text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Сәкен Нұрмақұлы Жүнісов (11.2.1934 жылы туған, Көкшетау облысы, Кішкенекөл ауылы) – Қазақстанның халық жазушысы (1996).
## Өмірбаяны
Арғын тайпасының Бегендік руынан шыққан.
* ҚазҰУ-ін бітірген (1957).
* "Пионер" (қазіргі "Ақжелкен") журналында (1957 - 59)
* Қазақ драма театрында (1960 - 64) әдебиет бөлімінің меңгерушісі
* Қостанай педагогикалық институтында оқытушы (1964)
* "Қазақ әдебиеті" газетінде бөлім меңгерушісі (1964-68)
* КСРО Әдеби қоры Қазақ бөлімшесінің директоры, Қазақстан жазушылар одағының хатшысы (1988-92) қызметтерін атқарған.
## Шығармалары
* “Сонарда” (1958)\
* “Әжем мен емші және дәрігер” (1961)
* “Кімнің мекені жақсы?” (1961)
* “Жапандағы жалғыз үй” романы (1965)
* "Ажар мен ажал" (1967)
* “Өшпейтін іздер” (1968)
* "Тұтқындар" (1972)
* "Жаралы гүлдер" (1973)
* "Қызым, саған айтам" (1973)
* “Ақан сері” романы (1-кітап, 1971; 2-кітап, 1978)
* "Аманай мен Заманай" романы (1987) бойынша "Заманай" атты көркем фильмі түсірілді.
## Пьесалары
* "Кроссворд" (1981)
* "Қос анар" (1974)
* "Әр үйдің еркесі" (1975)
* “Қысылғаннан қыз болдық” (1976)
* "Сабалақ Абылай"
* "Сәукеле"
* тағы басқа пьесалары республикалық және облысы театрлар сахналарында қойылған.
* Жүнісов - әдебиет пен театрдың келелі мәселелерін қозғаған жүзге жуық зерттеулер мен сын мақалалардың авторы.
* Л.Толстойдың, П.Федоровтың, В.Кочетовтың, С.Цвейгтің шығармаларын, О.Гончардың "Перекоп", "Көк адыр" романдарын тағы басқа қазақ тіліне аударған. Көптеген шығармалары шет ел тілдеріне аударылған. Қазақстан Мемлекеттік сыйлыған иегері (1986).
## Марапаттары
* Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1986).
* Қазақстанның халық жазушысы (1996).
## Сәкен Жүнісов туралы ой
Белгілі қазақ жазушысы Сәкен Жүнісов жан-жақты, парасатты, өнердің әрбір саласынан өзін танытқан тұлға. Асқан таланты үшін қазақ зиялылары оны Сәкен сері деп атаған. Ол карикатуралар салған, домбыра, пианино, мандолин аспаптарында ойнап, ән айтқан. Сонымен қоса ол қазақша күрес сайыстарына қатысқан. Шығармашылығын өлең жазудан бастап, прозамен жалғастырып, 17 пьеса жазған. Кейін романдар да шықты. 2014 жылы мемлекеттік тапсырыс бойынша қазақ зиялыларының қолдауымен деректі фильм шығарылды. Фильмнің тұсаукесерінде апасы Роза Жүнісова ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы айта отырып, ақын өмірін Ақан Сері тағдырымен теңестірді. Тұсаукесерде С.Жүнісовтың басқа да шығармалары туралы сөз қозғалды: «Жапандағы жалғыз үй», «Аман-ай мен заман-ай». «Жапандағы жалғыз үй» повестінің бас кейіпкері – Көкшетау облысының совхоз директоры, сол кезде еліміздің бас агрономы атағына ие болған Федор Трофимович Моргун. Автор Ф.Моргунның еңбегін жоғары бағалап, нағыз батыр деп атаған. Тың көтеру процессінің қазақ халқының тұрмысына, менталитетіне тигізген әсері туралы баяндап, «ауылдың жоғалуы ма» деп өз күйзелісін білдірген.
## Дереккөздер
* http://www.inform.kz/ru/za-vydayuschiesya-talanty-sakena-zhunusova-nazvali-saken-seri-rezhisser-o-zhunusov_a2710076 |
Темірбек Қараұлы Жүргенов (1898, Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Жаңаталап — 25 ақпан 1938, Алматы) — мемлекет қайраткері.
## Өмірбаяны
* Алшын Әлімұлы бірлестігінің Шөмекей руынан.
* Тұрмағамбет Ізтілеуов ұстаздық еткен ауыл мектебінде сауат ашады.
* Аламесектегі (қазіргі Есет батыр ауылы) орыс-қазақ мектебінде оқыған.
* Перовскідегі (қазіргі Қызылорда) Суханский атынд. училищеде бастауыш білім алған.
* 1917 ж. Уфа жер шаруашылығы училищесіне оқуға түседі. Осында оқып жүріп қоғамдық өмірге белсене араласады, студент жастардың әлеуметтік қозғалыстарына қатысады.
* 1918 ж. “Қазақ мұңы” газеті редакциялық алқасының құрамына енді
* Торғайдағы кеңестер съезін шақыру бюросының мүшесі болды.
* 1919 ж. Ырғыз уезі Кенжеғара болысы рев. к-тінің төрағасы қызметіне тағайындалған.
* 1920 ж. БК(б)П қатарына өтіп, Ырғыз уездік рев. к-тінің, уездік жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары атқару к-тінің төрағасы болып сайланды
* 1921 — 23 ж. Орынборда жұмысшы ф-тінде оқиды.
* 1923 ж. Ташкенттегі Орта Азия мемл. ун-тінің құқық ф-тіне оқуға жіберіледі. Осында оқып жүріп, ол Қазақ АКСР-інің Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкілі болып тағайындалады, Қазақ АКСР-і мен Түркістан Республикасының ОАК-теріне мүше болып сайланады, өлкелік және респ. партия ұйымдарының конференциялары мен пленумдарына қатысады. Орталық Азияда құрылған республикалар аумағының ұлттық-территориялық межеленуіне ат салысады. Бұл мәселе төңірегінде “Еңбекші қазақ”, “Советская степь” газеттеріне мақалалар жариялады.
* 1926 ж. Ташкенттегі Қазақ пед. ин-тының директоры болып тағайындалады. Институтқа акад. В.В. Бартольд, проф. С.Е. Малов секілді ғалымдарды шақыртып, институт жұмысын жандандыруға күш салды. Жоғары оқу орындарына арналған саяси экономия және құқықтану пәндері бойынша оқу құралдарын қазақ тіліне аударды. Қазақ термелерінің жинағын құрастыруға ат салысты.
* 1929 ж. Тәжікстан үкіметінің қаржы комиссары
* 1930 — 33 ж. Өзбекстан үкіметінің халық ағарту комиссары
* 1933 — 37 ж. Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары қызметтерін атқарды. Ол Қазақстанның Халық ағарту комиссариаты жұмысына С.Аспандияров, Қ.Жұбанов, Ғ.Мүсірепов сияқты қайраткерлерді тартты. Жүргеновтің тікелей ат салысуымен “Қазақстанда мектеп жүйесін реттеу және қазақ орта мектептерін көбейту туралы” қаулы қабылданып, қазақ орта мектептерінің саны артуына негіз қаланды. Жүргенов Халық ағарту комиссариатын ұлттық мәдениетті өркендету штабына айналдырды.
* 1934 ж. Алматыда өткен Бүкілқазақстандық халық өнерпаздарының 1-слетін, 1936 ж. Мәскеудегі Қазақстан өнері мен әдебиетінің онкүндігін негізгі ұйымдастырушылардың бірі болды. Онкүндік кезінде республикамыздың өзге де мәдениет қайраткерлерімен бірге Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Жүргенов — ұлттық мәдениет пен өнер саласы мамандарын даярлауға көп көңіл бөліп, қазақ жастарының КСРО-ның орт. қалаларындағы оқу орындарында білім алуына көмек көрсетіп отырды. Мұхтар Әуезов, Ж.Шанин, Ә.Қастеев, т.б. қайраткерлердің шығармашылық жұмыспен айналысуына жағдай жасады. Жүргенов Қазақстанда алғашқы музыка театрын (қазіргі Қазақ опера және балет театры) ұйымдастыруға үлкен үлес қосты. Қазақ әндері туралы А.В. Затаевичке көптеген мәліметтер берді.
* 1937 ж. КСРО Жоғарғы Кеңесіне депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды. Осы жылы 3 тамызда “халық жауы” деген жалған айыппен ұсталып, РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 10-, 11-тармақтары бойынша ату жазасына кесілді. КСРО Жоғарғы сотының әскери коллегиясының 1957 ж. 18 сәуірдегі шешімімен кінәсіз жазаланғаны анықталып, ақталған.
## Есте сақтау
* 1993 ж. Алматыдағы Қазақ ұлттық өнер академиясына Жүргенов есімі берілді.
* Алматы мектептер мен көшелер
* Қызылорда қ-ларында мектептер мен көшелер
* Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы мектептер мен көшелер
* Қызылорда облысы Жалағаш ауданында Ж. есімімен аталатын мектептер мен көшелер бар.
* 1998 ж. Жүргеновтің 100 жылдығы республика көлемінде аталып өтті.
* Туған жері Жалағаш кентінде ескерткіш орнатылды.
## Шығармалары
* КСРО мен Қазақстанды әкімшілік-шаруашылық жағынан аудандарға бөлу проблемасы, Қ.-О., 1927;
* Политэкономия, Қ.-О., 1928;
* Қазақ педагогикалық институтының бір жылғы жұмысы, Таш., 1928;
* Мектептің түп кемшілігін кетіру үшін күрес, Таш., 1933;
* Қазақстанда мәдениет революциясы, А., 1935;
* Қазақтың халық ақындары, М., 1936;
* Қазақстанда сауатсыздықты жою жұмысы туралы, А., 1936.
## Деректі фильм
2013 — “Темірбек Жүргенов” (фильм) режиссері “Қалила Умаров” Өндіріс: KalilaFilm.kz
## Дереккөздер |
Жыланды – көне зират орны. Қарағанды облысы Абай ауданы Нұра өзенінің сол жағасында, Самар елді мекенінен оңтүстікке қарай 7 км жерде орналасқан. 1972 ж. М.Қадырбаев зерттеген.
Зират екі топтан тұрады. Негізгі топта қола дәуірінің 11 қоршауы бар. Оның 8-і қазылған. Айнала тігінен қойылған қақпа тастармен қоршалған жалпақ топырақ үйінділердің диам. 2,8 – 12 м, пішіні дөңгелек және сопақ, биікт. 0,2 – 0,4 м. Бұдан тек биікт. 0,75 м 3-ші қоршау ғана оқшауланады. Ұзынша, тік бұрышты шұңқыр қабірлер батыстан шығысқа бағытталған және үлкен қақпа тастармен жабылған. 2-, 3-қоршаулардың қабірлерінде тас жәшік қаланып шығарылған. Әр қоршауға, негізінен, бірнеше қабір тән. Мүрделер аяқтары бүгілген қалпы бастары батысқа қаратыла бүйіріне жатқызылған. Мүрдені өртеп жерлеу тәсілі де байқалады. Қабірлерден біршама қыш ыдыстар, қола әшекей бұйымдары, қанжар, сүйек құралдар табылды. Қыш ыдыстар пішіні мен ою-өрнегі бойынша 2 түрге бөлінеді. Қыш ыдыстардың 2 түрінің бір зираттан шығуы – зерттелмеген құбылыс. Бұл жағдай Ж. зиратының маңызын арттыра түседі. Негізгі топтық ескерткіштері орта қола кезеңде, яғни б.з.б. 2-мыңжылдықтың ортасында тұрғызылған. Ал екінші топтағы зираттар қола дәуірі қоршауларынан оңт.-шығысқа қарай 500 м қашықтықта орналасқан. Ерте темір дәуіріне жататын, тас пен топырақтан үйілген 2 оба тасмола мәдениетінің ерте сатысына жататыны анықталды. Екеуіне де әйелдер жерленген. 1-оба сопақ пішінді, диам. солт-тен оңт-ке қарай 14 м, батыстан шығысқа қарай 17 м, биікт. 0,8 м. 2-оба дөңгелек пішіндес, диам. 9 м, биікт. 0,65 м. Шұңқыр қабірлер солт-тен оңт-ке қарай бағытталған, тереңд. 1 м-ден астам. Мүрделер басы солт-ке қаратыла, шалқасынан жатқызылған. Обалардан табылған алтын сырғалар, қола айна мен асыл тастардан тізілген моншақтар сирек кездесетіндігімен ерекшеленеді.
Бұл обалар б.з.б. 7 – 6 ғ-ларға жатады.
## Дереккөздер |
Жыланбас (лат. Dracocephalum) – ерінгүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Еуразияда 45 түрі, Солтүстік Америкада 1 түрі кездеседі. Қазақстанда Алтай, Тарбағатай, Жетісу (Жоңғар), Күнгей Алатаулары, Тянь-Шаньның батысында өсетін 22 түрі бар. Олардың арасындағы – Голоскоков жыланбасы (D. goloskokovіі), Павлов жыланбасы (D. pavlovіі), Қаратау жыланбасы (D. karatavіense) – республика жерінде сирек кездесетін эндемик түрлер. Соңғысы өте сирек кездесетін түр болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Бұлардың биіктігі 5 – 60 см. Тамыры жуан, көп түрінің сабағы бұтақтанған. Ірі гүлдері қос жынысты, аталығы 4, аналығы – біреу. Түтікше тәрізді, бес тісті тостағанша жапырақшасында 15 жүйкесі анық көрінеді. Күлтесі – көгілдір, көк, күлгін, ақшыл сары түсті. Мамыр – шілде айларында гүлдейді. Жемісі – жаңғақша. Жыланбастың гүлі өте әдемі болғандықтан, негізінен, әсемдік өсімдіктер болып саналады. Арасында мал азықтық, бал алатын түрлері де кездеседі. Ал кейбір түрлерінің құрамында эфир майы бар, мысалы, киікотгүлді Жыланбас пен руйш Жыланбасы.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жыланды калий тұз кен орны - Ақтөбе облысы Ақтөбе қаласынан солтүістік-шығысқа қарай 9 км жерде орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Кен орны тұз тектоникасы әсерінен пайда болып, бойлық бағытта созылған екінші реттегі антиклиналь қатпарларда шоғырланған. Осы антиклинальдың ядросын құрайтын төменгі пермьнің, кунгур ярусының құнарлы тұзды қабаты полигалитті калий тұздарынан, сильвинит пен сильвинит-карналлиттен тұрады.
## Жатыс сипаты
235-700 м тереңдікте жатқан, батыс пен шығысқа қарай 30-60° бұрышпен құлайтын, ені 250-1000 м-дей полигалиттік калий тұздарының қабаты 10-18 км-ге созылған. Жалпы қалыңдығы 15 м-ден 200 м-ге дейін жететін бір-бірінен тас тұзы қабатшалары арқылы бөлінген полигалитті калий тұздары жоғарғы (35 м), ортаңғы (23 м), төменгі (25 м) болып үш қабатқа бөлінеді. Кен денелері линза пішіндес.
## Құрамы
Кен құрайтын полигалитті жыныстар көбіне полигалит (65%) пен галиттен (27%), сильвинитті жыныстары галит (61%), сильвиннен (31%) тұрады. Қоспалары ангидрит, карналлит, кизерит. Кен орнының тау-кен геологиялық жағдайы өте күрделі болғандықтан, тек жер асты әдісімен өндіруге болады. Кен орны уақытша пайдаланылмайды.
## Дереккөздер |
Жүсіп Баласағұни, Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни (1020) — ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері.
## Өмірбаяны
Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Философия, математика, медицина, астрономия, астрология, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында «Құтадғу білік» («Құтты білік») дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазірғі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды «хандардың ханы» — Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908-955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға «хас хажиб» — «бас уәзір» немесе «ұлы кеңесші» деген лауазым берген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. Біріншісі, Герат қаласындағы 1439 жылы көне ұйғыр жазуымен (қазір ол Вена қаласындағы Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, 14 ғасырдың 1-жартысында Египетте араб әрпімен (Каирдың Кедивен кітапханасы қорында) көшірілген. Ал Наманған қаласынан табылған үшінші нұсқа 12 ғасырда араб әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында сақтаулы тұр. Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктерді жинақтай отырып, «Құтты білік» дастанының ғылымының негізделген толық мәтінін жасап шықты. Венгер ғалымы Герман Вамбери (1832-1913) «Құтты біліктің» бірнеше тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылымының мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В. В. Радлов (1837-1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқан. Түркия ғалымдары 1942-43 жылдары «Құтты біліктің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. «Құтты білік» дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Карахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек тіліне (1971), Н. Гребнев (1971) пен С. Иванов орыс тіліне (1983), А. Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (1984) тәржімалаған. «Құтты білік» дастаны белгілі бір мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күн туды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге күт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
## Құтты білік дастаны
«Құтты білік» дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Оны Қ. Каримов өзбек тіліне (1971), Н. Гребнев (1971) пен С. Иванов орыс тіліне (1983), А. Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуің тілген. Кезінде «Құтты білік» дастаны Шығыстың әр елінде әр түрлі аталып кеткен. Бір елде – «Айнак ул-мамлакат» («Мемлекет тәртібі»), екіншісінде – «Панунаман мулук» («Әкімдерге насихат»), үшіншісінде – «Адаб ул-мулук» («Әкімдердің әдептілігі») деген атпен мәлім. Бұл атаулардың бәрі – «Құтты білік» дастаны, негізінен, мемлекетті басқару мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеуметтік рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Ортағасырлық Шығыс ойшылдарына тән үйлесім – танымды көркем және ғылыми әдістермен ұштастыра қолдану Жүсіп Баласағүни ғибратында суреткерлік, ойшылдық, ғұламалық, философтық қасиеттердің үйлесім табуынан, ғылым даналығының біртұтастығынан көрінеді. Түркі мәдениетінің нәрлі бұлағынан сусындап, мұсылман өркениетінің қуатты ықпалымен толысқан ойшыл өз шығарм-ғында адамның қоғамдағы орны мен қызметін түсінуге ұмтылып, мінсіз қоғам жайындағы өзінің биік филос. мұраттарын баяндайды. Жүсіп Баласағүниның «Құтты білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар — мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған. Жүсіп Баласағүни ақиқатқа жету жолын адам мен әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы туралы қағидаға негіздейді. Төрт құдірет — от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дәуірдің философиялық түсінігіне сүйене отырып, ойшыл әлем осы төрттағанның үйлесімінен жаралған деп санайды. Осындай тағы бір төрттаған Жүсіп Баласағүниның қоғам туралы ойларында, яғни қазіргі түсініктегі әлеум. философиясында әділет, бақыт, ақыл және қанағат ретінде бейнеленіп, «Құтты біліктің» төрт кейіпкерінің бойына жинақталған. Ғалам мен микроғаламның тұтастығы, барабарлығы туралы ой Жүсіп Баласағүни дүниетанымының өне бойынан байқалады. Бұл жалған дүниені ақыл тезіне салып түзетуге болатынына да сенген ғұлама әлемдік үйлесімділік негізінде әділетті адамзат қоғамын құруды армандады. Сондықтан ол ғылым мен білімге зор мән берген. Жүсіп Баласағүни жалпыға ортақ парасаттың танымның нәтижесі ретіндегі білімге көшуі адам мүмкіндігінің жүзеге асуы деп біледі. Ғұлама білімнің туа бітетіндігі жайлы пікірге қарсы шығып, оған парасатты іс-әрекеттің нәтижесінде қол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан сусындаған адам ғана көп нәрсеге қол жеткізе алады. Оның пікірінше, білім – даналық, денсаулық және жан толысуы. Жүсіп Баласағүнидің ойынша, қоғам құрылымындағы кемелдіктің өлшемі әлеум. тәртіп бұзылғанда ғана көзге түсе бастайды. Сол кезде жаңа мұраттар мен ұрандар пайда болып, халық қолдауына ие болады. Ол қоғамдық құрылымның кемелдігін жеке адамның бостандығы, тәуелсіздігі анықтайды деп санады. Жүсіп Баласағүни өзінің әлеуметтік философиясында қоғамдағы кемелдіктің негіздері мен іс жүзіндегі көріністерін өзара тығыз байланыста қарастырады. Танымдағы кемелдік — білік, оның іс жүзіндегі көрінісі — укуш деп біледі ол. Жүсіп Баласағүни өз еңбегінде зердеге айрықша тоқталған. “Құтты білікте” ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы ой толғап, даналық табиғатын, оның ерекшелігін, туа біткен қабілеттер мен кейінгі білім жинақтаудағы адамның өз рөлі, таным процесінде ақиқатқа ұмтылу, т.б. мәселелерді қарастырады. Ғұлама өз туындысын Шығыс перепатизмінің арнасында, сопылық ағымның қуатты ықпалымен жазып шыққан. Ойлау қызметі тек адамға ғана тән, жануарларда жоқ қасиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оған толық сенуге болмайды, ал ақыл, зерде әрқашан адамға қызмет етеді, оның жалғандығы жоқ. «Құтты біліктің» негізгі айтар ойы – адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, мықты, құтты ету. Кісілік кемелдену жолына түскен адам – өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл жан. Дастан оқырманына құт-берекемен, бақытқа өз адамгершілігін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырады. Ондағы «өзіңді сақтау», «өзіңді ұмытпау» қағидасы адамның адамшылығын танытар қасиеті — адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге бағытталған. Ақын өтпелі өмір мен өлім жайында терең толғанады. Оның ойынша, өкініштің ең ауыры өлшеулі өмірде дүние қызығы мен тән тілегі жетегінде кетіп, діл тазалығын сақтай алмаудан туады, сондықтан адам өзінің кісілік қасиетімен бірге өмірдің өткіншілігін де ұмытпауы қажет. Мұнан өзге Жүсіп Баласағүни шығармашылығына ізгілікке құштарлық пен іңкәрлік, сопылық танымдағы Алланы сүю, әлем мен адам сырына терең бойлауға ұмтылушылық белгілер тән.
«Құтты білік» дастаны 6520 бәйіттен (екі жолдық өлең) тұрады. Демек дастанда 13040 өлең жолы бар. Соның бәрі 85 тарауға бөлініп берілген. Дастанның кіріспесі қара сөзбен, ал негізгі бөлімдері аруз өлең өлшемінің ықшамдалған мутакариб деп аталатын түрімен жазылған. «Құтты білік» дастанының сюжеттік желісі негізінен шығарманың бас қаhармандарының өзара әңгімесінен, сұрақ-жауаптарынан, бір-біріне жазған хаттарынан тұрады. Төрт түрлі ізгі қасиеттің символдық көрінісі ретінде бейнеленген негізгі төрт қаhарман қоғамның көкейкесті мәселелері туралы әңгімелеседі. Мұндай сұхбатта олар ел басқарған әкімдер қандай болуы керектігін, оқу-білімнің қажеттігін, әдептілік пен тәлім-тәрбие мәселелерін дидактикалық-филос. тұрғыдан сөз етеді. Мәселен, ақын әдептіліктің алуан түрін жырлай келіп, солардың ішіндегі ең бастысы — тіл әдептілігі деген түйін жасайды. «Құтты білік» дастанының авторы метафора, аллегория, гипербола, меңзеу, астарлап сөйлеу сияқты көркемдік құралдарды аса білгірлікпен пайдаланады. Дастанның әдеби, тілдік, тарихи тұрғыдан ғылыми мәні ерекше. Бұл дастан бертін келе қазақ халқының этникалық құрамын қалыптастырған ру-тайпалардың орта ғасырлардағы тұрмыс-тіршілігін, наным-сенімін, әдет-ғұрпын, сөз өнерін, тілін, т. б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құнды мұра болып табылады.
«Құтты білік» дастанын Қарахан әулетінен шыққан Табғаш Қара Боғраханға арнады. Бұл үшін ақынға Хас Хаджиб (сарай министрі) атағы берілді. Поэманы толық көлемінде неміс тіліне аударысымен және түпнұсқасымен 1891-1900 жылдары В. В. Радлов ғылым әлеміне паш етті. 1896 ж. К. Керимов өзбек тіліне аударды. 1971 жылы Н. Гребнев «Бақытты болу ғылымы» деген атпен еркін аударма жасады. 1983 жылы С. Н. Иванов «Благодатное знание» деген атпен орыс оқырмандарына ұсынды. Ал 1986 жылы бұл дастанды ақын А. Егеубаев қазақ тіліне аударды.
«Құтты білік» поэмасы энциклопедиялық шығарма болып табылады. Оны жазуда автор саяси әуенді басшылыққа алғандығын аңғару қиын емес. Ол қарахандар әулетіне жоғары дамыған Мауераннахр, Шығыс Түркістан тәрізді аудандарды басқарудың жолдарын үйретуге тырысты. Әрине, шығарма тек саяси трактат көлемінде қалып қоймай, орта ғасыр дәуірінің ғылым, мәдениет салаларын да қамтиды. Адам тағдыры, өмірінің мәні, орны мен әлемдегі рөлі жайындағы мәселелер де қаралады. Сонымен бірге, Баласағұн философиялық, шамандық, исламдық дүниетанымда болғандығын білеміз. Философияны поэзия арқылы жеткізу орта ғасырлық шығыстық үрдіс еді. Екінші бір қыры — исламға дейінгі әр түрлі нанымдар. Шығармадан шамандық түсініктер көрінеді. Исламдық идеология да елеулі орын алады. Бұл жайында А. Н. Романов пен С. Н. Иванов: «Жүсіп Баласағұнның „Құтты білік“ поэмасы — ең алғаш, ең көне, әзірше жалғыз, мұсылман идеологиясының негізінде, осы идеологияны уағыздаушы ретінде түркі тілінде жазылған шығарма», — деп баға береді.
Кітапқа көшпенділер тұрмысы мен аңшылық өнерін көрсететін нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері енген
## Ой өсиеті
Баласағұнның жақсылық пен жамандық жайында айтқан мына бір ойын келтіре кетпесімізге болмайды: «Егер ол мейірімділер күшті, ал қатыгездер әлсіз болса, біз ауыр ойлардан тұнжырамас едік. Егер әлемде әділдік заң болса, тағдырымыздың қатыгездігіне наразы болмас едік».
## Дереккөздер |
Жүсіп Қадырхан ибн Бұғра хан (туған жылы белгісіз – 1032) – Қарахандар әулеті мемлекетінің билеушісі (1026 – 32). Әкесі Шах-Махмұд Харун Бұғра хан (946 – 992) өлгеннен соң (Әулие Ата), әуелі Қалиғарда, кейін Жаркентте билік жүргізіп, өз атынан ақша соқтырып отырған. Өзінің иелігіне шығыста Хотанды қосып алып, мұсылмандықты енгізеді. Жүсіп Қадырхан 1026 жылы Қарахандар әулеті мемлекетінің жоғарғы билігін үлкен ағасы Хасан ибн Бұғра ханның ұлы Әли тегінмен болған талас-тартыста жеңіп алды. Одан кейін Жүсіп Қадырхан өз билігін Мауераннахрда жүргізу үшін Әли тегінмен және оның жақтастарымен күреседі. Нәтижесінде өз иелігін батыста Ахсикет қаласы (Сырдарияның оң жағасында), ал шығыста Ферғана жазығына дейін кеңейтті. Кейбір деректерге қарағанда Жүсіп Қадырхан 1032 жылы қайтыс болған.
## Тағы қараңыз
* Қарахан мемлекеті
* Әулие Ата
* Жаркент
* Мауераннахр
* Ферғана
* Сырдария
## Дереккөздер |
Жүніс Хан(1416/17 – 1487) – Моғолстан ханы (1469 – 87), Уәйіс ханның үлкен баласы. 1428 жылы (кейбір деректерде 1429) Уәйіс хан қайтыс болған соң оның балалары Жүніс Хан мен Есенбұғаны жақтаушы екі топтың арасында күрес басталды. Күресте Есенбұғаны қолдаушылар жеңіп шығып, Жүніс Хан 1433 – 34 жылдары 3 – 4 мың үймен Ұлықбекке барып паналайды. Кейін Иранда болып, онда 20 жылдай тұрып, мұсылманша білім алады. 15 ғасырдың 50-жылдары Мауераннахр билеушісі, Әмір Темірдің ұрпағы Әбу Сайид Жүніс Ханды Ираннан шақыртып алып, інісі Есенбұғаға қарсы жорыққа аттандырады. Жүніс Хан бұл ұрыста (1456) жеңіліп, Ферғана мен Жетісу шекарасындағы Жетікент қаласына (Әбу Сайид сыйлаған) орналасты. Есенбұға өлгеннен кейін (1462) оның баласы Дос Мұхаммед таққа отырады. 1469 жылы Дос Мұхаммед қайтыс болып, Жүніс Хан Моғолстанға хан болады. 1469 жылдың қарсаңында Жүніс Хан Ташкент пен Ферғанадан Ақсу мен Қашқарияға дейінгі жерді, Моғолстанның батыс бөлігі мен Қашқарияны өз қол астына біріктірген болатын. Жүніс Хан Дешті Қыпшақтағы өз үстемдігін нығайтуды көздеп, Қазақ хандығы иеленген Жетісуды өзіне қаратуға әрекет жасады. Сол жылы жоңғарлар Жетісуға шабуыл жасайды. Жүніс Хан Іле бойында Амасанжи бастаған жоңғар қолынан ойсырай жеңіліп, Сырдария бойына қашып кетеді. Бірақ оны Ташкент билеушісі қолға түсіреді. Бір жылдан соң Жүніс Хан босатылып, Моғолстанға жіберіледі. 15 ғасырдың 80-жылдары Жүніс Хан Әбу Сайид мирасқорларының талас-тартысына араласып, 1482 жылы Сайрамды, 1485 жылы Ташкентті бағындырды. Оның Мауераннахр қалаларын басып алу ойы іске аспады. Көп ұзамай Ж. х-ның қолында тек Моғолстанның батыс аймақтары ғана қалды. 1484 ж. Ж. х-ның баласы Сұлтан Ахмет әкесінен бөлініп, моғолдар мен қырғыздардың көшпелі ақсүйектерінің қолдауымен Қырғызстанда іс жүзінде тәуелсіз иеліктің негізін қалады. Ташкентте Ж. х-ның иелігін сұлтан Махмұд хан мұраға алды. Жүніс Ханның Мейір (Мехр) Нигәр ханым, Құтлық Нигәр ханым (Бабырдың шешесі), Хұб Нигәр ханым (Мұхаммед Хайдар Дулаттың шешесі), Сұлтан Махмұд хан, Сұлтан Ахмет хан, Сұлтан Нигәр ханым (Мырза ханның шешесі), Дәулет Сұлтан ханым есімді жеті баласы болған.Жүніс Хан Шағатай әулетіндегі ең көрнекті хандардың бірі болды. Ол жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати: “Өмірінің соңғы кезінде тариқат жолына түсті. Ол Құран оқыды, ақындыққа қабілетті, қызыл сөздің шебері болды” деп жазады. Ж. х. 1487 ж. Ташкентте қайтыс болып, Шейх Хауанд Тахур мазарының жанына жерленді. Жүніс Ханның қабірінің басына үлкен мазар салынған.
Юніс хан, Жүніс хан (1415 не 1417-37) - Шағатай нәсілінен шыққан моғол ханы. Інісі Есенбұға өлген соң Моғолстанды биледі. Кейін Сайрамды, Ташкентті өзіне қаратты. Бірақ, оның Мауараннахр қалаларын бағындырмақ болған ойы жүзеге асқан жоқ. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде: «Әмір-Темір нәсілінен Құмар Шаих баласы, белгілі Бабыр патшаның шешесіменен бір туысқан екі бауыры болған. Үлкені Ташкентте хан болып, кішісі қазақты билеген», - деп, қазақ жерінде билік құрған Алаша хан атанған Сұлтан Ахметжан туралы дерек бере кетеді.
## Сілтемелер
* Моғолстан
* Есенбұға
* Әмір Темір
* Мұхаммед Хайдар Дулат
## Дереккөздер |
Жыланшық Қазба Фаунасы– неоген кезеңінің миоцен дәуірінде тіршілік еткен жануарлардың Жыланшық өзенінің орта ағысынан (Торғай алабы) табылған қазба қалдықтарының жиынтық атауы. Кейбір деректерде Жыланшық қазба фаунасы жақын орналасқан Күшік қыстауының атымен Күшік фаунасы деп те атайды. Қазбадан мастодонттың алғашқы түрлерінің бірінің гомфотерий тұқым тармағына жататын Мastodon atavus, мүйізтұмсықтар (Аceratherіum deperetі, Вrachypotherіum aurelіanense), бауырымен жорғалаушылар (Тestudo turgaіca), т.б. қалдықтары табылды. Жыланшық қазба фаунасынан қалдықтары табылған жануарлар тіршілік еткен кезде ауа райы құрғақ, континенттікболған. Жыланшық қазба фаунасының Жердің шөгінді қабаттарының геологиялық жасын анықтауда, олардағы жануарлар мен өсімдіктердің қазба қалдықтарының таралуын зерттеуде маңызы зор; қ. Күшік флорасы.
## Дереккөздер
"Қазақ Энциклопедиясы" |
Жыланқарауыл, Күлтөбе – Қаратау өңірінде сақталған ортағасырлық қала орны. Түркістан облысы Созақ ауданы Жыланқарауыл қыстағынан батысқа қарай 25 км жерде. 15 – 18 ғ-дағы жазба деректерде Жыланқарауыл бекінісі деп аталған.Қала орнының қазіргі сыртқы көрінісі үшбұрышты. Батыс жағының ұзындығы 70, оңтүстік-батысы 40, оңтүстік-шығысы 60, шығысы 30, солтүстік 30 м. Үстіңгі орталық қорғаны – ұзынша келген жалпақ төбешік түрінде сақталған. Оның оңтүстік жағында аласалау доға тәрізді жал болып жатқан құрылыстың көрінісі байқалады. Оның ұзындығы 35 м, зерттеу жұмысы қаланың батыс және солтүстік жағына, орталық қорғанға жүргізілген, жалпы көл. 2000 м2 жері аршылған. Сонымен бірге қаланың бекініс жүйесін тексеру үшін, бат. жағынан ұзындығы 25 м, кеңдігі 1 м ор қазылды. Тексеру нәтижесі қаланың сыртынан айналдыра салынған екі қатар (қалыңд. 1 м) тастан қаланған дуалдың, оның сыртында кеңдігі 5 м, тереңд. 3 м ордың орнын анықтады. 54 бөлме, 2 көше ашылып, қаланың соңғы кезеңдегі (16 – 17 ғ-лар) тұрмыс-тіршілігі толық зерттелген. Тұрғын үйлер бір, екі, үш, төрт бөлмелі етіп салынған. Әрбір үйде тандыр ошақ, жанында күл-көмір, қоқыс салатын ұралар болса, ал шаруаға қажетті бөлмелерде және ауызғы кіреберіс дәліздерде міндетті түрде астық сақтайтын ұралар кездесіп отырады. Кейбір бөлмелерде қатар салынған ошақтар бар. Олардың түтін шығаратын мұржалары біріктіріліп, қабырғаның бойымен үйдің төбесі арқылы сыртқа шығарылған. Үйлердің қабырғаларының негізі тастан қаланып, екінші жартысы шикі кірпіштен тұрғызылған. Әрбір үйде өздерінің дәретханасы болған. Ол бөлменің түпкі жағынан есік шығарылып, жеке төртбұрышты етіліп жасалған. Дәреттің суы ағатын күбі көзелердің түбі жоғары қаратылып, оның үстіне төртбұрышты крест сызықша ойылып, қосылған жеріне су ағатын тесік жасалған. Бұл – ислам дінінің күшейе бастаған кезінің белгісі. Тұтыну бұйымдарының жиынтығы мыңнан асады. Басым көпшілігі – ас ішетін сырланған қыш ыдыстар. Олар әр түрлі ою-өрнектермен безендірілген. Шаруаға қажетті бұйымдардан сырланбаған күбі де көп кездеседі. Ыдыстардың іші-сыртына қазақ ру-тайпаларының таңбалары салынған. Сүйектен жасалған бұйымдар, әсіресе, ұршық басы, балалар шүмектері, ойын асықтарының үш жерден көмбесі ашылған. Ыдыстардың пішіні, ою-өрнегі, сырдың түр-түсі жағынан Түркістан, Созақ, Отырар, т.б. қалалардың ыдыстарына өте ұқсас. Сондықтан да бұл ірі қалалар 16 – 17 ғ-ларда Жыланқарауыл сияқты кіші қалалармен тығыз қарым-қатынас жасаған деп тұжырымдауға болады.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жылқы жылы — жылан жылынан кейін, қой жылынан бұрын келетін мүшел есебінің 7-ші жылы. Азия халықтарының (қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, ұйғыр, ноғай, моңғол, қытай, жапон, т.б.) көпшілігінің күнтізбелерінде қолданылады. 12 жылда бір қайталанып отырады. Григориан күнтізбесі бойынша жылқы жылы 2002 жылдың 22 наурызы мен 2003 жылдың 21 наурыз аралығына келеді және ол 2014 – 2015, 2026 – 2027, 2038 – 2039, т.б. жылдары қайталанады.
## Дереккөздер |
Жылнама — оқиғалардың болған жылы, күні бойынша баяндайтын аса маңызды жазба деректер. Ерте заманда абыздар, тарихшылар, дін қызметкерлері, патша хатшылары жыл ішінде болған елеулі тарихи оқиғалар мен тарихи құбылыстарды рет-ретімен тіркеп, кітапқа жазып отырған.
Жылнамалар жазу дәстүрі ежелгі Мысыр, Үндістан, Қытай, Иран, Арабия, тағы басқа елдерден басталған.
Ертедегі жылнамашылар, көбінесе, патшалардың іс-әрекеттерін дәріптеп, солардың беделі мен үстемдігін нығайтуды көздеген. Қазақстан тарихына байланысты Жылнамалар, негізінен, парсы және түркі тілдерінде жазылған. Бұлардың көрнектілері "Шайбанинама", "Тарихи Әбілхайырхани", "Тарих-и-Рашиди", "Бабырнама", "Шежіре - и турк", тағы басқа. Бізге жеткен Жылнаманың бірі - "Өткен уақыт хикаясы".
Бұл хикая 10 ғасырдың 2-жартысындағы оқиғалардан баяндап, 1110 жылмен аяқталады. Жылнамалар энциклопедиялық сипаттағы дерек көзі. Олардан ғылымның әр түрлі салалары үшін, медициналық, астрономия, тағы басқа бойынша көптеген ақпараттар алуға болады. Көне Русте II ғасырда Георгий Амортола, Малалдың Византия жылнамалары аударылды.
Осы жылнамалар негізінде орыс авторлары "Еллин және Рим жылнамашысын" құрастырды. 15 ғасырда Иоанна Зонардың, Константин Манассидің 12 ғасыр жылнамасы белгілі болды. Кейбір жылнамалар ерекше көркемделді. Осындай Жылнаманың бірі - 15 ғасырдағы К.Манассидің "Үлкен француз жылнамасы". Орыс әдебиетінде жылнама летопись деген атпен белгілі болды. Орыс Жылнамалары қазақ халқының тарихы үшін маңызды дерек көзі болып табылады. Оны О.Сүлейменовтың "АЗ и Я" кітабынан көруге болады.
Қазақтар туралы деректер Сібір Жылнамаларында, тағы басқа. Жылнамаларда көптеп кездеседі. Мысалы, Ш.Уәлиханов Никон жылнамасынан Ер Көкше батыр туралы мағлұматтар тапқан. Орыс Жылнамаларында жиі айтылатын "көшпелілер", "далалықтар", "түркілер", тағы басқа біздің ата-бабаларымыз болып табылады.
Қазақ тарихы үшін Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағының" маңызы ерекше. Бұл еңбек 1602 жылы жазылып, бізге толық емес екі тізім және бір үзінді түрінде жеткен. Көшірмесі 1854 жылы Қазан қаласында жарияланған. Ол туралы Ш.Уәлиханов "Осы басылым қазақтардың откені туралы ең қүнды, ең алғашқы жазба ескерткіш деп жазды.
## Дереккөздер |
Жыға – ежелгі сақтар мен ғұндар мемлекеттеріндегі, орта ғасырлардағы түркі мемлекеттеріндегі ел билеушілері мен әскербасыларының дәрежелік айырым белгісі.
## Атау түсініктемесі
Жыға сөзі түркі тіліне парсы тілінен енген. Парсы тілінде "жикка", "жыга" сөзі "құстың төбесіндегі айдары" деген мағынаны білдірді. Парсы шахтарының тәжге тағатын құс қауырсыны немесе қауырсын түрінде асыл тастардан жасалған әшекейі осылай деп аталды. Көне космологиялық түсініктер бойынша аспанды мекен ететін құстар ерте заманнан әміршілердің патшалық билігінің символына айналып, патшаның аспан әлемімен, құдайлар әлемімен байланысын, оның билігінің тәңіртектілігін (құдайлар құдыретімен санкциялануын) тұспалдады. Шығыс ертегілерінде басына патшалық биліктің киесі – "дәулет құсы" қонған адам ғана патша тағына отыру құқына ие болып, патша сайланады. Сондықтан Шығыста қыран құстың бейнесін, кейін құстың қауырсынын (бүтінді бөлігімен ауыстыру олардың метонимиялық қатынастарына негізделді) патшалардың билігінің заңдылығының белгісі, оның билік статусының айыру белгісі ретінде олардың бас киіміне тағу дәстүрі қалыптасты. Орта ғасырда Шығыста кеңінен таралып, тұрақты қолданыста болған мұндай дәрежелік айыру белгісін "жыға" деп атады.
## Қолданылуы мен таралуы
Көшпелі халықтарда да үстем таптың өте жоғарғы дәрежелі өкілдері – хандар, патшалар, қолбасшылар, әскербасылар өздерінің биік әлеуметтік статусының айыру белгісі ретінде баскиімдеріне құс қауырсындарын таққан. Иконографиялық материалдар құс қауырсынын бас киімге тағу салты түркі заманынан қолданыла бастағанын көрсетеді. Көшпелі халықтардың құс қауырсынын адамның жоғары әлеуметтік дәреже белгісі ретінде қолданғаны туралы жазба деректер моңғол заманына (ХIII ғ.) қатысты тарихи дереккөздерінде кездеседі. ХIV-ХVII ғасырда жыға тағу дәстүрі Моңғол империясының құрамында болған Жошы ұлысында, Алтын Ордада және оның мұрагерлері болған мемлекеттерде, Хулагу әулеті билеген Иран мемлекетінде, Шағатай әулеті билеген Орта Азия мемлекеттерінде қолданыста болды. Кейін бұл дәстүр Алтын Орданың қол астында және мәдени ықпалында болған Орыс мемлекетіне ауысып, орыс патшалары да, казак гетмандары да жығаны дәреже белгісі ретінде тақты. Сұлтандардың дәреже белгісі болғандықтан орыс тілінде оны "султан" деп атады, бұл атау орыс тілінде бүгінге дейін сақталған. Моңғолдар арқылы бұл дәстүр Үнді еліне, ал түріктер арқылы Еуропа елдеріне де тарады.ХVI –ХVIII ғасырда жығаны моғол императорлары, үнді раджалары, поляк гетмандары, румын, венгер, поляк корольдері және бұл елдердің жоғары дәрежелі сарай қызметкерлері дәреже белгісі ретінде баскиімдеріне қадаған. Әлеуметтік дәреже белгісі ретінде жығы тағу құқына әміршілердің, хан, патша, шахтардың әйелдері және ұл, қыз балалары (яғни ханзадалар, ханымдар, ханшайымдар) да ие болды. Әміршілердің жығасы әдетте басқалардікінен көлемімен және бай әшекейімен ерекшеленді.
## Сипаты
Жығаға тырнаның, құтанның, түйеқұстың (страустың) қауырсындары қолданылды. Жығаның қауырсындары металдан жасалған түпке орнатылып, түбінің төменгі ұшы ине түрінде жасалды, сол түйреуіші арқылы жыға баскиімнің төбесіне, маңдайына, желкесіне немесе екі шеке тұсына шаншылды. Мұны қазақтар "жыға шаншу" деп атайды. Жығаның металл түбі күмістен, алтыннан жасалып, асыл тастардан көз салып әшекейленді. Жығаның қауырсындары біреу, екеу, үшеу болуы мүмкін және адамның атақ, дәрежесіне қарай оның баскиімінде бір не екі жыға бірдей шаншылды. Кейде жығалар қауырсын пішінінде түгелдей алтыннан да жасалып, асыл тастармен әшекейленген. Мұндай жығаны Шығыста "тіллә жыға" ("алтын жыға") деп атаған.
## Жауынгерлік жығалар
Дәреже белгісі болғандықтан патшалар, хандар, қолбасылар, атақты батырлар, соғыс кезінде жауынгерлік сауыт-сайман кигенде, жығаны дулығаларға қадады. Жыға дулығаның төбелдірігінде, кейде дулығаның маңдайында немесе маңдайында да, төбесінде де арнайы орнатылған түтікшелерге шаншылды.Патшалық дәреже белгісі болғандықтан жығамен әдетте патшаның аты да әшекейленді. Хандардың, қолбасшылардың аттарына тағылатын "қауырсын жыға" жүгеннің желкелік бауына арнайы орнатылған металл түтікшеге шаншылып, ат басының төбесіне қондырылды. Мысалы, түрік сұлтандарының, иран шахтарының, орыс патшаларының, ортаазиялық хан, әмірлердің аттарында басындағы жүгенге осылай жығалар орнатылған.Қазақ хандары да әлеуметтік дәреже белгісі ретінде алтындалған жыға таққанын ауыз әдебиетінің деректері куәләйді. Қазақ батырларының жыға шаншылған дулығалары да халық ауыз әдебиетінде жиі сипатталады. Дулығаға тағылған қауырсын жыға қазақ батырларының айыру белгісі болғаны орыс авторларының жазбаларында да айтылады."Орақ-Мамай" жырындағы "Алтын жыға басында, Баланың келді қасына" деген жолдар жығаның айырым белгісі ретінде Қазақ хандығына дейін сақталғанын байқатады.Әскербасылық шен белгісі ретінде дулығаның 2 жақ шекесіне екі ұзын қауырсын тағу да жыға тағудың бір үлгісі. Осы үлгідегі қазақ батырының дулығасы Қазақстанның Орталық мұражайында сақтаулы.
## Дәстүрлі ұғым-түсініктерге байланысты фразеологиялық тіркестер
Қазақ тілінде жығаның қызметіне және одан туындаған дәстүрлі ұғым-түсініктерге байланысты бірнеше фразеологиялық тіркестер қалыптасқан. Ана тіліміздегі "жыға танымады" деген сөз адамның "дәрежесін танымады, дәл кім екенін білмеді" деген түсінікті білдірді, "бастан жыға қисайғанда" деген сөз тіркесі "дәрежесі төмендегенде" дегенді білдірді. Соғыс кезінде жығаның дулығаға шаншылуынан туындаған "жығасын жықты", "жығасын түсірді" деген фразеологиялық сөз тіркестері – "жауды жеңді, бағындырды" дегенді мағыналады. Бұл фразеологиялық тіркестер жығамен дәреже белгілеу қазақы ортада ежелден орныққан дәстүр екенін көрсетеді. Қазақтарда ХIХ ғасырдың басынан хандық биліктің, онымен байланысты жоғарғы әскери билік – қолбасылық лауазымның да жоғалуымен жоғарғы әлеуметтік дәреженің айыру белгісі болған жыға да қолданыстан шықты. Қолданылмағандықтан "жыға" сөзінің мағынасы ұмытылып, бүгінде қазақ тілінде оны қате қолдану жиі кездеседі. Кейбір жазушышылардың еңбектерінде "жыға" сөзін соғыста киетін баскиім немесе дулығаның жиегіне ілінетін темір торлы мойынжапқыш деп қате түсіндіреді. Жазушылар шығармаларынан, өкінішке орай, бұл түсініктер кейін арнаулы сөздіктерге де еніп кеткен. "Жыға тағу" дәстүрін қазақтарда баскиімге тағылатын құс қауырсынының тағы бір түрі – "үкі тағу" дәстүрімен де шатастырмау керек. Бас киімге тағылатын құс қауырсындарының бұл екі түрі бір-бірінен өздерінің қызметімен (функциясымен), соған сәйкес қолдану ерекшелігімен айырықшаланады. Егер "жыға тағу" биік әлеуметтік дәрежені белгілеу болса, "үкі тағу" қорғау магиясымен байланысты, сыртқы қауіп-қатерден сақтайтын магиялық қорғағыш зат қызметін атқарды. Егер жығаны қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік биік дәрежесі бар адамдар ғана қолданса, үкіні магиялық қорғағыш зат ретінде кез-келген адамға, үлкенге де, жас балаға да, еркекке де, әйелге де, тіпті затқа да (мысалы, домбыраға, бесікке) таға береді. Сондықтан көне наным-сенімдердің реликті болып "үкі тағу" салты қазақтарда бүгінге дейін сақталып келе жатса, қызметінің жоғалуымен "жыға тағу" дәстүрі де жоғалып кеткен.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко–татарских наречий в двух томах. СПб: Типография ИАН, 1869;
* Лубсан Данзан. Алтан тобчи («Золотое сказание») / Перевод с монг., введение, ком. и приложение Н.П. Шастиной. М.: Наука, 1973;
* ҚТТС. 4 том. Алматы: Ғылым, 1979;
* Государственный музей этнографии народов СССР. Ювелирные изделия. Альбом (на английском языке). Л.: Аврора, 1988;
* Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық // Қаз ССР ҒА М.О. Әуезов ат. ӘӨИ. Т.4: Батырлар жыры. Көрұғлы. 1989;
* Қазақ халық әдебиетi. Көп томдық. Алматы: Жазушы, 1986. Батырлар жыры. Т.5. Алматы, 1989;
* Ахметжанов Қ.С. Жаған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). Алматы: Дәуір, 1996;
* Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. 2-е издание. Алматы: Қазақстан, 1997. Сб. 1: (V в. до н.э. – XVII в. н.э.). |
Жылу электр орталығы (ЖЭО) — тұтынушыларға бір мезгілде электр энергиясы мен жылуды бу және ыстық су түрінде бірге өндіріп беретін бу (газ) турбиналы электр станциясы.
ЖЭО беретін жылу қызған бу немесе ыстық су түрінде таратылады. Энергетикалық бу қазандарында (жану камераларында) өндірілген тиісті параметрлі бу (газ) турбинаны және онымен бір білікте орнатылған электр генераторын айналдырады. Турбиналарда жұмыс істеп шыққан будың қалдық қызуының едәуір бөлігі кәсіпорындардың технолологиялық процестерін бумен жабдықтауға және ыстық сумен үйлерді жылыту жүйелеріне жұмсалады (қ. Жылумен қамтамасыз ету). Қазандық және турбиналық жабдықтары құрамына қарай ЖЭО-лар бу турбиналы (бу-күш қондырғылы) ЖЭО, газ турбиналы (газ турбиналы қондырғылы) ЖЭО, бу-газ турбиналы (бу-газ турбиналы қондырғылы) ЖЭО және атомдық ЖЭО болып ажыратылады. Соңғы уақытқа дейін Қазақстанда бу-күш қондырғылары кең таралған. Бу турбиналы ЖЭО-лар агрегаттарының бірлік және жалпы қуаты бойынша төменгі қуатты (25 МВт-қа дейін), орташа қуатты (50 – 100 МВт), жоғары қуатты (200 МВт-тан артық), ал турбинаға келіп түсетін будың бастапқы параметрлеріне қарай төмен қысымды (4 МПа-ға дейін), орташа қысымды (13 МПа-ға дейін) және аса жоғары қысымды (25,5 МПа-ға дейін) болып бөлінеді.
Қазіргі кезеңде бу-газ турбиналы қондырғылар тиімді болып отыр. Бұларда газ турбинасында жұмыс істеп шыққан ыстық газ қайта өңдеуші арнаулы қазанға беріледі де, ондағы су бу турбинасын жұмыс істетуге жеткілікті параметрлі буға айналдырылады (қажет болса, қазанда қосымша от жағылады), әрі қарай цикл бу-күш қондырғыларындағыдай жүреді. ЖЭО-ларда электр және жылу энергиясын бірге өндіру жағылатын отынды тиімді пайдалануға (отынды үнемдеу 30%-ке дейін жетеді), электр станцияларының пайдалы әсер коэф-тін жоғарылатуға және электр энергиясының өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндік береді. Қазақстанның ірі өндіріс орындары мен елді мекендерінің көпшілігі ЖЭО жылуымен қамтамасыз етіледі. Олардың ішіндегі ірілері ғ2 Алматы ЖЭО (қуаты 510 МВт), Атырау ЖЭО (215 МВт), ғ2 Астана ЖЭО (240 МВт), ғ2 Қарағанды ЖЭО (435 МВт), ғ3 Қарағанды ЖЭО (440 МВт), Маңғыстау энергокомбинатының ЖЭО (87 МВт), ғ1 Павлодар (350 МВт), ғ3 ЖЭО (440 МВт) ЖЭО, ғ2 Петропавл ЖЭО (380 МВт), Өскемен ЖЭО (241,5 МВт). Қазақстандағы ЖЭО-лар сағатына шамамен 45000 т-дан көп бу өндіре алады, олардың жалпы қуаты 5694 МВт-қа жетіп отыр.
## Дереккөздер |
## Қысқаша мәлімет
ЖЫЛҚЫ ЗАУЫТЫ – тұқымдық, спорттық, міністік және жегіс жылқыларын өсіретін арнайы шаруашылық. Ж. з. жылқының асыл тұқымдарын сұрыптап, жақсартып, жаңа тұқымдарын шығарады. Сонымен қатар асыл тұқымды жылқыларды қолдан ұрықтандыруды, алынған тұқымдарды сатуды, таратуды ұйымдастырады. Ж. з. асыл тұқымды жылқыны ат спорты жарыстарына қосу және шет елге сату үшін өсіреді. Асыл тұқымды жылқыны бөлек бағу, жылқы тұқымын асылдандыру және сақтау шаралары дәстүрлі қазақ қоғамында ертеден қалыптасқан (қ. Жылқы). 20 ғ-дың бас кезінде Қазақстанда алғашқы қазіргі типтегі Ж. з-тары ашылды. 1920 – 22 ж. Петропавлда, Қостанайда, Ақмолада, кейін Көкшетауда Ж. з-тары ұйымдастырылды. 20 ғ-дың 80-жылдары Қазақстанда 19 Ж. з. жұмыс істеді, олардың 8-і ет және қымыз өндіру бағытында, 2-уі желісті, 9-ы міністік жылқы өсірумен айналысты. Бұларда 16 мың (5,9 мыңы бие) асыл тұқымды жылқы өсірілді. Қазіргі кезде 13 Ж. з. жұмыс істеуде (2002).
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер
## Қысқаша мәлімет
ЖЫЛҚЫ ЗАУЫТЫ – тұқымдық, спорттық, міністік және жегіс жылқыларын өсіретін арнайы шаруашылық. Ж. з. жылқының асыл тұқымдарын сұрыптап, жақсартып, жаңа тұқымдарын шығарады. Сонымен қатар асыл тұқымды жылқыларды қолдан ұрықтандыруды, алынған тұқымдарды сатуды, таратуды ұйымдастырады. Ж. з. асыл тұқымды жылқыны ат спорты жарыстарына қосу және шет елге сату үшін өсіреді. Асыл тұқымды жылқыны бөлек бағу, жылқы тұқымын асылдандыру және сақтау шаралары дәстүрлі қазақ қоғамында ертеден қалыптасқан (қ. Жылқы). 20 ғ-дың бас кезінде Қазақстанда алғашқы қазіргі типтегі Ж. з-тары ашылды. 1920 – 22 ж. Петропавлда, Қостанайда, Ақмолада, кейін Көкшетауда Ж. з-тары ұйымдастырылды. 20 ғ-дың 80-жылдары Қазақстанда 19 Ж. з. жұмыс істеді, олардың 8-і ет және қымыз өндіру бағытында, 2-уі желісті, 9-ы міністік жылқы өсірумен айналысты. Бұларда 16 мың (5,9 мыңы бие) асыл тұқымды жылқы өсірілді. Қазіргі кезде 13 Ж. з. жұмыс істеуде (2002).
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жылысай тас мүсіндері – Қарағанды облысындағы Түркі қағанаты (6 – 8 ғ-лар) мен Дешті Қыпшақ (8 – 13 ғ-лар) заманынан сақталған ескерткіштер, мүсін тастар тобы.
Түркі қағанаты кезеңіне жататын мүсіндер тас қоршаудың шығыс жақ іргесінде, беті шығысқа қаратыла орнатылған. Жылысай тас мүсіндерінің өлшемі 6х6 м, 5х5 м, 2х2 м болып келеді. Жылысайдағы тас қоршаулардың жалпы саны 8, олардың әрқайсысының шығыс іргесінде бір-бір мүсін тастар болған. Оның 3-уі қираған. Бізге жеткен 5 мүсіннің 2-уі егде адамды, екеуі жас жеткіншекті, өте тұрпайы жасалған соңғы мүсін орта жастағы әйелді бейнелейді. Бұл тас мүсін нәрестелердің қорғаушысы саналған Ұмайдың бейнесі болуға тиіс.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Едіге тауындағы тас мүсіндер |
Жымпиты — Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданындағы ауыл, аудан және Жымпиты ауылдық округі орталығы, жазушы Қадыр Мырза Әлінің туған ауылы ретінде белгілі.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 140 км жерде, Өлеңті өзенінің жағалауындағы қара жусан, көкпек, бұйырғын өскен сортаңды сұр топырақты шөлейт белдемде орналасқан.
## Этимологиясы
Бұл топонимнің этимологиясы жайлы ономаст-ғалым Қойшыбаев “атау соғды-иран тілдерінің “қорғаныс, бекініс” мағынасына ие “чим” тұлғасына көне түркі тілінің “сұсты, еңселі” мағынасындағы “пи” тұлғасын тіркеу арқылы жасалған” деген жорамал айтқан. Телғожа Жанұзақ осы тұрғыда өзінің “Тарихи жер-су аттарының түптөркіні” еңбегінде “Жымпиты” атауының жеке мағыналы үш сөзден жасалғаны жайлы жазады. Оның зерттеуіне сәйкес, оның бірінші сыңарындағы “жым” көне түркі тіліндегі “гем/хем/кем” - өзен мәніндегі сөздің өзгерген тұлғасы. Оған Ақтөбе облысындағы Жем өзенінің болуы дәлел. “Жым” сөзі өзен мағынасындағы“гем” сөзіндегі г дыбысының ж дыбысына, е дыбысының ы дыбысына алмасуы салдарынан тілде солай сақталып қалған. Екінші құраушы сөз “пи” көне түркі тілінің “бэй” -өзен, самоди тілінде “би, бу” өзен мағынасындағы сөзден енген.Үшінші құраушы бөлімі “ты” түркі тілдерінде сын есім тудырушы, көптік, молдықты білдіретін жұрнақ. Қорытындылай келе, Жымпиты атауы - көне түркі тіліндегі “өзен, суы мол жер” деген мағынаға ие топоним. Атаудың осы мағынада қойылуына басты себеп - Жымпиты ауылының Өлеңті және Шідерті өзендерінің құйған тұсында орналасуы.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 5774 адам (2897 ер адам және 2877 әйел адам) болса, 2009 жылы 4931 адамды (2451 ер адам және 2480 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі XIX ғасырдың соңында Жымпиты уезінің құрылуына байланысты қаланды. Ауылда 1895-1997 ж. алғашқы аурухана және мектеп салынды. Сол өңірдегі ірі сауда-саттық орталығы болды. Татар мен орыс саудагерлері Жымпитыда мешіт пен шіркеу салдырды. 1927 жылға дейін әуелі уезд орталығы, 1928 жылдан аудан орталығына айналды. Бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер 1997 жылдан 22 шаруа қожалықтары мен бір серіктестікке біріктірілген.
## Инфрақұрылымы
Ауылда 2 орта, бір орталау мектеп, 1 аурухана, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, қонақ үйі, кинотеатр, мәдениет үйі, клуб, кітапхана т.б. мекемелер бар. Жымпиты арқылы Ақтөбе – Орал автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Бекен Бәкенұлы Жылысбаев (1923 жыл 9 мамыр Семей облысы Шұбартау ауданы Бірбет ауылы - 24 желтоқсан 2015 жыл) — әнші, Қазақстанның халық әртісі.
## Жанұясы
Абақ Керей тайпасының Жастабан руынан шыққан.
Әкесі - Жылысбай, ұжымшар жұмысшысы болған. Анасы - Қанымбала, ұжымшар жұмысшысы болған.
## Карьерасы
Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының вокал факультетін бітірген (1951), концерттік әнші, педагог.
Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының профессоры (1973 жылдан).
Кеңес әншісі (тенор) және педагог.
Концерттерде өнер көрсетеді, репертуарында - орыс, кеңес және шетел композиторларының шығармалары, халықәндері.
1951 жылдан - Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының солисі, жеке ән орындау оқытушысы;1957 жылдан - жеке ән орындау кафедрасының меңгерушісі; 1973 жылдан - консерватория профессоры.
Алматы қалалық Халық депутаттары кеңесінің 6-шы шақырылым депутаты (1957).
## Марапаттамалары
* 1955 жылы "Қазақ КСР Еңбек сіңірген артисі";
* 1977 жылы "Қазақ КСР халық артисі" құрметті атақтарымен марапатталған;
* Ленин, «Құрмет белгісі» (1948), екі мәрте Отан соғысы;
«Отан» ордендерімен (2004); «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске он жыл» (1955), «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске жиырма жыл» (1965), «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске отыз жыл» (1975), «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске қырық жыл» (1985), «КСРО Қарулы Күштеріне 50 жыл» (1967), «КСРО Қарулы Күштеріне 60 жыл» (1978), «КСРО Қарулы Күштеріне 70 жыл» (1988), «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске алпыс жыл» (2005) медальдарымен; ҚазКСР Жоғарғы Кеңес Төралқасының (1955, 1977, 1983), КСРО Орта және жоғары білім беру министрлігінің, Ағарту, жоғары мектеп және ғылыми мекемелер қызметкерлерінің Қазақстан республикалық кәсіподақ комитеті Президиумының (1980), Шешен-Ингуш АКСР Мәдениет министрлігі, Қазкеңескәсіподақ (1965) және т.б. құрмет грамоталарымен марапатталған.
## Отбасы
Тұл ер. Жұбайы - Өмірбаева Нұрипа (1929-2003), Қазақ қыздар педагогикалық институтының кітапханашысы болып жұмыс істеген. Ұлдары -Жылысбаев Мақсат Бекенұлы (1950-1990), Жылысбаев Бекзат Бекенұлы (1953-2004);қыздары - Жылысбаева Ардақ Бекенқызы (1954 ж.т.), Жылысбаева Аида Бекенқызы (1962 ж.т.).
## Дереккөздер |
Жыңғылдыөзек – Шалқартеңіз алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданымен ағып өтеді. Ұзындығы 222 км, су жиналатын алабы 4360 км².
## Бастауы
Шұбартеңіз қонысының батыс жағынан басталып, Шалқартеңіз соры тұсында тартылып қалады.
## Гидрологиясы
Арнасы жайпақ, құмайт. Жыңғылдыөзекке әрқайсысының ұзындығы 10 км-ден аспайтын 6 сала құяды. Өзен жайылмасы қысқы мал жайылымы.
## Дереккөздер |
Жылқы (лат. Equus ferus caballus) – тақтұяқтылар отрядының бір тұқымдасы.
Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі болады. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Қолға үйретілген жылқының (E. caballus) шаруашылықта маңызы зор. Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі.
## Қолға үйрету тарихы
Қазба қалдықтары жылқының б.з.б. 7000 ж. бұрын-ақ Азия мен Еуропада қолға үйретілгендігін дәлелдейді. Жылқы тұқымдасы есек, құлан, зебра, жабайы жылқы болып 4 туысқа бөлінеді. Үй жылқысы жабайы жылқыға жатады, одан басқа оған керқұлан (немесе Пржевальский жылқысы) және қазір жойылып кеткен Тарпаң жатады. Соңғысы 19 ғ. дейін Батыс Қазақстан, Батыс Сібір, Ресейдің еуропалық бөлігінің оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарын және кейбір Еуропа елдерін мекен еткен. Керқұлан үйірлері қазір Моңғолияда ғана кездеседі. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша үй жылқысының ең жақын тегі осы керқұлан. Жабайы жылқының сүйегі Францияның солтүстігінен көп табылған. Америкада жабайы жылқы болмаған, қолға үйретілген жықылар кейін тағыланып (мустанг деп аталады) кеткен.
### Қазақстандағы тарихы
Ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит дәуірінде (б.з.б. 4-3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта қола дәуірінде (б.з.б. 2-мыңжылдық), Қазақстанның барлық аймақтарынан кездесетін арий, сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б. 1-мыңжылдық – б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді.
Арийлер кезеңі
Арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түрікменстанның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар қатты қадірленген. Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос-қостан жегіп алып, сары далада сағымша жүйткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды мәдениет ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі – жартастарға салынған суреттер. Суреттерден арийлердің дүниені қалай түсінгені, қандай рәсімдік билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал баққаны, екі доңғалақты арбалары, абыздар мен батырлар туралы түсініктері, т.б. туралы толық мағлұмат алуға болады.
Сақтар кезеңі
Ал сақтар Алтайдан Дунай өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір-үйір жылқы өсіріп, ат құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген. Сақтардың балалары мен әйелдеріне дейін ат үстінде соғысу тәсілдерін жас кезінен жетік меңгеріп, көрген жұрттың зәресін ұшырған. Олардың қанқұйлы жорықтарынан соң, Еуропада, Кіші Азияда, Жерорта теңізінің бойында, Мысырда атпен бірге жаратылған кентаврлар туралы аңыз тараған. Ежелгі грек мифологиясындағы жауынгер әйелдер – амазонкалар туралы аңыздар да осы сақ әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Қалай болған да, жылқыға салт мінуді қас өнерге айналдырып, оны әскери әдіс-тәсілдермен шебер ұштастыра білген сақтар өз заманының ең қуатты еліне айналған. Олар өздерінің жаңа жерлерді жаулап алуына, тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне жағдай жасаған жылқы баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі санаған. “Олар аттарына да мыстан кеудені жауып тұратын сауыт кигізеді, – деп жазады ежелгі грек тарихшысы Геродот, – ал жүгендерін, шылбырын алтынмен әшекейлейді” Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен батырларының тек өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген аттарының төбесіне де лауазымдық белгі – жыға таққаны туралы деректер бар. Олардың қайтыс болған хандарды, ханзадаларды, батырларды т.б. жерлегенде, оның жан серігі болған атын жанына бірге қою ғұрпы да “иесіне аты о дүние де серік болады” деген сенімнен пайда болған.
## Биологиясы
### Өмір мерзімі және кезеңдері
Түріне, күтімі және өсу айналасына байланысты қазіргі үй жылқысы орташада 25-30 жыл жасайды. Кей кезде, кейбір жануарлар жасы 40-тан асады. Жазу деректеріне сай ең көп 19 ғ. Ескі Билли деген ат 62 жыл өмір сүрген. Қазіргі заманда, Шуга Пафф деген пони 2007 ж. 56 жаста өліп Гиннесс рекордтар кітабына енген.
Жылқы төлдерін былай бөледі:
* құлын (биенің жас төлі),
* жабағы (6 айдан асқан құлын),
* тай (1 жастан асқаны) деп атайды.
Ал бұдан әрі ұрғашы жылқыны яғни байталды:
* құнажын байтал (2 жастан асқаны),
* дөнежін шығар (3 жастағы байтал),
* дөнежін байтал (3 жастан асқаны),
* бесті бие (4 жастан асқаны),
* қасабалы бие (7 – 8 жастағы бие),
* кәртамыс бие (11 – 14 жастағы бие),
* жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды.
Піштірілмеген еркек жылқының яғни айғырдың атаулары:
* құнан айғыр (2 жастан асқаны),
* дөнен айғыр (3 жастағысы),
* сәурік айғыр (3 – 4 жастағы үйірге салынбағаны),
* бесті айғыр (5 жастағысы),
* сақа айғыр (11 – 12 жастағысы), т.б.
### Сипаттамасы
Жылқының басы созылған арықтау келеді; көздері үлкен өткір, танаулары кең, сүйір құлақтары ширақ қимылды үлкен не орташа көлемді (басының жартысынан да кішірек) болады. Жалы ұзын салбыраған, мойны ұзын бұлшық етті, денесі жұмырланған болады; құйрығы түбірінен басталатын ұзын қылдардан тұрады; түсі әралуан келеді. Аяқтары биік сымбатты, жуандығы орташа болады; 1-ші және 5-ші саусағы мүлдем болмайды, 2-ші және 4-ші саусақтары рудиментті түрде ғана қалыптасқан; тұяғы ең қатты дамыған ортаңғы саусақтың басын ғана қаптайды (сондықтан дененің бүкіл салмағы соған келеді). Асқазаны қарапайым болады, өт қабы жоқ, бүйені қатты дамыған. Миі біршама кішкентай, және қатпарлы үлкен ми сыңарлары мишықты қаптамайды. Алайда ақыл қабілеті едәуір жоғары болады.Сезу қабілеттерінен естуі ең жақсы дамыған, содан кейін көруі, сосын иіс сезуі. Шоқтығына дейінгі биіктігі 50 – 185 см, салмағы 60 – 1500 кг болады.
Жылқылар әдетте бір айғыр бастайтын бірнеше биеден тұратын үйірге жиналады. Көбінесе жазық далада тұрады; ерекше сипаттары - үлкен жылдамдық пен сақтылық.
Дене бітімі
Дене бітімінің атаулары (сурет бойынша):1. Көз ауданы [область глазницы – regio orbitalis]; 2. Қабақшұңқыры [надбровная ямка]; 3. Маңдай [лобная область – regio frontalis]; 4. Кекiл [чолка (челка) – cirrus capitis]; 5. Төбе [теменная обл. – regio parietalis]; 6. Шүйде, қарақұс [затылок – regio occipitalis]; 7. Желке [выйная сухожилия – ligamentum nucha]; 8. Жал [грива – juba]; 9. Мойын [шея – cervix collum]; 10. Шоқтық [холка (загривок) – regio interscapularis]; 11. Арқа [спина – dorsum]; 12. Белдеме [поясница – reg.lumbalis]; 13. Сербек [маклок – tuber coxae]; 14. Шорта [крестцово-позвоночная обл. – reg.lumbo-sacra-iliaca]; 15. Сауыр [круп – pelvis]; 16. Ашқұрсақ [подвздох – reg. iliaca]; 17. Құйымшақ [крестец – reg. sacralis]; 18. Құйрық түбi [репица – radix cirri caudac]; 19. Құйрық аламайы [промежность – reg. perinealis]; 20. Қоң (қоң ет) [ягодица – gluteus]; 21. Сайлық [мускулярный желоб бедра – sulcus musculi membri pelvini proprii]; 22. Санның қоң етi [двухглавая и четырехглавая мышц бедра – m.m. biceps et quadriceps brachii]; 23. Асықты жiлiк [кости голени – берцовые кости – ogga cruris]; 24. Толарсақ [скакательный сустав (заплюска) – articulatio tarsi]; 25. Тiлерсек, қылта[голенотаранный сустав – articulatio tarsocruralis]; 26. Шап ет [надколенная складка – musculi inguinalis]; 27. Ұма (еркек малда) [мошонка – scrotum]; желiн (ұрғашы малда) [вымя – uberis]; 28. Қарын [брюхо – reg.abdominalis]; 29. Қабырға (қарын мен қабырғаны қосып қаптал дейдi) [ребра – costae]; 30. Үзеңгiлiк, тебiнгiлiк [сердечная обл. – reg.cardiaca]; 31. Шынтақтың айдарбасы [локтевой бугор – tuber olecrani]; 32. Жiлiншiк [предплечье – antebrachi]; 33. Тебен сүйек [ру-диментарные грифельные костипясти (II, IV)-os metacarpalis secundum et quartum]; 33. Қолаңса [пальцевые мякиши в конце грифельных костей]; 34. Тұяқ [копыто – ungula]; 35. Шаша [щетки – cirrus pedis]; 36. Шiдерлiк [венчик – reg.os.coronalis]; 37. Тұсарлық [путо – reg.ossis compedale seu(немесе) metacarpaphalangaea]; 38. Жiлiншiк [пясть – ossa metacarpalia]; 39. Тiзе [запятный сустав – articulatio carpi]; 40. Қар жiлiк(кәрi жiлiк) [лучевая кость – radius]; 41. Тоқпақ жiлiк (тоқпан жiлiк) [обл. плечевой кости – reg.humeri]; 42. Төс (төс қасқасы) [предгруднная обл. – reg.presternalis]; 43. Топшы [плечево-лопаточный сустав – articulatio humeri]; 44. Қолдың (жауырынның ойынды етi) [мышц грудных стенок (или лопатки) – m.m.membri ithoracici proprii]; 45. Алқым [reg.subhyoidea]; 46. Күре қобысы [яремная желоб шей – sulcus jugularis]; 47. Сағақ [подчелюстная обл. – reg.submandibularis]; 48. Ұрт [шечная обл. – reg.buccalis]; 49. Жақ ет [обл.жевательной мышц – reg.massoterica]; 50. Салпы ерiн [нижняя губа – labium mandibulare]; 51. Ерiн(үстiңгi ерiн) [верхняя губа – labium maxillare]; 52. Танау (танау қыры) [переносица – reg.nasalis]; 53. Тұмсық [морда – reg.naris]; 54. Сүрiншек [proc.xiphoidea]; 55. Қазантолмас [передний брюш-ной отдел – epigastrium]; 56. Аш бүйiр, аш құрсақ [голодная ямка – fossa paralumbalis]; 57. Жаңбырлық [межреберные ямки – sulcus intercostalis]; 58. Құрсақ [reg. abdominalis]; 59. Сербек [маклок (наружной бугор) – tuber coxae]; 60. Шүйде [затылочная обл. – reg. occipitalis]; 61. Самай [височная обл. – reg. temphoralis]; 62. Көмекей [гортанная обл. – reg. laryngea]; 63. Ауыз [рот – reg. oralis]; 64. Кiндiк [пупочная обл. – reg. umblicalis].Жылқының жаңбырлығы – жылқы санының көн етіндегі бұлшық арасындағы білеуленіп тұрған қобылы, сызық; жылқының кісегесі – жылқы қарнының майлы бөлігі; жылқының сайлығы – жылқы қолының үстіндегі екі тарам болып келетін сызық.
Түсі
Жылқы түсі қылаң, баран, ала боп бөлінеді.
* Қылаңға ақбоз, боз, бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, қызыл, нарқызыл, т.б. жылқылар;
* баранға торы, қара, қаракөк, қарасұр, қоңыр, жирен, күрең, т.б. жылқылар жатады;
* алаға сарыала, сұрала, көкала, керала, қарала, қоңырала, күреңала, т.б. жылқылар жатады.
Алыстан қарағанда жылқының денесіндегі бозғыл түктер басым болса, ол қылаң жылқы деп аталады. Қошқыл түстер көбірек болса, баранға жатады. Ерекше кездесетін түстер болады. Мысалы, шұбар, бозшұбар, көкшұбар, қарашұбар, т.б. жылқылар. Будандары қашыр, қарта қашыр (лошак), құланоид (құлан мен жылқы буданы), зеброид (зебр мен жылқы буданы) деп аталады.
Қоректенуі
Жылқы шөпті жануарларға жатады. Жайылымда ол тәулігіне 25-тен 100 кг дейін шөп жейді. Жасына және тірі салмағына байланысты жылқы орта есеппен жазда тәулігіне 30-60 литр су және қыста 20-25 литр су ішеді. Жылқыны сіңіру үшін 4-5 акр жер керек, 2 га.
Жылқы азығы негізінен сұлы мен шөптен тұрады, бірақ соңғысы кейде сабанмен алмастырылады. Бірнеше рет сұлы мен сұлы басқа да дәнді жеммен алмастыруға тырысты, бірақ мұндай әрекеттердің барлығы табысқа жете алмады. Тек Италияда, Испанияда және Португалияда, әсіресе Шығыста арпа сұлы, жылқы жемі сияқты ерекше.
Көбеюі және дамуы
Жылқыларда жүктілік шамамен 335-340 күн (11 ай) созылады. Әдетте бие бір, екі құлын сирек туады. Құлындар әдетте биеге қарағанда 2-7 күн кейінірек пайда болады. Құлын ашуланып туады және бірнеше минуттан кейін тұрып жүре алады; ол 4-6 ай бойы сүт тістері пайда болады, сүт кескіштерден орташа жұп туғаннан кейін 8-14 күннен кейін, 2-3 аптадан кейін өтеді; туғаннан кейін 5-6 айдан кейін сыртқы кесіледі. Орташа кескіштер шамамен 2 ½ жыл, келесі шамамен 3½, шеткі 4½, олармен бірге кескіштер де кесіледі; одан әрі жас кескішпен, төменгі жақпен, кескіштердің ішкі жұпымен анықталады, олар 5-6 жастағы, орташадан 7 жылға, сыртынан 8 жылға жуылады; содан кейін сол ретпен жоғарғы жақ кескіште шұңқырлар жуылады, ал 11-12 жастан бастап шұңқырлар барлық кескіштерде жоғалады, жас әр түрлі болады. 3 жылы жылқы көбеюге қабілетті болады.
## Түрлері
Жылқы жүк жылқысы (Владимир жылқысы, Першерон жылқысы, т.б.), мініс жылқысы (араб жылқысы, ақалтеке, т.б.), жазық дала жылқысы (Дон жылқысы, Буденный жылқысы, Қостанай жылқысы, моңғол жылқысы, қазақ жылқысы, т.б.), тау жылқысы (кабардин, қарабақ, қырғыз, алтай жылқылары, т.б.), солтүстік дала жылқысы (витский, эстон, якут жылқылары, т.б.) болып ажыратылады. Дүние жүзінде жылқының 250-дей түрі бар. Қазақстанда жылқының 16 түрі өсіріледі (қ. Жылқы өсіру).
### Қазақстандағы жылқы қолтұқымдары
Қазақстанның жылқы өсіретін асыл тұқымды шаруашылықтарында жылқының 20-ға жуық қолтұқымы өсіріледі.
Қазақы жылқы
Қазақстанда ерте кездерден бастап, өсіріп келе жатқан қолтұқымның бірі - қазақы жылқы. Оның негізгі тобын - «жабы» деп атайды. Бұл қолтұқым көлік малы ретінде және еті, сүті үшін де өсіріледі. Дене бітімі шымыр, қатаң ауа райына төзімді. Жыл бойы жайылымда, жемшөп талғамайды, тез қоңданады, салт мінуге ыңғайлы.Ең байырғы тұқымы нашар қазақы жылқы - жабы. Оның шоқтығына дейінгі биіктігі - шамамен 145 см, тұрқы - 150 см, салмағы - 460-470 кг. Жайылымда семіртілсе, одан 230-250 кг таза ет алынады.Жабы жылқылары Атырау, Ақтөбе, Қарағанды, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Ақмола аймақтарында өсіріледі.
Адай жылқысы
Қазақстанның батыс аймақтарында ертеден өсіріп келе жатқан қолтұқымы – адай жылқысы. Жергілікті халық «дала көркі» деп ерекше дәріптейді. Оны салт мініс көлігі ретінде пайдаланады.
Көшім жылқысы
Көшім жылқысы да халықтық сұрыптау нәтижесінде Батыс Қазақстан аймағында шығарылған. Жергілікті биелерді басқа асыл тұқымды айғырлармен жұптастыру арқылы алынған қолтұқым.
Қостанай жылқысы
Қостанай және Ресейдің Челябі аймақтарында өсіріледі. 1951 жылы өз алдына жеке қолтұқым ретінде бекітілген. Жергілікті қазақы жылқылардың биелерін асыл тұқымды қалмақ, дән, орлов жылқыларының айғырларымен жұптастыру арқылы шығарылды. Бұл қолтұқым тебінге төзімсіз.
Қазақстанның батыс өңірінде соңғы жылдары жылқының - мувалжар қолтұқымы шығарылды. Ол негізінен етті және сүтті бағытта өсіріледі. Биелері жылына 3000 литрдей сүт береді.
Қазақстанда жоғарыда аталған қолтұқымдардан басқа жон, желғор, қарабайыр, буденный, түрікменнің ахалтекесі жылқылары өсіріледі. Жылқы малын тек көлік ретінде ғана емес, оның дәмді еті, шипалы қымызы үшін де өсіреді.
## Жылқы өнімдері
### Қымыз
Қымыздың 3 мың жылдық тарихы бар. Қымыз - халқымыздың кәделі әрі киелі сусыны. Қымыздың 40-қа жуық түрі дайындайды, оны дайындау тәсілдері де түрліше. Мысалы, уыз қымыз, бал қымыз, бесті қымыз, дөнен қымыз, жуас қымыз, қысырақ қымыз, шырғанақ қымыз және басқа да түрлері бар. Қымыздың шипалық қасиетіне шет елдер де көңіл бөле бастады. Халқымыздың ұлттық мерекесінің бірі «қымызмұрындық» деп аталады.
### Ет өнімдері
Жылқы етінен өндірілетін өнімдер: жал, жая, қарта және шұжық. Жал - желке шайы, жая - екі жамбастың сырты, яғни сауыр еті. Қазы - қабырғаның майлы сүбе еті. Қарта - тік ішектің майлы бөлігі. Шұжық - туралған ет пен май тығылып, илектен жасалған тағам.
## Қазақ халқындағы жылқы маңызы
Қазақ халқының дүниетанымында, ділі мен тілінде жылқыға қатысты өзгеше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Қазақтар адам мен оның жан серігі атына біртұтас әлем ретінде қарағанын. Адамның азамат қатарына қосылуының өзін “ат жалын тартып мінді” деп бейнелейді қазақ халқы. Жас баланың алғаш атқа отырғанын атап өту рәсімі – тоқым қағар тойынан бастап, адамның бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға дейінгі бүкіл пәнилік тіршілікті жылқымен байланыстырған. Сыйлы қонаққа ат мінгізу, күйеу жігіттің қалыңдық алуына алғаш барғанда ат байлауы, ұрыс кезінде жау қоршауында қалған қолбасшыға ат сүйек беріп құтқару, т.б. дәстүрлер жылқының қазақ халқының шаруашылығында ғана емес, әлеуметтік өмірінде де үлкен мәнге ие болғанын білдіреді.
Қазақ халқы жылқыны, ең алдымен, ел қорғаны ердің жан серігі деп дәріптеген. Ұлттық мифологиядағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын тұлпарлар (мысалы, “Ер Төстік”, “Алтын сақа”, т.б. ертегілерде), батырлық жырлардағы Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқа аты, бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны, Амангелдінің Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел құрметіне бөленген. Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді жылқы тұқымдарын көптеп өсіретіні туралы деректер Ресей және Еуропа зерттеушілері Н. Бахметьевтің (1870), С. Вогактың (1873), А. Гердердің (1875), А. Вилькинстің, т.б. еңбектерінде жазылып қалған. Қазақ даласында өсірілген жықлылар 1-ші, және 2-ші дүниежүзілік соғыс майдандарына көп алынған.
Екіншіден, қазақ халқы жылқыны спорттық ойын-сауықтарда (қ. Аламан бәйге, Бәйге, Құнан бәйге, Жорға жарыс, Көкпар, Аударыспақ, Ат омырауластыру, Ат үстінен тартыс, Қыз қуу, Салма ілу, Күміс ілу, т.б.) азаматтың мерейін асыратын, сал-серілік пен сәнділіктің шырайын келтіретін текті жануар деп есептеген. “Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін” деген мақалдың мәні осыны мегзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан бәйгелер ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазады. Мысалы, А. Вилькинистің 1885 ж. “Журнал коневодства и коннозаводства” басылымында жарық көрген “Заметки о лошадях Туркестана” деп аталатын мақаласында мынадай пікір айтылады: “Орта Азия халықтарының ішінде атты алысқа шабуға машықтыратын қазақтар мен түрікмендер 25-тен 40 верстке (1 верст – 800 м) дейін ат шабысын ұйымдастырған. Ал Әулиеата қазақтары қашықтығы 100 версттік бәйге ұйымдастырып отырған”. Осы мақалада тағы бір қызғылықты пікір бар: “...Ташкент пен Орынбор арасына қосарға бір ат алып, 18 күнде барып қайтқан. Дәстүрлі қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес, бүкіл рудың, аймақтың мәртебесін өсірген. Олар туралы әндер мен күйлер шығарылып, есімдері халық жадында ұзақ сақталған. Жылқы тұқымын асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат баптаудың қыры мен сырын жетік білетін мамандарды халық арасында атбегілер немесе атбаздар деп атаған (қ. Атбегілік).
Үшіншіден, дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана өлшенген. Жылқысының саны 5000-нан асатындар ғана бай санатына жатқызылған. Халықтың жылқы малына қатысты ерекше ықыласы, кең байтақ жайылымдардың болуы, жылқының қыста тебініп өзі жайыла алатындығы, т.б. факторлар қазақ даласында бұл түліктің көп өсірілуіне себеп болған. 1880 ж. Австрия-Венгрияда 3,5 млн., Германияда 3,3 млн., Францияда 3,0 млн. Ж. болса, 1879 ж. Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 млн. жылқы болған. 20 ғ-дың басындағы нәубеттерден кейін 1920 ж. Қазақстанда 8 млн-нан астам Ж. қалғандығы туралы ресми дерек бар. Шын мәнінде, ұлттық байлық саналған осыншама Ж. Кеңес үкіметінің солақай саясаты салдарынан 20 ғ-дың 30-жылдары қырғынға ұшыраған (қ. Ашаршылық).
Қазақ халқы жылқы малын 3 топқа бөлген. Қазақтар бәйгеге қосатын жүйрік жылқыларды тұлпар, арғымақ, сәйгүлік деп әлпештеп, ерекше күтімге алған. Ал ауыр жүк артуға, алыс жолға төзімді жылқыны қазанат деп атап, оны да ерекше бағалаған. Ал еті мен сүті үшін өсіретін қалған жылқылар жабы деп аталған.
## Жылқының түсіне байланысты атаулар
* Ақжол сары - жылқының бүкіл денесі ақшыл, сары. ал құйрығы мен жалы - сары немесе ақ түсті.
* Ала - денесі, жалы, құйрығы мен аяғының едәуір бөлігін қоса ала-ала болып келеді.
* Боз - қартая келе, түгі ағарудан барып жылқы бозғылт тартады. Туылғанда жирен, торы, қара болады.
* Бурыл - жалпы денесінің түгі қара, торы, жирен т.б. түстес болып денесінің жалы мен құйрығының едәуір жері ақ болады.
* Жирен - денесі, жалы, өқйрығы мен аяқтары жирен түсті. Боз, қоңыр және қызыл жирен деп бөлінеді.
* Қара - бүкіл денесі, жалы, құйрығы мен аяқтары - қара.
* Қарагер - қара түсті жылқыдан айырмасы: қарагердің танауы мен көзінің айналасы қара қошқыл болып келеді.
* Қара күрең - денесі, жалы, құйрығы мен аяқтары қарв күрең. Әдетте, жалы мен құйрығы қара қошқыл болып келеді.
* Құла - құла сұр жылқыдан айырмасы: құла жылқының төменгі жағы қара емес, теңбіл-теңбіл.
* Құласұр - басы мен денесі сарғылт, тпырақ түстес қызғылтым, ал жалы, құйрығы мен аяқтары - қара.
* Сұр - денесі сұр түсті, басы, жалы, құйрығы мен аяғының төменгі жағы қара.
* Торы - басы мен денесі құбылып тұратын қызыл қоңыр, жалы, құйрығы мен аяқтары қара.
* Шабдар - денесі, аяқтары күрең, ал жалы мен құрығы сұрғылт.
* Шұбар - денесінің өн бойында қара немесе қара күрең теңбілдер болады.
## Тағы қараңыз
* Жылқы аурулары
* Ат
* Жылқы шаруашылығы
## Дереккөздер |
Жыр (көне түркі тілінде - иыр)
* 1) кең мағынада, поэзиялық шығармалардың жалпы атауы. Көне түркі тіліндегі "иыр" сөзі де қазіргі "поэзия" терминінің мағынасында қолданылған. Бұл атау дәл осы мағынада қазіргі қарақалпақ, қырғыз, ноғай, қарашай, балқар, башқұрт, татар, тағы басқа түркі тілдерінде әлі күнге дейін қолданылады;
* 2) тар мағынада - қазақ халық поэзиясындағы 7 - 8 буынды өлең өлшемі, поэзиялық шығарма жанры. Қазақ ауыз әдебиетіндегі батырлар жыры, тарихи жырлар, лиро-эпостық жырлар, жоқтаулар, жыраулар поэзиясы, толғаулар, термелер, тағы басқа түгелдерлік поэзияның осы өлшемдегі үлгісіне құрылған. Поэзиядағы бұл жанрды жазба әдебиет өкілдері де (Абай, С.Торайғыров, тағы басқа) орнымен пайдаланған. Буын санының бірқалыпқа түсіп тұрақтануы - Жыр жанры дамуының соңғы кезеңдерінде пайда болған құбылыс. Ежелғі замандардағы Жыр өлшеміне аралас буын тән болған. Мұндай өлшем қазақ халкының толғауларында, ногай халқының йырларында, башкұрт халқының қобайырларында, қырғыз халқының санатында сақталған. Тармақтарындағы буын саны 7-ден 15-ке дейін жетеді. Аралас буынды үлгілер батырлар жырында да кездеседі.
Поэзияның басқа өлшемдеріндегі өлең жолдары тұтаса келіп, шумақ құраса, Жыр тармақтары тирада түрінде шоғырланады. Тарихи генетикалық тұрғыдан тирада үлгісі шумақтан бұрын қалыптасқан. Демек Жыр өрнегі озге өлшемдерге қарағанда әлдеқайда ерте туған. Жырдағы тирада үлгісіндегі тармақ пен ұйқас мөлшері және олардың арақатынасы қатаң сақталмай, жиі өзгеріп, құбылып тұрады. Дәл осы қарапайым ерекшелікке көпке дейін ғылымының мән берілмегендіктен, Жырда басқа өлшемдегідей егіз, кезектес, шалыс ұйқас түрлері болады деп есептелініп келді, олардың жалпы саны 10-ға дейін жеткізілді. Мұндағы басты қателік тирада ішіндегі ырғақтық үзілістерді шумаққа теңгеруден туған еді. Кейінгі арнайы зерттеулер Жырдың тармағы мен ұйқасы тирада пішініне ғана тән заңдылықтарға негізделіп түзілетінін айқын дәлелдеп берді. Жырдың ұйқасы дара ұйқас (монорифма) және аралас ұйқас (полирифма) болып бөлінеді. Аралас ұйқас негізгі ұйқас пен қосымша ұйқастардан тұрады.
## Дереккөздер |
Жырау– өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Жырау атауы «жыр» сөзінен туындайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында жыраулар халықтың рухани көсемі, қоғамдық пікір қалыптастыратын қайраткер рөлін атқарды. Хандар мен басқа да ел билеушілері жыраулар пікірімен санасып отырған. Жыраулар жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, ел қорғау, азаматтық тақырыптарға арналған өлең-жырлар туғызған.Туындылары адам көңілін деп басар әсерлілігімен, мірдің оғындай өткірлігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған нақтылығымен, қиыннан қиыстырған көркемдігі және куатты серпінділігімен ерекшеленеді. Жыраулық қызмет көшпелілер арасында ежелгі арий (абыздар), сақ, ғұн дәуірлерінен бастап жоғары бағаланған. Жыраулық қызмет көшпелілер арасында ежелгі арий (абыздар), сақ, ғұн дәуірлерінен бастап жоғары бағаланған. Түркі қағанатының тарихын тасқа қашап жазған Иолық тегін, оғыздардың ұлы озаны Қорқыт ата көшпелілер қоғамында үлкен рөл атқарған. Ал кейінгі қазақ әдебиеті тарихында жыраулар шығармашылығы үлкен бір кезеңді қамтиды.
## Ішкі сілтемелер
* Бұқар жырау
* Кетбұға
* Көшеней Рүстембекұлы
* Ақтамберді Сарыұлы
* Қызыл жырау
* Асан қайғы Сәбитұлы
## Сыртқы сілтемелер
* Жыраулар поэзиясы мен ақындар айтысының рухани сабақтастығы
* Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
* ЖЫРАУЛАР ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТЫҚ ИДЕЯ
* Асан Қайғы
* Тысячелетие тюркских жырау(қолжетпейтін сілтеме)(орысша)
* Бухар жырау (орысша)
## Дереккөздер |
## Қысқаша мәлімет
ЖЫЛЫМ ТОР – балықты сүзіп аулауға арналып, жуан жіптерден тоқылатын ау. Оның өлшемі балық ауланатын судың тереңдігіне сәйкес тоқылады. Мыс., ұзындығы 900 м, 800 м, 500 м, ал ені әр түрлі болады. Ж. т.: шонтай (тор көзі 32 – 36 мм, ұзындығы 20 – 25 м), жетек (тор көзі 40 – 45 мм, ұзындығы150 – 200 м, ені 8 – 9 м), қосымша жетек (тор көзі 45 – 50 мм, ұзындығы 200 – 250 м, ені 6 – 7 м), қанат (тор көзі 50 – 60 мм, ұзындығы 200 – 250 м, ені 4 – 5 м) деп аталатын бөліктерден тұрады. Осы бөліктердің жиегіне жуандығы 45 мм, ұзындығы 500 м арқан байланады. Ж. т-ды жағалаудан бастап балық мол болуы мүмкін су айдынының белгілі бір бөлігін қоршай төгеді. Содан соң қоршауда қалған балықты сүзіп жағалауға жақындату үшін Ж. т-дың шеттеріне байланған арқандарды жағалаудағы шығырға орап, шығырды аттардың немесе түйелердің күшімен қозғалысқа келтіреді. Ж. т-мен 1 ц-ден 1000 ц-ге, кейде одан көп балық ұстауға болады.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер
## Қысқаша мәлімет
ЖЫЛЫМ ТОР – балықты сүзіп аулауға арналып, жуан жіптерден тоқылатын ау. Оның өлшемі балық ауланатын судың тереңдігіне сәйкес тоқылады. Мыс., ұзындығы 900 м, 800 м, 500 м, ал ені әр түрлі болады. Ж. т.: шонтай (тор көзі 32 – 36 мм, ұзындығы 20 – 25 м), жетек (тор көзі 40 – 45 мм, ұзындығы150 – 200 м, ені 8 – 9 м), қосымша жетек (тор көзі 45 – 50 мм, ұзындығы 200 – 250 м, ені 6 – 7 м), қанат (тор көзі 50 – 60 мм, ұзындығы 200 – 250 м, ені 4 – 5 м) деп аталатын бөліктерден тұрады. Осы бөліктердің жиегіне жуандығы 45 мм, ұзындығы 500 м арқан байланады. Ж. т-ды жағалаудан бастап балық мол болуы мүмкін су айдынының белгілі бір бөлігін қоршай төгеді. Содан соң қоршауда қалған балықты сүзіп жағалауға жақындату үшін Ж. т-дың шеттеріне байланған арқандарды жағалаудағы шығырға орап, шығырды аттардың немесе түйелердің күшімен қозғалысқа келтіреді. Ж. т-мен 1 ц-ден 1000 ц-ге, кейде одан көп балық ұстауға болады.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
* Жырға – әйелдердің қымбат баскиімдеріне бекітілетін салпыншақ немесе әртүрлі асыл тастардан жасалған моншақтардың атауы.
* Жырға – қазақ қыздарына арналып жасалған қымбат тақия түрлерінің атауы. |
## Қысқаша мәлімет
ЖЫРТЫС – 1) қуаныш кезінде үлестірілетін кәде. Дәстүрлі қазақ қоғамында қуаныш кезіндегі Ж. әйелдер арасында үлестірілетін және солар атқаратын ежелгі ғұрыптардың бірі болған. Негізінен, келін түскенде оның сандығына арнаулы мата салынады. Ол “сандық ашар” жоралғысы кезінде алынып, сол тойға қатысқан әйелдердің бәріне жыртылып таратылады. Қолға тиген Ж. – сыйлы кәде болып есептеледі; 2) қазақ халқының дәстүрлі өлік жөнелту ғұрпында жерлеуге қатысқан еркектерге зират басында үлестірілетін, көлемі бет орамалдай мата бөлігі. Шама-шарқына қарай әр түрлі матадан үлестірген Ж-пен жерлеу рәсіміне қатысушы ер азаматтар бетін сүртіп, марқұмға иман айтады. Қайтыс болған кісі ұзақ жасаған, үбірлі-шүбірлі болса, жұрт Ж-ты оның жасын берсін деп ырымдап алып, қастерлеп ұстайды. Ж. марқұмның тіріде дос-жарандарына, көрші-қолаңдарына артық-ауыс кеткен алым-берімінің өтеуі, қиямет күнінде, о дүниеде қарыз болмас үшін өтем ретінде міндетті түрде берілуі шарт деп саналған.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер
## Қысқаша мәлімет
ЖЫРТЫС – 1) қуаныш кезінде үлестірілетін кәде. Дәстүрлі қазақ қоғамында қуаныш кезіндегі Ж. әйелдер арасында үлестірілетін және солар атқаратын ежелгі ғұрыптардың бірі болған. Негізінен, келін түскенде оның сандығына арнаулы мата салынады. Ол “сандық ашар” жоралғысы кезінде алынып, сол тойға қатысқан әйелдердің бәріне жыртылып таратылады. Қолға тиген Ж. – сыйлы кәде болып есептеледі; 2) қазақ халқының дәстүрлі өлік жөнелту ғұрпында жерлеуге қатысқан еркектерге зират басында үлестірілетін, көлемі бет орамалдай мата бөлігі. Шама-шарқына қарай әр түрлі матадан үлестірген Ж-пен жерлеу рәсіміне қатысушы ер азаматтар бетін сүртіп, марқұмға иман айтады. Қайтыс болған кісі ұзақ жасаған, үбірлі-шүбірлі болса, жұрт Ж-ты оның жасын берсін деп ырымдап алып, қастерлеп ұстайды. Ж. марқұмның тіріде дос-жарандарына, көрші-қолаңдарына артық-ауыс кеткен алым-берімінің өтеуі, қиямет күнінде, о дүниеде қарыз болмас үшін өтем ретінде міндетті түрде берілуі шарт деп саналған.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Қазақ ауыз әдебиетінде өлең, жыр шығаратын, қисса, толғау, дастан айтатын адамдар “жырау”, “жыршы”, “ақын”, “өлеңші” “термеші” деп аталған. Олардың орындаушылық ерекшеліктерінде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да бар. Ж-лар жырды домбыраның не қобыздың сүйемелдеуімен, мақаммен, әнмен айтады, сондай-ақ эпикалық шығармаларды да орындайды. Олар бұрыннан белгілі халық дастандарын, поэмаларды айтып таратады. Кейбір Ж-лар өз жанынан өлең-жыр да шығарады. Ж-ны халық ақынмен, әншімен, шешенмен қатар қойып қадірлеген. Қазақта Айса Байтабынов, Мұрын Сеңгірбаев, Нұрпейіс Байғанин – нағыз жүйрік, танымал Ж-лар. Ж. кейде белгілі бір әдеби шығарманы дастанға айналдырып жырлайды. Бұл – кейінгі кезде пайда болған дәстүр. Мыс., А.С. Пушкиннің “Евгений Онегин” романын қазақ ақындары, Ж-лары халық тіршілігіне бейімдеп жырлап, жаңа нұсқалар тудырған (Ә.Найманбаев, т.б.). Талантты Ж-лар халық сүйіспеншілігіне бөленген. Эпикалық туындыларды көп білгендіктен олардың кейбірі “жырау” деп те аталған (Марабай, Мергенбай, Базар, т.б.). Қазақ эпосының сақталып, өркендеуі үшін Ж-лар зор еңбек сіңірді. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілері солардың арқасында заманамыздың игі мұрасына айналды.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жыршы Қазақ (құм. Йирчы Къазакъ, шын есімі — Қазақ Татарханов; шам. 1830, Мүслімауыл ауылы, Тарқы шамқалығы, – шам. 1879, Темірхан Шора округі, Дағыстан облысы, Ресей империясы) – құмық ақыны. Жасынан суырып салма ақын атанады. Мұхажырлыққа қатысты өлеңдері Кавказда кеңінен таралды. Жазықсыз қараланып, үш жыл Сібірде айдауда болады. Одан аман оралған Ж. Қ. қастандық жасаушылар қолынан қаза тапты. Оның “Өсиет”, “Түстік темір тұзаққа”, “Арыз айтты деп айып етпе”, “Күн бұрын хан зұлымдығын қайдан білген”, т.б. қоғам өміріндегі әділетсіздікті айтып, адамгершілікті дәріптейтін өлеңдері құмық халқының арасында кең таралған.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
## Қысқаша мәлімет
ЖІБЕК ҚҰРТЫН ӨСІРУ – ауыл шаруашылығының табиғи жібек талшығын өндіруге мамандандырылған саласы. Қазақстанда тұт жібек көбелегі, ал басқа елдерде емен жібек көбелегі, т.б. өсіріледі. Ж. қ. ө-дегі өндірістік процестер: жібек көбелегінің жұлдызқұрты қоректенетін тұт ағашын өсіру, жібек көбелегінің жұмыртқаларын өндіру, инкубациялау, жұлдызқұрттарды қоректендіру, пілләні өңдеу. Инкубацияны 150 – 200 қорапқа есептелген (1 қорапта 29 г жұмыртқа болады, одан 58 – 60 кг піллә алынады) инкубаторда жүргізеді. Жұлдызқұрттарды арнайы жайда кесілген жапырақтармен және өркендермен қоректендіреді. Қоректендіру 35 тәулікке (кейбір шаруашылықтарда 22 – 25 тәулікке) созылады. 1 кг піллә алу үшін 17 – 18 кг жапырақ жұмсалады. Піллә түзер алдында жібек көбелегін қоректендіруді тоқтатады. Ж. қ. ө-мен Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысытарындағы шаруашылықтар айналысады.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер
## Қысқаша мәлімет
ЖІБЕК ҚҰРТЫН ӨСІРУ – ауыл шаруашылығының табиғи жібек талшығын өндіруге мамандандырылған саласы. Қазақстанда тұт жібек көбелегі, ал басқа елдерде емен жібек көбелегі, т.б. өсіріледі. Ж. қ. ө-дегі өндірістік процестер: жібек көбелегінің жұлдызқұрты қоректенетін тұт ағашын өсіру, жібек көбелегінің жұмыртқаларын өндіру, инкубациялау, жұлдызқұрттарды қоректендіру, пілләні өңдеу. Инкубацияны 150 – 200 қорапқа есептелген (1 қорапта 29 г жұмыртқа болады, одан 58 – 60 кг піллә алынады) инкубаторда жүргізеді. Жұлдызқұрттарды арнайы жайда кесілген жапырақтармен және өркендермен қоректендіреді. Қоректендіру 35 тәулікке (кейбір шаруашылықтарда 22 – 25 тәулікке) созылады. 1 кг піллә алу үшін 17 – 18 кг жапырақ жұмсалады. Піллә түзер алдында жібек көбелегін қоректендіруді тоқтатады. Ж. қ. ө-мен Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысытарындағы шаруашылықтар айналысады.
## Сілтемелер
*
## Дереккөздер |
Жібек – жібек құртының пілләсынан өндіріліп, тоқыма-мата өнеркәсібінде пайдаланылатын табиғи талшық. Кейде сондай талшықтан тоқылған матаны да жібек деп атайды. Жібек құрты қуыршаққа айналар алдында арнаулы бездері бөлетін жібек жіпше – піллә түзеді.
Өндірістік жібек, негізінен, тұт ағашының қолдан өсірілетін (асыранды) құртынан және жабайы емен құртынан алынады. Асыранды жібек құрты барлық жібектің 90%-ын береді. Көп еңбек қажет ететіндіктен, жібек ең қымбат саналады. Сондықтан қазір жасанды жібек өндірісі жолға қойылған. Жалғыз пілләдан алынған талшық тым жіңішке болатындықтан, тікелей өндірісте қолданылмай, тек жібек қасиетін зерттеу үшін пайдаланылады. Жібектің механикалық қасиеттері жоғары, әрі жақсы диэлектрик, 120 – 130°С ыстыққа төтеп береді, тек 160 – 170°С-та ғана ыдырай бастайды.
Табиғи жібек талшықтарынан тоқылған маталарды адамдар ерте замандарда-ақ жоғары бағалаған. Қытайдан шығарылатын жібек маталар Ұлы Жібек жолы арқылы дүние жүзінің басқа аймақтарына таралып, саудагерлерге мол табыс әкелген. Жібек құрты қазір тек Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарының кейбір аудандарында, Қытай, Жапония, Үндістан және т.б. елдерде өсіріледі.
## Ішкі сілтемелер
* Ұлы Жібек жолы |
Жыраулық поэзия - 15-18 ғасырлардағы қазақтың халық поэзиясы. Біздің дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. 15 ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халкының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан нөр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз бен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік, дүние мен дүние жайлы сан-салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар Жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшақка даңқы жеткен Қодан Тайшы, Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтұған жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады. Асан қайғы туралы аңыздар ноғай, қырғыз, карақалпақ халықтарында да сақталган. Асан Қайғы - көптеген нақыл сөздердің, философиялық толғаулардың авторы. Ол өз өлең, толғауларында мемлекетті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажетін насихаттайды. Сахара эпосын тудырушылардың бірі, ірі эпик ақын, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик болган Қазтуғанның (15 ғ.) біздің дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы көшпендінің болмыс, тіршілік, өзін қоршаған орта туралы түсінігін бейнелейді. Қазтуғанның ұлттық бояуы қанық, афоризмдерге, көркем түстерге бай толғаулары туған әдебиетіміздің таңдаулы үлгілері қатарына жатады. Жыраулық поэзияның дамып, өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз шығармалары айрықша әсеретті. Жорық жыршысы болған Доспамбет жырау (1523) шығармаларынан ортағасырлык жауынгер көшпендінің ер тұлғасы, ерлік кейпі көрінеді. Доспамбет толғаулары 19 ғасырдың 80-жылдарынан бастап баспа бетін көре бастады. Жыраулық поэзияның ең көрнекті өкілі - Шалкиіз жырау Тіленшіұлы (1465- 1560). Шалкиіздің толғаулары ең алғаш 1875 жылы хатқа түсіп, баспа бетінде жарияланыпты. Жырау мұралары ерте жиналуына байланысты бүгінгі күндерге бір сыдырғы толық жетті. Жиембет жырау (17 ғасыр) мен Марқасқа жыраудың (17 ғасыр) өмір жолы Есім хан тұсындагы тарихи оқиғаларға тікелей қатысты. Жорық жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір орталыққа бағынған күшті мемлекет кұру туралы идеяларының ұраншысы атанса, Жиембет жырау ханға қарсы араздығын бүкпесіз, бұлтармасыз жеткізді. Жиембет жыраудың толғаулары ең алғаш 1908 жылы "Жақсы үгіт" кітабында жарияланса, Марғасқа толғаулары кеңес заманында зерттеліп, баспа бетін керді. 18 ғасырда Жыраулық поэзия тақырыптық жағынан кеңейіп, идеялық-көркемдік тұрғыдан байи түседі. Жоңғар шапкыншылығы және "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" жылдары, қырғын соғыстар мен жеңісті жорықтар, саяси және қоғамдық өмірдегі өзгерістер - ел өміріндегі елеулі оқиғалардың барлығы да жыраулар шығармаларғында өзінің көркемдік шешімін тапты. Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны, әсіресе, Ақтамберді жырау (1675- 1768) шығармаларынан айқын көрінеді. Оның шығармаларғындағы отаншылдық, патриоттық сарындар 18 ғасырдағы қазақ поэзиясының бет-бейнесі, бағыт-бағдарын айқын танытады. Осы кезеңде өмір сүрген Улбешей жырау (1706-1778) мұрасындағы жетекші тақырып - сырт жауларға қарсы күресте көзге түскен, ел корғаны болған батырларды мадақтау. 18 ғасырдағы Жыраулық поэзияның көрнекті өкілдерінің бірі - Тәтікара жырау. Ол кене заман батырлары, олардың ел қорғаудағы ерлік істері туралы, отаншылдық идеяны насихаттайтын жорық жырларын туғызған. Ақтамберді, Үмбетей, Тәтіқара шығармалары кейінгі жылдары ел аузынан жазып алынып, бірнеше жинақтарға енді. 18 ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі - Бұқар жырау (1668 - 1781). Ол жырау ғана емес, қабырғалы би де болған. Ол қоғам өміріне белсене араласып, ісімен де, жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше қолдайды. Бұқар жырау шығармалары ғақлия толғаныстар, нақыл афоризмдер түрінде келеді. Оның туындыларының олең олшемі өте күрделі. Бұқар жырау шығармалары ең алғаш "Таң" журналында (1925) жарияланғанымен, ғылымының түрде жүйеленіп зерттелуі 20 ғасырдың 60-жылдарының үлесіне тиеді. 18 ғасырдағы халық поэзиясының танымал өкілдері - Көтеш (1745- 1819). Котеш шығармаларындағы негізгі сарын - кедейлік таксіретін жыр ету, тағдырдың әділетсіздігіне наразылық. Ал Шал ақынның біздің заманымызға жеткен мұрасы тақырып жағынан алғанда біршама бай. Бұлардің, этика, мораль мәселелері, байлық пен кедейлік жайлы философиялық-дидактикалық үлгідегі туындылар, тұрмыстық олеңдер мен арнау жырлар. Екі ақын шығармағынан да әлеуметтік әуен айқын сезіледі. Жыраулық поэзия деген ортақ тақырыпқа біріктірілген 15 - 18 ғасырлардағы қазақ поэзиясы көне дәстүрді қайта түлетіп, жаңа тақырып, соны мазмұнмен дамытты. Осы тұста өмір сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге там-тұмдап болса да жеткен жыраулар шығармаларғы сол заманның тұтас бір шежіресін құрастырады. Олар да ел өміріндегі елеулі окиғалар, қоғамның ащы шындығы, халықтың әдет-ғұрып, салт-санасы бейнелі тілмен келісті корініс тапқан. Бұл кезеңде тол әдебиетіміздегі ұлттық дәстүр дамып, халық поэзиясы сапалы жаңа биіктерге көтерілді.
## Дереккөздер |
Бүгінгі түсінігімізде — ер жеткен, кәмелетке толған ер азамат, бозбала. «Елемес — аузынан мәйегішығып тұрған жас жігіт» (С. Омаров, Қайырлы.).«Жігіт» сөзінің ертедегі, алғашқы мағынасы өзгешерек болған. Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегіКүл-тегін немесе Тоныкөк жазуларыңа көңіл аударсақ, «ігід» сөзін оқып, «қолдау, көтермелеу» деген түсінік аламыз. Ал Юсуп Баласағұнның «Хұдатқу білігі»еңбегінде «ігід» — тәрбиелеу, дағдыландыру, өнеге берумағыналарына ие (ДТС, 204). Осы деректерге қарағанда, қазіргі қолданылып жүрген «жігіт» деген сөзіміздіңалғашқы мағынасы «қолдау, көтермелеу», одан бері келе «өнеге беру, тәрбиелеу» мағынасына дейін жетіп, еңсоңында, біздің кезімізде, - өнеге көрген, тәрбие алған,ой-өрісі қалыптаса бастаған адамға айтылатындығынкөріп отырмыз.
## Астрономияда
Мицар жұлдызының қазақша атауы.
## Дереккөздер |
Жігімбай – көне бекініс орны. Жамбыл обл-ның Мерке ауд-нда Мөңке т.ж. бекетінен 2 км жерде орналасқан. Сыртқы көрінісі төртбұрышты, ауд. 2424 м. Ж. топырақтан тұрғызылған дуалмен қоршалған. Дуалдың сақталған қалдығының биікт. 1 м-ден асады. Ж-ды 1936 ж. археолог А.Н. Бернштам зерттеген. Археол. барлау кезінде құмыралар, қос құлақты қазандар және астық салатын күбі сынықтары табылды. Алынған бұйымдарға қарағанда бекініс б.з. 8 – 10 ғ-ларында өмір сүрген тайпалардың тұрағы болған. Олар егіншілікпен, мал ш-мен шұғылданған.
## Сілтемелер
*
## Пайдаланылған әдебиет |
Жікіл (Шігіл) — Тараз қаласы маңындағы ортағасырлық қала орны.
## Тарихы
Араб географы Мұтаххар әл-Мақдиси:
Жікілде 12 ғасырда өмір сүрген, мұсылман дінін уағыздаушы Әбдрахман әл-Мұхаммед ибн Яхия туған деген де мәліметтер бар. Александр Натанович Бернштамның пікірінше, Жікіл Ыстықкөл мен Тараздың маңын мекен еткен түріктердің Жікіл тайпасының атымен аталған. Қала алғашында жікіл тайпасы қоныстанған елді мекеннің орнында қалыптасса керек. Тараздың оңтүстік-шығысынан 3 километр жердегі Жалпақтөбені кезінде Г.И.Пацевич Жікілдің орны деп анықтаған.
Қазіргі кезде Жалпақтөбеде каланың шахристаны мен цитаделі ғана сақталған. Жалпы ауданы 1 гектарға жуық, мәдени қабатының биіктігі 1—1,5 метр. Жалпақтөбеде 1960—63 жылы Т.Н.Сенигова басқарған Тараз Археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізген. Шахристанда жүргізілген қазба жұмыстары барысында қабырғаларының тұғыры жұмыр қойтастардан қаланып, жоғарғы жағы көлемі 40x42x10, 25x35x8 сантиметр кесектерден соғылған көптеген үйлердің орындары аршылды. Олардың сары балшықпен сыланған едендерінен ошақтың және айналасы кесекпен өрілген астық сақтайтын шұңқырлардың орындары қазылды. Зерттеу кезінде табылған бұйымдар (қыш ыдыстар, дән үгіткіштер, Түргеш қағанаты кезіндегі теңгелер, темірден жасалған жебенің ұштары, т.б.) Тараз қаласының 8—9 ғасырларға жататын құрылыс қабатынан шыққан заттарға өте ұқсас.
## Дереккөздер |
Жітіқара — Қостанай облысы Жітіқара ауданындағы қала, аудан және Жітіқара қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Қостанай қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 215 км жерде, Шортанды өзенінің орта ағысының екі жағалауында, сұлыбас, бетеге, ақселеу өскен қоңыр қызыл топырақты дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 36359 адам (16520 ер адам және 19839 әйел адам) болса, 2009 жылы 33587 адамды (15239 ер адам және 18348 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 20 ғасырдың бас кезінде Тобыл өзенінің жоғарғы ағысында ашылған Аққарға, одан кейін Жітіқара алтын кен орындарын игеруге байланысты қаланды. Алғашқы кезде «Веселый аул» деп аталды. 1913 жылы мұнда 12 алтын кеніші, 2 химия зауыты болған. Жылына 2,5 ц алтын өндіріліп, Ресейге жіберілетін. 1939 жылы жұмысшы кенті қалаға айналды. Жітіқарада 1959 жылға дейін алтын өндіріліп келді. 1960 жылы осы маңда хризотил-асбест кен орнының ашылуына байланысты қала тез қарқынмен өсіп, түгелдей жаңарды. Қаладағы асбест комбинаты, нан зауыты, ет және сүт, т.б. мекемелер «Қостанайасбест» акционерлік қоғамына, «Жітіқара жылу энергия компаниясы» мемлекеттік кәсіпорнына, т.б. біріктірілген.
## Инфрақұрылымы
Әлеуметтік инфрақұрылымында 8 мектеп, 2 балабақша, мәдениет үйі, қонақ үй, 6 кітапхана, кинотеатр, аудандық аурухана, емхана, т.б. мекемелер жұмыс істейді. Қалада демалыс саябағы салынған. Тұрғындары темір жол және автомобиль жолы арқылы көрші елді мекендермен қатынасады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Қаланың ресми емес сайты Мұрағатталған 11 маусымның 2013 жылы. |
Жітіқара алтын кен орны — Қостанай облысы Жітіқара қаласының маңында орналасқан. Кен орны 1910 жылы ашылған, 1911-1960 жылдары барланып, алтын өндірілді.
## Геологиялық құрылымы
Жітіқара алтын кені бойлық және ендік бағыттағы жарылымдармен қиылған серпентинит, плагиогранит және палеозойдың жанартаулық шөгінді жыныстарының арасында орналасқан. Алтынды желілер серпентинитпен жарылатын ірі тұйық тармақты (апофиз) плагиогранит интрузивтерінің жоғарғы бөліктерінде шоғырланған. Құлау бұрышы 19-65°.
## Құрамы
Желілер, негізінен, кварцтан (60 – 95%) және аз мөлшерде анкерит, кальцит және серициттен тұрады. Кен минералдары: пирит, арсенопирит, галенит, сфалерит, халькопирит, саф алтын және күміс. Кен орны қазір уақытша пайдаланылмайды.
## Дереккөздер |
Заводской — Ақмола облысы Степногорск қалалық әкімдігіне бағынышты кент, Заводской кенттік әкімдігі орталығы. Іргесі 1969 жылы осы маңда салынған әскери құрал-жабдықтар жасайтын кәсіпорын негізінде қаланған.
## Географиялық орны
Степногорск қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 13 км-дей жерде, астық тұқымдас шөптер өскен бетегелі-бозды дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, аурухана, емхана, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, т.б. әлеуметтік инфрақұрылымдар бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Завьяловка таскөмір кен орны - Қарағанды облысы Нұра ауданында, Қарағанды қаласынан батысқа қарай 90 км жерде орналасқан. Кен орны 1910 жылдан белгілі. Мұнда ағылшын концессиясы 1910–1912 жылдары көмір өндірген. Барлау жұмыстары 1953–1969 жылдары жүргізілген.
## Геологиялық құрылымы
Завьяловка таскөмір кен орны Қарағанды квазисинклинорийінің батыс бөлігінде орналасқан. Геологиялық құрылымына девон кезеңінің фамен және турне ярустарының карбонатты-шөгінді түзілімдері мен карбон кезеңінің көмірлі қабаттары кіреді. Көмірлі түзілімдер аргиллит, алевролит, құмтас, таскөмір қабаттары, туффит пен күлді туф қабатшаларынан тұратын 4 шоғырға жіктеледі: Ащылыайрық, Қарағанды, Долинка және Тентек шоғырлары. Құрылымдық жағынан кен орны – шығысы мен батысынан меридиандық жарылымдармен шектелген, бойлық бағытта созылған мульда.
## Жатыс сипаты, құрамы
Өндірістік көмір қабаттарының қалыңдығы 0,7-3,3 м аралығында. Көмірдің күлділігі 21-28%, тығыздығы 1,4 г/см3, концентрат шығымы 36,7 – 54,8%, күкірті 2,3-3,6%, фосфоры 0,02-0,11%, маркасы Ж,КЖ. Көмір шахталық әдіспен өндіріледі.
## Дереккөздер |
Зайнаддин Махмуд Васифи кейде Восифи (тәж. Зайниддин Маҳмуди Восифӣ; 1485, Герат — 1551 немесе 1566, Ташкент) — парсы тілінде жазған тәжік жасушысы.
Самарқан, Бұхара, Ташкент қалаларында тұрды. "Таңғаларлық оқиғалар" атты естелігінде Шайбани әулетінің билігі кезіндегі ауыр тұрмысты әжуалайды. С.Айни Васифидің естелігін жоғарғы бағалап, оның өмірі мен шығармасы туралы кітап жазды, естелікті өңдеп бастырды. А.Н.Болдырев естеліктің сын мәтіндерін даярлап бастырды; кейбір үзінділерін орыс тіліне аударып жариялады.
Зайн Әд-Дин Васифи, Зайн әд-Дин Махмұд ибн Абд әл-Жалил Васифи (1485, Герат – 1551/56, Ташкент) – өз еңбектерін парсы тілінде жазған жылнамашы. Әмір Темір, Шайбани әулеттері сарайында әр түрлі қызметтер (тәрбиеші, мешіт имамы, сарай жылнамашысы) атқарған. Самарқанда, Бұхарада, Ташкентте, Шахрухияда тұрған. Зайн Әд-Дин Васифи-дің “Бадай әл-уақай” (“Таңғажайып оқиғалар”) аталатын естелігінде Иран, Ауғанстан, Орта Азия мен Қазақстан тарихы жөнінде құнды мағлұматтар қамтылған. Еңбекте Әмір Темір әулеті билеушілері, Шайбани әулеті мен Сефеви әулеті арасындағы қарым-қатынас жөнінде мәліметтер берілген. “Бадай әл-уақай” – ортағасырлық Қазақстан тарихын зерттеуде маңызды дерек көзі болып табылды. Естеліктің сын мәтіндерін А.Н. Болдырев даярлап, жарыққа шығарды.
## Дереккөздер |
Ананиаш Зайончковский (12.11.1903, Литва, Вильнюс – 6.4.1970, Италия, Рим) – поляк зерттеушісі, түркітанушы, шығыстанушы. Поляк Ғылым Академиясының академигі (1952), Варшава университетінің профессоры (1935).
Ұлты – қарайым. Краков университетін бітірген (1929). Сол жылы түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы жөнінде докторлық диссертация қорғады. 1932–39 жылдары «Мысль Караимска», 1952–70 жылдары «Пшеглонд Ориенталистычны» журналдарының редакторы және поляк академиялық «Рочник Ориенталистычны» жылнамасының бас редакторы болған. Түрік, араб, иран тілдерінен дәріс берген. Варшава, Вроцлав университеттерінің шығыстану кафедрасының меңгерушісі болды. Зайончковский – қарайым, осман, хазар, иран тілдері мен көне қыпшақ жазба ескерткіштерінің тілі жайындағы 300-ден астам еңбектің авторы. Түркітану ғылымының қыпшақтану саласының қалыптасуына көп еңбек сіңірген. Поляк, француз, орыс тілдерінде жазған.
Негізгі еңбектері мәмлүк қыпшақтары тіліндегі әдеби ескерткіштерді («Булғат ал-муштақ», «Ат-туһфат-уз-закийа…», «Шаһнаме», «Хұсрау уа Шырын», «Мұқаддима», т. б.) зерттеуге арналған. Дүние жүзінің көптеген ғылым қоғамдары мен университеттері (Түркия, Финляндия, Германия, Грузия, т. б.) Зайончковскийді өздерінің толық және құрметті мүшесі, докторы етіп сайлады. Бұрынғы кеңес түркітанушыларымен бірігіп «Қарайымша-полякша-орысша сөздікті» құрастыруға қатысты.
## Дереккөздер |
Зайсан Артезиан Алабы, Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай тауларының арасында орналасқан, ауданы 30 мың км² жуық қазаншұңқырды қамтитын жер асты суы бар өңір. Алаптың батысы мен оңтүстігінде, көбінесе, арынсыз жер асты суы тараған. Олар антропоген кезеңінің құм аралас дөңбектасында, малтатасында және таза құмда шоғырланған. Жер асты суларының жалпы тереңдігі 100 – 120 м, Зайсан көлінің маңында 3 – 5 м. Судың орташа минералдығы 1,2 – 1,5 г/л, ұңғымалардың су өнімділігі 1 – 5 л/с. Оңтүстік Зайсан маңында 120 – 150 м тереңдікте орналасқан жоғарғы плиоцен шөгінділеріндегі жер асты сулары арынды. Олар саз қабатшаларымен бөлінген малтатас пен құмда шоғырланған. Су қабаттарының жалпы қалыңдығы 2 – 15 м. Судың минералдығы 0,3 – 0,8 г/л. Ұңғы-малардың су өнімділігі 3 – 7 л/с. Жер асты су алабының солүстік. бөлігіндегі жоғарғы бор-палеоген және палеоген-неоген шөгінділерінде қалыңдығы 1 м-ден 10 – 15 м-ге дейін жететін үш сулы қабат бар. Алаптың шет жағындағы тереңдігі 300 м, ортаңғы бөлігінде 1200 м. Судың минералдығы 0,3 – 1,0-ден 3 – 8 г/л-ге дейін, өнімділігі 0,2 – 3,0 л/с. Зайсан артезиан алабының суы елді мекендерді сумен қамтамасыз етуге, жер суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Зайсанбалық– Шығыс Қазақстан облысы, Приозерный кентіндегі балық аулаумен және өндеумен шұғылданатын кәсіпорын. 1930 жылдан бастап жұмыс істейді. 1934 жылы балық тресі, 1959 жылы Зайсан балық комбинаты, 1976 жылы Зайсан балық бірлестігі, 1993 жылы “Зайсанбалық” акционерлік қоғамы деп аталды. “ Зайсанбалық” акционерлік қоғамының құрамына Бұқтырма балық зауыты, Күршім балық өсіру зауыты, Өскемен тоған шаруашылығы енеді. Мұнда 2 балық өңдеу зауыты, моторлы балық аулау станциясы, сыйымдылығы 500 т тоңазытқыш, тәулігіне 4 т ыстаған балық шығаратын цех, бөшке-жәшік даярлайтын, құрал-сайман жөндейтін, т.б. қосымша өндіріс цехтары бар. “Зайсанбалық” балықшылары Бұқтырма су қоймасынан, Марқакөлден, Қара Ертістен балық аулайды. Негізгі аулайтын балықтары: сазан, көксерке, табан, шортан, алабұға, тұқы, лақа, торта. 1997 жылы 7 мың т балық ауланды. Күршім балық өсіру зауыты мен Өскемен тоған шаруашылығы табиғи балық қорын толықтырумен шұғылданады.
## Дереккөздер |
Зайсан Мешіті– Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан қөліндегі архитектуралық ескерткіш. 1909 жылы жергілікті көпес Үлкен қажы Бекшентаевтың тапсырысы бойынша тұрғызылған. Оны салған құрылысшы – халық шебері Баязит Сәтбаев. Ескерткіш тік бұрышты, биіктігі 5,8 м, ені 13,2-29,9 м. Батыс жағында михраб орналасқан. Бастапқыда екі есігі болған. Қасбеті пропорциялық жағынан бірдей екі үйлесімді ярусқа бөлінген. Ярусты бөліп тұратын белдіктің үстінде кірпіштен доға тәріздес қаланған терезелер орналасқан. Зайсан мешіті қызмет және ғибадат бөлмелерінен тұрады. Соңғысы екі бағанамен бөлініп, өрнекті кірпіштен құрастырылған. 1920 жылы Зайсан мешітінің мұнарасын жергілікті белсенділер қиратса, 1959 жылы күмбезі өртеніп кеткен, осының кесірінен ғимарат пропорциялық үйлесімін жоғалтқан.
## Дереккөздер |
Зайсанов Хамза Ерзінұлы (1912, Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданы – 1965, Моңғолия, Ұлан Батор) – Моңғолия Қарулы Күштерінде қызмет атқарған қазақ азаматы, генерал-майор. 8 – 9 жасында татар саудагерлеріне жалданып, Моңғолияға өтеді. Сол елдегі бір ауылда қолбала болып ер жетеді. Кейін Кобда, Ұлан Батордағы балалар үйінде тәрбиеленеді. Моңғолия үкіметі оны КСРО-дағы ұшқыштар даярлайтын училищеге оқуға жібереді. Зайсанов әскери ұшқыш ретінде 1939 жылы болған Халхин-Гол шайқасы кезінде ерекше көзге түсіп, бірнеше жапон ұшақтарын атып түсіреді. Осы соғыста көрсеткен ерліктері үшін Моңғолияның ең жоғарғы наградаларының бірі – “Қызыл ту” орденімен марапатталды. 1941 жылы Кеңес Одағы мен Германия арасында соғыс басталған кезде Зайсанов өз еркімен майданға сұранады, бірақ Моңғолия үкіметі тәжірибелі офицерді жібермеді және 1942 жылы оған генерал-майор атағын беріп, Моңғолия Әуе әскерлерінің бас қолбасшысы етіп тағайындады. 20 ғ-дың 50-жылдары ол Қазақстанға қоныс аударғысы келеді, бірақ Кеңес үкіметі оны қабылдамады. Зайсанов 53 жасында Улан Батордағы әскери госпитальде дүние салды. Моңғолия астанасындағы “Алтын биік” зиратында жерленді. Батырдың есімі Баян Өлгий аймағының Қызылқайың елді мекеніндегі орта мектепке берілген. Моңғолия Қорғаныс министрлігі жанындағы әскери-ғылыми зерттеу институты генерал Зайсановтың өмірі мен қызметін зерттеп, моңғол тілінде кітап етіп шығарған.
## Дереккөздер |
Закария Әшенұлы (1910, Қытай, Шыңжаң өлкесі, Тарбағатай аймағы, Барлық тауы – 1950, Үрімжі қаласы) – Қытай қазақтары арасынан шыққан әскери қайраткер, Гоминьдан армиясының генерал-майоры. 1934 – 28 жылдары Үрімжі қаласындағы офицерлер мектебінде оқыған. Қытай армиясының қатарында қызмет еткен. Оспан батыр және Қалибек Райымбекұлының қытай әкімшілігімен жүргізген Шорқұдық келіссөзі (1947) нәтижесінде Сауан ауданында коммунистерге қарсы соғысатын 8-қазақ полкі құрылған кезде Закария Оның қолбасшылығына тағайындалды (1948 жылы, қаңтар). Бұл полк офицерлері мен жауынгерлерінің барлығы Қытайдағы қазақтар арасынан жасақталған. Полктің бас штабы Еренқабырға тауының бөктеріндегі Тасырқай өзенінің бойында орналасты. 1948 жылы мамырда Шыңжаңда өткен әскери парадта Қытай Қарулы Күштерінің бас қолбасшысы генерал Сұң Шилян Закарияға генерал-майор шенін тапсырды. Шыңжаң гарнизонына коммунистерді жақтаушы генереал Тао Сиуо қолбасшылық еткен тұста 8-қазақ полкі таратылып жіберілді (1949, қаңтар). Полктің 2 эскадроны қолдарындағы қаруды қытай қолбасшыларына емес, Закарияға тапсырды. 1949 жылы Закария Шыңжаң өлкелік гарнизон бастығы болып тағайындалды. Шыңжаң үкіметі басына коммунистер келгенде Закарияға “қазақтарға қару-жарақ таратқан, Оспан батырға тілеулес болып, оған шет елге қашуға көмектескен” деген айып тағылып, абақтыға жабылады. 1950 жылы Закария Үрімжі қаласында өлім жазасына кесілді.
## Дереккөздер |
Зайсан Приставы - Ресей империясы сол кездегі Семей облысы аумағында Зайсан, Күршім, Бұқтырма өлкелерінің қазақтарын басқару үшін 1868 жылы құрған пристав. Алғашында Зайсан приставының жері Зайсан каласынің екі жағындағы солүстік. және оңтүстік бөліктерге бөлінді. 1870 жылы 1 қаңтарда Семей облысының шекаралық межесі өзгертіліп, соған сәйкес Зайсан приставының жаңа шекарасы белгіленді. Осы шекара бойынша Зайсан приставының құрамына 2 станица, 4 кент, 14 болыс, 104 ауыл, 20974 үй кірді. Басқару орталығы – Зайсан кенті болды. Зайсан приставы тұрғындарының саны 1891 жылы 109387 адамға жеткен (104811 қазақ, 1478 орыс казак). Олар, негізінен, мал шаруашылығымен және егіншілікпен шұғылданған. 1895 жылы 25 наурызда Ресей империясының Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару ережесіне” сәйкес Зайсан приставы Зайсан уезі болып қайта құрылды.
## Дереккөздер |
Гауһар Дәуленқызы Зақұмбаева (1 қаңтар 1932 жыл, Шымкент) — кеңестік және қазақстандық ғалым, химия ғылымдарының кандидаты (1961), докторы (1971), профессор (1972), Ғылым академиясының академигі (1994).
## Өмірбаяны
С.М. Киров атындағы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің химия факультетін бітірген (1954), химик, катализ саласының маманы.
Докторлық диссертациясының тақырыбы: «Кезеңдік жүйенің VIII тобы металдарының адсорбциялық және катализдік қасиеттерін зерттеу».
«VIII топ металдарындағы адсорбция мен катализ» (1973), «Органикалық қосылыстардың VIII топ металдарының беттерімен өзара әсері» (1982), «Металдық катализаторлар» (1982), «Жоғары бөлшектік металдық катализаторлар» (1987), «Синтез-газды катализдік қайта өңдеу» (2000) тәрізді 8 монографияның; Халықаралық және республикалық басылымдар, конференциялар, конгрестер және симпозиумдарда жарияланған 500-ден астам мақалалар мен баяндама тезистерінің авторы. 67 патенті және авторлық куәлігі бар.
КОКП мүшесі (1972–1991).
1954 жылдан бастап ол — ҚазКСР ҒА Химия ғылымдары институтының аспиранты, аға зертханашысы, кіші ғылыми қызметкері, аға ғылыми қызметкері, зертхана меңгерушісі. 1969 жылдан бастап — ҚазКСР ҒА (1995 жылдан ҚР БҒМ) Органикалық катализ және электрлі химия институты директорының орынбасары, зертхана жетекшісі, 1988 жылдан — директоры, бас ғылыми қызметкері.
Республикалық «Бейбітшілік үшін күрес» қоғамы төрағасының орынбасары (1975–1985); Президент жанындағы «Әйелдер, отбасы және демографиялық саясат» Республикалық Кеңесінің мүшесі (1992–1998); РҒА «Нефтехимия» және РҒА «Электрохимия» ресейлік журналдары редакциялық алқаларының мүшесі; Қазақстан премьер-министрі Даниал Ахметов басқаратын Жаңа индустриалдық саясат кеңесінің мүшесі.
ҚазКСР ғылым және техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1974). ҚазКСР Еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982). Құрмет орденімен (1999), медальдармен марапатталған.
## Отбасы
Әкесі — Дәулен Нетәліұлы Неталиев, марқұм, Ұлы Отан соғысының ардагері, инженер болып жұмыс істеген. Анасы — Марфуға Себғатқызы Неталиева, марқұм.
Қызы — Зарема Әбдірахманқызы Зақұмбаева. Немерелері — Темір және Төлеген.
## Дереккөздер |
Заман, эра (латынша Aera – бастапқы сан) – астрономияда белгілі бір уақыттан басталатын күнтізбелік жылдар есебінің жүйесі, яғни жылдар есептемесі (жыл санау). Заманның басталатын уақыты оның дәуірі деп аталады. Уақыт есебін жүргізу үшін айлар мен күндер жүйесі жеткіліксіз. Бұларға қоса тарихи оқиғаның болған жылы да айтылуы керек, ол үшін күнтізбелік жылдар 1-жыл, 2-жыл, 3-жыл. Деп нөмірленуі керек. Дәуір – бірінші жылдың басы. Сандардың натурал қатары шектеусіз болатындықтан, замандардың ақырғы жылы болмайды. Әлеуметтік дамудың төменгі сатысындағы халықтарда жыл есебінің жүйесі болмайды, олар оқиғаларды “су тасыған жылы”, “өрт шыққан жылы”, “құйрықты жұлдыз көрінген жылы”, т.с.с. Деп, әр түрлі табиғат құбылыстарына байланыстырып айтады. Ертедегі халықтар әр түрлі замандарды қолданып келген. Мұндай замандардың белгілерінің саны 200-ден астам. Бірталай замандардың дәуірі белгілі бір соғыстан, жер сілкінген, жойқын тасқын болған уақыттан немесе патшалардың таққа отырған кезінен алынған. Сонымен қатар тарихта мүлде болмаған, тек кейбір өз тұсындағы беделді адамдардың айтуы “солай болыпты” деп, жұрт иланған оқиғалардан басталған замандар да бар. Уақыт есебінде заманның дәуіріне сәйкес оқиға елеулі рөл атқармайды, тек сол есептегі күндердің, айлардың және жылдардың ұзақтығы мен тетелестік реті дұрыс көрсетілуі керек.
## Заман санау
Әр заманның дәуірі әр түрлі. Бірінші жыл – ежелгі еврейлерше – “Адам ата жаралған жыл”, вавилондықтарша – Набонассардың патша болған жылы, римдіктерше – Диоклетианның таққа отырған жылы, христиан дініндегілерше – Христостың туған жылы, арабтарша – Мұхаммедтің Меккеден Мәдинаға көшіп барған жылы, т.с.с. Рим империясына қараған елдер жылдар жүйесін бірсыпыра уақыт Диоклетиан заманы бойынша есептеген. Император Диоклетиан өз кезінде римдіктердің ескі дінін қолдаған, христиан дінін қабылдаушыларды қуғындаған адам болатын. Сондықтан Диоклетиан заманының 248 жылы өткен жиынында христиан шіркеуінің дінбасылары Диоклетиан айтылатын күнтізбені мүлде жойып, заманды Христостың (ислам дінінде – Ғайса пайғамбар) туғанынан бастап есептеу туралы шешім қабылдаған. Христиан дінінің басқарушыларының айтуынша, Христостың туған нақты жылын анықтауды сақтардың діни мейрамдарының өткізілетін уақыттарын есептеу тәжірибесі бар Римдік монах, тегі сақ Кіші Дионисийге (497 – 540) тапсырады.
Дионисий есептеп шығарған болып, “Христостың туғанына 532 жыл болыпты” деп жариялайды. Оған болмашы дерек іздеп отырған діншілдер сене қояды, ешкім тексермейді. Сөйтіп, Диоклетиан заманының 248 жылы “Христос туғаннан” кейінгі 532 жыл болып есептеледі. Келесі жыл 533 жыл, одан соң 534 жыл, т.с.с. Болып, қазіргі 2000 – 2002 жылдарға жетіп отыр. Алғашқы 532 жылда Христостың қашан туғаны жөнінде ешқандай әңгіме болмаған. “Христос туғаннан” деп есептелетін заман, көбінесе, “біздің Заманымыз” делінеді. Ресейде ерте кезде “Дүние жаралғаннан” деп есептелетін заман қолданылған. Петр I патша арнайы жарлық шығарып, “дүние жаралғаннан” басталатын 7209 жылы Христос туғаннан басталатын 1700 жыл болып өзгерді. Өзара қарым-қатынасты оңайлату мақсатымен, дүние жүзінің көпшілік елдерінде “біздің заманымыз” қолданылады. Христос атының күнтізбеге қатысы шартты ғана. Ежелгі тарихта болған оқиғалардың уақыты біздің заманымыздан бұрынғы (б.з.б.) Жылдар арқылы көрсетіледі. Мысалы, Архимед б.з.б. 287 жылы туған. Дионисий 532 санын жәй ала салмаған, онда мән бар. 1928=532. Әрбір 19 жылда ай орағының келбеті қайталанып, айдың сол күніне келеді. Мысалы, 1942 жылы 21 маусым және 1961 жылы 21 маусымда айдың бірінші ширегі (дөңес жағы оңға қараған жарты дөңгелек) көрінді, ол 1980 жылы және 1999 жылы 21 маусымда тағы қайталанады. Әрбір 28 жылда апта күндері қайталанып, айдың сол күніне келіп отырады. Мысалы, Ұлы Отан соғысы 1941 жылы 22 маусым, жексенбі күні басталды, 1969 жылы және 1997 жылы 22 маусым күні де жексенбі болды. Сонда ай орағының белгілі бір кейпі, ай мен аптаның күндері – үшеуі бірдей қайталану үшін 532 жылы өтуі керек. 532 саны діни мейрамдардың мерзімдерін есептеуде жиі кездеседі. Дионисий тұсында Христос жайындағы аңыздардың шыққанына 5 ғ-дан асқан. Дионисийдің қолында мейрамдардың ескі таблицасы бар еді. Осыларды есте ұстай отырып, сақтардан шыққан сауатты монах мейрамдарды ертеде өткізілген күндеріне келтірді, ал Христос тек “тілге тиек” болды. “Христос туғаннан” басталатын заман Шіркеу құжаттарының өзінде тек 742 жылдан бастап қана кездеседі.
Араб елдеріндегі жыл есебінің жүйесі хиджра заманы деп аталады, оның дәуірі – б.з. 622 жылының 16 шілдесі, жұма күні. Сол күні Мұхаммед Меккеден Мәдинаға келген. Бұл күнтізбені 637 жыл халиф Ғұмар бин әл-Хаттаб тағайындаған. Араб жылында 354 (кібесе жылы 355) күн болады. Набонассар Заманының дәуірі – б.з.б. 747 жылының 27 ақпаны. Халықтық ұғымдағы Заманда табиғат құбылыстары мен өзге де маңызды оқиғалар салыстырмалы түрде уақыт есебінде жалпылық ұғымда қолданылып, ерекше оқиғалармен сабақтастырыла айтылады. Мысалы, зар заман, ақыр заман, т.б.
## Пайдаланған әдебиет |
Зайсан титанды кенқайрандар тобы, Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан каласының батысында орналасқан. Мұнда Бакланий, Қиын Керіш, т.б. кішігірім кен орындары шоғырланған. Олар циркон-рутил-ильменитті формацияға жатады. Кен денелері бұрыс пішінді, кен минералдарының таралуы біркелкі емес. Негізгі кен минералдары ильменит, лейкоксен, рутил. Қосымша эпидот, гранат, хромшпинелид, турмалин және темір мен марганецтің оксидтері, гидрооксидтері кездеседі. Кендердегі титан минералдарының ала құла таралуына байланысты бұл кендер тобы қазіргі уақытта пайдаланылмайды.
## Дереккөздер |
«Заң және заман»-«Закон и время» - қазақ және орыс тілдерінде ай сайын (алғашында екі айда бір рет) шығатын республикалық қоғамдық-саяси, ғылыми-құқықтық журнал. Алғашқы саны 1996 жылы мамыр айында жарық көрген. Құрылтайшысы - Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы. Журналдың басты мақсаты - жұртшылықты еліміздегі құқықтық реформаның нәтижелерімен таныстырып отыру. Прокуратура органдарының кадағалау қызметі, сот билігі және тергеу, салық, кеден, тағы басқа. Құқық қорғау салалары жұмысына да ерекше мән беріледі. Адам құқығын, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау мәселесі - журналдың басты тақырыбы.2004 жылға дейін А5 көлемде жарық көрсе кейін А4 нұсқасына ауысты. 80 беттен тұрады, мұқабасы ішкі мұқаба жылтырақ қағазда.Журнал 1996 жылдан бастап Алматы қаласында шықты, 2009 жылдың желтоқсан айынан бастап Астана қаласына көшірілді. Таралымы – 3200 -5000 дана.Журналдың бас редакторлары: 1996-2004 жылдары Самат Бектенұлы Ибраим, 2004-2009 жылдары Шолпан Арапбайқызы Забих, 2010 жылдың қаңтарынан бастап қазіргі уақытқа дейін Жанат Қабылдаұлы Қалықов. .
## Дереккөздер |
Тобыл (орыс. Тобыл) — қала, Қостанай облысы Қостанай ауданы және Тобыл қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы Қостанай қаласынан шығысқа қарай 5 км жерде, Тобыл өзенінің оң жағалауындағы орманды дала белдемінде орналасқан. Іргесі 1863 жылы қаланған.
## Кәсіпорындары
Тобылда арнайы машина жасау зауыты, құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорын, машина-трактор жөндеу шеберханасы, Тобыл орман шаруашылық кәсіпорны, сыра зауыты, наубайхана, т.б. кәсіпорындар, өндірістік кооперативтер мен серіктестіктер бар. Тобыл арқылы Қостанай–Меңдіқара–Петропавловск автомобиль жолы өтеді.
## Халқы
1999 жылы ауыл тұрғындарының саны 20117 адамды (9637 ер адам және 10480 әйел адам) құраса, 2009 жылы 22908 адам (10826 ер адам және 12082 әйел адам) болды.
## Инфрақұрылымы
### Денсаулық
* Орталық аудандық ауруханасы
### Білім
* Нұржан Наушабаев атындағы мектеп
* Островский атындағы нөмірі бірінші мектеп
* Тобыл №2 орта мектеп
* Тобыл мектеп-гимназия
* Тобыл ауылшаруашылық колледжі
* Тобыл музыкалық мектеп
### Спорт және мәдениет
* БЖСМ (балалар-жастар спорт мектебі)
* "Алтын дән" мәдениет үйі
* "Тоболдық" стадионы
### Ғибадатханалар
* Маңдай батыр мешіті
* Православиелік храм
## Көлік
Қала жанынан халықаралық және қалааралық автожолдары өтеді (AH7 Азиялық маршруты (Екатеринбург–Карачи). Облыс орталығы - Қостанай қаласымен "Қостанай–Тобыл" автожолы арқылы байланысады. Қала ішінде қоғамдық көліктер - 106, 102, 116 автобус маршруттары жүреді.
## Туғандар
* Климова, Александра Ивановна (1921–2005) — театр және кино әртісі, Кеңес Одағының халық әртісі.
## Дереккөздер |
Зашаған — Батыс Қазақстан облысы Орал қаласына қарасты кент.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Орал қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км-дей қашықтықта, бетеге, боз, еркек шөп, т.б. әр түрлі шөптесін өскен карбонатты қызыл қоңыр топырақты құрғақ дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
* 13,7 мың адам (1999);
* 31,7 мың адам (2012).
Мұңда 8 ірі кәсіпорын, 7 ЖШС, 3 орта мектеп, 2 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 2 балабақша, медициналық колледж және инженерлік-технология институт бар. Аумақтық орналасуы жағынан Орал қаласының әкімшілігінің қарамағына кіреді.
## Дереккөздер |
Зар Заман Ақындары – қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет (1927) М.Әуезов енгізген термин, зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп, отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң-зармен жырлаған ақындар шоғыры. Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері:
* Дулат Бабатайұлы
* Шортанбай Қанайұлы
* Мұрат Мөңкеұлы
* Әбубәкір Кердері
* Албан Асан -т.б. Әуезов Зар заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып, Нарманбетпен аяқтайды. Зар заман ақындары тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Зар заман ақындары халқының жай-күйін ойлаған ұлт қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шығармалары халықтық салт-дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен ажырамауға үндейді.
## Зар заман ақындарының өлеңдерінің мәні
Ресей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясаты Зар заман ақындарының өлең-жырларында жан-жақты суреттеледі. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге асуына қарсыласу қозғалысы Зар заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясымен үндесіп жататын өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөңкеұлының жырларынан айқын байқалады. Зар заман ақындары шығармаларындағы ұлттық болмысты, қазақы қадыр-қасиетті сақтап қалуға үндеген ой-пікірлер жанайқаймен, шарасыздықпен, соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай өлеңдерден бодандықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады.
Зар заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы-мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығына налиды, тығырықтан шығатын жол таппай қиналады. Олар елдің басына түскен нәубетті ақырзаманның келгені деп ұғады. Бұл жердегі ақырзаман – ғаламдық апат, жарық дүниедегі көзге ілінген нәрсенің тып-типыл болуы турасындағы емес, отаршылдықтың шеңгеліне мықтап түскен ұлттың күйреуі сипатындағы ақырзаман. Халықты қан қақсатқан зобалаңның себебін Зар заман ақындарының бірі адам қолымен жасалған зұлымдықтан, екіншілері діннің бұзылғандығынан деп топшылайды. Әсіресе, Шортанбай ақын шарасыздықтан дінді таяныш қылады.
Зар заман ақындарының өлең-жырларында елмен қоштасу, туған жердің өткенін аңсау сарыны орын алған. Жалпы “ауа көшу”, “қонысты тастау” ұғымы көптеген халықтардың фольклорлық шығармаларына тән. Талауға түскен елден кетіп, жайлы жер, ыңғайлы қоныс іздеу идеясы еркіндік, бостандыққа ұмтылу мұраттарымен орайлас келеді. Туған жердің табиғатына қарап тұрып, өткен күннің елесін іздеу, жастық дәуренді еске алу үрдісі ата қоныстың бүліншілікке түсіп, өзгенің ойранына айналған сәтте туындаған мұң-шермен астасып жатады. Ақындардың бірқатары жұтаған жер мен көшкен елге қайырылып сөз айтып тұрып, басқыншылық пиғыл мен зорлықшыл әрекеттерді зарлана жырға қосады. Зар заман ақындарының көпшілігіне тән ерекшелік – келешекті көрегендікпен болжап, алдағы уақыттағы ел сипатының өзгерісін қолмен ұстап, көзбен көргендей бейнелеп айтуы. Мұндай болжам өлеңдер Зар заман ақындары шығармашылығының бастапқы кезеңінде, яғни отарлаушылардың ойранынан бұрынырақ айтылғандығымен құнды. Бүгінгі көзқарас тұрғысынан қарасақ, олардың ойлаған қаупі расқа айналғанына куә боламыз. Бұл ақындардың ішінде өлең-жырдың бар қуатын пайдаланып, ата-баба дәстүрімен астарлай айтып, батыс пен шығыстан келетін кесапатты бірдей болжап бергені – Дулат Бабатайұлы.
## Ақындарының шығармаларына тыйым салынуы
Зар заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықтың белең алуынан басталады. Жыр жүйріктерінің бар құдіреті, бар қабілеті ел-жұртының санасын оятуға жұмсалды. Олар қауіп-қатерді, зорлық-зобалаңды алдын-ала ескертті, зардаптарын күн ілгері тайға таңба басқандай етіп айтып берді. Елдің берекетін кетірген отарлаушылардың құбыжық кейпіндегі бейнесін жасады. Солардың ойранына жол ашқан өз халқының кейбір жандайшаптарын аяусыз сынға алды, кей тұста ел бірлігінің кемістігін де түйреп өтті. Зар заманның бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілі – Дулат Бабатайұлы қазақ халқының дәстүрлі жыр үлгісін түр жағынан өзгертіп, өлеңді көркемдеп кестелеудің жаңа үлгісін жасады. Аталған ақындардың қай-қайсысы да ұлттық поэзиямызды мазмұн жағынан байытуға үлес қосты.
Кеңестік идеология үстемдік еткен кезеңде Зар заман ақындарының шығармаларын насихаттауға тиым салынды. Олар барлық оқулықтардан алынып тасталды. Соған қарамастан Зар заман ақындарының шығармалары әр жылдарда зерттеу нысанасына айналды. Қазақ әдебиетінің тарихын оқып-үйренуге арналған ғыл. жинақтарда олардың кейбір өлең-толғаулары арагідік жарық көрген тұстары да болды. Мысалы, 1978 жылы Ленинградта басылып шыққан “Поэты Казахстана” жинағында (құрастырған М.Мағауин) Зар заман ақындарының отаршылыққа қарсы жазылған бірқатар өлеңдері орыс тілінде жарық көрді.
20 ғ-дың соңынан бастап зар заманның тарихи сипаты, Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері, әдеби ағым ретіндегі ерекшеліктері, көркемдік кестелері туралы бірқатар еңбектер жазылды. Зар заман ақындары шығарм. – жаңалығы мол, өзгеше дәстүрі бар күрделі құбылыс ретінде әдебиеттану ғылымының тұрақты зерттеу нысанасы болып қала бермек.
## Тағы қараңыз
* Зар Заман
* Зар заман поэзиясының өкілдері
* Жоғалған ұрпақ
## Дереккөздер
14. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы, 2000.15. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. Астана. 2005. |
Александр Викторович Затаевич (6 ( 20) наурыз, 1869, Болхов қаласы, Орёл облысы, Ресей Империясы - 6 желтоқсан, 1936, Мәскеу, КСРО) — поляк, ресей, кеңес композиторы, этнографы, музыкант, музыка және қоғам қайраткері, Қазақ КСР халық әртісі.
## Өмірбаяны
* Александр Затаевич 1886 жылы Орел кадет корпусын бітірді, содан кейін ол Полоцк қаласына жіберілді, онда ол барлық бос уақытын музыканы оқуға және сақтауға жұмсады. 1896 жылы ол Затаевичтің пьесаларына қызығушылық танытып, олардың жарыққа шығуына үлес қосқан композитор С.В.Рахманиновпен кездесті. Рахманинов Затаевичке «Алты музыкалық сәт» атты фортепиано циклін де арнады. 1904-1915 жылдары Затаевич Варшавада қызмет етіп, музыкалық және қоғамдық қызметте де белсенді болды. Ол «Варшава күнделігі» газетінің музыка сыншысы болды, онда ол поляк, орыс және батыс еуропалық композиторлар мен орындаушылардың шығармашылығы туралы мыңнан астам мақалалар мен шолулар жариялады, сонымен қатар поляк фольклорының үлгілерін жазды. Варшава консерваториясы кеңесінің мүшесі.
* 1920 жылдан бастап ол Орынборда тұрып, оның шығармашылық қызметі негізінен қазақ халық музыкасын жинау, нотаға түсіру және жүйелеуде көрініс тапты. Ол 2300-ден астам музыкалық фольклорды нотаға түсірген. Затаевич шығарған «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 күйі мен әні» (1931) жинақтары ежелгі дәуірден 1930 жылдарға дейінгі қазақ музыкалық фольклорының антологиясын білдіреді. Оның Қазақстандағы шығармаларында алғаш рет Абай Құнанбаев, Құрманғазы Сағырбаев, Біржан Қожағұлов, Жаяу Мұса Байжанов, Дәулеткерей, Балуан Шолақ, Мұхит, Ыбырай сияқты көрнекті халық композиторларының, сондай-ақ көрнекті халық орындаушылары Әміре Қашаубаев, Ғаббас Айтпаев, Қали Байжанов және басқалары сияқты шығармашылығына сипаттама береді. Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік өңірлерінде жасалған жазбаларды қамтуы тиіс музыкалық энциклопедияның үшінші және соңғы томы басылмай қалып, қолжазба күйінде Орталық ғылыми кітапханада сақтаулы. Затаевич – қазақ кәсіби фортепиано музыкасының негізін салушылардың бірі. «Фортепианоға арналған миниатюра түріндегі қазақ әндері» (1925-1928), «Қазақ татарларының әндері» (1932), «Қазақстан әндері» (1932), «Қазақтың 60 әні» жинақтарының авторы. Татарлар» (1933)[4], «Қырғыздың 250 аспаптық пьесалары мен күйлері» (1934), «Әр ұлттың әндері» (1971 ж.), «Киргизский аспаптық пьесалар мен күйлер» (1971 ж. шыққан).
## Алғаш рет қазақтың халықтық музыкасы шығармаларымен танысуы
Ол алғаш рет қазақтың халықтық музыкасы шығармаларымен 1920 жж. басында, Орынборда жүрген кезінен-ақ таныса бастайды. Сол кезеңнен бастап А. Затаевич өзінің болашақ қызметін аспаптық мұраларын тамаша үлгілерін жинау, оны насихаттаумен тығыз байланыстырады. Ол жатақханаларды, мектептерді, құрылыстарды, орта дәрежелі оқу орындарын, казармаларды аралайды, съезге, конференцияға, кеңестерге келген қазақтардан ән жазады. Базар, театр, концерт орындарының фойелерінде кездескендердің бәрінен де жазып алады. Бала жасынан кіршіксіз еститін құлағы жасы елуден асқанша көрмеген елдің музыкасын жаза баспай нотаға түсіруге мүмкіндік береді.
Бірақ, өмірін музыкаға бағыштаған А.В. Затаевич әнді қалада отырып тек кездейсоқ келгендерден жазып отыруды жөн көрмеді, елге шығады, Жайықтың бойын, Сыр, Ертіс өзендерін, Бөкей, Қарқаралы далаларын аралайды. Замандар бойы жабылып жатқан қазақтың ән қазынасын көтереді.
Қазақтың көл-көсір мұрасын жинақтауды өзіне парыз санаған жанның бірі. Ұлты басқа болса да, жер орта жасқа келгеніне қарамастан, 1920 жылы қиын-қысталаң кездерінде кездескен көлік атаулымен, болмаса, жаяу-жалпы аралап, халқымыздың ән-күйлерін музыка белгілерімен (нотамен) хатқа түсірген.
## Деректер жазып қалдырды...
Халықтық кәсіби әнші-күйшілерінің шығармашылық қызметін, олардың орындаушылық шеберліктерінің сырын ашып, өте құнды мағлұматтар жинады. Ақан сері, Біржан сал, Абай, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Құрманғазы, Мұхит, Дәулеткерей, Тәттімбет, т.б. шығармаларын алғаш рет Затаевич жарыққа шығарды. Сөйтіп, ұлттық дәстүрлерді сақтаушылар мен дамытушылар жайында қайталанбас деректер жазып қалдырды. Этнографтың “Қазақ халқының 1000 әні” (1-бас., 1925 ж., 2-бас., 1963 ж.), “Қазақтың 500 ән-күйі” (1931), “Песни разных народов” (1971), жарияланбаған “Қазақ музыкасының 3-томы” деп аталатын жинақтарында қазақ халқының классик. ән, күйлерінің үлгілері мол орын алған. Затаевичтің еңбектері арқылы қазақ музыкасы дүние жүзіне тарады, бүкіл Еуропа елдеріне жетті, алдыңғы қатарлы өнер иелерінен жоғары баға алды. Мұнда қазақ музыкасының көптеген теориялық және тарихи мәселелерінің беті ашылды. Затаевичтің әрбір ән-күйге берген жеке талдауларының мәні зор. Халық композиторлары мен орындаушыларының шығарм-на берген мінездемелері де әлі өз бағасын жоғалтқан жоқ. Затаевич жинақтары қазақ халқының кәсіби музыкасының дамуына зор ықпал етті. Аталған жинақтардағы ән мен күйлер қазақтың кәсіби музыкалық жанрлары – опералық, симфониялық, камералық шығармаларында кеңінен пайдаланылды. Осы жинақтардағы ән-күйлерді қазақ композиторларымен бірге С.С. Прокофьев, Н.Я. Мясковский, М.М. Ипполитов-Иванов сынды орыс композиторлары да өз шығармаларында пайдаланды.
## Композитор ретінде
Композитор ретінде Затаевич қазақ музыкасының кейбір үлгілеріне фортепиано, аспапты ансамбльдермен қосылып айту үшін көптеген өңдеу жұмыстарын жүргізді. Затаевичтің “Қазақ музыкасы” атты фортепиянолық шығармасы – кәсіби дәрежеде жазылған туынды. Ол 1925 – 27 жылдары фортепиянолық пьесалар циклін жазды. Соның нәтижесінде “Халық тақырыбына жазылған миниатюралары” (1925), “Қазақтың халық әндері тақырыбы бойынша фортепианоға арналған пьесалары” (1927) жарық көрді. Қазақ халқының музыка мұрасын сақтап келген 500-ге жуық өнерпаздар – Майра Шамсудинова, Әміре Қашаубаев, Ғ.Айтбаев, Қ.Байжанов, М.Бөкейханов пен Н.Бөкейханов, Ғ.Мұхитов пен Ш.Мұхитов, ғылым қайраткерлері Ә.Марғұлан, Қ.Сәтбаев, М.Бөжеев, әдебиет және өнер қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, Ж.Шанин, т.б. өздері білетін ән, күйлерді Затаевичке айтып, жаздырды (қ. “Затаевичтің корреспонденттері”). Затаевич Қазақтың фольклорының жиналу дәстүрін қалыптастырып, одан әрі жалғастыруда А.Жұбанов, Е.Брусиловский, Б.Ерзакович, М.Төлебаев, Л.Хамиди және басқалардың еңбектері орасан зор.
Сөйтіп, 1920 көктемінен бастап 1923 ж. аяғына дейін, нағыз аш-жалаңаш жол қиындықтарына да қарамай, А. Затаевич қазақтың 1000 әнін жинап нотаға түсіреді.
Оның 1925 ж. Мәскеуде «Қазақ халқының 100 әні», және 1933 ж. «Қазақтың 500 әнімен күйі» атты этнографиялық жинақтары шықты.
А. Затаевич 1936 жылы Мәскеу қаласында дүние салған. А.В. Затаевичтың жарқын бейнесі, оның қазақ халқының мәдениеті мен өнеріне сіңірген еңбегі, ірі тұлғасы ұлғайған үстіне ұлғая бермек, ұмытылмақ емес.
## Дереккөздер |
Звезда Прииртышья (Ертіс жұлдызы) — Павлодар облыстық газеті. Алғашқы саны «Обьединение» деген атаумен 1918 жылы 7 сәуірде жарық көрді. 1920 жылдан уездік, 1929 жылдан округтік, 1930 жылдан аудандық газет болып жарық көріп тұрды, 1938 жылы облысы газетке айналды.
Әр жылдарда «Известия Павлодарского революционного комитета» (1919 – 20), «Большевик» (1920 – 22), «Степной пахарь» (1922 – 29), «Советская деревня» (1929 – 30), «Колхозный путь» (1930 – 38), «Большевистский путь» (1938 – 53), «Павлодарская правда» (1953 – 63) атауларымен жарық көрді. 1963 жылдан қазіргі атауымен шығып келеді.
Құрылтайшылары – Павлодар облысының әкімі, облыстық мәслихат. Таралымы 33422 дана.
## Дереккөздер |
Зеинеп Қошқарбергенқызы (1881-1913) - әнші-ақын. Абайды өзіне ұстаз тұтқан, ақындық мектебінен үлгі алған. Екі жасында қорасаннан соқыр болып қалады. Жастайынан өнерге әуес, зерделі 3ейнеп тағдырына мойымай сырнай тартып, ауыл жиын-тойларындағы айтыстарда көзге тұседі, әділетсіз өмір жөнінде өлеңдер шығарады. Абайға әдейілеп келіп танысып, ақын өлеңдері мен әндерін Арқаның түкпір-түкпірдегі алыс ауылдарына соны жаңалық, үлгі-өнеге ретінде насихаттайды. «Жігіттер, өнер ізде, тұрма жайға», «Талаптанған зерделіге кедейлік жоқ», «Серттен тайма», «Билерге» өлеңдерінде Абайдың ақындық мектебінен ауытқымай, оқу-білім жолында талмай ізденуге шақырады, Өзбыр заманның әділетсіз өктемдігін әшкерелейді.
## Дереккөздер |
Зафар-Наме-Ий Мукими (парс. ң«өџҒ« і«BЇo–ѓ – “Мукимидің жеңіс туралы кітабы”) – Шайбани әулетінен шыққан Бұхара билеушісі Абдулла ханның (АбдоллаҺ ҚҚ) нұсқауы бойынша оның іс-әрекетін мадақтау мақсатымен парсы тілінде жазылған шығармалардың бірі. Авторы – Мукими туралы дерек аз. Тек оның бұл шығарманы 16 ғ-дың 80-жылдары 70 жастан асқан шағында жазғаны белгілі. Автор өз еңбегін “Зафар-наме-ий хан газы” (Дін жолында күресуші ханның жеңістері туралы кітап) деп те атаған.
## Мазмұны
Шығармада Шайбани әулеті мемлекетін біріктіру жолында Абдулла ханның он жыл бойы жүргізген күресі (1578 – 88) қамтылған. Шығарманың өлеңмен жазылған кіріспесінде Абдулланың 1557 жылдан бастап әкесі Ескендірмен бірге Бұхарада билік жүргізгені қысқаша айтылады. Шығарманың негізгі мәтіні қара сөзбен жазылған. Оқиға желісі 1576 – 78 ж. Абдулла ханның Балхтан Самарқанға жасаған жорығынан басталып, әрі қарай Шайбани әулетінен шыққан Ахмед ханның (Барақ ханның) ұрпағы Баба сұлтанмен жүргізген күресі баяндалған. Қазақ хандарының Баба сұлтанмен, сондай-ақ, Абдулла ханмен арадағы қарым-қатынастары туралы шығармада келтірілген деректер Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихынан мағлұмат береді. 16 ғ-дың 70-жылдары қазақ ханы Ақназар (Хақназар) және басқа көрнекті сұлтандар Түркістан аймағында өз биліктерін нығайту үшін Абдулла ханмен одақ жасасты. Олар Абдулланың 1579 ж. Баба сұлтанға қарсы жасаған жорығына қатысты. Ал Баба сұлтан өз кезегінде Қазақ хандығын Бұхара билеушілерімен одақтастырмай, өз жағына тартуға тырысып, оларға Сауран мен Иасы қ-ларын беруге мәжбүр болған. 1580 ж. Хақназар қаза болғаннан кейін қазақ хандары Шығай мен Тәуекел Түркістан мен Дешті Қыпшаққа екінші рет шабуылға шыққан Абдулламен бітім жасасқан. Кейін Тәуекел Бұхара билеушісімен қарым-қатынасын үзіп, Абдуллаға қарсы көтерілісті пайдаланып, 1588 ж. Ташкентті алды. Шығарма Абдулла ханның осы көтерілісті қалай басқанын суреттеумен аяқталады. Бұл шығарма Абдулла хан билігінің толық тарихи шежіресі “Шарафнаме-ий шаҺиды” жазу үшін Хафиз Таныштың сүйенген негізгі деректемелерінің бірі болды (қ. “Абдолланаме”).
“Зафар-Наме-Ий Мукимиде” “Қазақстан” атауы кездеседі. Сондай-ақ, “бір одаққа бірігіп, біртұтас халық атауы ретінде қабылданған” қырғыз бен қазақ этнонимдері қатар айтылады.
## Дереккөздер |
Андрей Павлович Зенков(1.12.1863, Ресей, Түмен қаласы – 1.8.1936, Қазақстан, Алматы) – сәулетші, құрылыс инженері. Санкт-Петербургтегі Николаев инжинериялық академиясын (қазіргі Санкт-Петербург архитектура-құрылыс университеті) бітірген (1893). 1898 жылы Қазақстанға қоныс аударып, Верный қаласына (қазіргі Алматы) қоныстанған. 1907 – 17 жылдары Жетісу облысы инжинерия басқармада жұмыс істеді. Жер сілкінісіне төтеп беретін ағаш үйлер салумен, жер сілкінісіне төзімді құрылыстар жобасын жасаумен шұғылданды. Зенковтың жобасымен салынған үйлер: Верный әйелдер гимназиясы (1904 жылы, қазіргі Алматы мемлекеттік университетінің көркемсурет-графика факультетінің корпусы), Кафедральдық собор (1907), Верный әскери мәжіліс үйі (1908 жылы, қазіргі Қазақ халық музыкалық аспаптар музейі), Верный сауда үйі (1912 жылы, қазіргі “Қызыл таң” мата үйі), т.б. Кеңес өкіметі жылдары Зенков Алматыны қайта салуға қатысты. 1927 жылдан губерниялық инженер, одан кейін Қазақстанның Халық комиссарлары кеңесі жанындағы Құрылысқа бақылау жасау басқармасының бастығы болды. Ресей мен Түркістанның бірсыпыра ғылыми қоғамдары мен қоғамдық ұйымдарына мүше болды, баспасөз бетінде тарихи және этнографиялық материалдар жариялады.
## Дереккөздер |
Зере (1785-1873) – Өскенбай бидің бәйбішесі, Құнанбай қажының анасы, Абайдың ұлы шешесі.
## Өмірбаяны
Зеренің азан шақырып қойған аты – Тоқбала. Әкесі Бектемір Найман ішінде Матайдың руының Қойгел атасынан шыққан сыйлы адам. Бектемірдің Тоқбала есімді қызы, Жанәлі есімді ұлы болған. Жанәлінің ұрпағы – Иранғали мен Қабікен Оңғарбаевтар бүгінде Семей қаласында тұрады. Өскенбай би 5 әйелінен 10 бала сүйген. 3ереден - Құттымұхамбет (жастай қайтыс болған), Құнанбай, Тайбала туған.
3ерені Ырғызбай тұқымдары, барша ауыл адамдары «Кәрі әже» деп атапты. Қартайған шағында құлағы естімей қалған 3ере немерелеріне дұға оқытып, үшкіртеді екен. Ал Абай өлеңмен оқып Зере әжесін үшкіретін болыпты. 3ере немерелері ішінде Ибраһимді алабөтен жақсы көрген. Абайды қойнына алып жатқызып, еркелете-еркіндете өсірген, ақылды, зейінді, жұмсақ мінезді, мейірімді 3ере немересіне Абай деген аяулы ат қойса, туған анасы мен кіші шешесі Ибраһимді – Телғара деп атаған. Ізгі жұректі, үлкенге қамқор, кішіге пана бола білген 3ере әже Абай өміріне, ақындығына игі әсерін тигізеді.Бұл туралы М. Әуeзовтың «Абай жолы» роман-эпопеясында шынайы суреттелген.
3ере 1873 жылы баласы Құнанбайдың ұйғаруымен Жидебай қыстауының қасына жерленген. Абай ауданының азаматтары 1986 жылы қабір айналасын қайтадан жөнге келтіріп, ана бейітінің басына Шығыс үлгісімен алты қырлы мавзолей орнатқан.
## Дереккөздер |
Бәтима Есмұратқызы Зәуірбекова (29 қыркүйек 1946, Фурманов ауылы, Мойынқұм ауданы, Жамбыл облысы) – суретші. Алматы көркемсурет училищесін (1969), Алматы мемлекеттік университетін (2001) бітірген.
## Өмірбаяны
ҚазКСР, Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданы, Фурмановка ауылында дүниеге келген. Мерке ауылында өскен.
1964 жылы мектепті бітіргеннен кейін, Н.В.Гоголь атындағы Алматы көркемсурет техникумына оқуға түсті. Оны 1969 жылы қолданбалы суретші мамандығы бойынша бітірді. Сол жылы оның алғашқы Гобелен көрмесі өтті. 1997-2000 жылдары Түркияда тұрып, жұмыс істеді, 9 көрме ұйымдастырды, бірақ Қазақстанғаоралды. 2001 жылы (басқа деректер бойынша 1990 жылы) Алматы мемлекеттік университетін (қазіргі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті) бітірген.
1974 жылдан Қазақстан Республикасы Суретшілер одағының мүшесі. Ресей суретшілер кәсіптік одағының мүшесі.
## Шығармашылығы
Алғаш “Жіп иіруші” (1972), “Қодық” (1972), “Керуен” (1973), “Көктем” (1974), “Сазды әуен” (1975) гобелендері арқылы танымал болды. “Байтақ дала” (1976), “Дала аруы” (1979), “Мәңгілік өнер” (1982) туындылары астарлы философия мазмұнымен ерекшеленеді. “Күй” (1978), “Жастық” (1979), “Тоқымашы”, “Кешкі саз” (1982) шығармалары ұлттық гобелен өнеріндегі жаңа принциптерді қолданудың озық үлгісі болып тарихта қалды. Сызба, кескіндеме өнері тәсілдерін біріктіру және түрлі түстердің өзара үйлесімін табу шеберлігі суретшінің “Қыс”, “Көктем”, “Жаз” және “Күз” гобелендерінен (1984 – 86) анық байқалады. Зәуірбекова басқа шеберлермен бірлесіп, “Қазақстан” қонақ үйіне қойылған “Қазақстан шұғыласы” атты монументтік гобеленді (1977 – 78; Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы, 1980) жасауға қатысты. Жарық пен сәулені шарпыстыру әдісі арқылы бейнені көлемді түрде көрсету мақсаты “Жер-ана” монументті панносында ұтымды орындалған. Зәуірбекова еңбектерінің жеке көрмесі Францияда, Швецияда, Түркия, т.б. елдерде өтті. Суретші туындыларының түпнұсқасы Қазақстанның Орталық өнер мұражайына және Астана мұражайына қойылған.
## Марапаттары
* Ш.Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1980);
* КСРО, Қазақ КСР, Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Құрмет грамоталары;
* Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті атағы (2004)
* «Мәдениет пен өнерді дамытуға сіңірген еңбегі үшін» құрмет белгісі (2014 ж. 27 қараша, ТМД Парламентаралық Ассамблеясы) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына мүше мемлекеттердің ортақ мәдени кеңістігін қалыптастыру мен дамытуға қосқан елеулі үлесі үшін, мәдениет және өнер саласындағы ынтымақтастық идеяларын жүзеге асырған үшін.
* «Парасат ордені» (2014 ж.)
## Дереккөздер |
Болат Сейітқазыұлы Зәкиев (25 тамыз 1950, Қаратал ауылы, Зайсан ауданы, Шығыс Қазақстан облысы, Қазақ КСР) – еліміздің мемлекеттік шекарасын қорғау қызметін ұйымдастыруға елеулі үлес қосқан әскери қайраткер, генерал-лейтенант. КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің Жоғары шекара командалық училищесін (1971), КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті инститын (1981) бітірген. 1971 – 78 ж. Шығыс шекара округында офицер, аға офицер, 1981 – 84 ж. бөлім бастығының орынбасары, 1984 – 88 ж. Ауғанстандағы КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті өкілдігінің аға жедел қызметкері, 1988 – 91 ж. Шығыс шекара округында жедел бөлім бастығының орынбасары қызметтерін атқарған. 1992 – 95 ж. Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті (ҰҚК) төрағасының орынбасары – Шекара әскерлерінің қолбасшысы, 1995 – 97 ж. Мемлекеттік шекара күзеті жөніндегі мемлекеттік комитеттің төрағасы болды. 1999 жылдың шілде айынан Қазақстан Республикасы ҰҚК төрағасының орынбасары – Шекара қызметінің директоры. ҚҚ-дәрежелі “Даңқ”, “Қызыл Жұлдыз” ордендерімен, Ауғанстанның “Батырлығы үшін” орденімен, он сегіз медальмен марапатталған.
## Дереккөздер |
Зерен– ағаштан жасалған сәнді, түбі шұңғыл ыдыс. Оны жасау үшін ағаш діңінің түп жағына тақау тұсында болатын безді діңге зақым келтірмей кесіп алады. Жасалатын зереннің үлкен-кішілігі бездің көлеміне байланысты. Мұндай без қайың ағаштарында көбірек кездеседі. Табиғи өрнегі де мол болады. Зереннің қазақ халқының дәстүрлі тұрмысындағы орны ерекше. Безден шабылып жасалған Зеренге оның табиғи қалпына орай оюлар ойған, ернеуіне, бүйіріне, түбіне күмістен өрнектер салған. Зеренді, көбінесе, қымыз құюға пайдаланады.
## Дереккөздер |
Зеренді — ауыл, Ақмола облысы Зеренді ауданы және Зеренді ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Көкшетау қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 40 км-дей жерде, Көкшетау қыратындағы Зеренді тауының солтүстік-шығыс етегінде, Зеренді көлінің шығыс жағалауында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1824 жылы қаланған. 1961 жылдан өзі аттас астық кеңшарының орталығы болып келді. 1997 жылдан Зерендіде астық қабылдау пункті, өндірістік кооператив, сүт зауыты, шаруа қожалықтары, серіктестіктер құрылған.
## Кәсіпорындары
Нан зауыты, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, құрылыс және көлік мекемелері, балық питомнигі жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Жалпы білім беретін 3 мектеп, кітапхана, мәдениет үйі, кинотеатр, емхана, аурухана, дәріхана, санэпидемиялық стация бар.Кеңес Одағының Батыры М. Ғабдуллиннің мұражай үйі жұмыс істейді. Зеренді тауының баурайында жазғы лагерь, 2 демалыс үйі орналасқан. Ауыл маңындағы Жамантұз көлінің шипалы сазы емге жарамды. Зеренді көлінде ондатра өсіріледі, балық ауланады. Ауыл арқылы Көкшетау – Атбасар автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Зертас, глазурь (нем. Glasur – шыны) – керамикаға қалыңдығы 0,15 – 0,30 мм-дей етіп жағылған шыны тектес зат (жабын). Зертас керамикалық бұйымдарды кірден, қышқыл және сілті әсерінен сақтайды, су өткізбейтін қасиет, архитектуралық-көркемдік сұранысқа сәйкес әдемілік береді. Зертас мөлдір, күңгірт, бояулы, бояусыз болып ажыратылады.
## Дереккөздер |
Зеңгі Баба– қазақ халқының мифологиялық сеніміндегі төрт түлік малдың бірі – сиырдың пірі. Халық нанымында малдың әр түлігінің өз тәңірісі, иесі болады деп есептелген. Соның ішінде сиыр малының тәңірісі, қамқоршысы Зеңгі баба деп түсінген. Соған сиынып, малының аман-сау өсіп, көбеюін тілеген.
Зеңгі Атаның туған жылы белгісіз. Бірақ ол жайлы айтылған деректерге қарағанда оның 12-ғасырдың соңы мен 13-ғасырдың басында өмір сүрген деп жорамал жасауға негіз бар. Зеңгінің түрік-ислам дүниесінде исламды уағыздаушы данышпан ойшылдың бірі болған. Зеңгі Баба (Айхожа) жас кезінде әкесі Ташхожадан тәлім-тәрбие алады. Әкесінің білімінен кейін Қожа Ахмет Яссауидің шәкірті Сүлеймен Хакім Ата Бақырғанидың тәрбиесінде болып, Яссауи ілімінің мағрифатын, тарихатын, шариғатын, ақихатын үйреніп Аллаға жақындасудың қиын да азапты жолдарынан өтеді.Зеңгінің түп нәсілі араб болғандықтан денесі қара, сүйегі ірі болған екен. Хакім Атадан терең білім алып данышпандық пен керемет көрсету дәрежесін меңгергеннен кейін ол отаны - Шаш ұлаятына келіп халықты ілімге, әдептілікке тәрбиелеуге кіріседі. Көптеген аты танымал ойшыл шәкірттер тәрбиелейді.Зеңгі Атаның көрінісі қарапайым, дәруіш секілді болып, адамдардың сиырын бағып, падашылық етіп, ғаріптік өмір кешіреді. Зеңгінің күнделікті өмірі сахарада пада бағумен өткендіктен ол намазды да қыр-адырларда оқитын болған. Намаздан кейін зікір айтумен шұғылданған екен. Сол кезде сиырлар жайылуын тоқтатып тұратын болған.Өзбекше айырым басылымдарда хикая етуге қарағанда Шаш ұлаятынан шыққан ұлы машайық Зеңгі Атаға жергілікті халық үлкен құрмет көрсетіп - Зеңгі Баба деп атаған екен. Зеңгінің көптеген мүридтері, мухлистері (ықыластантанушылары) және шәкірттері болған. Олардың ішінде төртеуі - Ұзын Хасан ата, Сайид ата, Садр ата (садриддин) және Бадр ата (Бадриддин) атақты машайықтар дәрежесіне жетеді.Зеңгі 1258 жылы өмірден өтеді. Ташкентке жақын жердегі Зеңгі Ата қыстағына жерленеді. Жұбайы Әмбар бибінің қабірі де осы жерде. Бұл орын тек Ташкент уалияты емес, бүтін Мауараннахр және Хорасандағы, Тұран өлкесінің түркі халқының қасиетті мекені болып саналады.Рубаяттарда айтылғанына қарағанда Зеңгі Ата кесенесін Әмір Темір салдырып, оған құлыптасты 1420 жылы Мырза Ұлықбек орнатады. Құлпытаста : "Әркім өз үйінде дәрет алып, менің үйімде зиярат қылса, ол адамды құрметтеп қастерлеуге лайықты" деген жазу жазылған. Кесенені түнде қара өгіз келіп құлатып кете береді. Әмір Темірдің түсіне Зеңгі Ата кіріп: "Менің пірім Қожа Ахмет Яссауидің басына кесене тұрғыз" дейді. Содан барып Ясауидың басына кесене тұрғызылған, содан соң барып Зеңгі бабаға кесене салыныпты дейді аңыз.Зеңгі баба мен Әмбар бибіден туған Айша бибі туралы да аңыз-хикаялар жетерлік.
## Дереккөздер |
Зийа Әл-Құлұб (араб. KҒ¦љ¦ABөѓ) – Мұхаммед Аваз Самарқандидің 17 ғасырдың бас кезінде парсы тілінде жазған шығармасы.
Шейх Қожа Исхақтың өмірі жайлы автор жеке өзінің білетіндеріне, шейһтың жақын достары мен жолын қуушылардың айтуына сүйеніп жазған. «Зийа Әл-Құлұб» – қазақ халқының саяси тарихын суреттейтін құнды шығарма. Әсіресе, 16 ғасырдың 90-жылдарында қазақ ханы Тәуекелдің Бұхараға жасаған жорығы жайлы деректер мол.
«Зийа Әл-Құлұб» 16 ғасырда қазақ ақсүйектері арасында ислам дінінің таралуы жайында да бірқатар мағлұматтар келтірілген.
## Дереккөздер |
Зиялылық, зияткерлік, интеллигенттік (ағылшынша іntellectualіsm, французша іntellectualіsme, немісше іntellectualіsmus) – адамның жоғары мәдениеттілігінің, ақыл-парасаты мен адамгершілік қасиеттерінің жиынтығын білдіретін ұғым. Зиялы тұлғаның ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды тарихи тұрғыдан түйсініп, бағалай білуінен, әлемдік және ұлттық мәдениет туындыларын талғампаздықпен белсенді игеруінен, бойындағы махаббат, ізгілік және әділеттілік сезімдерінің молдығынан, басқа жанға, жалпы адамзат баласына сүйіспеншілігінен, өзінікінен өзге ой-пікірге төзімділігінен, т.б. қасиеттерінен аңғарылады; қара Интеллигенция.
## Дереккөздер |
Зекет (араб.: زكاة – тазарту) — мұсылмандардың бес парызының бірі, немесе мұсылмандықтың төртінші шарты, қоғамдағы кедейлерге берілетін міндетті садақа. Шариғат бойынша, кәмелетке толған ауқатты мұсылмандар ғана жылына бір рет малының, дүние-мүлкінің, дәулетінің қырықтан бір бөлігін Зекет ретінде беруге міндетті.
## Зекет мөлшері
Зекет берілсе, бай адам мал-мүлкінің кірінен, кедейлер алдындағы борышынан тазарады. Зекет берілмесе, кедейдің қақы желінген болып табылады.
Зекет мына нәрселер үшін беріледі:
* алтын-күміс,
* төрт түлік мал,
* ақша,
* сауда-саттық тауарлары.
Бұлар белгілі бір мөлшерге толуы қажет. Зекетке толатын мөлшерді “нисап” деп атайды. Мысалы, қой саны үшін белгіленген “нисап”: 40-тан 121-ге дейін 1 қой, 121-ден 399-ға дейін 2 қой, 400-ден бастап жүзден бірі Зекет түрінде садақаға берілуі керек. Сиырдың саны 30-ға жетсе, “нисапқа” толған болып, 30-дан 39-ға дейін 1 тайынша, 40-тан 59-ға дейін 1 құнан өгіз не құнажын сиыр, 60-тан 69-ға дейін 2 тайынша, 100-ден 202-ге дейін 4 тайынша, не 3 құнан өгіз, не 3 құнажын сиыр, бұдан жоғары сандарға жеткенде әр 30-дан бір тайынша, не әр 40-тан 1 құнан өгіз, не құнажын сиыр Зекетке беріледі. Түйенің саны 5-ке жетсе “нисапқа” толады. 5-тен 9-ға дейін 1 қой, 10-нан 14-ке дейін 2 қой, т.б., 196-дан 200-ге дейін 4 бесті інген Зекетке беріледі де, одан жоғары санға жеткеннен кейін әр 50 түйеге 1 дөнежін інгеннен есептеледі. Айналымдағы алтын-күмістен өз салмағының 40-тан бірі Зекетке беріледі. Сондай-ақ, 20 мысқал (96 г) алтынның, яки 200 дирҺам (641 г) күмістің бағасындай сауда мүлкінен де, ақшадан да 40-тан бір мөлшерінде Зекет беріледі.
## Кімге берілуі тиіс
Құран Кәрімде айтылғандай, Зекет сегіз түрлі кісілерге: кедейлерге, міскіндерге (қолында түгі жоқ тақыр кедейлерге, жетім-жесірлерге), Зекет жинаушыларға, жаңа мұсылмандарға, құлды азат етуге, борыштыларға (қарызын төлеуге шамасы келмейтіндерге), мүсәпірлерге (үйіне жете алмай, жолда қалғандарға) таратылуға тиіс. Зекет беруші Зекетті берген уақытта Зекет үшін беретіндігін ниет етуі, яғни ішінен ойлауы шарт. Ал Зекет алушының Зекет екендігін білуі шарт емес. Зекетті бергеннен кейін міндетсу немесе ренжітіп, кемсітіп беру, сондай-ақ, мақтан үшін беру Зекеттің қайыр-сауабын зая кетіреді.
## Зекеттің пайдалары мен хикметтері
* 1. Алла Тағала Құранда өзінің әмірлерін орындап, тыйым салынған нәрселерден тыйылған құлдарын ақыретте сый-сыяпатқа кенелтіп, өзінің мархаметіне бөлейтіндігі турасында сөз беріп, уәде еткен. Зекет те Алла Тағаланың бұйырған әмірлерінің біреуі,сондықтан орындаушысы уәде етілген сый-сыяпатқа кенеліп, Алланың ризашылығына кенелері сөзсіз. Сонымен қатар 3екет – Тәубе сүресінің 103-аятында білдірілгендей күнәлардың кешірілуіне
себеп. «Олардың малдарын көбейт және өздері күнәлардан тазалануы үшін мұсылмандардың малдарынан садақа ал».
* 2. Жалпы адам баласының бойында дүние-мүлік, байлыққа деген қомағайлық пен қанағатсыздық және байлығымен басқаларға тәкаппарлану, паңдану сияқты
жаман сипаттар бар.
* 3. Зекет ғибадаты адамды осы өзімшілдік, сараңдық, дүниеқорлық,тәкаппарлық сияқты жиіркенішті қылықтардан сақтап, кішіпейілдік, жомарттық және кеңпейілдік сияқты жақсы сипаттарға тәрбиелейді, баулиды. Табысының бір бөлігін тек қана Алла ризалығы үшін пақыр отандастары мен діндестеріне тегін беретіндей көңілге ие болған мұсылман баласы әрқашан елін, халқын, отанын ойлайтын азаматқа айналары сөзсіз. 3екет – қоғамдағы бай мен кедейдің арасындағы байланысты жақсартып, бауырмалдыққа тәрбиелейді. Бай кедейлерге мейірімділікпен қарап, байлығының белгілі бір бөлігін оларға тегін бергендіктен,кедей де оларға құрметпен қарап, олардың байлығы мен дүние-мүліктеріне сұқ көзбен қарап, қызғаныш, қастандық ойламайды. Осылайша қоғам бақытты, сенімді ғұмыр кешеді.
* 4. 3екет – қоғамдағы кедей-кепшіктердің орташа өмір сүрулеріне ықпал жасап, мемлекетті әлсіздіктен сақтайды.
* 5. 3екет – капиталдың тек қана байлардың арасында айналып тұратын күш болуына бөгет жасайды. Пайғамбарымыз (с.а.у.)«Зекет – Исламның көпірі» – деп (әудем.) өмірдегі табиғи түрде бай, кедей деп бөлінудің 3екет арқылы бір дастарқан басына жиналатындығын ишарат еткен. Өйткені 3екет – бай мен кедейді жақындастыратын маңызды ғибадат. Ислам діні «Мен тоқ болайын, басқасы аштықтан өлсе әлсін» немесе «Сен әурешілік ішінде күн кеш, мен нығметтер мен ләззаттар ішінде рақаттанайын, сен жұмыс істе, мен жейін, сенен жұмыс, менен жеу» – деген сияқты тек қана қара басын ойлайтын өзімшілдік түсініктерге қарсы шығу арқылы қоғамның байлары мен кедейлері арасында от тұтанатын болымсыздықтарға іс насырға шаппас бұрын бөгет жасайды. 3екет – кірістің таратылуындағы теңсіздікті жоқ қылып, әділеттікті орнататын, байларға жүктелген сауабы мол маңызды ғибадат. Қысқасы, 3екет – хадисте айтылғандай байдың мейірімділік жағалауы мен кедейдің құрмет жағалауын жалғайтын илаһи көпір.
* 6. 3екет ғибадаты – Алла Тағаланың берген байлық нығметіне шүкір болып саналады.3екет беруші мұсылман әрқашан қолындағы байлықтың Алла Тағала тарапынан берілген жақсылық екенін түсініп, өзінен де зерек, қабілетті, денсаулығы мықты талай адамдардың бұл нығметтен мақрұм екенін түсініп, сол нығметтерді өзіне нәсіп еткен Алла Тағалаға шүкір етуі керек. Әр нығмет өзіне сай шүкір талап етеді. Ілімнің шүкірі – оны басқаға үйретумен,дене мүшеміздің шүкірі – ораза ұстап, намаз оқу тәрізді ғибадаттармен орындалатыны сияқты, байлық нығметінің де шүкірі мұқтаждарға көмектесіп, зекет беру арқылы жүзеге асады. Яғни, байлық нығметінің шүкірі ауызбен айтылатын «Аллаға шүкір» деген сөзбен ғана шектелмейді.
* 7. 3екет пәле-жаладан, апаттан, ауру-сырқаудан сақтап, байлықтың құрып кетуіне тосқауыл жасайды. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Малдарыңды зекет беру арқылы қорғаңдар, ауруларыңды садақа беру арқылы емдеңдер, бастарыңа келетін пәлелерге тілейтін дұғаларыңмен дайындалыңдар» – деп түсіндіреді.
* 8. 3екет – қоғамдағы ұрлық-қарлық, алдап-сулау, адам тонау, кісі өлтіру сияқты жаман әдеттердің кеңінен жайылуына бөгет қояды. Мұқтаж адамдардың өмір сүрулеріне керекті деп табылатын аса қажеттері зекет сияқты заңды жолмен қамтамасыз етілгендіктен, қоғамдағы аталмыш болымсыз көріністер өздігінен тоқтайды.
* 9. Қоғам барлық мүшесімен бүтін саналады. Әркім өзіне кіріс кіргізу барысында қоғамның басқа мүшелерінен тікелей немесе жанама түрде пайдаланады. Белгілі бір қоғамда емес, жапан далада жеке басы өмір сүргенде қолындағы байлығы пайда болар ма еді? Сондықтан байдың байлығында
кедейдің де есесі бар екенін ұмытпаған жөн. Беретін зекет – қоғамға деген рахмет пен сол байлық нығметін нәсіп еткен Ұлы Жаратушыға шүкір етудің белгісі.
* 10. Шайтан адамды «3екет берсең, аш-жалаңаш, кедей болып қаласың» – деп қорқытып, азғырып-пысқырады. Шындығында 3екет малдың азаюына емес, көбейіп,
өсіп-өнуіне себеп. Құранда бұл шындық былай баяндалады: «Шайтан сендерді кедейлікпен қорқытады да арсыздықты әмір етеді. Ал Алла Тағала сендерге өз қасынан жарылқауды, кеңшілікті уәде етеді. Алла аса кең, толық білуші» («Бақара»,268-аят), «Алла өсімді жояды да сауданы арттырады. Әрі Алла барлық қарсы келуші күнәһарды жақсы көрмейді» («Бақара»,276-аят). Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір хадисінде берілген садақаның байлықты азайтпайтынын айтады: «Садақа малдан ештеңе азайтпайды» (Муслим, Бирр, 69).
* 11. 3екет берген адамның жүрегін, ішкі сезімін керемет қуаныш билеп, ерекше ләззат кұшағына кіргендей күй кешіп, өмірдің қысымынан, дүние - мүліктің ауыртпалығынан, жүректің қаттылығынан шығады.3екет мұсылмандарды жалқаулыққа, масылдыққа, жатып ішерлікке тәрбиелеп дағдыландырмайды. Өйткені Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Берген қол – алған қолдан қайырлы» - деп мұсылмандарды әрқашан тер төгіп, еңбек етуге шақырады.
## Зекет ғибадатының үкімі
3екет ғибадаты Ислам дініндегі негізгі бес ғибадаттық ішінен орын теуіп, һижраның екінші жылы Рамазан оразасынан кейін Шәууәл айында парыз болды.
## Парыздығының дәлелдері
(Құран Кәрім,Сүннет, Ижмағ).
1. Құран Кәрім «Намаз оқыңдар, Зекет беріңдер...» («Бақара», 34; 83-аяттар.)«(Мұхаммед Ғ.С.) олардың малдарынан садақа ал да, ол арқылы оларды тазартып, берекелендіресің. Оларға дұға қыл.Өйткені, сенің дұғаң олар үшін бір тоқтау.Алла толық естуші, аса білуші» («Тәубе»,ЮЗ-аят) «Шын мәнінде садақалар (зекеттер), Алла тарапынан бір парыз: Қолы тар пақырларға, түгі жоқ міскіндерге,жаңа мұсылмандарға, құлды азат етуге,борыштыларға, Алла жолына және жолда қалғандарға беріледі. Алла әр нәрсені білуші хикмет иесі» («Тәубе», 60-аят).
2. Сүннет Пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деген: «Ислам діні бес негізден тұрады: Алладан басқа тәңір жоқ екендігіне және Мұхаммедтің (с.а.у.) Алла тарапынан жіберілген елші екендігіне куәлік келтіру, намаз оқу,зекет беру, рамазан оразасын ұстау, шамасы келсе қажылыққа бару» (Тирмизи, Иман 36;Бухари, Иман 1; Муслим, Иман 217.)
3. Ижмағ Ислам ғұлама, мүштаһиттері 3екет ғибадатының парыздығына бір көзқарас білдірген. Тіпті сахабалар зекетті бермейміз дегендерге қарсы соғыс ашу керек деген пікір айтқан. Кімде-кім зекет ғибадатының парыздығын қабылдамаса, діннен шығады. Ал, парыздығын қабылдап орындамаса, күнәһарболады.3екеттің белгілі-бір адамға парыз болуы үшін төмендегі шарттардың орындалуы тиіс.
### Мұсылман болуы
Басқа ғибадаттар сияқты зекет ғибадатында да беруші адамның ақыл-есі дұрыс, балиғат жасына жеткен,азат мұсылман болуы шарт. Мұсылман мемлекетінде өмір сүретін басқа дінді ұстанушыларға және балиғат жасына жетпеген балалар мен ақыл-есі дұрыс еместергезекет беру парыз емес.Ханафи мазһабынан тыс басқа мазһабтарда балиғат жасына жетпеген балалар мен ақыл-есі дұрыс еместерге де зекет беру парыз.Олардың малдарының зекетін уәлилері береді.
### Нисап көлеміне жететін немесе одан көп байлыққа ие болу
3екеттің парыз болуы үшін күнделікті тіршілікте қолданылатын негізгі қажеттер мен қарыздардан тыс, нисап көлеміне жететін байлыққа ие болуыкерек. Нисап дегеніміз – зекетті парыз ететін белгілі байлық мөлшері.3екет берілетін малдардың түрлері мен зекет беруді парыз ететін нисап көлемі:
* 1. Алтында: жиырма динар, яғни, 85 гр.
* 2. Күмісте: екі жүз дирһам, яғни, 595 гр.
* 3. Түйеде: бес.
* 4. Сиырда: отыз.
* 5. Қой мен ешкіде: қырық.
* 6. Сауда заттарында: 85 гр. алтын немесе 595 гр. күмістің құнына тең болса.
* 7. Ақшада: 85 гр. алтын немесе 595 гр.
күмістің құнына тең болса.
* 8. Бау-бақша және егіс өнімдері.
### Зекетке берілетін малдың өсімділігі
3екет берілетін малға ай санауымен бір жыл толуы керек. Өйткені Пайғамбарымыз (с.а.у.) хадисінде: «Бір жыл толмай малға зекет берілмейді» (Әбу Дәуд, 3., 5), – дейді. Бір жыл – зекет малдарының көбейіп, өсетін уақыты. Жыл толу мәселесінде Имам Әбу Ханифаның көзқарасына сүйенсек, зекет берілетінмалдар екіге бөлінеді,
а) алтын, күміс, барлық ақша түрлері және жылдың көбінде қырда жайылатын малдар мен сауда заттары;
ә) барлық егістік, бау-бақша өнімдері мен қазба байлықтар.Бірінші бөлімдегі зекет малдарының зекеті берілу үшін толық бір жыл толуы шарт, өйткені малдардың төлдеп, сауда заттарының кіріс кіргізетін уақыты кем дегенде бір жыл. Ал екінші бөлімдегі зекет малдарының зекеті берілуі үшін бір жыл толуы шарт емес. Өйткені егіс пен бау-бақшадан бірнеше айда өнім алуға болады. Сол сияқты қазба байлықты бір жылда бірнеше рет алуға болатындықтан,бұларға нисап мөлшері мен бір жыл толушарты қосылмайды. Ал Әбу Юсуф пен Мұхаммедтің бұл мәселедегі көзқарасына сүйенсек, шамамен бір тоннаға жетпейтін және қолда бір жыл сақтауғашыдамайтын егіс өнімдері мен жеміс-жидектерден зекет алынбайды.3екет парыз болу үшін, ханафи мазһабында, нисап көлемі жылдың басында әрі жыл-дың аяғында толық болуы шарт.
Мысалға, бір адам негізгі қажеттерінен тыс 100 гр. алтынға ие болса, бір жыл толғаннан кейін 50 гр. азайса, бұл адамға зекет беру парыз емес. Бірақ жылдың ортасында азайып, жылдың аяғында нисап көлеміне қайта жетсе, зекет беріледі. Мысалға, алты айдан кейін 50 гр. азайса,бірақ жылдың аяғында 120 гр. шықса,жылдың басындағы 100 гр-ның немесе жылдың ортасындағы 50 ғр-ның 3-ті берілмей, жылдың аяғындағы 120 гр-ның зекеті беріледі.3екет берілетін байлық, мал-дәулет бір жыл толғаннан кейін көбейіп өссе, көбейген бөлімінің зекеті дәл сол жылы берілмейді.Көбейген бөлімінің зекеті келесі жылы дәл сол уақытта беріледі. Мысалға, бір адамның қолында өткен жылғы Рамазан айының он бесінде 100 мың теңге болса, бұл көлем биылғы жылы Рамазан айының он бесіне дейін 140 мың теңгеге көбейіп, Рамазан айының жиырмасында 160 мыңға жетсе, 140 мың теңгенің ғана зекеті сол жылы беріледі.3екеттің парыз болуы үшін малға бір жыл толуы керек дедік, бірақ пақыр, кедей-кепшіктердің жағдайын ойлап, бір жыл толмай да зекет бере беруге болады.
Бірақ, бір жылда екі рет зекет берілмейді. Қарыздың барлық түрі – зекеттің парыздығына бөгет жасайды. Мысалға, бір адам негізгі қажеттерінен тыс 100 гр. алтынға ие болды делік. Бірақ бұл адамның басқа біреуге 20 гр. көлемінде қарызы болса, бұл адамға зекет парыз емес. Өйткені қарыздан тыс қалған малдың мөлшері нисап көлеміне (85 гр. шамасындағы алтынның құны) жетпейді. Бір жыл немесе бірнеше жыл үшін берілмеген зекет есесі қарыз болып саналады және міндетті түрде өтелуі тиіс. Өтелгеннен кейін қалған ақшаның құны нисап мөлшеріне жетіп жатса ғана, сол жыл үшін зекет беріледі. Қарыз иесі борыштының қарызын кешкен жағдайда, кешірілген қарызды қосқанда барлық ақшасының мөлшері нисап мөлшеріне жетіп жатса, зекет беру – парыз. Қарыз иесі қарызын кешкен күнге бір жыл толғаннан кейін зекет береді.
Құрбандық, пітір-садақа, кәффарат, қажылық сияқты мұсылманның мойнындағы қарыздар Алла мен құлдарының арасында болғандықтан зекеттің нисап мөлшеріне әсерін тигізбейді. Мысалы, белгілі бір адамның байлығы нисап мөлшеріне жетіп тұрса, бірақ мойнында аталмыш қарыздары болса және бұл қарыздарды өтеген жағдайда, қалған ақшасы нисап мөлшеріне жетпей қалса да, зекет беру парыз болып қала береді. 3екет беруші адам зекеті берілетін байлыққа толық ие болуы керек. Басқа біреуге кепілдікке берілген малға зекет берілмейді. Сатып алынып, әлі қолына тие қоймаған малға зекет беріледі. Жоғалып, қайта табылған малға жоғалған жылдары үшін зекет берілмейді.
Мұхаммед Пайғамбар (с.а.у.) хадисінде былай деген:
«Димар малға зекет берілмейді».
Димар мал – иелігінде бола тұра, қайта қайтып, қолына тиюі үміт етілмеген мал, яғни, иелігінде бола тұра, қолданылуы мүмкін емес мал.== Зекеттің дұрыс орындалуы үшін қойылған шарттар==
* 1. Ниет. Жалпы ғибадаттар сияқты зекет ғибадатында да ниет ету шарт. 3екетті басқа нәпіл садақалардан ерекшелендіретін де осы ниет екені сөзсіз.
Пайғамбарымыз (с.а.у.) хадисінде былай деген: «Барлық амалдар ниетке байланысты»(Муслим, Имара, 155; Бұхари, Бәдул - Уахи,1.). 3. есесін кедейлерге берген уақытта немесе 3екет есесін бөлген уақытта бұның 3екет екенін жүрегімен ниет ету керегі туралы төрт мәзһаб ғалымдары бір көзқараста.Тілмен ниет ету шарт емес. Кедейге 3екет беру ниетімен бір нәрсе берген уақытта көңіліне келмес үшін бұл саған берген сыйлығымыздеп тапсырса 3-тің дұрыстығына еш зиян келтірмейді.Зекет берілген адам да өзіне тапсырылған 3екеттің 3екет екенін біліп-білмеуі маңызды емес. Басқа мұсылмандарға үлгі болу үшін 3екетті жария түрде берген жөн. Бір нәрсені кедейге берген уақытта зекет ниетімен бермей, сосын барып, берілген зат жылдық 3екеттің орнына жүре берсін деп ниет еткен жағдайда, берген нәрсесі әлі жұмсалмай кедейдің қолында болса,зекет ретінде қабылданады. Ал егер жұмсалып кетсе қайта 3екет беруіне тура келеді. Бір адам зекет есесін бөліп койғаннан кейін жоғалып, ұрланып немесе басқа бір жағдаймен жойылып кетсе, 3екет парызы мойнынан түспейді. Өйткені 3екет есесі – кедейлерге иелендіру арқылы берілген жағдайда ғана зекет ретінде қабылданады.
Бір адам 3екетті ниет етпей анда-санда кедейлерге бір нәрселер беріп тұрса,зекет парызы мойнынан түспейді.3екет тек қана Аллаһ ризашылығы үшін берілуі тиіс.Зекетті адамдарға көрсету үшін немесе мақтану үшін беруге болмайды. Берген 3екетін міндетсініп, паңданатындардың 3екеті Аллаһтың алдында қабыл болмайды. «Ей, иман еткендері Аллаһқа және ақырет күніне сенбестен, тек қана адамдарға(мақтанып), көрсету үшін мал жұмсаған адамдарға ұқсап, берген садақаларыңды (берілген адамға) міндетсініп, ренжіту арқылы бұзбаңдар, Оның (берген садакасынміндетсініп, берген адамдарды ренжіткендерің) мысалы, үстінде топырағы бар тайғанақ тас сияқты, оған нөсер жауа қалса(топырағын шайып), құр тас күйінде қалдырады. Мұндай адамдар істеген ешбір істерінің сауабы мен карымын ала алмайды.Аллаһ қарсы келген елді тура жолға салмайды».(«Бақара», 264-аят).
## Зекет ғибадатының дұрыс болуының тағы бір шарты
3екет есесін Құранда белгіленген адамдарға иелендіру арқылы беру. Сондықтан дастарқан жайып, кедейлерге тамақ беру зекет емес, жай ғана садақа ретінде есептеледі. Өйткені, тамақтандыру кедейлердің тамақ жеулеріне рұқсат қана болып, иелендіру деп есептелмейді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір хадисінде: «Маған зекет бер» – деген адамға былай жауап берген: «Ұлы Алла зекеттің берілетін орындары жайында пайғамбарының да, басқаның да үкіміне разы болмай, өзі берді. Оны сегіз топқа бөлді. Егер сол сегіз топтың ішінде болсаң, саған есеңді берейін» (ӘбуДәуд,3.,24.).3екеттің берілетін орындарын Алла Тағала «Тәубе» сүресінің алпысыншы аятында тағайындап, білдіреді: «Шын мәнінде садақалар (зекеттер) кедей-кепшіктерге, түгі жоқ міскіндерге, зекетті жинауға тағайындалған адамдарға, көңілдері жібітілуі мақсат етілгендерге (жаңа мұсылмандарға),құлдарды азат етуге, қарызға батқандарға, Алла жолына және қиналған жолаушыларға берілуі Алла тарапынан парыз етілді» («Тәубә», 60-аят).
Бұл аятта айтылған сегіз топты былай түсіндіруге болады:
* 1 – 2 . Пақырлар мен міскіндер. Пақыр деп – нисап мөлшеріне жететін байлығы жоқ адамдарға, міскін деп – түгі жоқ адамдарға айтылады.
* 3. 3екет жинауға тағайындалған арнайы адамдар. Зекеттің жиналуы, сақталуы, есептелуі, лайық адамдарға таратылып, тапсырылуы сияқты жұмыстар үшін мемлекет тарапынан тағайындалған адамдар.
* 4. Муәллафатул-қулууб. Мұсылман болу бақытына әлі кенелмеген кейбір адамдардың жаманшылығынан сақтану үшін және ислам дінін жаңадан қабылдаған иманы әлсіз адамдардың, тіпті әлі исламды қабылдамаған кейбір адамдардың көңілін жібіту үшін пайғамбарымыз (с.а.у.) кедей болсын,
ауқатты болсын, оларға зекеттен белгілі есе беріп отырған. Міне, осы аталмыш үш топ Құранда айтылып, зекеттен белгілі бір есе тағайындалған «муалләфатул-қулууб» тобына жатады.Бірақ Хазреті Омар дәуірінде бұл топқа берілетін зекет есесі тоқтатылған. Себебі, ислам діні қанатын кең жайғаннан кейін бұлардың көңілін исламға жібітіп, жаманшылықтарынан сақтанудың қажеті аз болды. Бірақ кейбір ғалымдардың фәтуасынасүйенсек, қажет болған жағдайда, қайтадан бұл топқа зекет беруге болады.
* 5. Құлдар. Қожайынынан азат болу үшін белгілі ақшаға келіскен құлдарға зекет беріледі. Бұл ислам дінінің құлдарды азат ету жолында жұмсаған еңбектерінің бір көрінісі.
* 6. Қарызға батқандар. Қарызынан тыс, нисап мөлшеріндегі малға ие болмаған немесе басқасында алатын қарызы болып, қайтарып алуы мүмкін болмағандар қарызды адамдардың тобына жатады. Пақырға зекет бергеннен гөрі қарызының салдарынан қиыншылық көріп жатқан адамдарға зекет беру – абзал. Өйткені қарызынан құтылу – қарызды үшін басты міндет.
* 7. Алла жолында ілім іздегендер. Бұл топқа Алла ризалығы үшін ілім іздеушілер, Алла Тағаланың дінін қорғау және жастарымызды имандылық,
адалдық, адамгершілік, әділдік сияқты жақсы сипаттарға тәрбиелеу үшін жалпы қоғамымызға пайдалы болып шешілетін қайырлы істер үшін бар күштерін салып, еңбек етушілер кіреді.
* 8. Қаржылары бітіп, жолда қалғандар. Негізгі тұратын жерлерінде ақшалары бар, яғни бай болса да бұларға зекет беріледі(қажылар, ілім ізденушілер т.б. сияқты). Ханафи мазһабы ғалымдарының көбісінің пікіріне сүйенсек, зекеттің есесін сегіз топтың барлығына бірден беру шарт емес. Яғни, осы сегіз топтың біреуіне ғана берілсе де,зекет ғибадаты орындалады. Ханафи және Шафиғи мәзһабында бір адам зекетін толық немесе бірнеше адам зекеттерін жинап бір пақырға, яки міскінге берулеріне болады. Бірақ бір адамға нисап мөлшерінде немесе нисап мөлшерінен артық беру – мәкрүһ.
* Егер зекет есесі бірнеше адамға бөлініп берілген жағдайда өте аз болып, берілген адамдардың ешқайсысының қанжығасына пайдалы болып байланбаса біреуіне ғана берген жөн. Әйелдің нәпақасын қамтамасыз ету күйеуінің міндеті болғандықтан, күйеуі пақыр әйеліне малының зекетін беруге болмайды.Имам Әбу Ханифа хазіреттің пікіріне сүйенсек, бай әйел малының зекетін мұқтаж күйеуіне беруге болмайды. Ал Имам Әбу Юсуф және Имам Мұхаммедтің пікіріне сүйенсек, беруіне болады. Қайын ата және қайын ене – күйеу балаларын, күйеу балалары – қайын аталары мен қайын енелеріне малдарының зекеттерін берулеріне болады.
## Дереккөздер |
Зерде (ағылш. Consciousness) — қарапайым етіп айтқанда, ішкі және сыртқы болмысты сезіну мен аңғару. Философтар мен ғалымдардың бірнеше мыңжылдық анализдеуіне, анықтама беруіне, түсіндіруіне және пікірталас жасауына қарамастан, "өміріміздегі ең таныс және ең жұмбақ аспект" ретінде зерденің қасиеті мен мәні баяғыдай сырлы және даулы болып қалуда. Бұл тақырып бойынша жалпы қабылданған жалғыз түсінік "зерденің рас бар екендігі туралы интуиция" ғана. Зерде ретінде тегі нені нақты зерттеп, түсіндіру керек екендігі туралы пікірлер қашан әртүрлі. Кейде ол сананың (mind) синонимі болса, ал басқа жағдайда ол сананың бөлігі. Кезінде зерде адамның "ішкі өмірі", интроспекция, жеке ойлауы, қиялы және еркі делінді. Қазір ол көбінесе таным, тәжірибе, сезу (feeling) немесе түйсіну түрлерін қамтиды. Ол сондай-ақ тұрақты және өзгергіш күйдегі аңғаруды, аңғаруды аңғаруды және Мендік аңғаруды білдіреді. Зерденің түрлі деңгейлері мен тәртіптері бар, яғни әртүрлі зерделер болуы мүмкін, немесе түрлі ерекшеліктері бар бір ғана зерде болуы мүмкін. Бұлардан басқа мәселелер ретінде мысалы "тек адам ғана зерделі ме, әлде барлық жануарлар, тіпті бүкіл ғалам зерделі ме?" - деген метафизикалық сұрақты айтуға болады. Бірақ зерттеулер, түсіндірулер және болжамдар аясы тегі дұрыс сұрақтар қойылып жатыр ма деген күмән да туғызады.
Сипаттау, анықтау және түсіндіру ауқымын білдіретін мысалдар: қарапайым ояулық, "өзін тану" арқылы зерттелетін адамның өздік сезімі мен жаны; метафоралық мағынадағы "мазмұн ағыны", мидағы рухани күй, рухани оқиға және рухани үрдіс; Фанерон (phanera), квалиа (qualia) және субъективтілік; "бейне сондайлықты" иелеу, немесе болу; "ішкі театр", немесе санадағы басқарушы-атқарушы жүйесі, тб.
## Пәнаралық перспективалар
Философтар Декарт пен Локк заманынан бері зерденің табиғатын және оның дүниенің тұтас бейнесімен қалай үндесетінін түсіндіруге талпынып келеді. Бұл мәселеде әлемдік философия әрқилы бағыт ұстанғанымен бірақ бәрібір бұл тақырып мысалы құрлықтық философия мен аналитикалық философия үшін, феноменология мен сана философиясы үшін бірдей өзекті мәселе есептеледі, Кейбір негізгі сұрақтарға жататындар: зерде затпен бірдей нәрсе ме; компьютер немесе робот секілді есептеуіш машиналары зерделі бола ала ма; зерденің тілмен байланысы; болмыс (Dasein) ретінде зерденің тәжірибе әлеміне қатысы қандай; тәжірибедегі Меннің рөлі; дара ойлау мүмкін бе; ұғым объектпен түбегейлі үйлесімді ме, тб.
## Зерденің маңызы
Зерде адамның ең басты артықшылығы деуге болады, өйткені адамзаттың бүкіл прогрессінің басында оның зердесі тұр.
Зердеге қатысты екі негізгі мәселе бар: бірі, сана мен дененің байланысы, әсіресе зерде мен нерв жүйесінің байланысы мәселесі әлі де зерттелу үстіндегі тақырып. Дуалистер мен идеалистер зердені физикалық емес нәрсе деп түсіндірді. Ал, қазіргі заманғы функционализм – яғни зердені нейрондар қозғалысы ретінде анықтайды. Екінші мәселе, хайуандарда да зерде бар ма деген тақырып. Егер зердені адамға ғана тән құбылыс десек, онда хайуандарда болатын кейбір зердеге ұқсап қалатын әрекеттерді жаңаша түсіндіруге тура келеді.
Зерде ұғымы философияда негізінен адам болмысы тұрғысынан, яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және адамзаттық тарих пен мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана қоғамдық және жеке «өлшем» бірлігінен көрінеді. Шын мәнінде, сана арқылы қоғамдағы байланыста жеке адам белсенді болады.
Зерде — өмірде белсенді бола алатын адамның ішкі қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық қабілеттілік жиынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі.
Әртүрлі уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана бекітілген. Оның белгілі бір затқа қатысты айқындалып көрінуін, «ашылуын», ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты жұмыс жағдайы. Сана жеке адамның затқа, формаға және кейінгісі адамның адаммен байланысы ретінде, әрекеттерде оларға тән қатынасты бекітеді. Жеке адамның басқа адамдармен, заттармен қарым-қатынас үдерісіндегі байланысы және оның арғы жағында жасырын жатқан құбылыстары сана арқылы енгізіледі.
Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін, ерекше нысан. Ол адам өмірінің «мүшесі» ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ оның өмірі, адам дене мүшесімен ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан шығатын күштер оның сыртында ,— адамзаттық қарым-қатынастар әлемінде, адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен әртүрлі табиғи күштерде көрініс табады.
Қазіргі кезге дейін сана және оның табиғаты мен қызметі аз зертттелмеген. Олар жайында әр кезеңнің пәлсапашылары өз ойларын қорытып келді.
## Зерде құрылымы.
Зерде мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес, ес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы, талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады.
## Зерде мен іс-әрекеттің бірлігі
Зерде мен іс-әрекеттің бірлігі - сананың генетикалық және функционалдық байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және методологиялық іргетасын қалайды. Психология ғылымының негізгі принциптерінің бірі — сана іс-әрекетті, іс-әрекет саналы болуға тиісті дегенді ұстанады. Санаастылы — психиканың түрлі саналанбайтын жүйелерін (мысалы: санаалды мен санасыздық) немесе олардың жиынтығын білдіретін жинақтаушы ұғым.
## Зерде
Санасыз — санасыз акт, адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарынатын әрекет. Санасыз әрекетке адам мән бере қоймайды. Санасыздық, субъект өзіне әсері бар екенін есеп бере алмайтын шынайы құбылыстың ықпалымен болатын психикалық үрдістер, актілер мен күйлер жиынтығы немесе психикалық бейнелеудің формасы. Санасыздың санадан айырмашылығы: санасыздықты ырықты бақылау және ондай әрекеттерді бағалау мүмкін емес. Санасыздықта өткен, қазіргі және болашақ жай бірігіп бір психикалық актіде іске асады (мысалы, түс көруде). Санасыздық балада ертеректе болатын (таным әрекетінде): ойлауында, интуициясында, аффектісінде, үрейленгенде, түстерінде, гипноздық жағдайда көрініс береді. Санасыздық құбылыстарды психоанализ бағытымен түсіндіруге әрекеттеніп 3. Фрейд "санасыздықты динамикалық ығыстыру" терминін ғылымға енгізді. Ол санасыздықта әлеуметтік нормалардың талабына байланысты іске аспаған әуесқойлықпен құштарлықтар болады деп түсінген. Психолошяда санасыздықты зерттеуге қазіргі кезде көп көңіл бөлінуде.
## Зерде әрекет
Санасыз әрекет — адамның жан дүниесінде санадан тыс атқарылатын әрекет. Санасыз әрекетке адам мән бере қоймайды, қашан, қалай болғаны жөнінде есеп бере алмайды. Санасыз әрекеттің қарапайым мысалына адамның ой жүгіртпей істелетін дағдылы әрекеттері, түс көру, кейбір мәселенің шешімін кенеттен аян бергендей табуы, т.б. жатады. Санасыз әрекет туралы ойлар Г. Лейбниц, В. Вундт, З. Фревд. т.б. ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Санасыз әуестік — белгілі бір уақытта адамның өзі түсінбейтін, бірақ оның психологиясы мен қылығына әсер ететін адамның ішкі түрткілері, қажеттіліктері, қылық себептері (мотивтері).
## Зерде бүлінуі
Сананың бүлінуі — орталық жүйке жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы мүмкін. Ми зақымдалған кезде оның жоғары жүйке қызметі өзгеріске ұшырайды. Адамның қабылдауы, ойлауы, көздеген әрекеті бұзылады. Балаларда сананың бүлінуі әр түрлі кезеңде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан болады. Біреуінде зақымдану құрсақта жатқан кезде болса, енді біреуінде туғаннан кейін 3 жасқа дейін болады. Процестің өзін тікелей миға әсер еткен дәл осы кезеңде оның зақымдануын органикалық зақымдану, ал балалардың өздерін олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақым келген, санасы бүлінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы — дефектология ғылымы қарастырады. Балалардың орталық жүйке жүйесінің бұзылуы әртүрлі себептерге (әйелдердің жүкті кезде жарақаттануы, анасының немесе баласының жұқпалы аурулармен ауыруы, анасының теріс резус-факторы, зат алмасудың бұзылуы және т.б.) байланысты болады. Ал мидың зақымдануынан жоғары жүйке жүйесінің қызметі қатты бүлінеді. Бұдан бүкіл психикалық процестердің дамуы бұзылады. Кейде 3 жастан кейін де баланың санасы бүлінуі мүмкін. Оған әр түрлі жарақаттар, мидың қабынуы, психикалық аурулар және т.б. себеп болады. Бұдан балалардың бүкіл психикалық процестері — ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және т.б. қабілеттерінің дамуы бұзылады. Ақыл-ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік — ойлау процестерінің жетілмеуі (атап айтқанда, ой қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы) болып табылады. Мұның бәрі сананың бүлінуінен болады.
## Дереккөздер |
Салық Зиманұлы Зиманов (2 сәуір 1921 жылы Атырау - 4 қараша 2011 жылы Алматы) — қоғам және мемлекеттік ірі қайраткер тұлға, заңгер ғалым, Заң ғылымының докторы,профессор. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі, Қазақстанға еңбегі сіңген ғылым қайраткері(1971). ҚР Тұңғыш Президентінің мемлекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының иегері (2001).
## Жалпы мәлімметтер
* 3иманов өзінің «Қазақтардың 19 ғ-дың 1-жартысындағы қоғамдық құрылысы», «Қазақстанның 18 ғасырдың соңы мен 19-дың алғашқы жартысындағы саяси құрылысы» атты еңбектерінде және «Абай ережелері» атты Ғылыми мақаласында Абайдың қазақ тарихындағы алатын орнына жоғары баға беріп, қазақтардың әдет-ғұрып заңдарын жетілдіруге қосқан үлесі мен праволық көзқарастарын саралады.
## Өмірбаяны
* 1948 - Бүкілодақтық заң институтын бітірген.
* 1944-1945 - 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Дивизион командирі, миномет полкі және артилериялық полк командирі болып, полковник шенімен әскери қызметтен босаған.
* 1946–47 - Майданнан оралған соң Гурьев облысы прокуратурасында тергеуші, аға тергеуші.
* 1947–48 - Қазақ КСР-і Прокуратурасы жанындағы ерекше маңызды істер жөніндегі тергеуші қызметін атқарды.
* 1948–52 - Қазақстан ҒА құқық секторының аспиранты, аға ғылыми қызметкері, сектор меңгерушісі болды.
* 1952–58 - Алматы мемлекеттік заң институтының директоры, ҚазМУ-да декан.
* 1958–69 - Қазақстан ҒА Философия және құқық институтының директоры,
* 1969–76 - осы институттың бөлім меңгерушісі, құрметті директоры,
* 1976–77 - Қазақстан ҒА Төралқасының бас ғалым-хатшысы қызметтерін атқарған.
* 1995 жылдан Қазақ академиялық университеттінің ректоры,
* 1999 жылдан Қазақстан ҰҒА Төралқасының мүшесі.
## Халқына қызмет етуі
Зиманов Салық 1990–95 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесіне халық депутаты болып сайланып, Жоғарғы Кеңес Төралқасының, Сыртқы қарым-қатынастар мен парламентаралық байланыстар комитетінің мүшесі, Ардагерлер мен мүгедектер жөніндегі комитет төрағасы болды. Білікті заңгер маман ретінде егемендік, тәуелсіздік жолын таңдаған Қазақстанның халықаралық қарым-қатынастарын заңдастырып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру, президенттік басқару институтын енгізу, құқықтық-демократиялық реформаларды жүргізу ісіне, т. б. белсене араласты. Ол 1992–93 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Консультативтік кеңестің, мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңестің мүшесі болды.
Зимановтың ғылыми-зерттеу еңбектері, негізінен, мемлекет және құқық тарихы мен теориясына, Қазақстан мен Орталық Азияның басқа да аймақтарында ұлттық мемлекеттердің қалыптасуы мен дамуына, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігіне, т. б. өзекті мәселелерге арналған. Сондай-ақ, Зимановтың құқық теориясына, қазақтың дәстүрлі құқықтық мәдениетіне, шариғат заңдарына қатысты бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді.
1986 жылы Желтоқсан оқиғасы кезінде де ол азаматтық ерлік көрсетті. Империялық орталықтың үлкен лауазымды өкілдерінің қазақ халқы атына айтқан астам пікірлеріне тайсалмай қарсы шығып, ұлт намысын, ел абыройын нақты да кесімді дәлелдермен қорғап қалды. Қазақстан Республикасы құрылғаннан кейін Зимановтың ғылыми және қоғами-саяси қызметінің жаңа, жемісті кезеңі басталды. Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі көптеген жаңа заңдарды қабылдауға тиіс болды. Осы жауапты тарихи кезеңде Зиманов Салық - білімділік, қайраткерлік қырымен танылды. Қазақ мемлекеттігі мен қазақ халқының тарихында шешуші рөл атқарған «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның» (25.10.1990) жобасын дайындау жөніндегі комиссияны басқарды. Ел тарихындағы екінші бір аса маңызды саяси актінің – «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңның (16.12.1991) жобасын дайындау жөніндегі комиссияның жетекші мүшелерінің бірі болды. Ол Жоғарғы Кеңестегі Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының жобасын әзірлеу жөніндегі Конституциялық комиссияның мүшесі болды, мұнда ол сарапшылар тобын басқарды.
Зимановтың «КСРО-дағы автономиялау теориясы мен практикасы» (1998) атты зерттеу еңбегі ТМД мемлекеттерінің ғылыми жұртшылығының арасында зор серпіліс туғызды. Онда алпауыт держава – КСРО-ның ыдырауының көрінісі және оның бұрынғы автономиялық аумақтары негізінде жаңа тәуелсіз республикалардың құрылуы нақты да талдамалы тұжырымдарға сүйене отырып дәлелденген.
Зиманов Салық - 10 томдық «Қазақтың ата заңдары» энциклопедиясына ғылыми жетекшілік жасауда. Зиманов Салық Қазақстан Республикасы Президентінің Бейбітшілік пен рухани келісім сыйлығы (1993), Қазақстан мемлекеттік сыйлығы (2002) лауреаты. «Парасат» орденімен (2002), екі рет Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз ордендерімен және медальдармен марапатталған.
## Шығармалары
* Общественный строй казахов первой половины XIX в., А.-А., 1958;
* Политический строй Казахстана конца ХVIII и первой половины XIX веков, А.-А., 1960;
* Политические взгляды Чокана Валиханова, А.-А., 1965;
* Ленин и национальная государственность в Казахстане, А.-А., 1976;
* От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве, А.-А., 1976;
* Казахский отдел Народного Комиссариата по делам национальностей РКФСР, А.-А., 1975;
* Казахский революционный комитет, А.-А., 1981;
* Национальная государственность и сближение наций, А.-А., 1983;
* Теоретические вопросы советского национально-государственного строительства, А.-А., 1987;
* Конституция и Парламент Республики Казахстан, А., 1996;
* Теория и практика автономизации в КСРО, А.,
## Дереккөздер |
Знаменский Михаил Степанович, лақап есімі Старожил (26.5.1833, Ресей, Қорған қаласы – 15.3.1892, Тобыл қаласы) – орыс суретшісі.
1853 Санкт-Петербург діни семинариясын бітірген.1863 жылдан бастап суретшілікпен айналысқан.1864 жылы М.Черняев басқарған әскери экспедициямен Орта Азияны аралаған кезде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін “Қырғыз (қазақ) киіз үйінің ішкі көрінісі”, “Үй тігу”, “Түркістан киіз үйі” атты туындыларды салды.
Знаменский қолөнермен де айналысты, 1872 жылы Мәскеудегі көрмеге қатысып, Мәскеу университетінің күміс медаліне ие болды. Суретшінің бір альбомы Қазақстанның Орталық музейінде сақтаулы тұр.
## Дереккөздер |
Зығыр (лат. Lіnum) – зығыр тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы; тінді, талшықты, майлы дақылдар.
Зығырдың 230-ға жуық түрі белгілі. Қазақстанда 13 түрі кездеседі. Республиканың солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс облыстарындағы қара және қоңыр топырақты жерлерде өсіріледі. Сабағының биіктігі 50 – 100 см., жапырағы қандауыр пішіндес, қондырмалы, гүлшоғыры – шатыр тәрізді шашақ. Гүлдері ұсақ, басым бөлігі көкшіл түсті, өсімдіктің жоғарғы жағында шоғырланып өседі. Жемісі – қауашақ. Зығырдың талшығын және тұқымын алу үшін, негізінен, дақылдық зығыр (L. usіtatіssіmum) өсіріледі. Ол 5 түр тармағына бөлінеді. Олардың ішінде кең тарағаны: салалы (талшықты) зығыр, майлы (шашақты) зығыр, жатаған зығыр, т.б.Салалы зығыр – бір жылдық өсімдік. Қоңыр салқын ауа райында жақсы өседі. Салалы зығыр салқынға шыдайды. Вегетациялық өсу мерзімі 75 – 90 тәулік. Өздігінен тозаңданады, кейде айқас тозаңдануы да мүмкін.Майлы зығыр (шашақты зығыр) – бір жылдық, жылу сүйгіш, ылғалды аса қажет етпейтін (салалы зығырмен салыстырғанда) өсімдік. Вегетациялық мерзімі 150 тәулік. Желмен тозаңданады. Майлы З-дың тұқымында 52%-ке дейін май болады. Салалы зығырдың майы сияқты мұны да олифа, лак, бояу дайындауға және тағамға пайдаланады. Зығыр күнжарасы – өте құнарлы мал азығы талшығының бір гектарынан 7 – 11 центнер өнім алынады. Зығыр тұқымы мен зығыр майын медицинада, талшығын кенеп мата, брезент, кендір жіп жасау үшін пайдаланады. Маусым айынан гүлдеп, шілденің аяғында жеміс береді. Қазақстанда аудандастырылған сорттары: “Сибиряк”, “Авангард”, “Қарабалық 3”, “ВИР-1650”, т.б. Негізгі зиянкестері: зығыр бүргесі, көк көбелек, трипстер; аурулары: антракноз, фузориоз.
## Тағы қараңыз
* Зығыр бүргесі
* Зығыр тұқымдасы
*
*
*
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
“Зубдат ат-тауарих” (“Тарих қаймағы”) – парсы тілінде жазылған төрт томдық “Маджму’ ат-тауарих” атты тарихи шығарманың жеке бір бөлімі.
Авторы – Хафизи Абру деген лақап атпен белгілі болған ғалым Абдаллах бин Лутфоллах бин Абд әр-Рашид, “Зубдат ат-тауарих” Әмір Темір әулеті мемлекетінің саяси тарихын баяндайды. Баяндалатын оқиға 1427 жылы 15 ақпанда Гератты билеуші Ұлықбектің әкесінің Самарқанға көмекке әскер жіберуімен аяқталады. Мұнда Шығыс Дешті Қыпшақтың 15 ғасырдың алғашқы кезеңіндегі тарихына қатысты құнды деректер бар. Әсіресе, Самарқан билеушісі Мырза Ұлықбектің сол кездегі қазақ даласының билеушілерімен қарым-қатынасы туралы мағлұматтар аса маңызды. Еңбек бізге қолжазба күйінде жетті. Ең толық қолжазбасы Оксфорд университетінде (Ұлыбритания) сақтаулы. “Зубдат ат-тауарих” – 15 ғасырдағы қазақ халқының тарихын зерттеуде аса бағалы дерек көзі.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
Алтай кен байыту кешені (еск. Зырянов кен байыту кешені) – Қазақстандағы қорғасын-мырыш кентастарын өндіріп, байытумен айналысатын ірі түсті металлургия кәсіпорны.
## Географиялық орны
Шығыс Қазақстан облысының Алтай қаласында орналасқан. Қазмырыш концернінің құрамына кіреді.
## Тарихы
1791 жылы ашылған Зырян кенді ауданы негізінде 1953 жылы құрылды. 1953-1993 жылдары Зырянов қорғасын-мырыш комбинаты, 1993–1997 жылдары “Зырянов қорғасын-мырыш комбинаты” акционерлік қоғамы болып аталды. 1997 жылы “Зырянов кен байыту кешені” акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Құрамында қорғасын зауыты, Грехов және Малеевка кеніштері, кен байыту фабрикасы бар.
## Өнімдері
Ашық әдіспен және жер астында өндірілетін қорғасын, мырыш кентастары кен байыту фабрикасында өңделіп, қорғасын, мырыш, мыс концентраттары түрінде өнім шығарылады. Кешенде 1000-ға жуық адам жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Ясы – Түркістан қаласының ежелгі заманғы және орта ғасырлардағы атауы.
Археологтар ертедегі Ясының орны қазіргі Күлтөбеге сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. 7 – 12 ғасырларда Ясы төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады. 9 ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. Бұл өңірге 809 – 819 жылдары Хорасан билеушісі әл-Манун, 10 ғасырдың соңында Самани әулетінің билеуші Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. 12 ғасырдың 1-ширегінде қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Ясы өлкенің орталығына айналды. Қожа Ахмет Ясауи осында келіп қоныс тепкен кезде, Ясы атақ-даңққа бөленді. Қожа Ахмет Ясауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірі басына мазар тұрғызылды. Ол қасиетті орын деген атқа ие болды. Қаланың Ұлы жібек жолының бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географилық жағдайдың қолайлылығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі, сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті.
## Деректер
Иасы туралы деректер 13 ғасырда жарық көрген Киракос Гандзакенцидің “Армения тарихы” атты еңбегінде кездеседі. Бұл еңбекте Иасы Асон деген атаумен берілген. Иасы атауы 14 ғасырдан бастап тарихи шығармалардың беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд-Дин Әли Йездидің хабарларына қарағанда, 1388 жылы Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік тайпаларының қасиетті мекеніне айналған Қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды. Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін Қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаҺристан, рабад қалыптасты. 15 ғасырдың 1-жартысында Шараф әд-Дин Әли Йезди Иасыны шағын елді мекен болды деп атап көрсетсе, ал 16 ғасырда Рузбехан Исфахани “Михманнаме-и Бұхари” атты шығармасында Иасыны былайша суреттейді: “Аса қасиетті Қожаның сағанасы орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер, Түркістан аймағының орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы заттар жеткізіледі де, сол жерде оларды сату басталады. Сондықтан ол көпестердің тең-тең жүктерін шешіп, саяхатшылар тобын әр елге аттандыратын орын болды”. 15 – 17 ғасырларда зираттың төңірегіне ақсүйектер күмбездері салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан Бегім (15 ғ.), Есім хан (17 ғ.) күмбездері ерекше маңызды болды. 1579 жылы Иасы Ақназар ханның иелігіне айналды, Есім ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол кезден бастап Иасы Түркістан деп атала бастады.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
Зілғара Байтоқаұлы, шын есімі Желқара (18 ғасырдың соңы, Көкшетау өңірі – 19 ғасырдың соңы, Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданы Алуа көлі жағасы) – би. Жасынан ел басқару ісіне араласқан. 1822 – 24 жылдары Андағұл-Ырсай болысын басқарған. 1824 жылы Көкшетау округі ашылғанда аға сұлтан болып Ғұбайдолла Уәлиұлы, округ қазысы болып Зілғара сайланған. Ғұбайдолла аға сұлтандықтан бас тартқан соң орнына Зілғараны бекітеді. 1824 – 54 жылдары Тоқтамыс би екеуі кезек аға сұлтан болып округ басқарған. 1852 жылдың басында Зілғараға Ресей әкімшілігі тарапынан алтын медаль, подполковник шені берілген.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
Мұқаметжан Шамүшкенұлы Ибраев (18 мамыр 1953, Жаңаталап ауылы, Іле ауданы, Алматы облысы, Қазақ КСР) – әскери қайраткер, авиация генерал-майоры, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері Әскери-әуе күштерінің қолбасшысы (1996-2000).
## Өмірбаяны
Барнаул жоғары әскери авиация училищесін бітіргеннен кейін КСРО Қарулы Күштерінің Орта Азия әскери округінде (1976 – 79), Оңтүстік әскер тобында (1979 – 1984), Қиыр Шығыс әскери округінде (1984 – 1991) ұшқыш, аға ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирінің орынбасары, эскадрилья командирі болып қызмет атқарып, “1-сыныпты әскери ұшқыш” атағына ие болған. 1992 – 96 жылдары Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери әуе күштерінде аға офицер, арнайы барлау авиация полк командирі, бомбалаушы авиация полк командирі болды. 1996 – 98 жылдары Қазақстанның Әскери әуе күштері қолбасшысы, 1998 жылы 31 наурыз – 19 тамыз аралығында Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Солтүстік әскери округі қолбасшысы қызметін атқарды. 1998 – 2000 жылдары Ресей Федерациясы Қарулы Күштері Бас штабы әскери академиясында тыңдаушы болды. 2000 жылы 15 тамыздан ТМД-ға мүше мемлекеттер әскери кеңесі штабы бастығының орынбасары, осы ұйымдағы Қазақстанның өкілі.
## Сілтемелер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том |
Зоологиялық қорықшалар - Қазақстанда тіршілік ететін жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған арнайы аумақтар.
Бұл аумақтар шаруашылыққа пайдаланылмайды, мемлекеттің қорғауында болады.
## Зоологиялық қорықшалар
2006 жылы 10 қарашада Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы бойынша бекітілген елімізде республикалық мәні бар 33 зоологиялық қорықшалар бар:
## Дереккөздер |
Ермахан Сағиұлы Ыбрайымов (1972 жылы 1 қаңтарда Жамбыл облысының Тұрар Рысқұлов ауданы Тельман атындағы ауылында туған) - боксшы, халықаралық спорт шебері, Сидней Олимпиадасының жеңімпазы. Ермахан Ыбрайымов Атлантада және Сиднейде өткен Жазғы Олимпиада ойындарында Қазақстанның туұстаушы болды. Әкесі - Ыбрайымов Сағи (1937 жылы туған), фермер. Анасы - Ыбрайымова Жәмилә (1942 жылы туған), зейнеткер.Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің заң факультетін бітірген (1999), заңгер.
* 1993 жылдан - «Iтаттағы ұлттық командалар мен спорттық резерв дирекциясы» РМҚК спортшы-нұсқаушысы.
* 2003 жылдан - бокстан ҚР бас жаттықтырушысы.
* 2007 жылдан бері - «Олимпиадалық дайындық орталығы» РМК директоры. Әуесқой бокс федерациясының тұңғыш вице-президенті. Қазақстанның сан мәрте чемпионы; Әскер қатарындағылар арасындағы бірінші Бүкіләлемдік ойындардың чемпионы (Рим, 1995); Азия чемпионы (1995); XXVI Олимпиадалық ойындардың 71 кг дейінгі салмақтағы қола жүлдегері (Атланта, 1996); Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (Будапешт, 1997); Азия ойындарының чемпионы (1998); Әлем чемпионатының қола жүлдегері (Хьюстон, 1999); XXVII Олимпиадалық ойындардың 71 кг дейінгі салмақтағы чемпионы (Сидней, 2000); халықаралық турнирлер жеңімпазы (Филиппин, 1994); (Галле, Бангкок, 1998). КСРО спорт шебері (1988). Халықаралық класстағы спорт шебері. ҚР бокстан Еңбек сіңірген спорт шебері (2000). ҚР бокстан Еңбeк сіңірген жаттықтырушысы. I дәрежелі «Барыс» (2000) орденімен; «Ерен еңбегі үшін» (1996) медалімен марапатталған. «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты (2000). «Жыл спортшысы» номинациясы бойынша «Жыл адамы» атағын алған (2000).
## 1995 жылғы Әуесқой бокстан әлем чемпионаты
## Атлантадағы Олимпиада ойындары
## 1997 жылғы Әуесқой бокстан әлем чемпионаты
## 1999 жылғы Әуесқой бокстан әлем чемпионаты
## Сиднейдегі Олимпиада ойындары
Әскери атағы - майоры.Хоббиі - туризм.
## Дереккөздер |
Алтай (2018 жылдың 28 желтоқсанына дейін – Зырян) — Шығыс Қазақстан облысының солтүстік шығысында орналасқан қала, Алтай ауданының және Алтай қалалық әкімдігінің әкімшілік орталығы. Қала халқы 2023 жылдың 1 қаңтарына алғанда 36,118 адамды құрады. Қала негізі 1791 жылы салынған, қазіргі бар шекарасы 1941 жылы құрылған. Қала экономикасының негізін құрайтын — өнеркәсіп.
Өскемен қаласынан шығысқа қарай 150 км жерде, Бұқтырма өзенінің сол жағалаулық аңғарында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
### Құрылуы
Қала іргесінің қалануы 1791 жылы инженер Герасим Зыряновтың осы өңірден қорғасын кенін ашу тарихымен тығыз байланысты. 1795 жылдан бастап қорғасын кені игеріле бастады. Ұлы Отан соғысы жылдары Зырянов майдан үшін өте қажет қорғасын, мыс, т.б. өнімдерді көптеп жіберді.
### Ленин ескерткіші жайлы дау
1962 жылы қалада Владимир Лениннің ескерткіші орналастырылған еді. Қазір бұл — Шығыс Қазақстандағы Лениннің жалғыз ескерткіші. 2018 жылы қала тұрғындары оны жою ұсынысын жасаған еді.
2023 жылдың 16 мамырында Алтай қаласы мәслихатының ескерткішті жөңдеу үшін 1,449 миллион теңге ұйымдастырғаны белгілі болды. Осы үшін мәслихат сынға алынды. Аудандық мәслихат төрайымы Лариса Гречушникова: «Бұл жерде ешқандай саяси астар жоқ. Ескерткіш «Қазмырыш» кәсіпорнының жанында және адам көп жиналатын жерде орналасқан. Ал оны нашар жағдайда қалдыруға болмайды», — деді.
## Өнеркәсібі
Мұндағы пайдалы қазбалар өнеркәсіптің салалық бағытын айқындайды. Базалық саласы — кен өндіру. Қаланы құрып тұрған кәсіпорын «Қазмырыш» ЖШС Зырян кен байыту кешені. Қалада 7 өнеркәсіптік, 5 құрылыс кәсіпорындары, 1611 орта және шағын бизнес субъектілері қызмет етеді. Қала тіршілігін екі мемлекеттік кәсіпорын «Су Арнасы» мен «Жылу орталығы» қамтамасыз етеді.
Орта және шағын бизнес кәсіорындары тамақ өнімдерін, тігін өнімдерін дайындаумен, сауда қызметін көрсетумен және т.б. айналысады.
## Транспорты
Қала автобустық жолдар, темір жол арқылы жақын жатқан елді мекендермен және облыс орталығымен қатынасады. Негізгі жүк тасымалдау қызметін жолаушылар тасымалдау саласында «Дилер Восток», жүк тасымалдау саласында «Казцинк-Транс» ЖШС, «Колор» ЖШС атқарады. Көліктік қамтамасыз етумен «Эксперимент» ӨК, жеке кәсіпкерлер айналысады.
## Білім беруі
Қалада 5 жалпы білім беру мектебі, 2 бастауыш мектеп, 2 мектеп-интернат, 2 балабақша, Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің студенттер мен оқушыларды жалпытехникалық және жоғарғы оқу орындарына дейін дайындайтын орталық, №10 кәсіптік мектеп, Қ.Нұрғалиев атындағы колледж филиалы, «Гиппократ» медициналық колледжі, Аграрлық техникалық колледж, құрылыс және транспорт колледжі, «Тілдерді оқыту орталығы» КМҚК бар.
## Денсаулық сақтауы
Қаладағы денсаулық сақтауда 11 мекеме бар. Соның ішінде Шығыс Қазақстан облысының Денсаулық сақтау департаменті» ММ «Орталық аудандық-қалалық аурухана» КМҚК, «Зырян қаласының медициналық орталығы» КМҚК, 3 алғашқы медикалық-санитарлық көмек орталығы бар.
## Мәдениеті
Қала халқы мен қонақтарына мәдени қызметті «Мәдениет орталығы», «Алтай ауданы — Алтай қаласының орталықтандырылған кітапханалық жүйесі» ММ, «Бос уақыт» КМҚК жүзеге асырады, спорт және музыка мектептері бар.
## Әкімшілігі
Алтай қаласында өкімет және атқарушылық биліктің аудандық органдары бар: мәслихат және Алтай ауданы әкімінің аппараты, облыстық билік органдарының аудандық бөлімдері, қызметтері, аумақтық құрылымдары.
## Кәсіпорындары және мәкемелері
Қазіргі Зырянов – республикамыздағы түсті металлургия орталықтарының бірі. Қалада және оған қарасты әкімшілік аумақта “Қазмырыш” акционерлік қоғамының кен байыту комбинаты, “Полиметал кендерін өндіру және байыту” акционерлік қоғамы, Бұқтырма гидроэнергетикалық торабы, “Бұқтырма цемент компаниясы” акционерлік қоғамы, шұжық жасайтын “Зырянов – Ет” серіктестігі, “Зырянов сыра зауыты”, “Зырянов қалалық сүт зауыты”, бояу өндіретін “Колер” серіктестігі, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада Шығыс Қазақстан техникалық университетінің филиалы, 14 жалпы білім беретін мектеп, музыкалық және кәсіптік-техникалық мектеп, кеншілердің мәдениет сарайы, кітапханалар (3), стадион, 3 аурухана, 2 емхана, санэпидстанса, 5 фельдшерлік-акушерлік пункт, диагностикалық орталық бар. Тұрғындары облыс орталығы – Өскемен қаласымен темір жол және автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* ШҚО-ның мемл. мұрағат филиалдары. Зырян филиалы(қолжетпейтін сілтеме)
* Зырян(қолжетпейтін сілтеме) |
Құдайберген Қуанұлы Жұбанов (19 желтоқсан 1899 жыл, Темір ауданы, Ақтөбе облысы – 25 ақпан 1938 жыл) – тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932), түркітанушы, педагог .
## Өмірбаяны
Әлімұлы тайпасының Шекті руынан шыққан.
Алғашқыда Оспан ишанның мешітінен дәріс алып, араб тілін үйренеді. 1918 жылы Електегі екі кластық орыс-қазақ училищесін бітірген. Темір-Орқаш болысының әуелі хатшысы, кейін төрағасы болады. 1920 жылы Орынбор қаласындағы Құсаиния медресесін бітіреді. Араб, парсы, орыс, латын, түрік, жапон, француз, ағылшын, неміс тілдерін меңгереді. 1920 жылы “Ай” атты журнал ұйымдастырып, оның бетінде М.Горькийдің “Сұңқар туралы жыр”, “Дауылпаз туралы жыр”, “Хан мен ұлы”, т.б. шығармаларын қазақ тіліне аударып жариялаған. Ақындық, жазушылық өнерімен де танылып, өлең, пьеса, т.б. жазған. Мысалы, “Мақпал – Сегіз” дастанының желісі бойынша Жұбанов Тілепбергеновпен бірігіп жазған пьесасы Ақтөбедегі кеңес-партия мектебінің, педагог техникум оқушыларының қатысуымен сахнаға шығарылып, қала жұртшылығына көрсетіледі. “Ай” деген өлеңі жоғарыда аталған журналдың беташары ретінде жарияланды. Көпшілік көкейіне тез қонатын сықақ, фельетондары сахнада, сауық кештерінде айтылып жүрсе, кейбіреулері “Еңбекші Қазақта” жарияланған. 1925 жылы Жұбановтың режиссерлігімен Ақтөбе қаласында М.Әуезовтің “Еңлік – Кебек” пьесасы қойылады.
1920–22 жылдары ауылда мұғалім болып істейді. 1922 – 24 жылдары Темір уездік оқу-ағарту бөлімінде басшы. 1924 – 29 жылдары Ақтөбе губерниясы оқу-ағарту бөлімінде басшы қызметтер атқарды, сонымен бір мезгілде Ақтөбе педагогикалық техникумында сабақ берді. Қызметтен қолы бос уақытта өз бетімен білімін толықтырған.
Түркі тілдес республикалардың жаңа әліпбиге көшуіне арналып, 1925 жылы Мәскеуде өткізілген кеңеске қатысып, онда сөз сөйледі. Жаңа әліпбиді енгізу мәселелерімен айналысқан Әзірбайжан ғалымы Ағамалы оғлымен жиі хат жазысып тұрды. 1927 жылдан бастап Жұбанов Санкт-Петербургтегі орыс ғалымдарымен байланыс жасады. Түркі тілдерін зерттеуші академик А.Н. Самойлович, шығыстанушы В.В. Бартольд, тілші ғалым А.В. Щерба, т.б. еңбектерін алдырып оқыды. 1928 жылы Санкт-Петербургтегі Шығыс тілдері институтының (Шығыстану институты) толық курсын бітірді. 1929 жылы осы институттың академигі Самойлович басқаратын “түркітану семинарийіне” оқуға түсті. 1930 жылы КСРО Ғылым Академиясының Тіл білімі институтының аспиранты болды. Н.Я. Марр, И.И. Мещанинов, А.В. Богородицкий, т.б. белгілі тілші ғалымдардан дәріс алды. 1932 – 37 жылдары ҚазПИ-де (қазіргі Алматы мемлекеттік университеті) профессор, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды.
## Еңбектері
Қазақ тіл білімінің дүниеге келуі мен оның қалыптасуы туралы айтқанда, бар өмірін, күш-жігерін отандық ғылымға сарп еткен жандардың есімін зор ізет, құрметпен еске аламыз. Осындай есімдердің бірі – 20-30 жылдарда қазақ филологиясы саласында табысты еңбек еткен профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов болатын. Қазақ лингвистикасының негізін салған деп ауыз толтырып айтарлық ірі ғалымдарымыздың қатарындағы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі оқымысты әрі қоғам қайраткері осы бір жанды шын мәнінде елдің бәрі біле бермейді.
«Қазақ КСР тарихында» («Социализм дәуірі» деген кітапта) республикамыздағы 30-жылдардағы ғылым мен ағарту жұмыстарының жайы жөнінде кең мағлұмат берілген. Кітаптың осы бөлімінен мынандай бір жолдарды оқимыз:
Ол кезде мұсылман дінінің, оқуының қазақ арасындағы ықпалы зор болатын. Қ.Жұбанов мұны кейінірек былай деп түсіндірген:
Әкесі берген ақыл-кеңес, ол ашқан мектеп қана Құдайбергенге ықпал етті деуден аулақпыз. Себебі ол кезде халық ағарту ісін прогреске жетелейтін жол деп ұққан жастар қазақ арасында бір шоғыр болып көріне бастады. Құдайбергеннің жас күніндегі жақын досы Жиенғали Тілепбергенов тек қазақ зиялылары арасында осындай бағыт ұстанған болатын. Ж.Тілепбергенов Құдайбергеннен ересектеу еді, ол кезде ол Ғалия медресесінде оқитын. Ол жастарға жоғары білім берген жақсы бір оқу орны саналатын. Сол кездегі Ақтөбе атырабындағы мәдени қауымға Ғалия медресесі зор ықпал етті.
Ж.Тілепбергенов өзінің «Таңбалылар» дейтін повесінде төменгі қауым арасынан шыққан Қалман деген бас кейіпкері арқылы феодалдық дәуірдің тап арасына тигізетін қайшылықтарын сынап, кедей қауымды жақтаушы дара күрескердің бейнесін жасады. Бұдан кейінгі «Сүйіскендер» деп аталатын пьесасының бас кейіпкерінің прототипі етіп Құдайберген Жұбановты алған-ды.
Бұл – Қ.Жұбанов өмірінің жарқын бір бейнесі іспетті шығарма болатын. Мұнда Құдайбергеннің қызыл штабта жұмыс істеп, жас кеңес үкіметін нығайту жолында Темір-Орқаш болысында белсене іс атқарып жүрген кезі суреттеледі. Кейін Орқаш ауылдық кеңесі аталған бұл қоныстың Құдайбергеннің құрметіне Жұбанов ауылы болып қайта аталғаны мәлім. Ж. Тілепбергеновтің пьесасы жергілікті сауыққойлардың күшімен 20-жылдардың басында Темір қаласында сахнаға шығарылды. Осы Ж. Тілепбергеновтің прогрестік көзқарасының Құдайбергенге белгілі дәрежеде ықпал еткені сөзсіз. Қ. Жұбанов 1914 жылы Орынбордағы Хұсайния медресесіне оқуға барып түсуіне, бәлки, осы кісінің берген ақыл-кеңесі де себепші болған шығар. Осында жүріп ол жалпы білім беретін пәндерді тереңірек үйреніп, орыс тілін жетік меңгере бастады және Шамғали Харесұлы Сарыбаев, Н. Манаев, Е. Жәрменов сынды абзал жолдастар тапты. Шамғали Сарыбаев кейін қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық курсын жазған әдістеме ғалым атағына ие болды. Н. Манаев, Е. Жәрменов болса, халық ағарту саласында жемісті еңбек еткен белгілі қайраткерлер дәрежесіне көтерілді.
1917 жылы Жұрындағы екі класты орыс мектебін бітіргеннен кейін Құдайберген Орқаштағы бір кластық орыс мектебінің мұғалімі Құсайын Әшіғалиевтің кеңесімен Күйік Қалаға (қ. Илек) барып, ондағы екі кластық училищеге түсіп, білімін әрмен қарай жалғастырады. 1918 жылы Құдайберген осы училищенің 5-6 кластарын бір жыл ішінде үздік бітіріп шығады. Оспан ишанның мешітінен құран үйренуден бастап, Күйік қаладағы орыс училищесінен орта білім тәмамдаған Құдайбергеннің білім алу жолындағы қадамының алғашқы кезеңі осымен аяқталды десек те болады.
Қ. Жұбановтың осы бастапқы білімі оның кейін тіл маманы болуына, тамаша лингвист аталуына ықпал етті деуімізге негіз бар. Ол сол бір жылдарда түркі тілдерімен түбегейлі айналыса жүріп, сонымен қатар өзге араб, парсы, орыс тілдерін де кәдіксіз игерді. Бұл тілдерде еркін сөйлеп, еркін жаза алатын еді ол кісі. Бала жасында Құдайберген көркем әдебиетке қатты елікті. Жоғарыда айтқанымыздай әкесі Қуан ескіше де, орысша да сауатты адам болған. Ол кісі сол кездегі газет-журналдарды, қазақша, татарша шыққан кітаптардың бәрін дерлік алдырып отыратын. Құдайберген әдеби шығармаларды, кітаптарды көп оқитын. Мұсылманша оқып, шығыс тілдерін жақсы игеруі оның Фердоусидің «Шахнамасы», Сағдидің «Гүлстаны», Низамидің «Ләйлә-Мәжнүні» сияқты шығыстың классикалық шығармаларын түпнұсқасынан оқуына көмектесті. Әсіресе Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының профессоры болып істеген кезде, сондай-ақ шығыс халықтарының мәдениеті туралы өтіп жататын түрлі мәдени істерге белсене араласып, солардың басы-қасында жүруге тура келген кездерде араб, парсы тілдерін, сондай-ақ өзге де тілдерге жетіктігі ол кісіге мол көмек етті.
Өз қаламының құдіретін ерте байқатқан алғашқы өлеңдері мен фельетон, мақалалары Қазан төңкерісінен бұрынғы басылымдарда Құдайберген «шекті», «Қараша бала» деген лақап атпен жариялаған болатын. Сонымен қатар Қ. Жұбанов жас қазақ зиялылары машық еткен бірнеше қолжазба журналдың шығуына ұйытқы болған көрінеді. Мәселен, Күйік Қалада жүріп ол «Тез», ал Темірде «Ай» деген қолжазба журналдар шығарған. Бұл журналдарда ол орыс әдебиетінің өкілдері М. Горькийдің, В. Г. Короленконың шығармаларын да жариялаған. Төңкерістен бұрынғы үлгілі романтизм шығармаларын халыққа жеткізуде, оны түсіндіріп беруде Құдайберген мен редакция алқасының мүшелері көп жұмыс атқарған. «Ай» деген эпиграфтың өзінен-ақ журналдың ол кездегі ағартушылық-демократиялық идеямен астасып жатқаны, нені мақсат тұтқаны айқын аңғарылатын. Әсіресе Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармалары журнал идеясына дөп келетін.Қ. Жұбанов журналдың беташары етіп жазған шағын ғана «Ай» деген өлеңнен бұл журналдың көздегені – халықтың көзін ашып, көңілін ояту сияқты асыл іс екені елес береді. Толған айдай боп отанының бір түпкіріне өз жарығын түсіру – журналдың символикалық бейнесі есепті.
Оқумен қабат Қ. Жұбанов өз бетімен ғылыммен шұғылданады: жалпы тіл білімі, түркология салаларымен айналысады. Латын әліпбиіне көшу жөніндегі барлық жұмыстарға белсене араласады. 1929 жылы ғылыми емле мәселесіне арналған мәслихатта ұзақ сөз сөйлеп, қазақ емлесінің негізгі принциптері қандай болмақ деген жайдан әңгіме қозғайды.
Түсініксіз, қисынсыз ойлар туып кетпесі үшін осы жерде мына мәселенің басын аша кеткен жөн. Осы Қызылорда мәслихатына қатысқандар түркі тілдердің емле ережелері «морфологиялық» және «фонетикалық» принципке негізделу керек дегенді ұсынды. Бұл келісімдердің морфологиялық, фонетикалық деп атап отырғаны – бұл принциптер жөніндегі біздің қазіргі түсінігімізден мүлдем басқашалау еді. Морфологиялық принципті жақтаушылардың бірі Чобан-заде (Баку) бұл термин тек этимологиялық мән берді. Бірімен-бірі жарыса қолданылатын бір аффикстің әр түрлі фонетикалық нұсқаларының ішінен этимологиялық ең бастапқы нұсқа деген бір аффиксті ғана таңдап алып, соны ғана ережесімен заңдастырып, қалғандарын тек ауызша тілдің игілігі деп қана тану керек дегенді айтты.
Құдайберген Жұбанов бұл ұсынысқа қарсы шығып, өз жобасын ұсынды, өзі ұсынған принципті ол фонетикалық принцип деп атады. Бұл терминге Құдайберген жүктеген мағына біздің қазіргі емлеміздің принципімен, соның мазмұнымен толық сәйкес келеді десек болады.
Өз принципін фонетикалық деп атағанымен, бұл кісі ұстанған бағыт сөз ішіндегі дыбыстарды қалай естіп, қалай айтсақ, солай жазайық дегендік емес еді. Оның фонетикалық деп отырғаны сөзге жалғанатын қосымшалардың сингармонизм заңына бағынып құбылуын жазуда да сол күйінде сақтау болатын. Бұл жөніндегі пікірін ол кісі былай деп тұжырымдаған-ды: «Бір сөздің жазылу нұсқасында әрізділік болмасы үшін, морфологиялық принципке үнемі бас шұлғи берудің қажеті бола қоймас, сәл бір құбылуларын былай қойғанда, біздің тілімізде түбір аса үлкен құбылысқа түсе бермейді. Түбірден гөрі өзгеріске көбірек ұшырайтын қосымшалар. Сондықтан Чобан-заде айтқан сөздің түбірін сақтап жазу принципінен көз жазып қалмайық деген күдігінен келетін бәлендей қауіп жоқ. Өйткені түбір әлбетте этимологиялық дүниелік те, қосымша фонетикалық құбылмалы дүниелік».
1930 жылы Алматыда өткен Қазақстанның бірінші Өлкетану съезінде «Мағынасыз сөздердің мағынасы» деген тақырыпта баяндама жасады. Мұның өзі оның түркі текті тілдерді зерттеудегі ізденістерінің жан-жақты екенін аңғартқан еңбек болды. Мал шаруашылығына байланысты қолданылатын қазақ сөздерін өзге тілдердің дерегімен салыстыра отырып, бұл салада қолданылып жүрген сөздердің көпшілігінің құрамы күрделі екендігін, оларды құрайтын элементтердің әу баста дербес ұғымды білдірген сөздер болғандығын айқындап берді. Әсіресе автордың асыл тұқымды еркек малдың атын білдіретін сөздердің төркініне қатысты айтқан пікірлері аса көңіл аударарлық.
Мәселен, қошқар (М.Қашқариде ) және айғыр (Орхон азбасында, көнеұйғыр жазбасында, хакас тілінде adsьr//asqьr, кот тілінде asqar, сақа тілінде atь:r, шуваш тілінде айaр. Әуелде бұлар екі сөзден тұрған: қошқар қо+қар, айғыр ай+ғыр.
Мұндағы қош қой малына байланысты одағай сөз ретінде қазір де айтылады. Ол қошақан деген сөздің құрамында да бар. Қойдың қозысын білдіретін қозы дегендегі қоз да осы сөз. Бұл жердегі а редукцияға ұшырап ы дыбысына айналған да, қатаң ш ұяң з дауыссызымен алмасқан. Бұл ыңғайда қош, қозы дегендерді түрікпен тіліндегі қой мағынасындағы қош сөзімен салыстыруға болады – дейді Қ. Жұбанов.
Ал айғыр сөзінің бірінші бөлігі ай дегенге келетін болсақ, мұны Жұбанов ат сөзінің бір нұсқасы деп біледі. Қазақтағы ат қыпшақ фонетикасының заңымен жасалған сөз, өзге түркі тілдерде ай бұдан басқашарақ фонетикалық үлгіде орныққан. Мәселен, орхон, көне ұйғыр, тува тілінде оның ад, аз деген де нұсқалары бар, хақас тілінде ат және тағысын-тағыша.
Осы екі сөздің екеуінің соңғы бөлігіндегі қар (қошқар), ғыр (айғыр) дегендерді ғалым бір элементтің әр түрлі фонетикалық нұсқалары деп есептейді. Шуваш тілінде жуан айтылатын ар сөзі (еркек) – қазақ тіліндегі ер сөзімен бір сөз. Сонымен, – дейді зерттеуші, – қазақша қошқар деген мен айғыр дегендегі соңғы элементті малдың еркегін білдіретін сөз деп білсек, қошқарыңыз «еркек қой» болады да айғырыңыз «еркек жылқы (ат)» болады.
Әрмен қарай өк (сиыр малын айдағанда айтылатын сөз), моһ (жылқыны суарғанда, шақырғанда айтылатын сөз), көс-көс немесе кәуіс-кәуіс (түйені шақырғанда айтылады) секілді одағайларға этимологиялық талдау жасап, тарихи тұрғыдан алғанда мұндағы өк дегеннің өгіз-өкір дегендермен, маһ дегеннің екінші әуендегі қытай сөзі маа (жылқы) дегенмен, ал көс-көс дегеннің түрікпен тіліндегі көшек (бота, тайлақ) сөзімен өзектес сөздер екенін айтады. Сөйтіп, бұл сияқты одағайлардың әуелде сол малдың өзінің атын білдіретін зат есімдер болғанын айтады.
Бір әттеңі – бұл баяндама баспа жүзінде жария етілмеген күйінде қалды. Осы баяндамасының тағдыры жөнінде автор былай деп жазған еді: «Съездің қаулысы бойынша жариялауға тиісті болған бұл баяндама мен бастыруға берген жерде Қазақстанды зерттеу Қоғамының қағаздарының арасында жоғалып кетті. Бұл баяндаманы съездің алдында КСРО Ғылым академиясының Яфет институтында оқыған болатынмын. Н. Я. Маррдың оған жазбаша түрде берген пікірі менің Ғылым академиясының кадр комитетіндегі жеке ісімнің арасында тігулі тұр».
Тағы бір әттеңі: бұл мақала кезінде бір рет жоғалып кеткен соң, кейін қайта жазылыпты. Алайда заман ағымына орай қайтадан жоғалады да оны автор қайта жазып шығуға мәжбүр болады. Қ. Жұбановтың көзі тірі кезінде ғалымның әр дәуірде әр тақырыпқа жазған еңбектері «Қазақ тілі бойынша зерттеулер» деген атпен жеке серия болып жариялана бастаған болатын. Автордың ойы бойынша онда ол кісінің он еңбегі қамтылмақшы екен. Солардың ол кезде екеуі ғана жарыққа шығып үлгеріп, қалғандары жариялауға жетпей ізім-қайым жоқ болған. Республика баспа орындарының архивінен Қ. Жұбановтың осы еңбектерін із салып іздестіргенімізбен еш жерден таба алмадық. Сонымен, ғалымның құнды-құнды еңбектерінен қазір көз жазып қалып отырған жайымыз бар. Автордың өзі қайта жазып шыққан «Мал шаруашылығы одағайлары» дейтін баяндама да сол еңбектердің ішінде болатын.
Сондықтан қалған деректер мен автордың өзі келтірген дәлелдерге қарап отырып, ол кісінің лингвистикалық білімінің қаншалық терең болғанын, әр алған тақырыбын, жиған мәліметін ғылыми-теориялық тұрғыдан қалай қорытып, мазмұнын байытып, түйіндегенін көз алдыңызға айқын елестетесіз. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұраларын жиып, зерттеу жөніндегі Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл білімі институты жанынан құрған комиссияның қорында осы аталған еңбектерге сәйкес келетін біраз қолжазба материал бар көрінеді. Бұл жұмыстардың әлі жан-жақты талқылынбағандығына байланысты басын ашып анықтап айта қою әзір ертерек секілді.
Кейбір мағлұматтар бойынша жоғарыдағы сериядан тыс 1937 жылы Қ. Жұбановтың: «Ғылыми грамматика материалдары» (І том, Фонетика), «Тағы да де етістігі хақында» деген еңбектері жарық көруге тиіс еді. Әзір бұл еңбектердің қандай күйге душар болғаны анықтала қойған жоқ.
Қ. Жұбанов тек түрік және басқа тілдердің білгірі ғана емес, сонымен бірге ерекше публицист болатын. Оның «Күй» деген еңбегі мәселенің қойылысы тұрғысынан да, нақтылы деректерінің молдығы тұрғысынан да өте бір тың дүниелік болатын. Мұнда автор күй, домбыра, қобыз, жыр, толғау, бақсы, сыбызғы, ән, би тағы басқа музыкалық терминдерге тарихи-лингвистикалық талдау жасайды.
Татар жұрты үшін ән де күй, күй де күй, ал қазақтар болса, тек домбыра мен қобызда тартылатын аспаптық музыка жанрын ғана күй деп біледі. Бұл сөздің өзге түркі тілдердегі фонетикалық нұсқасы да түрлі-түрлі. Мысалы, шағатай , ұйғыр тілдерінде, сондай-ақ анадолы түріктерінде ол көк деген нұсқада қолданылады. Мұның дәлелі үшін автор М. Қашқари сөздігінен Ол көк ләнәр деген мысал келтіріп, оны қазақша «Ол ән салып тұр» деп аударады. Қазақ сөзі ән дегеннің түріктердегі көк сөзімен мәндес келуі, қазақ музыкасында күй мен әннің бір-бірінен жігінің бірі аспаптық, бірі вокалдық жанрды білдіретін болып жіктеліске түсуі – кейінгі бір дәуірлердің жемісі екенін аңғартады дейді зерттеуші. Күйдің дербес музыка жанры болып қалыптасуы жөніндегі алғашқы деректі автор XVI ғасырда жазылған еңбектерден алған. Иран музыкашысы Әбдул-Қадыр Мұрағидың «Зүбдатил Әдвәр» деген кітабында сол XVI ғасырдың өзінде түрік-моңғол мелодиясы үш салаға бөлінетіндігін айтқан көрінеді. Олар: аспаптық түр – көк һа және вокалдық түр – ыр және дола. Осыларды келтіре отырып, Қ. Жұбанов олардың қазақша баламаларын көрсетеді.
Көк һа – бұл күй сөзінің көпше тұлғадағы түрі, ыр қазақтағы жыр сөзімен сәйкес келеді (қырғыздар күні қазір де бұл сөзді ыр деп қолданады), дола – толғау (әндетіп айтатын өлең үлгісі). Қазақ тіліндегі жырламақ, толғамақ деген секілді жыр, толғау деген сөзден жасалған етістік тұлғасына кей түркі тілдерде, мәселен, түрік тілінде, даламақ етістігі тура келеді.
Қазақ сөзі әнге келетін болсақ – дейді автор – ол түркі түбірлі сөз емес, ол – кейініректе иран тілінен енген кірме сөз. Оның алғашқы нұсқасы оһәник. Біздегі ән сөзінің басындағы ә қазақ тілінде кейіннен араб-иран кірмелері арқылы пайда болған, бұл – араб-иран сөзінің ассимиляциялық құбылуға ұшыраған түрі. Халықтық музыка жанрындағы терминдерді жүйелеу, талдау арқылы түркі тілдердің тарихи-лингвистикалық даму заңдылықтарына сүйене отырып, сондай-ақ Әбдул-Қадыр Мұрағи, Рауар Екта, Әл-Фараби, Кизеветтер, Беляев, Успенский, профессор Фитрат, профессор Оганезашвили сынды музыка зерттеушілерінің еңбектерінен дәлелдер келтіре отырып, Қ. Жұбанов бұл ыңғайда тек қана фонологтарға қажетті нәрселердің сыр-сипатын түсіндіріп қоймай, бүкіл музыка зерттеушілерге, өнер зерттеушілерге қажетті жаңалықтардың бетін ашып берді.
Қазақ әдебиетінің классигі Абайдың қайтыс болғанына отыз жыл өтуіне байланысты ұлы ақынның тілі туралы жазған мақаласы танымдық жағынан маңызы аса зор тартымды да өзекті еңбек болды. Мұның өзі қазақтың әдебиеттану іліміне қосылған үлкен үлес-олжа болғаны кәміл. Мақала Абай өлеңдерінің өзгеден озық тұрған ерекшелігін тап баса көрсетіп берді. Абайдың халық тілін шеберлікпен пайдалана біліп, жаңалыққа оза шапқан оқшау тұрған даралығын ғалым айқын дәйектермен дәлелдеп шықты. Оқымысты мұнда Абай Құнанбаев қазақ мәдениеті тарихында алатын орнын дұрыс, дәл көрсете отырып, өзінің бүкіл әлем мәдениеті қазынасын, соның ішінде классикалық Шығысты керемет білетін білгір адам ретінде Абайдың өзгеден мойнының озықтығын көрсету мақсатында өткендегі мәдениет тарихына шолу жасағандай болады. Бұл жөнінде ол былай деп жазады: «Мұсылман күншығысының мәдени қалыбын бұзып, көнерген халық даналығының тар аумағынан шығып, әдебиет маңдайын жаңа арнаға қарай бұрған, жер жүзі әдебиетінің кеуде жеріне жетелеген ақын-жазушы ол кезде Орта Азия былай тұрсын, Ресей күншығысы ғана емес, мемлекетті ел – Түркияда да кем болатын... Абайды көрші елдердегі замандастары, бәсекелестерімен салыстырсақ, оған Мырза-Фаталиден басқа ешкім де шендесе алмайды. Ұлт тіліне, әдебиетіне сіңірген еңбегін бағамдасақ, ақындықтың шеңберінде толысқан сәтінде Абай бәрінен де озып шығады. Өйткені ол кезде таза халық тілімен жазып тұрып, ол жазғанын классик әдебиет үлгісімен шығарған ол елдерде адам болған жоқ. Абайдың бірқатар сыншылар ескермей жүрген бір оқшаулығы – осы.
Абайды өзгеден бөліп тұратын оның тағы бір ерекшелігі бар: бұл – Тоқай мен Дәрдімәндей, Ғали Асқар Камал мен Фатих Әмірхандай, тіпті Маржани мен Насридай – кезінің қолайлы жағдайы жарыққа шығарған, өсіңкі тұрмыс тілегі тікелей тудырған адам емес. Ол – ояну дәуірінің толқынынан пайда болған неміс Лютері, француз Малербиі де емес. Сондықтан Ренессанстай ұлы нөсердің ірі жемістері: Леонардо да Винчи, Альбрехт Дюрер болуы да Абайға бұйырмаған» . Белгілі оқымысты қазақ лингвисінің бағалауындағы ұлы қазақ ақыны Абай осындай кісі болатын.
Қ.Жұбанов – шын мәніндегі ірі зерттемпаз түрколог. Петербордың Шығыс институтында, одан кейін Яфетидология институтында (қазіргі КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институты) оқып жүрген кезінде-ақ байқағыштығы нәзік, шығысты жақсы білетін қарымды зерттеуші лингвист ретінде танылған-ды. Осы бір қазақ ғалымының дарыны мен қабілеті әсіресе Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтында бірнеше жыл қатарынан сабақ беріп, қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болып істеп жүрген тұста мейлінше айқын да жарқын көрінген болатын. Жалпы тіл білімі, қазіргі қазақ тілі және түркология саласынан ол оқыған лекциялар тек студенттер ғана емес, қазақ зиялыларының қалың қауымының назарын өзіне кеңінен аударған еді. Қ. Жұбанов өз пәнін жетік білетін. Лекцияны оқудың да асқан шебері еді. Лекциялары түркі тілдердің қазіргі жайы мен өткенін баян ететін деректерге аса бай келетін. Ежелгі түркі жазбаларының тілін де еркін білетін, құлпы тастардағы орхон-енисей жазуларының сырына да жетік болатын, оның лексикалық, грамматикалық, фонетикалық белгілерінің бәрін бүге-шегесіне дейін игерген адам еді. Өзінің ұстаздық мамандығын қазақ тілі мен түркі тілдердің қыруар құбылыстарын тынымсыз зерттеумен ұштастырудан қол үзген емес. Оның қаламынан туған ғылыми зерттеулер өзінің нәрі мен мәнін, зәрулігін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Ол кісінің «Из истории порядка слов в казахском предложении» (1936), «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах», «Күй» деп аталатын сериясы, түрлі мәслихаттар мен съездерде сөйлеген сөздері, «Буын жігін қалай табуға болады», «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайында», шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер секілді қыруар зерттеулері арқылы мамандар арасында зор бедел, құрметке ие болғаны талассыз. Оның зерттеулеріне тән бір қасиет – салыстырмалы-тарихи деректердің мол болуы. Әрине, өз заманына тән Н. Я. Маррдың ілімінің жетегіне еріп кейде мүлт басқан жерлері де жоқ емес.
Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орналасу тәртібін зерттеуге арналған еңбегінде тіліміздің қазіргі синтаксистік құрылымындағы сөздердің орын тәртібін бар ынта-жігермен құлшына зерттеп, синтаксистің бұл саласының тарихи даму ерекшелігін, сөздердің орналасу тәртібінің қалыптасуы мен қазіргі жай-күйін бұлтартпас фактілермен талдап, түсіндіріп береді.
Сөйлем мүшелерінің барша түркі тілдерге ортақ бұлжымас заңдылығын былай көрсетуге болады – деп жазады Қ.Жұбанов, – анықтауыш анықтайтын сөздің алдында, толықтауыш толықталатын сөздің алдында, ол сөйлемнің барлық мүшелері баяндауыштың алдында тұрады .
Күн ұзаққа деген қазіргі сөйлеуімізде жиі қолданылатын екі сөздің тізбегін алатын болсақ, мұндағы сөздердің орналасу тәртібінің қазақ тіліне тән еместігін оңай байқаймыз, өйткені мұның анықтауыш сөзі анықталатын сөзден кейін тұр, егер қазақ синтаксисіндегі сөздердің тіркесу жөн-жосығына салсақ, мұндағы сөздер ұзақ күн болып орналасуы керек еді. Осы жерде автор жоғарыдағы күн ұзаққа деген тізбекпен синоним болып келетін ұзақты күн деген тіркеске де назар аударады. Бұл тіркесті күн ұзаққа деген тіркеспен синонимдес етіп тұрған -ты деген меншіктік аффикстің қызметі деп көрсетеді Қ. Жұбанов. Расында да, бұл жерде меншіктік аффиксті алып тастасақ, тіркесіміз ұзақ күн болып шығар еді. Бірақ ұзақты күн деген мен ұзақ күн дегендер – мағыналары басқа-басқа тіркестер. Кейінгі тіркес күннің ұзақтығын тек астрономиялық тұрғыда ғана білдіреді. Сөйтіп, автор күн ұзаққа деген тізбектің ұзақты күн деген сөз тізбегімен қатар өмір сүруіне назар аударта келіп: «Қазақ тілінде сөздердің орналасу тәртібі ертеректе қазіргіден басқашарақ болған, яғни анықтауыш сөз анықталатын сөздің алдында келмей, одан кейін тұрған. Ал мына күн ұзаққа деген тіркес болса, ол қазіргі тілімізде ескі тілдік заңдылықтың қалдығы ретінде сақталған».
Әрине, авторды мұндай қорытындыға жетелеп отырған осы бір ғана мысалдың жай-жапсары емес. Ол қазақ тілінің қазіргі заңдылығына керісінше үлгіде құрылған мұндай сөз тізбектерінің талайын талдап барып, жоғарыдағы қорытындыға келген. Автордың зерттеуіндегі осындай кері үлгіде құрылған тіркестің бірі – адам тағы. Бұл – фольклорда кездесетін кейіпкер. Мұнда да тағы деген анықтауыш анықталатын адам сөзінен кейін тұр.
Қазақтағы кісі аттарында жиі байқалатын, әсіресе әйел адамдардың аттарындағы Күн сұлу, Ай сұлу, Таң сұлу, сондай-ақ ер адамдардың есіміндегі Күн жарық, Ай жарық, Таң жарық дегендердегі күн, ай, таң сөздерінің сұлу, жарық деген сын есімдердің алдында келуін автор мысалға келтіреді. Бұл мысалдар да зерттеушінің болжамының дұрыстығын байқатып тұр. Ғалымның мысалдары көңілге қонымды, адамға ой салатын мысалдар екені сөзсіз. Ол өзінің қорытындысына тіліміздің қазіргі заңдылығынан ауытқи айтылатын фактілерді арқау еткен. Бірақ менің айтқаным ғана ақиқат, осыны ғана ұстанып, осыдан таймаңдар деген кеңес бермейді. Осы орайда ол былай деп жазады: «Сөздердің орналасуындағы көне тәртіптің мысалдары тілімізде, әрине некен саяқ қана. Олай болмаған жағдайда көне тәртіптің қазіргі тәртіпті ығыстырып шығаруы кәдік қой. Анықталатын сөздің анықтауыштан бұрын келуі біздің қазіргі грамматикалық түсінігіміз тұрғысынан алғанда оғаш көрінетіні рас. Сондықтан біздің анықталатын сөзді анықтауыш сөз деп қабылдай салуымызға таң қалуға да болмайды».
Историзм болмаған жерде, тіл құбылысына ғылыми талдау жасау мүмкін емес. Алайда сол кездегі елдің бәрі әуестенген яфетидологиялық ілімге еліктеу – Қ. Жұбанов еңбегінің құнын түсіре алмаса керек.
Бұл айтып отырған Қ. Жұбанов теориясының мәні жалғыз сөздердің орналасу тәртібін білу үшін ғана қажет болып қоймай, түркі тілдердің тарихын, этимологиялық сырын түсіндіруге қолғабыс етер теория екенін де атауымыз керек. Түркі тілдердің деректерін салыстырмалы-тарихи әдісті қолдана зерттеудің керектігі бұл жайлардан айқын аңғарылады.
Көмекші етістіктер мен етістіктің күрделі зерттеуге арналған еңбектерінен автордың ана тілінің лексикалық, грамматикалық заңдылықтарын егжей-тегжейлі білетіндігі айқын елес береді . Қазақ лингвистикасы топырағында бірінші болып отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктеріне ғылыми талдау жасаған адам – осы Қ. Жұбанов. Нақтылы да айқын деректерге сүйене отырып, аталған көмекші етістіктердің грамматикалық қызметін, олардың негізгі етістерге жапсарлас тәуелділігін ашып берген осы кісінің зерттеуі болатын. Жіктік жалғауы жалғанатын грамматикалық тұлға осы көмекші етістіктер болғандықтан лексикалық мағынаға ие негізгі етістіктердің өзі де бір жағынан оларға тәуелді сияқты боп көрінетіні бекер емес. Оның үстіне бұл көмекші етістіктердің сөйлемде дербес тұрып та предикаттық қызметте жұмсалатын кезі бар. Мысалы: отыр+мын, жүр+мін, тұр+мын, жатыр+сың т.б.
Орта мектептің 5-6 кластарына арналған қазақ тілі оқулығын терген алғашқы авторлардың бірі осы кісі болғанын еске сала кетудің де орайы бар. Бұл кітабында автор қазақ тіліндегі сөздің құрылымын, фонетикалық құбылыстардың жай-жапсарын жүйелі түрде әңгіме етеді. Ғалымның бұл оқулығы қазақ тіліне арналған одан кейінгі оқулықтардың жасалуына игі ықпал етті.
Грамматиканың пәнін түсіндіре келіп, Қ.Жұбанов мұнда қазақ синтаксисі жөнінде оқушыларға түсінікті тілде мәлімет береді, қазақ лексикасының негізіне талдау жасайды.
Ең қажетті деген материалды оқушыларға қарапайым тілмен түсіндіріп береді. Осының арқасында кітап алғашқы еңбектердің ішіндегі маңыздысының бірі болды. Кітаптан республикадағы сол кездегі лингвистикалық білім берудің деңгейін, шама-шарқын аңғаруға болады.
Қазақ фонетикасының өзі зерттеген өзекті мәселелерін де автор кітабында қамтуға тырысқан. Мұны қазақ фонетикасы саласындағы бас-аяғы бар тәмамдалған еңбек десек болады. Кітаптан үндестік заңы, екпіннің сөз ішіндегі орны туралы қысқа да болса нұсқа түсінік алуға болады.
Қазақ тілінің дыбыстық құрылымын талдау барысында сөз дыбыстарының мағына ажыратуға қатысты жағын да назардан тыс қалдырмаған. Мағына жағынан сөздердің бір-бірінен дараланып тұруы үшін оның барлық дыбыстарының өзге сөзден түбегейлі өзгерісі болуы шарт емес, сөз құрамындағы бір ғана фонеманың өзге сөздікінен өзгеше болуы олардың семантикасын ажыратуымызға жетіп жатыр дейді Қ.Жұбанов.
Мәселенің ғылыми жағына еш нұқсан келтірместен, фонеманың осындай қасиетін оқулығында шәкірттерге ұғымды тілмен түсіндіріп береді. Сөйтіп, Қ. Жұбанов жалпы фонологияның өзекті бір түйіні – фонеманың жай-жапсары туралы байыпты қорытынды жасайды.
Ғалымның фонеманың сандық және сапалық құрамы жөнінде де айтқан сындарлы пікірлері бар. Қай тілді алсаңыз да сөз дыбысы атаулы сан жағынан толып жатыр, бірақ олардың бәрі бірдей фонемалық қасиетке ие емес. Сөздердің мағыналық тұрғыдан бір-бірінен ажырата көрсетуге қабілетті дыбыстар аса көп емес. Қ. Жұбановтың бұл тұжырымдары жалпы фонологияның принциптерімен сабақтасып жатыр.
Оқулықтың авторы қазақ тілі дыбыстарының құрамын дауысты, дауыссыз және үнді (сонор) дыбыстар деп аталатын үш топқа бөледі. Тілдің сөйлеген кезде жоғары көтерілу, төмен түсу ыңғайына қарай а/ә, о/ө, е дауыстыларын толық дауысты, ы/і, ұ/ү дауыстыларын келте дауысты деп атайды. Yнсіз дауыссыздарды екі жікке ажыратып, б, д, ж, з, ғ, г дауыссыздарын ұяңдар тобына, п, т, ж, с, қ, к дауыссыздарын қатаңдар тобына жатқызады. Жасалу жолына қарай п-б, т-д, қ-ғ, к-г дегендерді үздікті дауыссыз, с-з, ш-ж дегендерді үздіксіз дауыссыз деп бөлген.
Yнсіз дауыссыздарды жасалу орнына қарай көмей, тіс, ерін дауыссыздары деп аталатын үш топқа ажыратады. Оқушылардың түсінуіне жеңіл келу үшін дыбыстардың өзара жіктелісін әдейі қарапайым үлгіде жеткізуге тырысқандығы көрінеді.
Yнді дауыссыздарды Қ.Жұбанов алдымен тура жолды сонорлар, айналма жолды сонорлар деп екі топқа бөліп, оның алғашқысына ү, и, кейінгісіне р, л, м, н, ң дауыссыздарын жатқызады.
Соңғы топтағы сонорларды әрмен қарай ауыз жолды, мұрын жолды деп екіге айыра көрсетеді.
Ұзын сөздің қысқасы, Қ.Жұбанов дыбыстардың жасалу жолдарын жан-жақты қарастыра келе, олардың толық топтастыру жүйесін жасап берген.Лингвист ғалым өзінің бір тиянақталған еңбегін қазақ сөзінің буынын зерттеуге арнады. Буын жасауға қатысатын дыбыстарды санына қарай қазақ тіліндегі буынды төртке, ал дыбыстардың буын ішінде орналасу тәртібіне қарай үшке бөледі. Қазақ сөзіндегі буын санының сөз ішіндегі дауыстылардың санымен бірдей болатындығы жөнінде толық мағлұмат береді. Буынның түрлері оның құрамына енетін дыбыстардың бір-бірімен тіркесу ыңғайына тәуелді. Буындардың бірімен-бірінің бірігіп, жымдасып кететіні де, бірімен-бірінің орындарының ауысып қолданылатын кездері де бар. Қазақ тілі буын құрылысының бұл да бір ерекшелігі деуімізге болады.
Профессор Қ. Жұбанов бұл саладағы зерттеулерінде қазақ тіліндегі буындардың бірігуі немесе олардың орын алмастыруы, сондай-ақ екпін, әсіресе сингармонизм заңы секілді құбылыстардың һәммесі сөз элементтері арасында берік байланыстың болуы үшін қызмет ететін категориялар деген ғылыми қорытынды жасайды.Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының пәнін анықтап, дыбыстардың жіктеліс жүйесін саралауда қисапсыз мол еңбек етті. Өзінің қазақ әліпбиі (алфавит), емлесі және өзге де қолданбалы салаларына арналған еңбектерінде сол кездегі фонологиялық ілімнің қағидаларына сүйенді.
Грамматика оқулығынан тыс Қ. Жұбанов 1936 жылы орта мектептің 5-7 кластарының қазақ тілі оқу бағдарламасын түзді. Бұл бағдарлама қазақ тілі пәнін ғылыми зерттеудің объектісіне айналдыруды көздеген алғаш жарық көрген құжаттардың бірі болды. Мұнда ғалымның құрмалас сөйлемнің синтаксисі жөніндегі көзқарасы мейлінше толық баяндалған болатын. Республикадағы ағарту ісі қайраткерлерінің аға өкілдерінің бірі А. Сытдықов бұл бағдарлама туралы былай деп жазған еді: «Жаңа бағдарлама қазақ тілінің өсу, кемелдену жайын ескеріп жасалған тың еңбек болды... Мұнда емлеміздің жаңа жазуымызға лайықталған нұсқасын жасау, қоғамдық-саяси терминдер мен жер-су аттарын жаңаша жазу мәселелері толық қамтылған».
Халық ағарту ісіне жан-тәнімен берілген тамаша педагог Қ. Жұбанов көптеген мектеп мұғалімдерімен толассыз хат жазысып, хат алысып тұратын. Хаттарында методикалық кеңестер беретін, ана тілін қалай оқытудың әдістерін түсіндіретін, грамматиканың, методиканың, терминологиялық сан қилы мәселелері туралы сөз қозғайтын. Осындай хаттарының бірінде қазақ тіліндегі көнеріп, ізі өшіп кеткен тұлғаларды балаларға үйретудің жолын былай нұсқаған-ды. «Кейде оқыту ісіндегі қиындықтың оқулықтың кінәсіне байланысты болмай, мұғалімнің өз басына байланысты болатын кездері бар. Сенің оқулыққа қойып отырған кінәратың, маған кінә сенің өзіңнен емес пе екен деген ой салды, өйткені бұл жайында маған сенен бөтен ешкім жаза қойған жоқ. Қандай қиындықтарға душар болсаң да маған хат арқылы жазып тұр. Егер менен кеткен кемшіліктер болса, дәлелде, мен де өз дегеніме бұрып, қарыса бермеспін». Педагогтік институттың құрметті профессоры бір ауыл мұғаліміне жазған хатында осылай деген еді.
Осындай бір үзік сырлар Қ.Жұбановтың қазақ мектептері тарихында алатын орнының ерекше екенін дәлелдесе керек.
Әрине, әрбір зерттенімпаз ғылым жолында жүрген адамның ісінде кейде селкеу шығып жататын жайлардың да болып қалуы ғажап емес қой. Бұл да бір әр пендеге тән, заңды құбылыс па деп ойлаймыз. Өзі қамшы салдырмай бұрқыратып жазып жүрген кездерінде, тым тәуір-ақ еңбектерін бірінің үстіне бірін беріп, қазақ тілі жөніндегі ғылымның көсегесін көгертіп жүрген кезінде бірер жерде аяғының кібіртіктеп кеткен ыңғайы да байқалған кездері бар. Мәселен, әбден ет-еке боп елдің құлағына сіңіп кеткен терминдерді құбылтып басқаша қолдануын жөн дей алмаймыз; жұрнақ дегенді үстеу деп, жалғаулықты – жалғауыш дегеннен ештеме ұтып тұрмағанымыз кәдіксіз.
Кезінде Қ.Жұбанов жазған оқулықтың мұғалімдер қауымынан жоғары баға алғаны белгілі. Бірақ кісінің жеке басына табыну етек алып тұрған кезде оның еңбектерінің орынсыз сынға ұшырағанын да білеміз. Қ. Жұбанов еңбектерінде ол ұсынған грамматикалық қағидаларда зиянкестік бар деп жазғандар да болды. Енді міне Қ. Жұбановтың құрметті есімі ақталып, аршылған тұста осы бір ғылым еңбекқорының еткен ісін елге таныту – біздердің борышымыз. Қ. Жұбановтың мақалалар сериясының енді бір тобының қазақ тілінің емле, терминология, методика сияқты практикалық мәселелеріне арналғаны мәлім. Ол кісі – республикадағы тілдік құрылысмәселесіне өте белсене араласқан адам. 30-жылдардағы қазақ емлесінің жайын әңгіме қылатын бір архив дерегінде былай делінген: Бөгде тілден енген сөздер мен терминологияның емлесінде күні қазірге дейін созылып келе жатқан ала-құлалықтар бұл мәселені мықтап қолға алу туралы Ағарту халық комиссариатына қозғау салғаны сөзсіз. Айталық, «коммунист немесе комиссарша» деген секілді сөздерді бес-алты үлгіде жазып келгеніміз белгілі. Мұны қалай да жөндеуіміз керек. Емле жобасын жасау, терминология ережелерін түзу жұмысы Қ. Жұбановқа тапсырылған болатын. Ол өз жобасын алдымен Өлкелік комитеттің үгіт-насихат бөлімінде талқылауға ұсынып, содан кейін оны Алматыдағы мәдениет қызметкерлерінің кең талқысына салды. Талқылау төрт күні ҚазПИ-де өтті. Талқылау өте қызу өтті, оған жергілікті халық өкілдері де, сондай-ақ студенттер де қатынасты.
Бұл құжатта әрмен қарай Қ.Жұбановтың еткен еңбегінің ғылыми дәлелді екені, оның қисынсыз еместігі, ғалымның бұрыннан белгілі ізбен кетпегені айтылады. Өзінің ғылыми тұжырымдарының бәрін автор мұнда қазақ тілінің табиғатынан шығарып барып, оның фонемалық құрамын ескере отырып айтқан. Жобаның авторы ретінде Қ.Жұбанов қазақ тіліне шет тілден енген мұндай сөздерді бағзы қалпынан өзгертпей жазуды ұсынды. Бірақ бұлай жазу ол кездегі қазақ қауымы үшін аса қиындық келтіретін болғандықтан жоба қабылданбай қалды. Өйткені ол жылдарда мұны түсінерліктей теориялық дайындығы бар мұғалімдер, сондай-ақ өзге кадрлар республикамызда тым аз еді. Сондықтан жобаны, шет сөздерді жазу туралы ондағы ұсынылған ережелерді уақытша тоқтата тұруға тура келді.
Қ. Жұбановтың бұл жобасын белгілі түрколог С.Е.Малов өте жоғары бағалады. Қазақстандағы мәдени құрылыс жұмысына арналған 1935 жылғы мәслихатта: «Профессор Қ. Жұбановтың жобасы әрі ғылыми, әрі ол принциптік жағынан маңызды» – деп атады.
Қ.Жұбанов ол жылдарда Республика үкіметі жанындағы терминология мен емлені үйлестіру орталығын ұйымдастырушылардың бірі болатын. Мәдени құрылыс жөніндегі съезд қарсаңында Қ. Жұбановтың басшылығымен Мемлекеттік терминкомның бюллетенінің төрт нөмірі басылып шықты. Бюллетень емле жобасы мен көп ғылым саласы бойынша қазақша терминдердің үлгісін жариялады. Қ.Жұбановтың өзі Бюллетень бетінде емле мен терминология мәселелерін сөз еткен бірнеше мақала жариялады. Олардың бәрінде терминдердің ерекшелігі, емле мәселелерін сөз етті. Бұл мақалалар мұғалімдер үшін әлі күнге маңызын жойған жоқ.
Қ.Жұбанов емле ережелерін жүйелеу жағына қатты көңіл аударды. Емлені мектеп оқушыларын сауатты жазуға баулу мен республикадағы ересектерге хат білдіріп, қара танытуға қажетті құрал деп есептеді.
Төңкеріске дейін берік дәстүрі болып көрмеген қазақ тілінің емлесі арқаны, негізінен фонетикалық принципке сүйеді. Ал морфологиялық принцип болса, ол да осы принципке қарайластырыла жүргізілді. Әрине, өзге белгілі ғалымдар сияқты Қ. Жұбанов та фонетикалық принциптің сөздің сыртқы пішініне сүйеніп жүргізілетін, ал морфологиялық принциптің түбір сөзді сақтауға байланысты болатынын жақсы түсінді. Өз зерттеулерінде осы екі принципті бір-біріне орайластыра, жабыстыра отырып пайдаланды.
1938 жылы қазақ емлесінің кей мәселелері ішінара жүйеге түсірілгені мәлім. Қазақ әліпбиінде бұрын жоқ ф, х дауыссыздарының да енгізілгені осы кез болатын. Бұл латынға негізделген жазу емлемізді орыс емлесіне қарай бейімдей түсуге көмектесті. Асылында, ф, х әріптерін ендіру жөніндегі идея да Қ. Жұбановтікі болатын, бірақ бір мәнәйі себептермен оны тоқтата тұруға тура келген-ді. Олай дейтініміз, Мемлекеттік терминология комиссиясының Ағарту халық комиссариаты жанындағы Бағдарлама-методика секторымен 1934 жылдың 27 қарашасында бірігіп өткізілген бір мәжілісінің бағдарламасында Қ. Жұбанов өзінің термин жасау мен оны бекітуге арнаған баяндамасында емле жобасын ұсынып, онда халықаралық терминдерді дұрыс жазу үшін қазақ әліпбиіне ф, х дыбыстарының таңбасын ендірудің қажет екендігін айтты деп көрсетілген. Бірақ мәжіліс: «Өкілетті орындармен келісіп алғанға шейін ф, х әріптерін қазақ жазуына ендіруді әзірге тоқтата тұру керек. Оған дейін бұл мәселе төңірегінде кең көлемді айтыс ұйымдастыру керек» – деп қаулы алып, ұсынысты қабылдамай қойды.
у, и дыбыстарының жазылуын оңайлату жөніндегі ұсыныс та Қ. Жұбановтікі еді. Бұлардың әрқайсысы қосар әріппен белгіленіп келген болатын. Бұл идеяның тек 1957 жылы ғана жүзеге асқанын бәріміз жақсы білеміз.
Тіл құбылыстарын зерттеуге жаңа тұрғыдан келуі жағынан болсын, филология саласындағы мамандарды әзірлеуге белсенді араласуы жағынан болсын Қ. Жұбановты қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі деп қарауға әбден болады.
Осы бір ғана мақалада Қ. Жұбановтың тіл білімі саласындағы ойға түйген нәрселерінің, идеяларының қаншалықты жүзеге асқанын анықтап шығу, әрине, мүмкін емес. Қ. Жұбановтың тіліміздің грамматикасы, фонологиясы, лексикологиясы және қолданбалы мәселелері хақындағы айтқандары, тұжырым-толғамдары, қағидалары біздің дәуіріміздің зерттеушілерінің еңбектерінде жүзеге асып жатыр, солардың ғылыми жұмыстарында әр түрлі дәрежеде көрініс тауып жатыр десек, артық айтқан болмаймыз. Қ.Жұбанов идеялары мен айтқандарының біздің қазіргі ғылымымызда қаншалықты жүзеге асқанын анықтау – арнаулы зерттеулердің тақырыбы болуға әбден лайық.
Біз Қ.Жұбановтың ғылымда кім екенін ел-жұртқа таныстырмақ болған ойымызға орай ол кісінің көзін көрген, қазақ тіл білімі саласында бірге қызмет істескен әріптесі ретінде Құдекеңнің жеке басына қатысты жайлардан оқушыларды хабардар ете кетсек пе деп отырмыз.
Ең алдымен бұл кісінің нағыз еңбеккер адам болғанын айтқым келеді. Әріптестері мен шәкірттері ол кісіні қатты сыйлап, зор ізет, құрмет тұтатын. Өзі қаншалық зор білімдар, асқан мағлұматты адам болғанымен, өзін әлбетте пәс ұстайтын, ғажайып сыпайы адам болатын, бір нәрсеге дауысын қаттырақ көтеріп, күйгелек мінез көрсеткенін өз басым байқаған емен. Бірақ өз пікірін дәлелдеуге келгенде зор айтыскер адам еді. 20-30 жылдардағы қазақ тіл білімінің проблемалары жөніндегі барлық істің басы-қасында жүретін. Қазақ тіл білімінің практикалық мәселелері болсын, теориялық мәселелері болсын бұлардың дамуына бұл кісінің игі ықпалы мейлінше зор болды. Тіл жөніндегі айтыс-тартыстардың бәрінде де, түптеп келгенде, осы кісінің пікірі өтетін. Ешкіммен қатты сөзге бармай-ақ білімінің арқасында үнемі жеңіп шығатын. Ауызша сөйлегенде де, жазып сөйлесе де ойларын қысқа тұжыратын. Ойының дәлелділігінен болуы керек бұл кісімен сөз жарыстырған қарсыластары тез келісетін. Осы секілді қасиеттері мен зор білімдарлығы ол кісіні қазақ зиялылары арасында зор ізет-ілтипатқа ие етті.
Қ.Жұбанов біреумен дүрдараздыққа еш уақыт барған адам емес. Кісіге еткен жақсылығын әсте міндет етіп көрген емес. Адамның білімге деген құштарлығы мен басына біткен қабілеті, дарыны – ол кісі нағыз қастер тұтатын нәрселер болатын. Бір жастың бойынан ғылымның, я өнердің бір саласына деген бейімділікті, талпынысты сезе қалса, соған көмектесуге, қалай да шылбыр ұшын беруге даяр тұратын. Ол үшін өзінің қолынан келгеннің бәрін істеп бағатын. Абай атындағы Қазақтың педагогтік институтында профессор болып істеп жүрген кезінде Ғ.Мұсабаев деген бір ізденгіш, тіл ғылымына бейімділігі бар студентті байқап қалып, ол баланың білім алуына, лингвистика саласына деген талабына қошеметті болып, көмектескенін әлі ұмытқан жоқпын. Ең соңғы курста оқып жүрген Мұсабаевты оқуын бітірмей жатып Ағарту халық комиссариатындағы бағдарлама-методика секторына нұсқаушы методист етіп жұмысқа алғызғаны бар. Бұл жөнінде кейін Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі болған профессор Ғ.Мұсабаев былай деп айтып отырады: «Студент боп оқып жүрген кезімде, лекциядан босаған сәттерде Ағарту комиссариатына баратынмын, маған жетекші Қ.Жұбанов әр барған сайын топ-топ ғылыми кітап дайындап қойып, оқып шық, таныс дейтін. Оларды белгілі бір уақыт ішінде оқып шығуға тиіс болатынмын. Солармен әбден танысып болғаннан кейін, әлгі кісі не біліп, не қойғанымды тексеріп, менен бейне бір емтихан алып отырған адамша сұрақтар қоятын, әрмен қарай өзі түсіндіріп, өзі айтып кететін. Соның арқасында мен Пешковскийдің, Обнорскийдің, Бодуэн де Куртэнэ, Радлов, Мелиоранский, Казамбек еңбектерімен сол кезде-ақ таныс болдым».
Қ. Жұбанов өзінің студенттерінің арасынан ең қабілетті дегендерін таңдап алып, осыдан бірдеме шығады-ау дегендерін ірі оқу орындарына орналастыруға көмектесетін. Осы кісінің көмегі арқасында республикамызға бұл күнде аты мәлім ғалымдар Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, профессор М. Балақаев, филология ғылымының докторы, профессор М. Қаратаев Петерборға аспирантураға жіберілген еді.
Жалғыз жастар ғана емес-ау, кім болса да, ғылымның қай саласымен айналысқысы келсе де Қ. Жұбанов үшін... бәрібір еді, ол елдің бәріне де көмектесуге әзір тұратын. Оның өнерге, техникаға ұмтылған адамдардың талайына ақыл-кеңес беріп, білімін әрмен қарай жалғастыруға септік еткен жайлары көп. Өзінің туған інісі Ахметтің музыкаға қабілетін ерте танып, өзімен бірге Петерборға ала кетіп, консерваторияға оқуға түсіреді. Ахмет Жұбанов қазақ халқы тарихында – музыкалық жоғары оқу орны – Санкт-Петербург консерваториясын бітірген тұңғыш қазақ болды. Өзіне жақындап кеткен бір ғана адам болса, Құдекең бәріне шарапатын тигізгенше асығатын. Оларды оқуға, білімге тартуды өзінің мойнына біреу міндеттеп қойғандай борыш санайтын. Кейіннен КСРО Архитектура академиясының мүшесі болған, ол кезде бала жігіт, белгілі қазақ архитекторы Төлеу Бәсеновтің Петербордағы инженерлік құрылыс институтына түсіп кетуіне тікелей көмек көрсеткен адам – осы Құдайберген болды. Қазақстанның еңбек сіңірген суретшісі Әубәкір Ысмайылов, Қазақстан өнеріне еңбек сіңірген қайраткер Асқар Тоқпанов, тағы басқа да осындай көп кісілер Қ. Жұбановты өзінің «әкесі» деп есептейді. Қазақтың белгілі жазушысы Хамза Есенжанов Қ. Жұбановты «әти» деп кеткен. Бұл – ол кісіге ерекше ілтипат білдіре айтқан «әке» деген сөз.
Өзінің отбасы, ошақ қасына деген сүйіспеншілігі ғаламат болатын. Балаларына еміреніп тұратын. (Ол кісінің үш ұл, үш қызы бар). Балаларының бәрі де жоғары білім иелері. Олардың білім алып, ер жетуіне көп еңбек еткен адам – Құдайбергеннің зайыбы Раушан Жұбанова.
Профессор Қ. Жұбановты қазақ зиялылары, ағарту саласының қызметкерлері өте жақсы білетін. И. И. Мещанинов, А. Н. Самойлович, В. В. Бартольд, С. Е. Малов, К. К. Юдахин, А. К. Боровков сынды ірі орыс оқымыстылары Қ. Жұбановты білікті ғалым, лингвист ретінде ерте танып бағалады.
Жастарға деген аралас-құралас болған адамдарға деген шексіз бауырмал, жаны ашығыштығының үстіне Құдайберген Жұбанов оларға сын көзімен қарап, талап қоюды да есінен шығарған емес. Республиканың мәдени өмірінің бірде-бір саласы Қ. Жұбанов назарын өзіне аудармай кеткен емес. Ғылым адамдары, өнер адамдары, әдебиет саласының адамдары – бұлардың бәрі Қ. Жұбановтың білімдарлығын, адамгершілік іс-харакетін жақсы білетін, оны қадірлеп сыйлайтын. Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтының қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, беделді профессоры Қ. Жұбанов Қазақ КСР Ағарту халық комиссариаты оқу-методикалық кеңесінің жетекшісі, КСРО Ғылым академиясының Қазақстан филиалы Лингвистика секторының меңгерушісі секілді аса абыройлы жұмыстарды қоса атқарғаны белгілі. Қазақ тілі жөніндегі тұңғыш монографиялық зерттеудің авторы, алғашқы мектеп оқулығы мен оқу бағдарламасының авторы ретінде қазақ тіл білімі тарихына аты алтын әріппен жазылатын есімдердің бірі – осы профессор Қ. Жұбанов. Қ. Жұбанов қазақ филологиясы кадрларын даярлап, түлетіп өсірудегі қызметі ұшан-теңіз. Республикамыздағы аты белгілі ірі-ірі ғалымдар өздерін Қ. Жұбановтың шәкіртімін дегенді мақтан тұтады.
Ғылыми-педагогикалық жұмысымен қатар Қ. Жұбанов – қоғамдық істерге де белсене араласқан адам. Өткен дәуірлердегі ірі тұлғалар Фирдоусиге, Абайға арналған ғылыми конференцияларды шақыруға мұрындық болып, осы жиындарда мазмұнды баяндама жасаған адам да осы кісі.
1935 жылы Қазақстан мәдени құрылысшылары съезінің ұйымдастыру комитетінің төрағасы болып, осындай ірі форумды өткізуге тікелей араласқан да осы кісі. Осыған іле-шала Кеңестердің бүкілресейлік XVI съезіне делегат болып, онда Татарстан мәдениеті жайлы патриоттық сарында сөз сөйлеген де осы кісі. Қ. Жұбанов Қазақ КСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болды. Оның есімін біз қазақ лингвистикасының негізін салушылардың бірі ретінде бұл күнде ерекше құрметпен еске аламыз.
## Тіл біліміндегі еңбектері
Жұбанов тіл білімі мәселелерімен 1920 жылдан бастап шұғылдана бастады. Ол қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілін оқыту бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік құралдар жазды. Сондай-ақ, оның “Қазақ тілінің ғылыми грамматикасының материалдары” (1-том), “Фонетика” (орыс тілінде), “Қазақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе”, “Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар”, “Буын жігін қалай табуға болады”, “Қазақ тілінде біріккен сөздің жазылуы”, “Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі”, “Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан”, т.б. іргелі ғылыми жұмыстары қазақ тіл білімін қалыптастыруға қосылған елеулі үлес болды. 20 ғасырдың 20 – 30-жылдарында Жұбанов қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде саяси-әлеуметтік, халықтық мәні зор проблемалардың бірі – жазу, емле, термин мәселелерімен де шұғылданды. 1929 жылы Қызылордада өткізілген тұңғыш ғылыми-терминологиялық конференцияда Жұбанов қазақ тілінің емлесі жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасады. 1935 жылы қазақ әліпбиі мен емлесін жақсартудың жобасын ұсынды. Онда халықаралық және орыс тілінен енген терминдерді орысша жазылуына жақындатып таңбалау, кейбір қосар дыбыстарды жалаң әріппен беру, біріккен сөзді қосып жазу туралы пікір айтты. Жұбанов 1933 жылдан саяси қуғын-сүргінге ұшырағанға дейін Қазақстанның Мемлекеттік терминологиялық комиссиясының төрағасы болды. Бұл салада ол термин жасау ісіне мамандарды жұмылдырып, олардың дайындаған материалдарын ғылыми тұрғыдан реттеп, жұртшылық талқысына салып, тәжірибеге енгізуді қадағалады. Жұбанов – 1935 жылы Қазақстан мәдениет қызметкерлерінің съезіне Мемлекеттік терминкомның атынан ұсынылған жобаның негізгі авторы. Ол ұсынған принциптер қазақ терминологиясын жасаудың үлгісі ретінде әлі күнге дейін қолданылып келеді. 1936 жылы ғалымның “Қазақ сөйлем мүшелерінің орны тарихынан” деген кітабы баспадан шықты. Бұл кітабында ол қазақ тіліндегі сөйлем мүшелерінің тарихын басқа түркі тілдерінен бөліп қарамай, өзі еркін игерген түркі халықтары тілдерін бір-бірімен байланыстыра зерттеп, тарихи салыстырмалы әдісті шебер қолданды. Бұл еңбегімен Жұбанов қазақстандық түркітану ғылымының қалыптасуына зор үлес қосты. “Ауыл мұғалімі” (қазіргі “Қазақстан мектебі”) журналында мұғалімдерге арнап қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы, кітапты қалай пайдалану, оқулықтағы материалдарды оқушыларға қалай нәтижелі игерту мәселелерін көтеріп отырды. Осы журналда “Жаңа грамматиканың жақсылықтары”, “Шылаулар”, “Қос сөздер”, “Біріккен сөздер”, “Әдіс, бағдарлама мәселелері”, т.б. мақалаларын жариялады. Жұбанов қазақ әдеби тілі мен музыкалық өнері туралы да келелі пікірлер айтты. Ол өзінің “Абай – қазақ әдебиетінің классигі” (“Әдебиет майданы”, 1934, №11 – 12) атты аяқталмай қалған әдеби-публицистикалық еңбегінде Абайдың қазақ әдеби тілін дамытудағы, әлеуметтік ой-санадағы орнын, ақындық шеберлігін, композиторлығы мен өлең құрылысына енгізген жаңалығын тұңғыш көрсетіп, әділ бағалады. “Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен” (1936) деген зерттеуінде “ән”, “би”, “бақсы”, “жыр”, “домбыра”, “күй”, “қобыз”, “сыбызғы”, “толғау” сөздерінің этимологиясын ашу арқылы қазақ музыка мәдениетінің тарихы ертеден басталатынын көрсетті. Жұбанов тек ғылыммен ғана шұғылданып қоймай, Қазақстанның Оқу-ағарту халық комиссариаты жанындағы әдістеме, бағдарлама, оқулықтар секторының меңгерушісі міндетін атқара жүріп, бар ынта-жігерін аз уақыттың ішінде қазақ мектептерін ғылыми негізде жазылған оқулықтармен қамтамасыз етуге жұмсады. Мұғалімдердің білімін жетілдіру курстарында, семинарларында дәріс оқып, ақыл-кеңес беріп отырды. Ол қазақ тіл білімі мамандарын баулып, тәрбиелеуде де мол еңбек сіңірді. Республикадағы көрнекті тіл мамандары М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Ә.Шәріпов, Т.Қордабаев, т.б. өздерін Жұбановтың шәкіртіміз деп санады. Жұбанов республикамыздың саяси-әлеуметтік өміріне де белсене қатысты. 1935 жылғы Қазақстанның мәдениет қызметкерлері съезін ұйымдастыру комитетінің төрағасы, 1935 жылдан Қазақстан КСР ОАК-нің мүшесі болды. 1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 1957 жылы 3 қазанда КСРО Жоғарғы Соты Әскери алқасының шешімімен ақталды. Ақтөбе мемлекеттік университетіне, осы қаладағы бір көшеге Жұбанов есімі берілген.
## Өмірі мен еңбектері туралы әдебиет
### 1937
* Орманов Ғ. Профессор // Социалистік Қазақстан, 21 наурыз.
* Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы туралы // Социалистік Қазақстан, 15 мамыр, № 109.
* Жолымбетов Ө. Жұбановтың кітабындағы кейбір кемшіліктер (пікір алысу ретінде) // Социалистік Қазақстан, 27 сәуір.
* Смайылов Е. Грамматикадағы анархия туралы // Социалистік Қазақстан, 30 қыркүйек.
### 1957
* Ауэзов М., Кенесбаев С. Основоположник казахской лингвистики // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Әуезов М., Кеңесбаев І. Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
* Әуезов М., Кеңесбаев І. Ірі оқымысты // Қазақ әдебиеті, 5 желтоқсан, № 49.
* Жолаев Ж. Друг сельских учителей // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Жолаев Ж. Ауыл мұғалімінің ақылшысы // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір // Қазақ әдебиеті, 5 желтоқсан.
* Мұсабаев Г. Скромный и требовательный // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Мұсабаев Ғ. Қадірлі ұстаз // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан.
* Решетняк В. Народный интеллигент // Учитель Казахстана, 5 желтоқсан, № 50.
* Решетняк В. Ұмытылмас дос // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан.
* Ситдыков А. Ученый-педагог // Учитель Казахстана, 1957, 5 желтоқсан.
* Сытдықов Ә. Педагог ғалым // Қазақстан мұғалімі, 5 желтоқсан, № 50.
### 1958
* Кеңесбаев І. Профессор Құдайберген Жұбанов және оның ғылыми-педагогикалық мұралары // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 2.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым // Жұлдыз, № 6.
### 1959
* Алпанов О. Құдайберген мұғалімдердің де қамқоршысы еді // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Әбілкәрімов А. Қазақтың тұңғыш профессоры // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Беркінов А. Зейінді шәкірт еді ол // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Қожабаев Н. Естелік // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
* Сабырқұлов Ә. Жұбанов Құдайбергеннің есімімен аталса екен // Коммунизм жолы, 22 желтоқсан, № 122.
### 1960
* Жанпейісов Е. Құдайберген Жұбанов // Білім және еңбек, № 11, 28-б.
### 1962
* Наурызғалиев С. Ғалым есімімен аталған мектеп // Коммунизм жолы, 21 ақпан, № 15.
### 1963
* История Казахской ССР (эпоха социализма). –Алма-Ата.
### 1964
* Есенов Қ. Тұңғыш филолог-профессор // Лениншіл жас, 24 желтоқсан.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов – тіл білімінің классигі // Қазақ әдебиеті, 25 желтоқсан.
* Кенесбаев С. Видный казахский ученый-лингвист // Казахский университет, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Сыздықова Р. Проф. Қ.Жұбановтың ғылыми-педагогикалық мұрасы // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Балақаев М. Ардагер ұстаз // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Мұсабаев Ғ. Қ.Жұбанов – полиглот // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Кенжебаев Б. Құдайберген жөніндегі есімдегілер // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
* Әлімжанов Д. Ірі методист ғалым // Қазақ университеті, 23 желтоқсан, № 41-42.
### 1965
* Бержанов К. Русско-казахское содружество в развитии просвещения (Историко-педагогическое исследование). –Алма-Ата.
* Ысқақов А. Жұбанов және қазақ тіл білімі // Қазақстан мектебі, № 3, –71-77-бб.
### 1966
* Кенесбаев С. Профессор Худайберген Куанович Жубанов // Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. –Алма-Ата: Наука, 1966. – С.9-31.
* Сыздықова Р. Ғалым-азамат. –Алматы, 72 б.
* Есенов Қ. Қазақ тіл білімінің беташары // Жұлдыз, № 10, 137-141-бб.
* Мұсабаев Ғ. Үлкен ғалымның бағалы еңбегі // Социалистік Қазақстан, 9 шілде, № 156.
* Нұрқанов С. Профессор Құдайберген Жұбановтың қазақ тілі жөніндегі зерттеулері // Қазақстан мектебі, № 9, 94-96-бб.
* Омарбеков С. Қазақ тіл білімінің бағалы қазынасы // Қазақстан коммунисі, № 12, 67-70-бб.
* Серғалиев М. Ғалым мұрасы // Қазақ әдебиеті, 12 қараша.
### 1967
* Әлсейітов Ж. Қос бұлан // Коммунизм жолы, 30 маусым.
### 1968
* Серғалиев М. Қ. Жұбановтың терминологиялық еңбектері // Қазақстан мектебі, № 6. –77-79-бб.
* Хайруллина Н. Профессор Қ. Жұбанов және алфавит мәселесі // Материалы Межвуз. науч.-теор. конференции. 16-19 қыркүйек 1967 ж. (Тезисы докладов). –Алма-Ата, 1968. –C. 75-76.
1969
* Байқадамова Д. Қыран мен ұлан // Лениншіл жас, 24 желтоқсан.
* Қ. Жұбановқа арналған ғылыми мәжіліс // Социалистік Қазақстан, 21 желтоқсан, № 296.
* Қ. Жұбанов // Қазақстан мектебі, № 11, 94-б.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы // Қазақ әдебиеті, 20 желтоқсан, № 51.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға // Оңтүстік Қазақстан, 10 желтоқсан.
1970
* Ақшолақов Т. Педагог-ғалым // Қазақстан мұғалімі, 8 қаңтар.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Ұстаздардың ұстазы // Жұлдыз, № 1, 156-159-бб.
1974
* Жұбанов Құдайберген Қуанұлы // Қазақ Совет Энциклопедиясы, IV том (Док-Имантау). –Алматы, 492-493-бб.
1975
* Ибатов Ә. Құдайберген Жұбанов және қазақ тілі морфологиясының мәселелері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. Мақалалар жинағы. –Алматы, 81-86-бб.
* Ибатов Ә. Құдайберген Жұбанов және тарихи морфология мәселелері // Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. Мақалалар жинағы. –Алматы, 106-112-бб.
1979
* Балмағамбетова Ж. Білімімен үлгі // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Бекниязов К. Мы помним его // Коммунист, 29 желтоқсан.
* Қазиев Р. Үлкен дарын иесі // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Қалиев Ғ. Аса көрнекті ғалым педагог // Педагог, 13 желтоқсан.
* Қожанов М. Көрнекті ғалым // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Оралбаева Н. Ғалымның мол мұрасы (Проф. Қ. Жұбановтың туғанына 80 жыл) // Қазақстан мұғалімі, 14 желтоқсан.
* Сегізбаев Ж. Асыл азамат еді // Коммунизм жолы, 20 желтоқсан, № 243.
* Тлегенов А. Незабываемая встреча // Коммунист, 29 желтоқсан.
* Үтбаева А. Қ. Жұбановты еске алу // Педагог, 13 желтоқсан.
1980
* Баймолдин С. Ел есіндегі есім // Коммунизм жолы, 12 қаңтар, № 9.
* Балақаев М. Көрнекті ғалым // Қазақ КСР Ғылым академиясының Хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы, № 1, 35-37-бб. (Резюме орыс тілінде).
* Жубанов Худайберген Куанович // Развитие казахского советского языкознания. –Алма-Ата, –C.177-178.
* Казиев Р. Основоположник казахской лингвистики // Путь к коммунизму, 26 қаңтар.
* Оралбаева Н. Құнды мұра // Қазақстан мектебі, № 9.
1984
* Байқадамова Д. Сезімге адалдық // Қазақстан әйелдері, № 4, 16-17-бб.
* Ибатов Ә., Сарғожин Р. Ғалым мұрасы (Қ. Қ. Жұбановтың туғанына 85 жыл) // Қазақстан мектебі, № 12, 65-67-бб.
1985
* Әуезов М. Ірі оқымысты // М. Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы, 20-том. Алматы, 358-363-бб.
1986
* Ысқақов А., Ибатов Ә. Көш басы (Қ. Жұбановтың «Қазақ тілі грамматикасына» – 50 жыл) // Қазақстан мектебі, №12.
1987
* Айтбаев У., Жубанов Е. Проф. Х. Жубанов и некоторые вопросы теории перевода // Лексико-стилистические вопросы перевода. –Алматы: «Наука», –С. 67-77.
1988
* Әлсейітов Ж. Халық перзенті // Коммунизм жолы, 30 наурыз.
* Белботаев А. Ғалым-қайраткер // Қазақстан мұғалімі, 25 қараша, № 47.
1989
* Сыздықова Р. Профессор Құдайберген Жұбанов // Мәдениет және тұрмыс, № 1, 13-б.
* Сыздықова Р. Впереди своего времени // Путь к коммунизму, 17 мамыр, № 93.
* Сыздықова Р. Уақыт ақтаған азамат // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Афанасьев В. Незавершенная статья // Путь к коммунизму, 17 мамыр, № 93.
* Меңдекеев Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов // Қазақ әдебиеті, 10 ақпан.
* Мырзахметов М. Абайтанудың сын сағатында // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Әлсейітов Ж. Ұмытылмас кездесулер // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Пангереев А. Аяулы ағамен қауышу // Коммунизм жолы, 17 мамыр, № 93.
* Әнесов Ғ. Қаламгерлік пен қайраткерлік // Жалын, № 6, 77-78-бб.
1990
* Жұбанов Құдайберген. Шығармалар мен естеліктер. –Алматы «Өнер» баспасы, 12 б/т.
* Әуезов М. Ірі оқымысты, 76-81-бб.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір, 81-86-бб.
* Қаратаев М. Патриот профессор, 87-96-бб.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы, 96-99-бб.
* Орманов Ғ. Профессор, 99-103-бб.
* Кеңесбаев І. Ұстаздардың ұстазы, 104-115-бб.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл біліміндегі аса зор тұлға, 115-124-бб.
* Дербісалин Ә. Ұстаз-ғалым, 124-132-бб.
* Решетняк В. Ұмытылмас дос, 132-135-бб.
* Меңдібаев Қ. Асыл азамат еді, 135-140-бб.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға, 140-147-бб.
* Жұбановр Ақырап және Есет. Әке шаңырағының шырағы, 148-162-бб.
* Жұбанова М. Менің әкем, 170-192-бб.
* Жұбанова Р. Екі дүниеде естен кетпес серігім, 192-205-бб.
## 90 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
* А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында өткен ғылыми-теориялық конференция
* Қ. Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. К. Жубанов и казахское советское языкознание. Ғылыми еңбектер жинағы. Сборник научных трудов. –Алматы: «Ғылым», 1990. –368 б.
* Қайдаров Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов, 9-16-бб.
* Кайдаров А. Слово о профессоре Х.К.Жубанове, –С.16-20.
І бөлім. Ғұлама келбеті
* Ауэзов М., Кенесбаев С. Основоположник казахской лингвистики, –C.21-25.
* Жұбанов А. Өнегелі өмір, 26-29-бб.
* Сыздықова Р. Азамат-ғалым, 30-48-бб.
* Әлсейітов Ж. Халық перзенті, 48-54-бб.
ІІ бөлім. Қ.Жұбановтың ғылымдағы орны
* Дербісалин Ә. Ұстаз-ғалым, 55-61-бб.
* Оралбаева Н., Маралбаева С. Грамматика ілімінің бастау көздері, 61-69-бб.
* Есенов Қ. Профессор Қ.Жұбанов және қазақ тілінің синтаксисі, 69-79-бб.
* Серғалиев М. Синтаксистің кейбір мәселелері, 79-88-бб.
* Әбілқасымов Б. Әдеби тіл хақындағы ауқымды ойлар, 88-100-бб.
* Жанұзақов Т. Кісі аттарының байыпты зерттеушісі, 101-108-бб.
* Бектаев Қ., Белботаев А., Смайылов Т. Қазақ тіл біліміндегі лингвистикалық статиканың алғашқы көріністері, 108-116-бб.
* Исаев С. Қазақ тілі тарихи морфологиясының проблемалары, 116-127-бб.
* Ибатов А. Сөздің тұлғалану процесін зерделеуші, 128-136-бб.
* Мырзахметов М. Абайтанудың сын сағатында, 136-144-бб.
* Айтбаев Ө. Термин және аужарма, 144-152-бб.
* Молдажаров Ж. Унификатор лингвистической терминологии, 152-158-бб.
* Есенғұлов А. Грамматикалық қатынастар мен ұғымдардың номинациясы, 158-169-бб.
* Урекенова Р. Первый председатель Гостерминкома республики, 169-174-бб.
* Әбдірахманов А. Қазақ терминологиясының түп қазығы, 174-180-бб.
* Омарбеков С. Диалектілік құбылыстар төркінін тереңнен барлаушы, 180-191-бб.
* Жүнісбеков Ә. Қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы, 191-196-бб.
* Шакиева А. О семантическом синтаксисе сложных глаголов, 196-201-бб.
* Уәлиев Н. Қазақ орфографиясының негізгі принциптері хақында, 201-208-бб.
* Ақшолақов Т. Педагог-ғалым, 209-213-бб.
ІІІ бөлім. Есімі ел есінде
* Каратаев М. Испытание временем, –C. 214-218.
* Балақаев М. Ұстаздың жарқын бейнесі, 218-223-бб.
* Тәжібаев Ә. Аға туралы аз ғана сөз, 223-229-бб.
* Орманов Ғ. Профессор, 229-232-бб.
* Есенжанов Х. Ғалымдар ағасы, 233-235-бб.
* Жұбанова Р. Кебенек киіп кетіп еді, 235-249-бб.
* Ситдыков А. Ученый-педагог, –C.249-250.
* Решетняк В. Народный интеллигент, –C.251-253.
* Ермеков Ә. Абзал жанды аяулы аға, 253-259-бб.
* Баскаков Н. Один из первых советских тюркологов, –C.259-262.
* Карасаев Х. Кудайберген аганы эскерип (қырғыз тілінде), 263-267-бб.
* Ысқақов А. Ақылгөй аға, ұлағатты ұстаз, 267-277-бб.
* Кенжебаев Б. Құдайберген жөніндегі есімдегілер, 277-278-бб.
* Шәріпов Ә. Аяулы ұстаз еді ол, 279-290-бб.
* Әлімжанов Д. Ірі методист-ғалым, 290-291-бб.
* Қазиев Р. Үлкен дарын иесі, 291-293-бб.
* Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің көш бастаушысы, 293-295-бб.
* Мұсабаев Ғ. Қ. Жұбанов – полиглот, 296-296-бб.
* Меңдібаев Х. Ағаны көріп іні өсер, 297-301-бб.
* Беркінов А. Зейінді шәкірт еді ол, 301-302-бб.
* Жолаева Ж. Ағалардың ақ жолынан айнымай, 302-311-бб.
* Алпанов О. Құдайберген мұғалімдердің де қамқоршысы еді, 312-313-бб.
* Балмағамбетова Ж. Білімімен үлгі, 313-314-бб.
* Ержанов К. Жарыққа жетелегендер, 317-318-бб.
* Бірманов Е. Асыл аға, 319-321-бб.
* Бекниязов К. Мы помним его, –C.321-321.
* Тлегенов А. Незабываемая встреча, –C.322-322.
* Брусиловский Е. Таинственная сила памяти, –C.323-323.
* Жулаев Ж. Друг сельских учителей, –C.324-324.
* Байқадамова Д. Жарқын жүзің жадымызда, жақсы аға, 325-333-бб.
* Хаймулдин О. Бәрі де бүгінгідей сезіледі, 333-337-бб.
* Дияров Н. Ғалымның туған жерінде, 337-340-бб.
* Жұбанов Е. Ғалым мүшеліне арналған ғылыми-практикалық конференциялар, 340-353-бб.
Қазақ КСР ҒА Халыққа білім беру министрлігі Абай атындағы Қазақ педагогика институтында өткен ғылыми конференция
* Профессор Құдайберген Жұбановтың 90 жылдығына арналған ғылыми конференция (19 желтоқсан, 1989) материалдары. –Алматы: Полиграф. предприятие «Кітап», 5,7 п.л.
* Шаяхметов Ш. Құрметті жолдастар, қадірлі ағайындар! (Кіріспе сөз). 3-5-бб.
* Қайдаров Ә. Ел мақтаны, 5-11-бб.
* Сыздықова Р. Құдайберген Жұбанов, 11-21-бб.
* Оралбаева Н. Қазақ совет тіл білімінің негізін қалаушы, 21-29-бб.
* Қалиев С. Оқу-ағарту ісінің ұйымдастырушысы, 29-32-бб.
* Есенов Қ. Ғалымның синтаксис жайындағы ілімі, 32-35-бб.
* Томанов М. Қазақ тілі тарихының кейбір мәселелері, 35-40-бб.
* Әбілқасымов Б. Әдеби тіл мәселелері, 40-46-бб.
* Исаев С. Қазақ тілінің тарихы мен тарихи грамматикасы мәселелері, 46-52-бб.
* Айтбаев Ө. Ғалымның терминология мен аударма ғылымын қалыптастырудағы орны, 52-61-бб.
* Мырзахметов М. Абай дүниетанымының бастамасында, 61-66-бб.
* Жүнісбеков Ә., Уәлиев Н. Қазақ тілі фонетикасының проблемалары мен емлесінің ғылыми негіздері, 66-69-бб.
* Ақшолақов Т. Ірі педагог, методист ғалым, 69-76-бб.
* Шәкиева А. Көмекші және күрделі етістіктер хақында, 76-83-бб.
* Жанұзақов Т. Атаулар жайлы сыр шерткен, 83-88-бб.
* Мәжітаева Ш. Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің бір типі жөнінде, 88-90-бб.
1993
* Терехова Ф. Х. Жубанов как лингвометодист. Записки группы «Структурно-семантический анализ языка», Вып. І, объем сб. – 111 м/п, –С.55-68. Актюбинский пед. институт им. Х.Жубанова, облысы типография.
* Жұбанов Е. Проф. Қ. Жұбанов тартқан тілтану желілері. «Ақтөбе» газеті, № 169, 171, қазан.
1994
* Оралбай Ә. Абай және Қ. Жұбанов. «Ақтөбе» газеті, 19 наурыз.
* Жұбанов Ақырап, Жұбанов Есет. Әке шаңырырағының шырашысы (деректі очерк). «Ақтөбе» газеті: № 43, 28 мамыр; № 44, 31 мамыр; № 45, 2 маусым; № 46, 6 маусым.
* Жұбанов Е, Әнесов Ғ. Ғұлама тағылымы. «Ақтөбе» газеті, № 102, 13 қазан.
* Тайжанов А. Қ. Жұбановтың қазақ халқының рухани мәдениетін дамытудағы орны. «Ақтөбе» газеті, 5 қараша.
* Тайжанов А. Қ. Жұбанов және рухани мәдениет. «Серпін», № 16, «Ақтөбе» газеті, 11 қараша.
* Асқаров И. «Сүйер ұлың болса, сен сүй...» (Абай) (Қ. Жұбанов күндері. Шолу). «Ақтөбе» газеті, № 117, 17 қараша.
* Ертай Ашықбаев. Тіл кеспек жоқ (Ақтөбеде өткен Қ. Жұбановты еске алу кешінде оқылған өлең), «Қазақ әдебиеті» газеті, № 48, 2 желтоқсан.
* Байқадамова (Қаралдина) Д. Аруағыңа бас иемін, жақсы аға ... (Қ.Жұбанов күндеріне орай). «Ақтөбе» газеті, 20 желтоқсан.
* Тектіғұлова Ж. Қ. Жұбанов және қазақ тілі тарихи грамматикасының проблемалары. –Алматы. Кандидаттық диссертацияның авторефераты, 22 бет.
* Тектұғұлова Ж. Кейбір тілдік элементтердің этимологиялық табиғаты (Проф. Қ. Жұбановтың лингвистикалық концепциялары тұрғысынан. Лекциялар желісі). *Ақтөбе облысы типографиясы. 40 бет.
1997
* Ильясова А. Разработка Х. Жубановым вопросов педагогической теории. –Алматы, 1997, Республиканский издательский кабинет по учебной и методической литературе Министерства Образования и культуры Республики Казахстан, 1,2 п/л.
* Бәкіров О. Дара тұлға (очерк). Жинақ: «Нәубет жылдары». –Алматы: Қазақ университеті, 16-25-бб.
1998
* Шәріпов Ә. Аяулы ұстаз еді // Көргенім, көңілге түйгенім. –Алматы, 1998. –23-32-бб.
## Профессор құдайберген жұбановтың 100 жылдығы қарсаңында
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе университетінде өткен Республикалық Жұбанов оқулары
* Материалы республиканских Жубановских чтений, посвященных актуальным проблемам современных гуманитарных наук (1989, 1994, 1996 годов) на казахском и русском языках. 10,5 печ. листов (47-мақала). Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе университетінің редакциялық-баспа бөлімінде теріліп, басылды. – Ақтөбе, 1998.
* Кенжебаев К. Отыз жылдың олжасы, 3-6-бб.
* Қайдаров Ә., Әбдірахманов Ә. Тіл білімінің тарланы, 7-13-бб.
* Сыздықова Р. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұрасын танып-игеру проблемалары, 13-18-бб.
* Копыленко М. Проблемы общего языкознания в трудах Х.К. Жубанова, 18-24-бб.
* Серғалиев М. Профессор Қ. Жұбановтың синтаксистік зерттеулері, 24-29-бб.
* Әбілқасымов Б. Профессор Қ. Жұбановтың тіл тарихына қатысты пікірлері жайында, 29-32-бб.
* Есенов К. Профессор Қ. Жұбановтың синтаксис жайындағы ілімі, 32-34-бб.
* Жүнісбеков Ә. Профессор Қ. Жұбанов қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы, 34-38-бб.
* Уәлиев Н. Профессор Қ. Жұбанов қазақ орфографиясының негізгі принципі хақында, 38-43-бб.
* Әнесов Ғ. Қаламгерлік пен қайраткерлік, 43-47-бб.
* Негимов С. Қ. Жұбанов және қазақ фольклоры, 47-51-бб.
* Жұбанов А.Қ. Профессор Қ. Жұбанов және қазақ тілін зерттеудің кейбір қолданбалы тәсілдері, 51-56-бб.
* Омарбеков С. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тілінің диалектілік белгілері жөніндегі көзқарастары, 56-60-бб.
* Оразов М. Көмекші етістіктер, 60-64-бб.
* Жұбанов Е. Профессор Қ. Жұбановтың кейбір басылым көрмеген еңбектері хақында, 64-71-бб.
* Берікұлы Н. Профессор Қ. Жұбанов және дидактика мәселелері, 71-76-бб.
* Султангалиева Г. Х. Жубанов – видный деятель народного образования, -С. 81-85.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбанов және тарихи морфология мәселелері, 85-91-бб.
* Шакиева А. Вопросы словообразования в трудах профессора Х.К. Жубанова, 91-93-бб.
* Жубанова А. К проблеме фоновой и компонентной субституции в казахских фразеосочетаниях в аспекте жубановедения, 93-99-бб.
* Тайжанов А. Мұхтар Әуезов профессор Қ. Жұбановтың қазақ халқының қоғамдық ойы мен мәдениетін дамытуға қосқан үлесі туралы, 99-104-бб.
* Мурзалина Б. Проблемы интонации в работах Х. Жубанова и их современное состояние, 104-108-бб.
* Тектіғұлова Ж. Профессор Қ. Жұбанов предикаттық қатынастың қалыптасу тарихы хақында, 108-113-бб.
* Алдашева Н. Қ. Жұбанов және сөзжасам мәселесі, 113-117-бб.
* Садуақасов Н. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ тілі фонетикасының негізін салушы, 117-122-бб.
* Қарағұлова Б. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ терминологиясының негізін қалаушы, 122-127-бб.
* Байганина Н. Лингвистические исследования профессора Х. Жубанова в области казахской музыкальной терминологии (к проблеме «палеонтологии речи»), –С. 127-131.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру принциптері, 131-134-бб.
* Жаманбаева К. Қ. Жұбанов және қазақ тілі пәнін оқыту мәселелері, 134-137-бб.
* Кенжеғұлова А. Қ. Жұбановтың «Буын жігін қалай табуға болады?» деген мақаласындағы методикалық көзқарастары, 137-143-бб.
* Бақытжанова А. Қ. Жұбанов және аударманың лексика-семантикалық проблемалары, 143-148-бб.
* Борашев Б. Қ. Жұбанов және Шығыс әдебиеті, 148-151-бб.
* Пангереев А. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі топономастикалық деректер, 151-156-бб.
* Ниязова Ғ. Қ. Жұбанов пен Ж. Тілепбергенов арасындағы рухани сабақтастық, 156-163-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов публицистикасындағы паремиялық қолданыстар, 163-167-бб.
* Есқалиева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың сөз тұлғалары жайындағы танымдары, 167-170-бб.
* Тектіғұлова Ж. Қ. Жұбанов бір құрамды түбір негіздердің қазіргі тіліміздегі өлі түбірлерге қатысы жайында, 170-173-бб.
* Сүлейменова З. Относительно заметок о сложных и вспомогательных глаголах профессора Х. К. Жубанова, 173-176-бб.
* Байганина Н. Идеи профессора Х. Жубанова в области теории перевода и его роль в становлении казахской терминологии, 176-181-бб.
* Тайжанов А., Толыбаев М. Профессор Х. Жубанов и духовная культура казахского народа, 181-185-бб.
* Брязгалов Ю. К вопросу о формировании одаренности и таланта, 185-191-бб.
* Нурадинов А. О психологических аспектах лингвистического учения профессора Х. К. Жубанова, 191-195-бб.
* Жубанова А. Этнолингвистические воззрения профессора Х. К. Жубанова, 195-199-бб.
* Бокаева А. Об одной малоизвестной работе профессора Х. К. Жубанова, 199-202-бб.
* Сыздықова Р. Жеделхат. Құдайберген Жұбановтың туғанына 95 жыл толуына арналған ғылыми-теориялық конференцияға қатысушыларға, 202-203-бб.
* Әлсейітов Ж. Өмірде өшпес ізі бар, 203-206-бб.
* Сәдуақас Н. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі туралы (Қ. Жұбановтың туғанына 100 жыл). «Ақтөбе университеті» газеті, № 4, сәуір.
1999
* Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы: Лекциялар желісі. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –112 бет.
## 100 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі: Ғылыми мақалалар жинағы. –Алматы, «Арыс» баспасы, 1999. –376 бет.
* Қошанов А. – ҚР Ұлттық ғылым академиясының вице-президенті, Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бөлімінің академик-хатшысы. Құттықтау сөз, 8-9-бб.
* Сыздық Р. Ғылым көгінің жарық жұлдызы, 10-17-бб.
* Әбілқасымов Б. Тіл тарихын зерттеудегі Қ. Жұбанов тағылымы, 18-22-бб.
* Оралбай Н. Қ. Жұбанов – қазақ тілін ғылыми тұрғыдан зертгеуші ғалым, 23-29-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және терминжасам принциптері, 30-41-бб.
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбановтың әлеуметтік-лингвистикалық пайымдаулары, 41-57-бб.
* Хұсайын К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 58-66-бб.
* Уәлиұлы Н. Профессор Қ. Жұбановтың буын туралы теориялық тұжырымдары, 66-72-бб.
* Жанұзақов Т. Қ. Жұбановтың еңбектеріндегі жалқы есімдердің зерттелуі, 72-80-бб.
* Жұбанов Е., Оралбай Ә. Профессор Қ. Жұбановтың қоғамдық, саяси және әлеуметтік ой-толғамдары, 80-86-бб.
* Айғабылұлы А. Қ. Жұбанов және морфонология мәселесі, 86-92-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов – Абай поэзиясын лингвопоэтикалық тұрғыдан тұңғыш зерттеуші, 92-97-бб.
* Жұбанова А. А. Профессор Құдайберген Жұбановтың терминологиялық принциптері негізінде қазақ биология терминдерін жасау, 97-102-бб.
* Жұбанов А. Қ. Жұбанов және қазақ мәтін мазмұнын статистикалық тәсілмен анықтау, 102-108-бб.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбанов зерттеулерінде тілдің тілдік философисы тұрғысынан қарастырылуы, 108-113-бб.
* Бүркіт О. Қ. Жұбановтың грамматикалық ілімін оқытудың ерекшеліктері, 113-118-бб.
* Оразалин С. Қ. Қ. Жұбановтың қазақ тіл білімі жайлы ойлары, 139-142-бб.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбановтың фонема заңдылықтары туралы көзқарастары, 143-152-бб.
* Қасым Б. Профессор Қ. Жұбанов және күрделі сөз мәселелері, 152-157-бб.
* Құрманова Н. Қ. Жұбанов грамматикалық құбылыстар туралы, 158-163-бб.
* Қобыланова А. Қ. Жұбановтың буын теориясы және оның оқу-әдістемелік маңызы, 163-165-бб.
* Карабалина А. Психологизмы, психологические понятия и слова-термины в наследии К. К. Жубанова, 165-172-бб. *Омарова А. Қ. Қ. Жұбановтың көмекші етістік туралы зерттеулері, 172-177-бб.
* Нұржанқызы Ж. Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасын студенттерге оқытып, үйретудің жолдары, 177-182-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбановтың абайтанымы, 182-190-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов лингвистикалық терминдер хақында, 190-198-бб.
* Макешева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың терминологиялық принциптерінің қазақ іс жүргізу жүйесін қалыптастырудағы орны, 198-202-бб.
* Шәріпжанова F. Қ. Жұбанов пен Ы.Маманов еңбектеріндегі қалып етістіктерінің көрінісі, 202-209-бб.
1999Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде өткен ғылыми-теориялық конференция
* Қазіргі қазақ тілі және лингводидактика мәселелері (2-шығуы). (Қ. Қ. Жұбановтың 100 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары). –Алматы, 1999. –138 бет
* Оразбаева Ф. Құдайберген Жұбанов – қазіргі қазақ тілі кафедрасының негізін салушы, 3-5-бб.
* Шалабай Б., Мүрсәлімов Т. Қ. Жұбановтың синтаксиске қатысты еңбектері, 6-10-бб.
* Құрманова Н. Сөйлемнің ішкі құрылымы жасалуындағы синтагмалық мүшеленудің атқаратын қызметі және Қ. Қ. Жұбановтың сөздердің тіркесуі туралы пікірлеріндегі озық талдау үлгілері, 10-16-бб.
* Балтабаева Ж. Құдайберген Жұбановтың әдістемелік көзқарастары туралы, 17-20-бб.
* Тамаева Б. Профессор Қ. Жұбановтың этнолингвистика жөніндегі ой-пікірлері, 20-24-бб.
* Қасым Б. Қ. Жұбанов күрделі сөз мәселелері жайында, 24-28-бб.
* Ноғайбаева Ж. Қ. Жұбанов үндестік заңы жайында, 29-31-бб.
* Сәменова С.Н. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі заттануға қатысты пікірлер және заттанудың жасалау жолдары, 31-37-бб. *Арынова Р. Қ. Жұбанов сын есім жайында, 37-40-бб.
* Макешева Ж. Профессор Қ. Жұбановтың терминологиялық принциптерінің қазақ іс жүргізу жүйесін қалыптастырудағы орны, 40-44-бб. *Ибраимова И. Қ. Жұбановтың терминологияға қосқан үлесі, 44-47-бб.
* Бердалина Т. Теңдесі жоқ тұлға, 47-50-бб.
* Османова З.Ж. Құдайберген Жұбанов казақ поэзиясының көркемдігі туралы («Абай қазақ әдебиетінің классигі» мақаласы бойынша), 51-53-бб. *Жетпісбаева О. Жұбанов еңбектеріндегі терминология және аударма мәселесі, 109-112-бб.
1999Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі Тілдерді дамыту департаментінде өткен ғылыми-тәжірибелік конференция
* Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі (Қ.Жұбановтың 100 жылдығына арналған республикалық *ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары). –Астана, 1999. –464 бет.
* Сәрсенбаев А. – Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі. Кіріспе сөз, 5-7-бб.
* Кекілбаев Ә. – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы. Ұлттық руханиятымыздың өзегі, 7-14-бб.
* Хұсайын К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 30-34-бб.
* Сыздық Р. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімінің теориялық негіздерін қалаушы, 43-50-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және қазақ терминологиясының кейбір мәселелері, 60-69-бб.
* Жубанов Е.К. Профессор Х. К. Жубанов и проблемы казахской терминологии, –С.99-109.
* Негимов С. Құдайберген Жұбанов және ұлттық фольклор, 109-114-бб.
* Жарықова Д. Қ. Жұбанов және қазіргі медицина тілі, 240-249-бб.
* Жұбанов А. Проф. Құдайберген Жұбановтың буын теориясы және оның компьютерлік лингвистикадағы орны, 298-305-бб.
1999А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен ғылыми-теориялық семинар
* Қазақ тіл білімі: Ұрпақ жалғастығы мен дәстүр сабақтастығы: Ғылыми мақалалар жинағы (Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың 100 жылдығына *арналған ғылыми-теориялық семинар материалдары). –Алматы: «Арыс» баспасы, 1999. –416 б.
* Сыздықова Р. 1999 жыл – қазақ тіл білімі үшін Құдайберген Жұбанов жылы (жас ғалымдарға арнау сөз), 8-13-бб.
* Айтбайұлы Ө. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және терминжасам принциптері, 14-27-бб.
* Салқынбай А. Қ. Жұбанов және тарихи грамматика мәселелері, 27-30-бб.
* Жаманбаева Қ. Қ. Жұбанов – абайтанушы, 30-32-бб.
* Садуақас Н. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тіліндегі буын туралы тұжырымдары, 32-39-бб.
* Мүрсәлімов Т. Қ. Жұбановтың сөздердің байланысу формаларын жіктеу принциптері, 43-49-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов қазақ тілі сөздерін таптастыру туралы, 49-55-бб.
* Балтымова М. Аударма теориясына байланысты профессор Қ. Қ. Жұбановтың ой-тағылымдары, 56-62-бб.
* Ержанова Ұ. Қ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясының ерекшеліктері, 62-65-бб.
* Жубанова А. Общелингвистические взгляды Х. К. Жубанова, –С. 65-71.
2000
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбанов мұралары – отандық жалпы тіл білімі, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика бастаулары. Тіл саласындағы қуғын-сүргін. –Ақтөбе, 2000. –119 бет.
* Хасанулы Б. Жубановедение: в контексте формирования общего языкознания, социолингвистики и психолингвистики в Казахстане. Репрессии в сфере языка. –Актобе, 2000. –120 с.
2002Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде өткен Республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы-V. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің *редакциялық-баспа бөлімі, 2002. –297 бет.
* Мырзахметов М. Қ. Жұбанов – қайраткер, ойшыл ғалым, 15-20-бб.
* Оразбаева Ф. Ұлылыққа тағзым, 20-23-бб.
* Хасанулы Б. Концепция Х. К. Жубанова в контексте гендерной лингвистики, –С.23-28.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбанов және қазақ тілі дыбыс жүйесі, 72-74-бб.
* Баяндина С. Қ. Қ. Жұбанов мұрасындағы тіл қызметінің көрінісі, 77-79-бб.
* Айтжанова С., Тоқтыманова F. Профессор Қ. Қ. Жұбанов еңбектері, 91-93-бб.
* Кенжеғұлова А. Қ. Жұбанов тағлымы авторлық оқулықтарда, 93-98-бб.
* Садирова К. Қ. Жұбанов лексика мен синтаксистің байланысы туралы, 98-101-бб.
* Ниязова F. Қ. Жұбанов халық ағарту майданында, 101-104-бб.
* Миров М. Қ. Жұбанов және ғылым тілі, 111-114-бб.
* Қаңтарбай С. Қ. Жұбановтың оқу әрекетіндегі біртұтастық ұстанымы, 119-123-бб.
* Оралбай Ә. Қ. Жұбановтың публицистік шеберлігі, 127-130-бб.
* Аитова Н. Қ. Жұбановтың когнитивтік пайымдаулары, 150-153-бб.
* Терекова Ф. Языковая личность профессора Х. К. Жубанова: аспекты к изучению вопроса, –С. 173-176.
* Дүзмағамбетов Е. Қ. Жұбанов мұраларындағы «одағай» категориясының танымы, 176-178-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбанов Қожа Ахмет Яссауи толғауларының тарихи мәні жайында, 181-185-бб.
* Кенжан А. Ұлы Ұстаз Қ. Жұбанов тұжырымдамаларының – келешек ұстаздар үшін құндылығы, 185-186-бб.
* Балтымова М. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық еңбектеріндегі шығыстану мәселелері, 193-196-бб.
* Сәтер А. Қ. Жұбанов және бүгінгі БАҚ: терминология мәселелері, 198-204-бб.
* Асылбаева Р. Құдайберген Жұбановтың күрделі сөздер туралы ойлары, 226-228-бб.
* Кенбай Ж. Тұғыры биік тұлғаның мүсіні қалай сомдалды, 237-240-бб.
2003
* Бүркіт О. Жұбановтану. Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің филология факультетінде оқытылатын арнаулы курстың бағдарламасы. –Алматы: «Арыс» баспасы, 2003. –48 бет
## 105 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтында өткен Республикалық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы: IV Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе: Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты, 2004. –316 бет.
* Кенжебаев К. Ұлы адамның мүшелтойы, 5-6-бб.
* Кенжебаев К., Хасанұлы Б.. Профессор Қ. Жұбанов және XXI ғасыр тіл білімі, 6-11-бб.
* Нұрпейісов Ә. Халқымыздың рухани қазынасын жасаушылар, 11-12-бб.
* Жұбанов Е. «Жұбанов тағылымдары» ғылым көгіне бастайды, 12-18-бб.
* Оралбаева Н. Неоценимое научное значение трудов профессора Х. К. Жубанова, –С.18-23.
* Құсайынов К. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 23-30-бб.
* Оралбаева Н. Ұлттық тіл біліміміздің теориялық негізін қалаушы, 30-37-бб.
* Қасқабасов С. Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі фольклор теориясының мәселелері, 37-42-бб.
* Хасанұлы Б. Қ. Жұбановтың әлеуметтік-лингвистикалық пайымдаулары, 42-55-бб.
* Серғалиев М. Қ. Жұбанов және стилистика мәселелері, 55-60-бб.
* Сайрамбаев Т. Қ. Жұбанов «тіркесімділік» мәселесі хақында, 60-65-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі тілге көзқарас, 65-68-бб.
* Айталы А. Ұлттанушы ғұлама, 72-79-бб.
* Молдаханов Ә. Дәстүр мен жалғастық, 79-84-бб.
* Кенжебаев К., Сартабанов Ж. Қ. Жұбанов және математика терминологиясының қазақша қалыптасуы, 85-90-бб.
* Айғабылұлы А. Қ. Жұбанов және қазақ тіліндегі буын жүйесі, 90-94-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбановтың синтаксиске қатысты еңбектері, 106-109-бб.
* Жубанова А. Принципы и основные направления общелингвистических исследований Х. К. Жубанова, –С.116-122.
* Ержанова Ұ. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясының ерекшеліктері, 122-125-бб.
* Миров М. Қ. Жұбановтың полемикалық стилі жайында, 125-128-бб.
* Жубанова А. Топо-ономасиологические концепции М. О. Ауэзова как аспект жубановедения, –С.139-147.
* Біләл Ш. Құдайберген Жұбановтың атаутаным принциптері хақында, 154-158-бб.
* Қоянбекова С.Б. Көрнекті ғалым Қ. Жұбановтың сөйлем мүшелері жайындағы көзқарасы, 162-164-бб
* Шоқым Г. Қ. Жұбанов және лингвопоэтика мәселелері, 167-171-бб.
* Алдашев Н. Қ. Жұбановтың «қиюлы сөз» туралы ілімі, 171-176-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов сөз таптары туралы, 179-183-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбанов көркем аударманың лингвистикалық мәселелері туралы, 188-191-бб.
* Бақтарбаев Қ. Қ. Жұбанов танымдарына сәйкес «сөз» ұғымының табиғаты, 191-194-бб.
* Даулетова Б. Проф. Қ. Жұбанов сөз тіркесінің информативтік- коммуникативтік құрылымы туралы («О формах словосочетания слов в казахском языке» деген еңбегі бойынша), 194-200-бб.
* Садулова Ж. Қ. Жұбанов танымы және байланыс саласындағы қазақ терминологиясы, 200-203-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов – Абай поэзиясын лингвопоэтикалық тұрғыдан тұңғыш зерттеуші, 206-210-бб.
* Бораш Б. Түркі классиктері мен абай сабақтастығы Қ. Жұбанов көзқарасымен, 210-214-бб.
* Пангереев А. Халықтық топономастиканың жалпы филологиялық аспектілері / Қ. Жұбанов ілімдері негізінде, 214-218-бб.
* Ниязова F. Темір-орқаштан шыққан қос ағартушы, 218-226-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Қ. Жұбановтың абайтанымы, 235-241-бб.
* Оралбай Ә. Құдайберген Жұбанов публицистикасының ерекшеліктері, 241-247-бб.
* Жаксыгарина М. К. Жубанов в экслибрисе художников мира, –С.247-253.
* Меңкешев М., Меңкешева Т. Қ. Жұбановтың «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы» зерттеуі, 253-258-бб.
* Бүркіт О. Қ. Жұбановтың грамматикалық ілімін оқытудың ерекшеліктері, 268-272-бб.
* Қаңтарбай С. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі оқу әрекеті мәселелері, 272-275-бб.
* Терекова Ф. Х. К. Жубанов как педагог-методист, –С.275-279.
* Калюжный А. К. Жубанов и профессиональная подготовка учителя, –С.279-282.
* Жубатканов К. Новая книга о нашем великом земляке, –С.282-287.
* Нұржанова Ж. Қ. Жұбановтың қазақ тілін оқыту әдістемесі жайлы пікірлері, 287-290-бб.
* Дауленова М. Роль принципов терминообразования К. Жубанова в формировании архивнои терминологии, –С.290-292.
* Джабасова А. Специфика выражений определительных отношений в работе Х. Жубанова, –С.292-295.
* Оралбай Ә. Ерекше есте қалған мерейтой, 304-311-бб.
2004Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
* Жұбановтану жылнамасынан. Био-библиографиялық дерек көздері. –Ақтөбе: Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті редакциялық-баспа бөлімі. «Жұбановтану» зертханасының» еңбектері, 12-жарияланым, 2004. –186 бет (Профессор Құдайберген Жұбановтың туғанына 105 жыл толу мерейіне орай жинақталған дерек көздері).
* Кудайберген Жубанов. История. Годы. Судьбы. Каяться некому? (Публикация этих материалов – возвращение к трагической судьбе казахского лингвиста *Худайбергена Жубанова), –С.6-13.
* Орманов Ғ. Профессор, 15-18-бб.
* Әуезов М. Ірі оқымысты, 18-22-бб.
* Жұбанов А.Қ. Өмірі өнеге, еңбегі – үлгі, 22-25-бб.
* Кеңесбаев I. Профессор Құдайберген Жұбанов және оның ғылыми-педагогикалық мұрасы, 25-34-бб.
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Көрнекті ғалым (Профессор Құдайберген Жұбановтың өмірі мен мұралары туралы) , 34-42-бб.
* Қаратаев М. Профессор-патриот, 42-48-бб.
* Балақаев М. Ардақты ұстаздың жарқын жүзі есімде, 48-56-бб.
* Ысқақов А. Профессор Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі (шәкірт лебізі), 56-65-бб.
* Есенжанов X. Ғалымдар ағасы, 65-67-бб.
* Әлсейітов Ж. Қазірден бастап қолға алсақ, 67-69-бб.
* Байқадамқызы (Қаралдина) Д. Аруағыңа бас иемін, жақсы аға! 69-83-бб.
* Жұбанова М. Әкелер заманының күнгейі мен теріскейі (дерекнама), 83-86-бб.
* Жұбанова М. «Әке арманының шуағына жылынып...» (эссе), 86-95-бб. 86
* Варшавская Л. Кудайберген – богом данный (к 100-летию со дня рождения), –С.95-103.
* Жұбанов Е.Қ., Оралбай Ә. Профессор Құдайберген Жұбановтың саяси памфлеттері, 103-108-бб.
* Қайдари Ә. Т. Ел мақтаны, 109-114-бб.
* Сыздық Р. Ғылым көгінің жарық жұлдызы (Аса ірі филолог, лингвист Құдайберген Жұбановтың туғанына – 100 жыл), 114-120-бб.
* Оралбаева Н. Қ. Жұбановтың грамматика ілімі, 120-123-бб.
* Кажибеков Е. После юбилея, или думы в межъюбилейные будни, –С.127-128.
* Меңдекеев Ә. Сегіз қырлы, бір сырлы, 142-149-бб.
* Великая двадцатка столетия, –С.158.
## Ақтөбелік ақындар Қ. Жұбановты жыр етті
* Құрманалин М. Ағайынды Жұбановтан көшесі, 159-б.
* Жұбанова М. Ескерткіш болып келді әкем , 160-б.
* Ашықбаев Е. Тіл кеспек жоқ, 161-162-бб.
* Ашықбаев Е. Тіліммен сырласу (Құдайберген Жұбанов мүсіні түбінде), 163-б.
* Елеусізова Ж. Жұбановты іздеу, 164-б.
* Айжан Ж. Тіл туралы толғаныс, 166-б.
* Сарышева Ф. Ағамен сырласу, 167-б.
* Сатанов С. Құдайберген Жұбанов (толғау), 169-б.
* Нұрғалиев О. Замана жұлдызы (Құдайбереен Жұбановқа арналады), 173-б.
* Қауыс Ү. Есею, 175-б.
* Ағайынды Жұбановтар (Сөзі: Е.Ашықбаев, Әні: Н.Жүсіпов), 178-б.
* Әлімбаева Ш. Арнау, 179-б.
* Балмаханұлы Н. Жұбановтар сөйлейді, 180-б.
* Қалдина Г. Елім деп соққан жүрегі (Халқының біртуар ұлы Қ. Жұбановқа арнаймын), 181-б.
* Қалдина Г. Асыл аға (Есет Құдайбергенұлы Жұбановтың 70 жылдығына арнаймын), 182-б.
* Жұбанова М. Әкені еске алу (поэмадан үзінді), 183-б.
2004Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде өткен Республикалық ғылыми-практикалық конференция
* Құдайберген Жұбанов тағылымы // Профессор Қ.Жұбановтың 105 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарына арналған мақалалар жинағы. –Алматы, 2004. –150 бет.
* Сыздықова Р. Азамат – ғалым, 5-19-бб.
* Оразбаева Ф. Ұлылыққа тағзым, 19-24-бб.
* Базарбаева З. Кудайберген Жубанов – первый профессор в области казахской филологии, –С.24-31.
* Қасым Б. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі ғылыми бағыттар, 31-35-бб.
* Қобланова А. Ғалымның дара тұлғасы, 35-40-бб.
* Есенова Қ. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі мәтіннің дискурс ретіндегі сипаты, 40-49-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов идеяларының паралингвистика мәселелерімен сабақтастығы, 43-49-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов және шығыс елдерінің танымдық пәлсапасы, 49-55-бб.
* Мұхамади Қ. Профессор Қ. Жұбанов және кейбір көмекші сөздер мәселесі 55
* Исабекова Ұ. Қ. Жұбановтың қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің зерттелуіне қосқан үлесі, 59-62-б.
* Қожабекова Ш. Араб теңеулерінің құрылымдық семантакалық типтері, 62-68-бб.
* Уразбаева А. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімі, 70-72-бб.
* Әлімбаев М. Профессор Қ. Жұбанов еңбектеріндегі дыбыстың физикалық сипаттамасы, 91-94-бб.
* Аймұрзаев Ф. Қ. Жұбанов және дыбыс физиологиясы, 94-97-бб.
* Тазабекова Д. Қ. Жұбанов және когнитивтік бағыт, 97-101-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы: лингводидактика және әдістеме, 101-105-бб.
* Балтабаева Ж. Профессор Қ. Жұбанов септік жалғауларының бірде ашық, бірде жасырын келуі туралы, 105-108-бб.
* Абдразақова Ф. Қ. Жұбанов сауаттылық жайында, 108-111-бб.
* Рахметова Р. Құдайберген Жұбанов зерттеулеріндегі жаңа технологияның нышандары, 111-113-бб.
* Ермағамбетова Л. Қ. Жұбановтың қазақ тілі синтаксисіне қатысты ой-тұжырымдары, 113-116-бб.
* Байғонұсова Ф. Қ. Жұбанов және етістікті оқыту мәселесі, 139-144-бб.
2005Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институтында өткен Халықаралық ғылыми-теориялық конференция
* Жұбанов тағылымы: VI Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Ақтөбе, 2005. –530 б.
* Нұрышев Р. Құдайберген Қуанұлы Жұбанов – ұстаз-ғалым, 3-4-бб.
* Ақтөбе облысының әкімі Е.Н.Сағындықов мырзаның құттықтау сөзі, 4-7-бб.
* Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі Ж. Құлекеевтің «Жұбанов тағлымы» ғылыми-теориялық конференциясының кезекті VI мәжілісіне қатысушыларына құттықтау сөзі, 7-8-бб.
* Жұбанов Е. «Тағлымға» тағзым еткен жұрт. Шолу (Алғы сөз орнына), 8-12-бб.
* Жанұзақ Т. Дарынды ғалым – ұлағатты ұстаз, 12-15-бб.
* Хасанов Б. Қ. Жұбановтың гендерлік жіктелімдер жөніндегі пайымдаулары, 15-24-бб.
* Жұбанов А.Қ. Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл біліміндегі статистикалық әдістің жетістіктері, 24-29-бб.
* Оразбаева Ф. Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы: лингводидактика және әдістеме, 29-32-бб.
* Султангалиева Г. К. Жубанов и Общество изучения Казахстана, –С.32-35.
* Бисенғали 3. Есет Жұбанов қазақ эпосы тілінің поэтикасы хақында, 35-39-бб.
* Юсупов Р., Абсалямова Ю. Межэтнические контакты башкир и казахов в Восточном Оренбуржье, –С. 39-43.
* Тектіғұл Ж. Профессор Қ. Жұбанов казақ тіліндегі қосымшалардың эволюциясы жайында, 43-48-бб.
* Жубанова А.Е. Наши комментарии к переводу на русский язык ответного выступления Х. К. Жубанова, –С. 48-54.
* Жанпеисова Н. Лингвистическое учение К. Жубанова в контексте антропоцентрического подхода к языку, –С. 54-58.
* Берікұлы Н. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың ұлттық дидактика мәселелерін
дамытудағы рөлі, 60-71-бб.
* Тайжанов А.Т. Құдайберген Жұбанов және мәдени мұра (Қ.Жұбановтың
Хожа Ахмет Яссауиді тануы), 71-83-бб.
* Оралбай Ә. Қ. Жұбановтың ғылыми-публицистикалық шығармашылығының кейбір кезеңдері, 83-87-бб.
* Манкеева Ж. Қ. Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында, 90-93-бб.
* Шоқым Г. А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов шығармашылығындағы гендерлік тұжырымдамалар, 96-100-бб.
* Оразалиева Э. Қ. Жұбанов идеяларының паралингвистика мәселелерімен сабақтастығы, 121-125-бб.
* Жұмағалиева Н. Профессор Қ. Жұбанов қазақ тіл біліміндегі ерлер тілінің
көрінісі жөнінде, 131-133-бб.
* Дүзмағамбетов Е. Қ. Жұбанов ұстанымы және орман кодексіндегі ұғымдардың аударылу мәселесі, 133-136-бб.
* Кемерова Ж. Профессор Қ. Жұбановтың когнитивтік пайымдаулары, тілдік негіздері, 136-139-бб.
* Сұлтан Ж. Профессор Қ. Жұбанов өзіне дейінгі батыстық тілтанушылар туралы, 139-143-бб.
* Негимов С. Құдайберген Жұбанов және ұлттық фольклор, 154-157-бб.
* Жүнісбек Ә. Қ. Жұбанов және қазақ фонетикасы, 157-158-бб.
* Базарбаева З. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, 158-162-бб.
* Жұбанов Е.Х. Межэтнические устно-поэтические связи тюрков как культурный наддиалект, –С.162-165.
* Салқынбай А. Қ. Жұбанов және тіл тарихы, 165-168-бб.
* Бейсенов Қ. Ағайынды Жұбановтар күй туралы, 168-172-бб.
* Момын Б. Құдайберген Жұбанов қазақ тілінің мәдениеті жайында, 172-175-бб.
* Ісімақова А. Құдайберген Жұбанов Абайдың мұрасын қалай жақтаған? 175-178-бб.
* Мұхтаров С. Қ. Жұбанов одағай сөздердің категориялық белгілері туралы, 181-183-бб.
* Баяндина С. Функции языковых единиц в творчестве К. К. Жубанова , –С.183-187.
* Жаңабекова А. Профессор Құдайберген Жұбанов және қазақ грамматикасының кейбір мәселелері, 187-190-бб.
* Сәдуақас Н. Қ. Жұбановтың қазақ жазуы мен әліпбиіне қатысты көзқарастары, 193-197-бб.
* Имаханбетова Р. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов арасындағы байланыс, 197-200.
* Нұрдаулетова Б. Қ. Жұбанов – «Диуани хикмет» тілін тұңғыш зерттеуші, 204-208-бб.
* Миров М. Профессор Құдайберген Жұбановтың тілтанымы, 208-212-бб.
* Мұратбек Б. Профессор Қ. Жұбанов стиль және тілмәдениеті жайында, 214-217-бб.
* Баймұханов Б. Қ. Жұбанов және артикуляциялық база проблемасы , 220-224-бб.
* Жексенеалиев Б. Қ. Жұбанов зерттеулері және қазіргі қазақ тілі фонетикасы терминологиясындағы жарыспалылық мәселесі, 224-226-бб.
* Қарағұлова Б. Қ. Жұбановтың тіл тарихы туралы танымдары, 226-228-бб.
* Алдашев Н. Қ. Жұбановтың «Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан» атты еңбегіне қатысты кейбір ойлар, 233-235-бб.
* Исқарина Ж. Ағайынды Құдайберген мен Ахмет Жұбановтар еңбектерінің тіліндегі стильдік-эстетикалық өзектестіктер, 242-249-бб.
* Избагамбетова Г. Қ. Жұбановтың термин жасау принциптері және сауда саласындағы терминдердің қолданысы, 254-256-бб.
* Қалиев Е. Қ. Жұбановтың сөз тіркесі танымы, 258-261-бб.
* Меңкешев М., Меңкешева Т. Қ. Жұбанов – күйдің пайда болу тарихын зерттеу, 276-280-бб.
* Новые сведения к библиографии Х. К. Жубанова, –С.280-286.
* Қыдыршаев А. Ғалым шешен Құдайберген Жұбанов және шешендіктануды оқытудың ұстанымдарын таразылау мәселесі, 287-293-бб.
* Жұбанова М. Әкелер заманынан келіп жеткен достық нышандары (Ғалым Құдайберген мен ақын Ілияс шығармашылығын зерделеуге септігін тигізген), 293-296-бб.
* Бүркіт О. Профессор Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасын оқытудың аспектілері, 296-299-бб.
* Мұхамбетова С., Қарабалина А. Қ. Қ. Жұбановтың психологиялық идеяларының әдіснамалық негізі, 299-303-бб.
* Өмірбаева К. Қ. Жұбанов және ұлттық дидактика мәселелері, 303-305-бб.
* Макешова Ж. Профессор Қ. Жұбановтың буын жігін оңай табуға арналған әдісінің буын жүйесін оқытудағы орны, 315-317-бб.
* Есқали Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің Қ. Жұбанов ілімімен сабақтастығы, 317-320-бб.
* Алдашева Г. Профессор Қ. Жұбановтың «Қазақ тілі грамматикасы» атты еңбегіндегі дидактикалық көзқарастар, 344-345-бб.
* Жазықова М. Профессор Қ. Жұбановтың әдістемелік мұралары және қазіргі заманғы оқыту технологиялары, 349-353-бб.
* Абдоллаев Н. Қ. Жұбанов заманындағы мемлекеттік саясат ерекшелігі, 403-406-бб.
* Алимбаева Б. Кудайберген Куанулы Жубанов и медресе «Хусаиния», –С.411-413.
2006
* Құдайберген Қуанұлы Жұбанов (Биобиблиографиялық көрсеткіш). –Ақтөбе, 2006. –68-б.
## 110 жылдығына арналған ғылыми конференциялар
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында өткен халықаралық ғылыми-теориялық конференция
* Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері (Профессор Құдайберген Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары) / Жауапты ред. С. Құлманов. –Алматы: «Кие» лингвоелтану инновациялық орталығы», 2009. –328 бет.
* Сыздық Р. Құдайберген Жұбанов есімі мен еңбектерін тағы бір еске алсақ, 3-6-бб.
* Оразбаева Ф. Өнегелі өмір, өрісті ғалым, 6-10-бб.
* Садыков Т. Профессор К. Жубанов илимий жанаморфофоностатистика жөнүндө (Қырғызстан), 10-13-бб.
* Жұбанова М. Құдайберген Жұбанов – қазақ тіл білімі тарихындағы ұлттық лингводидакт, 13-19-бб.
* Жанұзақов Т. Профессор Қ. Жұбановтың лексика бойынша зерттеулерінің ғылыми – теориялык негізі, 19-23-бб.
* Хасанов Б. Қ. Жұбановтың ділдік лингвистикалық ой-пікірлері, 23-24-бб.
* Шалабай Б. Қ. Жұбанов және қазіргі қазақ тіл білімінің даму бағыттары, 24-27-бб.
* Жұбанов А.Қ. Проф. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл білімінің жаңа бағыты, 27-32-бб.
* Манкеева Ж. Профессор Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі этнотаңбалық жүйе, 32-34-бб.
* Базарбаева З. Профессор Құдайберген Жұбановтың еңбектеріндегі тарихи фонетика мәселелері, 34-38-бб.
* Қосымова Г. Қ. Жұбановтың грамматикалық атаулар мен ереже-түсініктерді
берудегі дүниетанымы, 38-41-бб.
* Жүнісбек Ә. Проф. Қ. Жұбанов фонетикасы жайлы сілтемелер, 42-43-бб.
* Қаршығаева А. Проф. Қ. Жұбановтың дыбыс жіктелімінің артикуляциялық талданымы, 83-86-бб.
* Ерубаева Ш. Проф. Қ. Жұбанов сөздік екпін жайлы, 91-94-бб.
* Бәйімбетова Ә., Молдашева А. Проф.Қ. Жұбанов еңбектеріндегі дыбыстардың үндесім/үйлесім түрленімі жайлы, 94-95-бб.
* Сайрамбаев Т., Хамитова М. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың оқшау сөздер туралы зерттеуі, 109-113-бб.
* Садирова Қ. Профессор Қ. Жұбанов және қазіргі лингвистиканың кейбір мәселелері, 113-116-бб.
* Жұбаева О. Қ.Жұбановтың қазақ тіліндегі шақ категориясын танудағы ұстанымдары, 120-125-бб.
* Жаңабекова А. Қ. Жұбанов және функционалды бағыт (семантикалық шақ категориясы негізінде), 128-131-бб.
* Құлманов С. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі функционалды грамматика мәселелерінің көріністері, 131-134-бб.
* Жубанова А. О некоторых мифопоэтических и культурологических сведениях в трудах Х. К. Жубанова по истории языка, 182-186-бб.
* Смағұлова Г. Қ. Жұбанов және тілдегі гендерлік оппозиция, 240-242-бб.
* Сұлтан Ж. Қ. Жұбанов және лингвистикалық прогностика мәселесі, 255-257-бб.
* Қалыбеков Б., Көшекеева Ж. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл білімі, 257-258-бб.
* Нұрлыбаев Н., Нурадинова Г. Қазақ лингвостатистика ғылымында Қ. Жұбанов пен А. Қ. Жұбановтар еңбектерінің маңызы, 258-260-бб.
* Көбденова Г. Профессор Қ. Жұбанов – қазақ тілі тарихын зерттеуші, 293-295-бб.
* Әміржанова Н. Профессор Қ. Жұбановтың күрделі сөздердің орфограммасына қатысты тұжырымдары, 309-312-бб.
2009Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде өткен халықаралық ғылыми конференция материалдары
* «Жұбанов тағылымы – VII» халықаралық ғылыми конференция материалдары (Қазақ тілінің теориялық негізін қалаған лингвист, қоғам қайраткері, профессор Қ. Қ. Жұбановтың 110 жылдық және белгілі лингвист ғалым, профессор Е. Қ. Жұбановтың 80 жылдық мерейтойларына арналған). І-ІІ томдар. –Ақтөбе, Қ. Жұбанов атындағы АқМУ РББ, 2009. І том – 370 бет; ІІ том – 264 бет.
І том
* Кенжебаев К. Дәстүрлі «Жұбанов тағылымы» VII халықаралық ғылыми конференциясының ашылу салтанатында сөйлеген сөзі, 3-4-бб.
* Жұбанов А.Қ. Профессор Қ. Жұбанов зерттеулері – қолданбалы тіл білімі саласына бағыт-бағдар, 28-31-бб. *Шалабай Б. Қ. Жұбанов және қазақ тіл білімінің қазіргі кезеңі, 31-34-бб.
* Бисенғали 3-F. Құдайберген Жұбанов және Абайтану, 34-39-бб.
* Оразбаева Ф. Профессор Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы, 39-42-бб.
* Молдаханов Ә. Құдайберген Жұбанов және Абайтану проблемалары, 47-53-бб.
* Осман А.Ә. Даналық дария иесі, аяулы аға! 57-59-бб.
* Балтымова М. Қ. Жұбанов және шығыс тілдері мәселесі, 81-85-бб.
* Қалиев Е. Қ. Жұбанов – когнитолог, 100-105-бб.
* Тектіғұл Ж. Қ. Жұбанов күрделі есімдер синтаксисінің танымдық сипаты жайында, 125-129-бб.
* Базарбаева З. Профессор Құдайберген Жұбановтың ғылыми мұрасындағы фонология және интонология проблемалары, 154-158-бб.
* Дұзмағамбетпов Е. Қ. Жұбановтың тіл даму заңдылықтарына қатысты ойлары, 162-164-бб.
* Есқұлова Қ. Қ. Жұбанов – қазақ фонетикасының ғылыми курсын жасаушы ғалым, 164-168-бб.
* Жұбанова Е.Б. Қ. Жұбанов және қазақ тіліндегі буын жігін табу теориясы, 168-172-бб.
* Жексенғалиев Б. Қ. Жұбановтың лингвистикалық терминологиясы, 182-187-бб.
* Мамаділ Қ. Профессор Қ. Қ. Жұбанов және қазақ диалектологиясы мәселелері, 191-193-бб.
* Мұхамбетов Ж. Лингвист-ғалым Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімінің диалектілері туралы, 193-197-бб.
* Садирова Қ. Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тілі синтаксисіне қатысты пайымдаулары, 204-207-бб.
* Сұлтан Ж. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі тіл синергетикасы, 218-221-бб.
* Тектіғұл Ж. Қ. Жұбанов және синкретизм құбылысының сөз табы категориясының пайда болуына қатысы, 225-228-бб.
* Абдуллина А. Жұбановтар еңбектеріндегі халықтың ежелгі наным сенімдеріне құрылған мифояогиялық әдебиет нұсқалары, 232-235-бб.
* Екибасова Б. Халық поэзиясы және Қ. Жұбанов шығармашылығы, 271-276-бб.
* Жонысова М. Профессор Қ. Жұбанов Қожа Ахмет Яссауидің тарихи тұлғасы хақында, 280-284-бб.
* Қожахметова А. «Диуани Хикмет» – ақын Есенбай Дүйсенбайұлының көркем аудармасы мен Қ. Жұбанов зерттеулері бойынша, 295-298-бб.
* Молдаханов Ә. Құдайберген Жұбанов және фольклор, 321-324-бб.
* Ниязова F. Жұртын сүйген Жұбанов, 324-328-бб.
* Ұлықпанова Ә. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі фольклордың бастау арналары туралы сөз, 351-356-бб.
* Ұлықпанова Ә. Фольклортанудағы тың бағыт, терең тұжырымдар үндестігі (Ресей фольклортанушылары мен Қ. Жұбанов зерттеулері бойынша), 356-360-бб.
ІІ том
* Амангазиева М. Профессор Е. Қ. Жұбановтың «тәңірі» семантикасын талдаудағы көзқарасы, 7-11-бб.
* Бораш Б. Құдайберген және Есет Жұбановтардың ғылымдағы өзіндік көзқарастары туралы бірер сөз, 13-15-бб.
* Ерназарова Г. «Қазақ» этнонимі және халық әдебиеті (Е. Жұбановтың «Қазақ» атауының халық поэзиясындағы көріністерін зерделеу» мақаласы бойынша), 15-17-бб.
* Жубанова А.Е. О роли межэтнических и внутренних общественных связей в развитии культурного наддиалекта, национального языка и диалектов в исследованиях Е. Х. Жубанова и Х. К. Жубанова, 17-23-бб.
* Жұмаеалиева Р. Е. Қ. Жұбанов зерттеулеріндегі эпостанудың кейбір мәселелері, 23-27-бб.
* Күшпаева М. Е. Қ. Жұбановтың көне жазу ескерткіштері тіліндегі фольклоризм көріністері туралы пікірлері , 27-29-бб.
* Мұратбек Б. Профессор Е. Қ. Жұбановтың лингвистикалық мұраларындағы баға, бағалау компоненттері, 41-45-бб.
* Оралбай Ә. Жұбановтанудың өзекті мәселелері және Есет Жұбанов тағылымы, 45-49-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбанов еңбектеріндегі қазақ тілінің синтаксисін оқыту мәселесі, 96-100-бб.
* Жазықова М. Қ. Жұбановтың әдістемелік еңбектеріндегі оқыту ұстанымдары және олардың қазіргі білім беру жүйесімен сабақтастығы, 100-103-бб.
* Жұбанова М. Қ. Жұбанов және ұлттық тәрбие тарихы, 103-113-бб.
* Карабалина А. Қ. Жұбановтың психологияның терминологиялық принциптерін құрастыру, 119-122-бб.
* Күштаева М. Қ. Жұбанов және қазақ тілін оқыту бағдарламасы мәселесі, 131-133-бб.
* Мұхамбетова С. Психологияны оқыту әдістемесі мен Қ. Жұбанов идеяларының үндестігі, 142-147-бб.
* Уәлиұлы Н., Қобланова А. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың буын теориясы және оның оқу-әдістемелік маңызы, 170-174-бб.
* Жұбанов Е.Қ., Алдашев Н. Профессор Қ. Жұбановтың ғылыми-педагогикалық қызметіне қатысты тың деректер, 201-206-бб.
* Құрманбеков Б. Құдайберген Жұбанов және Қазақстандағы 1916-жылғы ұлт-азаттық көтеріліс мәселелері, 229-231-бб.
* Сауытбаева С. Вклад личности К. Жубанова в культуру Казахстан, 253-256-бб.
2009Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде өткен республикалық ғылыми-практикалық конференция
* «Құдайберген Жұбанов тағылымы: ғылыми сабақтастық және жаңа бағыттар (Профессор Қ.Жұбановтың 110 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарына арналған мақалалар жинағы). –Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2009. –268 б.
* Оразбаева Ф. Профессор Қ. Жұбановтың педагогикалық мұрасы, 30-36-бб.
* Жұбанова М. Менің әкем, 36-46-бб
* Жұбанова Қ. Өшпес өмір жалғасы, 47-63-бб.
* Нысанбаев Ә., Тайжанов А. Құдайберген Жұбанов жапон иероглифін не үшін үйренген? 64-69-бб.
* Жұбанова А.Қ. Проф. Қ. Жұбанов және қолданбалы тіл біліміндегі формалды модельдер, 70-76-бб.
* Бекмағамбетов Ш. Қ. Жұбанов және тіл тарихының кейбір мәселелері, 77-84-бб.
* Балтабаева Ж. Қ. Жұбанов оқулығының әдістемелік ерекшеліктері, 85-88-бб.
* Рахметов Р. Құдайберген Жұбановтың қазақ тілі әдістемесіне қосқан үлесі, 89-92-бб.
* Абдризахова Ф. Құдайберген Жұбановтың емле жайлы ой-тұжырымдары, 93-96-бб.
* Қосылбаева А. Құдайберген Жұбанов еңбегіндегі қалып етістік мәселесі, 97-101-бб.
## Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановжайлы қорғалған диссертациялар
* Сәдуақас Н. Ә. Профессор Құдайберген Жұбанов еңбектеріндегі қазақ тілі дыбыстары жіктелімінің фонологиялық жіктелемі: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 1999. –28 бет.
* Омарова А. Қ. Профессор Қ. Қ. Жұбановтың етістіктер туралы ғылыми еңбегі, оның ғылымның кейінгі дамуына ықпалы: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 1999. –24 бет.
* Жубанова А. А. Общелингвистическая концепция Х. К. Жубанова: Афтореф.дисс... канд.филол.наук. 10.02.19 – общее языкознание, социолингвистика, психолингвистика. –Алматы, 2000. –28 с.
* Қарабалина А. Ә. Қ. Жұбановтың жалпылингвистикалық тұжырымдамаларындағы психологиялық ой-пікірлері: психология ғыл.канд. ... дисс. автореф. 19.00.01 –жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология тарихы, этнопсихология. –Алматы, 2005. –24 бет.
* Сұлтан Ж. И. Тілтанымдағы антропологиялық парадигманың Қ.Жұбанов мұраларындағы көрінісі: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.02.02 – қазақ тілі. –Алматы, 2007. –26 бет.
* Оралбай Ә. Ә. Құдайберген Жұбановтың публицистикасы: филол.ғыл.канд. ... дисс. автореф. 10.01.10 –журналистика. –Алматы, 2007. –24 бет.
## Профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов өмірінің негізгі кезеңдері
Ақтөбе губерниясы, Темір уезі (қазіргі Мұғаджар ауданы) 9-шы ауыл, Ақжар деген жерде 1899 жылы желтоқсанның 19 күні дүниеге келген. Бастапқы білімін әкесі ашқан ауыл мектебінен алып, әрі қарай сол маңдағы Оспан ишанның мешітінде 3-4 жыл оқиды. Келесі бірнеше жыл жергілікті ауыл мектебінде өтеді. 1914-1916 жылдары Орынбор қаласындағы «Хұсайния» медресесінде оқуын жалғастырады, 1916-1917 жылдарда Жұрынның 2 кластық орыс мектебінің бірден 4-5 класына түсіп, оны үздік аяқтайды. Ал 1917-1918 жылдары Күйік қаладағы (Елек) екі кластық орыс училищесінің соңғы курсына қабылданып, орысша білімін жалғастырады.
1928 жылы Ленинградтың шығыс тілдері институтын (экстерн ретінде) бітіріп, жоғарғы білімге ие болады. 1929-1932 жылдары Ленинградта аспирантурада оқиды: – 02.1929-09.1930 (1,5 жыл) шығыс тілдері институтында түрік тілдері мамандығы бойынша; – 10.1930-09.1932 (2 жыл) КСРО Ғылым Академиясында (жалпы тіл білімі бойынша). Анкетада өзінің көрсетуі бойынша мына тілдерді білген: неміс, араб, парсы, түрік, моңғол, чуваш, коми, грузин, түркі тілдері.
## Қызметі жөнінде мәлімет
* Темір аудандық, Құлжа-Темір болыстығы – әуелі хатшысы, кейін – председателі – 10.1918-04.1920 жж.;
* Темір аудандық бақылау комитеті басқармасы – 1920-1922 жж.;
* Темір аудандық атқару комитеті (РИК – мүшесі) – 1922-1923 жж.;
* Темір уездік оқу бөлімінде – инспектор, 12.1925-09.1928 жж.;
* Ақтөбе губерниялық оқу бөлімі – нұсқаушы методист – 12.1923-09.1925 жж.;
* Қазақ Мемлекеттік университеті (бастапқыда осылай аталып, кейін ҚазПИ болған) – салыстырмалы түрік тілдері кафедрасында ғылыми қызметкер – 12.1928 ж.;
* Қазақ педагогикалық институты (ҚазПИ), Алматы – қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі – 01.09.1932-19.11.1937 жж.;
* Ағарту Халық Коммисариаты – Коллегия мүшесі, программа, оқулықтар бөлімінің меңгерушісі, мемлекеттік терминология комиссиясының председателі, Мемлекеттік терминком бюллетенінің бас редакторы. 01.1933-19.11.1937 жж.;
* КСРО Ғылым Академиясының қазақстандық филиалы – лингвистика секторының меңгерушісі, қазақ тілінің Академиялық сөздігінің бас редакторы, Қазақ филиалының Ғылыми советінің және Президиум мүшесі – 1936-19.11.1937 жж.;
* Қазақстандық ұлт мәдениетін ғылыми-зерттеу институтының Ғылыми кеңесінің мүшесі – 1935-1936 жж.;
* Бүкіл Одақтық жаңа әліп Орталық комитетінің Қазақстандық мүшесі – 1935-1937 жж.;
Сайланған:
* Темір аудандық атқару комитетіне (РИК) – 1922-1923 жж.
* Қаз. ОАК мүшелігіне – 1935-1937 жж.
* XVI Бүкіл ресейлік Советтер Съезіне делегат – 1935 ж.
* «Қазақстанның 15 жылдығы» Құрмет белгісімен марапатталған (1935 ж.)
* Қ. Қ. Жұбанов туралы қосымша мәлімет:
* 1937 жылы қарашаның 19-күні «Халық жауы» деген жаламен ұсталып (қамауға алынды), 1938 жылы ақпанның 25-күні «тройканың» үкімімен атылып кетті.
* 1957 жылы қазан айының 3-күні азаматтық тұрғыдан ақталды. 1958 жылы ақпанның 22-күні партиялық қалпына келтірілді.
## Еңбектерінің хронологиялық көрсеткіштері
1915
* Өнегелі мұғалім (мақала) // Қазақ, 11 ақпан, № 103. (Ж. Тілепбергеновпен бірігіп жазған).
1917
* Наурыз құтты болсын (өлең) // Алаш, № 14.
* Аянышты хал (фельетон) // Алаш, № 20.
1924
* Әйел теңдігі туралы (мақала) // Еңбекші қазақ, № 232.
* Түс екен (оқшауша) // Еңбекші қазақ, 11 қыркүйек, № 243.
* Yлгі алыңдар (мақала) // Еңбекші қазақ, № 254.
1925
* . Темір уезінің оқушылар тобы (мақала) // Еңбекші қазақ, 14 қаңтар, № 276.
* Екі қой, бір тоқты киіт өтірік дейді (жауап сөз) // Кедей, 11 сәуір, № 41.
* Ойыл коммуна мектебі кімге тиіс // Кедей, 14 қазан, № 62.
* Сауатсыздықты жоятын нұсқаушы мектеп // Кедей, 14 қазан, № 62.
* Халық ағарту ағысында төңкеріс толқыны //Кедей, 2 қараша, № 65.
* Қазақ емлесі жөнінен // Тілші, 6 ақпан, № 156.
1926
* Коммуна мектептері жеті жылдық болсын //Еңбекші қазақ, № 10.
* Біз де ұлт театрына қарай маңайладық // Еңбекші қазақ, № 11.
* Аулақтан оқыту // Еңбекші қазақ, 19 қаңтар, № 14.
* Газет көпке ортақ // Еңбекші қазақ, № 74.
* Хат жолықпаған шығар (жауап) // Еңбекші қазақ, № 157.
* Малды қауіпсіздендіру шаруаның ырысы // Кедей, шілде, № 94.
* Мұғалімдер курстері тарады // Кедей, 31 тамыз, № 101.
1927
* Таңжарықтың қуанышы (әңгіме) // Кедей, 7 қараша, № 36.
1928
* Түпсіз астау, құдай және Ақтөбенің ілім-мәдениет орындары (фельтон) // Еңбекші қазақ, 21 тамыз, № 191.
* Жаңа әліппені алу мәселесі туралы (баяндама сөздер) // Еңбекші қазақ, № 291.
* Төрт қызық, мың бейнет, жарық өмір (әңгімесі) // Кедей, 4 қазан.
* Жаңа әліппені үйрен! Жаңа әліппе сабақтары: жаңа әліппенің әріптері, бірінші сабақ, екінші сабақ. Жаңа кітаптар: 1. Жаңа әліппе туралы, 2. Жаңа әліппе сабағы. Губерния ішінде. Округтың жаңа әліппе комитетінде. Қ. Ж. «Кедей» газеті, № 35, 36, 1928 жыл, қараша.
* Еңбек мектебінің он жылы // Кедей, 1928, 14 қазан, № 32.
1929
* Бас әріп керек пе? (жарыссөз) // Еңбекші қазақ, 2 желтоқсан, № 251.
* Емле жайындағы пікірлер // Еңбекші қазақ, № 69.
1930
* Қазақстан жаңа әліппешілерінің тұңғыш конференциясы / (1928ж., желтоқсан 9-12). Жұбан ұлының сөзі (Ақтөбеден), 27–29 және 56–57 беттерде. Қазақстан баспасы – 1930ж., Қызыл-Орда, (ВЦКНТА заказы бойынша).
* [Выступление на Научно-орфографической конференции] // Стенографический отчет Науч.-орфограф. конференции, созванной 2–4 шілде 1929 ж. науч.-метод. советом НКП и ЦК НКА. Кзыл-Орда, 1930, C. 51−58, 115.
1931
* [Выступление на IV пленуме ВЦКНА] // Стенографический отчет IV пленума Всесоюз. центр. комитета нового алфавита, проходившего в г.Алматы. (Л.,1931). C. 177, 201–204.
1933
* Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар. 1-кесек. Қазақ тілінің фонетикесі (Дыбыс жүйесі) // Политехникалық мектеп, № 7–8, 33−34-бб.
1934
* Буын жігін қалай табуға болады // Ауыл мұғалімі, № 2.
* Әдіс бірлестіктері мен әдіс үйірмелерінде оқу жылының екінші жартысында талқыланатын әдіс, программа мәселелері // Ауыл мұғалімі, № 3, 25−28-бб.
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі // Әдебиет майданы, № 11–12, 29−44-бб.
* Абай // Социалды Қазақстан, 26 желтоқсан, № 297, 28 желтоқсан, № 299.
1935
* Қосар ма, дара ма? ("uv", "yu", "ьj", "ij"-лердің емлесі жөнінен) // Қазақстанның оқыту істерін басқаратын Халық комиссариатының жанындағы Мемлекеттік терминология комиссиясының бюллетені. № 1, 5 мамыр, 26−28-бб.
* К пересмотру казахской орфографии // Бюллетень государственной терминологической комиссии при Каз. Наркомпрос. № 1, 5 мамыр, C. 21−24.
* Қазақ тілінің емлесі мен әліппесіне кіргізілетін өзгерістердің жобасы // Мем. термин. ком. бюллетені, № 1, 5 мамыр, 29 б.
* Қазақ әдебиет тілінің терминдерді туралы // Мем. термин. ком. бюллетені, № 1, 5 мамыр, 1−2-бб.
* О терминологии казахской орфографии и алфавита казахского языка // Там же, № 2, 15 мамыр, C. 2−3.
* О специфике слов-терминов // Там же. C. 1–2.
* Термин-сөздердің спецификасы жөнінде //... Мем. термин. ком. бюллетені, № 3, 20 мамыр, 1−2-бб.
* Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайлы // Мем. термин. ком. бюллетені. № 4, 25 мамыр, 1−3-бб.
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі // Қазақ әдебиеті, 20 қараша.
* К постановке исследования истории фонетики казахского языка // Тр. Казахстанского НИИ национальной культуры. Алма-Ата; Москва, вып. І, C. 3−13.
* Примечание к статье С.Аманжолова «Элементы флективности в казахском языке» // Там же, С. 155−158.
* Примечание к статье Аманжолова «О языке перевода классиков марксизма-ленинизма» // Там же, С. 152−155.
* Он үш жас күш // Лениншіл жас, 14 қаңтар.
* Қазақ тілі туралы (баяндама) // Қазақ әдебиеті, 23−27 мамыр; Казахстанская правда, 21–30 мамыр.
* Первый серьезный успех казахского драматического театра // Казахстанская правда, 16 қаңтар, № 14.
1936
* Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім. Сөздің жалпы құрылысы (Жалпы морфология). Орта мектептің V класына арналған. Алматы, 74 бет.
* Қазақ тілінің програмы. Програмы. V-VII класқа арналған. Алматы, 29 бет.
* Из истории порядка слов в казахском предложении: (Исследования по казахскому языку. Вып. I). Алма-Ата, 57 стр.
* Заметки о вспомогательных и сложных глаголах: (Исследования по казахскому языку. Вып. II). Алма-Ата, 36 стр..
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы (тіл мен тарих деректері). Қызылорда, 26 бет.
* Қазақ әдебиет тілінің терминологиясы жөнінде. Мемлекеттік Термин комиссиясы қолданған (Мәдениет қызметкерлерінің съезі мақұлдаған) принциптер мыналар... // Қазақ тілінің терминдері, 1-кітап. Қызылорда.
* Принципы терминологии казахского литературного языка, применяемые Гос. термин. комиссией (одобрено съездом культурных работников) // Қазақ тілінің терминдері, 1-кітап Қызылорда.
* О Горьком: [Доклад] // Литературный Казахстан, № 3.
* Соңғы екі-үш жылда // Қазақ әдебиеті, 31 шілде, № 29.
1937
* Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан // Ауыл мұғалімі, № 1¬–2, 27−39-бб.
* Шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер //Ауыл мұғалімі, № 3, 31−42-бб.
* Пушкин туралы (сөйлеген сөз) // Социалистік Қазақстан, 10–11 ақпан; Казахстанская правда, 10-11 ақпан; Қазақ әдебиеті, 10-16 ақпан.
1958
* Жанғазы! (хат) // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 2.
* О специфике слов-терминов // Учитель Казахстана, 10 сәуір.
* Термин сөздердің спецификасы жөнінде // Қазақстан мұғалімі, 1958, 10 сәуір.
* Буын жігін қалай табуға болады // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 8, 49−55-бб.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы (тіл мен тарих деректері) // Жұлдыз, № 2.
1966
* Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: «Ғылым», 1966. 362 б. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата: «Наука», 362 с.
I. Қазақ тілі грамматикасының мәселелері
* Из истории порядка слов в казахском предложении. С. 32−75.
* Заметки о вспомогательных и сложных глаголах. C. 76−90.
* Образование сложных слов в казахском языке. C. 91−95.
* О формах сочетания слов в казахском языке. C. 96−101.
* О построении речи на казахском языке. C. 102−117.
* Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар. C. 118−134.
* Қазақ тілінің грамматикасы. 135-197 б.б.
* Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан. 198−228-бб.
* Қазақ емлесі мен грамматикасының кейбір мәселелері. 229−237-бб.
ІІ. Алфавит, орфография, терминология мәселелері
* Проект казахского алфавита. C. 238−241.
* К проекту реформы казахского алфавита. C. 242−244.
* Қосар ма, дара ма? 245−253-бб.
* Выступление на научно-терминологической конференции в г. Кзыл-Орде 2–4 маусым 1929 ж. 254−259 бб.
* К пересмотру казахской орфографии. 260−269 бб.
* Проект изменений орфографии и алфавита казахского языка. C.270−272.
* О специфике слов-терминов. C. 273−277.
* О терминологии казахского литературного языка. C. 278−282.
* Принципы терминологии казахского литературного языка. C. 283−285.
III. Қазақ әдеби тілі мәселелері
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. 286−306-бб.
IV. Мәдениет пен өнер мәселелері
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жөнінен. 307−321-бб.
* Выступление на съезде учителей-ударников Казахстана. C. 322−326.
* Первый серъезный успех Казахского драматического театра. C. 327−329.
V. Программа мен методика мәселелері
* Буын жігін қалай табуға болады? 330−340-бб.
* Қазақ тілінің програмы. 341−360-бб.
1969
* Еленбеген ерекшелік («Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген мақаланың бірінші бөлімі) // Қазақ әдебиеті, 20 желтоқсан.
1971
* Абай және шағатай әдебиеті // Жұлдыз, № 6.
1986
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. «Абай тағлымы», (әдеби-сын, мақалалар, зерттеулер), «Жазушы» баспасы, Алматы. 14−33-бб., (24 б/т).
1987
* Этюды к переводу трех стилей (название условное) // В сб.: «Лексико-стилистические вопросы перевода». Алматы, «Наука», 152 стр. (8 п/л), стр. 77−82.
1989
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі // Жалын, № 6. 80−82-бб.
* Төрт қызық, мың бейнет жарық өмір (әңгіме) // Жалын, № 6, 82−84-бб.
1990
* «Құдайберген Жұбанов», шығармалар мен естеліктер. Алматы, 12 б/т.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жайлы. 8−28-бб.
* Абай – қазақ әдебиетінің классигі. 28−59-бб.
* Төңкеріс және қазақтың ұлт тілі. 59−67-бб.
* Қазақ драма театрының алғашқы күрделі жеңісі. 67−70-бб.
* Он үш жас күш. 70−73-бб.
* Біз де ұлт театрына қарай маңдайладық. 73−74-бб.
1994
* Әліппеміз бұқарашыл болсын. Ақтөбе газеті, 13-қазан.
* Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы. Ақтөбе газеті, 3-қараша.
1997
* К постановке исследований истории фонетики казахского языка // Вестник КазГУ, серия филологическая, № 12, стр. 5–12, объем 13,6 п/л., 162 с. Алматы.
## Қ.Жұбановтың баспаға тапсырылған, бірақ жоғалған еңбектері
* Смысл бессмысленных слов [Доклад].
* Скотоводческие междометия казахов [Доклад].
* Ғылыми грамматиканың материалдары, 1 т. Фонетика. 30 п. л.
* Ғылыми грамматиканың материалдары, 2 т. Морфология.
* Қазақ тілінің грамматикасы. II бөлім, 6-классқа арналған, 140 б.
* О частях речи в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 3].
* Двойные слова синонимического типа [Исследования по казахскому языку. Вып. 4].
* Возникновение фонематического различия глухих и звонких [Исследования по казахскому языку. Вып. 5].
* "Подражательные" слова как особые формы словообразования [Исследования по казахскому языку. вып. 6].
* Скотоводческие междометия казахов [Исследования по казахскому языку. Вып. 7].
* К природе и генезису залоговых форм в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 8].
* Структура местоимений в казахском языке [Исследования по казахскому языку. Вып. 9].
* Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов [Исследования по казахскому языку. Вып. 10].
* Вопросы казахского языкознания. Сборник. Под ред. проф. Х.Жубанова. Книга 1 (3).
* Еще раз о глаголе "де" // Вопросы казахского языкознания. Сборник.
* Причины выпадения беглых гласных в казахском языке // Вопросы казахского языкознания: Сборник.
17. Қазақ тілінің академиялық сөздігі. 1-бөлім [А-Азу]. Академический словарь казахского языка. Вып. 1 / Под. ред. акад. А. Самойловича и проф. Х. Жубанова. Объяснения слов на каз. и рус. языках.
## Қ. Жұбановтың редакторлығымен басылған кітаптар
* Труды Казахстанского научно-исследовательского института национальной культуры. Вып. 1. Редакторы: Х.Жубанов – раздел лингвистики, С.Асфандияров – раздел историй, А.Алманов – раздел литературы и искусства. Алма-Ата–Москва, 1935. Вып. 1. 160 с.
* Бюллетень № 1, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 5 мамыр, 31 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 2, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 15 мамыр, 18 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 3, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 20 мамыр. 22 c. (на каз. и рус. языках).
* Бюллетень № 4, гос. термин. комиссии... / Отв. ред. Х. Жубанов, 1935, 25 мамыр, 21 c. (на каз. и рус. языках).
* Ермеков А. Ұлы матиматика курсы. Қызылорда, 1935.
* Шонанов Т., Бегалиев Г., Жиенбаев С. Методика [преподавания] казахского языка в начальной школе. Кзыл-Орда, 1935. (на каз. и рус. языках).
## Дереккөздер |
Ибраһим ибн Хусейн (1179 – 1204) – Батыс Қарахандар әулеті мемлекетінің билеушісі.
Өзі билік еткен тұста Батыс Қарахандар әулеті иеліктерін біріктіріп, Бұхара, Үзкент қалаларына билік еткен. Ибраһим ибн Хусейн беделі өсіп “сұлтандардың ұлы сұлтаны”, “Қылыч Тамғаш хан”, “Қылыч Арслан қаған” деген лауазымдарға ие болды. Ибраһим ибн Хусейн тұсында Орталық Азияда қидандар, гуридтер мен хорезмшахтардың қозғалысы бой көтерді. Бұхараға көз тіккен хорезмшах Текешпен арадағы қатынасы шиеленісе түсті. Ибраһим ибн Хусейн баласы Османды өзінің орнына билеуші етіп қойды.
## Дереккөздер |
Ибақ хан, кейде Ибрахим хан (тат. Айбәк хан, Ибәк хан, орыс. Ивак-царь, Ибрагим Ивак царь, Упак-царь, Бреим-царь, туған жылы белгісіз – 1493 немесе 1495) — Шибан әулетінен шыққан Түмен хандығының билеушісі (1468-1493/1495). Мамық сұлтанның ағасы, сібір хандары Ахмет-Керей мен Көшімнің атасы, Қажы Мұхаммед ханның немересі.
## Өмірбаяны
Жазба деректерде Ибақ ханның есімі XV ғасырдың екінші жартысынан бастап кездеседі. Ол Әбілхайыр ханның мұрагері Шейх-Хайдар ханға қарсы бағытталған ауқымды коалицияның құрамында аталып өтті. Бұл жорық туралы «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме», «Фатх-наме», «Шайбани-наме» және «Бахр ал-Асрар» жан-жақты баяндайды. Шығыс жылнамаларына сәйкес коалицияның құрамында Ұлы Орданың билеушісі Ахмет хан, Қажы-Мұхаммед ханның ұлы Сейтек, Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек, Жәдігер ханның ұлы Бүреке сұлтан болған. 1469 жылы орын алған бірнеше қақтығысқа қарамастан, ешбір қарсыласушы жақ жеңіске жете алмады. Шейх-Хайдардың Ибақтың қолынан қаза тапқандығын «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме», «Шайбани-наме» хабарлайды. 1469 жылы Ибақ хан Дешті Қыпшақтағы Көшпелі өзбектер мемлекетін құлатуға қатысып, Әбілхайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани және Махмұд паналаған Қажы-Тарханды қоршауға алады. Жорықты Ұлы Орданың билеушісі Ахмет хан, маңғыт биі Аббас және Ибақ басқарды. 1460-шы жылдардың аяғында Ибақ Түмен жұртының билеушісіне айналды.
Архангелогород жылнамасының ақпаратына сәйкес 1481 жылдың қаңтар айында ноғай мырзалары Мұса мен Жамқұршының қолдауына ие болған Ибақ Ұлы Орданың билеушісі Ахмет ханға кенеттен ұйымдастырылған шабуыл жасап, оны мерт қылған. Ахмет ханның қызы мен ұлысындағы «ордабазардың» Ноғай Ордасына немесе Түмен жұртына көшірілгендігін Вологод-Пермь, Устюг және Вологод жылнамалары хабарлайды. Ордабазардың көмегімен Ибақ Түмен хандығының әскери және экономикалық күшін арттыруды көздеген. Қаңтар айындағы оқиғалар қырым ханы Меңлі-Керейдің поляк-литва королі Казимир IV жазған хатында да баяндалған. Ибақ ханның батыс бағыттағы алғашқы әскери жетістіктері оның орыс елшілік құжаттарындағы лауазымына әсер етті. Устюг жылнамасында «шибан», ал Никонов жылнамасында «ноғай» ханы ретінде аталып өтті.
1487 жылы Қазан хандығындағы мемлекеттік төңкерістен кейін хан тағына ІІІ Иванның жақтасы Мұхаммед-Әмин отырды. Қазандағы билеуші топтың бір бөлігі (Алқазы, Қасым Сейіт, Бегіс, Өтеш және т.б.) қаладан қашып, Түменді паналауға мәжбүр болды. Кейбір болжамдарға қарағанда, олар Ибақты таққа отырғызу рәсімін өткізіп, оны қазан ханы ретінде мойындады. 1489 жылы «ноғай ханы» Ибақтың Мәскеуге аттандырған елшілігі тұтқынға түскен бұрынғы қазан ханы Әлиді босатып, Түменге жіберуді жоспарлаған. Сәтсіз аяқталған келіссөздердің қорытындысы бойынша Ибақ ханның кейбір экономикалық талаптары орындалып, Қазан хандығы арқылы өтетін дипломатиялық бағыттарды орнату келісілді.
1492 және 1493 жылдары Ахмет ханның ұлдары Шейх-Ахмет пен Сейіт-Махмұтқа қарсы ұйымдастырылған біріккен ноғай-түмен одағының жорықтарына қатысқан. Алайда ноғай билеушілерінің Қажы-Тархан тағына ағайынды Ибақ пен Мамықты отырғызу жоспары іске аспады.
XVII ғасырда жарық көрген сібір жылнамаларындағы ақпаратқа сәйкес 1493 немесе 1495 жылы жергілікті тайпалардың билеуші тобының бір бөлігі Ибақ ханның билігіне наразылық білдіреді. Олар Тайбұға әулетінің өкілі Мұхаммедтің басшылығымен Чинги-Тура қаласына шабуыл жасап, Ибақ ханды өлтірген. Ханның өлімінен кейін түмен тағын інісі Мамық сұлтан иеленді. Ибақ хан ұрпақтарының ішіндегі ең танымалы – Сібір (Түмен) хандығының билеушісі Көшім хан.
## Әдебиеттер
* Архангелогородский летописец // Полное собрание русских летописей / Отв. ред. акад. Б. А. Рыбаков. — Л.: Наука, 1982. — Т. 37. Устюжские и вологодские летописи XVI—XVIII вв. — С. 95. — 227 с. — 5400 экз.
* Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. — М.: Наука, 1965. — С. 55, 60-61, 68-69. — 194 с.
* Исхаков Д. М. Об общности этнической истории волго-уральских и сибирских татар (булгарский, золотоордынский и позднезолотоордынский периоды) // Сибирские татары. Монография / Отв. ред. С. В. Суслова. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2002. — С. 41—44, 48-49. — 240 с. — 500 экз. — ISBN 5-94981-009-0.
* Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004. — С. 17, 19, 41. — 132 с. — (Biblioteka TATARICA). — 500 экз.
* Камал ад-Дин Али Бинаи. Шайбани-наме // Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) / Отв. ред. Б. Сулейменов. — Алма-Ата: Наука, 1969. — 652 с.
* Парунин А.В. Политическая история Тюменского ханства в 1430-1508 гг.: монография / А. В. Парунин. — Челябинск: Фонд содействия сохранению культурного наследия «Общественный фонд "Южный Урал"», 2023. - 247 с.
* Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: Евразия, 2010. — С. 226—227, 234. — 408 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9.
* Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — С. 290. — 326 с. — 1.000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
* Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002. — С. 113—118. — 752 с. — ISBN 5-02-018193-5.
* Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
* Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала XX века. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. — С. 120—128. — 431 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-298-01536-3. |
Осип Андреевич Игельстром, Отто барон (1737 – 1812) – патшалық Ресейдің қазақ халқын отарлау әкімшілігінің өкілі, генерал-губернатор.
Генерал-поручик, барон, кейін жаяу әскер генералы болған. 1784 – 92 жылдары Сібір және Уфа губерниясының генерал-губернаторы, 1796 – 98 жылдары Орынбор әскери губернаторы болған. 1-орыс-түрік соғысына, Швециямен соғысқа қатысқан. 1792, 1793 жылары Ресей губернияларында бірқатар әкімшілік басқару қызметтерін атқарған. Кейін Ресейдің Польшада орналасқан әскерлеріне басшылыққа тағайындалған. Негізгі қызметі Орынбор өлкесін және Кіші жүз қазақтарын басқаруды реформалау ісімен тығыз байланысты болған. Игельстром – Сырым Датов бастаған ұлт-азаттық қозғалысты басып жаншушылардың бірі. Оның қазақ өлкесін басқаруының алғашқы кезеңінен-ақ Кіші жүз билеушісі Нұралы ханмен арадағы қатынасы шиеленіскен болатын. Ол Нұралы ханның халық алдында беделін түсіруге тырысып бақты, Екатерина II-нің қолдауына арқа сүйеп, Кіші жүздегі хан тұқымымен күрес жүргізді. Кейін Нұралы ханның билік басынан кетуіне де, Уфаға жер аударылуына да Игельстром себепші болған. Казак әскерлерін Айшуақ ханға қарсы пайдаланған. Кіші жүзде Ресейдің отаршыл саясатын жүзеге асыру, хандық билікті жою мақсатында жүргізген Игельстром реформасы сәтсіз аяқталды. 19 ғасырдың басынан Игельстром саяси аренадан кетті .
## Тағы қараңыз
* Игельстром реформасы
## Дереккөздер |
Ыбырайым немесе Ибраһим (ивр. אַבְרָהָם, Авраха́м, көне грекше: Ἀβραάμ, лат. Abraham, араб.: ابراهيم) — Құран Кәрімде аты аталған Пайғамбар. Кең тараған есімдерінің бірі – Халил Аллаһ («Аллаһтың досы»), оны
Имам, Сыддық, Ханиф деп те атайды. Құран Кәрімде Ибраһимнің өмірі мен қызметі туралы бірнеше рет егжей-тегжейлі баяндалған. Ол жастайынан-ақ өзінің тайпаластары мен әкесі Азар табынған пұтқа сенудің мәнсіздігін түсінеді. Ибраһим әуелі күнге, Айға, Жұлдыздарға сенеді, содан соң бір Аллаһқа деген сезімі оянады.
Себебі, ол айдан да, жұлдыздан да биік, барлығын жаратқан, Құдіреті шексіз бір жаратушының бар екенін сезді. Ибраһим өзінің сезімін әкесіне және халқына түсіндіре алмайды.
Сонан соң, қасиетті орындарға кіріп, бірнеше пұтты зақымдайды да, келгендерге мұны ең басты пұт жасады дейді. Олардыңөз сөзіне сенімсіздігін пұтқа сенімдерінің жалғандығынан деп түсіндіреді. Бірақ Ибраһим уағызын олар түсінбейді. Ибраһимді патшаларына алып барады, ол Ибраһимді өртеп жіберуді бұйырады. Алайда, Аллаһ өзінің Пайғамбарын оған сенген Лұтпен бірге құтқарып қалып, Палестинаға апарып қоныстандырады. Бірде Ибраһимге Лұт орныққан қаланың опасыз тұрғындарын жазалауға бара жатқан періштелер келеді. Олар Ибраһимге өзініңжәне әйелінің қартайғанына қарамастан ұлды болатынын хабарлайды.
Ибраһим өзінің ұлы Исмаилмен бірге Меккедегі Қағбаны салады. Ибраһим Аллаһтан өзінің өліге жан бітіретін қасиетін көрсетуді сұрайды. Оған төрт құстың қалдығын төрт тауға апарып қою тапсырылады. Аллаһ Тағала шақырғанда әлгітөрт құсқа жан бітіп, ұшып келеді. АллаһТағала Ибраһимді әр кез жебеп-желеп отырады,оның ұрпақтары арасынан бірнеше Пайғамбар шыққан. Құран Кәрімнен кейіншыққан аңыздарда Ибраһимнің көп саяхаттағандығы, Мысырда да болғандығы, сондаперғауын оның әйелі Сараны тартып алмақболғанда, Аллаһтың құтқарып қалғандығы
айтылады.
Ибраһимді Арабиямен байланыстырған аңыздарда көп тараған. Негізгі арқауы – оның арабтар мен еврейлердің атасы екендігі. Сараоның күңі Хаджарды баласы Исмаилмен бірге қуып жіберген соң, Ибраһим оларды Меккеге әкеліп қоныстандырады. Өзі дежиі келіп тұрады. Бір келген сапарында олИсмаилмен бірге тасқын қиратқан Қағбанықалпына келтіреді. Меккенің жанында И.өзінің ұлын құрбандыққа шалмақ болады.Бірақ Құран Кәрімде ұлының аты аталмайды, аңыздарда Исмаил делінеді. АллаһТағала Ибраһимнің ниетіне риза болып, ұлыныңорнына құрбандыққа шалуға көктен тоқтытүсіреді. Содан бері Аллаһ жолына құрбандыққа қой шалу дәстүрі орныққан.
Ибраһим – Інжіл аңызы бойынша ежелгі еврейлердің түп атасы. Інжіл оны Урдан шыққан деп есептейді. Авраам Эламдарды, олармен одақтас Вавилон патшасы Хаммурапиді жеңді деген қауесет бар. Ол өзінің туған ұлы Исаакты (мұсылманша Ысқақты) Элоһ құдайға құрбандыққа шалмақ болады. Бірақ оның қылшылдап тұрған қанжары өтпей қалады. Бұл адамды құрбандыққа шалуды тыюдың басы деп саналады. (Ифгений туралы ежелгі грек мифі). Құранда Авраам-Ибраһим деп аталады және еврейлер мен арабтардың түп атасы болып саналады. Мұхаммедтен бұрынғы пайғамбарлардың бірі деп есептелінеді. Ислам діні Ибраһимді Құрбан айтпен байланыстырады. Құрбандыққа мал шалу салты содан қалыпты-мыс.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 |
Игорь жасағы туралы жыр (орыс. Слово о полку Иговоре) – ежелгі орыс әдебиетінің ескерткіші. Орыс тілінің ең ежелгі ескерткіші болып саналады. Жыр орыс кінәзі Игорь Святославович бастаған әскердің 1185 жылы жасаған сәтсіз жорығы туралы әңгімелейді.
Жырдың сюжетіне – 12 ғасырда Игорь Святославовичтің Киев Русінде билік үшін талас кезінде өзіне қолдау көрсеткен қыпшақтарға опасыз қарсы жорығы, жасағының ойсырап жеңіліске ұшырауы, өзінің тұтқынға түсуі арқау болған. Сондай-ақ, жырда өзара қырқысып береке таппаған Киев Русі князьдерінің тарихы, қыпшақтардың үстемдігі баяндалады. Жыр – эпикалық шығарма болғанымен, онда лирикалық шегіністер, фольклорлық (жоқтау, жұбату, мадақ, т.б.) элементтер кездеседі. Жырдың поэтикалық, көркемдік қуатын байқататын әсірелеу, теңеу, ұлғайту сияқты бейнелеуіш құралдар мол. Жырдың түпнұсқа қолжазбасы жоқ. Ал көшірме қолжазбасын тұңғыш рет граф А.И. Мусин-Пушкин діни ғимараттардың архивтері мен кітапханаларындағы көне қолжазбаларды жинау барысында кездестіріп, қайта көшірткен. Жырдың түпнұсқасы болып есептелетін алғашқы көшірме нұсқасы – 1812 жылғы Мәскеудегі өрт кезінде Мусин-Пушкин үйімен қоса өртеніп кеткен. Түпнұсқа көшірменің осылайша жоғалуы ғалымдардың жырға күмәнмен қарауына негіз болды. Сондай-ақ, көптеген ғалымдар жырда түркі тілінің ықпалы зор екенін, қайсыбір христиан дініне қатысты мәліметтердің қондырма екенін, жырды айтушы әрі оның кейіпкері Баян жыраудың бейнесі бұл шығарманы тудыруға түркі халықтарының да қатысы барлығын байқатады. “Игорь жасағы туралы жыр” туралы көптеген зерттеу еңбектер жазылған. Жыр ақын Б.Аманшиннің аудармасы бойынша қазақ тілінде жарық көрді (1951, 1985).
## Дереккөздер |
Игілік (1993 жылға дейін – Коммунар) — Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Игілік ауылдық округінің құрамындағы ауыл.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Жаңатас қаласынан солтүстікке қарай 28 км жерде, Шабақты өзені тармақтарының жағалауында, боз жусан, баялыш басым өскен сұр топырақты шөлді белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1957 жылы қаракөл қойын өсіретін "Коммунар" ұжымшары, кейіннен кеңшардың негізінде қаланды. Оның негізінде 1997 жылдан «Игілік» өндірістік кооперативі және шаруа қожалықтары құрылды. 1993 жылға дейін Коммунар деп аталып келді.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, кітапхана, фельдшер пункт, т.б. мекемелер бар.
## Дереккөздер |
Игельстром реформасы (1786) – Кіші жүзді басқарудың 1786 жылы Екатерина II қуаттаған жобасы.
1775 жылғы реформаға сәйкес О.А. Игельстром далалық жерлерді жалпыимпериялық негізде басқару мақсатында, Кіші жүзде хандық басқару жүйесін жоюды көздеген жоба ұсынып, патшайымның мақұлдауынан соң ол “Игельстром Реформасы” деп аталды. Бұл жоба бойынша негізгі билік шекаралық комиссияның орнын басатын шекаралық сотқа берілуі тиіс болды. Оның құрамына патша шенеуніктері мен басқа да жергілікті қауым өкілдері кірді. Орынбор губерниясы басқару кеңсесінің бақылауында болатын жаңа әкімшілік органдар – расправалар құрудағы Ресей өкіметінің мақсаты ең алдымен сұлтандарды басқару ісінен шеттету болды. Расправаларды алғаш құрған кезде көптеген беделді старшындар оның құрамына енуден бас тартты. Сондықтан патша әкімшілігі енді “бас старшын” деген атақ енгізді. Дегенмен расправалардың Кіші жүзді басқару ісіне араласуына сұлтандар қарсылық білдірді. Ресей үкіметінің Кіші жүзде расправалар құру жолымен хандық билікті жою жөніндегі шаралары нәтижелі болмады. Игельстром реформасының сәтсіздікке ұшырауының басты себебі – дәстүрлі басқару түрін жоюдың алғышарты қалыптасуында болатын. Расправалардың басқару ісіне араласуына Кіші және Орта жүздердегі ықпалды сұлтандар қарсы шықты, олар Кіші жүздегі хандық билікті қалпына келтіруге ұмтылды. 1789 жылғы Француз революциясынан шошынған патша үкіметі Игельстром реформасын туғызған наразылықтардың монархиялық басқару негізін шайқалтуы ықтималдығын ойлап, Игельстром реформасын аяғына жеткізуден бас тартты.
## Тағы қараңыз
* Осип Андреевич Игельстром
## Дереккөздер |
Известия Акмолинского Губернского Комитета Ркп(б) – журнал.
1921 – 23 жылдары Петропавлда (Қызылжар) 2 айда 1 рет қосарлы нөмірмен шығып тұрды. Онда большевиктер партиясының ішкі саясаты мәселелері (Жаңа экономикалық саясат, жұмысшы табы мен шаруалар одағын нығайту, кооперацияны дамыту, жастар қозғалысы, т.б.) жөнінде мақалалар және партиялық құжаттар мен материалдар жарияланды.
## Сілтемелер |
Известия Кустанайского Губкома Ркп(б) – журнал.
1921 – 24 жылдары Қостанайда ай сайын (1924 жылы маусымнан 2 аптада) 1 рет шығып тұрды. Журнал Жаңа экономикалық саясатты түсіндірді. Партия органдарының қаулы-қарарларын, хаттары мен есептерін, партиялық-ұйымдық және бұқаралық-саяси жұмыстар жөнінде нұсқау, кеңес материалдарын жариялады.
## Сілтемелер |
Иқан – орта ғасырлардан сақталған екі ескерткіш орнының ортақ атауы.
Бірінші Иқан Түркістан облысы, Түркістан қаласының Иқан ауылының ортасында орналасқан. 10 – 15 ғасырларды қамтиды. Төбеге айналып кеткен Иқанның негізі қашан қаланғаны жөнінде нақты дерек жоқ. Хафиз Тыныш өзінің “Абдулланама” атты еңбегінде Бұхар ханы Абдулла 1582 ж. Ташкент билеушісі Баба сұлтанға қарсы жорық жасаған кезде Иқанға тоқтап өткенін жазады. 18 ғасырда өмір сүрген белгілі тарихшы П.И. Рычков “Орынбор губерниясының топографиясы” деген еңбегінде Иқанда 300-ге жуық үй болғанын және оның тұрғындары егін шаруашылығымен айналысқанын келтірген. Орта ғасырларда Иқан Түркістан өлкесінің қалалары қатарында едәуір рөл атқарған. Қазіргі сақталған төбе орны трапециялы болып келген, биіктігі 6 – 7 м. Көлемі 300х225 м. Оңтүстік-шығыс бөлігінде цитадель қалдығы (50х50), сондай-ақ, құрылымы бойынша әр түрлі ғимараттардың да сұлбасы көрінеді. Қаланың жоспарына қарағанда қақпасы солтүстік-батысына орналасқан бірнеше мұнаралы болған. Сол арқылы қаланы бақылап, қорғап отырған. Қаланың көп жері жаңа құрылыстар салғанда жойылып кеткен.
Екінші Иқан Иқан ауылының шетіне орналасқан. 4 – 5 ғасырларды қамтиды. Жергілікті халық “Шана асар” деп те атап кеткен. Төбеге айналған қала орнының жоспары үшбұрыш түрінде 180х110 м аумақты алып жатыр. Ал қазіргі сақталуы бойынша биіктігі 1 – 1,5 м қамалмен қоршалған. Қаланың ортасында аумағы 40х40 м болып келген цитадель орны бар. Ол да мұнаралы қабырғамен қоршалған. Қаланың орнында басқа да ғимараттардың болғандығы байқалады.
## Дереккөздер |
Иман Дулатұлы (1780, бұрынғы Торғай уезі, Дулаттың Қызыл жары – 1847, Қырғызстан, Кекілік тауы, Майтөбе мекені) — батыр, Ресей отаршыларына қарсы көтеріліс қайраткері, Амангелді Имановтың атасы.
Орта жүз құрамындағы Қыпшақ тайпасының Ұзын тармағынан тарайтын кедел руының Бегімбет атасынан. Арғы атасы Қақай, өз әкесі Дулат жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте ерлік көрсеткен батырлар болған. Торғай, Жыланшық өзендерінің аңғарын жайлаған. Қазақ халқының соңғы ханы Кенесары Қасымовтың Ресейдің отарлау саясатына қарсы он жылға созылған қарулы көтерілісіне Ахмет сұлтан Жантөрин 1838 жылы өз ауылын шапқаннан кейін келіп қосылған. Ол Кенесары жасағының белді ұйтқысы, әскербасыларының бірі болған. Иман батырдың ақыл-парасатын, адалдығы мен әділдігін, өткірлігі мен табандылығын жоғары бағалаған Кенесары оны Ағыбай батыр, Шоқпар шешен, Сайдақ қожа, інісі Наурызбаймен бірге хан кеңесінің мүшесі еткен. Иманның жасақ алдындағы беделін құрметтеп есімін атамай, “Айеке, Көсем көк, Бозжорға” деп атаған. Осы атақтарына сай Иман батыр да ханға берген сертіне адал, дұшпанына қатал бола білген, қашан да хан жасағының ынтымағы мен бірлігін сақтауға күш салған. Иман батыр көтерілісшілердің Ақмола приказына, Көкалажар қамалына, Айдарлы, Байтоқ қоныстарына шабуылдары, Ұлытау, Торғай, Ырғыз далаларындағы ұрыстары кезінде ерекше ерлік көрсеткен. 1847 жылы бірқатар қазақ батырлары аттарының басын кері бұрғанда берген антынан таймай, ханмен бірге қырғыз манабы Орманға қарсы Кекілік тауының шығыс беткейіндегі шайқаста, қазіргі Тоқмақ қаласының маңындағы Майтөбе деген жерде қолға түсіп, қаза тапқан. Осы соғыста Иман батырмен бірге оның туған бауырлары Тауық, Кейкі, Қарауыл және үлкен ұлы Бердәлі де мерт болған. 2000 жылы қыркүйекте Қостанай облысының Амангелді ауданының орталығында Иман батырға ескерткіш орнатылды.
## Сілтемелер |
Шолпан Иманбаева (1904, Майбалық ауылы, Қорғалжын ауданы, Ақмола уезі, Ақмола облысы, Ресей империясы – 18 қыркүйек 1926, Ақмола, Қазақ АКСР, РКФСР, КСРО) – қазақ ақыны.
1923 жылы Ақмола қаласында сауат ашу курсында оқыған. Оны бітірген соң қаладағы балалар коммунасында тәрбиеші болып қызмет істейді. Осы кезден бастап шығармашылыққа ден қойып, өлкелік әйелдер курсында өз өлең-жырларын жиі оқып жүреді. “Жолаушы мен жұмыскер” деген алғашқы өлеңі 1923 жылы “Еңбекші қазақ” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) газетінде жарияланды. Кейін “Қызыл Қазақстан”, “Әйел теңдігі” журналдары мен “Жас қайрат” газетінде саяси-әлеум. тақырыптағы өлеңдері жарық көрді. Шығармалары 1927 жылы “Таңдамалы өлеңдер” деген атпен Қызылорда қаласында басылып шықты. Иманбаева өз тұсындағы қазақ әйелдерінің мұң-мұқтажын, арман-тілегін жырлады (“Қоңыр қаз”, “Қазақ әйеліне”, “Жолдасыма”, “Апайға” т.б.), жастар мен ғылым-білім тақырыбына өлеңдер арнады (“Жеттік міне”, “Біздің Сәуле”, “Жас ініме”, “Жас қайратқа” және “Жастарға” т.б.), қоғамдағы ұнамсыз құбылыстарды өткір сынға алды (“Бұлбұл мен қарға”, “Зейнепке”, “Жәкең жаман сасады”). Иманбаева өлеңдері мазмұнының өткірлігімен, тілінің көркемдігімен ерекшеленеді.
Астана қаласындағы орталық көшенің біріне Шолпан Иманбаева есімі берілген.
## Ол туралы естелік
Ақынның өмірі мен өлеңдері туралы алғашқы зерттеу еңбегін Нәзипа Құлжанова жазды. Ол ақын қайтыс болғанына жеті ай болғанда, 1927 жылдың наурыз айында «Әйел теңдігі» журналына «Ақын Шолпан» деген мақала жариялады. Онда Нәзипа: «Шолпан ақын еді. Көбіне әйел мұңын жырлады. Ойына алған сөзді еркін жазатын түрі бар еді. Тәлім-тәжірибесі аздығы өрісін кеңейттірмей келді. Ол кездері қазақ кітабы тіпті аз. Орыс жазушыларына тілі жетпей, Шолпанның ақындығы арманда кетті», деп өкінішін білдірген.
## Өлеңдер жинағы
Сара Есова 1927 жылы «Әйел теңдігі» журналының редакторы болып қызмет істеп жүргенде ақынның еңбектерін жинақтап, алғы сөз жазып, Нәзипа Құлжанова екеуі «Таңдамалы өлеңдер» деген атпен Қызылорда қаласында кітап етіп бастырып, жарыққа шығарған. Сол кітапқа Сәкен Сейфуллин «Таныстыру» деп аталатын шағын ғана беташар мақаласында: «Үзілген қызғалдақ, қиылған көк шыбық қалды көміліп топырақ астында, Өзі өлсе де Шолпанның сөзі қалды артында» деп жазыпты. Ақын қыздың кітабы 1950 жылы екінші рет басылады және 1971 «Жазушы» баспасынан қайта басылып шығады.
## Естелік
Қазақ КСР халық жазушысы Дихан Әбілевтің «Шолпан» поэмасы қазақтың тұңғыш қыз-ақынына арналған.
## Дереккөздер |
Имандылық – адамның қоғамдағы, күнделікті өмірдегі іс-әрекеттерін белгілі-бір қалыпқа түсіретін ішкі рухани реттеуіш қадір-қасиет, адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, кісілік белгісі.
Дәстүрлі қазақ қоғамында адамның имандылығына – мінез-құлық жүйесіндегі ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінген. Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйластық, әдептілік пен арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да назардан тыс қалмаған. Жастардың үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру салтына айналған. Қоғамда берік қалыптасқан осындай көргенділікпен өмір кешу дағдылары жинала келіп, барша адамгершілік қағидалардың, имандылықтың жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған. Бойына адамгершілік асыл қасиеттерді жинап өскен жасты “көргенді” деп, жүрегінен нұр, өңінен жылу кетпейтін, әрдайым жақсылық жолын ойлайтын, әр істе әділдік көрсететін адамдарды “иманды” деп атаған. Мұсылмандық дүниетаным бойынша, имандылық иманнан пайда болады. Ал иман – жүректегі нұр, нұрдың сыртқы болмысы, яғни имандылық – Алла тағалаға иман еткен адамға бітетін көркем мінез. Алла жіберген әрбір пайғамбарының міндеті – иман мен имандылыққа уағыздау деп саналған.
Ең соңғы пайғамбар Мұхаммед (ғ.с.): “Мен ең ғажап көркем мінезді толықтыру үшін жіберілдім”, – деу арқылы әлемдегі тәлім-тәрбие мен имандылықтың қаншалықты маңызды екенін көрсеткен, имандылыққа өзі бірінші үлгі болған делінеді. Алла тағала адамды иман мен имандылық үшін жаратқан, сондықтан: “Алланың мінезінен үлгі-өнеге алыңдар” (Мұхаммед пайғамбар), – деп уағыздалады. Имандылықтың негізін мұсылмандар Құранда деп біледі. Құран Кәрімнен ең көп үлгі алған Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) мінезі жайлы Хазіреті Айша: “Оның мінезі – Құран”, – деп жауап берген. Құранда: “Негізінен иман етіп ізгі іс жасағандар, намазды толық орындап, зекет бергендерге Раббыларыңның жанында сыйлық бар”, – делінген (Бақара, 2/277). Бұл аяттағы ізгі істер, діни ұғым бойынша имандылық болып табылады. Қазіргі зайырлы өркениетті қоғамда да имандылық – аса қастерлі, биік адамшылық қасиет ретінде ұғынылады. Имандылыққа қарама-қарсы жағымсыз сипат – имансыздық.
## Сілтемелер |
Иман шарт– Алланың хақтығы мен оның кітаптарына, періштелерге, пайғамбарларға, ақырет күніне, тағдырға сену және мойынсұну шарттары.
## Тағы қараңыз
* Иман
## Сілтемелер |
Имашев газ-конденсат кен орны — Атырау облысы Құрманғазы ауданы Шортанбай кентінен 7 км қашықтықта орналасқан. Құрылымы 1974-1984 жылдары сейсмобарлау жұмыстарының нәтижесінде анықталған. Бұрғылау жұмыстары 1985 жылы басталған.
## Геологиялық құрылымы
Кен орны Астрахан дөңінің шығыс периклиналін күрделендіруші тұз астындағы көтерілімнен орын алған. Құрылымдық тұрғыдан бұл көтерілім – ортаңғы таскөмір шөгінділерінен құралған брахиантиклинальдік қатпар.
## Жатыс сипаты
Қатпар ендік бағытта созылып жатыр, аумағы 7х14 км. Өнімді қабаттар 3790 м тереңдікте жатқан башқұрт ярусының әктастарында шоғырланған. Шоғырлардың жалпы қалыңдығы 276 м. Коллекторлары кеуекті және кеуекті-жарықшақты, ашық кеуектілігі 9,51%.Газға қаныққан қабаттардың қалыңдығы 34 – 58 м. Газдың тәуліктік өнімділігі 71 мың м3, конденсаттікі 30,7м3. Конденсаттың тығыздығы 0,805 – 0,807 кг/м3. Кен шоғырларындағы бастапқы қабаттық қысым 55,7 МПа , температурасы 107°С.
## Құрамы
Газ құрамы: метан 75,75%, этан 3,68%, пропан 2,77%, бутан 1,82%, азот 4,95%, күкірт сутегі 15,6%, гелий 0,1%, аз мөлшерде көмір қышқыл газы бар. Кен орны толық барланып біткен жоқ.
## Дереккөздер |
Иман (араб.: إيمان – сенім:сену, илану, қабылдау) – Алла Тағаланың өсиетін және оның елшісі Мұхаммед пайғамбардың (Алланың оған игілігі мен сәлемі болсын) айтқандарының барлығын жүрегімен толық қабыл алу.
## Мағынасы
Иман сөзі - араб тіліндегі «ә-мә-нә (араб.: آمن)» етістігінен шығып, ифғал (араб.: إفعال) бабында қолданылған масдар (араб.: مصدر — түбір сөз) болып саналады. Ал жалпы иман ұғымы — сену, нану, бір адамның сөйлеген сөзін қуаттау, айтқанын қабыл ету, шын көңілімен қабыл ету, күмәнға жол берместен нақты, жүрекпен, шын ықыласпен сену деген мағыналарды береді. Иман еткен кісі «мумин (араб.: مؤمن)», иман етілген нәрселерге де «муминун би… (араб.: مؤمن بـ)» дейді.
Алла Тағала айтады:
Пайғамбар өзіне Раббы тарапынан түсірілгенге иман келтірді. Мүміндер де барлығы: Аллаға, періштелерге, кітаптарға және пайғамбарларға иман келтірді. «Елшілердің араларын айырмаймыз, естідік те бой ұсындық. Раббымыз! Сенен жарылқау тілейміз, қайтып барар жеріміз де Сенің алдың» деді. (285)
—әл-Бақара сүресі, 285-ші аят
—әл-Бақара сүресі, 285-ші аят
## Иман негіздері (араб.: أركان الإيمان)
Иманның отауы – Жүрек. Сонымен бірге, адам жүрегімен иман еткенін тілімен дауыстап айтуы (иқрар) керек. Адам иман етпей, мұсылман болмайды, яғни иман – мұсылмандардың бес парызының алғашқысы әрі негізгісі. Иманның алты шарты бар. Олар:
1) Алла Тағала хақтығына сену;2) Періштелер мен шайтандардың барына сену;3) Алла Тағала тарапынан түсірілген кітаптарға сену;4) Пайғамбарларға сену;5) Ақыретке, қиямет-қайым күніне, О дүниеге сену;6) Осы өмірдегі жақсылықта, жамандықта Алланың ісі екеніне сену.
(Әр шартты ұғыну мақсатында зерттеуде Ілім парызы Иман парызынан бұрын тұрады) Иман келтіргеннен кейін кәлимаға тілін келтірген адам мұсылман болып саналады. Бұл алты шарттың біріне күмән келтіргеннің сенімі толық болмайды. Иман – тәсілім етуді қажет етеді. Ақылдың шектеулі өлшемімен шешілмейтін кейбір тылсым, әрі тұңғиық түйінді мәселелерді талқыға салмай, таразыламай тәсілім ету (қалтқысыз сену) керек. Иман – тақлиди иман және тахкики иман болып екіге бөлінеді. Тақлиди иман – қоршаған ортаның әсерімен немесе біреулерден естіп, соларға елітіп мақұлдау. Бұл иманның әлсіз түрі болып саналады. Абай мұндай иманды сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босамас буын керек деген. Тахкики иман – санамен саралап, сезіммен қуаттап, зерттеп іздену нәтижесінде толық көз жеткізу. Мызғымас бекем сенім болып табылатын мұндай иман “яқини иман” деп те аталады.
Әнәстен (р.а.) жеткен хадисте:
«Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): Ешбірің өзіне қалағанын мұсылман бауырына да тілемейінше, толық иман еткен болып саналмайды – деп айтты» – деген. (Бухари, Муслим риуаят еткен)
## Тағы қараңыз
* Иман негіздері
* Му'мин
* Қадар
* Таухид
* Иман шарт
Иман - Алланың бірлігіне сену
### Сілтемелер |
Мұқан Иманжанов (20.12.1916, Қарағанды облысы, Жезді ауданы – 18.3.1958, Алматы) – жазушы.
Алматы есеп-санақ техникумында оқыған (1935 – 38). Республикалық радио хабарлар тарату комитетінде (1938 – 41), “Социалистік Қазақстан” газетінде әдеби қызметкер (1942 – 43), бөлім меңгерушісі (1943 – 49), “Пионер” журналында бөлім меңгерушісі (1949 – 58) қызметтерін атқарған. Тұңғыш әңгімелер жинағы “Жастық” 1948 жылы жарық көрді. “Алғашқы айлар” (1950, орыс тілінде – 1955) повесі, “Таныс қыз” (1952, 1972, орыс тілінде – 1953, 1956) романы, “Тыңдағылар” (1955) әңгіме және очерктер жинағы басылды. Иманжанов өз шығармаларында кеңестік дәуірдегі өмір шындығын, адамдардың тыныс-тіршілігі мен еңбегін, адамгершілік қасиеттерін суреттеді. Кейін “Көк белес” (1958) романы, “Өркен” (1980) атты мақалалар, естеліктер кітабы, балаларға арналған “Шаңғышылар” (1983) әңгімелер жинағы жарық көрді. Иманжанов драматургия саласында да жемісті еңбек етті. “Жас өмір” (1948), “Менің махаббатым” (1954) повесі мен пьесалар жинағын, “Сөнген шала” (1957) сатиралық комедиясын жазды.
Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылары болатын. Бір күні «Социалистік Қазақстан» газетінде «Қош бол, шығысұлы» деген публицистикалық эссе жарық көрді. Ол майданда Отан үшін оққа ұшқан өжет командир, жалынды жас жазушы Баубек Бұлқышев туралы болатын. Соңында автордың «М. Тауұлы» деген бүркеншік аты тұрды. Оны оқығандар ойлы да әсерлі әңгімеге айрықша тебіренді. «Мұны жазған кім болды екен?» - десті. Біреулері: «Ғабит Мүсірепов шығар» - деді. Ал ол шығарманың авторы адал да еңбек сүйгіш өте кішіпейіл, қарапайым азамат, қазақ совет балалар әдебиетінің қалыптасып көркеюіне көп еңбек сіңірген жазушы Мұқан Иманжанов еді.
Мұқанның «Жастық» атты тұңғыш әңгімелер жинағы 1948 ж. жарық көрді. Одан кейін «Таныс қыз», «Алғашқы айлар», «Тыңдағылар», «Азамат мақтанышы» және басқа кітаптары басылып шықты. «Алғашқы айлар» повесі жұрт назарын ерекше аударған шығарма болды. Онда мектеп өмірі, оқу мен еңбекті ұштастыру мәселесі, мұғалімдердің ауыр да абыройлы еңбегі шебер бейнеленеді. Көптеген әңгімелерінде балалардың арман-мақсаты , отан сүйгіштігі, еңбекқорлығы, көпшілдігі, турашыл адалдығы әрі нанымды, әрі тапқырлықпен тартымды суреттеледі.
«Социалистік Қазақстан» газетінде, «Пионер» журналында бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарған жылдарында ізденгіш, білімдар, бауырмал жазушы шебер шығармалары арқылы жас қаламгерге көркемдік ықпал жасады, ондаған талапкерлерге ағалық ақыл, пайдалы кеңесін айтып, тәлім берді. М. Иманжанов «Жас өмір», «Менің махаббатым», «Сөнген шала», пьесаларын жазып, драматургия саласында да еңбек етті.
## Сілтемелер
* Мұқан Иманжанов
* Мұқан Иманжановтың өмірі мен қызметі, шығармашылығы
* М. Дуйсенов., ИМАНЖАНОВ, Мукан, Краткая литературная энциклопедия. |
Инабаттылық – әдептілік, тәрбиелілік, мәдениеттілік ұғымдарымен жақын мағынада қолданылатын, кісілік қасиеттердің бірі.
Инабаттылық, көбінесе, адамның мінез-құлық ерекшеліктерімен айқындалады. Оның басты көріністеріне: адамгершілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, жауапкершілік, тәртіптілік, қанағатшылық, биязылық, ілтипаттылық, ізеттілік, сабырлылық, әділдік, шыншылдық, т.б. жатады. Инабаттылықтың негізгі шарттарының бірі – ар-ұятқа кір келтірмеу. Халық “жарлы болсаң да, арлы бол” дейді. Ар-ұяты бар кісі ғана биязы, ақжарқын, иманжүзді, инабатты келеді.
## Сілтемелер |
Инал(8 ғасыр) – Қапаған қағанның баласы Кіші қаған лауазымын алған. Тоныкөк ескерткішінде Инал қаған 710 жылы түргештерге жасалған жорықта әскербасы ретінде аталады. 713 жылы (кейбір деректерде 714 жылы) Инал бастаған түркілер Бесбалыққа шабуыл жасаған.
## Сілтемелер |
Иманбазар Қазанғапұлы (1876-1943) - халық ақыны. Абайдың шәкірті. Абай аулымен көршілес Қызылмола болысында туып өскен. Әкесі Қазанғап Қынашұлы мұсылманша, орысша сауатты, көзі ашық, еліне сыйлы адам болған. Туған аулында медресе ашып, бала оқытқан, Меккеге з рет қажылыққа барған. Иманбазар әкесінің тәрбиесін көріп, ауыл молдасынан хат танып, кейін Семейдегі 5 кластық медресені бітірген. Өз жанынан өлең шығарып, Абай өлеңдерін өз бойына сіңіріп өскен. Иманбазар ұлы ақынмен Шыңғыстауда танысады. Бұл кездесу шығармашылық достыққа ұласқан. Иманбазар ел басқару қызметіне араласып, Қызылмола болысы № 1 старшындық аулының, одан кейін болыстық халық соты болып қызмет істеген. Осы қызметі үшін 1900 ж. Шыңғыс болысының басқарушысы, досы Мағауия Қүнанбаевпен бірге дала генерал -губернаторлығының мақтау қағазын алған. Абаймен кездескеннен кейін қазақ өмірінің көкейкесті мәселелерін қозғайтын шығармалар жазған. Тұңғыш өлеңдері 1888-89 ж. «Дала уәлаятының газетінде» жарияланған. Абайға еліктеп лирикалық өлеңдерден, эпиграммалар мен арнаулар, ақынның тапсыруымен «Әнибал» (1909), «Алтын сақина» (1911) дастандарын жазған. «Әнибал» 1909 ж. Қазандағы ағайынды Каримовтар баспаханасынан «Қисса-и Әнибал» деген атпен жеке кітап болып басылып шыққан. Иманбазар Абайдың ұлы Мағауиямен жақын дос болып, хат алысып тұрған. Мағауия қатты ауырып жатып, қайтыс болардың алдында Иманбазарға өлеңмен хат жазған. Иманбазар өзі өлерінің алдында көптеген кітаптар, қолжазбаларын т. б. хаттармен құжаттарын зиратының маңына сенімді кісілеріне көмдірткен. Бірақ 1960 ж. Алматыдан барған археологиялық экспедиция бұл қүнды мұраны таба алмай қайтты. 1941ж. шілдеайында Иманбазар Семейде еткен облысаралық халық ақындары слетіне қатысқан. Ақын мүрдесі өзінің ата қыстауы Қазанғап қажы қорасындағы әке зиратына жерленген.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No saved queries yet
Save your SQL queries to embed, download, and access them later. Queries will appear here once saved.