скирта — Никита
* Сергей Погосян — тележүргізуші |
Қарасу — Жамбыл облысы Меркі ауданы, Тәтті ауылдық округі құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Округ орталығы - Тәтті ауылынан батысқа қарай 9 км, аудан орталығы - Меркіден солтүстікке қарай 35 км-дей жерде. Ауыл Луговой-Шу темір жолы және Қорағаты өзенінің бойында.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Ауылда бастауыш мектеп, фельдшерлік пункт бар.
## Ауылдан шыққан белгілі тұлғалар
Мемлекет және қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстарын басқарған Асанбай Асқаров осы ауылдың түлегі.
## Дереккөздер |
Футболдан Қазақстан Премьер-лигасы 2013 - 1992 жылы құрылған премьер-лиганың 22-маусымы. Турнир жеребесі 2013 жылы 11 қаңтарда өтті. Маусым 2013 жылдың 9 наурызында басталып, 2 қарашада аяқталды.
Турнирде 12 команда сайысқа түсті. «Восток» командасы чемпионаттың жаңа қатысушысы болды.
Чемпиондық атақты «Ақтөбе» (клуб тарихында 5-ші рет) жеңіп алды. Екінші орынды «Астана», үшінші орынды «Қайрат» клубтары иеленді. Чемпионат нәтижесінде соңғы орынға тұрақтаған «Ақжайық» премьер-лигадан шығып кетті.
## Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер
## Қатысушы клубтар
### Жарыс географиясы
2013 жылғы Премьер-лигаға Қазақстанның 12 қаласынан 12 клуб қатысты.
## Турнирлік кесте
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер |
Довлетмаммед Азади (түрікм. Döwletmämmet Azady, 1695 не 1700 — 1760 ж.ш.) - түрікмен ақыны, ғалым.
Түрікмен әдебиетінің классигі Махтұмқұлының әкесі. Кедей отбасынан шыққан. Софылық жолын ұстаған. Әуелде жер жыртып, егін еккен, кейін мектепте мұғалім болған. Маснауи үлгісімен жазылған "Азади уағызы" (1753-51) дидактикалық поэмасында Азади озбырлыққа қарсы шығады, достықты жыр етеді. Ол егішілік, жер суару, сауда кәсібінің дамуын арман еткен. Азади поэмасының тілі көне, онда араб-парсы, шағатай сөздері орасан көп. Түрікмен тайпаларын бірігуге үндеп, тұтас мемлекет құру ұсынған.
## Түсініктемелер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Азаттар-
* Сасан әулеті тұсында Ирандағы салт аттыларды түрлі жеңілдік берілген сословиесінің төменгі тобы; салықтан босатылған және соғыс кезінде атты әскерде болуға міндетті орта және ұсақ жер иелері.
* арм. ազատ - "еркін, тәуелсіз" - Ертедегі орта ғасырда Армениядағы орта және ұсақ феодалдар; жалпы мағынада алғада, бүкіл феодалдар аты.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Азнаурлар (груз. აზნაური) - Грузия дворяндары (5-ші ғасырдан бастап).Феодал қатынас дамыған кезде азнаурлар феодалдардың жетекші қоғамдық тобына айналды. 13-15 ғасырларда Азнаурлардан феодал ақсүйектер тобы - тавадилер шықты, 18 ғасырдың аяғында олар патшалық, князьдық және шіркеулік болып үшке бөлінеді.Грузия Ресейге қосылғаннан кейін (1850-53) азнаурлар орыс дворяндарының құқықтарына ие болды.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Бірмүше — алгебрада қарастырылатын қарапайым түрдегі алгебралық өрнек; көпмүшенің дербес жағдайы. Сандар, айнымалылар, айнымалылар дәрежелерінің көбейтіндісі бірмүше деп аталған. Сандар, айнымалылар және дәрежелері де бірмүше делінеді. Бірінші орында коэффициент деп аталатын сан (тұрақты шама) көбейтінді жазылған, ал бірдей айнымалылардың әрбір көбейтіндісі бұлардың дәрежелерімен өрнектелген көбейтінді бірмүшенің стандарт түрі деп аталған. {\displaystyle ~+1} коэффициенті, әдетте, жазылмайды. Бірмүшенің мысалы, {\displaystyle ~-5ax^{3},a^{3}c^{3}xy,-7,x^{3};-a.}
Бірмүшелерді көбейткенде, олардың коэффициенттері көбейтілді. Бірдей айнымалылардың дәреже көрсеткіштері қосылады, ал бір көбейткіш құрамына ғана енетін айнымалылар сол қалпында қалтырылады, сөйтіп шыққан нәтежиелер бір-біріне көбейтіледі. Бірмүшені дәрежеге шығару үшін әрбір көбейткішті осы дәрежеге шығарып, нәтежиелерді көбейтсе, жеткілікті.
## Мысалдар
m - бірмүше, себебі әріп бір мүше болып саналады;-12 - бірмүше, себебі сан бірмүше болып саналады.a7·b4 - бірмүше, себебі a7 және b4 бірмүше болып саналады, ал олардың көбейтіндісі де бірмүше;-2a7b4·6b - бірмүше, себебі бірнеше бірмүшелелердің көбейтіндісі де бірмүше болып саналады;-2a7b4-6b - бір мүше емес, себебі бірмүшелердің көбейтіндісі емес, бірмүшелердің айырымы.
## Дереккөздер |
Азимзаде Азим Аслан оғлы ,әз. Əzim Aslan oğlu Əzimzadə (07.05.1880,Новханы,Баку — 15.06.1943,Баку) - әзірбайжан сатирикалық графикасының негізін салушы, Әзірбайжан ССР-нің халық суретшісі (1927).
Қарапайым мұнай жұмысшының отбасында туған. Сурет өнерінің арнаулы мектебінен білім алмаған, өздігінен үйренген суретші. 1906 ж. бастап журалдарда саяси тақырыптарға сурет пен карикатура сала бастады. Ол суреттерде әлеуметтік теңсіздік пен діни нанымдарды ажуа етеді. Суреттері "Молла Насреддин", "Занбур" ("Сона") т.б. журалдарда басылып тұрған.
Революциядан кейін Кеңес дәуірінде сулы бояумен салған ("Революцияға дейінгі Бакудегі 100 тип", 1937, Әзірбайжан Р.Мұстафаев атындағы мемлекеттік өнер мұражайы) суреттерінің құндылығы - орындау тәсілі мен бояулар тоғысуының көркемдігінде.
Азимзаде Отан соғысы кезіде бір топ антифашистік келемеж суреттер мен плакаттар жазды ("Тоты қауырсынды қарға" т.б.)
1920 жылдан өмірінің соңғы күндеріне дейін Әзірбайжан сурет училищесінде сабақ беріп, 1932-37 жылдары оның директоры болған.
1923 жылдан партия мүшесі, 1927 ж. - Әзірбайжан ССР-нің халық суретшісі Азимзаде саяси репрессиядан аман қалған себебі - Әзірбайжан компартияны Орталық Комитетіің төрағасы Мирджафар Багиров суретшінің талантының табынушысы болған деп есептеледі.
Бакуда суретшінің мұражайы бар, көшеге және өзі жұмыс істеген училищеге аты берілген. 2002 жылы Республика сарайының алдында Азимзадеге ескерткіш орнатылған.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
* Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 1 том
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Азим Азимзаде |
Айғыр қияқ, еркек қияқ (лат. Léymus racemósus) - Қияқ туысына жататын өсімдік.
Айғырқияқ, еркекқияқ , құмқияқ (Elymus gіganteus) — астық тұқымдасына жататын көп жылдық тамыр сабақты шөптесін өсімдік. Қазақстанның барлық жазық аймақтарында, құмды, құмайт далаларында, сортаң жерлерінде, шабындықтарында өседі. Биіктігі 50-100 см, сабағы тік, қырлы, тықыр, тамыры ұзын, төселмелі келеді. Жапырағы таспа тәрізді, үстіңгі беті бұдырлы, сұрғылт жасыл түсті болады. Масақгүлі қалың, жасыл күлгін түсті, 3-6 гүлден тұрады. Өсімді (вегетативті) жолмен және тұқымынан көбейеді. Жемісі бір тұқымды. Тұқымында 11% белок, 12-18% протеин бар. Айғырқияқ — құнарлы мал азығы, сондықтан гүлдемес бұрын сүрлем, пішендеме даярлау үшін шабылады. Биологиялық бағалы қасиеттеріне байланысты будандастырып, өнімді өсімдіктер алу үшін де пайдаланылады. Айғырқияқ құмды бекіту үшін және жайылым өсімдігі ретінде кейбір аймақтарда қолдан өсіріледі.
## Биологиялық сипаттамасы
Көпжылдық биіктігі 50-100 см шөптес өсімдік.
Жапырағы сұрғылт жасыл, қатты.
Тамыры ұзын да көлбеу.
Гүл шоғыры масақ тәрізді.
## Таралуы
Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Кавказда, Батыс және шығыс Сібірде, Орта Азияда өседі.
## Пайдалауы
Масақ шығарғанға дейін және дәні сүттенген кезде мал жақсы жейді, пішенге, сүрлемге арнап гулдемес бұрын шабады.Тұқымында 10,9% қорытылатын ақуыз бар. Биологиялық құнды қасиеттеріне байланысты ол жаңа, өнімді будандар алу үші де пайдаланады .
Айғыр қияқ құмды бекіту үшін және жайылым өсімдігі ретіде бірталай жерлерде қолдан егіп өсіріледі.
## Синонимдар
"The Plant List" мәліметі (2010 ж.) бойынша, синонимдары:
* Elymus arenarius|S.G.Gmel.
* Elymus arenarius|var=giganteus|(Vahl) Schmalh.
* Elymus arenarius|subsp=sabulosus|(M.Bieb.) Beldie
* Elymus arenarius|var=sabulosus|(M.Bieb.) Schmalh.
* Elymus attenuatus|(Griseb.) K.Richt.
* Elymus giganteus|Vahl
* Elymus giganteus|var=attenuatus|Griseb.
* Elymus giganteus|f=attenuatus|Griseb.
* Elymus giganteus|var=crassinervius|Kar. & Kir.
* Elymus giganteus|f=crassinervius|Kar. & Kir.
* Elymus giganteus|var=cylindraceus|Roshev.
* Elymus giganteus|var=sabulosus|(M.Bieb.) Hack.
* Elymus macrostachys|Spreng.
* Elymus mexicanus|Cav.
* Elymus racemosus|Lam.
* Elymus racemosus|var=sabulosus|(M.Bieb.) Bowden
* Elymus sabulosus|M.Bieb.
* Elymus sabulosus|var=depauperatus|Bornm.
* Hordeum giganteum|(Vahl) Raspail
* Leymus giganteus|(Vahl) Pilg.
* Leymus racemosus|subsp=crassinervius|(Kar. & Kir.) Tzvelev
* Leymus racemosus|subsp=depauperatus|(Bornm.) Soják
* Leymus racemosus|subsp=klokovii|Tzvelev
* Leymus racemosus|subsp=sabulosus|(M.Bieb.) Tzvelev
* Leymus sabulosus|(M.Bieb.) Tzvelev
* Triticum sabulosum|(M.Bieb.) F.Herm.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Айбалық (лат. Mola mola) - біріккен жақ сүйектілер отрядына жататын ірі балық.
## Биологиялық сипаттамасы
Дене тұрқы - 3,0 м-ге, салмағы 500-1500 кг-ға жетеді. 1908 ж. Сиднейдің маңында 4 м 26 см ұзыдығы, салмағы 2235 кг балық Гиннес кітабына еген.
Бүйірі қабысыңқылау, құйрық қанаты өте қысқа, бауыр қанаты, торсылдағы, ауа қапшығы жоқ.
Қоңқасының едәуір бөлігі - шеміршек, 16-17 омыртқасы бар.
Айбалық өте өсімтал, оың уылдырығы 300 мл-ға жетеді.
Жемі - шаян тәрізділер, басаяқты молюскілер, ұсақ балықтар.
## Таралуы
Айбалық тропик теңіздеріде таралған. Атлант, Үнді және Тынық мұхитының суларыда кездеседі.
Қиыр Шығыстың Жапон теңізінде және Курил аралдарының оңтүстігінде де кездеседі.
## Галерея
*
*
*
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
## Сыртқы сілтемелер
* Луна-рыба(қолжетпейтін сілтеме) |
Мәшәди Әзизбайоғлы Әзизбаев (әз. Məşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov; 18.01.1876,Баку —20.09.1918) - Әзірбайжандағы революциялық қозғалыстың қайраткері, тұңғыш Әзірбайжан марксшілдерінің және Бакудың 26 комиссарының бірі.Бакуде жұмысшы Азизбек Азизбеков (1844-1889) отбасында туған.
* 1898 жылдан Компартия мүшесі.
* 1908 ж. Петербург технологиялық институты бітірді.
* 1897 жылдан революциялық қозғалысқа қатысты. "Һуммәт" социал-демократ тобы басшыларының бірі.
Бакуде 1905-07 жылдағы революцияға белсене қатысты, 1917 ж. Ақпан төңкерісінен кейін РСДЖ(б)П Баку комитетінің және жұмысшы депутаттары Кеңесінің мүшесі. 1917 ж. қыркүйекте Баку мұнай кәсіпшіліктері мен заводтарында болған жаппай ереуілді басқарды. Бакуде Кеңес өкіметін орнатуға (1917 ж. қазан) және мусаватисттердің антисоветтік бүлігін талқандауға (1918 ж. наурыз) қатысты. Баку Халкомсовының губ. комиссары және ішкі істер халкомының орыбасары, шаруа депутаттарының Баку уездік кеңесі аткомының төрағасы болды. Бакуды түрік-герман шапқыншыларынан қорғау ісін ұйымдастыруға қатысты. Бакуде Кеңес өқіметі уақытша құлаған кезде (1918 ж. 31 шілде), ағылшын шапқыншылары мен әскерлер Әзизбаевті тұтқынға алып, атып өлтірді.
## Дереккөздер |
Айдарлы боз торғай (лат. Galerida cristata) - боз торғай тұқымдасына жататын құс
## Биологиялық сипаттамасы =
Салмағы 45-55 г. Арқасы - сұрғылт сары, бауыры ақшыл, жемсауы тарғыл.
Басқа боз торғайлардын айырмашылығының бірі - төбесінде айдары болады.
Айдарлы боз торғай ел қоныстыратын, жол бойын және жайылымдар мен құдықтар маңын мекендеп, өсімдігі сирек жерлерге ұялайды, 5-6 жұмыртқа салады.
## Таралуы
Қазақстанда бұл - тұрғылықты құс. Маңғыстау, Арал теңізіің солтүстігінде, Сырдария ме Шу бойы, Жетісу т.б. жерлерде кездеседі. Жазда солтүстік аудандарды мекедейтіндері қысқа қарай оңтүстікке ауады.
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
## Сыртқы сілтемелер
* Позвоночные животные России: Хохлатый жаворонок Мұрағатталған 5 қазанның 2018 жылы. |
Филипп Исаевич Голощёкин (шын аты — Шая Ицикович; 9 наурыз 1876, Невель – 18 қазан 1941, Куйбышев) — большевик революционер, кеңестік саясаткер, Қазақстан өлкелік партия комитетінің 1-ші хатшысы (1925–1933), 1932-1933 жылдардағы нәтижесінде 3,1 миллион адам қаза тапқан қазақ ашаршылығын тудырған Қазақ АКСР-дағы ұжымдастыруы үшін есте қалды.
1903 жылдан КОКП мүшесі. Санкт-Петербург, Кронштадт, Сестрорецк, Мәскеуде, сондай-ақ Франция, Германияда большевиктер партиясына араласты. Бірнеше рет ұсталып, айдауда болды. Қазан төңкерісін дайындау және өткізу кезінде Петроград революциясы соғыс коммитетінің мүшесі болып, ішкі және сыртқы байланыс бөлімін басқарды. Тақтан тайдырылған император II Николайдың өзін және отбасын ату жазасын орындауға белсене қатысты. Азамат соғысы жылдарында Пермь, Екатеринбург губерниясы коммиттерінің және Урал облысы коммитетінің хатшысы, Урал облысы әскери комиссары, 3-армия саяси бөлімінің бастығы, БОАК және РКФСР ХКК-нің Түркістан істері жөніндегі комиссиясының мүшесі болды. 1922 – 25 жылдары Кострома губерниясы атқару коммитеті мен РК(б)П Самара губерниясы коммитетінің төрағасы, 1925 – 33 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік коммитетінің 1-хатшысы болып істеді. Голощёкин Қазақстанға келісімен “қазақ ауылы үшін Кіші Қазан” ұранын көтерді. Осы ұран аясында ұжымдастыру саясатын жүзеге асыруда ірі қателіктер жіберді. Мұның салдары ауыр болды. Жедел ұжымдастыру, отырықшыландыру, тіпті урбанизациялау саясаты жаппай ашаршылыққа әкелді. 3 млн. қазақ қырылды, көп бөлігі Қытайға, Ресейге, Түрікменстанға, Өзбекстанға, Қырғызстанға, Иранға, т.б. өңірлерге босып кетті. Ұлтаралық қатынастар нашарлады, бұрыннан пайдаланылып келген араб әліпбиі өзгертіліп, латын алфавиті енгізілді. 1926 жылдан бастап ішкі Ресейден орыстарды Қазақстанға көшіру күшейді. Ірі бай және жартылай феодалдардың малын тәлкілеу науқаны жүргізіліп, астана Қызылордадан Алматыға ауыстырылды. 1928 ж. Алматы қаласында Қазақ педагогикалық институты ашылды, одан бұрын Қызылорда қаласында қазақ драма театры бірінші маусымын бастады. 1931 жылы Ақмола – Қарағанды, Түрксіб темір жолы іске қосылды. Алматы, Орал ет комбинаттары, Алматы, Талдықорған, Меркі қант зауыттары жұмыс істей бастады. Қазақ зиялыларын жаппай жазалау саясаты күшейді. А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытов, М.Жұмабай, т.б. саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Голощёкин ұлттық пиғылдағы С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Н.Нұрмақов, т.б. қайраткерлермен күресіп, өз дегеніне жетті. Қазақ қызметкерлерін жұмысқа алу төмендеді. Қазақ халқы арасында орталық билікке, оның өкіліне деген наразылық күшейді. Осыған байланысты Голощёкин орнынан алынып, партия басшылығына Л.Мирзоян жіберілді. Қазақстаннан кеткен Голощёкин 1933 – 37 жылдары КСРО ХКК жанындағы бас арбитр болып істеді. 1938 жылы "халық жауы" ретінде изоляторда тұтқындалып, 1941 жылы бір топ әскерилермен бірге Куйбышев қаласында атылды. Кейіннен 1961 жылы ақталды.
## Дереккөздер
↑ INFO.SAMARA.RU | ПРЕДСЕДАТЕЛЬ САМАРСКОГО ГУБИСПОЛКОМА ФИЛИПП ИСАЕВИЧ ГОЛОЩЕКИН |
Шараймақтар (чаар-аймак, аймақтар) — Ауғанстанның солтүстік-батысында және Иранның солтүстік-шығысындағы халықтар тобы (джемшидтер, фирузкухтар, таймандар, теймурлар).Жалпы саны шамамен 1,6 млн. адам.Ауғанстанның ресми билігі шараймақтарды тәжік деп жазады. Дегенмен, ғылым тұрғысынан алғанда, олар әртүрлі этникалық топтар. Бұл мәдени және тұрмыстық деңгейде де, сыртқы көріністе де анық байқалады.
## Тілі
Шараймақтар парсы – дари тілінде сөйлейді. Бұл тілді аталған елдердің иран тілдес халықтары бұрыннан қолданып келеді.
## Діні
Дінге сенушілер негізінен сүнниттік мұсылмандар, Иранда шииттер.
## Этнонимі
Шараймақтар этнонимі иран тіліндегі чар (чахар) – «төрт» және түркі-моңғол аймақтары – «ру, халық» дегенді ұғындырады: «төрт халық» - жемшидтер, фирузкухтар, таймендер және теймурилер жатады. Сонымен қатар зури (сури), таири, хазарей-калаий-нау субэтникалық топтары бар.Шараймақтар жергілікті тәжік халқының түркі-моңғол тайпаларымен араласуы нәтижесінде пайда болды. ХІХ ғасырдың соңына дейін олар негізінен көшпелі өмір салтын ұстанды, рулық бөлінуді сақтап қалды.
## Кәсібі
Дәстүрлі кәсіптері суармалы егіншілік (бидай, арпа, майлы зығыр) және мал шаруашылығы (негізінен қой шаруашылығы). Тұрмыстық қолөнер дамыған, қой, түйе, ешкі жүнінен иіреді, киізден төсеніш жасайды, былғарыдан, теріден бұйымдар тігеді (шапан, көрпе т.б.).
## Өмір салты
Отбасылық және қоғамдық өмірде патриархалдық рулық дәстүрлер күшті дамыған. Қонақ күту әдет-ғұрыптары сақталған.
Шараймақтардың тұрғын үйлері шаруашылық қызмет түріне, қоныстану аймағына және жыл мезгіліне байланысты әртүрлі.
Дәстүрлі киімдері - шалбар мен көйлек. Жеңі бар ерлер жамышы. Әйелдер көптеген зергерлік бұйымдарды, соның ішінде мұрындарына сырғаларды тағады.
Дәстүрлі тағамдары – бидай немесе арпа наны, сүт өнімдері (қышқыл сүт, сүзбе, кептірілген ірімшік, май), ұннан жасалған бұқтырылған тағамдар, кеспе, үгітілген ірімшіктегі тұшпара.
## Дереккөздер |
Жолмырза Мырзаұлы Аймырзаев (қарақ. Jolmurza Aymurzaev / Жолмурза Аймурзаев; 9 мамыр 1910 — 1996) - қарақалпақ кеңес жазушысы, Өзбек КСР-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері.
1956 ж. Мәскеудегі Горький атындағы әдебиет институты жанындағы жоғары әдеби курсты бітірген.
Шығармалары 1927 жылдан бастап жарық көре бастаған. Тұңғыш өлеңдер жинағы (қарақалпақ тілінде) 1935 ж. Мәскеуде басылды. Кейіннен бірнеше өлең, поэма, пьесалар жинақтары, соғыстан кейінгі қарақалпақ ауылының бейнелейтін ("Амудария бойыда") романы жарыққа шықты.Аймырзаев Жолмырза "Гурес" (1934-35), "Күресте біз жеңдік" (1938) поэмалары мен "Айгүл-Абат" (1959), пьесасында қарақалпақ жерінде Совет өкіметінің орнауы, коллективтендіру дәуіріндегі ауылдағы тап күресі суреттеледі.
"Айдын жол" поэмасы Чарджоу-Қоңырат темір жолы құрылысына арналған.
"Бердах"(1958) пьесасында қарақалпақтың классик ақына Бердахтың өмірі көрсетілген.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Оқиғаға қатысқандарды саяси тұрғыдан қуғындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқудан шығарылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қаулысы шығып, желтоқсан оқиғасы қазақ ұлтшылдығының көрінісі ретінде бағаланды. Желтоқсан оқиғасы қоғамның саяси өмірін демократияландыруға серпін берді.Құрбан болғандар:Т.Тәшенов К.КүзембаевЕ.Сыпатаев, С.Мұхаметжанова, К.Молданазарова, Қ.Рысқұлбеков,М.Әбдіқұлов,Л.АсановаСотталғандар: тірі екені белгісіздер
* 1. Айтмырза Құрманғазы Зейноллаұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптар бойынша 4 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 2. Байсимбеков Ерлан Мамырханұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 3. Декелбаев Ерлан Әбдiрашитұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 6 жылға бас бостандығынан айырыл¬ған
* 4. Ермеков Тоқтар Тишкулұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 5. Тынышбек Қарлыбайұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша және 201-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 6. Есимбаев Қадыр Сейтханұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 3 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 7. Есiркепов Уызбек Шәкiрұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 8. Иманғожа Бақтыбек Жұмабекұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 3 жыл 6 айға бас бостандығынан айырылған
* 9. Күзембаев Қайыргелдi Қалиақпар¬ұлы, ҚазССР ҚК 60-65, 88-1, 173-1-баптары бойынша 14 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 10. Қамбаров Қалдыбек, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 11. Қасенбаев Мейрамғазы Жағыпарұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 2 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 12. Қорабаев Шора Халықұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 6 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 13. Құдайбергенов Расылхан Омарұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 14. Музаффар Әлiбек Құндақбайұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 4 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 15. Отарбаев Кенжетай, Қаз ССР ҚК 60-65-баптары бойынша 6 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 16. Рамазанов Амандық Сәбитұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 17. Сәбитова Жансая, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 18. Сейтiмбет Үсiпхан Әбдiкерiмұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 3 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 19. Таубай Бақтығали Артықбайұлы, ҚазССР ҚК 65-бабы бойынша 4 жылға, 173-II бабы бойынша 2 жылға бас бостандығынан айырылған,
* 20. Шыныбаев Нұрман Әлібекұлы, ҚазССР ҚК 60-65-баптары бойынша 8 жылға бас бостандығынан айырылған. |
Акинак (көне грекше: ἀκινάκης) - қысқа темір семсер.Қоян-қолтық ұрыста, жауды шаншуға арналған қару. І ғ.б.з.б. екінші бөлігінде скифтер қолданған. Скифтардан басқа парсылар, сақтар, аргипейлер және массагеттер де қолдаған. Ұзындығы 40-60 см, салмағы 2 кг-ға жетеді.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
«Құрмет» орденi — 1993 жылы құрылған Қазақстан Республикасының ордені. «Құрмет» орденін сәулетші Базарбаев Сүйерхан Оспанбекұлы әзірлеген.
«Құрмет» орденімен азаматтар экономиканы, әлеуметтік саланы, ғылым мен мәдениетті, білім беруді дамытудағы сіңірген еңбегі, мемлекеттік органдардағы үлгілі қызметі және белсенді қоғамдық қызметі үшін марапатталады.
Орденде дәрежелер жоқ.
## Сипаттамасы
Орденнің белгісі күмістен жасалған және алтындатылған бес бұрышты жұлдыз болып табылады, оның сәулелері жасыл эмальмен сырланып, қазақ ою-өрнек элементтерімен жиектелген. Сәулелердің арасында алшақтайтын сәулелер түріндегі күміс жолақтар бар. Белгінің ортасында алтын күн бейнесі бейнеленген көгілдір эмальдан жасалған дөңгелек медальон бар. Медальонның астында «ҚҰРМЕТ» деген жазуы бар қызыл эмаль таспа бар.
Белгі қазақ ою-өрнегінің элементі түріндегі үзбе арқылы ордендік таспамен қапталған алтыбұрышты ретті қалыпқа ілінген.
Орден таспасы жібек муар көгілдір түсті, ортасында ақ жолағы бар, ені кішірек қызыл жолақтармен жиектелген.
## Толығырақ
Құрмет ордені — Қазақстан Республикасының 1993 жылы ҚР Президентінің Жарлығымен белгіленген. Орденмен экономиканы, әлеуметтік саланы, ғылым мен мәдениетті, білімді дамытуға еңбек сіңірген қайраткер азаматтар марапатталады. “Құрмет” ордені қазақ оюларымен нақышталған бес жұлдыз пішінде, оның астынан шапақты сәулелер көрінеді, ортасындағы шеңбердің ішінде гүл жапырақ бейнесіндегі айшықты өрнек, оның астында “Құрмет” атты жазуы бар.
## Орденмен марапатталғандар
Құрмет орденінің иегерлері
## Галерея
*
*
## Дереккөздер |
Айса Байтабынов (1875,Ақтөбе обл.,Қобда ауд.-1955,сонда) - қазақ жырауы.1922 жылдан КОКП мүшесі. Революциядан бұрын әкесі де өзі де байдың жылқышысы болған. 30 жасынан ел арасында батырлар жырын айтқан. Жыраулық өнерді Бітеген, Нүрпейіс ақындардан үйренген. Әсіресе "Қобыланды", "Ер Сайын", "Көрұғлы", "Әуез батыр", "Телағыс" жырларын көп орындаған. Ақын азамат соғысы жылдары қызыл партизандар қатарыда болып, ақ гвардияшыларға қарсы күреседі.Ұлы Отан соғысы кезінде көптеген жырлар шығарып, ауыл еңбеккерлерін жеңіске жігерлендіреді.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Аюб-хан, Мұхаммед (урду/пұшту:محمد ايوب خان)(1907 мамырдың 14-і — 1974 сәуірдің 19-ы) — фельдмаршал, Пәкістанның президенті.
1907 жылы Рианна ауылында Харипур аумағында үнді тілінде сөйлейтін отбасында дүниеге келген. Мир Дад Ханның екінші әйелінен туған баласы еді. Әкесі Үндістандағы Патшаның атшы әскерінде майор еді.
Ауылынан 4 миль қашықтығында орналасқан Сарай Салех мектебін бітірді, содаң кейін Харипур мектебінде оқыған. 1922 жылы Алигарх университетіне түсті, бірақ оны бітірмей-ақ Сандхурст Патшалық Әскери Академиясына түсті. Оны бітіріп британ офицері болып кетті. 14-ші Пенджаб полкының 1-ші батальонында қызмет етті. Екінші дүниежүзілік соғысында Бирма майданында қызмет етті. Кейін Пәкістанның тәуелсіздігі үшін соғысып, әскер басшысы болып кетті.
1951 жылынан бастап Пәкістанның бас әскербасшысы болып істейді. Кейін Қорғаныс министрі болып кетеді.
1958 — 1969 жылдарында Пәкістанның президенті болып істейді.
1965 жылында Үндістанмен Ташкент келісіміне қол қойған. Осы оқиғадан кейін Бһутто Аюб-ханға оппозициясына кетті.
1969 жылы орнынан кетеді, орнына Яхья-хан келеді.
1971 жылы соғыс бастағанда, Аюб-хан бұл оқиға жөнінде ешқандай пікірін білдірмеді.
1974 жылы қайтыс болған.
Баласы — Гоһар Аюб-хан Наваз Шарифтың үкіметінде Сыртқы істер министрі болып жүрді, немересі — Омар Аюб-хан қазіргі қаржы министрі болып жүр. |
Айт (ру) - Кіші жүзге құрамындағы Алшын тайпасының Әлімұлына кіретін Шекті руының бір аймағы. Айттың ұлдары Қабақ, Тілеу, Сарша Айтұлынан тарайтын ұрпақ Ақтөбе облысының Шалқар, Байғанин аудандарында, Қарақалпақстанда тұрады
## Дереккөздер |
Ашамүйізді киік немесе Айырмүйіз (лат. Antilocapra americana) — күйіс қайыратын сүтқоректілердің отряд тармағына, Ашамүйізділер тұқымдасына жататын жануар.
## Биологиялық сипаттамасы
Дене тұрқы 1,5 м, биіктігі (шоқтығынан алғанда) 80 см, салмағы 35-60кг, сыртқы бейнесі бөкен тәрізді.
Түсі - ақшыл қоңыр, бауыры - ақ, тамғыда ақ "айшық" , текелерінде қара "маска" бар.
Айыр мүйіз текесінің қысқа (30 см) және толықша келген мүйізі тік шығып, екі ұшы алшақтау әрі қайқылау болып өседі. Еркектерінің мүйізі қысқа, жуан, аша тәрізді, ал ұрғашыларының мүйізі қыскалау, 5-7 см-ден аспайды. Аша мүйізділердің бұғылардан айырмашылығы - мүйізінің тек сыртқы қабатын ғана тастайды да - сүйекті негізі сақталады. Айыр мүйіздің басқа қуыс мүйізділерден бір айырмашылығы - оны мүйіз қабығы жыл сайын күйлегеннен кейін түсіп, қайта шығып отырады.
Айыр мүйіз жыл сайын мамыр-маусымда төлдейді. 60% ұрғашысы егіз бұзау табады. Бұзаудың салмағы 2-4 кг, түсі - сұр, 3 аптада шөп жей бастайды. 3 айда жетіледі.
Табиғатта 5-7 жыл өмір сүреді.
## Түрлері
Барлығы 5 түр тармағы бар:
* A. americana americana
* A. americana mexicana
* A. americana oregona
* A. americana peninsularis
* A. americana sonoriensis
## Таралуы
Солтүстік Американың прерий далаларында мекендеген, Канаданың оңтүстік-батысынан Мексиканың солтүстігіне дейін. Өте көп аулағандықтан 1908 жылғы мәліметпен саны 20 мыңға дейін азайған, кейбір жерлерде мүлдем құрып кеткен. Қазіргі күнде популяциясы 2-3 млн-ға жеткізілді.
## Пайдалауы
Мүйізінен дәрі жасайды
## Дереккөздер |
Сәлім Нығметұлы Айтқұлов (1913, Жаңақала ауданы, Мұқыр ауылы - 21.4.1975, Орал қаласы) - барлаушы, Кеңес Одағының Батыры (1943). Балалар үйінде тәрбиеленді. 1943 жылы 29 қыркүйекте Днепр үшін болған ұрыста 231-гвардиялық атқыштар полкінің кіші лейтенанты Айтқұлов басқарған взвод жаудың 9 шабуылына тойтарыс берді және 4 рет қарсы шабуылға шықты, жаудың 2 взводын жойды. 6 қазанда жараланғанына қарамастан, Айтқұлов өз взводың жау қоршауынан алып шықты. Жеңіс күнін Польша жерінде қарсы алып, елге оралған.
## Дереккөздер |
Акароз, көнтек (Acarosis) - мал қотырының бір түрі.Қоздырғышы - "Акарус" деген кене. Ұзындығы 0,2-0,5 мм, сопақша, түсі ақ сұр, тұмсығы таға тәрізді имек, аяқтарында сорғыштары бар. Малдың сөлімен қоректенеді, ұрғашы кенелер терідегі өздері жасаған қуысқа жұмыртқалайды. Ауру мал тұрған қора, құрал-сайман, бұйым, төсеніш т.б. арқылы малға тарайды. Оның белгісі 2-3 аптада білінеді, мал тынымсыз қышынып, қотыр түскен жері әуелі бөртеді, қызарады, бөртпесі жарылып, орны дымқылданады, терінің түгі түсіп, тақырланып, қыртыстанып кетеді. Қазақ мұны көң қотыр немесе көнтек деп те атайды. Мал қасынып, тіпті тістелеп жарақаттануы да мүмкін, ақыры титықтап арықтайды.Мұнымен жылқы, шошқа, қой-ешкі, түйе, сиыр, солтүстік бұғысы, тіпті адам да ауырады.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Лейкоз лейкемия (грек. leukos — ақ) — қан түзетін органдар жүйесінің қатерлі ісіктері.
Ісік жілік майындағы клеткалардың тоқтаусыз өсуімен және сол жердегі қалыпты қан жасалу процесінің бұзылуымен сипатталады. Соның нәтижесінде қан түйіршіктерінің (эритроцит, тромбоцит) саны азайып, ал жетілмеген лейкоциттер саны көбейіп кетеді. Лейкоз иондаушы сәулелердің (радиацияның), кейбір хим. заттардың (бензол, бензпирен, т.б.), вирустардың әсерінен дамиды. Клиник. ағымы бойынша және қан элементтерінің цитохим. өзгерістеріне қарай Лейкоздарды жедел және созылмалы деп бөледі. Жедел Лейкоздер кенеттен басталады. Науқастың дене қызуы көтеріліп, қызыл иектің қанап қабынуы, ауыз шырышты қабықтарының қанталауы, мойындағы, қолтық астындағы лимфа түйіндерінің шошынып ісінуі байқалады. Қандағы лейкоциттер саны 1 мкл қанда 10 мыңнан 100 мыңға дейін (10,0–100,0109/л) жетеді, олар негізінен жетілмеген клеткалардан тұрады. Шырышты қабықтардағы, денедегі қанталау ошақтары қан ұюына қатынасатын тромбоциттер санының азайып кетуіне байланысты болады. Қан тамырларының қабырғасына Лейкоз клеткаларының сіңіп қалуы — миға қан құйылуына әкеледі. Науқас адам қалтырап тоңады, қаны азаяды (қ. Анемия). Адамды әр түрлі инфекциялардан қорғайтын қалыпты лейкоциттердің, лимфоциттердің тапшылығы — организмде екіншілік инфекциялардың, өкпе қабынуының (пневмония), денеде іріңді ошақтардың, сепсистің дамуына алып келеді. Лейкоз клеткаларының ми қабықтарына таралуы науқасқа өте қауіпті жағдай туғызады. Тыныс алуы, жүрек соғуы жиілейді, адам әлсірейді. Созылмалы Лейкозға көк бауырдың, бауырдағы лимфа түйіндерінің өте ұлғайып кетуі жатады. Мыс., көкбауырдың салм. 5 — 8 кг, бауыр — 3 кг-ға дейін жетеді. Аурудың дене қызуы көтеріледі, тәбеті болмайды, қатты жүдеп әлсіздік пайда болады. Науқас тез шаршап, қатты тер басып, ентігеді, басы айналып, сүйектері сырқырайды. Қанда лейкоциттер саны ерекше көбейіп кетеді (1 мкл қанда 1 млн-ға дейін жетеді). Лейкоздың бұл түрі бірнеше жылдар бойы (кейде 5 — 8 жыл) дамиды. Егер ауру қатерлі ісік түріне ауысса, науқас 3 — 6 айдың ішінде өліп те кетеді.
## Емі
Науқас ауруханаға жатқызылып, арнайы (стерильдік) жағдайларда емделеді, себебі олар иммундық жүйесі әлсіз болғандықтан жұқпалы ауруларға өте бейім тұрады. Емге әр түрі Лейкоз клеткаларының бөлініп көбеюін тежейтін дәрілер: винкристин, меркаптопурин, циклофосфан; стероидтық гормондар; антибиотиктер, поливитаминдер қолданылады. Лейкозбен мал (сиыр, жылқы, т.б.), кемірушілер (тышқан, т.б.) және сүтқоректілер де ауырады. Онымен ауырған жануарларды емдеу нәтиже бермейді.
## Дереккөздер
Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
Қошқарлық тағанақ (лат. Lanius isabellinus) – қызылқұйрық тағанаққа ұқсас, алайда аздап солғындау реңді құс, тіпті құйрығы да – қызғылт сарыемес, саз түстес болып келеді.
Негізінде Қашқарияда ұялайды. Азияның оңтүстігінде және шығыс Африкада қыстайды. Қазақстанның оңтүстік облыстарының аумағынан жылына екі рет: осында қызылқұйрық тағанақ ұялау орындарында пайда пайда болғанға дейін – наурызда, осы орынды қызылқұйрық тағанақтар негізінде тастап кеткеннен кейін – қазанда ұшып өтеді. |
Тақтұяқтылар (лат. Perissodactyla) - сүтқоректілер отряды. Тақтұяқтылардың үшінші саусағы жақсы жетілген, ірі тұяқтылар. Баска саусақтары нашар жетілген немесе редукцияланған.
Ертеде тақтұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бірден-бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана:
* Тапирлар (лат. Tapiridae),
* Мүйізтұмсықтар (лат. Rhinocerotidae) және
* Жылқылар (лат. Equidae) сақталған.
Тапирлар тұқымдасының алдыңғы аяғы төрт саусақты, арткы аяғы үш саусақты болатын ірі жануарлар жатады. Тапирлар тұқымдасының мұрны жоғарғы ерінімен бірігіп, қысқа тұмсыққа айналған. Терісі кысқа түбітпен жабылған, құйрығы қысқа болады. Қазір бұлардың бес түрі белгілі. Олардың төрт түрі Оңтүстік Америкада және бір түрі — Оңтүстік шығыс Азияда тіршілік етеді. Батпақты тоғайларды мекендейді. Тапирлар су жағасындағы, судағы су өсім-діктерімен қоректенеді. Іңір немесе түн жануары.
Мүйіз тұмсықтылар - өте сирек кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және артқы аяқтары үш сау-сақты болады. Ерте заманда тіршілік еткендерінің бірқатарының аяқтары төрт саусақты болған. Терісі жалаңаш, маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі эпидермис қабатынан пайда болған мүйізі болады. Шошақ тістері жойылған. Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кездеседі. Мысалы, үнді мүйізтұмсығы (лат. Rhinoceros unicornis) және ерінді Африка мүйіз тұмсығы (лат. Ceratotherium simum) шөптесін ірі бұта және орманды жерлерді мекендейді. Өсімдікпен қоректенеді. Мұз дәуірінде мүйіз тұмсықтар Еуропа мен Сибирьде мекендеген. Бізде мамонттар мен бір заманда тіршілік еткен 5 тұмсықтардың қазба қалдықтары табылған:
* †Rhinoceros hemitoxhus
* †Rhinoceros leptorhinus, Cuv.
* †Rhinoceros megarhinus
* †Rhinoceros philippinensis
* †Rhinoceros sinensis
Жылқылар тұқымдасы жануарларының үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең түгі болады. Олардың осы кезде үш туысы белгілі. Зебра немесе жолақты ат (лат. Hippotigris) Африкадағы саваннада тараған. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады. Есектердің түсі біркелкі, құйрығы зебрлердің құйрығындай болады. Жабайы есектер Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы және Орталық Азияда тараған. Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін арнаулы қорық ұйымдастырылған.
## Дереккөздер |
Шұбар сайрақтар (лат. Zoothera) – Қазақстан фаунасындағы торғайтәріздестер отрядының сайрақ тұқымдастарға жататын 13 туысының бірі. Шұбар сайрақтар туыстылар – бұғыншықты жерде өмір сүретін , шұбар реңді ірі денелі ( 150-200 г) құстар. Бірқатар түрлері көбінесе түнде және іңір қараңғысында белсенділік жасайды. Қанатының ұшы дөңгелек. Далалық белгісінің сипаты – желпуіш қауырсындыларының түбі - ақ, бұл ұшып жүргенде жақсы көрінетін ірі ақ теңбіл түзеді. Тропиктік сайрақтардың шағын тобы. Қоңыжай ендіктерге бір түрі ғана жете алады , сол түрі Қазақстанда да кездеседі.
## Дереккөздер
* Құстар. Мектеп энциклопедиясы («Қазақстан жануарлары» сериясы ).Алматы : Атамұра, 2010. – 352 бет ). Ковшарь А.Ф . Ковшарь В. А. |
Тасшарлағандар (лат. Arenaria) - конус тәрізді қысқа, мықты тұмсығы және төрт саусақты аяғы болатын балшықшы құстардың оқшауланған туысы. Тасшарлаған туысының құрамында 2 түрі бар. Солардың бірі Қазақстанда кездеседі. |
Акимов Николай Павлович(16.04.1901-06.09.1968) - орыс совет режиссері, театр суретшісі, КСРО халық артисі (1960).
Темір жол қызметкерінің отбасында туған. Акимов Николай Павлович 1915-19 ж. Петроградта М.В.Добужинский, А.Е.Яковлев, В.И.Шухаевтың басқаруындағы көркемсурет шеберханасында оқыды. 1922 жылдан бастап Харьков, Ленинградта театр суретшісі болып қызмет етті, ал 1929 жылдан режиссурамен айналысты. 1935-49 ж. Ленинград Комедия театрының көркемдік жағын басқарды. Акимов Николай Павлович 1951 ж. Ленинградтың Ленсовет атындағы театры мен 1955-68 ж. қайтадан Ленинград Комедия театрының бас режисеры болды. Шекспирдің "Гамлеті", Лопе де Веганың "Қызғаншақтың махаббаты", Шварцтың "Көлеңкесі" - Акимов Николай Павлович өзі қойып, жасаулаған спектакльдер. Акимов Николай Павлович - театр өнері жайлы жазылған көптеген мақаланың да авторы.
Ол 2 Еңбек Қызыл ту орденымен марапатталған (1939, 1961).
## Дереккөздер
* Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 1 том |
Кая (кор. 가야) — Кореяның оңтүстік бөлігіндегі Нактонган өзенінің алабында орналасқан корей тайпаларының одағы. Кая Пёнхан конфедеренциясынан шығып кетіп, уақыт өте келе Силла құрамына енген.
## Атауы
Корей тілінің Қытай тіліне әр түрлі транскрипциясы болғандықтан, кейбір тарихи жәдігерлерде бұл одақтың Кая (가야; 加耶, 伽耶, 伽倻) деген атауынан бөлек Карак (가락; 駕洛, 迦落), Кара (가라; 加羅, 伽羅, 迦羅, 柯羅), Карян (가량,加良) и Куя (구야, 狗耶) деп аталуы мүмкін. .
## Тарихы
Самгук Юсадағы аңызға сүйенетін болсақ, 42 жылы аспаннан 6 жұмыртқа түсіп, одан жарып шықан 6 ұл бала 12 күн ішінде ерейген деседй. Олардың бірі Суро (Кая), Кымгван Каяның негізін салушы королі болса, қалған бесеуі Кая одағын құраған бе басқа мемлекет құрған: Тэкая, Сонсан Кая, Ара Кая, Корён Кая және Сокая.
Тарих бойынша Кая Пёнхан конфедеренциясы деп аталған он екі тайпалық одақтан шыққан.
## Саяси құрылысы
Әр түрлі тарихи жәдігерлер Каяның құрам бөліктері туралы әр түрлі мәліметтер жазады. Мысалға «Корё Сарякта» (고려사략; 高麗史略) бесеуі аталған: Кымгван Кая, Корён Кая, Пихва Кая, Ара Кая және Сонсан Кая.
Конфедерецияның негізгі қаласы қазіргі Кимхэ болған. Алты-жетінші ғасырларды одақ орталығы Тэкаяға (Корён уездінің ауданы) көшіріледі. Тэкаяны 562 жылы Силла мемлекеті басып алады.
Конфедерация Жапониядағы Кисю аралының патшаларымен тығыз байланыста болды.
## Сыртқы сілтемелер
* Ким Юсиннің өмірбаны (орыс.)
* Korea in American Encyclopedia Мұрағатталған 9 наурыздың 2009 жылы. (ағыл.) |
Ай-тодор (укр. Ай-Тодор, қырымтат. Ay Todor, Ай Тодор) - Қырымның оңтүстік жағалауындағы мүйіс.Ялтаның оңтүстік-батысында 8,5 км жерде. Ялта қолтығын батыс жағынан орап тұрады. Могаби тауының Қара теңізге тік жартастанып, тіреліп тұрған әк тас сілемдері.Сол сілемдердің бірінде 19-шы ғасырдың аяғында псевдоготика стилінде салынған атақты "Қарлығаш ұясы" атты сарай бар. І-ІІІ ғасырдағы Римнің Хараке әскери лагерінің қалдығы сақталған.1835 жылы ең оңтүстік сілемінде Ай-тодор шамшырағы орнатылған. Шамшырақ бүгінгі күнге дейін кемелерге жолын көрсетіп тұрады.
## Дереккөздер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
## Жаназар батыр туралы ақпарат
Абылай хан тұсындағы батыр, атақты қолбасшы.
Шұбартау төлеңгіттерінің үлкен бөлігін Мамыттан тараған аталар құрайды. Мамыттан (Желденнен) тараған ұрпақ: Уанас, Қанай, Қонай, Тақай, Ақтабын (кейін бір себептермен Таз деп аталған), Сартабын, Қаратабын, Жөлке, Аю, Дейіт, Жемет, Құлтан аталатын рулардан құралады. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда ХVІІІ ғасырдың аласапыран кезеңінде аталықтың ұрпақтарын Өмірзақ бастаса, оның сүйенегені Уанас тұқымы Жаназар батыр болған.Осы төлеңгіт елі жайында қазақтың асылы Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан да тарихи деректер жазып қалдырған. Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан 1866 жылы 5-наурызда Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысының 7 - ауылында туғаны белгілі. Ал,Тоқырауын болысы Өмірзақ бабамыздың қонысы бір көрші ел, сондықтан Әлихан Бөкейханның «Жаназардың туына, Өмірзақтың құтына жиылған ел», - деп айтылады» деп жазуының басты себебі осы ел жақсылары туралы тарихтың оған бала кезінен белгілі болуынан деп айтамыз.Жаназар туралы ел аузындағы сақталған тағы бір әңгімедегі алтайлық төлеңгіттердің ежелгі сенім нанымынан бастау алатын Жаназардың екі қара шұбар жыланы туралы мифтік (тотемдік ) аңызы.Ел ішінде осы «тотемдік» астары сақталған «қарашұбар жылан» туралы ауыз екі әңгімені Шұбартаулық шежіреші Сейсенбай Бәуов ақсақал , Әділжан Өнербаев өз баспа еңбектерінде атап көрсетеді. Ел аузындағы Жаназардың «қара шұбар жыланы» туралы аңыздың төркіні мына әңгімеде: «Бірде Абылай хан қалмаққа қарсы соғысқа аттанып бара жатқан қазақ қолын Жаназарды тосқызып екі - үш күн аялдатыпты дейді. Бұған ел наразы болыпты, азғантай адамдарды күттің деп. Жаназар суыт жүріп Абылай қолына түнде жетіп, ұйықтап қалса керек. Абылай Жаназарды шақырып келуге кісі жіберіпті. Шақырушы сарбаз келсе Жаназар шалқасынан түсіп ұйықтап жатыр екен, екі емшегін кеудесіне оралған екі қара шұбар жылан еміп жатқанының үстінен түсіпті. Қорқып кетіп Абылайға айтса, Абылай келіп көріп, әйтпесе Абылай бола ма, таң қалған жиылған жұртқа «Бұл қарашұбар жылан Жаназардың киесі екен, олай болса оң мен солын емген егіз жыландай Жаназардан аруақты ерлер туып, айдаһардай ту ұстаған ұрпағы болады» деп айтқан екен дейді. Абылай осылай деп айтып Жаназарға, «иә аруақ қолдасын» деп батасын беріпті деп айтады. Абылайдан бата алған Жаназардың соғысқа барғанда қамал бұзған ерліктерін көрген ел Абылайдың азғана қолды неге екі - үш күн тосқанын сонда барып бірақ түсінген екен. Жаназардың және қасындағы көзсіз батырлар тобының атағы содан соң көпке тараған. Бұл оқиға осы күнге дейін шындыққа еш қатысы жоқ, аңыз түріндегі ауыз екі әңгіме деңгейінде қаралып келді. Шындығында, осы мифтік жылан бейнсінде ата бабамыздың ежелгі деректерді берудегі далалық ойлау дәстүрі жатыр деп айтуға болады.Болған тарихи оқиғаларды жазба дүниесі жоқ ата бабаларымыз далалықтарға тән эпостық жыр, ертегілік, шежірелік аңыздар түрінде көркем сөз бен мифтік образдар арқылы, ұрпақтан ұрпаққа, ғасырдан ғасырға сақтап жеткізіп келді. Осы ел аузында сақталып келген тарихи естеліктегі, батырдың екі емшегін кеудесіне оралып емген «екі қара шұбар жылан» туралы мифтік сюжет - Жаназардың киесі екі жылан болған, сонымен қатар «емшекті емудегі» оқиға ататегіміз Айдаһар жыланнан тарадық деген, яғни «тотемдік» ежелгі алтайлық төлеңгіттің нанымдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен екі жыланның ұйқыдағы батырдың денесін орап алып жатудағы оқиға мәнісі - ата баба рухының жылан кейпінде көрінуі, яғни аруақтың қолдауы деп те түсінуге болады. Қазақта бұл сөзді «аруақ қонды», яғни «аруақты адам» деп те айтады. Осы оқиғаны талдай отырып, аңыз желісін былай деп түсіндіреміз: бұл кезеңде Жаназардың аруақты батыр кейпінде елге танылмал болғанын және оның қол астындағы төлеңгіт сарбаздарынан басқа «айдаһардай ту» көтерген жаудан беттері қайтпайтын, ержүрек екі «қарашұбар жылан» бірге туған ағасы Ерназар мен інісі Кұназардың да айтылуын байқаймыз. Жаназарда осындай қауқарлы күш болғанын аңыздағы Абылайдың жауға аттанарда Жаназар қолының келуін күтіп, қазақ қолын екі үш күнге аялдатты деген мәліметте жатыр. Мұнда: «Жаназар батыр қарамағында ержүрек екі мың төлеңгітімен, Қабанбай батыр бастаған қазақ қолынан төрт есе көп болған қытайлардың тас-талқанын шығарып, Абылай ханның мəртебесін үстем еткен болатын» деген 1757 жылдың жазында Аягөз жерінде болған соңғы қазақ - шүршіт соғысы туралы тарихи деректің сарқыны сақталған. Жаназар өмірінің отыз жылын ат үстінен түспей елін қорғаған. Жау шетіне тигенде - деп рух батасында берілгендей, елін жаудан қорғаған аруақты батыр бабамыз Жаназармен қазақтың жауларына қарсы соғыстарда оның бірге туған ағасы Ерназар батыр мен інісі Кұназар батыр және туысқандары Боздақ, Тақай, Өтеулі, Аю сияқты көптеген батырлар Абылаймен бірге болып, тізе қосып соғысқан, талай жеңіске жетіп отырған. Жаугершілік кезеңде қазақ баласы Мәуреннахр қалалары үшін де, Ертіс пен Еділ арасындағы кең байтақ өлке үшін де, Үстірт пен Маңқыстау үшін де соғысты. Осы соғыстардың бірінде батырлығымен жұртың көзіне түскен Ерназар батыр бір соғыста қалмақтардың қолына түсіп қалады. Өзінің иесі бар адам екен, қолға қапыда түскен мұны, егер көзін жоймасақ, егер қашып кетсе басымызға заман ақырды осы орнатады деп, Ерназар батырдың отырған киіз үйінің айналасына отын үйгізіп, тірідей өртеп жіберіпті.
## Өмірзақ баба мен Жаназар батырдың мазары
*
Сонымен қатар біз үшін ең басты мәселе, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан бабаларымыз туралы жазумен бірге, осы материалдағы жер пайдалану картасына да Өмірзақ бабамыздың жатқан жерін «Өмірзақ бейіті» - деп белгілеп көрсеткен. 1840 жылы Ресей империясының әскери бас штабтың топографиялық карта негізінде жасалған бұл мемлекеттік жер пайдалану картасы түскен. Картадағы Өмірзақ бейіті Шұбартау мен Тоқырауын болыстарының шекарасындағы түйіскен Бектау ата тауы баурайындағы Еспе өзенінің бойында жатыр, яғни Балқаш қаласынан Қарағандыға қарай автокөлік жолының 41 км-ен оңға бұрылғанда (оңтүстік- шығысқа) Еспе өзеніне қарай 7 км қашықтықта орналасқан. Бабамыздың бейіті осы хатталған деректердің арқасында, бүгінгі күнге дейін белгісіз боп келген бабамыздың басы 2011 жылдың маусым айының басында ғана ұрпақтарына белгілі болды. Жүйелі зерттеудің нəтижесінде, 2011 жылы Еспе өзенінің бойындағы Қоңыратта Өмірзақ оның қияметтік досы Жаназар батырдың бірге жерленгені анықталды. Жаназар батырдың өзін, оның өсиеті бойынша Өмірзақтың жанына жасырын жерлегендіктен, оның зираты көпке дейін қай жерде екені белгісіз болып келген. Оған басты себептерінің бірі – туыстары оларды жасырын жерлеп, сүйектерін жауларына қорлатпуды ойлаған. Қабанбайдың, Ер Жəнібектің де денесі жасырын жерленгені белгілі. Міне, осы айтылған тұлғалар тəрізді Жаназар батырдың да өлімі мен зираты əдейі жасырылған, тек жақын адамдары ғана білген. 2011 жылы ата ұрпақтары Балқаш көлінен 41 шақырымдағы Еспе өзені бойындағы Жаназар батыр мен Өмірзақ аталықтың мəңгілік мекендеріне тағзым етіп, қос тұлғаға ескерткіш белгі қойған болатын. 2013 жылдың шілде айында, Өмірзақ баба мен Жаназар батырдың төрт құлақты мазарын жаңартып, (8х8 м жəне 3х5 м) қайта көтеруге шешім қабылданып, қыркүйек айының аяғында ойдағыдай аяқталды. Мазарға қажетті құрлыс материалдары - «ақ тас» блоктарын, құрал – жабдықтарды Маңғыстау облысы, Ақтау, Жаңаөзен өңірлерінен алынды. Мазар композициясы əсемділігімен, тылысымдатылған, ертегілік «ақ түсімен» көз тартады. Ақ таспен өрілген қабырғаларының əр қыры əшекейлі оюлармен өрнектелген. Мазар кіреберісінің аркасы 6 метр биіктікке көтерілген, ұшар басына жарты ай белгісі қондырылған. Арка ішіндегі құран оқуға арналған орынның (3х5 м) жоғары жағы бүріліп, күмбез формасымен аяқталған. Әрине жоққа жәрдемші, барға ақылшы болған Өмірзақ пен Жаназар екеуінің күйзелген елге арқа болған еңбегіне бас иген жұрт, бабаларымыз бақиға аттанарда жанынан табылғанына, өсиеттерін алып, төлеңгіт құрама елін сақтауға ант еткеніне сенеміз. Нақты осы себептен де бабаларымыздың жамбастарының жерге тиген жердің табылуы да осыны дәлелдейді.
## Жаназар батыр рухының батасы
Өмірзақ Шұбартау жеріне қазақтың атақты төресі Әбілпейіз сұлтанды бастап келген, қалың елге құт болған атақты адам. 1757 жылғы Түркістанда болған хан кеңесінің шешімімен Шығысқа – қазақтың көшін бастаған Әбілпейіз сұлтан туралы мақала жазған Ж. Артықбаев Әбілмәмбет ханның төлеңгіттерімен араласып кеткен Сайдалы Арыстан аталықтың Мамадайыр («Үш арыс – Мамадайыр» – Өмірзақ, Жалаң, Боран), Мамашықтың батыр ұрпақтары Шұбартау тобын құрайды деп, Ә. Бөкейханның «Әбілмәмбеттің кенже үйі – қарашаңырағы Шұбартау елінде, күнгей Саяқта» деп жазғаны сол тарихи кезеңдерге қатысты дейді. «Қарашаңырақты қорғауды міндетіне алған топ өзінің міндетін абыроймен орындады, солардың арқасында біз кәзір Жетісу, Алтай мен Тарбағатайға иелік етіп отырмыз» – деп жазады. Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Әлихан Бөкейхан жазып қалдырған «Жаназардың туына, Өмірзақтың құтына» деген тіркес ел аузында. Ата-бабалары Шыңғыс ханнан алған деп айтатын Жаназардың қара ала туы осы күнгі ұрпақтар ұғымында да «ата – баба аруағы қонған» киелі зат. Өкінішке қарай, Жаназар батырдың ұстаған туы бүгінгі күні қолда жоқ, қайда екені белгісіз. Бір анық жайт - Жаназар батырдың туындағы негізгі элемент, найза сабына кигізілген жалбыраған қара айғырдың құйрық-жалы екені. Жаназар батыр туралы ел аузындағы, қазақтың ежелгі сенімінен өрбитін бір әңгіме – Жаназардың екі қара шұбар жыланы. Екі жыланның ұйқыдағы батырдың денесін орап алуы – баба рухының жылан кейпінде көрінуі, аруақтың қолдауы. Қазақта бұл сөзді «аруақ қонды» яғни «аруақты адам» деп те айтады.
Қалқаным бар, сауытым,Найзамда бар, оң қолда.Талай жауды түйрегем,Ел шетіне басқанда.Дүрліктіріп елімдіҚанға бөгіп тастардай,Келіп жеткен жауларды,Ығыстырдым ырқынан,Шығарып бір жерімнен.Ата баба талайлар,Бірге жүрген тізелес.Талай батыр оң қолғаСегізін бірдей жайратып,Жүре берер едік біз,Жау шетіне тигенде.Жаназардай бабаңды,Іздеп талай жер бастың,Аяғыңның ізі бар,Өтіп кетіп жүрдің ғой.Жүрегіңе нұр толып,Балаларым тұрсың баБүгіндері берейінКелген басқа батамды.Аруақты қадірлеп, Қастерлеп жүрген балалар,Қамықпаңдар, жатқан бірОсы жерде дара бірТұлға болған бабаң барБабаңның берер батасынАлып бүгін қайт баламТұмар қылып тағып ап,Биікке қойып сақтарсыңАйтқан сөзін жекелепБерейін бүгін бабаңнанАртымнан ерген ұрпағым.Батырдың ұрпағы деп бүгіндеАлыңдар жеке бір бірлепЖақсылық болсын қашандаБатырлық жетсін бәріңеБатыр болып, ел қорғапБабаңнан қалған өрендерЖалғасын талай өмірдеЖеткерсін қазақ жерлерінБиіктеген аспанға.Заңғар көктен нұр шашып,Нұрлансын мынау ел бүгін.Жерге төксін жаңбырым,Жабырқамай жүріңдерЖүректе мұң тоқтатпай.Елді сақтап қалған бірАталарың болған бірБалалары тұрсыңдарӘрі қарай жалғасып,Өмірді өмір сүріңдер.Халыққа қызмет қылыңдар,Тайсалмай, мендей боп,Жауға қарсы жүріңдер.Жолатпаңдар жеріңе,Қалқан болып тұрыңдар.Қашанда бір қасқайып,Мынау тұрған еліңе.Жау шетіне тигенде.
## Дереккөздер |
Екімүше — екі бірмүшенің алгебралық қосындысы. Екімүше көбінесе бином деп аталады
## Дереккөздер |
Мәшәди Әзизбайоғлы Әзизбаев (әз. Məşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov; 18.01.1876,Баку —20.09.1918) - Әзірбайжандағы революциялық қозғалыстың қайраткері, тұңғыш Әзірбайжан марксшілдерінің және Бакудың 26 комиссарының бірі.Бакуде жұмысшы Азизбек Азизбеков (1844-1889) отбасында туған.
* 1898 жылдан Компартия мүшесі.
* 1908 ж. Петербург технологиялық институты бітірді.
* 1897 жылдан революциялық қозғалысқа қатысты. "Һуммәт" социал-демократ тобы басшыларының бірі.
Бакуде 1905-07 жылдағы революцияға белсене қатысты, 1917 ж. Ақпан төңкерісінен кейін РСДЖ(б)П Баку комитетінің және жұмысшы депутаттары Кеңесінің мүшесі. 1917 ж. қыркүйекте Баку мұнай кәсіпшіліктері мен заводтарында болған жаппай ереуілді басқарды. Бакуде Кеңес өкіметін орнатуға (1917 ж. қазан) және мусаватисттердің антисоветтік бүлігін талқандауға (1918 ж. наурыз) қатысты. Баку Халкомсовының губ. комиссары және ішкі істер халкомының орыбасары, шаруа депутаттарының Баку уездік кеңесі аткомының төрағасы болды. Бакуды түрік-герман шапқыншыларынан қорғау ісін ұйымдастыруға қатысты. Бакуде Кеңес өқіметі уақытша құлаған кезде (1918 ж. 31 шілде), ағылшын шапқыншылары мен әскерлер Әзизбаевті тұтқынға алып, атып өлтірді.
## Дереккөздер |
Еселік, a натурал санның еселігі — {\displaystyle ~a} - ға қалдықсыз бөлінетін натурал сан. {\displaystyle ~a,b,...,m} сандарының әрқайсысына бөлінетін {\displaystyle ~n} саны осы сандардың ортақ еселігі деп аталады. Екі немесе бірнеше сандардың ортақ еселігінің біреуі (нөлге тең емес) ең кіші ортақ еселік, ал саны. Егер {\displaystyle ~P_{n}{\big (}a{\big )}} екімүше {\displaystyle ~{\big (}x-c{\big )}^{k}} - ға бөлінетін, ал {\displaystyle ~{\big (}x-c{\big )}^{k+1}} - ге бөлінбейтін болса, осы жағдайда {\displaystyle ~c} және {\displaystyle ~k} еселікті түбірі делінеді. {\displaystyle ~P_{n}{\big (}a{\big )}} көпмүшесінің еселік түбірі — {\displaystyle ~P_{n}{\big (}a{\big )}=0} теңдеуінің де еселік түбірі деп аталады.
## Дереккөздер |
Сөз әдебі - тіл қатудың, сөз жұмсаудың қоғам қабылдаған, жұртшылық ұйғарған, ұлттық сипатқа ие ережелері мен тәртібі.
Тіл қатудың тәртібі қарым-қатынас жағдайына қарай жұмсалатын арнайы сөздер мен тұрақты сөз орамдарының жүйесі арқылы жүзеге асады.
Қоғам мүшелерінің арасындағы әрбір қарым-қатынас жағдайын қамтамасыз ететін тілдік құралдар ақылы жүзеге асады. Қоғам мүшелерінің арасындағы әрбір қатынас жағдайын қамтамасыз ететін тілдік құралдар және олардың синрнимдік қатарлары болады.Тілдесуші жақтардың білім, тәрбие деңгейін, мекенін, жыныс, жас айырмасын тұрақты, тұрақты емес т.б әлеуметтік рөлдеріне тән белгілерін есепке алып отыру cөз әдебінің әлеуметтік қырлары болып табылады.
## Құрылымдық және функционалдық қасиеті
Сөз әдебінің өзіне тән лингвистикалық табиғаты олардың құрылымдық және функционалдық қасиетіне тығыз байланысты. Сөз әдебінің бірліктері таңбалары - байланыс жасау мақсатында тыңдаушы жаққа берілген белгі, олай болса, бұл белгі коммуникативтік бірлікке жатады. Ал кез келген коммуникативтік бірліктің предикативтік мазмұны (жақ, шақ,рай т.б) болуға тиіс.
## Функциялары
Сөз әдебінің коммуникативтік және одан басқа да байланыс орнату (фатикалық), тыңдаушының назарын аудару (апеллятивтік), сыпайылық таныту (конативтік), тыңдаушының көңілін аулау, көтеру (эмотивтік) т.б тәрізді функциялары бар.
## Тағы қараңыз
* Қазақ тілі
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.