text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Қарағанды бейнелеу өнерінің музейі 1988ж қыркүйек айында ашылды. (1988ж. 4 маусымдағы № 183 Қаз КСР Мәдениет жөніндегі мемлекеттік комитеттің бұйрығымен), 1989 ж бейнелеу өнерінің музейі деген мәртебе берілді. Мұражайдың жалпы көлемі −1116 м, оның ішінде эспозицияда — 466 м, қорда — 114,6м.
Экспозициялар
Қарағанды Суретшілер Одағының дәстүрлі есеп беру көрмесі, конкурстық- көрмелер, мерейтойлық, тематикалық, мемориалдық және т.б.
Ең соңғы бір-неше жыл ішінде, музей Қазақстанның басқа музейлерімен жақсы қарым-қатынас құрды. Жыл сайын музей қызметкерлеріне архитекторлық ортамен, әртүрлі музейлердің спецификалық жұмыстарымен танысу мүмкіншіліктері туады: Шығыс- Қазақстан өнер музейі, Теміртау тарихи- өлкетану музейі, Петропавл өнер музейі, Астана. Қазіргі заман өнер музейі, Қорған суретшілер музейі (Ресей). «Румыния: өнер және руханият». Осындай достықтың нәтижесінде музейлер арасында көрмелер алмасуы болып тұрады,онда Қазақстанның және алыс шетел елдердің өнерлерін және мәдениеттерін көрсету.
Музей ИЗО Музей ИЗО Музей ИЗОТақырыптық көрмелер
Көркем-графика факультетінің көрмесі:
Раритеттер мен мұражай жинақтары
Музей ИЗО Музей ИЗО Музей ИЗО Музей ИЗО
«Ұмыт қалған есімдер» заттар жинағы, 30-50ж. Қарағанды қаласында тұрған, кеңес суретшілері туралы баяндалады. Бұл шығарманың авторы Мәскеу бейнелеушісі С. Ивашева — Мусатова. Әйгілі кітап шебері, бейнелеуші және жинаушы С. Ивенскийдің арқасында музей экслибрисінің жәдігерлері жинақталды. Халықтың шығармашылық қолданбалы- өнер жинағында 173 музей құралы бар, олардың барлығы ХХғ әр кезеңдерінде жасалған. Бұл бөлімде толығымен қазақ халқының қолданбалы өнері көрсетілген, жинақтардың ішіндегі ең қадірлісі oomplu:57кигіз үй және оның жабдықтары (ХХғ орт.). Осы бөлімде Қарағанды шеберлерінің: Т. Рольян, М. Калкабаев, Н. Болюх, және т.б. жұмыстары сақталған. Шет ел бейнелеу өнері ХІХғ неміс және француз фарфоры (Рубиков шынысы, «Үш ағайын»), және де корей ағаш заттары (құмыра, қолсандық) қойылған. Мүсіндер бөлімінде барлығы-74 бейнелеу өнерінің құралдары бар. Барлық құралдар ХХғ екінші жартысына жатады. Қарағанды әйгілі шеберлерінің мүсіндері кеңінен қойылған, Қаз.КСР-нің еңбек сіңірген қайраткері бейнелеушісі- Н. Гуммель және А. Билыктың, бұл бөлімге кірген жұмыстар-А. Цойдың, Ж. Калиевтың, Л. Яндринцевтың, Л. Смаглюктың, сонымен қоса репрессияға ұшыраған суретші-Н. Рыбецконың. Ресей мүсіндерінің әртүрлі және әдемі жинақтарының авторлары- П. Шапиро, А. Петров, З. Озов, Л. Апресян, И. Арефьев, Л. Бугай, Х. Геворкян, Г. Додонова, И. Котов, Т. Коронная және т.б. Қазақстан мүсіндері В.Ю-О. Рахмановтың жұмыстарымен көрсетілген.
Музей ИЗО Музей ИЗО Музей ИЗО Музей ИЗОМузей педагогикасы және маркетинг
Іс – шаралар мен акциялар:
Қалалық оқу бөлімімен, мектептерде көшпелі көрмелер және сауалдар мен дәрістер өткізіліп тұрады.
Ғылыми зерттеу және жинақтау жұмыстары
Жалпы мұражай қоры – 9203, негізгі қор – 8497, ғылыми-қосымша қор – 706.Әрбір өнер туындысы жайлы материалдарды таңдау мен талдау. Осы бағытта үлкен жұмыс атқарылып жатыр. Түгендеу карточкалары толтырылуда. Музей қызметкерлері жәдігерлердің сақталуын үнемі тексереді, олардың тарихын және шығарма аңыздарын зерттейді. Барлық ғылыми материалдар- мемлекеттік қазақ және орыс тілдерде толтырылады. Суретшілер шығармашылығы жайлы ақпараттар жиналуда. Осындай жұмыстың нәтижесінде 2006ж жарыққа шыққан телевизиялық проект.
Мерекелік іс-шаралар мен акциялар
уыз әдебиеті шығармашылығынанНаурыз мейрамын қарсалуы ауыз әдебиеті шығармашылығынандевочка на шаре
Мерекелік халықаралық республикалық және жергілікті мерекелерге арналған интерактивті акциялар мен іс-шаралар жүргізіледі. Облыстық БАҚ-та «Сіз саласыз — сізге атақ» атты цикл бойынша мақалалардың жарық көруі жалғасуда. Облыстық Қазақстан-Қарағанды телеарнасында мұражай қорындағы еңбектері суретшілердің шығармашылығы жайында түсірілетін «Галерея» бағдарламасы жалғасуда.
Музей жөнінде ақпаратЖұмыс тәртібі: 9.00–18.00 сағ., демалыссызБилет құны:Үлкендерге −70 теңгеСтуденттерге – 70 теңгеБалаларға – 40 теңге
Көрсетілетін жеңілдіктер: зейнеткерлерге, балалар үйінің тәрбиеленушілеріне, мүгедектергеКелушілерге көрсетілетін қызмет түрі:Көрме дәрістер, стационарлық, жылжымалы тақырыптық көрмелер, компьютерлер және видеотехника қолданылатын дәріс-семинар көрмелері. Жалпы экскурсия,тақырыптық экскурсия, ғылыми қызметкерлердің экспозицияға және көрмеге байланысты музей қорындағы ғылыми жарияланбаған материалдар бойынша консультациясы. Музей кітапханасында жұмыс істеу.Ұйымдардың тапсырысы бойынша экспозиция дизайыны мен монтажы.Мекемелердің тапсырысы бойынша жарнамаларды ұйымдастыруда консультация беру, келушілердің жәдігерлерді фотоға түсіруіКеңсе мекемелерінің дизайны туралы консультация
Мекен-жайы: 100009 Қарағанды қаласы,Бұхар жырау даңғылы, 76Тел: 479185e-mail [email protected]Бұл e-mail спам-боттардан қорғалған, оны қарау үшін Сізде Javascript қосулы болуы керек
Директоры- Әбілтаев Жомарт Жакыпұлы. |
Алакөл мағынасындағы географиялық жер, мекен атаулары:
## Ауылдар
* Алакөл – Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл.
* Алакөл – Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданындағы ауыл.
* Алакөл – Жетісу облысы Алакөл ауданындағы ауыл.
* Алакөл – Қостанай облысы Денисов ауданындағы ауыл.
* Алакөл – Павлодар облысы Железин ауданындағы ауыл.
## Көлдер
* Алакөл – Жетісу және Шығыс Қазақстан облыстарының аумағында орналасқан тұйық көл.
* Алакөл – Ақмола облысы Ақкөл ауданындағы көл.
* Алакөл – Ақмола облысы Астрахан ауданындағы тұзды көл.
* Алакөл – Ақмола облысы Қорғалжын ауданының солтүстік-шығысындағы тұзды, тұйық көл.
* Алакөл – Ақмола облысы Теңіз–Қорғалжын алабындағы көл.
* Алакөл – Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Алакөл қыстауының солтүстік-батысында 2 км-дей жердегі көл.
* Алакөл – Қостанай облысы Меңдіқара ауданындағы Ақсуат кентінің оңтүстігіндегі көл.
* Алакөл – Қостанай облысы Меңдіқара ауданы Боровской ауылының солтүстік-батысында 4 км жердегі көл.
## Алакөл артезиан алабы
* Алакөл артезиан алабы – Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының аралығындағы Алакөл ойысында орналасқан.
## Тағы қараңыз
* Алакөл ауданы
* Алакөл көмір кен орны
* Алакөл қорығы
* Алакөл ойысы |
Жезқазған облыстық тарихи-өлкетану мұражайы 1978 жылы 10 мамырда Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің шешімімен Жезқазған кен-металлургия комбинатының тарихи-өндірістік мұражайының негізінде құрылған. 1997 жылдың 4-ші шілдесінде Жезқазған облысының таратылуына байланысты мұражай тарихи-археологиялық болып аталды.
Мұражайдың жалпы көлемі — 940,3 ш.м, экспозиция — 413,2 ш.м,қор сақтау бөлімдері — 129,2 ш.м.
Мұражай жұмысының негізгі бағыттары – ғылыми зерттеу, жинақтау,тіркеу-сақтау, экспозициялық және насихаттау жұмыстары.
## Экспозициялар
* «Жезқазған қаласының Құрметті азаматтары»
* «Орталық Қазақстанның ғалымдары»
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің алғашқы зерттеуші ғалымдары»;
* «Геология-минералогия. Өлкенің табиғи қазба байлықтары»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің палеонтологиясы»;
* «Ұлытау-Жезқазған өлкесінің флорасы мен фаунасы»;
* «Ә. Марғұлан: Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті»;
* «Археология»;
* «Қазақ халқының ұлттық киімдері»
* «Этнография».
* «Степлаг: тарих және тағдырлар» (30–50 жж. XX ғ)
* «Қала тарихы»
* «Соғыс жолдарымен (1941-1945жж.)»;
## Тақырыптық көрмелер
* «Сарыарқа — әлемнің ғарыш қақпасы»
* «Үшінші мыңжылдық кәсіпорны»
* «Айналайын — бақыт ордасы»
* «Балауса — балалық шақ — балдәурен»
* «Қазақ халқының ұлттық киімдері»
* «Өнер өрнегі жымдасқан әлем»
* «Өнерліге өріс кең»,
* «Ғасырлар бесігі»,
* «Жезқазғанның сөнбес жұлдыздары»
* «Өмірім — өнерім» атты көрмесі,
* «Чернобыль жаңғырығы» атты көрме
* «Палитра ғажабы»
* «Жерлестердің сиқырлы қаламы»,
* «Менің қалам – менің тағдырым»
* «Соғыс жолдарымен» атты жаңа экспозиция,
* «Ертеңі ертегідей Елорда»- Астана қаласының 10 жылдық мерейтойына
* «Ұлт мұрасын ұлықтаған мұражай»-мұражайдың 30 жылдығына осы шара аясында ақын және аудармашы Алесь Черкасовтың «Скальд ночного города» атты шығармашылық кеші өткізілді.
## Раритеттер мен мұражай жинақтары
Мұражай қоры «Ілгерілеу. Серпіліс. Жаңару» жобасы аясында ұйымдастырылған көрмелерден қала кәсіпорындары мен мекемелерінің тарихын баяндайтын құжаттар, фотосуреттер, және ҚР Суретшілер одағының мүшесі Ж. Майлиннің құжаттарымен, Д. Грудейдің жеке коллекциясымен, Ұлы отан соғыс ардагерлері С.Төкебаев, С.Төрежанов, Ш.Әубәкіров және А. Рахымжановтың, жазушы А.Қаражігітовтің жеке заттары мен суреттерімен, сондай-ақ нумизматикамен толықты.Қарсақбайдың 80 жылдығына арналған көрмеден еңбек ардагерлері мен майталмандары М. Аханов, И. Ли, А.Төлегенов, А. Битеновтердің және династия мүшелері О. Мейрамов, Д. Баймағамбетов, Қ.Доспанов, А. Балқыбаевтардың құжаттары мен фотосуреттерімен, әртүрлі уақыттарда алған марапаттарының көшірмелері мұражай қорына тапсырылды.Музейдегі жалпы жәдігерлер саны — 30138, оның ішінде негізгі қор −20Мұражай педагогикасы мен маркетинг:
## экскурсиялар мен тақырыптық сабақтар:
* «Көшпенділерден бүгінге дейін»
* «Қазақстанның мемлекеттік рәміздері»
* «Ата Заң – елдігімнің айғағы»
* «Ұлттың тілі – халықтың жаны»
## Дәрістер мен экскурсиялар:
* «Қазақ хандығының тарихы»;
* «К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс»;
* «Өлке өнеркәсібінің дамуы»;
* «Тарихтың тауқыметті жылдары» (XXғ. 30-50жж.);
* «Соғыс жолдарымен» (1941-1945жж.)
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің палеонтологиясы»;
* «Қазақ халқының ұлттық қолөнері»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің тарихи-мәдени ескерткіштері»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің зерттеуші ғалымдары»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің тарихи-мәдени ескерткіштері»;
* «Өлкенің табиғи қазба байлықтары»;
* «Қазақ халқының ұлттық киімдері»;
* «Жезқазған — ғарыш айлағы»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің тас дәуірі»;
Мұражайдың 2-ші қабатындағы диорамалардан тарихи тұлғалар Абылайхан мен К.Қасымұлы, С. Сейфуллин және қуғын-сүргінге ұшыраған халық өкілдерінің, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Левитанның дауысы С.Қожамқұлов атындағы театрдың әртістерінің қатысуымен жүзеге асты.
Қазақтың ұлттық дәстүрлері «Ұлылыққа тағзым», «Тұсау кесер» т.б. қала жұртшылығы арасында үлкен сұранысқа ие. Хореография, риторика, сахна өнері, психология, мәдениеттану, өнер тарихы салаларындағы сабақты жоғары квалификациялы мамандар жүргізіп, қорытындысы бойынша мұражай қызметкерлеріне «Экскурсовод» квалификациясын растайтын сертификаттар берілді. Көрме залының жанындағы «Мемлекеттік қызметкерлердің ардагерлер кеңесі» бірлестіктері мен әйелдердің «Диалог» клубы жұмыс атқарады.
## Ғылыми-зерттеу және жинақтау жұмыстары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспары негізінде және «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Ұлытау-Жезқазған өңірінде тарихи-мәдени ескерткіштерді жүйелеу, зерттеу және сақтау мақсатында музей қызметкерлері Жезқазған-Ұлытау өңірінде археологиялық зерттеу жұмыстарына, Ақынжанов, Байқоңыров, Бүкіров және Марғұлан оқуларына қатысу барысында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, қор бөліміндегі жинақталған жәдігерлерге ғылыми түсініктемелер жасалынды.
Мұражайдың Ғылыми Кеңесінің кеңейтілген отырысы Ұлы Отан соғысы тарихын баяндайтын жаңа экспозицияның ғылыми тұжырымдамасына арналды.Мұражайдың тарих және археология бөлімінің ғылыми қызметкеріБ. Балтабеков Алматы қаласында өткен Ақынжанов оқуларына «Шірік–Рабат қала жұртындағы екінші нысандағы жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстары» атты баяндамамен қатысты. Жасаған баяндамасы ғылыми жинаққа енді.
Мұражай қызметкерлері «Қазақстанның мәдени мұрасы» бағдарламасын іске асыру мақсатында Ұлытау-Жезқазған өңірінің тарихи-мәдени ескерткіштерінің тарихын насихаттау, дәріптеу мақсатында Алашахан, Жошыхан, Домбауыл мазарлары, Теректі-әулие мекені бағыттары бойынша экскурсиялар жүргізді.Айбас-Дарасы археологиялық кешеніндегі барлау жұмыстарының қорытындысы бойынша ғылыми кеңестің кеңейтілген отырысы өтті. Отырысқа Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының мамандары: тарих ғылымдарының кандидаты, ғылыми қызметкер Д. Байтлеу, кіші қызметкерлер А.Бірмұқанова мен Ж.Қалиева қатысты.
Алдағы бес жылдағы археологиялық қазбалардың жоспарын құру мақсатында, мұражай Айбас-Дарасы археологиялық кешеніндегі барлау жұмыстарына, ал мұражай қызметкерлері археологиялық экспедиция құрамында Ұлытау-Жезқазған аймағындағы, Талдысай елді мекеніндегі қола дәуірінің жұртында және Шірік-Рабат (Қызылорда облысы) қалашығындағы жүргізілген қазба жұмыстарына қатысты.
Мұражай Жезқазған қалалық мұрағатының ұйымдастыруымен өткен С.Бүкіров оқуына, Байқоңыров және Ақынжанов оқуларына, сондай-ақ Жезді мұражайының ұйымдастыруымен Ұлытауда өткен «Қарсақбай тарихы – өлке тарихы: зерттеу, насихаттау проблемалары» атты ғылыми-тәжірибелік конференцияға қатысты.
Республика және аймақ көлемінде ғылыми-тәжірибелік конференцияларға қатысу үшін және экспозицияларға ғылыми тұжырымдамалар жасау мақсатында мұражайда төмендегі тақырыптар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді:
* «С.Бүкіровтың Жезқазған тарихи-археологиялық мұражайындағы Қарсақбай туралы қолжазбаларына шолу»;
* «Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы аясында өлке тарихын зерттеудің өзекті бағыттары»;
* «Ұлытау-Жезқазған аймағының палеонтологиясы»;
* «Ұлытау-Жезқазған аймағының тарихи-мәдени ескерткіштері»;
* «Қарсақбай мысына 80 жыл»;
* «Жезқазған өңірінің табиғаты»;
* «Ұлытау-Жезқазған өңірінің Қызыл кітапқа енген өсімдіктері мен құстары, жан-жануарлары»;
* «Қала тарихы».
Мұражай қызметкерлері өздерінің ғылыми-зертеу тақырыптарымен ғылыми-тәжірибелік конференцияларға қатысумен қатар, өздерінің ұсыныстары, жаңа жобалар мен ғылыми жұмыстарымен келешекте мұражай жұмысын жаңашаландыруды республикалық, облыстық фестивалдер мен байқауларда өз әріптестерімен тәжірибе алмасып, біліктіліктерін көтерді.
Қарағанды қаласында біліктілігін арттыру және тәжірибе жинақтау мақсатында мұражай қызметкерлері К. Макишева, Қ. Жухановалар мамандық дәрежелерін көтеріп қайтты.
«Ашық Азия – Ашық музей» атты ІІІ халықаралық фестивалге мұражай қызметкерлері Ж. Бейсбекова мен Г. Кабулова «Ежелгі Сарыарқа құпиясы» атты медиажобамен қатысты.Жалпы жәдігерлер саны — 31466, оның 20470 — негізгі қор, 10996 — ғылыми-қосымша қор
## Мұражай жөнінде ақпарат:
жұмыс кестесі: мұражайға келушілерге900–1800, демалыс күні — жексенбіэкскурсия мен кіру билеті: Ересектер үшін — 80 теңгестуденттер үшін — 60 теңгежоғарғы сынып оқушылары үшін — 40 теңгекөрермендерге көрсетілетін жеңілдіктер: Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне және мүгедектерге жеңілдік — тегін.
Фото, видео, жас жұбайларға үйлену тойының рәсімдерін өткізу, сирек кездесетін кітаптар мен төлқұжаттармен жұмыс жасау, өлке жайлы тереңірек білуге қызмет.Виртуалды сыйақылар-магазины, буклеттер, кітапшалар, VIP-карталарКөне мұраларды, заттарды, деректерді, тарихты жинақтау, сақтау, халыққа көрсетіп насихаттауМекен жайы: Жезқазған қаласы Алашахан даңғылы, 22E-mail: Chumakova. Z @ mail.ru 73-72-04, 73-77-53;Директоры: Чумакова Зинаида Супьяновна |
Жұбан Молдағалиев (5.09.1920 жыл, Батыс Қазақстан облысы, Тайпақ ауданы, Жыланды - 06.10.1988, Алматы) — қазақ ақыны, жауынгер, Қазақстан жазушылар одағының төрағасы, "Мен Қазақпын" поэмасының авторы.
## Өмірбаяны
Оралда ауыл шаруашылық техникумын (1940) бітіріп, 1940-47 жылы Кеңес Армиясы қатарында болды. Ұлы Отан соғысына қатысты. Кіші жүз Байұлы тайпасы Байбақты руынан шыққан.
Одан кейінгі жылдары: "Лениншіл жас" (1948-52), "Қазақ әдебиеті" (1955-56) газеттері мен "Жұлдыз" журналы (1958-63) редакцияларында, Қазақстан жазушылар одағында (1953-54; 1963-71; 1 хатшысы) қызмет істеді. Алғашқы өлеңі ("Ленин тірі") Орал "Комсомол ұрпағы" газетінде (1939) басылды. Тұңғыш жинағы "Жеңіс жырлары" деген атпен 1949 жылы жарық көрді. Жұбан Молдағалиевтің көптеген поэмаларында азаматтық сарын мен көңіл күйі лирикасы басым.
Жұбан Молдағалиев 7-сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралақасының, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің мүшесі (XII—ХӀӀӀ-съездерде) болып сайланды. Ж.Молдағалиев екі рет Еңбек Қызыл Ту және 2-дәрежелі Отан соғысы, "Құрмет Белгісі" ордендерімен, медальдармен марапатталған.
## Мен - қазақпын поэмасы
Жұбан — өзінің атақты "Мен — қазақпын" деп аталатын поэмасымен қазақ әдебиетінің ірі тұлғасына айналған, отансүйгіштік жырларымен халық жүрегінен орын тепкен ақын. Ол — Ұлы Отан соғысы жылдарында келген ұрпақтың ірі талантты өкілдерінің бірі. Бұл жылдары жыр әлеміне келген ақындар шығармашылығында Отанға деген ерекше махаббат, халықты ерлікке шақыру, жеңіске деген үлкен сенім жатты. Сондай-ақ азаматтық намыс, кек, елге, жерге деген сағынышқа толы болды. Осы ерекшеліктер Жұбан Молдағалиевтің 1949 жылғы "Жеңіс жырлары" кітабында анық байқаладыЖ. Молдағалиевтің ақындық даңқын көтеріп, оның есімін әдебиет әлеміне енгізген шығармасы — "Мен — қазақпын" поэмасы (1964). Бұл поэмада ақын қазақ халқының өткен өмірі мен тағдыры жайлы лирикалық-публицистикалық стильде толғана жырлады. Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін ашуда, оның ерлік дәстүрі, туған жер мен ел, оның байлығы, адамдары жайлы асқақтата көркемдеп жырлай білді.
Өзінің "қазақ" екенін ағынан жарыла ерекше шабытпен жырлауы — оның ерлігінің бір көрінісі десек қателеспейміз.
"Қазақ болу — зор бақыт" дер күн тіпті... — деген өлең жолдары бүгінгі "егемендікті" жыр еткендей әсерге бөлейді. Ақын болашаққа сенеді. Сондықтан да ол ақынша желпіне, көңіл күйдің ырқына беріле жырлайды. Енді бірде ақын:
Жұбан Молдағалиев өмір шындығының әр саласына терең үңіле отырып, жетпісінші жылдары "Қыран дала", "Сел", "Байқоңыр баспалдақтары" атты поэмалар жазды. Мұнда жаңа деректерге сүйенген ақын, заман шындығын, адамдардың ерлік істерін суреттейді. Халықтың бейбіт өмірдегі тыныс-тіршілігін айқындап, тарихи салыстырулар арқылы өткен өмір және болашақ жайлы толғаныстарын, өз ойларын толық ашып көрсетеді. Эпикалык поэма үлгісін жалғастырып, толықтыра түскен ақынның қай поэмасы болмасын, қызық сюжетті, оқиғалы болып келеді.
## Жұбан Молдағалиев шығармашылығы
"Жыр туралы" поэмасында (1963) татар акыны Кеңес Одағының Батыры Мұса Жәлилдің ерлігі бейнеленген.
Ол "Жесір тағдырында" (1965) қазақ әйелінің өткен заманғы қатал тағдыры мен оның жаңа өмір жолындағы күресін көрсетті. "Мен қазақпын" поэмасында қазақ халқының өмірі, ұлттық ерекшелігі реалистік тұрғыда берілген. "Айттым сәлем" лирикалық поэмасы (1967) махаббат пен ерлікті жырлайды.
"Кісен ашкан" (1969) поэмасында Құрманғазының осы аттас күйіне құлақ қойып, ой жібере отырып, өскен өнер, өркендеген халық тағдыры баяндалған. Оның ақындық өнерін айқын танытқан бұл шығармасына Қазақ КСР-інің Мемлекеттік сыйлығы (1970) берілді.
1970 жылы Жұбан Молдағалиевтың таңдамалы шығармаларының 2 томдығы жарық көрді.
Жұбан Молдағалиев көркем аударма мен публицистика саласында да жемісті еңбек етіп келеді. Бірсыпыра шығармалары: ағылшын, неміс, араб, испан, поляк, монгол, француз, венгр және басқа шетел тілдерінде басылып шықты.
Ол Абайды Ұлы ұстаз тұтып, өз шығармаларында ақын бейнесін шебер өрнектеген. Солардың арасында шоқтығы биігі - «Абай шыңына» (Шығ. жинағы. 1 т., 1979) өлеңі:
«Шаншылып Алатаудың ұршығындай,Шабыттың шырқап биік ыршуындай, Шолып тұр шартарапты Абай шыңы, Шытырман, жакпар-жақпар жыр шыңындай...» - деп,
ол ешбір кіріспесіз-ақ кемеңгер ақын бейнесін кескіндеуге бірден бет бұрады. Алатау - Абай тұлғаларының қатар алынуында терең мән жатыр. «Шыңдардың ақиығы, мұз балағы, Бөктерде балалаған құз қалады...»- деп, ақын Абай шыңын «шыңдардың ақиығына» балайды. Өлең ұлы ақынның Алматыда орнатылған зәулім ескерткішіне назар аударумен түйінделеді. Кемеңгер ақын бейнесін ол басқа да жырларында сомдай түскен. «Қазақшадан аударылған» (1971) деген өлеңінде ол қазақ жеріндегі шоқ жұлдыздар қатарында Абай есімін алдымен атайды. «Пір» (1972) өлеңінде Александр Сергеевич Пушкин поэзиясымен алғаш Абай аудармасы арқылы танысқанын баяндайды. «Мен - қазақпын» (1963-64) дейтін атақты дастанында ол Абай бейнесіне ойша оралып, ол қазақ халқы тарихының бөлінбейтін бір бөлшегі, асқаралыбелесі екенін ескертеді. Әдебиет жайындағы мақалаларында ол Абай тұлғасына бір соқпай өтпейді. «Қазақ әдебиеті» газетіңде жарияланған мақаласында («Ерлікпен тең еңбек», 1969, 7-желтоқсан) Абайдың орыс тіліне аударылуы туралы сөз қозғайды. Құрманғазы өмірінен жазылған «Кісен ашқан» поэмасы үшін 1970 ж. Молдағалиевқа Қазақ КСР-інің Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығы берілді.Тұманбай Молдағалиевтің өлеңдерімен біршама жыр туындылары орыс, ағылшын, неміс, француз, испан, поляк, венгр, араб, монғол, қырғыз, өзбек, қытай, түрік т.б. тілдерге аударылған.
## Пікірлер
## Сілтемелер
* Салауат Кәрім. Жалын, жарқыл шашқан - Жұбан ақын...
* Әділбек Ыбырайымұлы. Жалындап өткен Жұбан аға
* Ақын туралы дерек Sputniknews.kz сайтында
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі — Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамында сыртқы саясаттың іске асырылуын қамтамасыз етуге жауапты лауазымды тұлға.
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі орталық аппарат пен шетелдегі мекемелерден тұратын елдің дипломатиялық қызметі органдарының бірыңғай жүйесіне басшылық ететін Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің бірінші басшысы. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы сыртқы саясат ведомствосының басшысын парламентпен консультация өткізбей, өз еркімен лауазымға тағайындайды және лауазымнан босатады.
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі өз жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы №1118 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі туралы ережеге сүйенеді және өз құзыреті шегінде шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қатынастарда Қазақстан Республикасының мүдделеріне өкілдік етуге, Министрліктің мемлекеттік органдар мен басқа ұйымдарда мүдделерін білдіруге, өз орынбасарларының міндеттері мен өкілеттіліктерін белгілеуге, дипломатиялық қызмет персоналын лауазымдарға тағайындауға және лауазымдардан босатуға, көтермелеуге және тәртіптік жазалауға, дипломатиялық қызмет органдарының кадрларға қажеттіліктерін белгілеуге, Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес басқа да өкілеттіліктерді іске асыруға уәкілетті.
## Тарихы
Қазақ билеушілерінің дипломатиялық қатынастарының тарихи деректері Қазақ хандығы кезеңінде сыртқы саясат саласын тәжірибеде билеушілердің өздері басқарғанын куәландырады. Дипломатиялық қатынастардың дамуына хандар бастамашылық етті. Олардың сыртқы саясатының негізгі мазмұны территорияны ұлғайтудан, сауда жолдарын, олардың тоғысу тораптарын, сауда орталықтарын иеленуге және халықаралық алмасуда басты рөл ойнауға деген талпыныстан және т.б. тұрды.
Қазақ хандарының ордаларында дипломатиялық және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы құжаттарды жіберетін кеңселер болды. Қазақ хандары өз уәкілдерін – «елшілерін» тағайындады, оларға көрші билеушілерге және наменгерлерге жазбаша немесе ауызша түрдегі хабарландырулар мен жарлықтарды жеткізу тапсырылды.
Бүгінгі Қазақстан территориясында сыртқы саясат ведомствосының басшысы лауазымы Қазан революциясынан кейінгі бастапқы уақытта бірқатар жағдайларда сыртқы саяси қызметті өз бетінше іске асырған Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы кезеңінде бірінші рет құжат жүзінде ресімделді.Бұл лауазым – Түркістан АКСР-нің Сыртқы істер халық комиссары деп атанып, оның қызметі Ресей федерациясындағы Түркістан республикасының Сыртқы істер комиссариаты туралы ережемен реттелді. Түркістан АКСР Сыртқы істер халық комиссарының функционалдық міндеттеріне шетел үкіметтерімен саяси қатынастары, республиканың саудасын және мүдделерін бөгде өлкелерде қолдау, республика азаматтарының шетелде заңды қорғалуын қамтамасыз ету кірді.
Қазіргі күнгі түсінікте сыртқы істер министрінің лауазымы 1944 жылғы ақпанда «Кеңестік республикаларға сыртқы қатынастар саласында өкілеттілік ұсыну туралы және осыған байланысты Сыртқы істер халық комиссариатын жалпыкеңестіктен кеңестік-республикалық Халық комиссариатына қайта құру туралы» КСРО Заңы қабылданғаннан кейін пайда болды. Сол кезде барлық одақтас республикалар шетел мемлекеттерімен тікелей қатынастарға түсу құқығына ие болды, алайда, барлық негізгі сыртқы саяси функцияларды КСРО Сыртқы істер министрлігі атқарды. 1944-1974 жж. Сыртқы істер министрінің міндеттерін Қазақ КСР Министрлер кеңесі төрағасының орынбасарлары қоса атқарды.
## Министрлер тізімі
Келесі тізімде 1944 ж. бастап Қазақстанның сыртқы істер министрі орнында болған тұлғалар көрсетілген. Бүгінгі күнге дейін қазіргі тәуелсіз Қазақстанда 7 кісі министрлікті басқарған, олардың екеуі бұл орында 2 рет болған.
### Қазақ КСР және Қазақстан сыртқы істер министрлері (1944–)
## Дереккөздер |
Есіл ауданы – Астана қаласының әкімшілік ауданы.
## Аудан туралы қысқаша статистикалық мәліметтері
2008 жылдың 5 тамызындағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен құрылды.
* Жалпы аумағы - 20 мың гектар
* Аудан халқының саны — 409,3 мың адам
* Жұмыспен қамтылғандар саны– 20 854 адам
* Зейнеткерлердің саны – 1384 адам
* Өнеркәсіп мекемесі (минералды су өндірісі) - 1
* Шағын және орта бизнес субъектілері-180
* 28 ПИК, 87 үйге қызмет көрсетеді
* 1 балабақша (90 бала)
* 4 жалпы білім беретін мектеп (4200 оқушы)
* 2 ЖОО, 1 ООО (7177 студент)
* 6 банк мекемесі
* 1 Халыққа қызмет көрсету орталығы
* 10 ірі мәдениет және спорт орындары
Аудан бойынша 2008 жылы 138 951 м2 тұрғын алаң, 21 799 м2 кіріктірілген кеңселер пайдалануға берілді.
Пайдалануға берілген және «Самұрық-Қазына» халық әл-ауқатын көтеру қоры қаржыландырған құрылыс нысандарындағы үлескерлер саны 887 адам, несие алғандар–817. Компаниялардың есебінен салынып жатқан құрылыс нысандарындағы үлескерлер саны 1 135 адам. 240 үлескерге қаржылары қайтарылып беріледі. Жалпы аумағы 6 119 м2 тұрғын үй сатылып алынатын құрылыс нысандарындағы үлескерлер саны 232 адам. 2009 жылы берілетін нысандардағы өз бетінше құрыысты аяқтап алған үлескерлер саны 3 339 адам. 459 үлескер құрылыстың аяқталу барысын қарастыру үстінде.
2008 жылы үлескерлік құрылыстың 9 нысаны берілді: «Номад», «Грин Вилидж» т.б. тұрғын үй кешендері, тұрғын үй және әкімшілік- қоғамдық сипаттағы 19 нысан пайдалануға берілді.
Осы жылы 60 нысан беріледі, оның ішінде 15-і тұрғын, 42-сі әкімшілік-қоғамдық, 3-і өндірістік-өнеркәсіптік ғимарат.
Жалпы алғанда, құрылыс белгіленген мерзімдерге сәйкес жүруде. Алайда, «Алматы» және «Нұрсая» ТҮК үлескерлері бойынша шешілмеген мәселелер бар. Бұл нысандардағы үлескерлер саны - 445 адам.
## Экономика
Жалпы капиталға инвестиция игеру көлемі 157 млрд. теңге. Жалпықалалық тауар, жұмыс және қызмет өндіруде аудандық потенциал 30% (құрылыс есебінен) құрайды. Былтырғы жылмен салыстырғанда, өсу қарқыны 15%-ке артқан. Ауданда жалпы саны 2000 заңды тұлға тіркелген.
Тіршілікті қамсыздандыру және коммуналды шаруашылық
Аудандық ПИК (пәтер иелерінің кеңесі) Ассоциациясы құрылды, қазіргі таңда оны әділет органдарында тіркеу үшін, ұйымдастырушылық-құқықтық құжаттар дайындалуда. Аудан бойынша 28 ПИК бар, қызмет көрсетілетін үйлер саны - 87, оның ішінде орталық жылудан - 65 үй, автономды жылудан - 14 үй, қазандық жылудан - 8 үй жылытылады, тұрғындар саны - 38 470 адам, аулалар саны – 73,аула сыпырушылар саны– 104 адам.
Лифттер саны - 336. Істейтін контейнер алаңдары – 57, контейнер саны - 1117, оның ішінде ауыстыруды қажет ететіні - 39 контейнер. Осы жылы 14 контейнер алаңын орнату көзделген.
## Абаттандыру
«Есіл» ауданында механизациаланған және қолмен тазалау жұмыстарына төмендегі коммуналды мекемелер тартылған: «Астана Тазалық» ЖШС және «Астана Зеленстрой» АҚ.
Кварталішілік тазалық қызметін «Ишимавтотранс» ЖШС (ірі қоқыстарды шығару) көрсетеді.
Тыйым салынған жерлерге бей-берекет қоқыс төгуді қадағалайтын кәсіпорын - «АНК» ЖШС.
Қала шетіндегі жасыл белдеуді күту қызметін көрсетуші - «Астана Орманы» КК, қатты тұрмыстық қалдықтарды шығарумен «Астана-Горкоммунхоз» АҚ айналысады.
Аудан Әкімінің аппараты қатты тұрмыстық қалдықтарды (бұдан былай ҚТҚ) шығарудың саяжай алаптарын қоса алғандағы маршрутын жасады.
2009 жылы бюджеттік қаражатты дұрыс жұмсау мақсатында «Есіл» ауданының аумағы 3 микроучастокке бөлінді:1 участок – Ақ-Орда, Орынбор көшесі (Сарайшық көшесінен 23 көшеге дейінгі) , Тұран көшесі ( Сарайшықтан Сығанаққа дейінгі аралық (Алтын квадрат);2 участок – Шұбар кенті, Тұрандағы көпірден Сарайшыққа дейін, Қорғалжың шоссесі, Ильинка, Қараөткел, Комсомольский кенттері, газ аппаратурасы зауытының аймағы;3 участок – 23 көшеден Әуежайға дейін, саяжай алаптары (4-8 ш.), Пригородный, Заречный, Тельман, Сельхозхимия кенттері.
Коммуналды ұйымдар жұмысшыларының сыртқы түрінің талапқа сай болуын қамтамасыз ету мақсатында оларға арнарған арнайы форма мәселесі шешілді.
## Әлеуметтік сала
Әрқайсысы 240 орындық, жалпы саны 1200 орын болатын 5 балабақша салу жоспарланған, Комсомольский кентінде 480 орындық 2 балабақша болады. Ильинка кентінде 240 орындық 1 балабақша, 1200 орындық мектеп және 300 орындық арнайы мектеп-интернат беріледі. Аудан Әкімінің аппараты балаларға арналған білім мекемелерін ашу ұсыныстарына қолдау көрсетеді. 2008 ж. 6 желтоқсанда «Алматы» ТК-де мектепке дейінгі балаларды дамытудың америкалық әдістемесі бойынша жасақталған орталық ашылды. 2008 ж. 28 қарашасында 1200 орындық ҚР Тұңғыш Президентінің интеллектуалды мектебіне балаларды қабылдаудың бірінші кезеңі басталды. бұл мектептің ашылуы 2009 жылдың қаңтарының соңы деп күтілуде.
Аудан халықтың әлеуметтік жағдайы төмен бөлігіне, зейнеткерлерге, мүгедектерге баса назар аударады. 42 отбасы (96 адам) атаулы әлеуметтік көмек алды, 22 отбасыға (39 адам)тұрғын үй жағынан көмек көрсетілді, мүгедектігіне орай 165 адам мемлекеттік жәрдемақы алды.
Аудан бойынша жалпы 28 ҰОС ардагерлері, 1384 зейнеткер тұрады.
2008 жылдың 12 қарашасында «ҚР ардагерлерінің ұйымы» ҚҚ-ның аудандық бөлімшесі құрылды. Қысқа мерзім ішінде «Элерон», «Виктория», «Алматы», «Достык» ПИК-терінің жанынан және кенттерден ақсақалдар кеңестері құрылды.
Қарттар ғана емес, сондай-ақ, жастар саясаты да назардан тыс қалмады. 2008 жылдың қарашасында аудан аумағында орналасқан ЖОО белсенді студенттерімен Әкімнің кездесуі өтті. Кездесуде студенттер «Есіл Жастары» деген атпен аудан жастарының Ассоциациясын құру туралы ұсыныс білдірді. Үстіміздегі жылы жол-көлік кешені жұмысшыларының біліктілігін арттыру Институтының оқу корпусы, ҚазГЗУ университет қалашығының құрылысы басталады.
Сонымен қатар, осы жылы Қан орталығы, 360 төсек-орындық көпсалалы стационар, нәрестені екінші кезеңдік күтуге арналған 150 орындық перзентхана, ауысымына 250 адам қабылдайтын әйелдерге кеңес беру орталығы және 240 орындық жедел медициналық жәрдем беру ғылыми орталығы беріледі.
Ауданды спорттық, мәдени-демалыс орталығына айналдыруға ерекше көңіл бөлінеді. 3 500 орындық концерт залы, «Хан Шатыр» ОСО құрылысы жүріп жатыр. 2009 жылы 30 000 орындық жабық стадион, республикалық велотрек, коньки тебу стадионы ашылмақшы.
Қоғамдық тәртіпті және азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында аудан полиция Басқармасының, қалалық Ішкі істер департаментінің ғимараттарын салу жоспарланған. 2009 1 қаңтарынан бастап аудан салық комитеті іске кірісті. Қазіргі таңда Астана қаласы Алматы ауданының № 1 Халыққа қызмет көрсету орталығының ашылуы тиіс 2 өкілдігінің біреуі (Сауран көшесі, 7 үй мекен-жайында орнласқан) жұмыс істейді. Екінші өкілдікті ашу жұмыстары жүруде.
Ауданның өзекті мәселелерін бірігіп шешу үшін және халықпен пікіралыс орнату, саяси, мәдени, әлеуметтік шаралар туралы дер кезінде аудан тұрғындарын хабардар ету мақсатында аудан Әкімінің аппараты ақпараттық-анықтамалық портал – «Есіл» ауданының ресми сайтын (www.esilastana.kz), ашу туралы шешім қабылдады. Сайттың ашылу салтанаты 2009 жылдың 12 қаңтарына жоспарланған.
## Әкімдері
* Қайрат Жаңабергенов 2008-2011
* Сәбила Мұстафина 2011-2016
* Ермағанбет Бөлекбаев 2016-2018
* Төлеген Закарьянов 2018-2019
* Берік Жәкенов 2019-2022
* Асылбек Есенбаев 2022-2024
* Дәрменияр Қыдырбекұлы 2024-
## Дереккөздер |
Қарқаралы тарихи-өлкетану мұражайі 7 қараша 1977 ж. қоғамдық негізде құрылды. Жалпы аумағы −520 ш.м, экспозиция көлемі – 469 ш.м, қор сақтау орны – 39,7 ш.м.
Музейдің негізгі бағыттары:
• ғылыми зерттеулер• музей қорын толықтыру• экспозициялар орналастыру• ғылыми ағарту істері
Экспозициялар
Музейде Қарқаралының ежелгі кезеңнен қазіргі заманға дейінгі тарихы қамтылған.• археология• этнография• революция• тәуелсіздік• ғарыш және табиғатТақырыптық көрмелер:
«Мемлекет қайраткері Даниял Керімбаев»«Ғарышқа тіл қатқан қазақ» — Алғашқы қазақ ұшқышы Т.О.Әубәкіровтің 60-жылдық мерейтойымен және ғарышқа ұшқанының 15-жылдығына«Жеңіс күні»«Н.Әбдіровтың 90 жылыдығына»«Астана жас қала»
Раритеттер мен мұражай жинақтарыМузей педагогикасы және маркетинг
Музей қызметкерлері ғылыми және қоғамдық мерекелерге арнап әртүрлі іс-шаралар: тақырыптық дәрістер, мектеп оқушылары арасындағы конкурстар ұйымдастырады, сонымен қоса конференция, семинарларға қатысып, басқа да музейлермен байланыс жасайды.Қарқаралы өңірін зерттеу жұмыстары жүргізіледі, музей базасы негізінде «Жас тарихшы» үйірмесін ұйымдастыру жоспарлануда.
Дәрістер:«Қазақстаннның әлемдегі елу елдің қатарына кіру стратегиясы» Қарқаралы тарихи-өлкетану мұражайы және оның филиалдары Қуанышпаев атындағы мұражайы мен Егіндібұлақ тарихи-өлкетану мұражайы ҚР Президентінің Жолдауындағы негіздерінің түсіндіру дәрістерін мектептерде ұйымдастырды.Іс-шаралар:
Қарқаралы аудандық тарихи-өлкетану мұражайының филиалы – Қ.Қуанышпаевтың мұражайына практикалық және әдістемелік көмек Кеңес Одағының Батыры, сынақшы-ұшқыш, алғашқы қазақ ғарышкері, Халық Қаһарманы Т.Әубәкіровтың 60-жылдығын тойлауға байланысты көрсетілді. Экспозиция Ақжол ауылының мұражайында дайындалды.
Мұражай қызметкерлері:
• Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дің өткізген мектеп оқушылары арасында республикалық өлкетану олимпиадасының алқа мүшесінің құрамына қатысты;• Ж. Бектұров атындағы жасөспірімдер кітапханасы өткізген Славян жазуының күніне арналған «дөңгелек үстелге» қатысты;• Қалалық әкімшілігі ішкі саясат бөлімі ұйымдастырған «Қарағанды облысына 70 жыл» атты баяндамамен Қарағанды қаласының аула клубтарының экологиялық-өлкетану слетының жұмысына қатысты.Ғылыми зерттеу және жинақтау жұмыстары
Қазақстан тарихи-мәдени мұрасын сақтау «Киелі мұрамызға тағзым» атты республикалық акциясын өткізу концепциясы туралы іс-шаралар өтті. Ауданымыздағы көне тарихи маңызы бар жерлерді картаға енгізді. Шөңгілтай қыстағының қасында табылған «Ермекбай» қорымынан қыпшақ обалары табылып, мүсін тастардың суреті салынып, жалпы мінездеме жасалды.Н.Әбдіровтың 90 жылдығына байланысты іс-шаралар өтіп, жылжымалы көрме қойылды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарына мұражай қорынан және аудандық архивтен тарихи деректер алынып экспозицияға қойылды. жүргілді.Мұражай жөнінде ақпарат:
Жұмыс күндері: 9.00–18.00 сағ.Демалыс күндері: сенбі, жексенбі
Көрермендерге көрсетілетін жеңілдіктер: Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне, мүгедектерге, тыл ардагерлеріне, зейнеткерлерге.— Көрермендерге қосымша көрсетілетін қызмет түрлері: жылжымалы ақпараттық-көрмелік іс-шараларды ұйымдастыру, тақырыптық ақпараттар құрастыру, фото және бейнетүсірілім, сувенирлер, баспа өнімдерін, музей баспасынан жарық көрген оқыту-әдістемелік басылымдар ұсыну.
Каркаралы Каркаралы Каркаралы КаркаралыМекен-жайы:Қарағанды облысы, Қарқаралы қаласы, Ә.Бөкейханов көшесі, 34
Директоры – Мейірхан Қасымжанұлы |
Абай Құнанбаев әдеби-мемориалдық мұражайы 1979 жылы Абай қалалық атқару комитеті мәдениет бөлімінің бастамасымен қоғамдық негізде ашылды.1980 жылғы мамыр айында мұражай ашылды. Қарағанды облысы әкімдігінің 2008 жылғы 9 қыркүйектегі № 25/10 «Мәдениет және өнер мемлекеттік ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулысына сәйкес Абай ауданы әкімдігі Абай ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің «Абай Құнанбаев әдеби-мемориалдық мұражайы» ҚМҚК Қарағанды облысы әкімдігі Қарағанды облысы мәдениет басқармасының «Абай Құнанбаев әдеби-мемориалдық мұражайы» КҚМК болып қайта құрылды.
Мұражайдың жалпы көлемі – 240 ш.м., экспозициялық — 210, қор сақтау — 15.Экспозициялар:
вводный залзал1зал2зал4
1. Абай Құнанбаевтың өмірі мен қоғамдық қызметі2. Ұлы ақынның шығармашылық мұрасы3. Абай және қазіргі кезең4. Шерубай-Нұра – Абай қаласының алғы тарихы
«Абай Құнанбаевтың өмірі мен қоғамдық қызметі» залының экспозициясы Семей қаласының республикалық музейінен әкелінген Абай Құнанбаевтың өмірі мен қоғамдық – саяси қызметі туралы, туған-туысқандарының материалдары, Абайдың ізбасарларының шығармалары фотосурет пен фотоматериалдар бойынша хронологиялық ретпен әңгімеленіп және суретшілердің картиналары қойылған. Бірінші залда «Қазақы кигіз үйі» экспозициясында қазақ халқының қолөнер шеберлерінің жасаған бұйымдары қойылған.«Ұлы ақынның шығармашылық мұрасы» залының экспозициясы ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы туралы әңгімелейді. Витриналарға қойылған Абай Құнанбаевтың 1933 жылы Қызылордада араб тілінде шыққан, ақынның шығармаларының интернационалдық маңызын насихаттау үшін әртүрлі халықтың тілінде шыққан «Қара сөзі», 1945 жылы Алматыда қазақ тілінде баспадан шыққан өлеңдер кітабы мен шығармалар жинағы.«Абайды әлем оқиды» атты тұрақты экспозиция өзінің мән-мағынасын жоғалтпай келушілерді қызықтыруда.Экспозицияда ұлы ақын-сазгердің жекелеген әндері жазылған күйтабақтар және ақынның сазгерлік шығармашылығын насихаттаған достарының фотосурет көшірмелері бар.«Абай және қазіргі кезең» залында Абайдың бейнелеу өнеріндегі, кино, театр, әдебиеттегі бейнесін сомдаған шығармалар қойылған.«Шерубай-Нұра – Абай қаласының алғы тарихы» залы Абай қаласының тарихы туралы әңгімелейді. Шерубай – Нұра кентінің өткен тарихы туралы хронологиялық деректер береді.Экспозицияға құжаттар, суреттер, жеке заттар, фотосуреттер қойылған. Бұл зал 1959–1960 жылдардағы даму кезеңінің материалдарымен аяқталады.Тақырыптық көрмелер:
Раритеттер мен мұражай жинақтары
телефон середина XXв.радиоприемник середина XX в.дерменэкспозиция
эспозиция2экспозиция4экспозиция 5экспозиция 6
Ғылыми–зеттеу және жинақтау жұмысы негізгі екі бағытта жүргізіледі:
Мұражай педагогикасы және маркетинг
«Абай Құнанбаев – ұлы ақын-ағартушы», «Ұлы ақынның әдеби мұрасы», «Қазақ халқының қолданбалы қолөнері», «Абайдың қоғамдық іс-әрекеті», «Қазақ халқының ою өнері», «Абай және қазіргі кезең», «Шерубай-Нұра — Абай қаласының алғы тарихы» атты экскурсия – сабақтар, шолу экскурсиялар, театрландырылған экскурсиялар, тақырыптық және шолу экскурсиялары, экскурсия-сабақтар, экскурсия-лекциялар, көрме-экскурсиялар, көрме-лекциялар өткізіледі.
Шолу экскурсиялар: «Абай еліне саяхат», «Өткенге саяхат», «Жәдігерлер сөйлейді»- мектепке дейінгі балабақша балаларына
Дәрістер:
экспозиция 7
Мұражай қызметінде кештерге, кездесулерге, ерлік сағаттарына, патриотизм сағаттарына ерекше көңіл бөлінеді.Балалардың қысқы каникулы кезінде № 1 мектеп оқушылары үшін кештер:
Ғылыми-зерттеу және жинақтау жұмыстары
«Абай өңірі тарихынан» атты ғылыми-зерттеу жұмысы Шерубай-Нұра кентінің 60 жылдығына байланысты қаланың негізін қалаушылар мен қаланың өркендеуіне атсалысқан байырғы тұрғындардың материалдарымен толықтырылды. Осы тақырып барысында қаланың кәсіпорындары, шағын және орта кәсіпкерлер, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, демография салалары, қоғамдық-саяси жағдайлар туралы жаңа мағлұматтар зерттеліп жиналды.«Абай ауданының ауыл шаруашылығын дамыту» ғылыми-зерттеу жұмысы ауыл шаруашылығының әлеуметтік-экономикалық өсу қарқыны, халықтың әл-ауқатының көтерілуі жергілікті басшылардың, инвесторлар мен Үкімет тарапынан ауыл еңбеккерлеріне көмек көрсетудің нәтижесі екендігі жөнінде жаңа мәліметтермен толықтырылды Жалпы есеп беру кезеңінде ғылыми-зерттеу жұмысы аудандық экономика бөлімінің, статистика басқармасының, күнделікті баспасөздің материалдарымен толықтырылды.Жыл бойы жинау жұмысының мақсаты мен бағыты дұрыс жолға қойылғандықтан қорды толықтыру жақсы қөрсеткіштерге жетті. Жыл бойы жинау жұмысының нәтижесінде қорға Абай қаласының негізін қалаушылар Г. Г. Матвиец, М. П. Подобо, М. В. Блинцова, Н. Г. Хайдарованың және Абай қаласының тарихы туралы қаланың байырғы тұрғындары Н. Г. Лепетухина мен И. Н. Шамилиналар берген құнды материалдар қордың «Абай қаласының негізін қалаушылар», «Абай қаласының тарихы» бөлімдерін толықтырды. Көксу ауылының клуб меңгерушісі Л. Г. Блажиевская сыйға тартқан украин халқының жүн иіретін ұршығы, Абай қаласының тұрғыны С. И. Домоевский мен Агрогородок ауылының клуб меңгерушісі Л. В. Шишикинаның тапсырған жәдігерлер «Қазақстан халқының тұрмыс-салты мен этнографиясы» атты бөлімді толықтырды. Солтүстік Қазақстан облысының тұрғыны Қанзада Қазыбаева мұражайға сыйға тартқан 19- ғасырдың аяғы 20- ғасырдың басында сол жердің нақышымен жасалған сақина «Қазақ халқының зергерлік бұйымдары» атты бөлімді толықтырды.Сонымен қатар Түркістанда өткен «Қожа Ахмет Ясауи мұралары мен ілімінің зерттелу мәселелері» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары да қорға алынды.Мұражай қоры — 3977 сақтау бірлігін құрайды, оның ішінде: 3003 — негізгі қор, 974- қосымша қор.Мұражай жөнінде ақпарат
Жұмыс кестесі: Мұражайға келушілерге 900-1800
Экскурсия және кіру билеті:
Көрермендерге көрсетілетін жеңілдіктер: Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне және мүгедектерге жеңілдік.
Келушілерге көрсетілетін қызмет түрлері: көне мұраларды, заттарды, деректерді, тарихты жинақтау, сақтау, халыққа көрсетіп насихаттауМекен-жайы:Қарағанды облысы, Абай қаласы, Абай көшесі, 32Директоры: Рақым Аққайша |
Қойлық, Қаялық — Ӏле алабындағы аса ірі ежелгі қала. Деректемелерде 11 ғасырдан бастап белгілі, бір кезде ол Қарлұқ кағаны — Арыслан ханның ордасы болды. Франция королі IX Людовиктің елшісі Вильгельм де Рубрук Қойлықта 1253 жылы күзде болған. Бұрынғы Ӏле кыстағының жанындағы өткел аркылы Ӏле өзенінен өткеннен кейін ол былай деп жазды: "Келесі оған көптеген көпестер қатынап тұрған Қаялық деген үлкен кала таптық". Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан FA археологиялық зерттеулер Қойлықтың орны Лепсі алабындағы Антоновка аулындағы қираған құрылыстар екенін анықтады. Мұнда 1964 жылы Жетісу археологиялық экспедедициясы барлау жұмыстарын жүргізген. 1997 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (жетекші К. Байпақов) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Қаланы қоршаған дуалдың биіктігі 3,5—4,5 м.
Бұрыштарының сұлбасы дүниенің төрт тарапынан бағыттас орналасқан төртбұрышты төбе. Солтүстік-шығыс қабырғасының ұзындығы 1200 м, оңтүстік-батыс кабырғасының ұзындығы 750 м. Сыртқы қабырғасының бойында, бір-бірінен 30—40 м қашықтықта орналасқан дөңгелек мұнаралардың қалдықтары сақталған. Олардың кейбіреулерінің қазіргі биіктігі 6—8 м-ге жетеді. Қойлықтың орнын қазғанда 1—14 ғасырлардағы қала адамдарының тұрақтары, қыштан жасалған ыдыс-аяқтар —құмыралар, көзелер, кеселер табылды. Одан табылған қола теңгелер қаланың 8—14 ғасырларда ірі өркениет орны болғанын дәлелдейді. Соңғы жылдары қала аумағынан бірнеше тұрғын үй, будда ғибадатханасының орны аршылған. Сондай-ақ кейінгі жылдардағы қазба жұмыстары нәтижесінде мешіт орындары да табылған. Олардың құрылысы мен нобайы Оңтүстік Қазақстан, оның ішінде Отырар алқабындағы мешіттерге өте ұқсас. Соған қарағанда мұндағы ислам діні- не енген қауымдастықтардың орталығы Отырар төңірегінде болған сияқты.
## Дереккөздер |
Ақтоғай мұражайы - 1986 жылдан 1991 жылдың маусым айына дейін Жезқазған облыстық тарихи-өлкетану мұражайының өлкетану филиалы болып келді. Қазақ КСР-і Министрлер Кабинетінің 7 маусым 1991 жылғы № 91-р Жарлығы бойынша өз алдына жеке ғылыми негіздегі Ақтоғай археологиялық-этнографиялық мұражайы болып құрылды.
Мұражай үйі аумағы — 356,1 ш.м., археологиялық залы – 119,7 этнография, өлкетану залы – 156, қор сақтау орны – 43,8 ш.м.Экспозициялар
## Тақырыптық көрмелер
* «Алашқа мүше болған Ақтоғайлықтар»
* «Алаш қозғалысының көшбасшылары, халық кеңесінің мүшелері»
* «Алашорда үкіметі — халық кеңесі мүшелігіне кандидаттар»
* «Алаш қозғалысының мүшелері», «Алаш қайраткерінің саяси күресі»
* «Тәуелсіздіктің төл теңгесі»
* «Ақтоғайлықтардың тәуелсіздік жылдарындағы төл туындылары»
* «Қасіретті желтоқсан»
* «Ауданның құрдастары»
* «Ақындар-жазушылар, шежірешілер, зерттеушілер»
* «Ғалымдар», «Академиктер» атты фото-деректі жылжымалы көрмелер
## Дәрістер
* «Алаш қозғалысына қатысқан, алашқа мүше болған Ақтоғайлықтар»
* «15 ақпан-Ауғанстаннан шектеулі Кеңес Әскерінің шығарылған күні»
* «Ұлы Отан соғысының соңғы сарбаздары»
* «Атаулар — ата тарихымыз»
* «Мемлекетіміздің рәміздері»
* «Жерлесіміз тұңғыш медицина ғылымының докторы Гүлбаһрам Имамбекқызы Тарабаева −100 жаста»,
* «Төрекелді, Гүлшат» атаулары қайдан шыққан?»
* Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановқа атқосшы болған адам Рамазан Әлиманұлы туралы
* «Балқаш қаласын тұщы сумен қамтамасыз ететін Тоқырауын өзені»
* «Мусин Әлихан Шөжебайұлы — 100 жаста»
* 31 мамыр — ашаршылық құрбандары мен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні мұражайға келушілерге «Арманда кеткен есіл ерлер» Әбду Жүнісов, Рамазанов Түсіпбек т.б. туралы», деректі дәріс оқылып, естеліктер алынды.
* «Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ғылым докторы, профессор Әсет Болғанбаев — 80 жаста»
* «Социалистік Еңбек Ері Мұқанов Маубас-110 жаста»
* «КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің депутаты, СОКП XXVII съезінің делегаты Сейілханов Сейдіғали −75 жаста»
* «Аман Сәдуақасов — үкілі домбыра байқауының лауреаты»
* «Астана -Қазақстан жаңаруының жарқын белгісі»
* «Мемлекетіміздің рәміздері»
* «Қоғам қайраткері, ағартушы Қанафин Әуезхан»
* «Дала данышпаны, ойшыл ақын Шәкәрім қажының туғанына-150 жыл»
* «Тоқырауын, Нұра бойындағы болыстар жайлы тарихи»
* «Екі саланың ардагері» (журналист әрі ұстаз Қасымхан Қаленов жайлы)
* «Қазақтың қару-жарағы жайлы»
* «Ардагер әнші -Сүлейменов Оралтай»
* «Тәуелсіздік қарлығаштары жайлы»
## Ғылыми-зерттеу және жинақтау жұмыстары
Мұражайдың ғылыми зерттеу және жинақтау жұмыстары Ақтоғай ауданының 80 жылдығына байланысты мұражай қорына жиналған тарихи деректер талдау, жүйелеу, зерделеу бағытында жүргізілуде.
археологические раскопки 1археологические раскопки 2археологические раскопки 3
археологические раскопки 4
Жалпы жәдігерлер саны — 3359, оның 1653 — негізгі қор, 1706 — ғылыми-қосымша қор
Мақалалар:«Ақтоғай ауданының 80 жылдығы қарсаңында»«Таным мен тарих зердесі»«Көне суреттер сыр шертеді»
Мұражай жөнінде ақпаратжұмыс істеу уақыты: 9.00–18.00.Демалыс күндері: Жексенбі, дүйсенбі.Билет бағасы: 10 теңге.Келушілерге қызмет көрсету:Жалпы шолу экскурсиялары және тақырыптық экскурсиялары.Фото және бейнетүсірілімдер.Мұражай жәдігерлерімен жекелей таныстыру.Мекен жайы: Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданыАқтоғай ауылы, Жақып мырза Ақбай көшесі, 1-үй. тел.: 8 71037 2-10-7
Директоры — Мұқан Тұнғышбай Өміртайұлы |
Хан Тәңірі — Шығыс Тәңір тауындағы шың, Қырғызстан мен Қазақстан (Алматы облысына таудың солтүстік-батыс бөлігі, Райымбек ауданына қарайды) және Қытай шекарасында. Солтүстік жер шарындағы ең биік нүкте. Жергілікті қазақ пен қырғыздар бұл тауды кешке күн батарда қызарып кететін өңіне қарап "Қантау", "қантоо" деп те атаған.
## Геологиясы, жер бедері
Негізінен мәрмәрленген әк тастан түзілген. Теңіз деңгейінен 6995м (мұз жамылғысын қоса есептегенде 7010м) биіктікте орналасқан. Хан Тәңірі – Тәңір тауының ең ірі мұздану орталығы, мұздықтарының жалпы ауданы 2500 км2. Шыңға Оңтүстік және Солтүстік Иныльчек мұздықтары арқалы көтерілуге болады. Хан Тәңірін бірінші рет ғылыми түрде сипаттап жазғандар И. Семенов пен Семенов Тянь-Шанскийлер. Шыңға оннан аса маршруттар жасалып, бір маусымда 2000-ға дейін альпинистер мен тау туристерін қабылдайтын халықаралық Хан Тәңірі альпинистік лагері жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Бұқар-жырау аудандық әдеби-өлкетану мұражайы Бұқар-жырау мәдениет және тілдер дамыту бөліміне қарасты 2001 жылы 9 сәуірде аудандық әдеби-өлкетану мұражайы болып ашылды.
Жалпы ауданы — 174,7 ш.м., экспозициялық – 102 ш.м., қор – 9.02 ш.м.
## Экспозициялар
### Тематикалық бөлімдердің құрылымы тұрақты экспозициялар және олардың қысқаша сипаттамасы
Мұражайда үш экспозициялық зал жұмыс істейді.
Жана-Арка
### 1 зал: Тарихи тұлғалар
• Ботақарадан Ботақараға дейін• Ұлы Отан cоғысының ардагерлері, Ауған соғысының ардагерлері• Тың игерушілер, ауданның құрметті азаматтары• Адам еңбекпен даңқты (халықтық білім аймағында, ғылымда, мәдениетте, спортта)• Қазақ халқының тұрмысы
### 2 зал: Мәдениет, тұрмыс, этнография
## =3 зал: Бұқар жырау ауданының картасы, қазіргі кездегі ауданның күнделікті тұрмысы
• Фитохимия институтының басты қызметі, ҚАЗАҚМЫС Корпорациясы, Қарағанды ғылыми-ауылшаруашылық зерттеу институты, «Халық Қаһарманы» иегері, ауыл шаруашылығының агрономы А. Христенконың құрметіне арналған көрме; сонымен қоса өсімдіктер және жануарлар әлемі (терілер, мүйіздер, тулыптар).
## Тақырыптық көрмелер
* «Жаралы жылдар жаңғырығы», «Елдің даңқын шығарған Ер — Асылбек»
* «Аналарға мың тағзым»
* «Ардагер — құрмет аты, ардақ аты»
* «Жайнашы, жадырашы әз Наурызым»
* «Еңбек адамының даңқы артсын»
* «Жеңісті жақындатқан жерлестер»
* «Отанды қорғау парызымыз»
* «Алаш деп туған арысым» ақын Ахметбек Байсалбайұлына арналған
* «Ахметбек ақын», «Мүшәйраға қатысқандар»
* «Жазықсыз жапа шеккендер»
* «Сайқымазақтар әлемі»
* «Даңкын шығарған Ер- Асылбек» интернационалист жауынгер Жұматаев Асылбекке арналған.
* «Спорт деген бір сиқыр»
* «Ата заңым ардақты» Конституция күніне арналған
* «Әр елдің төл теңгелері» нумизматика.
* «Мәңгі сөнбес-жарық жұлдыздар» Ғ.Мұстафиннің, 105 –жылдығына арнау
* «Ынтымағы жарасқан ырысты елміз»
* «СПИД шприцсіз және елессіз
* «Тәу етер жалғыз кием Тәуелсіздік»
## Раритеттер мен мұражай жинақтары
* Қызыл қыштан жасалған керамикалық құмыра, қыш құмыра.
* Үтіктер: булы және шойын, ХІХ ғ. 30 жылғы патефон және теледидары «Рекорд»
* Метеорит бөлшегі 1935 ж., I –ші фарфор шебері Кузнецовтың таңбасымен құйылған тарелке.
* Ағаш май шайқағыш, 1940 ж., ағаш леген, 1940 ж., бүтін ағаштан жасалған ыдыс– табақ, 19–20 ғғ. көйлек — қол тоқыма, 1940 ж., ұршық 1940 ж., күміс түйме, тұтқасы бар күміс айна, 1901 ж.
* Фотоаппарат 1935 ж., С. И. Мосинның мылтығы, 19 ғасыр аяғы.
* Метрика кітабы, 1910 ж.
* Кітаптар: Л. Толстой «Отец Сергий», 1912 ж., «Война и мир» 1952 ж., М. Горькийдің кітабы, 1946ж.
* Икона 1908 ж., ташбих, 1926ж., Құран, 1854ж. шығарылған
## Мұражай педагогикасы мен маркетинг
Еске алу кеші: Жауынгерлер -интернационалистер күніне арналған
* «Отанды қорғау парызымыз»
* «Бала тілі – бал» — халықаралық балаларды қорғау күніне
* «Колокольчик» (ойындар) — бала-бақшадағы бүлдіршіндерге
* «Әр елдің төл теңгелері» нумизматика
* Еске алу кеші «Ер есімі — ел есінде»
* «Алаш деп туған арысым» Ахметбек Байсалбайұлын еске алу кеші.
Дөңгелек үстел отырысы «Ұлы даланы зертеуші» Ғ.Мустафин 105 жылдығына арналған еске алу кеші.Сайыс «Ең үздік реферат»
## Дәрістер
* «Алты алаштың Абызы» — Бұқар жырауға арнау
* «Адам еңбегімен құрметті» — Социалистік Еңбек Ері А. Любименконың 80 жылдығына және ақын Ахметбек Байсалбаевқа арналған
* «Сайқымазақ әлемі» — ойыншықтар жинағы
* «Бабалар рухы – Абылай хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би»
* «Саяси қуғын-сүргін құрбандары»
* «Барлық әлеммен СПИД-қа қарсы күрес»
## Ғылыми-зерттеу және жинақтау жұмыстары
Мұражайдың ғылыми зерттеу және жинақтау жұмыстары Бұхар жырау ауданының 80 жылдығына байланысты мұражай қорына жиналған тарихи деректерді талдау, жүйелеу, зерделеу бағытында жүргізілуде.Ғылыми қор және есептеп-сақтау жұмыстары.Жалпы жәдігерлер саны — 3800, оның 2744 — негізгі қор, 1056 — ғылыми-қосымша қор
«Сары-Арқа» аудан газетінде жарияланған мақалалар:«Жан жарасы – Ауғанстан», «Ерлердің ісі мәңгілік», «Тартымды шара»,«Алаш деп туған арысым», «Ботақара тарихы зерттелу үстінде»,«Сайқымазақ ойыншықтар әлемі», «Ауыл өмірінің қызықты беттері»
## Мерекелер және акциялар
Халықаралық мұражайлар күніне, Облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі “Балалар ойыншықтары әлемі” көрмесіне саяхат (18.05.08г.)Мұражай жөнінде ақпарат:Жұмыс мерзімі: 9.00 сағ −18.00сағ.Жеңілдіктер: Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне, мүгедектерге 50% жеңілдік.Келушілерге көрсетілетін қызмет түрі: экскурсия, дәрістер, фото және бейне түсірулер, экспозициялармен таныстыруМекен-жайы:инд. 100400.Қарағанды облысы, Бұқар Жырау ауданыБотақара кенті Абылайхан көшесі, 37.Телефон: 8 72154 22031
директоры — Нәбиева Орал Ынтуқызы |
Алматы мемлекеттік табиғи қорығы — Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғат байлығын қорғау және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында 1931 жылы құрылған мемлекеттік корық. Ауданы 73,34 мың га (1997). Алматы қорығының құрамына теңіз деңгейінен 1400-5017 м биіктікте орналасқан Талғар тауының жоталары енеді. Ол 4 биіктік белдеуден тұрады. Оның орманды-дала белдеуінде (1300-2600 м) алма, өрік, долана, қарақат, итмұрын, ұшқат өседі. Жабайы жеміс ағашты орман Тянь Шань шыршасынан тұратын қылқан жапырақты орманға (1400-2800 м) ауысады. Ал субальпі белдеуі (2600-3000 м) жартастар мен құлама шөгінділерден, шөбі аласа альпі шалғынынан тұрады. Одан жоғары (3800 м-ден биік) белдеуді ұдайы мұз басқан құздар алып жатыр. Қорықта өсімдіктердің 1300-ден аса түрі кездеседі, оның 112 түрі ағаштар мен бұталар.
## Жануарлар
Алматы қорығы- жануарлар дүниесіне де бай. Онда сүткоректілердің 40 (барыс, коңыр аю, тас сусар, марал, таутеке, арқар, елік, суыр, тиін, т.б.), құстардың 200-дей түрі (самырсын құсы, шырша торғай, тоқылдақ, бұлбұл, үкі, кептер, қара және сары шымшық, құр, ұлар, қозықұмай, сушыл торғай, арша емен- тұмсығы, т.б.) бар. Бауырымен жорғалаушылардан: алай кесірткесі, қалқан тұмсықты жылан; космекенділерден: көлбақа мен жасыл құрбақа кездеседі.“Қалқан” мен “Әнші тау” маңында аңның 43, құстың 85, қосмекенділердің 3, бауырымен жорғалаушылардың 3 түрі тіршілік етеді.Онда кездесетін аңдардың негізгі түрлері: арқар, қарақұйрық, елік, қасқыр мен түлкі, шұбар күзен және сасық күзен,ал құстардан: бөдене, шіл, кекілік, жетісу қырғауылы, тұйғын, жағалтай, құладын, ақбас құмай,тазқара,бүркіт және қыранқара мекендейді. Қосмекенділерден:жасыл құрбақа, сібір көлбақасы тіршілік етсе, бауырымен жорғалаушылардан: сұр жылан(улы жылан), қара шұбар жылан (усыз) және кесірткелер кездеседі.
Қорықта еліктердің саны тиянақты қорғаудың нәтижесінде 500−ден асып отыр. Мұнда елік мекендеуге қолайлы оң мыңға жуық орман алқабы бар. Олар жыл мезгілдеріне байланысты таудың әртүрлі биіктігіне ауысып отырады. Сол сияқты бұл өңірде таутеке де мекендейді. Мәселен, қорық қызметкерлерінің соңғы жылдары вертолетпен жүргізген есебі бойынша таутекенің қоры 560–тай екендігі анықталады. Таутеке мәңгі мұзға дейін көтеріліп, жартастар мен құздардың арасында тіршілік етеді.Тек қыста ғана тау етектеріне қарай төмендейді. Сондай–ақ мұнда марал сирек кездеседі. Бұл жерде жыл маусымдарына байланысты арқар да болады. Олар қыс айларында күндіз жайылады да, түнде тығылып жатады. Көбінесе күзгі–қысқы айларда үйір–үйірімен жүреді.
Қорық территориясында ақтөс сусар, орман көркі–ақтиын кездеседі.Олар шыршалы ағаштардың жаңғағынан және саңырауқұлақтарды қорек етеді. Кей уақыттарда тау етектеріне түсіп жеміс–жидектермен де азықтанады. Ал суыр тау беткейлерінен ін қазып алып, сонда мекендейді. Әр інді қазып алып, сонда мекендейді. Әр інде 5-10 суыр болады. Күзге қарай қатты семіреді. Күн жылына бастаған кезде қысқы ұйқысынан оянады. Мұнда тау суырынан қоры мол.Қорықтың шөл және шөлейт аймақтарына таралған тұяқты аңдардың,бірі–қарақұйрық . Бұл аң көбіне ашық далалы, шөлді жерлердің ойлы–қырлы төбешіктерінде, тау етектері мен сайлардағы жер қыртысы неғүрлым қаттырақ жерде тіршілік етеді. Қазіргі кезде ол халықаралық “Қызыл кітапқа” еніп отыр. Сондықтан да олардың саны жылдан–жылға өсіп келеді. Қорық жерінде олардың тіршілік етуіне қолайлы жеті мың гектардай жер бар. Бірақ олар жыл маусымдарына қарай қорықпен көршілес жерлерге кетіп қалады да, онда табиғатқа қас адамдардың атқан оғына тап болады.
## Түсініктемелер
Қорықта ғылыми жұмыстар жолға қойылған. Ғалымдар орманның қалыптасу заңдылықтарын, өсімдіктер мен жануарлар экологиясын және олардың биологиялық ерекшеліктерін зерттейді. Қорықта көп жылдан бері "Табиғат шежіресі" атты күнделік жүргізіліп, онда жинақталған ғылыми мәліметтер Алматы қорығы туралы 9 томдық кітапта баяндалған.
## Дереккөздер |
Екінші дүниежүзілік соғысынан кейін сталиндік лагерьлердегі тұтқындарлар қатарын шетел әскери тұтқындары (жапондар, румындар, немістер, венгрлер, молдавандар, литвалықтар) толықтырды. Әскерилер негізінде Қарағандыдан оңтүстікке қарай 45 шақырым жерде орналасқан Спасскідегі Песчаный лагерінде тұтқында ұсталды. Қазіргі таңда Спасск қаласының маңында мемориал қойылған, мұнда әр түрлі мемлекеттер қарағанды лагерьлерінде тұтқында болған өз азаматтарына ескерткіш белгілерін орнатқан. Өз отандастарын еске алу құрметіне иелендірген елдер ішінде - Венгрия, Жапония, Италия, Ресей, Германия, Польша, Румыния, Франция, Финляндия, Литва, Филиппин, Украина және кейбір басқа да елдер. Мұнда шаңырақ тәрізді жасалынған ескерткіш те бар – ол қарағандылықтардың қазақ жеріне жан тапсырған саяси құғын-сүргіннің барлық құрбандарына орнатқан еске алу белгісі. |
Қарағанды экологиялық мұражайы – ТМД аймағындағы бұған тәріздес бірегей мұражайлардың бірі. Мұнда Қазақстан табиғи ресурстарының әр түрлілігі, олардың шығаруы мен кейінгі өндеуі туралы, Семей ядролық полигонының тарихы мен қазіргі қауіпсіздігі жөнінде, Байқоңыр ғарышалаңы мен ракеталардың апатқа ұшырағаны мен қирағаны туралы білуге болады. ЭкоМұражайда бүкіл өңірдің көптеген экспонаттары жинақталған: ракеталар мен ұшақтар бөлшектері, кеңес және кеңес заманынан кейінгі өндірістік және әскери техникасы. Мұндағы бірегей экспонаттардың бірі 1999 жылы Қазақстан аймағына құлап түскен «Протон» ракета тасымалдаушының отын багы (жанармай багы). ЭкоМұражайда Туристік Ақпарат Орталығы орналасқан, онда қала мен облыстың көрікті жерлері, бағдарлары мен орналастыру орындары жөнінде толық ақпарат алуға болады. |
Балқаш қаласына жақын жерде бірнеше ескіден қалған тораңғы тоғайы (азиялық теректер) бар. Мұндай жер, атап айтқанда, Тоқырау өзені ағысының төменгі бойында, Ортадересін кентінің аумағында орналасқан. Азиялық терек әсіресе құмды мен сорлы топырақтарда егігуге тұрақты болып келеді, сондықтан оның тоғайлары жазғы қапырықты күндері мен ыссы құрғақшылықта қорғаланып паналайтын жер болады. |
Ақсораң – Қызыларай тау массивінің оңтүстік бөлігіндегі тау, Сарыарқаның биік жері.
## Географмялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданының жерінде, Шылым ауылынан шығысқа қарай 12 км-ге созылып жатыр. Биіктігі 1565 м, ені 7 км.
## Геологиялық құрылымы
Пермьнің граниттерінен, төменгі пермь, орта тас көмір дәуірі жыныстарынан түзілген.
## Жер бедері
Солтүстікке қарай еңістеу келген аласа таудан тұрады. Қаратал, Жіңішке, Сарыөлең өзендері бастау алады.
## Өсімдігі
Тау беткейлерінде қарағай орманы, тауаралық аңғарлардағы қызыл қоңыр топырағында қайың, көктерек, тал, арша, қараған; ойпаң жерінде тобылғы, астық тұқымдас әр түрлі шөпті шалғын өседі.Таудың табиғи көркі мен табиғат байлығы шаруашылық әрекеттерге көп ұшырай қоймауы мұнда болашақта қорық ұйымдастыруға толық мүмкіндік береді.
## Дереккөздер |
Байғабыл, Балықтыарал – Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы түбек.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы жерінде орналасқан. Шығысында Балықтыкөл шығанағы мен Шайтанарал аралдары, батысында Асабайкөл шығынағы, оңтүстік-батысында Алғазы аралы жатыр.
## Жер бедері
Оңтүстік-шығыс бағытта 20 км-ге созылған, ені 1 – 8 км, абсолюттік биіктігі 396 м. Түбектің орта тұсы дөңестеу болып келеді. Жағаларының қатты тілімденген жерлерінде силур кезеңінің құмды туфтары кездеседі.
## Өсімдігі
Құнарсыз сұр топырағында жусанды-сораңды шөптесін өсімдіктер өседі. Су жиегі қамысты қоға.
## Дереккөздер |
Домбауыл кесенесі - ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші. Жезқазған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 50 км жерде, Қаракеңгір өзенінің сол жағасында.
Астыңғы қабаты шаршы пішіндес, үстіне киіз үй тәріздес күмбез салынған. Астыңғы бөлігінің аумағы 8,9×7,9 м, қабырғасының қалыңдығы 2 м-дей, ішінің аумағы 4x4 м, есігі сопақшалау етіліп оңтүстік-шығыс жақтан шығарылған. Бұған жалпы биіктігі 1,2 м болатын төрт баспалдақ арқылы кірелі. Кешеннің еденіне тас аралас тапырық жайып, оның үстіне жалпақ тақта тастар төселген. Қабырғалары Зм-ге көтеріліп барып, көлденең бөренелермен жабылған. Бұлардың барлығы тас қалаудың қола дәуірінен бергі ежелгі дәстүрінен алынған. Осы дәстүрді кешеннің төбесін жабу кезінде де қолданған. Кешен ұзақ уақыт жақсы сақталып, бертін келе біршама қираған. Ескерткіштің дәл мерзімін анықтайтын дерек әзірге жоқ. Қазақстан жеріне тән сыртқы тұрқына қарап, ғалымдар оны ислам діні дендеп ене қоймаған кезеңге жатқызады (8-9 ғ-лар). Т.К. Басенов пікірі бойынша Домбауыл дыңы XVI-XVIII ғасырда салынған. Қазақ арасында мұндай киіз үйге ұқсата созып барып қүмбезделген тас қесенелерді "үйтас", "дың" деп те атаған, бұлар әр аймақтарда белгілі және көбірек тараған жері Орталық Қазақстан, әсіресе, Торғай өз-нің бойы. Қара Жыланды өз-нің бойындағы Қара-дың ескерткіші Домбауыл кешеніне өте ұқсас.
Домбауыл кесенесі ғалымдардың пікірінше Орталық Қазақстандағы ең көне құрылыстардың бірі болғанымен есте қалады. Домбауыл ғұндар билеген кезде салынған болып есептеледі. Аңыз бойынша бұл кесене ұлы сазгер және жауынгер Домбауыл құрметіне салынған екен, ал өзінің болғаны тарих пен мифпен (ертегі-аңызбен) ұштасады. Кесене ғимараты биіктігі бес метрден асатын конус тәрізді (шошақ пішінді) төртбұрышты негізге қойылған, тас плиталарынан құрылған.
## Дереккөздер |
Шұнақ метеорит кратері (астроблема) — Мойынты теміржол бекетінен батысқа қарай жерде орналасқан жерден тыс жаратылған табиғаттың қызықты ескерткіші. Кратер 12 миллион жыл бұрын өз маңайында бірнеше мыңдаған шақырым жердегі барлық тіршілікті құртқан үлкен метеорит құлауынан пайда болған. Шунақ диаметрі 3100 метрді құрайды (бұл АҚШ-тағы (Америка құрама штаттарындағы) белгілі Аризон кратерінің диаметрінен екі жарым есе артық), цоколь айналма үймегі мен саз балшық қалдықтарымен жайпақ түбі жақсы көрінеді. Кратер едәуір терең – 400 метрге жуық. Метеорит кратері бейнесінің қитұрқысына (жасырынды сырына) бөленуіне мән бермесек (бұл бір энергетикалық орталық, мистикалық орын, және тағы басқа дегенге көбі сенеді), бұл жай ғана аралайтын ерекше және қызықты жер деп мойындауға тура келеді. |
«Үш ата» ескерткіші
Талдықорғанның қақ ортасында 2006 жылы ұлы арғы аталарымыздың құрметіне, оларға тағзым еткен ұрпақтары көтерген сәулетті монумент анадайдан көз тартады. «Үш ата» деп аталған ескерткіштің скульптуралық композициясында ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлар аралығында өмір сүріп, жоңғарлардың қалың әскерлерін талқандауға айтарлықтай үлес қосқан атақты Ескелді би, Балпық би және Қаблиса жырау сияқты үш тарихи тұлға бейнеленген.
Көздерінің тірісінде олар туралы аңыздар ауыздан ауызға тарап, екі көреген саясаткер, ержүрек батыр мен дана би, суырып салма ақын, халқының қорғаушылары болып табылатын бір-біріне адал үш пікірлес серіктестердің абырой-атағына Ұлы Кең даланың халқы шүбә келтірмейтін. Олардың жауынгерлік ерліктері, Ескелді би, Балпық би және Қаблиса жыраудың даналығы мен ақындық шеберлігі туралы бұрынғы және қазіргі ақындар мен зерттеушілер көптеген өлеңдер шығарып, поэмалар, күйлер, трактаттар мен монографиялар жазған. Ескерткішті орналастырудың өзінде үлкен мағына жатыр – үш алып қарттың жанарлары шығысқа қарап, көптеген ғасырлар бойы алдымызда не күтіп тұрғанын асқан шеберлікпен болжай білген, егемен Қазақстанның арайлап атар таңын көріп тұрғандай... |
Занғыртас – Ұлытау кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым жерде орналасқан төбе жотасын жанай өтетін кішкене көлемдегі гранит валундарының (валун – мұз дәуірінен қалған тау жынысты үлкен домалақ тастар) қос дюжинасы. |
Кейінгі қола дәуіріне жататын Кент тауларында орналасқан Кент қонысын ежелгі қала орнының өз өлшемдеріне қарай Орталық Қазақстанда ең үлкені болып саналғандықтан ғалымдар түпқала деп санауға бейімделеді. Кент – қола бұйымдарын жасайтын тайпалар тұрған елді мекен. Ежелгі қала орнының ең бір қызықтыратын нысан ежелгі адамның мыс пен қалайыны біріктіретін үлкен пештер. Ғалымдар пікірінше, Кент маңызды діни орталығы болған: оның аймағында «Үлкен дуал (қоршау)» атанып кеткен 84 да 46 метр өлшемімен тас ғибадатханасы табылды. Ежелгі қала орнында оның Батыс Сібірі, Орта Азия, Синцзян мен Иранмен ауқымды сауда және саяси байланыстарын дәлелдейтін керамика үзінділері (көріністері) және басқа да жасандылар табылған.
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/494/ Мұрағатталған 9 наурыздың 2016 жылы. |
Басқамыр — Қарағанды облысында орналасқан ортағасырлық қамал-қала орны. Көне деректерде Қиян (Хиям) қаласы оғыздардың бас қаласы ретінде аталады. Идриси картасында ол Сарысуға (Руза) құятын Кеңгір (Магра) өзенінің бас жағында, Ертағы (Ұлытау) тауының шығыс бетінде тұр. Оның орналасқан жері біз Басқамыр атап жүрген ежелгі қаланың жұртына дәл келеді. Қаланың осы өңірде тұрған орынын анықтауға С.Г.Агаджанов пен Ә.Х.Марғұлан үлкен үлес қосты.
## Орналасуы
Басқамыр ескерткіші Қарағанды облысының Жезқазған қаласынан 83 шақырым жерде, Ұлытау ауданындағы Жезді кентінен 25 шақырым теріскейде, Жезді өзенінің сол жағалауындағы, Талдысай өзенінің құйылысында, Есқұла шоқыларының қойнауында орналасқан.
## Тарихи деректер
Басқамыр – орта ғасырларда Орталық Қазақстанда болған қалалар ішіндегі сәулет өнерінің ең күрделілерінің бірі. Тарихи деректерде аттары аталатын Орталық Қазақстандағы орта ғасырлық қалалардың барлығына жуығы Ұлытау-Жезқазған өңірінде орналасқан. Олар оғыз (гуз) тайпаларының VІІІ-ХІ ғасырлардағы тұрақтары ретінде белгілі болды. Бұл қалалардың осы өңірде тұрған орындарын анықтауға ғалымдар С.Агаджанов пен Ә.Марғұлан үлкен үлес қосты. Олар әйгілі араб тарихшысы әл-Идрисидің «Нузхат-ал-Муштак фи ихтарак ал-Афак» атты еңбегі мен «Сурат ал-Ард» (Жер бедері) атты картасын зерттеу барысында Ұлытаудағы ежелгі қалалар мен іргелі қоныстардың жұрттарын айқындап берген. Көне деректерде Қиян (Хиам) қаласы оғыздардың бас қаласы (астанасы) ретінде аталады. әл-Идриси картасында ол Сарысуға (Руза) құятын Кеңгір (Магра) өзенінің бас жағында, Ертағы (Ұлытау) тауының шығыс бетінде тұр. Оның орналасқан жері Басқамыр атап жүрген ежелгі қаланың жұртына дәл келеді.
## Қала құрылысы
Басқамыр — кешенді құрылыс. Басқамыр ескерткішінің құрамына қала жұртының үйінділерінен басқа:
* екі мазар,
* қорым,
* екі шақырым жердегі Есқұла шоқысының биік төбесіндегі биіктігі 3,5 метр тастан қаланған қарауыл мұнарасы,
* 0,8 шақырым жердегі Сарыбұлақ қайнарынан басталып,
* қала айналасына тартылған арықтар жүйесі,
* 1,3 метр қашықтағы тереңдігі 20 метр шахта, кірпіштерден қаланып, еденіне тас төселген,
* қала маңындағы жеке құрылыс кіреді.
Қамал-қаланың жалпы ауданы 90х90 метр. Кіретін бас қақпасы Ұлытауға баратын ескі керуен жолына қарай бағытталған. Қаланың орны шаршы. Қабырғаларының ұзындығы 80 метрге жақын. Ортасында трапеция пішендес цитаделі бар. Қаланың сырты да, цитаделі де ормен және одан шыққан жал топырақпен қоршалған. Қоршаудың астыңғы іргесі жалпақ гранит тастармен, үстінгі жағы тас пен күйдірілген кірпіштен аралас өрілген. Сыртқы жалдың ені 5 метр, биіктігі 1,4 метр. Цитадель жалының жалпақтығы 12 метр, биіктігі 2,3 метр. Қаланың ішкі солтүстік бұрышында арық бойымен келетін ауыз су сақталатын шұңқыр бар. Қаланың ауданы 310 шаршы метр бөлігінде қазба жұмыстары толық жүргізілді. Цитадельдің ішкі қабырғаларына жапсарлас жеті бөлменің орны ашылды. Едендері балшықпен сыланған. Ішінде диаметрі 0,5-0,9 метр, тереңдігі 0,3 метр ашық ошақтармен қатар күйдірілген кірпіштен қаланған пеш кездесті. Цитадельдің бұрышында биіктігі 2,3 метр мұнара қалдықтары сақталған. Ішінен қыштың сынықтарынан басқа тас, ағаш және металдан (темір, мыс, қола) жасалған бұйымдар көп табылды. Әсіресе, мыстан құйылған ұзындығы 10 см «ескек» тәрізді құлақ шұқығыш, темір пышақтар мен жебе ұштары, қорамса ілгіштің, тағы басқа құнды жәдігерлердің алар орны ерекше.
Басқамыр қаласынан табылған қыштардың Аяққамыр қаласының қышының құрамына ұқсас келеді. Мұның бәрі Орталық Қазақстанды мекендеген оғыз-бесене тайпалары мәдениетінің айқын көрінісі. Зерттеулер мен заттай деректер Басқамыр қаласының VІІІ-ХІ ғасырларда болғанын дәлелдейді. Есқұла шоқысының биік төбесіндегі тас мұнара - Хан тұрғызған әскери бақылау орны деген болжам бар.
, - деген аңыз бар.
Басқамыр әрдайым археолог ғалымдарының көңілін аударған, алғаш рет ескі қаланы Ә. Марғұлан, содан кейін С. Жолдасбаев, Ж. Смаилов зерттеді. Археологиялық экспедициялар осы жерде 1948, 1950, 1952 жылдары бар. Көптеген қазіргі археологтар Басқамыр әлі де өзінің құпияларын ашпағанына және қазба жұмыстарын жалғастыру қажет екеніне сенімді.
1994 жылы 13 сәуірде Талдысай шатқалында Қарағанды облысы Ұлытау ауданында «Басқамыр» мұражайы құрылған.
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Маргулан А.Х., Остатки оседлых поселений в Центральном Казахстане. Археологические памятники Казахстана, А.-А., 1978;
* Жолдасбаев С.Ж., Типы оседлых поселений казахов по данным археологических исследований Южного и Центрального Казахастана (XV — XІX вв.). Прошлое Казахстана по археологическим источникам, А.-А., 1976;
* Смаилов Ж.Е., Памятники археологии Западной Сарыарки. Средневековые городища и поселения, Балхаш, 1997.
## Тағы қараңыз
* Қазақстанның көне қалалары тізімі |
Тәуелсіздік стелласы 2006 жылы орнатылған. Стелла төрт жағынан тұлпарлармен және төбесінде күн астындағы қыранмен декарацияланған. Қазақ халқында тұлпар - дала дүлдiлi, ер-азаматтың сәйгүлiгi, желдей ескен жүйрiк аты, жеңiске деген жасымас жiгердiң, қажымас қайраттың, мұқалмас қажырдың, тәуелсiздiкке, бостандыққа ұмтылған құлшыныстың бейнесi. Қанатты тұлпар — қазақ поэзиясындағы кең тараған бейне.
Ол ұшқыр арманның, самғаған таңғажайып жасампаздық қиялдың, талмас талаптың, асыл мұраттың, жақсылыққа құштарлықтың кейпi. Қанатты тұлпар уақыт пен кеңiстiктi бiрiктiредi. Ол өлмес өмiрдiң бейнесi. Бiр шаңырақтың астында тату-тәттi өмiр сүретiн Қазақстан халқының өсiп-өркендеуiн, рухани байлығын, сан сырлы, алуан қырлы бет-бейнесiн паш етедi. Қанатын жайған қыран құс — бар нәрсенiң бастауындай, билiк, айбындылық, көрегендіктің бейнесi. Ұлан-байтақ кеңiстiкте қалықтаған қыран ҚР-ның еркiндiк сүйгiш асқақ рухын, қазақ халқының жан-дүниесiнiң кеңдiгiн паш етедi.
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/246/ Мұрағатталған 5 қыркүйектің 2014 жылы. |
Қазақстан халқы бірлігінің монументі
Еуразия көшпенділерінің тарихында Ұлытау өлкесі (қазақша «ұлы таулар») ылғида ерекше қасиетті орын алатын, көпшілік үшін бұл жерлер көшпелі өркениетінің эпицентрі болып табылады. Кесенелер, жартастағы суреттер, ежелгі қалалар орындары, тарихи мен аңызды оқиғалар, әр түрлі табынатын ғибадат орындары тоғысқан жер аясында Ұлытау Сары-Арқа және жалпы қазақ жерінің орталығы болып саналады. |
Шайтанкөл — Қарағанды облысы Қарқаралы қаласының оңтүстік-батысында 5 км жерде, Бұғылы тауының теңіз деңгейінен 1200 м биіктігінде орналасқан.
## Гидрографикасы
Ұзындығы 60 метр, ені 40 метр. Орташа тереңдігі 2 метр. Суы мөлдір, түбі тастақ, су сіңбейді. Оңтүстік, батыс, солтүстік жағаларын қоршап тұрған жартастардың биіктігі 10 м және одан да биік. Қар, жаңбыр суымен толығады.
## Жағалау сипаты
Жартылай бұзылуға ұшыраған қатқабатты гранитті жартаспен қоршалған. Көлді хош иісті қарағай орманы қоршаған. Жауын-шашын мол жылдары артық су шарасынан асып, оңтүстік жағасындағы науа тәрізді арнамен ағып кетіп отырады. Көл құрғамайды. Жан-жағын қарағай, қайың, терек, таңқурай, тасжарған, тобылғы, тағы басқа бұта өскен қалың ну орман көлеңке түсіріп, көл суын көп буланудан сақтап тұрады. Көлдің ғылыми, тарихи, туристік маңызы зор. С.Мұқановтың “Сұлушаш” поэмасында осы көлдің көркі әдемі өрнегін тапқан. Жазда көл — әйгілі демалыс орны.
## Аңыз бен ақиқат
Ұзақ жылдар бойы Қарқаралы аудандық Ұлттық Табиғат Паркінде басшы болып қызмет істеген Тиышбек Тохметовтің естелігі де естіген адамды бей-жай қалдырмайды.
— 1999 жылы Қарқаралыға қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер Тоқтар Әубәкіров келеді. Мен ол кісіні Шайтанкөлге бастап бардым. Кенеттен Тоқтардың ұлы: «Папа! Ана жерде крест жатыр!» деп айғайлады. Расымен де судың түбінде үлкен крест жатыр еді. Ол крест бізге ап-анық көрініп тұрды. Бір кездері көлдің жағасында қағылған кресті жұрт алып тастап, суға тастап жібергені жайлы бәріміз де естігенбіз. Бірақ ол кресті бұлайша судың түбінде көреміз деп ойламаппыз. Маған сенбесеңіздер Тоқтар Әубәкіровтың өзінен сұрасаңыздар да болады. Егер де суға түсуге жүрегі дауалайтын адам болса, оны ап шығу қиын да емес.
Тиышбек Тохметовтың естелігі осы. Осыдан 111 жыл бұрын, 1905 жылы архиерей Михаил атты орыс Шайтанкөлдің батыс жағалауына крест секілді қып тақтайша қағып, «Енді бұл көл Әулиекөл» деп аталсын деген екен. Арада көп ұзамай жоғалып кетеді. Көл солайша бәрібір Шайтанкөл атауында қала береді.
Ал сол бір крест әлі күнге көлдің түбінде жатыр.
Ал, Тоқаң қалаға орала сала, батырдың денесін бөрткен басып кетіпті. Емхана, дәріханалардың табалдырығын тоздырған батырға ем табылмай, бір күні өзі түс көріп, түсіне енген ақ киімді ақсақал: «Балам, амандық сұраспадың ғой?» деп кейістік білдіріпті. Ақыры Тоқаң Қарқаралыға қайыра кеп, Шайтанкөлге шомылып, тәнін жуып, мазасын алған белгісіз жарадан құтылыпты-мыс.
Қарқаралы ауданында әйгілі көріпкел – Төлеубике Накина апа өмір сүрген. Соғыс жылдарында Шайтанкөлге таяу жерге түнеп, түсіне бір ақсақал кіріпті. «Сен неге Тәңір берген қабілетті пайдаланбайсың?» деп айтқан көрінеді. Сол күннен бастап Төлеубике апа көріпкелдікпен айналысқан екен. Кей оқиғаларды минутына дейін болжапты дейді. Ірі оқиғалардан Сталиннің өлімін, 1979 жылғы Днепродзержинскідегі ұшақтар соқтығысуын дәл тапқан. Төлеубике апамен Дінмұхаммед Қонаевтың өзі арнайы хабарласыпты. Сондай-ақ ішкі істер органдарына да көптеген қылмыскерлерді табуға жәрдемдескен.
Төлеубике апа 1990 жылы өмірден өткен.
## Дереккөздер |
Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері — петроглиф тас кешені, Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі. 2004 жылдан бері Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандары тізіміне енген.
Таңбалы шатқалының тастағы суреттер галереясын 1957 жылдың 19 қыркүйегінде Қазақстанның тұңғыш кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих және археология институтының Оңтүстік-Қазақстан археологиялық экспедициясындағы Жетісу отряды ашқан. Петроглифтер кездейсоқта табылғанмен, бұл жаңалықтың мәні төмендегідей болды, Қазақстан аумағындағы адамдардың осынау көне тұрағының бірі ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енді.
Өткен жарты ғасырда осы жерлерде ондаған ғылыми экспедициялар болып, әрбір дала маусымында ғалымдар көне дәуірдегі адамдардың өмірі туралы жаңа дәлелдемелер тауып отырған. Бүгінгі, ауданы 3800 га қорық - датасы біздің жыл санауымызға дейінгі ХІV-ХIII ғасырдың ортасы – ХІХ-XX жүзжылдық аралығымен көрсетілген елді мекендер, мазарлар, тас қашалған орындар, петроглифтер галереялары (ал олардың бәрін қосқанда 5000-н астам суреттер) және діни құрылыстар (құрбан шалынатын жерлер) түрлі кезеңдегі жүзге тарта ескерткіштерден тұратын қорық бірегей археологиялық кешен болып табылады. Міне осы кездің бәрінде, бірнеше мыңжылдықтар бойы мұнда адамдар тұрғылықты өмір сүрген, бұған дәлел – тастан қаланған үйлер мен мал кіргізетін қоралардың орны, ыдыстардың сынығы және тастан, темірден, сүйектен жасалған бұйымдар.
Петроглифтер Таңбалы шатқалының аса маңызды және көптүрлі ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тастағы суреттердің бәрі пикетаж техникасында, кейде ғана темір аспаптың немесе тастың көмегімен ойып жасалатын, бояумен жасалғандары кездеспеген. Тастағы суреттер галереясын арғы ата бабаларымыз орта қола, кеш қола, өтпелі дәуір (ертедегі сақ), ертедегі темір дәуір (сақ және үйсін), ортағасыр (ертедегі түрік) және жаңа заман (жоңғар және қазақ) сияқты әртүрлі тарихи дәуірде құрған. Таңбалы тастағы суреттердің көне және ең әсерлі сериясын құрайтын, орта қола дәуірдің петроглифтары эстетикалық және мәдени құндылықтарға ие. Сол кездегі тастағы бейнелеу өнерінің шеберлерін солярий құдіреті («күнбастылар»), «маскарадшылар», шоқпарұстаушылар, қасқыр маскасындағы садақшы, қару ұстаған жауынгерлер, малдар мен адамдарды құрбандыққа шалу көріністері, эротикалық көріністер, жас босанған әйелдер, арбалар, түрлі белгілер, символдар, сондай-ақ бұқаларды, құландарды, аттарды, түйелерді, қабандарды, қасқырлар мен бұғыларды бірнеше рет бейнелеу сияқты ойларының кеңдігі ерекшелендіріп тұрған.
## Толығырақ
Белгілі де зерттелген петроглифтердің бірі Таңбалы болып саналады. Таңбалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысына қарай 170 км, Алматы облысының Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.Петроглифтер мерзімі б.э.д ХIY ғ., б.э YI -YIII ғасырлар аралығы, яғни қола дәуірден түркі халықтарының Ұлы даланы жаулап алғанға дейінгі уақытты қамтиды. Петроглифтер кең аймақта жайғасып, өлшемі 3 км х 10 км құрайды.
Олардың ең маңызды бөлігі 250 м х 500 м, онда 2 000 петроглифовтер бар, жалпы Таңбалыда 5 000 суреттей бар.
Таңбалы – Балқаш бассейні аймағында Семиречьядағы 50 орталықтардың бірі Орталық Азия аясында ғана емес әлемдік масштабта ауқымдылығын таралды. Таңбалы петроглифтері сұлулығымен, кеңістік көрінісінде ежелгі адамның әлемді тануын білдіртеді.
2004 жылы Таңбалы археологиялық петроглифі Юнеско Әлемдік мұралар тізімі енген.
Юнеско қорғауындағы Тамғал ескерткіші әлемдік маңызы бар қазына болып табылады. 2006 жылдан Юнеско ескерткіш өмірінде белсенді қатысып келеді және оны сақтауда қолайлы орта туғызуда. Шатқал маңындағы қола дәуір молалары (б.э.д. ХI-Х ғғ) орналасып ертедегі көшпенділер ( б.э.д III мен II ғғ.) және олардың қоныстары орын тепкен.
Таңбалы шатқалында мекендеген ежелгі адамдар табиғаттың көркем жерлерінде ерекше, қайталанбас ландшфатар енгізді. Таңбалы әлемдік танымал мұражай-қорығына «RGB-Studio» ЖШС-нің мультимедийлік энциклопедиясы арналған. Қазақстанның қазіргі аймағында қырма өнерінен шыққан ежелгі ескерткіштер орналасқан. Петроглифтер (гректің «тас» пен «кесу»сөзінен шыққан) - қырма суреттер. Бейнелі өнер түрі ретінде петроглифтер Қазақстан аймағында ежелде пайда болған. Көптеген тарихқа дейінгі шығармалар біздің күнге дейін жетіп, мәдениет туралы түсінікті қалыптастыруға мүмкіндік беріп, ежелгі тайпа мен діни нанымдар рәсімін бейнеледі.
Қазақстандағы қырма бейнелері туралы ХI ғасырдың ғалымы әл-Бируни атап өткен, ол қимақтар еліндегі жұмбақ суреттерге жергілікті халық табынуын айтқан. Х1Х ғасырдағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан петроглифтер шоғырланған ірі аудандар болып саналды. Өткен жүзжылдықтың 40-50 жылдарында республиканың шығысында республиканың шығысында Тарбағатай, Нарын, Қалба, Моңрақ, Сауыр тауларында «картиналар көрмесі» сериясы ашылады. Шығыс Қазақстан қырма суреттерге толы еді. Алайда, бұл өлкеде ешкім петроглифтермен айналыспады.
Таңбалы деп шатқалды жергілікті халық атаған. Жартылай шөлейт аймақтарында орналасқан шатқалдың жылы мезгіл кезінде қалың бұтамен жабылып, көктемде гүлдерден көмкерілген кілем төселеді. Таңбалы тек табиғатымен қызықтырып қоймай, бұл жерден сирек өсімдіктер мен жабайы қасқыр, түлкі, қоян, тасбақа, жылан және балабан, сұңқар, дала бүркіті сынды құстарды кездестіруге болады. Бәрінен де адам қолынан туындаған Таңбалы петроглифы қызықтырады. Таңбалы – бұл ежелгі шығармашалық көрме, оның суреттерінде адамдар мен жануарлар, ежелгі адамдардың өмір қалпы суреттелген.
Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи «Таңбалы» қорығына 10 мультимедийлық энциклопедиялар арналып, «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында «RGB-Studio» ЖШС-і құрған «Мультимедийлық энциклопедия коллекциясына» енді.
Таңбалы шатқалындағы алғашқы петроглифтер 1957 жылы 19 қыркүйекте Қазақстанның кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимова жетекшілігіндегі ғылыми зерттеушілер тобынан шыққан А.А.Поповпен суретке түсірілді.
Ғылыми экспедиция қола дәуіріндегі Қарақұдық шатқалындағы молалар қазбасын зерттеді. Соңғы уақытта А. Г. Максимов пен А.А. Попов Таңбалы петроглифінің жерін жіті зерттеу жасап, құнды композиция ретінде суретке түсірген. А.Г. Максимов ашуға өз септігін қосқан ғалым ретінде шаттықтан күнделігінде жазбалар жүргізген. 1958 жылы А.Г. Максимовтың бірінші дүниесі «Таңбалы шатқалындағы қырма суреттер» жарық көреді, онда естеліктің жартығасырлық тарихы берілген.
1977-78 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеу А.Г.Максимов жетекшілігімен жалғасты. Біріншіден, Таңбалы аймағы толығымен зертеліп, петроглифтер жиналған негізгі орындардың кестесі құрылады.
1980 жылдардың аяғында ғылыми мақалалар мен қырма суреттерге байланысты Таңбалы зор танымалдыққа ие болып, шетелдік және отандық мамандардың назарын аударды.
1990-1994 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеген ғалымдар петроглифтерді сақтауда алға қойған есептері болды. «Таңбалы шатқалының қырма суреттері консервациясы» атты Мемлекеттік жоба қабылданып, мәліметтер қоры өңделіп, петроглифтерді суреттейтін дала бейнелірінің 3000 суреті берілген.
Б.э.д, екінші мыңжылдықтың ортасындағы мерзімге жататын ерекше композициялар мен бейнелер болды. Оның бірі Күнбасты құдай. А. Г. Максимов, А.С. Ермолаев, Н. Марьяшевтың «Таңбалы шатқалының қырма суреттері» кітабында Таңбалының күнбасты алыптары ежелгі антропоморфты құдайдың бейнесі болса керек деп жазған.
Петроглифтер бейнелері ішінде ежелгі құдайларды бейнелеген дөңгелек, тамға, дұға жазбалары, салттық билер көрінісі, керемет түйелер бейнесі, доңыздар болған. Қазақстан тарихында із қалдырған көптеген халықтар үшін Таңбалы шатқалы әулие жер деп саналып, салттық рәсімдер жүргізілді, құдайға табыну, ата-баба рухына тағзым жасалды. Аспан астында біріккен сарай болды.
Суреттер тақырыбы әртүрлі: адамдар, жануарлар, ат шабармандар, аң аулау сәті, адам өміріндегі құрбанды шалу рәсімі, салттық-жоралғылық билер. Ежелгі шеберлер тас заттарын тегістігіне қарай қолдануда, Күнге қарай төзімділігін үнемі ескеріп жүрген. Күн сәулесінің түсуі тәулікке қарай жылжып, суреттер түрлі-түсті болып көрінген. Петроглиф орындарының ыңғайлылығы сондай, бірнеше срует көруге мүмкіндік болатын. Алқап бойында шатқалды бірнеше суреттерін топтасқан түрде көріп, күрделі композицияларға біріліктірілгенін аңғаруға болады.Сол жерде акустика мықты, дауысты қатты шығармай-ақ 100 метрден қашық жерде естіледі.
Атқарылған жұмыстар Таңбалы петроглифтер кешенінің мәдени-тарихи маңыздылығын тереңдетсе керек.
1994 жылы петроглифтерді зерттеу қаржының жоқтығынан тоқтатылады. Алайда, Таңбалы петроглифтерінің танымалдылығынан 1995-2001 жылдар аралығында туристер ағымынан ескерткішті бақылау қиындап кетеді. Оның ақырында естеліктерге қауіп төнгені бар.
Тек 1998 жылы Таңбалы кешенінде ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңғырып, Қазақстанның мәдениет министрлігімен Таңбалы кешенін сақтау мен кешенді бағдарламасын өңдеу басталды. Сол жылы Таңбалыны Қазақстан атынан Юнесканың Әлемдік Мұралардың Алғашқы Тізіміне енгізу негіздемесі дайындалады.
1999 жылы Юнесконың Әлемдік Мұралар Комитеті Таңбалыны беделді ескерткіш ретінде 2001-2002 жылдарда номинацияға қосу қажет деп анықтайды. 2001 жылдың тамыз айында Қазақстан Премьер-Министрі И. Тасмағамбетов пен Юнесконың Бас директоры К. Мацуура Таңбалы шатқалында болып, ескерткіш маңздылығын бағалап, Қазақстан мамандарының ескерткішке қолайлы жағдай туғызғанын көріп, тәнті болады. 2001 жылдың 5-қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Таңбалы Археологиялық кешені республикалық маңзы бар ескерткіш мәртебесін алып, қорғау аймақтары белгіленіп, 2003 жылдың 14-қазанында № 1052 Үкіметтің арнайы қаулысымен Мәдениет министрлігінің қолдауымен Алматы облысы Таңбалы шатқалында 3,8 га жалпы ауданы бар «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени, табиғи қорық-мұражай ашылады. Ескерткіш кешенінде 2-мыңжылдық бойы адамдармен қолданған молалар, петроглифтер, діни орындар орныққан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды
Материалдар Қазақстан Республикасы Мәдени саясат пен өнертану институтымен ұсынылған.
## Дереккөздер |
Жидебай батыр мазары Қарағанды облысының Шет ауданында, Талды өзені жағасында бой көтерген.
Даңқты батыр Жидебай Қожаназарұлы — туған жерін Жоңғар шапқыншылығынан қорғауда есімі алтын әріппен жазылған бабаларымыздың бірі.
Әуелде көне мазардың басына қойылған көктаста өмір сүрген кезеңі XVIІ ғасыр деп көрсетілен еді.
Бірақ шежірешілердің айтуынша, ол Аңырақай шайқасына 1730 жылы қатысқан, сол кезде жасы он жетіде еді. Сонда Жидебай батыр 1712-1713 жылдары туған болып шығады. Ол туралы ел аузында «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген нақыл сөз қалған.
Бұл халық сөзі батырдың қабіртасына қашалып жазылған.
Сондай-ақ қабіртаста Қаз дауысты Қазыбек бидің келесі сөзі де келтірілген:
Замана өтпес болсашы-ай,Жидекем өлмес болсашы-ай
Осы деректер және туған-қайтыс болған жылдары мейлінше дұрыс көрсетілген жаңа қабіртас жаңарту жұмыстары жүргізілгенде, яғни 1993 жылы қойылады.
Әлихан Жәңгірұлы жазуынша, сол жылы Ақтоғай ауданында Жидебай батырға үлкен ас берілді. Батыр бабаның басына жаңа кесене салынды. Осы жұмыстарды өткізуде Сейдіғали Сейілханұлы, Төлеуқадыр Тоқтамысұлы, Хайролла Нұрбекұлы мақтана айтарлықтай еңбек етті.
Бұл жаңа кесененің қабырғасы ақ кірпіштен дөңгелене қаланып күмбезге жалғасады. Күмбездің басына темірден жарты ай белгісі орнатылған. Кесененің кіре берісінде екі шағын мұнара және қара тастан жасалған екі тақтатас бар.
Тақтатастың біреуінде: «Жидебай Қожаназарұлы Әлтеке Дос батырдың немересі, әруақты батыр, әрі би, әрі шешен, айсыз қараңғы түнде де барар жерін дәл табатын жершілдік қасиеті болған»;
екіншісінде: «Жидебай батыр Елінің тұтастығын ойлаған кемеңгер тарихи тұлға. Қазақтың асқақ тұлғалы ханы Абылай ханның сенімді серігі, пікірлес досы. Беделді де белді батыры болып, арнайы жасағын басқарған» деп жазылған.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қазақстанның киелі жерлері, Жидебай батыр мазары YouTube сайтында
* Жидебай батыр: жалған мен шындық Тарихи порталда |
Кеншілер Мәдениет Сарайы - Қарағанды қаласының басты ерекше ғимараттарының бірі.1940 жылы салынып, 1952 жылы қолданысқа берілген. Облыстың барлық ірі іс-шараларының барлығы осы ғимаратта өткізіледі. Кешен 1000 адамға арналған көрермендер залынан, вестибюлден, жоғарғы және төменгі қабаттағы 2 фойеден тұрады. Ғимараттың фасады 6 коллонадан тұрады.
## Сілтеме
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/377(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер |
Шаңкөз – Қарқаралы таулы-орманды алқабының солтүстік-батыс сілеміндегі тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы жерінде. Ең биік жері 1360 метр. Қарағайлы, қайынды орман және қына өсетін тау. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай ұзындығы 15 км жерге созылып жатыр, ені — 5-7 км.
## Жер бедері
Беткейлері тауаралық аңғарлар, шатқалдармен тілімденген.
## Геологиялық құрылымы
Кейінгі тас көмір және пермь гранитоидтарынан түзілген.
## Өсімдігі
Қызыл коңыр топырағында қарағайлы, қарағайлы-қайынды орман, сондай-ақ тал, қына өседі.
## Дереккөздер |
Қарқаралы таулары – Сарыарқаның шығысындағы таулы-орманды алқап.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының орта тұсында орналасқан.
## Рельефі
Айналасындағы ұсақ шоқылы, төбелі, белесті жазықтан көп көтеріңкі күмбезді, жоталы, қырқалы таулар мен биік шоқылар тобының тізбегінен тұрады. Олар солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 30-35 км-ге бір-біріне жалғаса созылып жатыр, ені 20-25 км.Алқаптың солтүстік-батысында Шаңкөз тауы (1360 м), батысында жеті өркешті Көктөбе (1254 м), солтүстік-шығысында осы таулы-орманды алқапқа атауы берілген сүйір шыңды Қарқаралы (1206 м), орта тұсында Мырзашоқы (1169 м), оңтүстігінде Жиренсақал (Комсомол шыңы, 1403 м, алқаптың ең биік нүктесі), оңтүстік шығысында Ақтерек (1230 м), шығысында Жауыртоғай, Найза, Кент (1398 м), Сарт (1066 м) т.б. таулар орын тепкен. Таулары мен шоқыларын Кендара, Құрөзен, Қаратоқа, Оянаға, т.б. тауаралық аңғарлар, кең сайлар бөліп тұарды.
## Геологиялық құрылымы
Таулар девон жүйесінің ортаңғы және жоғарғы бөліктерінің эффузивті-тұнба қабаттары мен төменгі көмір және пермьнің гранитоидтарынан, элювийлі-делювийлі шөгінділерінен түзілген.
## Климаты
Климаты континенттік, қысы ұзақ әрі суық боранды, қары аз (30 см). Қаңтардың орташа температурасы -14°С, абсолюттік минимумы -49°С. Жазы қоңыржай ыстық, қуаң. Шілденің орташа температурасы 19°С (абсолюттік максимумы 40°С). Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 350-400 мм, негізінен, жылы мерізімде жауады.
## Су жүйесі
Өзен жүйесі біршама жиі. Таулардан Қарқаралы (Қараөзек, Түлкілі, Тасбұлақ салаларымен қоса), Жарым, Жарлы өзендерінің оң салалары Қопа, Құрөзен, Кендара, т.б. өзендер бастау алады.Тау басында туристік маңызы бар көркем Шайтанкөл, Бассейн көлі, етегінде Үлкенкөл, Шортанды, т.б. көлдер бар.Қарқаралы таулары жер асты тұщы суларына бай, олардан Суықбұлақ, Тасбұлақ, Сыращы бұлағы, т.б. ағып шығады. Бұлардың Қарқаралы қаласын сумен қамтамасыз етуде маңызы зор.
## Топырағы мен өсімдігі
Таулардың етектері, аңғарлары мен сайларында аласа таудың қара және күңгірт қоңыр топырақтары тараған. Беткейлерінде қарағай ормандары, жатаған арша, сайлар мен өзендер бойларында қайың, көк терек, түрлі тал, шілік, сары қараған, тобылғы, ырғай, долана, қарақат, аққурай, итмұрын, мойыл, бөріқарақат, тасжарған, т.б. өседі. Қарқаралы таулары орманының 85,4%-ын қарағай, 12%-ын қайың мен көк терек, 2,6%-ын бұталар құрайды. Тегіс жерлерінде бетегелі-селеулі әр түрлі шөптесін дала өсімдіктері, сілтісіз қара топырақты аңғарларының шалғын батпақты жерлері мен көл жағаларында қамыс, құрақ, өлең, қияқ, т.б. өседі.
## Жануарлар дүниесі
Жануарлардан - арқар, елік, сілеусін, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, жерсіндірілген тиіндер, жабайы шошқа. Еуропа бұғысы, құр, шіл, бөдене тіршілік етеді. Жапалақ, тоқылдақ, сары шымшық, торғай, қарға, сауысқан, көк кептер жыл бойы мекендейді. Жазда бозторғай, көкек, барылдақ торғай, т.б. ұя салады. Жыртқыш құстардан бүркіт, ителгі, бөктергі, қаршыға кездеседі. Көлдерінде қара құтан, үйрек, қаз, т.б. су құстары ұялайды.
## Өңірдің табиғи ескерткіштері
Өңірде Қарқаралы, Кент, Қу, Бақты тауларының ормандарын күтіп қорғайтын, ағаш отырғызатын Қарқаралы орман шаруашылығы орналасқан. 1998 жылы Қарқаралы таулары мен Кент таулары негізінде Қарқаралы ұлттық паркі құрылған. Қарқаралы тауларының табиғат жағдайлары мен рекреациялық қорлары, Қарасор көлінің ем балшығы, Жосалының арасан суы, жергілікті жердің климаты мен қымызы негізінде мұнда республикалық маңызы бар емдеу орындарын салуға, ал табиғи (тау басындағы көлдері, үңгірлері, ғажайып жартастары, өсімдік пен жануарлар дүниесі, т.б.) және тарихи (Қарқаралы тас мүсіндері, Суықбұлақ қонысы, Құнанбай мешіті, т.б.) ескерткіштері халықаралық туризмді дамытуда мүмкіндік береді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* visitkazakhstan.kz Мұрағатталған 13 шілденің 2017 жылы. |
Бекет ата — Маңғыстау, Үстірт, Жем бойындағы Бекет Ата есімімен байланысты жер асты ғимараттарының ортақ атауы.
## Тарихы
Олар туралы халық жадында сан алуан аңыздар сақталған. Бекет Ата Мырзағұлұлы (1750- 1813) - әулие, халық батыры, абыз көреген, ағартушы, сәулетші. Туып, өскен жері Жем өзені бойындағы Ақмешіт Құлжан, Маңғыстау өңірі. Бекет Атаның білімдарлық, батырлық, әділдік, еңбексүйгіштік, абыз көріпкелдік қасиеттері өз дәуірінде ерекше танылған. Халық оны айрықша қадірлеп, әулие тұтқан. Адайлар өзінің ұранына айналдырған. Халық Бекет Атаның өмірін, қысылғанға жар болған ерекше қасиетін, әулиелігін ықыласпен әңгімелеп, ұрпақтан ұрпаққа ұластырған.
## Тізімі және сипаттамасы
Бекет Ата бес мешіті бар. Оның бірі маңғыстаудан қашық емес, Оғыландыда, екіншісі Бейнеуде, үшіншісі Жем бойында, төртіншісі Арал жағасындағы Баялыда», бесіншісі Маңғыстау ауданы Тобықтыда дейді. Бекет Ата бұл мешіт-медреселерде құдайға құлшылық еткен, бала оқытқан. Бекет Ата ескерткішінің бірі - Жем өзені бойындағы Ақмешітте, Құлсары қаласына жақын жерде. Әктасты жартасқа қоржын там етіп ойып жасалған шағын ғимарат. Оның басына кейін қос кесене тұрғызылған. Екіншісі - Ескі Бейнеуде, ұлутасты шатқалға қашалған. Бөлмелері құлап, үгітіліп, байырғы қалпын жоғалта бастаған. Баялыдағы ескерткіш-ғимараттың жай-күйі мәлім емес. Бекет Атаның Оғыландыдағы жер асты ғимараты жақсы сақталған. Оңтүстік Үстірттің Маңғыстау ойысына тірелген бір тұмсығының үзіліп қалған шоқысына қашалған. Үш-төрт қанат киіз үй көлеміндей үш бөлме. Бекет ата мүрдесі осы бөлмелердің бірінің іргесіне қашап орналастырылған. Немересі Мұрынньң мүрдесі де осы бөлмеге қойылған. Кіреберіс бөлмеден жоғары шығатын есік арқылы жоғары бөлмеге баруға болады. Онда Бекет Атаның қызы жерленген.
## Дереккөздер
АЛАШТЫҢ АРДАҒЫ:(елтанымдық және тілтанымдық жинақ).Құрастырған Е.Е.Тілешов, Г.П.Әріпбек. Астана:"Руханият", 2010ж - 264 бет.ISBN 978-601-80133-1-7 |
Қарағанды еңбекпен түзету лагері — 1930 жылы ұйымдастырылған. 1930 жылдың мамыр айында КСРО ХКК «Қазақ еңбекпен түзету лагерлерін ұйымдастыру туралы» Қаулысы қабылданды. Құжатта: «саяси-шаруашылық және аграрлық-мәдени, Қазақстандағы ОГПУ-дың ерекше мақсаттағы лагерлері Қарқаралы округіндегі мәжбүр ету арқылы жұмыс істету лагерлері жанындағы үлкен аралас құрылатын кеңшарларды ескере отырып, Халық комиссарлар кеңесі қаулы етеді:
* Жер Халық Комиссариатының қорытындысына және ОГПУ-дің ерекше мақсаттағы Қазақстандағы лагерьлер басқарамасының Қоянды жәрмеңкесі аумағы мен құрылыстарынан басқа 110.000 гектар алаңды мерзімсіз тегін пайдалануға деген өтініші қанағаттандырылсын.
* Қазақ КСРО Жер Халық Комиссариатына аталмыш лагерьлерге бөлінетін жерді дереу бөліп, жұмыс жүргізетін техникалық қызметкерлерді іріктеу тапсырылсын. Бүкіл жұмыстар Қазақстандағы ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлер басқармасы күші мен қаражаты арқылы жүзеге асырылсын» деп айтылады.
## Еңбекпен түзету лагері
Қаулыға сәйкес 1930 жылғы 13 мамырда Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қарқаралы округінің Бесоба мен Қоянды жәрмеңкесі арасындағы 110.000 гектар жерді бүкіл құрылыстарымен ОГПУ ерекше мақсаттағы лагерьлерінің қарамағына беру туралы шешім қабылдайды. Алайда, бір жылдан кейін, яғни 1931 жылғы 19 желтоқсанда басқаша шешім қабылданады онда: «Қазақ еңбекпен түзету лагерінің» бірінші бөлімшесі – «Гигант» кеңшары осы күннен бастап қысқартылған түрде «КарлагОГПУ» деп аталатын, ГУЛАГ-қа тікелей бағынатын Қарағандының жеке еңбекпен түзеу лагері болып қайта құрылатыны, лагерь басқарамсы Долинка ауылында орналасатыны» айтылған.
Сонымен, Қарағанды еңбекпен түзету лагері 1931 жылы 19 желтоқсанда құрылды, лагерьдің орталығы Қарағанды қаласынан 45 шақырым жердегі Долинка ауылы болды, оған 120 000 гектар егістікке жарамды жер, 41 мың гектар шабындық жер бөлініп берілді. Қарлаг аумағы солтүстіктен оңтүстікке дейінгі 300 шақырым, шығыстан батысқа дейінгі 200 шақырым жерді алып жатты. Оған қоса осы аумақтан сыртқары лагерьден 350 шақырым жерде Ақмола және 650 шақырым жерде Балқаш бөлімшелері құрылды. Қарлагты құрудағы басты мақсаттардың бірі – сол кезде қарқынды дами бастаған Орталық Қазақстандағы Қарағанды көмір бассейніне, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттарына аса ірі азық-түлік базасын жасау болды. Оған осы өнеркәсіп салаларын құрып, дамытуға жұмыс күші де қажет болатын.
Қарлаг далада, Орталық Қазақстанның елсіз мекендерінде құрылды деген сөз дұрыс емес. Лагерьге бөлініп берілген ұланғайыр аймақта қазақтардың, орыстардың, немістер мен украиндардың елде мекендері болатын. Тарихтан белгілі, қазақтар бұл жерді ғасырлар бойы мекендеген, ал немістер, орыстар мен украиндар бұл жерге 1906-1910 жылдары қоныс аударған. Ақмола губерниясының 1909 жылғы 10 желтоқсандағы қаулысы бойынша Долинка ауылы дербес поселке атағына ие болған. 1911 жылы мұнда 2630 адам тұрған, олардың ішінде немістер, орыстар және украиндар болған.
Қарлаг аумағында 80 мың тұрғыны бар 4 мың қазақ киіз үйі, 1200 неміс, орыс, украин үйлері болды. 1930-1931 жылдары халықты зорлап көшіру басталды. Бұл операциялар үшін НКВД-нің әскері пайдаланылды. Немістер мен орыстар, украиндар негізінен Қарағанды облысының Тельман, Осакаров және Нұра аудандарына қоныс аударды. Қазақтардың тағдыры ерекше қайғылы болды: лагерьлерге берліген жердің солтүстік бөлігіндегі халықтың көпшілігі Қарағандыға, оған таяу жерлерге көшті. Бұның бәрі байлар мен кулактарды тәркілеп, олардың мыңдаған малын талан-таражға салумен тұтас келді. Тәркіленген малдың біразы «Гигант» кеңшарында арнайы ұйымдастырылған «Востокмясо» деген ұйымға берілді. Жергілікті халық көшірілгеннен кейін бос қалған жерлерді тұтықындардың сан мыңдаған топтары мекендеді. Олар лагерьдің бүкіл аумағына орналастырылды: теміржол салды, өздеріне барактар, мал қоралар, күзеттегі жауынгерлерге казармалар, бастықтарға тұрғын үйлер салды. Құрылысқа көбінесе ескі үйлердің материалдары пайдаланылды, «бейіттердің саман кірпіштерін пайдалануға тыйым салынды», алайда ол тыйым кейде сақталған жоқ. Бейіттердің бұзылу фактісі Қарағанды облысының Жаңарқа ауданында кездесті. Бұл туралы аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Ж.Сүлейменов Қарағанды обкомының бірінші хатшысы Галайдинге арнаулы хат жолдады. Хатта былай делінген: «Аудан аумағында Қарлаг бөлімшелерін салу кезінде Ортау, Алабас, Жайдақсу шатқалдарында Қарлаг қызметкерлері қазақтың атақты адамдарының бейітін бұзды. Атақты Жидебай Сыздықтың және басқа да кісілердің бейіттері бұзылды, мал қораға айналдырылды». Қарлаг басқармасы тек қана ОГПУ (НКВД) ГУЛАГ-қа, Москваға бағынды. Республикалық және облыстық партия, кеңес органдары лагерь қызметіне ешқандай ықпал ете алмады. Бұл өзі тізгіні Москадағылардың қолында болған отарлық үлгідегі құрылым еді. Мәні бойынша ол мемлекеттің ішіндегі мемлекет болды. Оның өзіндік шынайы өкіметі, қару-жарағы, көлік-құралдары, поштасы мен телеграфы болды. Көптеген бөлімшелері – «нүктелері» бірыңғай шаруашылық тетікпен байланыстырылды, олардың өзіндік мемлекеттік жоспары болды.
Қарлагтың құрылымы да мейлінше күрделі еді. Оның көптеген бөлімшелері болды: әкімшілік-шаруашылық (ӘШБ), есепке алу, бөлу бөлімі (ЕББ), бақылау-жоспарлау бөлімі (БЖБ), мәдени-тәрбие бөлімі (МТБ), кадрлар, жабдықтау, сауда, жедел-чекистік, қаржы, көлік және саяси бөлімдер. Осы соңғы бөлім ГУЛАГ басқармасына ай сайын 17 түрлі есеп жіберіп отырды. Жоғары тиімділік (арзан жұмыс күші, оған қоса қорлар құнының, аммортизациялық шығынның төмендігі) өндірісті кеңейтуге жағдай жасады. Қарлаг шаруашылығының негізгі бөлігі Қарағанды мен Ақмола облыстарының аумағында жатты. Егер 1931 жылы Қарлаг аумағы 53 000 гектар болса, 1941 жылы 1 780 650 гектар болды. Егер 1931 жылы Қарлагта 14 бөлімше, 64 учаске болса, 1941 жылы 22 бөлімше, 159 учаске, ал, 1953 жылы 26 бөлімше, 192 лагерь нүктелері болды. Әрбір бөлімше өз кезегінде бірқатар шаруашылық бөлімшелеріне бөлініп, учаске, нүкте, ферма деп аталынды. Лагерьде 106 мал шаруашылығы фермасы, 7 бақша учаскесі мен 10 егістік учаскесі болды. Бөлімшелер мен учаскелердің лагерь орталығынан қашықтығы 5 шақырымнан 650 шақырымға жететін. Қарлаг аумағы 1950 жылы 2 087 646 гектар, яғни 20 876 шаршы шақырым болды, соның ішінде егістік – 111 886 га, шабындық – 337 670га, жайылым – 1 378 999 га.
Лагерьдегі ауыл шаруашылығының үлес салмағы 58,5 пайызды, өнекәсіптікі -41,5 пайызды көрсетті. Ауыл шаруашылығының екі бейіні болды: өсімдік шруашылығының үлес салмағы -51,8%, мал шаруашылығы -48,2% болды. Қарлаг тұтқындарының жалпы саны кейбір жылдар бойынша келесідей: бір кездері тұтқындар саны 75 мың адамға өсті. Бұл адамдар лагерьдегі барлық қиындықтарға төзіп бақты, моральдық және басқа да ауыртпалықтарды көтеріп, адамгершілік қасиеттерін сақтай білді.
## Спасск әскери тұтқындар лагері
ОГПУ-НВД-МТБ Спасск ерекше лагерь бөлімшесі Қарағандыдан 45 шақырым жерде орналасқан. Спасск – революцияға дейінгі Қазақстанға қоныстанған шетелдік ірі іскерлер компаниясының орталығы болған жер. 1931 жылға дейін Спасск Қарағанды ауданының орталығы болды. 1931 жылдың наурызынан Қарағанды еңбекпен түзету лагерінің қарамағына берілді. Кейінірек мұнда Қарлагтан бөлек «Песчанный» деген аса үрейлі, лагерь бөлініп шықты. Бұл жерден ешкім тірі қайтпайтын. Егер Қарабас Қарлагтың қақпасы болса, Спасск оның бауырластар зираты болды. Сырқаттанып қалған тұтқындарды өлу үшін Спасскіге жіберетін. Сондықтан да бүкілодақтық ерекше лагерьлердегі мүгедектер мекені деген атауға ие болды. Шейіт болған тұтқындардың төмпешікке айналған қабірлері әлі күнге дейін сақталып жатыр.
КСРО Ішкі істер министрінің орынбасары Чернышевтің 1941 жылғы 24 маусымдағы нұқауына сәйкес Спасскідегі соғыс тұтқындарына арналған арнаулы лагер ұйымдастырылды. Лагерь екі бөлімшеге – Орталық және екінші Көкөзек бөлімшесіне бөлінді. Соңғысы негізгі лагерьден бөлініп шығарылған, соғыс тұтқындарынан мүлде ажыратылған адамдардан құралды. Бөлімшелер арасының қашықтығы - 500 метр болды. Екі лагерь бөлімшелерінің қалыпты және барынша сыйымдылығы келесідей болды: а) әскери тұтқындарға арналған орталық бөлімшенің қалыпты сыйымдылығы 5000 адам, барынша сыйымдылығы - 6000 адам; в) «Көкөзек» бөлімшесі қалыпты сыйымдылығы - 650 адам, барынша - 1100 адам. Барлығы 19 әскери бекетте 259 әскери адам қызмет етті. Лагерьдің 100 шақырым айналысындағы елді мекендерде жергілікті іздестіру топтары болды. Жергілікті тұрғындар арасындағы белсенділерден қашқын тұтқындарды ұстауға көмектесетін бригадалар жасақталды. Осындай 46 бригадаға 214 адам топтастырылды.
Лагерьге 22 бөлімше қарады. Олар Қарағанды, Теміртау, Саран, Балқаш қалаларында болды. Сондай-ақ Қарағандыдан 360 шақырым жердегі Ақмола облысының Жолымбет кентіндегі бір бөлімше ұсталынды. Қалғандары Қарағанды қаласының ішіндегі: кірпіш зауытында, Майқұдықта, Пришахтинскіде, Үлкен Михайловка станицясында болды. Соғыс тұтқындарының алғашқы эшелоны Спасскіге 1941 жылдың тамыз айында әкелінді. Бұлар 1436 адам еді. Екі жылдан кейін соғыс тұтқындарының саны екі есе өсті. Лагерь өмір сүрген он жыл ішінде мұнда 26 ұлттың өкілінен құралған 40 мыңға жуық соғыс тұтқындары ұсталынды.
Лагерьлерге әкелінген әскери тұтқындардың саны 1944 жылдың екінші жартысында күрт өсті. Егер 1944 жылдың қаңтар айында лагерьде 2529 әскери тұтқын ұсталса, онда қазан айында олардың саны 11583 адамға жетті. 1945 жылдың қазан-қараша айларында лагерьге жапон армиясының 11608 әскери тұтқыны бес эшелонмен әкелінді. Тұтқындарды жұмыс күші ретінде шахталарда, кірпіш зауыттарында, жөндеу-механика зауыттарында, құрылыс ұйымдарында пайдаланды.
«Қарағанды көмір», «Шахта құрылыс», «Тұрғынүй құрылыс», «Металлург құрылыс», «Теміржол құрылыс» тресттерінде және басқа ұйымдарда 1945 жылы 9537 адам, ал, 1946 жылы -18592 адам, 1949 жылы - 15 мың адам жұмыс істеді. Қарағанды көмір бассейнінде соғыс тұтқындарын шахта жұмысына даярлау жөнінде өте үлкен жұмыс жүргізілді. 1945 жылы 1162 адам курстық тәсілмен оқытылды, олардың ішінде: навалсоққыштар - 225 адам, тіреушілер - 452 адам, темір ұсталары - 159 адам, қазба машинистері - 85 адам, қазушылар - 11 адам және т.б. Бұдан басқа жеке-бригадалық тәсілмен 1753 адам оқытылды, оның ішінде: навалобойщиктер - 800 адам, крепильщиктер - 200 адам, проходчиктер - 250 адам және т.б. күн сайынғы тапсырысты мүлтіксіз, артығымен орындау үшін лагерь басшылары мынандай нұсқау белгіледі: «Егер әскери тұтқындар бригадасы 8 сағат ішінде тапсырманы орындамаған болса, онда олар қосымша үш сағат жұмыс істеуге тиіс». Нысандарға арнаулы күзет тағайындалды. Олар тапсырманың 100 пайыз орындалуын талап етуге құқылы болды. Қарлагтағы сияқты, әскери тұтқындары да өндірістік жоспарларды артығымен орындаған үшін сыйақы алып отырды. 1946 жылдың қыркүйек айында 201 жұмысшы (150 сомнан 1200 сомға дейін), қазан айында - 219 лагерь жұмысшысы сыйақы алды. Соғыс тұтқындары жұмыс істеген шахталарда тәртіп бұзушылықтар болды, еркімен жалданып істейтін жұмысшылар он күндік әскери тұтқындар есебінен жазып жіберу орын алды. 1945 жылдың 14 тамызында «Киров көмір» трестінің №3 шахтасында №2 учаскедегі ауысымдық тапсырма жоспары көмір шығару 88 тоннаны құрады, іс жүзінде 135 тонна немесе 153,4% шығарылды. 5 адам еркімен жалданып істейтін жұмысшы, 17 әскери тұтқын, олардың ішінде 10 навалсоққыштар жұмыс істеді. Бұл күні еркімен жалданып істейтін навалсоққыштар ауысымда болмаған. Десятник рапортты жұмыс істемеген еркімен жалданып жұмыс істегендер есебіне жазған. Осы шахтаның №7 учаскеде десятник 22 әскери тұтқын, 9 еркімен жалданып жұмыс істейтіндер еңбек еткен, көмірді шығару жоспарының орындалуын еркімен жалданып жұмыс істейтіндер есебіне жазған. Әскери тұтқындар арасында өлім жоғары болды. Толық емес деректер бойынша 1942-46 жылдар арасында 7 мыңнан астам адам өлген. Тек 1945 жылы 2430 адам өлген. 1945-49 жылдары жапон тұтқындары арасындағы өлім былайша: 1945 жылы -49, 1946 жылы-228, 1947 жылы – 149, 1948 жылы – 92, 1949 жылы – 38, барлығы 556 адам. Негізгі қойылған диагноздар: туберкулез және аштықтан титықтау. Лагерьде тұтқындарды сауықтыру, өлімнен құтқарып қалу шаралары ұйымдастырылмады. Барактардың санитарлық жағдайы адам төзгісіз болды. Кей жағдайда лагерь бөлімшелерінде тұтқындарының жаппай уланып қалу оқиғалары кездесті. Мұндайда оларға жедел көмек көрсетілмеді. Мысалы, 12 және 15-ші лагерь бөлімшелерінде 96 адам дизентериямен лазаретке түскенде, оларға 3-4 күн бойы ешқандай дәрігерлік көмек көрсетілмеген. Лагерьде 10 дәрігер, 8 медбике, 4 фельдшер және 11 санитарка жұмыс істеді. Олар лагерьдегі бүкіл ауруларға қызмет көрсетіп үлгере алмайтын. Себебі, арнаулы госпитальда бір мыңнан үш мыңға дейін науқас тұтқындар жататын.
Барактарда температура қалыпты болған жоқ, үнемі суық болды, қыста барактардың сыртқы есіктері жабылмайтын еді. 17 лагерь бөлімшелерінде 44 адамның үсіп кеткен оқиғалары орын алған, олардың ішінде І дәрежелі – 14, ІІ дәрежелі – 24, ІІІ дәрежелі – 6 адам. Лазеретке түскен ауру тұтқындардың бағалы заттары (сағат, сақина, ақша жән т.б) сақтауға қабылданбай, тұтқындардың өздерінде болғандықтан ұрлық жасау орын алған. Тіпті лагерь қызметкерлерінің өздері де олардан бағалы заттарды сатып алатын оқиғалар да тікелген. Соғыс тұтқындарының лагерьден қашу оқиғалары да кездесіп тұрды. 1944 жылы 5 адам қашып, 3 адам қашуға әрекет жасаған. Ал 1946 жылы лагерьден 41 адам қашқан. Солардың ішінде немістер – 8, румындар – 14, жапондар -13, венгрлер -4, молдавандар -2. Мереке күндері лагерь күзетін күшейту және қашу жағдайларының алдын алу мақсатында соғыс тұтқындарын зона аймағынан тыс жерлерге жұмысқа алып шығуға тыйым салынды. Сонымен қатар мереке күндері учаскелердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және соғыс тұтқындарының қашып кету әркеттерінің алдын-алу үшін лагерь учаскелеріне қосымша вахтерлік посттар мен бақылаушылар қою арқылы күшейтілген күзеттер қойылған. Мереке алдында сақтауға тыйым салынған заттарды алып қою мақсатында әскери тұтқындардың жеке заттарын және тұратын бөлмелеріне тінту жүргізген. Спасск лагері Қарлаг жүйесіндегі ерекше режимдегі лагерь деп есептегендіктен каторжниктерді, ерекше қауіпті қылмыскерлерді үнемі Қарлагқа аттандырып отырды. Спасск лагері 1956 жылға дейін Қарлагтың құрамында қалды.
## Қарлаг-Степлаг
Жезқазған қаласы мен кен металлургия комбинатының құрылысы 1936 жылы басталды. 1940 жылы Кеңгір өзенінің жағасында бұрынғы пионер лагерінің орнына КСРО Ішкі істер министрлігінің аса ірі Жезқазған лагері құрылды. Үлкен Жезқазғанның жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан нысандарының бәрі НКВД-ның қарауына беріліп, «Жезқазған еңбекпен түзету лагері және НКВД комбинаты» деп, ал Жезқазған қаласының құрылыс алаңы «НКВД-нің Кеңгір құрылыс ауданы» деп аталынды.
Өнеркәсіп пен құрылыс нысандарында 7 мыңнан астам тұтқындар жұмыс істеді. Ең әуелі Кеңгір су қоймасының бөгені мен жылу электр орталығы салынды. Тұтқындардың күшімен ұзындығы 400 шақырымнан астам Жарық станциясынан Кеңгірге дейін теміржол тармағы тартылды. Құрылыс нысандарының ұлғаюына байланысты тұтқындардың саны да өсе түсті. Рудниктерде 3117, Жезқазған марганец кенішіне тартылған теміржол құрылысында 2731, Жезқазған кенішінде 2100, басқа да өнеркәсіп нысандарында 1553, азаматтық құрылыста 1901, Байқоңыр көмірін өндіруде 300, ауыл шаруашылығы жұмыстарында 338 тұтқын жұмыс істеді. 1941 жыл ішінде комбинат пен лагерь 52 млн. сом капитал салымын игерді және құрамында 1500 тонна мысы бар 53 мың тонна мыс кенін қазып шығарды. 1941 жылдың 1 қаңтарында комбинатта барлығы 1784 ерікті жұмысшылар, соның ішінде 780 жұмысшы жұмыс істеді. Бұдан басқа мың адамдай күзет және лагерь әкімшілігінің қызметкерлері болды. Осы жылы тұтқындардың жаңа легі келіп қосылды. Кеніштердегі жұмысшылардың саны едәуір ұлғайды. 1942 жылы 605 мың тонна мыс кені қазып шығарылды (19800 тонна мыс). Шығарылған кендер Балқашқа, Қарсақпай мыс зауытына, Орал зауыттарына жіберілді. Соғыстың алғашқы жылдары алдында істен шыққан төрт шахта іске қосылды. Бес шахта қосалқы болды, ең бірінші ірі № 31 шахта іске қосылды.
1942 жылы Үлкен Жезді далалық өзеннің құмды жағалауында шамамен екі ондық уақытша барактар пайда болды. Бұл жерде тұтқын құрылысшылар мен болашақ Жезқазған марганец кенішінің пайдаланушылары орналастырылды. КСРО ХКК шешімінен және кеніштің құрылысы басталғаннан кейін 38 күн өткен соң 1942 жылдың 12 маусымында марганец кенінің алғашқы тонналары шығарылып, тұтынушы зауыттарға жіберілді.
Соғыс жылдарында Жезқазған кеніші Магнитогорск және Кузнецк металлургия комбинаттарының марганецке деген қажетін елеулі түрде қанағаттандырып отырды. Тұтқынадардың бұндай еңбектегі ерлік нәтижелері лагерьге еңбексүйгіш, жоғары білікті мамандар мен инженер-техник қызметкерлердің әкелінуімен түсіндіріледі. Ұлы Отан соғысы жылдары Жезқазған КСРО-ның қорғаныс өнекәсібіне мыстың жартысынан астамын және марганецтің 70 пайызын берді.
1941-1942 жылдары Жезқазған лагерінде контрреволюциялық қылмысы үшін 1830, қарақшылық пен кісі өлтіргені үшін 548, шекараны жасырын түрде бұзғаны үшін 108, әскерден қашқаны және соғыс қылымыс үшін 477, басқа да қылмыстары үшін 9050 адам отырды. Осы соңғы, «басқа да қылмыстары үшін» отырғандардың арасында ешқандай жазығы жоқ жұмысшылар, колхозшылар, инженерлер және басқа да мамандық адамдары, НКВД-нің нұсқауы бойынша құлдық жұмысқа жіберілген адамдар көп еді. Олар айыпты болғандықтан емес, құрылыста, шахталар мен кеніштерде қажет болғандықтан лагерьлерде отырды. 1945 жылдың наурыз айында Қарлагтың Кеңгір бөлімшесі негізінде соғыс тұтқындарына арналған №50 лагері құрылды. Жылдың аяғына дейін ол №39 лагерьге айналдырылды. Тұтқынға түскен неміс жауынгерлерінің алғашқы 8 мың адамдық эшелоны Кеңгірге 1945 жылғы 23 сәуірде келіп түсті.
1946 жылға дейін ерекше қауіпті қылмыскерлер, «халық жаулары», «Отанын сатқандар», «контрреволюционерлер» үшін құрылған Жезқазған лагері Қарлагтың қарамағында болды. Егер Қарлаг патшалы Ресейдің еңбекпен түзеу колониясы принципі бойынша құрылған болса, Степлаг Герман концлагерьлерінің принципі бойынша құрылды. Егер Қарлаг тұтқындары негізінен ауылшарушылығымен айналысса, Степлаг тұтқындары тек қана өнідірістік кәсіпорындарда жұмыс істеді. Лагерьдің бұрынғы тұтқыны Р. Ахметов былай деп еске алады: «Біздер фашистік концлагерьдегідей тұрдық. Мұнда әрбір тұтқынға арнаулы шифр-номер берілетін. Бізді ешқашан аты-жөнімізбен атамайтын, шифр-номерімізбен шақыратын. Әр бригадада 15-20 адамнан болды. Тұтқындар мыс кенін шығаруда жұмыс жасады. Бұрғылау құрғақ күйде жүргізілгендіктен, бос қазбаның шаңы туберкулез және силикоз ауруларына алып келетін. Тұтқындардың жағдайы өте ауыр болды. Барлық жағдайлар тұтқындардың ашу- ызасын тудырды. Тұтқындар дұрыс тамақтанбады, дұрыс ем қабылдаған жоқ, үнемі қорланды. Бұлардың барлығы наразылыққа алып келді. 1954 жылы 16 мамырда Степлагта атақты көтеріліс бұрқ ете түсті. Ол бүкіл ГУЛАГ жүйесін дүр сілкіндірді. Степлаг тұтқындарының көтерілісі 40 күнге созылды. Олар үкіметке ұйымдасқан түрде қарсылық көрсетті. Көтерілістің басында Кеңес Армиясының неміс тұтқынында болған әскери интеллигенциясының өкілдері тұрды. Бұлар ақылды, сауатты, батыл шешім қабылдайтын адамдар еді.
Жезқазғандағы көтеріліске КСРО Мемлекеттік Қауіпсіздік министрі Серов, ішкі істер министрі Круглов, Бас прокурор Руденко, ГУЛАГ бастығы Долгих және басқалар келді.
Көтеріліс соғыс техникасының және тұрақты армия бөлімінің күшімен асқан қатыгездікпен басылды. Көтеріліс басшылары тұтқындалды. Өлгендер мен жарақаттанғандар көп болған, тірі алған куәгерлердің айтуынша 600 адам өліп, жарақаттанған. Кеңгір өндірістік-жоспарлау бөлімінің материалдары бойынша 700-ден астам өліп, жарақаттанған. Кеңгір бөлімшесіндегі тұтқындардың қарсылығы бұрын өмір сүрген және өмір сүретін лагерьлер тарихында аса маңызды орны бар оқиға. Кеңгір көтерілісінен кейін бүкіл ГУЛАГ жүйесіндегі каторгалық ерекше лагерьлер жойылды.
## Қарағанды еңбекпен түзету лагеріндегі балалар
Қарағанды еңбекпен түзету лагерінде «халық жауларының» балалары жаза мерзімін өтеді. Олардың көбісі қатал қамауда ұстау жағдайларынан аман қалған жоқ. Жалаңаш және жалаң аяқ балалар жіңішке қамыстан жасалған төсеніштерде ұйықтаған.Жүкті әйелдер үшін жазаны кейінге қалдыру мүмкіндігі болмаған.1938 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қарлагқа келген 2103 әйелдің арасында 655 жүкті және емізетін аналар болды. 1941 жылы 108 жүкті әйел келді.Нәресте топтарында балаларды қолға алуға тыйым салынды. Дымқыл жөргектерді ғана ауыстыру рұқсат етілген болатын.1939 жылы лагерде 451 жасөспірім болды, бір жыл ішінде 114 бала қайтыс болды.1940-1941 жылдары Қарлагта 1048 бала дүниеге келді, ал 1950-1952 жылдары - 1713 бала. 5 нәресте үйінде 576 бала жайғастырылды.Қарлаг аумағында балалар комбинаты, Осакаров балалар үйі, Долинский балалар үйі, Санитарлық және медициналық бөлімнің сәбилер үйі, 18 балабақша болған.Төрт жасқа жеткенде балаларды Осакаров балалар үйіне жіберген. Балалармен айырылысу әйелдерді үмітсіздіктерге мәжбүрлеген, ал кейбірі ақылынан алжасқан болатын.Дәрігерлер жүкті әйелдерді тексеріп, перзентхана бөлімшелеріне жіберетін. Емізу кезеңінде қамауда отырған аналар жақын жерде орналасқан көкөніс бақшаларында, ал қыста олар тұрып жатқан жердегі тігін шеберханада жұмыс істеді. Әйелдер нәрестені емізуге құқықтары болу үшін 10 немесе одан көп сағат жұмыс істеуге мәжбүр болған. Көбінесе қалжыраған және әлсіреген әйелдер емшек сүтін жоғалту салдарынан нәрестелер қайтыс болған. Мұрағаттық деректерге сәйкес, Қарлагтың нәрестелер мен балалар үйлерінде балалар өлімі өте жоғары болған. Мәселен, 1941-1944 жылдары 924 бала қайтыс болды, ал 1950-1952 жылдары - 1130.1950 жылғы 22 тамызда КСРО Үкіметінің «Жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдерді жазасын өтеуден босату туралы» қаулысы шығарылды. Бұл қаулыдан кейін 785 жүкті әйел, лагерьден тыс жерде тұратын кішкентай балалары бар 706 әйел босатылды. Барлығы Қарлагтан 2886 әйел босатылды.
## Мұражай
Қарлаг (Қарағанды түзеу-еңбек лагері) - жаппай саяси қуғын-сүргін кезінде ұйымдастырылған ГУЛАГ (Қазақ КСР Халық комиссариатына (НКВД) қарасты лагерьлерінің Бас басқармасы) деп жинақтап алынған атымен жүздеген лагерьлердің бірі болған. Қазір бұрынғы Қарлаг мекемелері облыстағы тарихи-мәдени ескерткіштердің санатына жатқызылды. Кейіннен Қарлагтың әкімдік орталығына айналған Долинка кенті қазіргі Қарағанды қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 50 шақырым жерде орналасқан. «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау» мұражайы бұл жалпы аумағы 3 500 шаршы метр құрайтын екі қабатты ғимарат. Ғимарат кеңестік неоклассицизм сарынында (грек-рим стилінде) оған сұсты ұсқын беріп тұратын бағандармен қоса салынған; жергілікті әскерилердің мәдениетті орталығы болған офицерлер үйі; халық шаруашылығы жетістіктері көрмелері өтетін техника үйі; перзентхана мен намаз үйі, сондай-ақ бір кездегі Ерікті жалдамалы қызметкерлердің, тұтқындардың өздері салған көптеген құрылыстары, олардың басым бөлігі уақыт өте тозып, қирады. Екі қабатты еңселі ғимарат ол заман түгіл, бүгінгі күні де тым ерекше және де едәуір жабыңқы орындардың негізгі тізілімін құрайды. Ал бүгінгі мұражайы 2004 жылы Елбасының Жарлығымен ашылды. Мұнда келушілер көп. Бір жылда 3 мыңдай адам келеді. Әсіресе, шетелдіктер мен дін өкілдерінің қызығушылығы үлкен. Мұражайда Қарлаг тарихына байланысты, қуғын-сүргін көрген адамдардың тағдырына қатысты жәдігерлер мен мұрағат құжаттары жеткілікті.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* АЛЖИР
* ГУЛАГ |
Ұлытау – Сарыарқаның оңтүстік-батысындағы аласа таулы массив.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Ұлытау ауданы жерінде орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 км-ге созылып жатыр. Ең биік жері - Ақмешіт (1133 м).
## Тарихы
Ұлы қорғандар, қорымдар, Беғазы Дәндібай мәдениетінің кесенелері, тастағы таңбалар, петроглифтер, шахталар, мыс, қалайы, күміс, алтын және балқытқан металл қорыту пештері және басқа да көне ескерткіштердің табылуы мен ғалымдардың зерттеулерімен Ұлытау көне заманнан бері Сарыарқаның және барлық даланың орталығы болғанын куәландырады. Ұлытау - бұл біздің ата-бабаларымыздың мыңдаған ғасырлық рухани, аңызына айналған, ақындары жырлаған, сан ғасыр адамдарды баураған қазақ халқының құрметтейтін қасиетті жері.Осы бір көне таудың кереметтігі Қазақстанның ұлттық тарихының маңыздылығымен берілген. Ұлытау көшпенді тайпа хандарының сүйікті орнына айналған. Осы жерде ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның ордасы орналасқан, осы жерден Батый хан шығысқа бағыттаған өзінің жаугершілік жорығын бастаған.
Ұлытауда Жошы хан мен түркі тілдес тайпалардың негізін қалаушылардың бірі Алаша ханға кесенелер көтерілген. Есімдері Алтай, Орал, Қырым, Солтүстік Кавказ және Өзбекстанның халықтық ауыз әдебиетінде мәңгілік сақталған. Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Ордалық ұлы қолбасшы, әмір Едігеде осында жер қойнына берілген. Ұлытаудағы Алтыншоқы тауындағы тас тақтаға 1391 жылы осында болғаны турасында ұлы Ақсақ Темір жазба қалдырған.
Ұлытауда сақталған ескерткіштер палеолит пен неолит дәуірлеріне жол бастап тұрғандай. Археолог-ғалымдар баяғы заманғы адамдардың талай мекендерін және олардың еңбек құралдарын тапты. Қаракеңгір өзенінің жағасында палеолит дәуірінің Қазақстандағы ең ірі шеберханасы табылды. Өзендердің бойында көне заманның бай елді мекендері сан қилы көмбелер, сағаналары жерленген көне мәдениеттің байлықтары болғаны белгілі болған. Осы күнге дейін «мұрты бар қорғандардың» құпиясы ашылған жоқ. Бір археологтар бұл мәйіт басына салынған құрылыстар десе, екіншілері көне обсерватория дегенге саяды. Археологиялық қазба жұмыстары мұнда осыдан үш мың жыл бұрын да тау-кен өнеркәсібімен кеңінен айналысқанын және ондағы жергілікті тайпалардың Иракқа, Үндістанға және Грекияға мыс, қалайы, күміс және алтын жөнелтіп отырғандығына куәлік етеді.
Ұлытау аумағында ботаникалық және географиялық зерттеулер бойынша 617 өсімдік түрлері белгілі болған, оның ішінде 90 түрінен дәрі-дәрмекке пайдаланылады
Ұлытауды «көлдер мен бұлақтар елі» деп атайды. Ұлытаудың кең бұлақ суларының пайдалы қасиеттері туралы осы өңірден шеткері жерлерде білген.
## Дереккөздер |
Саура көлі үш жағынан жарты тостаған тәрізді биіктігі елу метрдей тұйық бет түріндегі тік жартастармен қоршалған. Саура шатқалы өзіне жұмбақтығымен көз тартады. Мұнда батпақ тасбақалары мекендейді. Батпақ тасбақалары шағын көлдің су кеңістігіне қанағат тұтып паналап, шөл даланың тасбақаларынан оқшау мекендеуде. Барлық адамдар өмірінде өзінің жартысын іздеуде. Маңғыстаудың көне көз қариялары Саура шатқалынан елу метрдей жердегі Саура өзенінің екінші жартысы бар екендігін біледі. Кішкене төбешіктен өткен соң, жаңа жолдар мен әсерлі көріністерге қызығушылар жарылған тостағанның екінші жартысын тамашалай алады. Табиғат-ананың сыйлығы тек бұл ғана емес. Көз алдыңызда тұщы көлге жақын жерде тұзды теңіз! Теңіз жағалауы жібектей қайыр топырақпен төселген. Теңіз түбі құм қайраңды, мінсіз тегіс. Ең таң қаларлығы, мұнда өркениет дөңгелегімен және адамзат аяғымен бұзылмаған көптеген ірі ұлу қабыршағын кездестіруге болады. Теңіз тасқынымен пайда болған шағын көлшіктер күн сәулесіне күмістей шағылысуда. Кішкентай тамшылары жалғыз көлге әр жақтан ағын су болып құйылып, оның өмірін жалғастыруда.
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/ Мұрағатталған 13 шілденің 2017 жылы. |
Көп шақырымға созылған тегістіктен кейін, күтпеген жерден бұрыш секілді тас шарлар алқапқа жайылған. Осы тас шарлар қайдан түсті немесе Маңғыстау түбегіне оларды кім әкелген? Теңіздің ар жағындағы Атлант дәуі немесе өжет батыр Ерсары-Баба зеңбіректен атып, жерге шашылған тас жаңғақ дәндер Шар алқабына айналған ба? Міне 250 жыл бойы ғалымдар бастарын қатырып, болжамға батып, бір пікірге келе алмауда. Бір нәрсе түсінікті, осы тас шарлар немесе тас конкрециялар ғалымдармен зерттелудегі ерекше күш қуатымен қуатталған дөңгелек түрдегі минералдық тау тастарын құрайды. Ал біздер, табиғаттың таң қаларлық туындысы – Маңғыстау жеріне шашылған тас кесектерін тамашалаумен қанағаттанамыз және осы шар конкрециялары өлкенің назар аударарлық кереметі болғанына қуанамыз.
## Сыртқы сілтемелер
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/ Мұрағатталған 13 шілденің 2017 жылы. |
Түпқараған мүйісі – Маңғыстау облысы Түпқараған ауданында орналасқан мүйіс.
## Тарихы
8-12 ғасырлардағы орта ғасырлардың араб ғалымдарының жылнамасы осы жерде ежелгі қала болғандығын пайымдайды. Түпқараған көп ғасырлар бойы Шығыс Каспийдің теңіз кеме қатынасының күзет бекеті ретінде қызмет еткен. Осылайша, Түпқараған көптеген тарихи ғасырлардың бесігі болып қалыптасты.
Ұлы зерттеуші Александр Бекович-Черкасский Шығыс Каспийдің алғашқы қамалының негізін құруға Қараған ең ыңғайлы орын деп санады.
Радионың ойлап тапқаннан кейін екі жыл өткен соң осы жерде, 1909 жылы, тұңғыш рет Қазақстан мен Орта Азияда радио станциясы қондырылды.
## Сыртқы сілтемелер
* Түпқараған мүйісі(қолжетпейтін сілтеме) |
Сисен ата қорымы (Сисем ата) – Маңғыстау облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген ансамбльдер мен кешендер түріне жататын ескерткіш. Қазақстанның жалпыұлттық сакралды нысандар тізіміне енгізілген.
## Орналасқан жері
Маңғыстау ауданы, Сайөтес бекетінен солтүстікке қарай 30 км, Үстірт шоқысының батыс шыңында.
## Кезеңі
ХІІІ-ХІХ ғасырлар.
## Тарихи деректер
Қорым Маңғыстаудың мемориалды жерлеу кешендерінің ең киелі орындарының бірі болып саналады. Әдебиеттерде алғаш рет ол 1825-1826 жылдары полковник Ф. Бергтің жетекшілік еткен бірінші орыс әскери-шолу экспедициясының есептерінде аталады. Сисен ата кешенінде діни ғимаратардың барлық танымал архитектуралық үлгілері байқалады. Негізгі жерлеу кешені осы өңірдің көрнекті ислам дінін уағыздаушылардың бірі Сисен ата мазарының айналасында пайда болады. Ол туралы нақты мәліметтер жоқтың қасы, бірақ аздаған аңыздарда оны оғыз-қыпшақ дәуірінде өмір сүрген делінеді.Сисен ата кешенінде отыз ірі күмбезді кесенелер бар. Оған Маңғыстаудағы адай руының алғашқы қоныс аударуын басқарған батырлар, билер жерленген. Бұл кесенелер хиалық хандарға және басқа жаулап алушыларға қарсы шыққан халық батырлары Төлеп батыр, Қонай батыр, Сүйінқара батырға арналады. Сондай-ақ мұнда адай әулетінен шыққан атақты өкілдері жерленген.
## Қорым сипаты
Қорымды салуда басқа да осындай кешеннен ерекшеленетін сәулет өнерінің озық тәсілдері пайдаланған, пішіндерінің әсемдігі, ерекше бөліктер, әрлеудің нәзіктігі, мысалы, әйелдердің қабіріне орнатылған кейбір құлпытастар, еркектердің құлпытастары соғыс белбеуінің, қолөнер құралдарының, кейде соғыс жылқылары мен алуан түрлі қарулар да бедерлі суреттерімен бейнеленеді. Маңғыстаудың басқа қорымдарының ішінде Сисен ата біршама жақсысақталған.
## Дереккөздер |
1997жылы қаламызда «Мұнайшылар» алаңына келісім және саяси репрессиялау құрбандарын еске алу жылына арналған тарихи мемориалды кешен салынып, қаламыздың даму кезеңдеріне байланысты шежіре жазылды. |
«Иманғали» мешіті – Атырау қаласының орталығы, Сәтбаев даңғылында орналасқан мешіт.
## Сипаттама
Пайдалы көлемі - 1093,1 шаршы метр, 600 адамға арналған. 2 қабаттан тұрады, екі үлкен зал: бес уақыт намаз оқитын зал, ерлер мен әйелдер намаз оқитын зал, Құран оқитын бөлме, медресе, кітапхана, ерлер мен әйелдер үшін дәрет алатын бөлмелер бар. Жалпы аумағы 9358 шаршы метр жерді алып жатыр.Құрылысын «Атыраугорстрой» ЖШС-і мен «Алматыгорстрой» ЖАҚ жүргізді. Қаражатын «Шапағат» қоғамдық қайырымдылық қоры көтерді. Мешіттің сыртында - 235,2 шаршы метр қосымша ғимарат бар. Онда имам және шаруашылық қызметкерлерінің бөлмелері орналасқан.
## Архитектурасы
Қабырғасы силикат кірпішпен қаланып, сырты мәрмәрмен қапталған. Кіре беріске әдемі плита, еден бетіне ковралан төселген. Диаметрі 7 метрлі - үлкен күмбезді, барабандағы биіктігі 23 метрлі – ғимарат. Намаз бөлмесінің төріне, орталық күмбезді айналдыра және орталық қақпаның қос қапталына қасиетті Құран аяттарының сүрелері жазылып, жапсырылған. Мешіт қабырғасының биіктігі - 15 метр. Есік маңдайшаларының жоғарғы жағы батырлар дулығасы іспетті. Мешіттің екі мұнарасы бар. Бас мұнарасының биіктігі - 20,7 метр.Мінбердің биіктігі - 3 метр. Ол жоғарғы сапалы ағаштан жасалған. Үлкен күмбездің диаметрі - 5 метр, қалған 6 кіші күмбездерінің диаметрлері - 1метр. Орталық күмбез астындағы салмағы жарты тонна 150 шамы бар алып аспалы шам бар.
## Дереккөздер |
Қарақия ойысы, Қаракие, Батыр – Маңғыстау түбегіндегі ойыс.
## Географиялық орны мен жер бедері
Маңғыстау облысы Қарақия ауданы жерінде орналасқан. Ойыс табаны мұхит деңгейінен 132 м төмен жатыр. Ұзындығы 85 км, ені 10-25 км, түбі жазық. Шығыс беткейі тұсында ойыстың түбін бойлай солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай жазда қарасуларға бөлініп қалатын Ащыағар өзені өтеді. Шығыс беткейі кертпештеліп келген тік, жарқабақты. Олар желмен аққан судың әсерінен тілімденіп, жеке төбелерге бөлінген. Өсімдік жамылғысы мардымсыз. Ойыстың кемерлі беткейлері мен табанында көптеген құдықтар (Жаңаорпа, Сауытты, Қынабай, Шұқыр, Көкше, т.б.) мен қыстаулар (Орша, Боржақты, Қарасеңгір, т.б.) орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Ойыстың шығыс кемері негізінен түрлі түсті ұлутастар мен бор жыныстардан тұрады. Олар мыңдаған жылдар бойы ұдайы күнге тотығу салдарынан қоңырқай тартқан. Сондықтан бұл бөлігі алыстан қарағанда қара түсті тік жарқабақ (биіктігі 10-15 м және одан да биік) тәріздес болып көрінеді. Осыған байланысты ойыстың аты "Қарқия" деп аталған.Ойпаттың жоғарғы жағы сарматтық берік ізбестен, орталық жағы – жұмсақ балшық, тез қирайтын тау жыныстарынан құралған. Жаңбыр суының ағындары, жел, өзеннің бұзылған жылғалары ойпаттың жер бедерін қалыптастырады. Ойпаттың биік басынан айналаны тамашалауға – алыста мұнарланған тұман, төселген көкжиек, ал жаныңда деміңді шығармайтындай тұңғиық шыңырау. «Қарақия» түрік тілінен аударғанда «қара аңның араны» дегенді аңғартуы тегіннен емес. Айналаның барқыт жамылған адыр төбесі жол-жөнекей өтетін жолаушылардың көзін тамсандыратындай. Қарақия ойпаты өткен алыс жылдарда Каспий теңізінің бір бөлігі болған, теңіз иірімімен толып Қарақия шығанағында бөлініп шығатын болған. Міне, осы күйінде Қарақия шығанағы Шығыс Каспийді зерттеуші-ғалым Александр Бекович-Черкасский құрастырған картаға түсірілген. Қарақия ойпатының солтүстік-шығыс ұшпасында тарихи ескерткіштер, ежелгі адамдардың қоныстанған мекені болған.
## Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ойыстың түбі сортаң топырақ (солтүстік-батысы) пен сор (оңтүстік-шығысы мен оңтүстік бөлігінде Батыр соры жатыр), өсімдігі негізінен қара жусаннан тұрады.
## Климаты
Климаты контиенттік. Қысы біршама жылы, жазы ыстық, қуаң келеді. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -7°С, шілдеде 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 75-100 мм шамасында.
## Пайдалы қазбалары
Қарақия ойысы кен байлықтарына бай. Мұнда мұнай, ұлутас кірпіштері, уран кені өндіріледі.
## Қатынас жүйесі
Қарақия ойысы арқылы облыс орталығы Ақтау қаласын мұнай мен газ-өңдеу орталығы - Жаңаөзен қаласымен қосатын республикалық маңызы бар автомобиль жолы, мұнай, газ, ауыз су құбырлары тартылған.
## Дереккөздер |
19 ғасырдың бас кезінде Жем бойында Бекет ата салған жер асты мешіті. Қатты бор жынысынан қашалған, үш дөңгелек етіп бір-бірімен жалғаса иіліп жасалған төбесі бар бөлмеден тұрады. Мешітке кіретін жер тар, ұзынша, бірінші бөлменің төбесінде сәуле түсетін тесігі болған. Қабырғаларында қуыстар, оңтүстік-батысында, түпкі жақта михраб орналасқан. Мұндай жарлы-үңгірлі кешендерді Бекет Оғыландыда (өзі жерленген жерде) және Ескі Бейнеу маңында жасаған. Ембідегі екінші жер асты мешіт – Бекеттің шәкірті Құлшан жасатқан Ақмешіт – Құлшан мешіті. Ол жеке-жеке екі бөлмеден тұрады, оның біреуіне мешіттің негіздеушісі жерленген.Мазарат кішікерім 32 құлпытастан, 2 қойтастан, 2 күмбез кесенесінен және 1 сағантамнан құрылады.13 құлпытас сәулетшiлiк - сәндiгiн және тарихи-этнографиялық мәндерін білдіреді. |
Успен соборы (орыс. Успенский собор) — Атырау қаласында орналасқан орыс православ шіркеуі. Тайманов пен Гагарин көшелерінің қиылысында орналасқан. Жары тастан қаланған. Мөлшері 4500 м/куб. Жалпы алаңы 230 шаршы м. Сыйымдылығы - 900 адам. Негізгі күмбезінің биіктігі 40 м. Ал басқа күмбездері – 10 м. Жіңішке.
Осы собор Қазақстанда әрекеттегі ең ежелгі ғибадатханалардың ішіне кіреді және республикалық маңызындағы сәулет өнерінің ескерткіштер тізіміне қосылған.
## Тарихы
Атырау қаласындағы (ол кезде Гурьев) Успен соборы Ф. Тудаков есімді көпес пен оның әйелінің қаражатына салынған. Құрылыс 10 жылға созылып, 1885 жылы пайдалануға берілген.
Собор ғимараты сол кезге лайық болған жалған орыс стилінде салынып, ежелгі орыс пен орыс сәулет өнер дәстүрлерінің, сонымен қатар олармен бірге орайластыратын византиялық сәулет өнерінің элементтерінің синтезін көрсетеді. Әйткенмен, 19 ғасырда сол үлгімен салынған көптеген ғибадатханалардан ерекшеленетіні -Успен соборы ғимараттың жалпы құрылысының әлдебір қарапайымдылығы мен жеңілдігі сай болатын ерекше жергілікті сәулет мектебі болып табылады.Ф.Тудаковтың байлығына байланысты қызықты аңыз бар. Оған сәйкес саудагердің әкесі Иван Тудаков көптеген орыс-түрік соғыстардың біріне қатысты. Дәл орыстар жеңген ірі ұрыстардың бірінен кейін ол соғыстан бай адам болып оралды. Аңыз бойынша байлығының көбісін Қара теңіз суына кеткен алтынды тасымалдаған түрік кемесін тауып, алды. Кейін оның ұлы Ф.Тудаков сауданы сәтті жүргізіп, кәсіпшілікке ие болып, әкесінің мүлкін арттыра түсті.Құрылыс пен жарықтандырудан кейін Успен соборы Гурьев (Атырау) қаласының орталық ғибадатханасы болды, бірақ төңкерістен кейін собор жабылды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО-да дінге қатысты мемлекеттің саясаты жұмсарды, елдің барлық түкпірлерінде ғибадатханалар ашылып, қайта салынды. Успен соборы КСРО-да ашылған ғибадатханалардың алғашқы 10000 кірді, кейін ғибадатхананың діни маңызы өсіп, оған екінші Кафедралы собордың мәртебесіне ие болды. Жүз жылдан артық уақыт бойы соборда маңызды қалпына келтіру жұмыстары жүргізілмеген және ғимарат құлдырап кеткен. 2000 жылы Атырау облысының әкімі И. Н. Тасмағамбетовтың бұйрығы бойынша Успен соборы толығымен қайта салынды. Негізгі ғимараттың іргетасын күшейту бойынша үлкен жұмыс жасалған, собордың қасбеті мен күмбезі қайта салынды. Қалпына келтіру жұмыстардың зор ауқымына қарамастан, мамандар сәулет ескерткішінің тарихи бейнесін толығымен сақтай алды.
## Дереккөздер |
Шопан ата мешіті — Маңғыстау облысында орналасқан мешіті.
## Тарихы
Аңыз бойынша Ақтау қаласынан 200 шақырымнан астам жерде Сенек кенті аумағында орналасқан бұл мешіт Қожа Ахмет Иасауи әулиенің шәкірті сопы Шопан-ата салған. Аңызда Шопан-ата мұнда тәлімгерлерінің асатаяғын тауып алып, сол жерде он бір жер асты камералардан тұратын мешіт тұрғызу шешіміне келді.
Аңызда одан әрі баяндалады: жерге шаншылған асатаяқтан ағаш өсіп, ол осы күнге дейін өсіп келеді, оның жасағанына 800 жыл болды. Аңыз-әңгімеге нансақ, ағашты үш рет айналсаң, барлық аурулардан құтыласың екен.
## Сипаттамасы
Шопан-Ата мешіті көп ғасырлар ішінде абажадай некропольмен қоршалған және үш мыңнан астам қорғандар бар. |
Атырау облыстық өлкетану мұражайы — мәдени-ағарту мекемесі. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Төралқасының Гурьев облысы бойынша ұйымдастыру комитетінің 1939 жылғы 22 шілдедегі № 23 «Облыстық музейді ашу туралы» қаулысымен ашылған. Ал 1940 жылы 5 қарашада жалпы көлемі 240 шаршы метрлік орыстың бұрынғы шіркеу үйі (1886 жылы негізі қаланған, қазіргі Әйтеке би, бұрынғы Орджоникидзе көшесіндегі №14 үй) орнында ресми түрде ашылып, барлығы 300-дей жәдігермен алғашқы көрерменін қабылдады.
## Тарихы
Алғашқы ашылған (1939-1940ж.ж.) музей директоры болған Якупов деген азамат. Музей лайықты жаңа ғимаратқа 1999 жылы көшірілді. Музей ашылған жылы жалпы қорда 242 жәдігер болған, ал 2010 жылға жиналған жәдігер саны 90 мыңнан астам. Алғашқы құрылу кезінде музей 1423 ш.м. көлемін алған.Ал қазіргі музей көлемі 2027 ш.м. құрайды.
Алғаш 300-дей жәдігермен ашылған музей жылдан – жылға аса құнды көненің көзіндей өлкенің минерология, пилеонтология, археология, этнография, флорасы мен фаунасынан мол мағұлмат беретін тарихи деректермен толығып, қазіргі таңда 50 мыңнан астам жәдігер жинақталған. Қандай да болмасын музейдің негізгі құндылығы қор байлығымен анықталады.
## Мұражай жинақтары
Мұражай қорында оның облысы бөлімшелеріндегі (Исатай, Құрманғазы, Қызылқоға, Индер аудандары орталықтары мен Сарайшық кентіндегі) тарихи-мәдени мұраны қосып есептегенде 30000-нан астам материалдық-рухани ескерткіштер бар. Мұражай экспонаттары палеолит дәуірінен қазіргі заманға дейінгі Атырау өңірінің бай тарихын қамтиды. Олардың ішінде Алтын Орда заманындағы ірі мәдени және сауда орталығы болған Сарайшық қаласынан табылған теңгелер, қыш бұйымдар, монша, мешіт, шеберхана қалдықтары бар. 1996 - 97 ж. Археология институты жүргізген зерттеулер (жетекшісі З.Самашев) мұражай қорын Алтын Орданың саяси-экономикалық, мәдени өмірі жайлы құнды деректермен толықтыра түсті. Мұражайда Исатай - Махамбет бастаған халық көтерілістеріне қатысты құжаттар, қару-жарақ, өнер туындылары жинақталған. Атырау өңірінің мәдени өміріне арналған бөлімдерінде күйші, композитор Құрманғазы, оның ұстаздары мен шәкірттері жөнінде деректер, халық қолөнерінің туындылары, күмістен жасалған зергерлік әшекей бұйымдар қойылған.
Соңғы жылдары музейге қазақтын белгілі өнер шеберлеріне тікелей қатысты жәдігрлер көптеп жинақталды. Күй атасы Құрманғазы Сағырбайұлының ұстаған қаруы, яғни 1849 жылы жасалған аңшы мылтығын айтуға болады. Оны белгілі күйші, халық әртісі Қаршыға Ахмедияровтың ағасы Қырғи Ахмедияров тапсырған болатын. Күй анасы – Дина Нұрпейісованың өмірінің ақырына дейін тартқан қара домбырасын Құрманғазы атындағы академиялық оркестрының домбырашысы ҚР халық әртісі Тұяқ Шәмілов тапсырады.
Қазіргі Астана қаласының әкімі И.Н.Тасмағамбетов (мемлекеттік хатшы кезінде) өзінің ресми сапары барысында музей қорына Египеттен алған екі жағында арабша «Оллаһ Мұхамад Алланың Елшісі» деген жазуы бар алтын монетаны, 16 ғ.басында Каирде жасалынған мамлюктердің пайдаланған күмістелген 2-тапаншаны, Бейбарыс Сұлтан қабірінің басынан алынған тас бөліктерін, фотосуреттерін табыстап музейіміздің қорын тағы мұралармен байытты.
Батыр баба М.Өтемісұлының 200 жылдық тойы қарсаңында Ықылас атындағы Республикалық музыкалық халық аспаптары музейінде сақталған Махамбет домбрасының көшірмесін Құрманғазы атындағы Мемлекеттік консерваториясының саз аспаптар жасау шебері Мұса Әділұлы жасап тапсырып, қорымыздағы тағы бір саңлағының мұрасымен толықтырды.
## Бөлімдері және ғылыми-зерттеу жұмыстары
Музейдің 9 бөлімшесі, оның ішінде 3 аудандық, 1 қалалық, 4 ауылдық музей және 1 тарихи-қорық жұмыс жасайды. Музейде ғылыми қор, жалпы және қазіргі кезең тарихын ғылыми-зерттеу, археология ғылыми-зерттеу, этнография және өлке табиғатын ғылыми-зерттеу, экспозициялық-көрмелік жұмыс, экскурсиялық-бұқаралық жұмыс бөлімдері жұмыс жасайды.Бүгінде музейдің құнды жәдігерлері «Тылсым дәуір», «Этнография», «Археология», «Өлке табиғаты», «Өлке тарихы ХІІ-ХХ ғ.І – ші жартысы», «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы», «Өлке мәдениеті мен әдебиеті», «Қазақстан Тәуелсіздігі» экспозициялық залдары арқылы көрермен назарына ұсынылған.
Музей ғылыми қызметкерлері облыс көлемінде аудандарға ғылыми – зерттеу, жинақтау бағытында экспедицияға шығып, ел арасында болып, шешіре, тарих жазып, көненің көзіндей сақталған ата-баба мұраларын жинақтап, зерттеп келеді. Музей тек ғылыми-зерттеу орталығы ғана емес , мәдени көпшілік, ағарту шараларын ұйымдастыратын бірден – бір тарихи орын. Әр түрлі тақырыптағы кездесу кешері, тарихи-танымдық сабақтар, тақырыптық көрмелер өткізу дәстүрге айналған.
## Дереккөздер |
Түб-Қараған түбегіне жақын орналасқан Ащымұрын мүйісі жері қасіретке ұшыраған балықшыларға қол ұшын берген жас жігіт туралы аңызбен байланысты. Содан бері Сұлтан-Апе теңізде апатқа ұшырағандарға ылғида көмек беріп тұрады. Некрополь аймағындағы айналанын бәріне тас төселген, киелі Сұлтан-апе сақтап жүргендіктен, бұл шеңбердің ішіндегі кез келген жолаушы өзін қауіпсіз жағдайда сезеді.Кейбір молалар үстінде, аңызға нансақ, ғажайып жасау үшін әулиелер ұзын ағаш сырықтар арқылы әлемге көтерілетін сырғауылдар түрілген. Ал мешітке жақын жерде емдік қасиеті бар суымен құдық орналасқан. |
XVIII ғасырдағы сәулет өнерінің туындысы және құнды тарихи ескерткіш болып саналатын Е.И. Пугачевтің музей-үйі қала тұрғындары мен қонақтардың сұранысына ие. Әр адамның санасында Отан деген ұғым өзі мекендейтін қаланың тарихымен оның архитектуралық және тарихи ескерткіщтердің бірі – Емельян Пугачевтің музей-үйі. Бұл музейдегі жәдігерлердің әрқайсысының тарихы бар. 1773-1775 жылдардағы шаруалар соғысының өртіне шарпылған мекені ретінде тарих бетінен өз орнын алған музей-үйінің тарихи құңды деректер жинаумен шұғылданған ұлы орыс зерттеушілері мен жазушыларының есімдерімен де тығыз байланысты екендігі дауысыз.
1967 жылы бұл үйде кітапхана болса, 1991 жылдан бастап қайталанбас тарихи ескерткіш облыстық тарихи - өлкетану музейінің қарамағына берілді. Мұнда қазақтардың тұрмыстық бұйымдары мен қару жарақтарының түп нұсқалары, тулар, зеңбіректер, құнды патша сыйлықтары орын алған.Музей көрмесіндегі жүздеген жәдігерлер - өлке тарихы мен Жайық қазақтарының тұрмыстық келбеті мен өзіндік ерекшелігінің айшықты белгілерінің бірі.Орал қ., Достык-Дружба даң., 35,тел: 8 (7112) 26 49 86 |
Беғазы қорымы – Қарағанды облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштер тізіміне енген қола, ерте темір дәуірінен сақталған бейіттер тобы. Қазақстанның ең маңызды және көрнекті ескерткіштерінің бірі.
## Орналасқан жері
Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Ақтоғай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде, Қаратал (Беғазы) өзенінің оң жағалауында.
## Кезеңі
б.з.б.ХІІ-Х ғғ., б.з.ХV-ХVІІ ғғ.
## Зерттелуі
Қорымды алғаш рет 1946 жылы Ә.X. Марғұлан зерттеген. 1947-1952 жылдар аралығында зерттеу және қазба жұмыстарын Ә.X. Марғұлан, К.А. Ақышев, А.М. Оразбаев, Л.Р. Кызласов (Мәскеу қ.) жүргізді. 2003 жылы Беғазы қорымын зерттеу жаңартылды. Оған Ә. Х. Марғұлан атындағы археология институты, Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті тұсындағы Сарыарқа археологиялық институты, Қарағанды облысы мәдениет департаменті және облыстық тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау Мемлекеттік инспекциясы ат салысуда.Мамандармен Беғазы шатқалында Андронов дәуірінің 50 қоршауы, Беғазы-Дәндібай кезеңінің 6 кесенесі, 12 тас, тас-топырақ қорғандары, 3 шитті мазар және қазақ уақытының 250-ге жуық кішкентай тас қабірлері тіркелген. Мұндай ескерткіштердің кең уақыттық ауқымы Беғазы қорғанын шын мәнінде бірегей киелі нысандар қатарына жатқызуға мүмкіндік береді.
## Қорым сипаты
Беғазы қорымында қола, ерте темір дәуірлерінің бейіттері және ортағасырлық 57, кейінгі кездердегі 100-ге жуық қазақ бейіттері бар. Қорымның аумағы 240x570 м. 20 бейіт зерттелді. Оның 14-і андрон мәдениетінен Беғазы-Дәндібай мәдениетіне өту кезеңіне жатады. Өтпелі кезең бейіттері өңделген төртбұрыш, шаршы, дөңгелек пішімді жалпақ гранит тастарды қырынан, жоғарғы жағын ортаға қарай еңкейте көміп, құрастырылған қоршаулар түрінде болады. Мәйітті оның ортасындағы тас жәшіктерге жерлеген. Кейбір қоршаудың ішінде қос жәшік қатар салынған. Олар ертеректе тоналған. Сақталған мәйіт сүйектерінің қалдығына қарап, олардың бүктетіліп, қырынан, басын батысқа беріп жерленгені, кейбірінің мүрдесін өртеп, күлін көмгені анықталды.Бейіттер ішінен андрон мәдениетінің соңғы кезеңіне тән, өрнегі мен пішімі жақсы сақталған көзелер мен олардың сынықтары, жебенің тастан жасалған ұшы, мыстан, илемеден жасалған моншақтар, киімге тағылатын өрнекті жапсырмалар, алтынмен аптаған салпыншақтар мен екі дөңгелек сырға, т.б. заттар табылды.Беғазы қорымындағы қоршаулардың пішімі мен құрылысы, табылған бұйымдар Орталық Қазақстанда қола дәуірінің соңғы кезеңінде өмір сүрген тайпалардың жерлеу салты, діни сенімдері, қолөнері туралы құнды мағлұмат береді.
## Дереккөздер |
Орал қаласындағы Мұз айдыны спорт сарайы 2001 жылдың 28 қарашасында ашылды. 2001 жылдың 27 желтоқсанындағы Батыс Қазақстан облысы Әкімшілігінің № 77 қаулысымен оның негізінде МКҚК БЖСМ Мұз айдыны сарайы ашылды. Мұз айдыны сарайының жалпы көлемі – 4635 ш.м., 1300 орындық, мұз айдыны – 60х30 м.Мекен-жайы: Орал қаласы, Евразия даңғылы, 236тел.: 8 7112 -54 32 39, 54 37 42
## Сілтеме
http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/279/ Мұрағатталған 7 наурыздың 2017 жылы. |
Маңғыстау түбегі – Каспий теңізінің солтүстік-шығысында орналасқан.
## Жер бедері
Солтүстік-батысында енсіз, шағын Түпқараған түбегінен оңтүстік-шығысында Үстіртке дейін, солтүстігінде Каспий маңы ойпатынан оңтүстігінде Қарабұғаз шығанағына дейін 390 км-ге созылып жатыр. Енді жері 160 км-ге жетеді. Маңғыстау түбегіне Бозащы түбегіде қосылады. 20 ғасырдың 30-жылдары Каспий теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты Өліқолтық, Қайдақ шығанақтары тартылып, түбек Каспий ойпатымен тұтасып кетті. Түбек биік үстірттен және аласа таулардан тұрады. Түбектің орталық бөлігінде солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 200 км-ге созылған Маңғыстау таулары жатыр. Ені 30-60 км. Таудың орталық бөлігінде ендік бағытқа созылған Қаратау тауы орналасқан. Ең биік жері — Бесшоқы тауы (556 м). Түбектің көп жерін Маңғыстау үстірті алып жатыр. Күнгей шетінде Кендірліқиясай үстірті (абсолюттік биіктігі орта есеппен 100-170 м) орналасқан.
## Қосымша дереккөзден
Түбек батысында енсіздеу Түпқараған түбегінен басталады, шығысқа қарай бірте-бірте кеңейе отырып, бойлық бағытта 225 км-ге созылады. Түбектің орталық бөлігінде солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 200 км-ге созылған Маңғыстау тауы жатыр. Ені 30-60 км. Таудың орталық бөлігінде ендік бағытқа созылған Қаратау тауы орналасқан. Ол негізінен пермнің, триастың және юраның жер бетінде ашылған құмтастарынан, әктастарынан және тақтатастарынан құралған. Жербедер ерекшелігі жағынан Маңғыстау Қаратауы қатпарлы-лықсымалы аридтік-денудациялық аласа тауларға жатады. Бұйраттың биіктігі 300-400 м, оның ең биік нүктесі Бесшоқы тауында (556 м, Шығыс Қаратау жотасында). Беткейінің біразы ұзындығы бірнеше км-ге созылатын терең шатқалдармен (сайлармен) тілімделген.Батыс Қаратаудан солтүстікке және оңтүстікке қарай Солтүстік және Оңтүстік Ақтау деп аталатын екі бұйрат шығады. Олардың Қаратау беткейіндегі айдары мен тік жары ақшыл әктастардан құралған, сондықтан да бұл жоталар Ақтау деп аталады. Олар Қаратаудан көлденең ойыспен дараланған. Бұл таулардың абсолюттік биіктігі 322 м-ден аспайды. Екі жота да - кәдімгі куэст. Жоталарға әсем көріністі қалдықжондар мен биіктігі 40 м-ге жететін мүсінді жартастар және оларды тілгілеп өтетін шатқалдар тән. Тұрақты су жүйесі дамымаған. Ақтау тауында көптеген үңгірлер бар, ең ірілері Ақшұқыр мен Аралды кенттері маңында және Борлы (Меловой) мен Жыланды мүйістерінде орналасқан. Олар буырқанған теңіз толқынының әрекеті мен карст (шаймаапан) құбылыстарының салдарынан пайда болған. Маңғыстау тауының солтүстігінде ойпаңданған Бозащы түбегі орныққан. Бұл түбек Солтүстігінде Өлі Қолтық сорымен көмкерілген, шығысында Батыс Үстірт жондарынан Қайдақ шығанағымен дараланады. Түбектің орталығын мұнай кенорындары орналасқан ірі сор алып жатыр. Бұл жерлерге қандай да болмасын көліктің жету мүмкіндігі шектелген. Айдамалы жел соққанда сорға Каспий суы да жетіп қалып отырады.
Жазықты Маңғыстау солтүстігінде Таулы Маңғыстаумен, шығысында Үстірт дөңдігімен (Қарынжырық ойысы арқылы), батысында Каспий теңізі жағалауларымен, оңтүстігінде Қарабұғазкөл бұғазымен шектеледі. Ол Маңғыстау және Кендірлі-Қиясай дөңдіктерін, Түпқараған түбегін қамтиды. Жазықты Маңғыстау жер бедерінің Үстіртке біраз ұқсастығы бар. Мұнда да неогеннің әктастары кең тараған, олар ағын сулармен тоғытылмайтын ойыстардың тік жарлы жақтауларында ашылады. Жер бедері аридтік-денудациялық төрткүл дөңдерінен кұралған, алайда Үстірт дөңдігінен құрылысының күрделілігімен және жер бедерінің ойдымдылығымен ерекшеленеді. Солтүстік-шығысындағы абсолюттік биіктігі 150 м, оңтүстік-батысында 50 м. Жазықтың оңтүстік бөлігін абсолюттік биіктігі орта есеппен 100-170 м боларлық Кендірлі-Қиясай дөңдігі алып жатыр.
Жазықты Маңғыстауда өзендер жоқ. Жер бедерінің ерекшелігі - Каспий теңізінің жағалауын бойлай және Үстірттің ішкі жағында құрғап кеткен көлдер мен ойыстардың (Қошқарата, Қарақия, Қауынды, Ащысай, Жазғұрлы т.б.) көптеп ұшырасатындығында. Ойыстар кейде бір-бірімен біріге отырып, ауқымды алаптарға айналады. Олардың бәрі де теңіз деңгейінен төмен жатыр. Ең тереңі - Қарақия (Батыр) ойпаты, оның түбін үлкен сор басқан, деңгейінің абсолюттік көрсеткіші дүниежүзілік мұхит деңгейінен 132 м төмен (ұзындығы шамамен 40 км, ені 10 км). Қазақстанда Қарақиядан терең де құрғақ ойыс немесе ойысым жоқ және де ол дүние жүзіндегі ең терең ойпаттардың бірінен саналады. Жазықты Маңғыстаудағы ең ірі сорлы ойпат - Қарынжарық, ол Маңғыстау дөңдігін Үстірттен бөліп жатыр. Бүл терең (70 м-ге дейін) ойпат Қаратау тауын көмкеріп жатқан ойпат-шұңқырларды біріктіре отырып, Қарабұғазға таяу барып тамамдалады.Ойпаттың ұзындығы 300 км, ені 20 км-ден 50 м-ге дейін жетеді. Ойпаттың жаралу тегі дефляция процестерімен байланыстырылады.
## Геологиялық құрылымы
Таулы бөлігі пермь мен триастың әктас және конгломерат қабаттары кезектесіп отыратын құмтас пен тақтатастардан түзілген.
## Климаты
Климаты өте құрғақ. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 100 — 150 мм. Ауаның орташа температурасы қаңтарда –4 – 6°С, шілдеде 25 — 28°С. Жер асты суы тұзды әрі тереңде. Солтүстік Ақтау артезиан алабында ғана жер асты суының мол қоры бар. Сұр, қоңыр және сортаңды сұр топырақ басым. Көпшілік бөлігі жусанды-сортаңды шөл. Жер қойнауы мұнай мен газ қорына аса бай. Одан басқа марганец, фосфорит, қара көмір, қабыршақтас, т.б. кен орындары барланған. Мал жайылымына кеңінен пайдаланылады. Аласа таулар мен шағын құм алаптары қысқы жайылымға қолайлы.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Маңғыстау түбегі Мұрағатталған 3 тамыздың 2018 жылы. |
Сағадат Қожахметұлы Нұрмағанбетов (25 мамыр 1924, Ақмола облысы, Ақкөл ауданы, Еңбек ауылы — 24 қыркүйек 2013, Алматы) — әскери қайраткер, армия генералы, Кеңес Одағының Батыры, Қазақстан Республикасының тұңғыш қорғаныс министрі, «Халық қаһарманы», Алматы, Астана, Донецк (Украина) қалаларының, Ақмола облысының, Ақкөл ауданының құрметті азаматы.
## Өмірбаяны
* Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1942 жылы әскер қатарына шақырылды. 1-Белорус майданында, Солтүстік Кавказ, Украина, Молдавия, Польша, Германия майдандарында соғысқан. Пулемет взводын, ротаны, 5-екпінді армияның атқыштар батальонын басқарды. Гитлер канцеляриясын шабуылдауға қатысты.
* 1946 жылы Әскери академияны тәмамдады.
* 1981 жылы Бас штаб академиясын бітірді.
* 1950-1989 жылдары – Азаматтық қорғаныс штабының бастығы, Орта Азия әскери округы әскерлері бастығының орынбасары, Оңтүстік әскер тобы (Венгрия) бастығының бірінші орынбасары.
* 1990 жылдан ҚР соғыс, еңбек және Қарулы күштері ардагерлері Кеңесінің төрағасы
* 1991-1992 жылдары Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы.
* 1992-1995 жылдары ҚР қорғаныс министрі, армия генералы.
* 1996 жылы ҚР Президентінің кеңесшісі. КСРО, Ресей, Украина, басқа да мемлекеттердің ордендерімен марапатталған.
* Армия генералы, Кеңес Одағының батыры, Халық қаһарманы.
* Үйленген. 2 баласы, 4 немересі бар.
## Дереккөздер |
Ғ.Құрманғалиев атындағы облыстық филармония - 1966 жылы құрылды.
Филармония жанында Дәулеткерей атындағы ұлттық аспаптар оркестрі, эстрадалық ұжым, «Орал сазы» фольклорлық ансамблі, «Назерке» би ұжымы, «Классика» камералық ансамблі, арасында Қазақстанның еңбек сіңірген артистері Қ.Қожақов, С.Таудаева, Ж.Рахимова еңбек сіңірген мәдениет қайраткері Е.Қазиев бар квинтет, басқа да әр түрлі республикалық және облыстық конкурстардың лауреаттары жұмыс істейді.
Бүгінде филармония өз артистерінің жетістіктерін мақтан тұтады, мысалға «Орал сазы» фольклорлік ансамблі Халықаралық «Ялта-2003» конкурсының лауреаты болып табылады.«Назерке» би ансамблі Ш.Жиенқұлова атындағы Республикалық конкурстың Лауреаты болып табылады. «Классика» камералық ансамблі 2006 жылдың сәуірінде Мәскеу қаласында өткен «Қазіргі заманғы өнер мен білім беру» атты Халықаралық конкурс-фестивалінің дипломанты атағын иеленді.
Филармония ғимараты ХІХ ғасырдың тарихы мен мәдениет ескерткіші, Карев үйінің 3 қабатында орналасқан. Үй 1990 ж. салынған. Мұнда әртүрлі уақытта С.Сейфуллин, Т.Жароков, А.толстой, М.Шолохов және т.б. болған. Филармония ғимаратында 2001 жылы қайта жаңарту мен қалпына келтіру жүргізілді. Ол қазіргі уақытта XX ғасырдың басындағы кейпінде тұр.
## Дереккөздер |
Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайы — Орал қаласындағы 1832 жылы негізі қаланған тарихи-мәдени мекеме. Батыс Қазақстан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне енген қала құрылысы және сәулет ескерткіші. Мұражай аймақтың маңызды мәдени және ағартушылық орталығы болып табылады.
## Орналасқан жері
Орал қаласы, Достық алаңы.
## Кезеңі
Мұражай 1836 жылы ашылды, ғимарат 1864 жылы тұрғызылды.
## Тарихи деректер
Мұражай 1836 жылы Орал әскери училищесі жанында құрылды, 1870 жылы Орал училищесінің ғимаратына (кейіннен Орал педагогикалық колледжінің ғимараты) көшірілді. 1906 жылы дербес казак әскери мұражай ретінде қызмет етіп, ол үшін арнайы ғимарат салынды. Бірақ мұражай әр тұрлі жылдары қаланың басқа ғимараттарына да көшіп отырды. Мұражайдың ашылуындағы ерекше рөлді жергілікті мұғалім М.К. Курилин атқарды.
Облыстық тарихи-өлкетану мұражайы орналасқан ғимарат шығыс стиліндегі XIX ғасырдың тұпнұсқалы екі қабатты құрылысы болып табылады. Ол орыс-қазақ кәсіби мектебіне арналды. Бұл ғимаратқа мұражай 1980 жылы көшті. Құрылыстың жалпы ауданы 2432,7 шаршы метр. Бүгінгі күні мұражай экспозициясы 1809,1 шаршы метрді алып тұр.
## Мұражай құрамы
Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының құрамына бірнеше филиал кіреді. Олардың арасында суретші С. Ғұмаровтың мұражайы, Е. Пугачевтың үй-мұражайы, А. С. Пушкиннің мұражайы, Жәңгір хан атындағы тарихи-этнографиялық мұражай, табиғат және экология мұражайы, Сырым ауданындағы С. Датұлының тарихи-өлкетану мұражайы, Қаратөбе ауданындағы М. Мералиев атындағы тарихи-өлкетану мұражайы, Жаңақала ауданындағы Д. Нұрпейсова атындағы өнер мұражайы, Казталов ауданының Көктерек ауылы тарихи-өлкетану мұражайы, Жәнібек аудандық тарихи-өлкетану мұражайы және "Рухани жаңғыру" мұражайы бар. Оның қорларында б.з.б. IV-VІІ ғасырлардағы алтын бұйымдардың бірегей үлгілері, қазақ батырларының сауыттары, ХVІІІ-ХІХ ғасырлардың ескі кітаптары, ХVІІ-ХІХ ғасырлардың белгілері, қолданбалы өнер жәдігерлері, ХVІІІ-ХІХ ғасырлар киімдері, ыдыстары және көптеген басқа да заттар сақталады.
## Мұражай қоры
Мұражай залындағы археологиялық қазбалар кезінде табылған қыш құмыралар, ыдыстар, қола мен темірден соғылған жебе ұштары, еңбек құрал-жабдықтары өлкенің көне замандағы тарихы мен мәдениеттен мағлұмат берсе, 19 ғ. мен 20 ғ-дың бас кезінде қолданылған әшекей бұйымдар, үй жиһаздары, тұрмыстық заттар, ер-тұрмандар Батыс Қазақстан төңірегінде ғұмыр кешкен қазақ қолөнер шеберлерінің шеберліктерін танытады. Сондай-ақ, мұнда 19 ғ-дың соңы - 20 ғ-дың бас кезіндегі Орал қаласындағы саяси, әлеуметтік оқиғалар, тарихи тұлғалар өмірі жайында баяндайтын құнды фотосуреттер, құжаттар, заттық деректер қойылған. Мұражай қорындағы ауылшаруашылығы өнімдерінің түрлері, шикізат өнімдері, еңбек ерлері жайындағы мәліметтер облыстық өндірістік және шаруашылық дамуының тарихын көрсетеді. Мұражайдың дербес бөлімі болып табылатын Мәншүк Мәметова мұражайында оның ерлігінен хабар беретін материалдар мен заттық деректер, Емельян Пугачевтің мұражай-үйінде орыс қөтерілісшісі Е.А. Пугачевтің Оралда болуын баяндайтын құжаттар, соғыс қарулары; Табиғат және экология мұражайында өлкенің географиялық жер жағдайының кескіндеме-карталары, кен байлықтарының үлгілері, өлкеде кездесетін өсімдіктер мен жан-жануарлардың қатырылған бейнелері қойылған. Сондай-ақ, суретші С. Ғұмаров және орыс жазушысы М. Шолохов мұражайлары да Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайының бөлімі ретінде жұмыс істейді. Мұражайда жалпы саны 21930 экспонат сақтаулы. Тұрақты және көшпелі көрмелер, облысы теледидар және радиодан арнаулы хабарлар ұйымдастырылып тұрады.
## Дереккөздер |
Балқаш – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тұйық көл.
Аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі үшінші орында, әлемдегі ең үлкен көлдер тізімінде 14-ші орында. Алматы, Жамбыл, Жетісу, Қарағанды облыстарының шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 м биіктікте жатыр. Көлдің солтүстігінде кең Қазақтың ұсақ шоқысы, батысында Бетпақдала, ал оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмдары орналасқан.
## Атауы
### Этимология
"Балқаш" топонимі, бір нұсқасы бойынша, татар, қазақ және алтай тілдеріндегі balkas сөзінен шыққан, ол "батпақты жер, соққылармен жабылған" немесе "батпақтағы соққылар"дегенді білдіреді. Қазақ тілінде "балқыту", "металды балқыту", "балқыту" дегенді білдіреді. "Балқудан" алынған Этимология академик Әлкей Марғұланның Балқаш бойынша экспедициясының археологиялық деректерімен энеолит және ерте қола дәуіріндегі ежелгі металлургияның ошағы ретінде, сондай-ақ "жарқырау", "күйдіру", "балқу"деген мағынаны білдіретін *Blķ (үндіеуропалық *Brķ) етістік праформасының бореалдық (ностратикалық) сипатымен расталады.
### Аңыз
Көлдің шығу тегі туралы аңызға сәйкес, бай сиқыршы Балқаштың сұлу қызы немесе қызы болған. Оны үйлендіретін уақыт келгенде, Балқаш қызын тек ең бай, ең әдемі және ең мықты етіп беретінін мәлімдеді. Келген күйеу жігіттердің арасында керуендері қымбат тауарларға толы қытай императорының екі ұлы, жылқы табындары мен күмісі бар моңғол хан ұлдары және кілемдер мен піл сүйегінен жасалған бұйымдары бар жас Бұхара саудагерлері болды. Алайда, бақытты көргісі келетіндердің арасында болды және кедей шопан Каратал, ол бірден қалыңдыққа ұнады. Қаратал жеңімпаз атанған жарыстардан кейін Балқаш оны ашуланып қуып жіберді. Алайда немесе түнде ол туған үйінен қашып, зұлым әкесінен таңдалған адаммен бірге қашып кетті. Қызының қашқаны туралы білген Балқаш сүйіктілеріне ант берді және олар өз суларын таулардан тез алып жүретін екі өзенге айналды. Өзендер ешқашан қосылмауы үшін, Балқаш олардың арасына түсіп, көбік толқындарынан сұр көлге айналды.
Сондай-ақ, атаудың шығу тегі туралы нұсқа бар Авеста Ворукаша (Вурукарта) және одан әрі Парсы Фаркаш, бұл атау Авестада айтылған.
## Тарихы
Балқаш көлі туралы алғашқы тарихи-географиялық мәліметтер Орталық Азиямен байланыста болған қытайларда пайда болды, олар бұл аймақты басқалардан бұрын кездестіре алды. Ұлы қабырғаның батысындағы кеңістікті қытайлықтар "Си-Ю" (Батыс аймақ) деп атады және оның б.з. д. 126 жылы б. з. д. 607 жылы сол кезде Орта Азияда болған 44 мемлекеттің карталары жасалды, бірақ бұл сипаттамалар сақталмады. VIII ғасырдан бастап көлден Тянь-Шань тауларына дейінгі аумақ Жетісу (каз. Жетісу, қырғыз. Жеті суу), онда көшпелі (түріктер мен моңғолдар) және Орта Азияның отырықшы халықтарының мәдениеттері араласқан.
Александр фон Гумбольдт Балқаш көлі қытайлықтарға "Си-Хай" деген атпен белгілі болды деп сенді (Батыс Теңізі; бұл атау 1855 жылғы атласқа ауыстырылды). Жоңғарлар көлге берген "Балқаш-Нор" (balas-nur — "Балқаш көлі") атауы Еуропа елшілерінің түсірілімі бойынша жасалған 1833 жылғы Юлий Клапроттың картасында көрсетілген. Өз қоныстарының батысындағы барлық географиялық нысандарды ақ түспен белгілеген түріктер мен моңғолдар оны "ақ-Денгиз" ("ақ теңіз") деп атады, ал олардың мемлекеттерінің шекаралары батысқа қарай жылжыған кезде көл "көк" (Шығыс) — "Кукча-Денгиз"болды.
### XVII-XIX ғасырлар
Кітаптың екінші басылымында үлкен сызбаға (1627) көл жоқ, дегенмен Арал теңізі сияқты басқа ішкі су айдындары туралы ақпарат бар. 1695 жылы Тобыл картографы Семен Ремезов құрастырған "бүкіл сусыз және өтпейтін тас даланың жер сызбасы" деп аталатын картада Балқаш көлі "теңіз теңізі"деген атпен бар. Көл өте дәл белгіленбеген-батыстан Сырдария мен Амудария ағып, шығыстан 8 өзен ағып жатыр. Балқаштың орталығында үлкен таулы Коишор аралы белгіленген. Осы сәйкессіздіктерге қарамастан, авторлар ескі адамдар мен елшілердің сөздерінен сурет салу үшін үлкен жұмыс жасады.
XVIII ғасырда " теңіз "бірнеше карталарда пайда болады: 1716 жылы швед офицері Ю.Г. Ренаттың картасында (көлдің сұлбасы шындыққа жақын болды), сондай-ақ капитан Филипп Страленберг құрастырған және 1730 жылы Стокгольмде жарияланған" Ұлы Татариядағы ресей картасында".
1756 жылы Жоңғар хандығы құлағаннан кейін геодезистер Батыс Қытайға керуендермен жіберіле бастады, ал ХІХ ғасырдың басында Жоңғарияның бірнеше сұрақ карталары болды, бірақ Балқаш маңы мен көлдің өзі туралы сенімді ақпарат болған жоқ. 1834 жылы астроном В. Ф. Федоров Балқаш көлінің нақты орнын анықтап, оның жағалауын ішінара түсірді, ал 1837-1843 жылдар аралығында көл аймағына бірнеше экспедициялар жасалды, оның жағалаулары зерттелді және Зайсан көліндегі балық аулаумен салыстырғанда қызыл балықтың жоқтығын және аулаудың маңыздылығын көрсететін балық аулау сынағы жүргізілді. 1851-1852 жылдардағы Экспедиция көлдің тереңдігін және оны тасымалдау мүмкіндігін зерттеді. Қытай Цин әулеті кезінде (1644-1911) көл Қытай мемлекетінің солтүстік шекарасы болған, бірақ 1864 жылы Солтүстік-батыс шекарасы бойынша орыс-қытай келісіміне сәйкес Балқаш және оған іргелес аумақтар Ресей империясына өтті. 1850-1860 жылдары Балқаш ойпаты мен Іле өзенінің бассейнін қазақ ғалымы Ш. Ш. Уәлиханов зерттеп, Балқаш пен Алакөл ойпаттарының шығу тегі мен тарихи қалыптасуының ұқсастығын атап өтті.
### XX ғасыр
Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Лев Семенович Берг үлкен үлес қосты. 1900-1906 жылдары Ресей Географиялық қоғамының Түркістан бөлімі оған Арал теңізін географиялық-гидрологиялық зерттеуді тапсырды. Осы экспедиция барысында 1903-1904 жылдары ол, басқалармен қатар, Балқаштың, төменгі ағыс ауданының немесе көлге іргелес жатқан облыстардың жағалауларына аспаптық түсірілім жүргізді. Сонымен қатар, Берг көлдің өзін және оның Арал теңізімен байланысын зерттеп, Балқаштың Арал-Каспий бассейнінің сыртында жатқанын және олардың геологиялық өткенде қосылмағанын дәлелдеді. Лев Семенович Берг Балқаш көлін зерттегенде, ол кеуіп кетпейді және ондағы су тұщы деген қорытындыға келді. Зерттеуші "Балқаш бір кездері толығымен құрғап, кейіннен қайтадан суға толды, содан бері ол әлі тұздануға үлгермеді"деп мәлімдеді. Осы нәтижелерден және көл фаунасының кедейлігінен су қоймасының жастығы туралы қорытынды жасалды.
Балқаш көлі бассейнінің егжей-тегжейлі физика-географиялық сипаттамасын 1910 жылы Б. Ф. Меферт орындады. Ол Балқаштың солтүстігінде орналасқан Мойынты, Жамшы және Тоқрау өзен жүйелерін зерттеп, жер жамылғысын лесс тәрізді типке жатқызды. Меферт Солтүстік Балқаш геологиялық құрылымы бойынша ежелгі палеозойға жатады деп есептеді. Сонымен қатар, ол Балқаштағы су деңгейі қазіргі деңгейден 30 метр жоғары болған кезде көл шығысқа қарай орналасқан Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдерімен жалғасты деген ой айтты.
Кеңес заманында Орталық Азия көлдерін зерттеуді мемлекеттік гидрологиялық институт жүргізді. Тұз және химия өнеркәсібі, сондай-ақ бальнеология қажеттіліктері үшін минералды көлдерді зерттеудің физика-химиялық бағытына ерекше назар аударылды.
## Көлдің шығу тегі
Балқаш неоген-төрттік дәуірде Тұран тақтасының ақырын иілуінен пайда болған және кейіннен құмды өзен шөгінділерімен толтырылған кең Балқаш-Алакөл ойпатының ең терең бөлігінде жатыр. Бассейн Жоңғар Алатауының ақаулар жүйесіне кіреді, онда Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдері (Жоңғар қақпасының артында) орналасқан. Бұл көлдер бір кездері бүкіл Балқаш-Алакөл ойпатын алып жатқан, бірақ Арал-Каспий бассейнімен қосылмаған ежелгі Ханқай теңізінің қалдықтары болып табылады.
## Жер бедері
Балқаш көлінің ауданы шамамен 16,4 мың км2 (2000 жыл) құрайды, бұл оны толығымен Қазақстан аумағында орналасқан көлдердің ішіндегі ең ірісі етеді. Балқаш теңіз деңгейінен шамамен 340 м биіктікте жатыр және жарты ай тәрізді. Оның ұзындығы шамамен 600 км, ені шығыс бөлігінде 9-19 км-ден батыста 74 км-ге дейін өзгереді. Жағалау сызығының ұзындығы 2385 км. көлдің ортасында орналасқан Сарыесік түбегі оны гидрографиялық тұрғыдан екі түрлі бөлікке бөледі. Батыс бөлігі салыстырмалы түрде таяз және тұщы, ал шығысы тереңірек және тұзды суға ие. Түбек құрған Ұзынарал бұғазы арқылы ені 3,5 км су батыс бөлігінен шығысын толықтырады. Бұғаздың тереңдігі шамамен 6 м.
Көл бассейні бірнеше ұсақ ойпаттардан тұрады. Балқаштың батыс бөлігінде тереңдігі 7-11 м дейінгі екі ойпат бар-олардың бірі Батыс жағалауынан Тасарал аралынан Қоржынтібек мүйісіне дейін созылып, екіншісі батыс Балқаштың ең терең жері болып табылатын Бертіс шығанағынан оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шығыс Балқаш ойпатының тереңдігі 16 м — ге жетеді, бүкіл шығыс бөлігінің ең үлкен тереңдігі-27 м. Көлдің орташа тереңдігі 5,8 м, судың жалпы көлемі шамамен 112 км3.
Балқаштың батыс және солтүстік жағалаулары биік (20-30 м) және тасты, палеозой жыныстарынан (порфирлер, туфтар, граниттер, тақтатастар, әктастар) тұрады және ежелгі террассалардың іздері бар. Мұнда Балқаш кен ауданы жатыр. Қарашаған шығанағынан өзен атырауына дейінгі Оңтүстік жағалаулар немесе төмен (1-2 м) және құмды, мезгіл-мезгіл жоғары суға батып кетеді (соның салдарынан көптеген таяз көлдер бар), кейбір жерлерде биіктігі 5-10 м жағалаудағы төбелер кездеседі. Жағалау сызығы өте бұралған және көптеген шығанақтар мен шығанақтармен бөлінген. Батыс бөлігінің ірі шығанақтары: Сарышаған, Қашқантениз, Қарақамыс, Шемпек (көлдің оңтүстік аяғы), Балақашқан және Ахметсу. Шығыс бөлігінде Гузкөл, Балықтыкөл, Кукун және Қарашығанкөл шығанақтары, сондай-ақ Байғабыл, Балай, Шаукар, Кентүбек және Қоржынтүбек түбектері орналасқан.
### Аралдары
Көлдің батыс бөлігінде Басарал және Тасарал (ең ірі), сондай-ақ Ортаарал, Аякарал және Олжабекарал көлдеріндегі үлкен аралдар орналасқан. Шығыс бөлігінде Озарал, Ултаракты және Қоржын аралдары, Сондай-ақ Алғазы аралы орналасқан. Көлде жалпы ауданы 66 км2 болатын 43 арал бар, бірақ су деңгейінің төмендеуімен жаңа аралдар пайда болып, бұрыннан бар аралдар көбейіп келеді. Барлығы 43 арал.
## Жағрапиясы
Ауданы құбылмалы: 17 – 22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс бөлігінде 9 – 19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен 100 – 110 км3. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м, ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың 78,2%-ын береді), шығыс бөлігіне Қаратал (15,1%), Лепсі (5,4%), Ақсу (0,43%) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырау, Жәмші, Мойынты, т.б. өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен тілімденген, ал оңтүстік жағалауы – суы біртіндеп тартылған кезде жиналған шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал.
Батыс бөлігі (оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай)
* Бастықбек
* Орман, Талдыарал, Кіші Талдыарал
* Көкімбайарал, Көкомбай аралы (ж), Киши-карал
* Олжабекарал, Острава Тоғұртас
* Басарал, Ортаарал және Аякарал аралдары
* Тайсойған
* Мыңарал Аралдары
* Аузарал, Атарал, Тахтаарал
* Тасарал аралы
* Жасыл
* Қаз
* Бағыршық
* Ұлтарақты, Қоржын
* Кушиган
* Алгаздар
* Шайтанарал Аралдары
* Сарындоғал
* Шайтанарал
* Қасқыр
* Қашқынтөбе
* Байқадамарал
* Бестобе
* Бозарал
* Живгу
Шығыс бөлігі (батыстан шығысқа қарай)
* Ұзынарал
* Шығанақтар мен шығанақтар
* Ақжайдақ
* Батыс бөлігі
* Айрық Шығанағы
* Шемпек Шығанағы
* Сарышаған Шығанағы
* Ақкір
* Кашкантениз
* Қарақамыс
* Бертіс
* Балақашқан
* Ахметсу
* Ақкір
* Жетіарал
* Балақашқан
* Семизкөл
* Шығыс бөлігі
* Ақжайдақ
* Асабайкөл
* Майқамыс
* Сарымсақты
* Күзкөл
* Балықтыкөл
* Ақтас
* Құқан
* Құмарыл
* Карашиган
* Қаракөл
* Шомышкөл
* Тузкөл
* Борла
Түбектер
* Көлді екіге бөлетін Сарысық және Ұзынарал Сарысық бұғазы, тағы бір атауы Ұзынарал
* Қараағаш түбегі
Батыс бөлігі
* Кіші-Ақтүбек
* Үлкен-Ақтөбе
* Қараағаш
* Тайсойған
* Қоржынтүбек
* Құмжота
* Шұбартүбек
* Аққұм құмды түбек
* Бертис
Шығыс бөлігі
* Балайтүбек
* Ұзынтүбек
* Жылтын
* Жетімтүбек
* Шаукар
* Байғабыл
* Кентүбек
* Қоржынтөбе
* Көктөбе (түбек)
Бұғаздар
* Шомышкөл
* Ұзынарал
## Көл бассейні
Балқаш-Алакөл бассейнінің ауданы 512 мың км2, ал оның су бойынша орташа жылдық жиынтық жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Тек Балқаш көлінің су жинау бассейнінің ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік — батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% — ы Балқаш көліне тиесілі, өзен ағысы жылына 12,3 км3 құрайды (БСЭ деректері бойынша-жылына 23 км3 шамасында). Немесе көлдің батыс бөлігіне құятын көлге барлық су ағынының 73-80% құрайды. Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық өзгеруіне әкеледі — тау мұздықтарының еру кезеңі маусым-шілде айларында болады. Өзен саласы-Саласы болмайды, өзен алабы-Ертіске қосылу құйылысына дейінгі (Жоғарғы) Обь. Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары көлге жиналған судың бір бөлігін береді. Өзеннің жоғарғы ағысында, Бақанас ауылының маңында немесе оң жағында құрғақ Бақанас арнасы — ежелгі тармақтардың бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.
Көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды, сонымен қатар көл жер асты суларымен қоректенеді. Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені Балқаш көлінің екінші маңызды саласы болып табылады. Көлдің шығыс бөлігін 1950 жылдарға дейін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жете алмайды. Өткен жылдары жауын-шашын мол жылдары көлдің солтүстік бөлігіне Мойынты, Күдері, Тоқрау және Бақанас өзендері де құйылып, Қазақ ұсақ шоқыларынан бастау алған. Олардың барлығы негізінен қармен қоректенеді, сондықтан мамыр айында таяз және кебеді. Көлдің батыс және шығыс бөліктерінің салаларындағы жылдық айырмашылық 1,15 км3 құрайды.
Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді ауытқуларға және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 м, минималды мәндер V-X ғасырларда болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырларда байқалды. ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, ХІХ ғасырдың аяғында, сондай-ақ 1930-1940 жылдары көл 15,5—16,3 мың км2-ге дейін қысқарды. Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі қабаты 15 730 км2, ал көлемі 82,7 км3 болды. 2000 жылдардың басында көл экономикалық мақсатта оған құятын өзендердің бұрылуына байланысты төмендеу сатысында болды. Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай СЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтыру кезінде Балқаштың су балансы бұзылып, су сапасының нашарлауына әкелді, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде. 1970 жылдан 1987 жылға дейін су деңгейі 2,2 м — ге, ал көлемі 30 км3-ке төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни көлдің экожүйесіне бір бағытта антропогендік және табиғи факторлар әсер етеді. Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөліктің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ мұндай жоспарларды жүзеге асыру елдегі экономикалық жағдайға байланысты мүмкін болмады.
Көлдің су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен 340,65 метр) 1987 жылы Қапшағай су қоймасын толтыру аяқталғаннан кейін тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында деңгейдің 342,5 метрге дейін көтерілуі байқалды, оны кейбір мамандар соңғы жылдары жауған жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырды.
### Судың құрамы
Балқаш көлі жартылай тұщы көлдерге жатады - Судың химиялық құрамы су айдынының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлдің батыс бөлігінің суы тұщы (минералдануы 0,74 г/л) және бұлыңғыр (мөлдірлігі — 1 м), ауыз су мен өнеркәсіптік жабдықтау үшін қолданылады. Шығыс бөлігінде тұздылық (3,5-тен 6 г/л-ге дейін) және мөлдірлік (5,5 м) көп. Балқаш бойынша жалпы орташа минералдану-2,94 г/л. көпжылдық (1931-1970) Балқаштағы тұздардың орташа тұнбасы 7,53 млн тоннаны құрайды, көлде еріген тұздың қоры — шамамен 312 млн тоннаны құрайды. Батыс бөлігіндегі су сарғыш-сұр реңкке ие, ал шығыста түс көкшілден Изумруд көкке дейін өзгереді, бұл Спутниктік суреттерде байқалады.
## Климаты
Көл аймағындағы Климат шөлді. Шілденің орташа максималды температурасы шамамен 30 °C, қаңтар-шамамен -9 °C. Жауын-шашын жылына орта есеппен 131 мм түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55-60% құрайды.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 4,5 — 4,8 м/с құрайды, көлдің батыс бөлігінде Солтүстік желдер басым, ал шығыс бөлігінде Солтүстік — шығыс желдер басым. Жел көлде қатты толқуды тудырады (толқын биіктігі 2-3,5 м жетуі мүмкін), батыс бөлігінде сағат тілімен бағытталған тұрақты айналмалы ағын бар.
Күн шуақты күндер саны жылына 110-130, энергетикалық жарықтандыру-күніне м2 үшін 15,9 МДж. Балқаш жылы, жақсы жылытылатын көлдердің қатарына жатады. Көл бетіндегі судың температурасы желтоқсанда 0 °C-тан шілдеде 28 °C-қа дейін өзгереді. Көлдің батыс бөлігінің орташа жылдық температурасы 10 °C, шығысы 9 °C. көл жыл сайын қатып қалады және мұз әдетте қарашадан сәуірдің басына дейін созылады, шығыс бөлігінен мұздану 10-15 күнге кешіктіріледі.
Көл шөл және шөлейт климаттық белдеуде орналасқан. Қаңтардағы орташа температура –15 – 170С, шілденің орташа температурасы 240С. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55 – 66%, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 – 4,8 м/с. Жел көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында – солтүстік-шығыстан соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым – шілде) су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері үш метрден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылы көтеріліп, 1946 және 1987 жылы төмендегені байқалды. 1970 жылдан бері Іле өзені бойында Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш – жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі Балқашты екіге бөледі, гидрологиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км болатын Ұзынарал бұғазымен жалғасады. Судың минералдылығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы (0,5 – 1 г/л), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суы тұздылау (5 – 6 г/л), түсі көгілдір, ашық көк.
## Жануарлар және өсімдіктер әлемі
Көл жағасында тораңғы (тоғай ормандарының бөлігі ретінде) және тал өседі, дәнді дақылдардан — қарапайым қамыс (Phragmites australis), Оңтүстік мысыққұйрық (Typha angustata) және қамыстың бірнеше түрі — приморский (Schoenoplectus littoralis), көл (S. lacustris) және эндемикалық түр қазақстандық қамыс (scirpus kasachstanicus). Су астында урутидің екі түрі өседі-масақ (Myriophyllum spicatum) және бұралған (M. verticillatum), рдесттің бірнеше түрі: жылтыр (Potamogeton lucens), тесілген жапырақ (P. perfoliatus), бұйра (P. crispus), тарақ (P. pectinatus) және ірі жемісті (P. macrocarpus); кәдімгі пемфигус (Utricularia vulgaris), қара-жасыл мүйізтұмсық (Ceratophyllum demersum), сондай-ақ екі түрі бар наядтар (теңіз және кіші). 1985 жылы концентрациясы 1,127 г/л болатын Фитопланктон балдырлардың көптеген түрлерімен ұсынылған.
Көлдің фаунасы өте бай болды, бірақ 1970 жылдардан бастап судың сапасының нашарлауына байланысты биоәртүрлілік төмендей бастады. Осы уақытқа дейін бентос моллюскалармен, шаян тәрізділердің личинкаларымен, су жәндіктерімен ұсынылған. Қоңырау масалары мен кішкентай қылшық құрттар да ұсынылған. Зоопланктон (концентрациясы 1,87 г/л, 1985), әсіресе батыс бөлігінде де мол болды. Көлде балықтың 20 — ға жуық түрі болған, олардың 6-ы туған-Іле (Schizothorax pseudoksaiensis) және Балқаш (S. аргентатус) маринки, балқаш алабұғасы (Perca schrenkii), дақты (Nemachilus strauchi) және бір түсті губач (N. labiatus) және Балқаш минно (Phoxinus poljakowi), ал қалғандары енгізілген: тұқы, тікенек, Шығыс қарақұйрық (Abramis brama orientalis), Арал мүйізі (Barbus brachycephalus), Сібір шыршасы, тұқы, Лин, Уолли, сом, осман, күміс крестьян тұқы және басқалар. Негізгі балық аулау балықтары тұқы, көксерке, көкбауыр және қарақұйрық болды.
Көлдің оңтүстік жағалауында, әсіресе Дельта аймағында мол өскен қамыс құстар мен жануарлар үшін тамаша баспана болды. Қапшағай су қоймасынан төмен гидрологиялық режимнің өзгеруі Атыраудың деградациясына әкелді немесе-1970 жылдан бастап оның ауданы 3046 км2-ден 1876 км2 — ге дейін қысқарды, нәтижесінде сулы-батпақты жерлер мен тоғай ормандары-құстар мен жануарлардың мекендейтін жерлері қысқарды. Жерді игеру, пестицидтерді қолдану, мал жаю және Қамысты кесу де бассейннің биоәртүрлілігіне әсер етті. Омыртқалы жануарлардың 342 түрінің 22-сі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. ХХ ғасырдың ортасына дейін Дельта ормандарында Тұран жолбарысы болды, ол сол жерде өмір сүрген қабандармен қоректенді. Төменгі ағысында немесе 1940 жылдары А.А. Слудскийдің күшімен Канададан әкелінген ондатра бейімделді. Крахмалға бай мысыққұйрық тамыры ол үшін жақсы тағамға айналды, бірақ соңғы жылдары Қапшағайдан төгілу нәтижесінде пайда болатын тұрақты қысқы су тасқынына және мускраттың тіршілік ету ортасы жойылып, оның балық аулау толығымен тоқтатылды, ол бұрын жылына 1 миллион жануарға жетті.
Балқаш үлкен корморанттардың, шаяндардың, қырғауылдардың, бүркіттердің және ақ құтандардың ауқымына жатады. Құстардың 120 түрінің 1 -сі Қызыл кітапқа енген, оның ішінде қызғылт және бұйра пеликандар, қасықтар, аққулар және ақ құйрықты бүркіт.
## Қалалар және экономика
2005 жылы Балқаш бассейнінде 3,3 млн адам, оның ішінде Қазақстанның ірі қаласы-Алматы қаласының тұрғындары тұрды. Көл жағасындағы ең үлкен елді мекен-80 мың тұрғыны бар Балқаш қаласы. Қала көлдің солтүстік жағалауында орналасқан, оның қала құраушы кәсіпорны Балқаш тау-кен металлургия комбинаты болып табылады. 1928-1930 жылдары ашылған ірі мыс кен орны Қоңырат және Саяқ сияқты көлдің солтүстігіндегі елді мекендерде игерілуде. Көлдің батыс жағалауымен Бішкектен Қарағандыға дейінгі М36 автомагистралінің учаскесі өтеді, онда Гүлшат, Балқаш-9, Сарышаған және Приозерск елді мекендері орналасқан. Батыс жағалаудың оңтүстік бөлігінде үлкен, Мыңарал және Шығанақ ауылдары орналасқан.
Көлдің батыс жағалауында Приозерск қаласының маңында кеңес заманында салынған бірнеше әскери нысандар орналасқан. Балқаш-9 әскери қалашығында "Дарьял-У", "Днепр" және "Днестр"зымырандық шабуыл туралы ескерту жүйесінің радиолокациялық станциялары орналасқан. Сарышаған кентінің батысында зымыранға қарсы қорғаныс полигоны, ал оңтүстігінде Қашқантениз шығанағының жанында Терра-3 лазерлік қаруды сынау полигоны орналасқан.
Көлдің оңтүстік жағалауы іс жүзінде қоныстанбаған. Сағасында күйген ауылы, ал Қаратал сағасында Көпбірліккөл ауылы орналасқан. Көлдің шығыс шетіне жақын жерде Аягөз мен Талдықорған арасындағы Түркістан-Сібір магистралінің учаскесі өтеді. Темір жол мен Лепсі өзенінің қиылысында аттас ауыл орналасқан.
### Балық аулау
Фаунаның салыстырмалы кедейлігіне қарамастан, Балқаш көлінің экономикалық маңыздылығы 1930 жылдары басталған балық аулау мен балық өсіруге негізделген. 1952 жылы жылдық аулау 20 мың тоннаны құрады, 1960 жылдары жылына 30 мың тоннаға дейін балық өндірілді, оның ішінде бағалы тұқымдардың 70%-ы. Алайда, 1990 - шы жылдары өндіріс жылына 6,6 мың тоннаға дейін төмендеді, оның ішінде құнды тұқымдар — тек 49 пайыз. Балық аулау қарқынының төмендеуі қазіргі уақытта балық ресурстарын молайту және олардың түрлік құрамы бойынша бағдарламалардың болмауына, сондай-ақ браконьерліктің кең таралуына байланысты.
### Энергетикалық жобалар
1970 жылы Іле өзенінде қуаттылығы 364 МВт Қапшағай ГЭС салынды, бұл өзеннің гидроэнергетикалық әлеуетін пайдалануға, сондай-ақ қалыптасқан Қапшағай су қоймасынан суаруға су алуға мүмкіндік берді. Су ресурстары немесе аймақтың егістік жерлерінің 40% - ы бөлінген мақта өсіру үшін жоғарғы ағысында (СУАР аумағында) қарқынды пайдаланылуда. Қазіргі уақытта Қапшағайдан 23 км төмен немесе одан төмен қосымша контр-реттеуші бөгет құру жобасы бар. Қуаттылығы 49,5 МВт Кербұлақ ГЭС Қазақстанның оңтүстік бөлігін электр энергиясымен қамтамасыз ету проблемаларын ішінара шешуге көмектеседі және Іле өзенінің су ағыны деңгейінің күнделікті және апта сайынғы ауытқулары үшін буфер ретінде қызмет ететін болады.Олар КСРО кезінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігін энергиямен жабдықтау мәселесін шешуге тырысты: Балқаш көлінің жағасында электр станциясын салу жоспары жасалды. 1979 жылы Оңтүстік Қазақстан ГРЭС құрылысы үшін алаң таңдалып, Үлкен кенті құрылды, алайда біраз уақыттан кейін жұмыстар тоқтатылды. 1997 жылы В. С. Школьниктің ұсынысы бойынша алаңды АЭС салу үшін пайдалану туралы шешім қабылданды, бірақ экологтар мен ел тұрғындарының наразылықтары жоспарларды қайта қарауға мәжбүр етті, ал 2008 жылдың соңында Үкімет Балқаш ЖЭС салу туралы шешім қабылдады.
### Кеме қатынасы
Балқаш көлі, Іле өзенінің төменгі ағысы және Қапшағай су қоймасы (Қонаев қаласының Борохудзир айлағы) бойынша тұрақты кеме қатынасы жүзеге асырылады. Негізгі айлақтар: Бурылбайтал, Бурлитөбе. Флот негізінен балық аулау және тасымалдау, сондай-ақ минералды-құрылыс жүктері мен мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау үшін қолданылады. Су жолдарының жалпы ұзындығы-978 км, навигация ұзақтығы — 210 күн. Балқаш көлінде, басқа бассейндердегідей, қаржыландырудың жетіспеушілігінен қазіргі уақытта жер қазу және түбін тереңдету жұмыстары барынша азайтылды, бұл көптеген учаскелерде ірі тоннажды флотты пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Балқаш көлінде кеме қатынасы 1931 жылы ұйымдастырылды-Балқаш қаласына екі пароход пен үш баржа әкелінді. 1996 жылы көл арқылы 120 мың тоннаға дейін минералды-құрылыс жүктері, 45 мың тонна балық өнімдері, 20 мың тонна бақша дақылдары және 3,5 мың адам жолаушылар тасымалданған, бірақ 2004 жылға қарай көлем 1 мың адамға және 43 мың тонна балық өнімдеріне дейін қысқарды. 2004 жылы Іле-Балқаш бассейнінде барлығы 87 кеме пайдаланылды, оның ішінде 7 жолаушы, 14 жүк баржасы және 15 буксир.
2012 жылға қарай Іле-Балқаш бассейнінде тасымалданатын құрылыс материалдарының көлемі 233 мың тоннаға, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдері — 550 мың тоннадан кем емес, ал балық өнімдері — 53 мың тоннадан кем емес болады деп болжануда. Сондай-ақ, экологиялық туризмнің дамуы Балқаш көлі бойынша жолаушылар тасымалының өсуіне алып келеді, оның көлемі жылына 6 мың адамға дейін жетеді деп күтілуде. 2012 жылға қарай кенді су көлігімен тасымалдау көлемі жылына кемінде 3500 мың тонна болады деп күтілуде.
### Туризм
Балқаш көлінде демалудың танымал түрлері - жағажай туризмі және су спорты: желкенді спорт, байдарка мен каноэде есу, спорттық балық аулау.
Көлдің рекреациялық әлеуеті және айналадағы көрікті жерлер (Бектау-Ата шатқалы, тоғай ормандары) көптеген туристерді тартады, бірнеше пансионаттар бар. Көлді сақтау қозғалысы аясында түрлі спорттық шаралар өткізіледі.
## Балқаш экологиясы
Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңт.-шығыс аймағында ХХ ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп — Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өз. арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экол. тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км3 су қорының 11,9 км3-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км3 су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысатын.
* 1970-1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағыны 14,9 км3-ден 11,8 км3-ге кеміді, яғни, көл жылына шамамен 3,0 км3 су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлш. жылына 7,0—8,0 км3-ке дейін өсті, оның 6,5 км3 суы егін суаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км3-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абс. биікт. 340,54 м болды.
* 1908-1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығы (9,2 см/жыл) көл деңгейінің құлдырау жылдамдығына (15,6 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығыны 1600 — 1800 м3/с-тен 700—800 м3/с-ке дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағыны жылдам өзгеретін (0—1000 м3/с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды.
* 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өз-нің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалған Іле ғана қалды. Су шығынының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына симай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңт. жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлш. 17—18 мың тоннадан 10 — 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мыс., бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын, көксерке, т.б. құрады.
* 1970 жылдан бері аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы кездеспейтін болды.
* 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдылығы күрт өсті. Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералд. 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді.
* 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км²-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды.
* 1980-1990 жылдары Іле — Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғыл. зерттеулер жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 м-ге төмендетілді, сөйтіп көлемі 2 есеге (28 км3-дің орнына 14,5 км3) кеміді де, жер суаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады. Сыртқы себеп — Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл — халықаралық деңгейде реттелетін мәселе.
### Қытайдың әсері
Ластанған сулар Балқашқа тек тау — кен комбинатынан ғана емес, сонымен қатар Қытайдан да түседі-шекаралық пункттерде мыс пен басқа заттардың қатты асып кетуі тіркеледі, судың ластанудың V класы бар. Қытай аумағында Іле өзенінің бассейнінен жылына 14,5 км3 су іріктеліп алынады және 3,6 есе ұлғайту жоспарлануда, қоршаудың ағымдағы өсу қарқыны жылына 0,5—1-ден 2-4 км3-ке дейін (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы халқының белсенді өсуіне байланысты). Сарапшылардың пікірінше, Тянь-Шаньдағы мұздық ағынының ұлғаюына қарамастан, қоршау нормаларының 10% - ға артуы апатқа әкеледі-Балқаш екі су айдынына бөлініп, кейіннен шығыс бөлігі кебуі мүмкін.
Қазақстанның ҚХР-мен су қатынастары 2001 жылғы 12 қыркүйекте қол қойылған "Қазақстан Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасындағы Трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім"шеңберінде реттеледі. 2007 жылы Қазақстан Балқашқа өзендер ағынының көлеміне айырбас ретінде Қытайға 10 жылдық азық-түлік жеткізуге жеңілдікті келісімшарт ұсынды, алайда қытай оны қабылдамады.
## Балқаш көлі қазақ әдебиетінде және музыкасында
1948 жылы Қасым Аманжолов Балқашқа арналған шағын өлеңін жазады.
1970 жылдардың соңында ақын Қадыр Мырза Әлі Балқашта болып, бірнеше өлеңін осы өңірге арнайды:
Көгерт деп мекен-жайын әр атаның,Туған жер өзендерін таратады.Жамырап жүгіреді, Балқаш, сағанАягөз, Ақсу, Лепсі, Қараталың.Сенбеймін бар дегенге дала мұндай,Жал құмдар осы өлкенің қабағындай.Өзіңе құйған соң да ағады ІлеАйналған пластинка табағындай.Емізіп атамекен топырағын,Еңіске ентелейді нөпір ағын.Жете алмай бірақ саған әлі армандаАрқадан шыққан Жәмші, Тоқырау...
Өмірқұл Айниязовтың «Жетісу — жер жәннәты» әнінің қайырмасында көлдің бірегейлігі айтылады:
Балқашым менің,Көк айна көлім,Бесік боп тербет мені.Қымбат қой бағаң,Жетпейді сағанБар байлық жер-көктегі.
Күй өнерінің хас шебері, халық әртісі Мағауия Хамзиннің туындылары арасында «Балқаш толқыны» деген күй де бар.
Сазгер Еркеғали Рахмадиевтің «Балқаштағы кеш» атты хорға арналған поэмасы бар.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Балқаш көлі және қаласы Мұрағатталған 29 қазанның 2020 жылы. — VisitKazakhstan.kz сайтында
* Балқаш көлі жағажайлары — Qazaqstan 3D сайтында
* Жер бетіндегі ең көне көл – Балқаш Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2020 жылы. — Kazakh-tv.kz сайтында
* Балқаш көлінің физика-географиялық сипаттамасы |
VІІ қысқы Азия ойындары барысында мәнерлеп сырғанау жарыстары ақпанның 3 мен 5 аралығында Астанадағы Алау мұзайдыны сарайында өткізілді.
## Жарыстар
### Медальдар
## Сыртқы сілтемелер
* Жарыс кестесі Мұрағатталған 20 қаңтардың 2011 жылы. |
VІІ қысқы Азия ойындары барысында шайбалы хоккей бойынша жарыстар қаңтардың 28-нен ақпанның 6-на дейін жүргізіледі. Ерлер арасындағы дода Астана қаласында, ал әйелдер додасы Алматыда өтеді. Бұл ойындарда 12 ер командасы және 5 әйел командасы қатысады. Ерлер командалары екі дивизионға бөлініп жарысады.
## Медальдар
## Ерлер
Ерлер додасы астаналық Қазақстан спорт сарайында (Арена 1 және Арена 2) өтеді. 12 ер команданың ішінде 5 мықты команда жеке дивизионда жарысып, қалған 7-і премьералық дивизионда жарысатын болады. Әр дивизионда жеке медаль комплектісі беріледі.
Жоғарғы дивизион құрамалары: Жапония, Қазақстан, Қытай, Оңтүстік Корея, Тайвань. Премьералық дивизион құрамалары: Бахрейн, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Қырғызстан, Малайзия, Моңғолия, Таиланд.
Бастапқыда сайысқа 14 ер командасы қатыспақ болған. Бірақ кейін Үндістан мен Катар құрамалары ойындарға қатысудан бас тартты.
## Әйелдер
Әйелдер додасы Алматы қаласындағы Балуан Шолақ атындағы спорт сарайында өтеді.
Қатысушы құрамалар: Жапония, Қазақстан, Қытай, Оңтүстік Корея және Солтүстік Корея. |
Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті ( ТИГУ ) А. Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институты негізінде 2008 жылы құрылған.
1-3 курстарда 5 мыңнан астам студент пен магистрант білім алуда. Оларға 180-ге жуық профессор-оқытушы, оның ішінде 11 ғылым докторы, 70 ғылым кандидаты сапалы білім беруде. Профессор-оқытушылар кұрамының 45%-ы ғылыми дәрежелі. Университеттің 13 профессор-оқытушысы республикалық конкурста «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» атағына ие болды.
Университет студенттері мемлекеттік білім гранттары және ақылы негізде оқиды. Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінде 26 бакалавриат және 10 магистрлік мамандыққа 3 факультет, 15 кафедра, ғылыми және халықаралық байланыстар, оқу-әдістемелік және кредиттік технология, сапа менеджменті, инновациялық-ақпараттық технология бөлімдері, кітапханалар қызмет көрсетеді.
Университетте «Шерхантану», «Игі мұра» ғылыми-зерттеу орталықтары, республиканың білім беретін мекемелерін физикалық, химиялық құралдармен жабдықтайтын «Физхимприбор» ғылыми-өндірістік цехы бар. Оқу, ғылым және тәрбие салалары 10 инновациялық бағыт бойынша жұмыс істейді. ТИГУ 2009 жылы ИСО 9001-2008 халықаралық стандарттар сертификатын алды.
Оқу үрдісінде қазіргі уақыт талабына сай студенттерге 3 оқу ғимараты, агробиологиялық станция, жаңа үлгідегі спорт кешені, 3 оқу залы, интернет желісіне қосылған 15 компьютерлік класс, арнаулы бухгалтерлік бағдарлама класы, 3 электронды оқу залы, тілдерді дамыту орталықтары, баспахана, жаратылыстану ғылымдары бойынша зертханалар, криминалистика полигоны және т.б. қызмет етеді. Студенттерге қытай, ағылшын, түрік тілдерін меңгеру үшін тегін тіл үйрету курстары жүргізіледі.
ТМД, Германия, Жапония, Қытай және Түркия елдерінің жоғары оқу орындарымен білім беруді халықаралық стандарттарға сәйкестендіру, студенттер, магистранттар мен профессор-оқытушылар арасында академиялық тәжірибе алмасу мақсатында әріптестік байланыстар орнатылған.
Университеттің студенттері түрлі халықаралық, республикалық ғылыми конференциялар мен олимпиадаларға қатысады. Университет мақтаныштары қатарында Оңтүстік Кореяның Инчхон қаласында (19.09. - 04.10.2014.) өткен XVII Азия ойындарында (Азиада) алтын медаль алған каратэші Гафурова Гузалияны, каратэ-додан Азия чемпионатының қола жүлдегері, спорт шебері Қосақов Асхатты, бокстан студенттер арасындағы әлем чемпионатының жеңімпазы, спорт шебері Абдраимов Нұрланды, шахматтан халықаралық, республикалық турнирлардың чемпионы Даулетбаева Мадина, көгалдағы хоккейден республика чемпионы, спорт шеберіне үміткер Досжанова Айдананы, қазақша күрестен халықаралық және республикалық жарыстардың бірнеше дүркін жеңімпазы Мадижан Дәуренді және т.б. спортшыларды, О.Бөкей атындағы республикалық көркем сөз оқу шеберлері байқауының лауреаттарын, халықаралық, республикалық ән байқауларының дипломанттарын, республикалық «Абай әлемі» фестивалінің жеңімпаздарын ерекше атауға болады. Қазіргі таңда ҚР Президентінің «Болашақ» бағдарламасы бойынша 12-ден астам студент шетелдік алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарында білім алса, осы оқу жылында 50-ге жуық студент құжаттарын тапсырды. Сондай-ақ, студенттердің өзін-өзі басқару жүйесі (студенттік ректорат, студенттік деканат), студенттердің кіші ассамблеясы жұмыс жүргізеді.ТИГУ Мұрағатталған 14 маусымның 2021 жылы.
## Дереккөздер |
Мағауия Абайұлы Құнанбаев (1870-1904) – ақын.
## Өмірбаяны
Мағауия Абайұлы Абайдың бәйбішесі Ділдәдан туған кенже баласы. Жасында молдадан оқытқаннан кейін, Семейдегі Городское училищесінде орысша мектепке оқуға түсіреді, бірақ Мағауия екі-үш жыл оқығаннан кейін науқасқа шалдығып, ауылға қайтады. Осыдан кейін де әкесінің қасында жүріп, өздігінен ізденіп білімін толықтыра береді. Әкесінің ақындық қасиетін қадірлеп, өзі де ақындыққа беріледі. Мағауия әдебиет тарихында Абайлық дәстүрді бойына мол сіңірген ақын болып қалыптасты, нәзік лирикалық өлеңдер шығару, сюжетті поэмалар жазуды әкесі Абай ақынның өнегесінен алды.
### Өмірінің соңы
Небәрі 34 жыл жасаған Мағауия шағын ғұмырында қазақ әдебиетіне мұра боларлық тамаша туындылар тастап кетті. 1904 жылы 14 мамырда қайтыс болған Мағауия Ақшоқы мекеніндегі Құнанбай бейітіне жерленді.
## Шығармашылығы
Абайдың ақылының арқасында бірнеше поэма жазады. Ол жазғандары:
* «Еңлік-Кебек»,
* «Абылай»,
* «Медғат-Қасым».
Өз махаббаты үшін күресіп, құрбан болған Еңлік пен Кебекті келер заман жастарына үлгі етіп жырлайды.
* «Еңлік-Кебек», «Абылай» поэмалары қолжазба күйінде қалып, оқушыларға таралмаған.
* «Медғат-Қасым» поэмасының тақырыбы қазақтан жырақ, алыс елдерден, яғни Африка өмірінен алынған. Сол елді мекендеген адам қауымын реалистік шындық тұрғысынан көрсетеді.
Осылайша поэзияның үлкен үлгісін шебер танытқан Мағауия осындай романтикалық поэманы қазақ әдебиетіне кіргізді. Сол кездегі өнерлі жастар осы поэманы жаттап алып, әнге қосты. Осыдан кейін де қазақ өмірінен алып, тағы бір поэма жазды. Ол «Еңлік-Кебек» жайындағы коспа поэма болды. Бұл поэмада Кеңгірбай бидің бейнесін шебер керсете білген. Еңлік-Кебектің өліміне себепкер биді кіналайды. Осылайша, образдарды бейнелеуде, өткеннің қараңғылығын сынауда адамгершілікті ең үлкен максат етіп қойған Мағауияның поэмасы өз уақытындағы бағалы еңбек болды.
## Дереккөздер |
Жағалтай (лат. Falco subbuteo) - сұңқар тектес кішкене жыртқыш құс. Саятшылықта қолданылады, саят құстарының қатарына жатады. Түр-түсі жағал, бауыры ала болғандықтан жағалтай атанған. Ұсақ құстармен, қосмекенділермен қоректенеді. Аңшы, саятшылар қолға тез үйретеді.
Дене түрқы 33— 35 см. Салм. 170—350 г., қанатының үз. 270 мм. мекиені мен қоразының түсі бір-біріне ұқсас, арқалары кара , бауырында ашық қоңыр теңбіл жолақтары болады. Жыл құсы. Қазақстанға сөуірдің аяғында үшып келіп, үясын ағаштың басына салады. Көбінесе басқа құстардың үясын пайдаланады. Маусым—шілде айларында ұясына 2—5-тен жұмыртқа салады, оны мекиені мен қоразы кезектесіп 28 күндей басады. Балапандары ұядан 30— 35 күнде ұшады. Қазан айының басында қыстауға Азия мен Африканың оңтүстігіне ұшып кетеді. Қазақстан аймағында кең тараған құс, тек Үстірт пен Бетпакдалада ғана жок. Жағалтай әр түрлі ұсақ сүт қоректілер, ұсақ құстар, кесірткелер, ірі насекомдармен қоректенеді.
Жағалтай — сүң-қар түқымдасының ең ұшқыры, жемін ұшып жүріп аулайды.
Қазақстанда Үстірт пен Бетпакдаладан басқа барлық жерді мекендейді. Тұрқы 33-35 см, қанатының Ұзындығы 270 мм, салмағы 170-250 г. Мекиені мен қоразының түсі бір-біріне ұқсас, арқалары қара, бауырында ашық қоңыр теңбіл жолақтары болады. Тамағы мен мойнының екі жағы ақшыл, сирағы қауырсынсыз, сары түсті. Жағалтай — жыл құсы. Жетісуға сөуірдің аяғында келіп, қазанда жылы жаққа ұшып кетеді, ұясын ағаштың басына салады, көбінесе, басқа құстардың ұясын пайдаланады. Маусым-шілде айларында ұясына 2-5-тен жұмыртқа салады, оны мекиені мен қоразы кезектесіп, 28 күңдей басады. Балапандары ұядан 30-35 күнде ұшады. Жағалтай — сұңқар тұқымдасының ең ұшқыры, жемін ұшып жүріп аулайды. Жындан-жылға саны азаюда, соңдықтан қорғауды қажет етеді.
## Дереккөздер |
Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы ADP Ұлттық баяндамасы (ағылш. ADP National Employment Report) ADP компаниясының демеушілігімен дайындалатын баяндама. Осы баяндама Macroeconomic Advisers жауапкершілігі шектеулі компаниясымен дамытылып, тап осы компаниямен қолданылып, бекітіледі.
Баяндама тұрғындардың жұмыспен қамтылу деңгейiн көрсетеді. Осы баяндаманы құрастыру үшін ақпараттар анонимді ішкі жиын дерекнамалардан алынады. Олар шамамен 500 мың Америка Штаттарының заңды тұлғаларын (кәсіпкерлерін) құрайды. Жиырма (20) ай бойы, 2010 жылдың маусым айына дейін осы ішкі жиындар орташа өлшемделiп (яғни математика бойынша орта сан алынып), 340 мың Америка бизнесінің заңды тұлғаларына дейін (кәсіпкерлеріне дейін) және 21 миллионнан артық АҚШ-ның жұмыскерлеріне дейін қысқартылды/жиындалды. Алдыңғы сөйлемде айтылғандай, есепке алынған 21 млн жұмыскерлер өнеркәсіптік секторлардың барлық бөлiндiлерiнде жұмыс істейтіндер.
Шағын бизнес (кәсіпкерлік) туралы ADP баяндамасы (ағылш. ADP Small Business Report). Осы баяндамада ай сайынғы жұмыспен қамтылуды бағалауы айтылады. Бағалау кезінде дербес/жеке ауылшаруашылық емес сектордың бөлiндiде жұмыс атқаратын Америка (АҚШ) компаниялары, жұмысшылары шамашем 1-ден 49 адам құрайтын кәсіпорындар есепке алынады. Осы баяндама Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы ADP Ұлттық баяндамасының ішкі жиыны болып табылады.
Осы екі баяндамалар үшін мәліметтер есеп беру кезендерінде жиналады және олар интерполяцияланылады (яғни бастапқы деректерге өзгертулер, түзетулер, ескертулер, жаңа мәтіндер енгізілуі мумкін) әр айдың 12-ші жұлдызына дейін аптаны қосу үшін. Бүкіл мәліметтер статистикалық әдiстемелермен өңделіеді. Қолданылатын әдістемелер Америка бюросының еңбек санағында қолданылатын статистикалық әдістемелеріне ұқсас. Америка бюросы осы әдістемелерді халықтың жұмыспен қамтылуын есептеу үшін қолданады. Мысалы, ай сайынғы мекемелердi зерттеуi, жұмыспен қамтылу деңгейiн анықтау мақсатымен.
Осы өңдеуге сәйкес, Ұлттық жұмыспен қамтылу деңгейiн көрсету үшін ішкі жиындар өзгертіледі. Сол себептен, жұмыспен қамтылу деңгейінің өзгерілу нәтижесінде, ол Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы ADP Ұлттық баяндамасы үшін саналады/есептеледі, бірақ ADP-ның Америка бизнесінің заңды тұлғалар (кәсіпкерлер) туралы ортақ дерекқорында өзгертулер көрсетілмейді.
## Сыртқы сілтемелер
* Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы ADP Ұлттық баяндамасы (ағыл.)
* Macroeconomic Advisers (ағыл.)
* Доклад о занятости ADP Мұрағатталған 8 сәуірдің 2011 жылы. (орыс.) |
Бикен Ырымқызы Римова (1 қаңтар 1923 жыл, қазіргі Алматы облысы Қаратал ауданы Қанабек а. — 6 қаңтар 2000 жыл, Алматы) — актриса, Қазақ КСР-інің халық артісі (1966).
## Өмірбаяны
Бикен Римова театрды бала кезінен ұнатқан. Ол драмалық үйіпмелерге қатысып, олимпиадаларда жүлделі орындарға ие болған. М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық театрының болашақ әртісіне Қалибек Қуанышбаев, Күләш Бәйсейітова, Құрманбек Жандарбеков сияқты қазақ драмалық өнерінің шеберлері көп әсерін тигізді. 1943 жылы Алматы театр уч-щесін бітірген. 1940 жылдан өмірінің ақырына дейін Қазақтың мемл. академ. драма театры (Алматы) труппасында қызмет етті.
## Ойнаған рольдері
Тұңғыш ойнаған рөлі – Ғ.Мүсіреповтің “Ақан Сері - Ақтоқты” трагедиясындағы Мәрзия (1942). Актриса кезінде
* Сәуле (Ә.Әбішев, “Достық пен махаббат”, “Күншілдік”),
* Фарида (Ә.Тәжібаев, “Жалғыз ағаш орман емес”),
* Қамаш (М.Иманжанов, “Менің махаббатым”),
* Ғайни (Т.Ахтанов, “Күтпеген кездесу”), т.б. рөлдерді орындап, қазақ сахнасында замандастар образын жасауға елеулі үлес қосты.
* Еңлік (М.Әуезов, “Еңлік-Кебек”),
* Зылиха, Меңсұлу (Ш.Хұсайынов, “Сырымбет саласында” және “Алдар Көсе”),
* Сарыжорға (С.Жүнісов, “Ажар мен ажал”),
* Күнікей (Мүсірепов, “Қозы Көрпеш – Баян Сұлу”),
* Зейнеп (М.Әуезов пен С.Соболев, "Абай"),
* Жаңыл, Жер-Ана (Ш.Айтматов, “Аңсаған менің әнімсің” мен “Ана — Жер-Ана”, соңғы спектакльдегі рөлі үшін Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйл., 1966),
* Жиіан (Ж.Файзи, “Башмағым”),
* Бостан, Күмри (С.Ахмад, “Келіндер көтерілісі” мен “Күйеу”),
* Сидзе (М.Каору, “Шығыстағы бір бейбақ”),
* Донна Эльвира (М.Фриш, “Дон Жуанның думаны”), т.б. рөлдерде ойнады.
## Кино саласындағы рольдері
1955 жылдан киноға түсіп
* "Тақиялы періште"
* "Менің атым - Қожа"
* “Өжет қыз”
* “Ана туралы аңыз” (1964)
* “Там-там үні” (1968)
* “Ұлдың оралуы” (1977)
* “Ай астындағы үй” (1983)
* көп сериялы “Тоғысқан тағдырлар” телефильмінде (1996 — 1999), т.б. фильмдерде елеулі рөлдер жасады.
## Жазған шығармалары
* “Абай – Әйгерім” (Әуезовтің “Абай жолы” романы бойынша, 1979)
* “Қос мұңлық” (1991) атты драм. шығарма
ұстаздары мен сахналас серіктері туралы “Өнердегі өнегелі өмірлер” (1997) кітабын жазды.
## Есте сақтау
* Актриса есімі Талдықорғанның қазақ драма театрына (2000) берілді.
## Марапаттары
* “Құрмет белгісі” орденімен және медальдармен марапатталған
## Дереккөздер |
Марат Кененбайұлы Мәзімбаев (1 наурыз, 1974 жылы туған, Қазақ КСР Жамбыл облысы Қордай ауылы) – Қазақстандық кәсіби боксшы, кәсіпқой боксшы, екінші жеңіл салмақ категориясында сөйлейді. IBА чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Шығыс Азия ойындарының (1997), Қарулы Күштер арасындағы Әлем чемпионатының күміс жүлдегері, 13-Азия ойындарының қола жүлдегері (1998).
## Өмірбаяны
1974 жылы 1 наурызда Кордай кентінде дүниеге келген (Жамбыл облысы). Төртінші сыныпта боксты оқуға кірдім. 13 жасында алғашқы жетістік болды — жасөспірімдер арасында республика чемпионатын жеңіп алды. Осыдан кейін Республикалық Олимпиадалық резерв мектебіне түсті. Спорттық орта мектебінің түлегі және Ішкі істер министрлігінің академиясы. Сиднейдегі Олимпиадаға қатыса алмағаннан кейін, кәсіби мансапты бастау туралы шешім қабылдады. Кәсіби сақинадағы алғашқы жекпе-жек 2001 жылы болды. 2005 жылы IBA нұсқасы бойынша Әлем чемпионы атағына ие болды және WBO Intercontinental World Champion. Өз мансабын 2007 жылы аяқтады. Промоутер болды. Бірнеше жыл бойы Ішкі істер министрлігінің академиясында, онда ол сабақты және самбо үйретті. Тараз қаласындағы №3 Олимпиадалық резерваттың облыстық балалар-жасөспірімдер мектебін басқарды. 2013 жылдан бастап «Жамбыл» бокс клубын басқарады.
## Толығырақ
Алғашқы бапкерлері – Н.П. Фролов, С.Болдырев.
* Қазақстан чемпионатының төрт дүркін жеңімпазы (1993 – 96).
* Шығыс Азия ойындарының (1997, Пусан, Оңтүстік Корея) күміс жүлдегері.
* Қарулы Күштер арасындағы әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1998, Дублин,Ирландия).
* Азия ойындарының қола жүлдегері (1998, Бангкок, Тайланд).
* 1997 ж. Германияның Галле қаласында өткен халықаралық турнирде күміс жүлдені иемденді.
* Кәсіпқойлар арасында ІВА тұжырымы бойынша әлем чемпионы (2005, Алматы).
* WBO тұжырымы бойынша интерқұрлық чемпионы (2005, Алматы).
## Сілтемелер
* Марат МӘЗІМБАЕВ: Бокстан біржолата кеткен жоқпын
## Дереккөздер |
Латиф Хамиди (17 шілде, 1906 - 29 қараша 1983, Алматы) — композитор, ҚазКСР-нің халық артисі, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
## Өмірбаяны
Ташкент ағарту институтын, 1-ші Мәскеу музыкалық техникумының теориялық-композиторлық факультетін профессор Б. А. Яворскийдің классы бойынша Мәскеу консерваториясы жанындағы Татар опералық студиясын бітірген.
Л. Хамиди көптеген хорлық өңдеу, әндер, романстар, вальстар жазды, солардың ішінде “Қазақ вальсі” және “Бұлбұл” композитордың атын танымал етті. Ол сондай-ақ, патриоттық, тарихи тақырыптарға да музыка жазды. Композитор шығармашылығының қанат жаюы “Абай”, “Төлеген Тоқтаров” (А. Жұбановпен бірлесіп), “Жамбыл” операларынан да анық байқалады. Хамиди музыкалық мәдениет тарихында қазақтың халықтық музыкасын жинаушы - этнограф және музыкалық, оқулық басылымдардың авторы ретінде қалды.
* 1933 жылдан Алматы қаласында тұрды. Қазақ КСР-інің халық артисі, еңбексің. өнер қайраткері. 1933 жылдан қазақтың халық әндері мен күйлерін жинап, нотаға түсіруге атсалысты.
## Шығармашылығы
1935 жылы Семей қаласына барған сапарында М. О. Әуезовтің кеңесімен Абайдың немересі Әрхам Ысқақовтан ақынның «Айттым сәлем, Қаламқас», «Амал жоқ қайттым білдірмей», «Бойы бұлғаң», «Біреуден біреу артылса», «Желсіз түнде жарық ай», «Сен мені не етесің», «Тәңірі қосқан жар едің сен», «Қор болды жаным», «Ішім өлген, сыртым сау», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?», «Сұрғылт тұман» әндерін, Абайдың ән шығармашылығын жақсы білетін әншілерден «Сегіз аяқ» пен «Желсіз түнде жарық ай» әндерінің 2-нұсқаларын, ал, Әуезовтен «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» әнін жазып алды. Сөйтіп, ол ақынның муз. мұрасын түңғыш рет толық нотаға түсіруші болды. Сол жылдарда ол Абайдың «Қор болды, жаным», «Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын», «Сегіз аяқ» әндерін жеке әншіге, көп дауысты хорға арнап өңдеп, оларға фортепианолық сүйемел жазды. А. Жұбановпен бірлесіп «Абай» операсын (1944) жазды. Ол қазақтың жаңа муз. мәдениетіндегі Абай әндерінің игерілуі, опера жанрындағы ақын бейнесі жөнінде бірнеше мақала жазды. Бұл мақалалардың көпшілігі «Әндер, романстар, «хорлар» (1957), «Балаларға арналған фортепианолық пьесалар» (1965), «Абай» операсы» (1966) деген кітаптарына енген.
## Марапаттары
* Xамиди Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлық лауреаты.
## Дереккөздер |
Үлгі:Саят құстарыسايات قۇستارىsayat qustarı
## Саят құстарына жалпы сипаттама
Қыран құстар ер, өжет болады. Өйткені олар өзінен анағұрлым үлкен аңдардан қаймықпай, солардың өзіне түсіп, ересен қайрат көрсетеді. Қаршыға бойының кішкенелігіне қарамай түлкі, киік, бөкен сияқты аңдарға түсе береді. Лашындар өзінен анағұрлым зор аққу, [[дуадақ, қаз сияқты құстарды мұқатқаны былай тұрсын, көкжере, қарақұс, саңқылдақ, су бүркіті сияқты құстарға да шауып, солардан тоят алады. Ерлік жағынан лашынға ешбір құс шақ келмейді. Мықты ақиық бүркіттер даланың көкжал бөрісіне түсіп, оның қанша қайрат көрсеткеніне қарамай, алысқан жауына түрлі әдіс қолданып, жеңіп шығады. Міне, мұның бәрі саят құстарының әрі ер, өжет, әрі есті келетінін көрсететін сипаттар.Саят құстарының сезу мүшелерінің ішіндегі көзге ерекше түсетіні олардың көзінің өткірлігі, қырағылығы. Олардың көзі ересен өткір, ашық және сыртқы қарамы да бірталай аумақты үлкен келеді. Қыран құстардың көз сүйегі тұтасып біткен шымыр, соқталы кейі жарқабақ келеді. Көзі ұясында шүңірейіп терең жатады. Бүркіт сияқты құстардың көзі адамның көзінен сәл үлкенірек және одан анағұрлым өткір. Олардың қиядағы көргіштігі адамды таң қалдыратын ерекшелігінің бірі. Бұлардың жаратылыс өзгешелігіне, тұрмыспен күресуіне қарай, көз бітісі көбінесе жоғарғы биіктен қарауға лайықтанып біткен. Олар қарсы алдында өзінен жоғары тұрған зат болса оған тура қараудың орнына, көбінесе, басын арқасына қайырып тастап шалқая қарайды, не мойнын төңкеріп қырындап қарайды. Мойнын төңкере қылмыңдап қарау, әсіресе, сұңқар, қаршыға, тұйғын тектес құстарға тән. Дегенмен, саят құстарының қырағылығы тек күндіз ғана білінеді. Қалай кеш болды, слай олардың көруі тосаң тартады да түнекке барып ұйықтағанды тәуір көреді. Саят құстары көргіш, қырағы болумен қатар дыбысшыл, тез естігіш, сәл шөп басы қимылдаса соның өзін тез сезетін аса нәзік келеді. Егер орман ішінде түнеп отырған қаршығаның қасына байпақ киіп аса сақтықпен бармақшы болсаң да, ол өте сергек болғандықтан, маңына дарытпайды. Оның құлақ бітісінің өзі де ерекше, құлағы сырттан көзге көрінбегенімен, қуысы кең, өте жітік естуге лайықтанып біткен. Бірақ, олардың иіс айыру сезімі өте тосаң. Қашан жемді не оның дәмін аузына келтіріп ті¬лі¬мен айырғанша, оның қандай зат екенін иіс арқылы айыра білмейді. Ащы мен тұщыны, жаман иісті тек қана аузымен, тілімен талғап біледі. Қолдағы саят құстарына көп тұрған не дәмі бұзылған ет берсе, оны иіскеп жирену¬дің орнына, аузымен самқап, борсыған дәмін білген соң ғана тастай салады. Сөйтіп, саят құстары иіскеу сезімінен ада жаратылған, иісті олар тілімен талғап не көріп барып айырады. Саят құстарының өте сезгіш, түйсікті болуы – олардың ми құрылысына да байланысты. Қыран құстардың ми сауыты кең және әрқайсының бас сүйе¬гіне қарай милары да салмақты, үлкен келеді. Сондықтан саят құстары өзінің ми құрылысына қарай түз құстарыың ішін¬дегі естілеріне саналады. Мәселен, бүркіттер өзінен үлкен аңдарға (қасқыр, түлкі) түскенде, ол өзінің жаратылы-сымен сіңісті шартты рефлексті қолданумен қатар, көбінесе ой тетігін де жұм¬сап, мықты жауды жеңу үшін көп әдіс¬тер қолданады.
### Сезім түйсіктернің даму деңгейі
Саят құстарында түсінетін сезімнің барлығы – олардың қолға үйреніп, адамның ықпалына көніп, аңшылық кәсібіне қызмет атқаруының өзінен де айқын көрінеді. Олар бір үйреніп алған соң, құсбегінің айтқанының барлығын түсінеді. Шақырса келеді, қоя берсе аңды иесімен бірге жүріп қағады. Бұлар неге үйретсе, соны жақсы әдет қып алатын өте сергек құс. Лашынды не сұңқар тұқымдас құстарды жіберген жерінен күтіп үйретсе, ол сол жерге бір соқпай кетпейді. Екінші жағынан, қыран құстар, оның ішінде бүркіт, өзінің үйренген ауылын, иесін, жерін, тау-тасын жақсы біледі. Оларды басқа жердегі аңшыға сыйға тартқанда ол жерде тұрақтамай ойысып, бұрынғы үйренген ауылына қайтқандары да көп кездескен. Онымен қатар, күтімі жоқ құстар аңға салғанда сырдаңдық білдіріп, иесінің шақырғанына келмей, еркіне ұшып кеткендері де аз емес. Міне, мұның бәрі қыран құстардың өте сезімді, есті тіршілік иесі екенін көрсететін белгілер. Қолға жақсы үйреткен саят құстары өте жайдары, құбылғыш, неше алуан мінезге түсіп тұратын ойнақы ке¬ле¬ді. Бұл, әсіресе, сұңқар, лашын, қаршыға, тұйғын сияқты құстардың мінезі. Түзде өз еркімен жүргенде бұлар сыңарымен мереке құрып, масайрап, бірін-бірі қуып, кейде өздерінен бөтен құс кездесіп қалса, оларды қуалап тастап отырады. Атақты құсбегі Жалайыр Шора ХVІІІ ғ. қыран құстардың бұл мерекесін бұзбаймын деп, жаз шыға олардың еркегі мен ұябасарын үлкен қапастың ішіне бос жіберіп ұстаған. Кейде оларды таудың ішіне бос жіберіп жұмыртқалатып, жемді өзі жеткізіп тұрған. Иесіне үйренген құс түз құсындай сескеніп, жұмыртқасын қызғанбайды, қайта жем іздеген кезінде таудың ішін жаңғыртып шу көтеріп, құсбегінің тез жем әкелуін күтеді. Саят құстарының дауысы алысқа естілетін ашық келеді, оларды дұрыс баулып үйретсе, орман, тау ішінде айырылып қалғанда, даусынан барып тауып алуға болады.
### Саят құстарының түр-түсіне сипаттама
Саят құстарына ортақ нәрсенің бірі – олардың сыртқы жамылғысының басқа құстың жүнінің өзгеше болуында. Олардың мүйізді шыны тұмсығы мен күс аяғы болмаса, өзге денесінің бәрі шудалы мамық жүнмен және сатырлаған қауырсынмен жабылып, неше алуан тарлан түспен тұнжырап тұрады. Қыран құстардың көбінің түсі көмескі, бұлыңғыр келіп, көбінесе тау-тастың, жер-судың, тоғай-орманның түсіне ұқсас болып отырады. Басқа құстар сияқты оларда бажырайып тұрған шымқай түстер болмайды. Бұлардың тіршілігі бірыңғай желбесінмен күнелту болғандықтан, олардың сыртқы түсі де көзге шақырая түспейтіндей жаратылысынан бұлыңғыр болып біткен. Онымен қатар, саят құста¬рында бірыңғай түс кездеспейді, олардың ішінде қоңыр, қарақоңыр, қаракер, құбақан түстер басым болғанымен, оны бір түс деп айтуға болмайды, көбінесе қара тарлан, қызыл тарлан болып отырады. Саят құстарының қоңырлау келетіні, көбінесе сыртқы арқа жүндері. Өзге жерлері тегіс қылаңытып, не теңбіл, не шымқай шұбар болып кездеседі. Қылаңы¬ның көп болатын жері, әсіресе, бауыр жүні, қанатының асты, құйрығының түбі, саңғыру жүні, балақ жүні. Саят құстарының қылаң түсі – олардың кәрі, жасына, еркек, ұрғашысына қарай өзгеріңкі келеді. Жас құстар¬дың қылаңы көп болып, бурыл тартып тұрса, кәрілерінің қылаңы аз, қоңыры басым болады. Оның үстіне жас құс¬тар¬дың бауырындағы теңбілі бөтегеден төмен қарай ұзыннан тартылса, кәрілерінікі көлденеңінен суреттеліп тұрады. Сөйтіп, құстардың кәрі, жасын саятшылар олардың түсіне қарап айырады. Тегінде, түс өзгерту – саят құстары¬ның тіршілігіндегі ең көрнекті өзгешелігінің бірі. Кейде біртектің өз ішінде неше алуан түс кездесуі таңғаларлық іс емес. Қаршығамен тектес тұйғынды алсақ, олардың шымқай ағы, көгілдірі, қоңыр¬лауы кездесіп отырады. Оларды қазақ саятшылары “ақтұйғын” (не мырза тұйғын), “кіршетұйғын”, “құлтұйғын” деп атайды. Бір тектінің ішінде әр түсті сұң¬қар, бидайық та кездесе береді, мәселен, “ақсұңқар”, “көксұңқар”, “қызылсұңқар”, “қоңырсұңқар” деген сияқты. Саят құстарының түсінің өзгеріп оты¬руы ауа райы мен жағрафиялық ланд¬шаф¬қа байланысты. Өйткені, ақ сұңқар мен ақ тұйғындар, көбінесе, Сібірдің тайгасы мен суық өлкені мекендесе, олардың бұлыңғыр түсі (қызыл, қоңыр) оңтүстік өлкеде көбірек кездеседі. Екінші жағынан, солтүстік жақты мекендейтін саят құстары әрі үлкен, әрі қабілетті келсе, оңтүстік өлкеде жолығатын сол текті құстар одан бірталай кішірек келетіні байқалады.
### Түлек
Құстардың тіршілігіндегі көзге ерекше түсетін өзгешелігінің бірі түлек – олардың түлеуі. Ылғи аң аулап тоят алатын қыран құстар үшін түлеу өте қолайсыз іс. Олар еркіндікте жүргенде қанаттарын түгелімен тастап, ұшуға қабілетсіз болып қалуды өте қауіпті көреді. Сондықтан қыран құстар ұзын қанатын тастағанда екі жағынан шағындап тастап, ол шығып жетілгенше өзге қанатын тастағысы келмейді. Тек түлеген қанаты жаңадан шығып жетілген кезде ғана ескі қанатын тастап отырады. Кейбір саят құстары ұя басар кезінде еркегі мен ұрғашысы кезектесіп түлейді. Түзде жүрген қыран құстардың түлеуі осы сияқты ұзаққа созылады. Олардың өмірі ұшумен байланысты болғандықтан да бүркіттер қыс түскенше түлеп үлгере алмайды, сондықтан да олардың қанаты, жүні ылғи будан болып жүреді. Жаз бойы түлеп, күзге дейін жаңа жүнін жетілтіп үлгеретін құстар – лашын, сұңқар, тұйғын, қаршыға. Бұлар ұядан балапанын шығарар кезде түлей бастап, содан қыркүйек айының басына дейін түлеп жетіледі. Саят құстарының қайсысы болсын жыл сайын түлеп отырады және олардың түлеуі әр жылы жаздың ортасында басталып, күзге қарсы жаңа тонын киіп үлгереді. Бірінші түлекке отырған өткен жылғы балапан құстардың түлеуі өзге құстың түлеуінен ұзағырақ болады, олар жаз шыға наурыз, сәуір айынан бастап түлей бастайды да жүндері қыркүйекте ғана жетіліп үлгереді.
## Өсіп өнуі
Саят құстары жаратылыс тарихында сирек құбылысқа жатады. Сондықтан олардың өсіп-өну тарихы да ең қызықты әрі жете зерттелуге тиісті мәселенің бірі. Басқа тіршілік иелері тәрізді саят құстары¬ның да өсіп-өніп, көбейетін кезі – көктем, жаз айлары. Бұл кезде жара¬тылыс таңдауы бойынша олардың еркегі мен ұрғашысы жаңадан қосылып, жұбай-жұбайымен жүреді. Олардың қынаменде құрып, жолығатын кезі – жұмыртқалар кезінің алды. Бүркіттен өзге құстың жұ¬мырт¬қалайтын уақыты көбінесе сәуір айы¬ның басы. Бүркіттің ұрпақтарының өсіп, ер жетуіне өте ұзақ уақыт керек бол¬ғандықтан да, олар өзге саят құстарынан бір ай – бір жарым ай, кейде екі ай шамасындай бұрынырақ жұмыртқалайды. Ұя салып, жұмыртқалар кезінің алдында саят құстарының еркегі мен ұрғашысы қосылып, аспанда ойнақ салып, жұбайлы болғандарын қызықтап қынаменде жа¬сай¬ды. Олар ұя салған жерінің үстінен зымы¬рап биікке атылып, зуылдап төмен түсіп, қайыра жоғары шарықтап, бірін-бірі қуып, шу көтеріп, мәз-мәйрам болады. Олардың еркегі өзіне ұрғашысының на¬за¬рын аудару үшін ұшудың неше алуан әде¬мі, қиын түрлерін көрсетеді. Зуылдап жо¬ғары атылып, сорғалап төмен ағып, ұйытқып аударыла ұшып, неше түрлі әдіс жасайды. Түздегі қыран құстардың ұялайтын жері ну орманның іші, құз жартас, өзен жағасындағы қия сеңгірлер, шөлді жердегі сексеуіл, жыңғылдың іші, құм-белең¬дер¬дің дүлей ортасы. Қыран құстар бір ұя¬ла¬ған жеріне жыл сайын келіп, ескі ұясын жаңартып жұмыртқалайды. Олардың мекен қылған жерінде кемінде екі-үш ұядан кем болмайды, бұларды жыл сайын кезек жаңартып, кезегімен ұялап отыра¬ды. Аналықпен жүрген құстар ұя салып мекен еткен жерін қай кезде болсын иесіз қалдырмайды, әр уақыт күзетіп, қорғап жүреді. Басқа құстардың ол жерге ұшып барғанын аса жақтырмайды, көбінесе жолатпай қуып тастап отырады. Егер өзі тектес құстың біреуі тұтқиылдан көрініп қалса ұя басқан жерін одан да қызғанып, қатты қиян-кескі шайқасқа түседі. Тегінде, әрбір қыран құс өзіне қауіп келмейтін, аңы көп жерді мекендеп, сонда ұялауды ұнатады. Оның үстіне еркегі мен ұрғашысы тізе қосып жүргенде, олар басқа құстан қорықпайды және желбесін құстардан тоят алып жүрген басқа қырандар бұларға тимейді, тиюге батылы да бармайды. Қыран құстардың ұя басатыны – ұрғашысы, қазақ саятшылары оны “ұя¬басар” дейді. Аналық ұя басып отырғанда, еркегі оған жем тасумен әлек болады. Ұябасарлардың сыртқы бітісі аталы¬ғынан үлкен, қабілетті, қарулы келеді. Қазақ саятшыларының бақылауынша, әсіресе қаршыға тұқымдас құстардан ұябасары еркегінен ірі келеді. Жалпы құс баласының жаратылыс ерекшелігі бойынша, бір ұядағы жұмыртқалар анасының бауырына тегіс сыйып, бәрі бірдей шайқалып шығуы үшін, әрине, ұябасардың денесі кең, жүндері тығыз, шудалы, мінездері кенеттен келіп қалған жау болса, оның бетін қайтару үшін өжет, шақар болуы керек. Бұған қарсы ұя баспайтын еркектерінің денесі шағын, көзге қораш келеді. Бұл, әсіресе, қаршыға мен бүркіт затынан ашығырақ көрінеді. Қазақ саятшылары оларды “шәулі” деп атайды.
### Жұмыртқалауы
Қыран құстар жылына бір-ақ рет жұмыртқалайды және әрбір құстың үлкен-кішілігіне қарай олардың жұмыртқасының саны да әртүрлі болып келеді. Олардың ең үлкені – бүркіт, ол бір-екіден артық жұмыртқа салмайды; ителгі, лашын, қаршыға, тұйғын сияқтылары 4-5, жағалтай, тұрымтай тәрізді кішілері – 5-7-ге дейін жұмыртқалайды. Бірақ жұмыртқаны аз не көп табу саят құстарының күйіне, жейтін жеміне байланысты. Құстардың тіршілігін зерттеуші саятшы мен ғалымдардың бақылауынша саят құстары бір жарым-екі тәулік ішінде бір жұмыртқалайды. Егер қаршыға 4 жұмыртқа салатын болса, оны 7-8 күн ішінде ғана шығарып үлгереді. Саят құстарының сапасына, қасиетіне бұл да әсер етеді. Олардың жұмыртқасының шайқалып жетілу мерзімі де бірдей емес. Өйткені, олардың бірі ерте (марқа), бірі кеш (кенже) шайқалып отырған соң, олар балапан болған кезде де ерте шыққаны ерте есейіп, соңғы (кенже) туғаны жетіле алмай көкше болып қала береді. Соңғы шыққан балапан марқа балапандардай ширақ, қутың болмай, шалағай, көрбала келеді. Ол жемнен де қағажу қалып, өсіп ер жетуіне керек қоректі толық жинай алмай, талдырмаш болып өседі. Қазақ саятшыларына белгілі шәулі құстардың барлығы осы кенже туып, талдырмаш өскен балапандардан шығады. Бұл шәулі құстардың ішінен қырандары өте аз болады, олар ұсақ құстар болмаса, қаз, дуадақ, үйректің үлкендерін алуға жарамайды. Қыран құстардың жұмыртқасының түсі олардың тегіне қарай не ақ, не көгілдір, не жасыл, не шұбарлау болып кездеседі. Жұмыртқалардың қабығы қалың әрі құйған қорғасындай салмақты келеді. Басқа құстардан гөрі қыран құстардың жұмыртқа басып, балапан шығаруы ұзаққа созылады. Ұя басып, балапан шығару мерзімі әрбір қыран құстардың үлкен-кішілігіне қарай әртүрлі келеді. Құс неғұрлым кіші болса, соғұрлым өзгесінен тез, бұрынырақ шығарады. Жағалтай, тұрымтай сияқты құстар балапандарын бір айға жеткізбей шығарса, лашын бір ай шамасында, қаршыға бір айдан сәл артығырақ, бүркіттер бір жарым ай мөлшерінде балапан шығарады.
### Балапандардың жетілуі
Қыран құстардың тіршілігіндегі бір ерекшелігі – олардың жүні тез өсіп жетіле қоймайды, жүндерінің арасы селдіреп, біраз уақыт қызылшақа болып жүреді. Тек бірер жұма өткен соң ғана жүні ақ үрпектеніп, тығыздала бастайды. Бұл кезде жұмыртқадан шыққандағы сары қылшық – “қарын жүнін” тастап, балапан үлпегін бірте-бірте түрлендіріп, бір ай шамасында жүні жетіліп болады. Ол кезде қанат-құйрықтың да сілемі көрініп, келешектегі қыран құстың мөлдіреген сұлу пішіні байқала бастайды. Түпкі қою жүндері неғұрлым жетіліп шыққан сайын, оның ақ үрпек жүндері сыртқа қарай тықсырылып, бірте-бірте түсіп отырады. Ақ үрпек жүннің түбін ала шыққан көкше балапан жүні де өзгереді. Бұл кезде балапан өзіне керек “киімін” толық киініп, қанат, құйрықтары жетіліп, енді ұшуға талпына бастайды. Жалпы айтқанда қаршыға, тұйғын, лашын, сұңқар тектес құстардың балапан жүні, құйрығы, қанаты бір жарым – екі ай шамасында, ал бүркіт сияқты үлкендерінің жүні үш айда толық жетіледі. Саят құстарының балапандары жұмыртқадан жарылып шыққан кезде өте әлжуаз келеді, ұйысып ұйықтаудан басқаны білмейді. Бірақ бір жұма өткен соң-ақ олар ширап, құлдыраң қағып, шықылықтай бастайды. Кейін көкқанат болысымен олар ойнақ салып, ұясынан шығып, бүгжеңдеп қанат қағып, ұшуға талпынады. Үлкендері әкелген бітеу жемді енді олардың әрқайсысы өз тұмсығымен паршалап, өз бетімен жеуге үйрене бастайды және жеген жемінің тек қана етін таңдап, сүйегін тастап отыруға әдеттенеді. Балапандары есейіп, көкқанат болған соң, аталық пен аналық ұяда бұрынғыдай ұзақ отырмайды, көбінесе аң аулап, жем тасумен болады. Тек күннің ыстық кезінде ғана олардың қасында болып, балапандары қаңсып күннің көзінде қалмауы үшін оларға көлеңке жасап, анда-санда қанатымен желпіп отырады. Қыран құстардың балапандары әбден кемеліне келіп, қанаты қатқан соң, олар ұясының маңында асыр салуды көбейтіп, бірте-бірте арқан бойы жерге ұшып барып-келуді үйренеді. Кейін одан да қашығырақ жерге ұшып баруға әдеттенеді, бірақ ұясынан алыстап кетпейді, бірталайға дейін үлкендерінің әкелген жемін жеп, кешке жақын ұйысып бірге жатады. Кейін көз көрім жерге ұшып барып қайтуды үйренген соң, балапандар енді ұяда қамалып отырғаннан гөрі, әрқайсысы қия тастың шыңында, не орман ағаштың жоғарғы бұтағында жеке-жеке отырып түнектеуге әдеттенеді. Бірақ әлі де болса ұясының маңын сағалап, бірінен бірі қара жазбайды, аталық пен аналықтың әкелген жемін жеп бірге жүреді. Тек шілде айының жартысынан былай қарай қыран құстың балапандары ұясының төңірегінен бірте-бірте алыстап, ұзақ жерге ұшып барып қайтуға талпынады. Кейін әбден есейіп, үлкендерінің баулу тәжірибесіне машықтанған соң, олардың әрқайсысы өз бетінше аң аулауға ұмтылады. Содан былай олар ұяласы мен үлкендерінен бөлініп, енді қай жердің аңы көп болса, сол жерді көбірек сағалап, өз бетінше тіршілік жасау жолына түседі. Алайда, олардың әрқайсысы қашан жұбын тапқанша өзінің мекен еткен жерінен бөтен жаққа ауып кетпейді, ұялаған жеріне ойысып қайтып отырады.
### Миграциясы
Тегінде қыран құстар – жыл құсы сияқты көшпелі емес, көбінесе отырықшы, бір үйренген жерін көбірек сағалайды. Олардың көбі өзінің ұялаған жерін тұрақты мекен етеді. Тек аң аулау үшін ғана басқа жаққа ұшып барып қайта оралып отырады. Олар өсіп-көбейген күнде де бұрынғы ұялаған жерінен ауып басқа өлкеге кетпейді, көзіне таныс болған және тау-тасы, орманы, тоғайы ұқсас келген көрші аймақтарды қоныстап жүре береді. Бірақ қыран құстардың күнелту, аң аулау бәсекесінен туған бір өзгешелік – олар ұя басатын кезінен өзге уақытта әрқайсысы біріне бірі кездеспей, алыстан қара көрсетіп жүргенді тәуір көреді. Жұбайлы қыран құстар ұялаған жерінің маңайын қыс бойы қыстап, алысқа ұшып бармаса да, екеуінің бір қосылып жүргені сирек кездеседі. Дегенмен арасында қайшылығы көп өзге құстар сияқты бұлар алып жейтін жемі үшін бірін-бірі қудалап, бәсекеге түспейді. Ұялайтын кезіне дейін әрқайсысы өз бетінше аң алып жеп, жазғытұрым қайтадан қосылып отырады. Бұдан көрінетін мысал, саят құстарының еркегі мен ұрғашысы бір қосылғаннан кейін жіктерін ашпай, көбінесе ұялаған жерін төңіректеп жүреді. Қысқа қарсы олардың бөлектеніп жүруінің басты себебі – бұл кезеңде аңның тапшы кездесуінен. Бірақ мұнда да олар бірінен-бірі алыстап кетпей, қара көрсетіп, біріне-бірі көрші жүреді. Қыс өтіп жаз шыққан соң олар ұясының төңірегіне қайта жиналып, жаңадан қынаменде құрып, ұрпақ көбейту міндетін атқару жұмысына кіріседі. |
Жұмабай Шаяхметов (30 тамыз 1902, Омбы облысы — 17 қазан 1966, Алматы) — кеңестік мемлекет қайраткері, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы.
## Өмірбаяны
Қазіргі Омбы облысының Шарбақты ауданында туған. Арғын тайпасының Атығай руынан шыққан. Полтавкадағы екі сыныпты қазақ-орыс училищесін бітірген (1917 ж). Мәскеудегі Н.Нариманов атындағы Шығыс институтында оқыған.
Еңбек жолын Текелі болыстық атқару комитетінің хатшысы болып бастап (1921-1923 жж.), уездік атқару комитетінің іс жүргізушісі болды. Халық ішкі істер комиссариатында 10 жыл жұмыс істеп, жедел уәкілдің көмекшісінен облыстық басқарма бастығының орынбасарлығына дейін жоғарлады (1936 ж.). 1938 жылы маусымда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің үшінші хатшысы болып сайланды. Бір жылдан кейін екінші хатшылыққа көтеріліп, Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан бойынша Мемлекеттік қорғаныс комитетіне басшылық жасады.
1946 жылы сәуірде ол Қазақстан Компартия Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып сайланды. Бұл уақыт соғыстан кейінгі ауыр кезең болатын. Шаяхметов басшылықта болған кезде Қазақстан халқы артта қалған, ашаршылық пен саяси қуғын-сүргінді және соғысты бастан кешірген кезеңнен өтіп, аздап болса да ес жия бастаған болатын. Соғыс жылдары Қазақстанға КСРО-ның батыс аймақтарынан көптеген зауыт-фабрикалар, ғылыми және мәдени мекемелер көшіп келді. Осыған байланысты қаладағы халық саны күрт өсіп, жаңадан өндіріс ошақтары пайда болды. Мәскеуден, Ленинградтан, Киевтен, т.б. ірі-ірі қалалардан келген ғылым мен мәдениеттің көрнекті қайраткерлері республика басшылығы көмегімен жергілікті жағдайға тез бейімделіп, елдің ғылыми және мәдени өміріне белсене араласты. Осы ғалымдарды және жергілікті күшті жұмылдыра отырып, 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы құрылды, жоғары оқу орындарының ғылыми-техникалық базасы нығайды, жаңа оқу орындары ашылды. Бұрынғы ұсақ ұжымшарлар біріктіріліп, жаңадан кеңшарлар құрыла бастады.
1937-1949 жылдары республика КСРО-ның түкпір-түкпірінен қуғынға ұшыраған халықтар (Солтүстік Кавказ халықтары, немістер, корейлер, т.б.) зорлықпен көшіріліп әкелініп, Қазақстан көп этносты өлкеге айналды. Соған қарамастан Шаяхметов басқарушы кадрлар арасында қазақ басшыларын көбейтті. Көптеген қазақ жастары Мәскеу мен Ленинградта оқыды, аспиранттар мен доктаранттар көбейді. Қазақстанда жаңадан жүздеген зауыттар мен фабрикалар салынды, мыңдаған шақырым темір жол төселді. Мырыш өндірісі, қара металлургия, машина жасау, мұнай өңдеу, ауыл шаруашылық тыңайтқышын өңдеу, т.б. салалар жаңадан құрылды. Қазақстан артта қалған елден аграрлық-индустриалық республикаға айнала бастады.
Ж.Шаяхметов «Медеу» мұз айдынының, Шымбұлақ спорт базасының салынуына да көп еңбек сіңірді. Сондай-ақ, ол кеңес одағы парламенті палатасының бірі - КСРО Жоғары Кеңесі Ұлттар кеңесінің төрағасы болған және 1950 жылы КСРО-ның «Бейбітшілік туралы заңына» қол қойған бірінші қазақ.
1953 жылы КСРО-ны ұзақ жылдар басқарған И.Сталин қайтыс болды. Осыған байланысты Мәскеуде болған саяси тартыстардан кейін билікке Н. Хрущев келді. Ол КСРО-ны азық-түлік жетіспеушілігінен аман алып қалу үшін Қазақстан мен Батыс Сібірдің тың және тыңайған жерлерін игеру қажет деп есептеді. Шаяхметов өз кезегінде Қазақстанның географиялық ерекшеліктерін және осыған байланысты қазақ халқының негізінен мал шаруашылығымен айналысқанын ескере отырып, жерді жаппай жыртуға қарсылығын білдірді. Сондықтан Ж.Шаяхметов орнынан алынып, 1954-1955 жылдары Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне дейін төмендетілді.
2002 жылы мемлекет қайраткері тұрған үйдің қабырғасына мемориалдық тақта орнатылды. Сол жылы соғыс ардагері Қасым Мұхаметқалиев пен журналист Ермек Зәңгіров құрастырған Ж.Шаяхметов туралы естеліктер жинағы, журналист Мәдат Аққозиннің «Вернуть из забвения» атты кітабы жарық көрді. Ж.Шаяхметов үш мәрте «Ленин», «Еңбек Қызыл Ту», «Құрмет белгісі» ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған. |
Негізгі ұғымдар:
* Наурыз – қазіргі Григориан күнтізбесіндегі 3-ші келетін март айына сай қазақша атауы.
* Наурыз – ежелгі заманнан қалыптасқан жыл бастау мейрамы.
Елді мекен:
* Наурыз – Түркістан облысы Мақтаарал ауданындағы ауыл. |
Өмірзақова Әмина Ерғожақызы (1919 жылы 8 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Қараауыл ауылы - 2006 жылы 26 қыркүйекте Алматыда) — кеңестік және қазақстандық кино және театр актрисасы. Қазақ КСРнің Халық артисі (1965), Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының иегері (1967). Қазақ кино және театр өнерінде өзіндік қолтаңбасын қалдырған дарынды артист.
## Толығырақ
* Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан.
* 1938 жылы Ленинградтағы (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік сахна өнері техникумының (кейін Ленинград театр, музыка және кинематография институты) қазақ студиясын бітірген.
* 1938 – 1940 жылдары Шымкент облыстық драма театрының актрисасы
* 1940 – 1942 жылдары қазіргі Қазақ мемлекеттік академия драма театрының труппасында
* 1942 – 1949 жылдары “Қазақфильм” студиясында қызмет атқарды.
* 1949 жылдан Қазақ балалар мен жасөспірімдер театрының (қазіргі Қазақ мемлекетік академия жастар мен балалар театры) актрисасы болды.
## Шығармашылығы
Оның театр сахнасында тұңғыш ойнаған рөлі – М.Әуезовтің “Түнгі сарын” спектакліндегі Мөржан. Бұдан басқа ойнаған басты рөлдері қатарында Баян (Ғ.Мүсірепов “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”), Луиза (Ф.Шиллер “Зұлымдық пен махаббат”), Смеральдина (К.Гольдони “Екі мырзаға бір қызметкер”), Шәуәли (М.Ақынжанов “Ыбырай Алтынсарин”; Бүкілодақтық балалар және жасөспірімдер театрлары фестивалінің дипломымен марапатталды, 1958), Рәбиға (Ш.Хұсайыновтың осы аттас драмасында), Кенжегүл (І.Мұхамеджанов “Өзіме де сол керек”), Алтынай (Ш.Айтматов “Алғашқы мұғалім”), Гүлжамал (Т.Ахтанов “Күшік күйеу”), Қалампыр шешей (Ш.Уәлиханов “Тағдыр”), Глумова (А.Н. Островский “Адам аласы ішінде”), т.б. бар. 1942 жылдан киноға түскен: Ажар (“Абай әні”, 1945), Мұғалима (“Қанатты сыйлық”, 1956), Айша (“Бір ауданда”, 1960), Ана (“Ана туралы аңыз”, 1963, Қазақстан және Орта Азия республикаларының кино өнері бойынша өткен байқаудың 1-сыйлығы, 1964; Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығы, 1966), Тана (“Тақиялы періште”, 1968; Алматы қаласында өткен Қазақстан және Орта Азия республикаларының 8-кино өнері байқауының сыйлығы, 1969), т.б. Отан, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталған.
## Кино
Әмина Өмірзақова киноға 1938 жылы Ленинград институтында студент болып жүрген кезден бастап түсе бастады. Оның алғашқы түскен фильмдері "Комсомольск", "Амангелді", "Алыптың әні", "Ақ раушан". Десе де оны танымал еткен алғашқы үлкен рөл - 1945 жылғы "Абай өлеңдері" фильміндегі Ажардың рөлі. Осы рөл арқылы ол қазақ кинематографиясының элитасы қатарына кірді.1945-1963 жылдар аралығында "Жамбыл", "Қыз жігіт", "Қанатты сый", "Әрі қалжың әрі шын" фильмдеріне түсіп, атақ–даңқ жинады.
1964 жылы Анатолий Карповтың "Ана туралы жыр" фильмі экран бетіне шықты. Бұл фильмде Әмина Ерғожаевна ұлының майданда қаза тапқаны жайлы есірткен, бірақ бар қайғыға төтеп берген ананың рөлін сомдады. Кейіпкер оқу–жазу білмейді. Майданда болып жатқанның барлығынан хабардар болідың жалғыз тәсілі осы болғандықтан, өз бетімен оқуды үйреніп алады да почтальон болып жұмыс үстейді. Ол бірнеше рет басқа аналарға қайғылы хабар жеткізсе де, оларға сүйеу болып, көмек қолын созады. Фильм көпшіліктің көңілінен шығып, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығын жеңіп алды, ал Әмина Өмірзақова 1964 жылғы Жалпыкеңестік кинофестивальде "ең жақсы әйел рөлі" сыйлығын, К. Байсейітова атындағы ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығын жеңіп алды."Ана туралы жырдан" соң 1968 жылға дейін "Ең тілалғыш", "Мың шақырым саяхат" картиналарында басты да, екінші реттік рөлдерді сомдап жүрді. Сондай–ақ, "Алдар–көсе" бейнефильмінде эпизодтық рөлде ойнады.
1968 жылы Шәкен Аймановтың "Тақиялы періште" комедиялық фильмі жарық көрді. Бұнда Әмина Ерғожаевна Тана атты ананың бейнесін сомдады. Бүкіл фильм бойы ол өзінің Тайлақ атты ұлына қалыңдық іздеумен болады. Бұл рөлдің қызығы, актрисса едәуір жас болса да, өзінен бірнеше есе үлкен кейіпкерді ойнады. Сондай–ақ, өзге рөлдерінен ерекшелігі—көңілді кейіпкерді сомдауы. Картина бүкіл Кеңес Одағындағы кинотеатрларында көрсетілді. Соның арқасында оны бүкіл ел таныды.
"Тақиялы періштеден" соң оншақты фильмдерде түсті. Соның ішіндегі ең ерекшесі "Мама Роза" картинасы. Бұл фильмде ол қара нәсілді баланың өгей анасы бейнесін сомдады. Актриссаның кейіпкері — шейіттей баланың тәрбиесін қолына ойда жоқта алған, жасы келген адам. Ойнаған рөлі үшін "Шоқжұлдыз" кинофестивальінің лауреаты атанды.Бүкіл карьерасында Әмина Өмірзақова көп рөлде ойнады. Десе де, "Ана туралы жыр", "Тақиялы періште", "Жұлдызыңды сақта", "Мама Роза" картиналарында ойнаған ана рөлдері нағыз қазақ анасының бейнесін айқын көрсетті.
1996 жылы ұлының бастама фильмі "Аминада" өз–өзін сомдады.
## Фильмографиясы
* 1938 - Амангелді - эпизод
* 1938 - Комсомольск - эпизод
* 1942 - Алыптың әні - эпизод
* 1943 - Ақ раушан - эпизод
* 1945 - Абай әндері - Ажар
* 1952 - Жамбыл - эпизод
* 1955 - Қыз-жігіт - эпизод
* 1956 - Қанатты сый - мұғалім
* 1960 - Бір ауданда - Айша
* 1963 - Әрі қалжың, әрі шын - жас жұбайлардың біреуі
* 1963 - Ана туралы аңыз - ана
* 1964 - Алдар көсе - эпизод
* 1965 - Ең тілалғыш - Күлсін
* 1966 - Ата-бабалар жері - эпизод
* 1966 - Менің арманым - Сапардың анасы
* 1968 - Тақиялы періште - Тана
* 1968 - Мың шақырымдық жол - Сарларбектің анасы
* 1968 - Әркімнің өз жолы бар - Бұрұлша
* 1969 - Найзатас бөктерінде - эпизод
* 1970 - Шыжыған күннің астында - Айша
* 1971 - Ыстықкөлдің қызғалдақтары - Кемпір
* 1972 - Арман асуы - Тайырдың анасы
* 1972 - Үлкен өзгеріс - эпизод
* 1972 - Ең әдемі қайықтар - Туар
* 1973 - Гулька - эпизод
* 1974 - Бәйшешектер - Бадиға Осланқызы
* 1974 - Бұлақ - эпизод
* 1975 - Гауһартас - Тастанның анасы
* 1977 - Тұз бен нан - бәйбіше
* 1978 - Қара таулардың қазынасы - Марзияның анасы
* 1978 - Раушан - эпизод
* 1979 - Нанның дәмі - қарт шаруа әйел
* 1980 - Ебелек - Жамиля
* 1981 - Қыршың өмір, қиылған сүю - эпизод
* 1982 - Ақ бақсы - Еккі
* 1982 - Өрнек - ана
* 1984 - Тоғызыншы ұлдан сақтан - Еркенже әже
* 1986 - Пантераның үш қарғуы - Әсияның әжесі
* 1991 - Роза ана - Роза ана
* 1996 - Әмина - камео
* 1996 - Шанхай - Әмина
## Мемлекеттік марапаттары
* 1958 жылы Қазақ КСР еңбек сіңірген артисі
* 1965 жылы Қазақ КСР халық артисі
* 1967 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері
* КСРО-ның жоғарғы марапаты "Еңбек Қызыл Ту" Ордені
* КСРО-ның "Ерен Еңбегі үшін" (медаль «За трудовое отличие») медалінің иегері.
* КСРО-ның "Еңбек ардагері" медалімен марапатталған.
* 1999 жылы Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ең жоғарғы мемлекеттік марапаты Отан орденімен марапатталды.
* 2001 жылы Қазақстанның Тәуелсіз "Платинды Тарлан" сыйлығының иегері атанды.
* 2004 жылы "Ұлы Отан соғысына 60 жыл" мерекелік медалімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні — тарихы тереңде жатқан елдің жаңа заманда өз алдына қайта егеменді ел болған күні. Тәуелсіздік күні мерекесі әр жылдың 16 желтоқсанында аталып өтеді. Бұл күн ұлттық, мемлекеттік деңгейдегі елеулі мереке болғандықтан 16-17-желтоқсан күндері күнтізбеде демалыс болып табылады. Жыл сайын республика азаматтарының арасында мәдениет қайраткерлері, әлеуметтік саладағы ерекше қызметімен көзге түскен мамандар, әскери шенділер мен офицерлер, құқық қорғау саласының қызметкерлері және ел өміріндегі белсенді өзге де сала өкілдері елеулі еңбек еткендері үшін мемлекеттік марапаттармен (наградалар) марапатталады. 16-желтоқсан күні Қазақстанның барлық жерлерінде мерекелік мәдени ойын-сауық іс-шаралары ұйымдастырылады. Кешке қарай үлкен орталықтардың аспаны отшашумен көмкеріледі. Тәуелсіздік тек Қазақстан тұрғындары үшін емес, сонымен бірге, шетелдердегі қазақ халқының өкілдері үшін де маңызы зор мереке.
## Тарихы
1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16-желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі “Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заңды қабылдады. Ескеретіні, Қазақстан КСРО құрамындағы елдердің арасында ең соңғысы болып Тәуелсіздігі туралы заңды қабылдады. Бұл заң 1990 жылы 25-қазанда қабылданған Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қазақ елінің елдігін нығайта түсті.
Қазақстанның Тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағында жатқан Америка Құрама Штаттары мойындады, екінші болып Қытай, сонан соң Ұлыбритания мойындады. Оның артынан Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея және Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекет. Ал “Тәуелсіздігімізді ең алғаш болып бауырлас Түркия мемлекеті мойындады” деген сөздің ақиқат еместігін білгеніміз жөн. Түркия алғаш болып Қазақстанда өз елшілін ашты, бірақ тәуелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұл деректі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін атқарған, елдің сыртқы саясат тұжырымдамасы авторларының бірі болған Вячеслав Ғиззатов келтірген.ҚР Сыртқы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын протоколға 1992 жылдың 2-наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Алғашқы күндері әлемнің салмақты елдері мойындап, кейіннен басқа да елдер мойындап жатты. Осылайша әлемдік саясат аренасында ҚАЗАҚСТАН деген мемлекет тәй-тәй басты. Небары бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қатынастар басталды.
## Сыртқы сілтемелер
## Дереккөздер |
Ескерткіш 15 га алаңды алып жатыр. Ботай мәдениеті ежелгі адамның алғаш рет жылқыны қолға үйреткендігімен әлемге әйгілі. Бұл мәдениеттің өмір сүру уақытты б.з.д. V-IV мыңжылдықта өтті. Зерттеулердің тарихи маңызы - жылқыны алғаш қолға үйретудің жер жүзінде ең басты орталығы Қазақстан болып саналуында.
Ботай әлемдегі – ертедегі Еуразия жылқы өсірушілерінің ғажайып қонысы.
Ботай мәдениеті — энеолит дәуірінде Солтүстік Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданының Никольское ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км жердегі Ботай қоныстарына байланысты аталған. Қазба жұмыстарын жүргізген Солтүстік Қазақстан университетінің археологиялық экспедициясы (1981 — 83, жетекшісі В.Ф. Зайберт) 15 га жерді алып жатқан қоныстан 158 үйдің орны қазылып аршылды. Олар қабырғалары бір-біріне жалғастырып салынған бірнеше тұйықталған бөліктерден тұрады. Кейбіреулерінде 30-ға тарта үйлер болған. Шаруашылық құралдары түрлі тастардан, балшықтан және сүйектерден жасалынған. Ботай мәдениетін жасаған тайпалар жылқыны қолға үйреткен. Тастан жасалған пышақ, қанжар, жебенің, найзаның ұштарының көптеп табылуы қоғам өмірінде аңшылықтың рөлін айқын көрсетеді. Сонымен қатар гарпун, ине, жуалдыз, тескіштер, тұмар және әшекей бұйымдардың кездесуі шаруашылықтың әр саласынан хабар береді. Ботай мәдениетінің қалыптасуына Атбасар неолиттік мәдениетін жасаған тайпалары араласқан. Ботай мәдениеті Жайық пен Ертіс өзендерінің аралығын қоныстанған тайпалар мәдениетіне жатады.
## Сілтемелер
1. «Ботай мәдениеті» Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Сырымбет мекені орта жүз ханы Уәли Абылайханның жесір әйелі, Шоқан Уәлихановтың әжесінің тұрақты қыстауы болған (күз 1822 жылы), қоныс 19 ғасырдың жиырмасыншы жылдарында пайда болды. |
Ерейментау – Ақмола облысы Ерейментау қаласының оңтүстік-шығысында орналасқан тау сілемдері мен шоқылардан тұратын тау массиві.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 901 м (Ақдым тауы). Солтүстіктен оңтүстік-батысқа қарай 70-75 км-ге созылып жатыр, енді жері 15 км. Беткейлері тік, жыралармен тілімденген бірнеше таулардан тұрады. Солтүстігінде Алтынтау (750 м), батысында Жартас (524 м), шығысында Қаратау (661 м), Бозашықыртау (658 м) және т.б. таулар орналасқан. Тауда тас және қола дәуірінің көптеген қорымдары, скиф ескерткіштері, түркі тас мүсіндері бар.
## Жануарлар дүниесі
Ерейментаудың фаунасы сирек кездесетін әртүрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда тау, орман және дала жануарларының түрлері мекендейді: арқар, сібір елігі (шырша), құм борсығы, түлкі, қасқыр, қарсақ түлкі, суыр, дала аққұйрығы, қарақұйрық, қоян және қоян қояндары, ұсақ тиін, кәдімгі хомяк, су. егеуқұйрық, кәдімгі бозторғай, сұр және ақ кекілік, кәдімгі бөдене, ағаш көгершін, жартас көгершін, кәдімгі көгершін, жүгері, сұр және ақ маңдайлы қаздар, қарақұйрық, қарақұйрық, түйеқұйрық және т.б.
## Өсімдігі
Қазақстан таулы аймақтарына тән тау бөктеріндегі далаларда, кең аңғарларда, тік және еңкіш беткейлерде, терең шатқалдарда өсімдік түрлерінің бай гендік қоры сақталған. Тамырлы өсімдіктердің 400-ден астам түрі әртүрлі экологиялық жағдайларда тау жотасының салыстырмалы түрде шағын аймағында өседі. Олардың ішінде сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлер тағамдық, дәрілік, жемдік, сәндік және ғылыми терминдерге қызығушылық тудыруда.
## Дереккөздер |
Арал бұл жердегі сирек кездесетін қазақ аршасымен жамылған, ол аралдың жағалауында өсіп, оған ғажайып күй береді. Аралда кәдімгі қарағай, сүйелді қайың, итмұрын, шие, таңқурай өседі. Өсімдік дүниесі құлпынай, бүлдірген, әр түрлі дәрілік өсімдіктермен ұсынылған. Жануарлар әлемінен рептилиялар – сарыбас жылан, улы сұр жылан кездеседі. |
Білім беру түрі жоғарғыЗаңды мекенжайы 100009, Қарағанды қ., Академическая көш., 9Қала КарагандаЖекеменшік түрі мен ұйымдастыру-құқықтық нысаны Жекеменшік, мемлекеттік емес білім беру мекемесіҚұрылған, қалыптасқан жылы: 1966 ж.Ректордың тегі, аты, әкесінің аты (Т.А.Ә) (тел.: жұмыс, ұялы, үй) Аймағамбетов Ерқара Балқараұлы тел. жұм.: 8 (7212)44-16-22E-mail Факульттер саны 5Мамандықтардың саны 0Мамандықтардың саны (мамандықтар тобының ішінде). Бакалавриат:
Барлығы: 18
Мамандықтардың саны (мамандықтар тобының ішінде). Магистратура:
Барлығы: 14
Мамандықтардың саны (мамандықтар тобының ішінде). Докторантура: 3Мамандықтардың саны (мамандықтар тобының ішінде). Резидентура: Мамандықтардың саны (мамандықтар тобының ішінде). Аспирантура: Оқушылар контингенті 0Оқушылар контингенті(мамандықтар тобының ішінде). Бакалавриат:
Барлығы: 17294
Оқушылар контингенті(мамандықтар тобының ішінде). Магистратура:
Барлығы: 88
Оқушылар контингенті(мамандықтар тобының ішінде). Докторантура: Оқушылар контингенті(мамандықтар тобының ішінде). Резидентура: Оқушылар контингенті(мамандықтар тобының ішінде). Аспирантура: ПОҚ
Барлығы: 1076
Материалдық-техникалық базасы: Ғимараттардың саны 1Ғимараттардың жалпы ауданы (шаршы метр) 45400Оқу-зертханалық ғимараттар жалпы аудан (шаршы метр) 35200Жатақханалар саны 3Жатақханалар жалпы аудан (шаршы метр) 10200Жатын орындар (шаршы метр) 770Бар болған жағдайда құрылымдық бөлімшелер атауы (колледж, біліктілікті көтеру институты және т.б.):
Всего: 1 |
Жұмабек Ахметұлы Тәшенов (20 наурыз 1915 жылы Ақмола облысы Аршалы ауданы Танакөл ауылында (Бабатай қыстауында) туған - 18 қараша 1986 жылы Шымкент қаласында дүниеден озған) — мемлекет және қоғам қайраткері, экономика ғылымының кандидаты (1962). Ақмола құрылыс техникумын (1932), КОКП ОК жанындағы жоғары партия мектебін (1955) бітірген.
Арғын тайпасының Қуандық руының Қареке бөлімінен шыққан.
## Қызметі
* 1934 – 1939 жылдары Бейнетқор ауданы атқару комитетінің хатшысы, аудан жер бөлімінің меңгерушісі
* 1939 – 1943 жылдары Ақмола облысы жер бөлімі бастығының орынбасары
* 1944 – 1947 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы партия комитеті хатшысының орынбасары, мал шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі
* 1947 – 1948 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы атқару комитеті төрағасының орынбасары, төрағасы (1948 – 1952)
* 1952 – 1955 жылдары Ақтөбе облысы партия комитетінің 1-хатшысы
* 1955 –19 60 жылдары Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесі төралқасының төрағасы
* 1960 – 1961 жылдары Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесінің төрағасы
* 1961 – 1975 жылдары Шымкент облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары
* Өмірінің соңғы кезеңінде «Қаракөл» ғылыми-зерттеу институтында, Оңтүстік Қазақстан облыстық талдау-есептеу орталығында қызмет атқарған.
### Қайраткерлігі
Тәшенов республиканың саяси, экономикалық, мәдени дамуына басшылық жасаған жылдары қазақ мемлекетінің аумақ тұтастығының сақталуына көп еңбек сіңірді. Маңғыстауды Түрікменстанға қосу жөніндегі ұсыныстарға тойтарыс берді. Тың өлкесіне біріктірілген солтүстік облыстарды Ресейге, Оңтүстік Қазақстанның мақта егетін аудандарын Өзбекстанға беруге қарсы шықты. Қазақстан жерінде ядролық жарылыстар жасауға қарсылық білдірді. Шығармашылық одақтар өкілдеріне үй-пәтер бергендігі үшін Алматының ортасында “қазақ ауылын” құрды деп айыпталды.
“Қазақ әдебиеті” газетін жабудан, “Социалистік Қазақстан” газетін “Казправданың” аудармасы етіп шығарылу қаупінен қорғап қалды. “Ұлтшыл” деп айыпталып, Н.Хрущевтің нұсқауымен қызметінен босатылды. 1961 – 1975 жылдары Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан) облысы атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1975 жылы одақтық дәрежедегі дербес зейнеткерлікке шықты. Өмірінің соңғы кезеңінде “Қаракөл” ғылыми-зертханалық институтында, Түркістан облысы талдау-есептеу орталығында қызмет атқарды. Ленин, Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен марапатталған.
## Марапаттары
«Ленин», «Еңбек», «Қызыл Ту», «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталған
## Ел есінде қалған істері
* Тың игеру кезінде Көкшетау облысында совхоз директоры болған Ф. Моргун 1957 жылы совхоз тұрғындары жер астында тұщы су болса да қажетті құралдың болмағандығынан 20 шақырым жерден суды тасып ішіп қиналып жатқанда Жұмабек Тәшенов келіп бір аптаның ішінде Армениядан скважина арқылы су тартатын компрессор алғызып беріп су мәселесін шешіп бергенін ризалықпен жазады.
* Жұмабек Тәшенов Шымкент облысында атқару комитеті төрағасының орынбасары кезінде, күзде Түркістан аймағының мақташылары мақта тазарту зауытында су мақтаны кептіруге отын таба алмай қиналып жатқанда сол ауданға уәкіл болып барған Жұмабек Тәшенов Қарағанды облысының басшылығымен хабарласып қажетті 1,5 мың тонна көмірді жеткіздіріп береді. Соның арқасында аудан мақта дайындау жоспарын 102,7 пайыз орындайды. Сонымен қатар Жұмабек Ахметұлы Түркістандағы Қ.А.Яссауи кесенесінің жанында топырақпен көміліп жатқан шығыс моншасын қалпына келтіріп іске жаратуды жүзеге асырады. Кезінде Жұмабек Тәшеновтің іскерлігін, қабілетін Шымкент облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы В.А.Ливенцовтың өзі мойындауға мәжбүр болған. Ол 1964 жылы Мәскеудің өкілі қатысып отырған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіндегі мәжілісте: «Н.С.Хрущев Жұмабек Тәшеновтың намысына тиіп, қызметінен төмендетіп бізге облатком төрағасының орынбасары етіп жіберсе де, ол өзінің таңғажайып қабілетінің арқасында Оңтүстік Қазақстандағы ең құрметті адам болып отыр»,- деп мәлімдеген.
* Экономист, профессор Ғарай Сағымбаевтың Жұмабек Тәшенов республика басшылығында болған 6 жылда Қазақстанның экономикасы мен мәдениеті қарыштап алға басқанын төмендегідей деректермен көрсетеді: электр энергиясы қуатын өндіру – 2 есе, мұнай өндіру – 1,6 есе, көмір өндіру – 2 есе, цемент шығару – 15 есе, мақтадан мата тоқу – 5 есе, тоқыма сырт киім шығару – 3 есе, минералды тыңайтқыш өндіру – 2 есе, аяқ киім тігу – 4 есе, ет өндіру – 2 есе, қант өндіру – 1,5 есе, мал майын шығару – 1,4 есе, өсімдік майын шығару – 2 есе өскен. Егіс көлемі – 6 миллионнан 22 миллион гектарға, ірі қара мал саны – 5,5 миллион, қой мен ешкі – 28,5 миллион басқа дейін өсті. Халық шаруашылығында 125 мың жоғары білімді, 215 мың орта білімді мамандар қызмет етті. Бес жылда 690 мың пәтер салынып, 2,4 мың кәсіпорындар мен мекемелер іске қосылады. 6140 кітапхана, 5140 клуб, 4777 киноқондырғылар, 25 музей, 19 облыстық театрлар жұмыс істеп тұрды. Сөйтіп, халықтың әлеуметтік жағдайы, тұрмыс мәдениеті айтарлықтай жақсарды.
* Жұмабек Тәшенов жоғары қызмет бабына орай бір мезгіл Мәскеуде де басшылық жұмыс атқарып отырған. Сол кездегі тәртіп бойынша КСРО құрамындағы 15 одақтас республика Жоғағы Кеңестерінің төрағалары КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасарлары болып есептелінетіндіктен «мәскеулік төраға» демалысқа шыққанда 1 ай бойы Мәскеуге барып, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының қызметін уақытша атқарған. Мәскеуге барар бір сапары қарсаңында Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов Жұмабек Тәшеновтен Бауыржан Момышұлының екі рет Батыр атағына ұсынылып өтпей қалғанын, сол атақты алып беруге араласуын өтінеді. Жұмабек Тәшенов Мәскеуге барысымен мұрағаттан Б. Момышұлының құжаттарын алғызып танысады. Батырлыққа екінші рет ұсынылған құжаттың қорытындысында соғыс кезіндегі кейбір қылықтары кеңес офицерлерінің ар-ожданына қайшы келгендіктен Б.Момышұлына мұндай атақты беруге болмайды деп маршал Конев қолын қойыпты. Ж.Тәшенов Жоғарғы Кеңестің атынан маршалды шақырып алып мәселені түсіндіреді. Маршал Конев «Бұл туралы менің пікірімді білмек болсаңыз, мен өз өмірімде ешқашан бір айтқан пікірімді өзгерткен адам емеспін. Бұл жолы да солай қаламын»,-деп көнбей қояды
* Мәскеудегі кезекті қызметін атқару кезінде украиндық бір ғалымның «қылмысты ісі» алдына келеді. Қарт ғалымға бір жауапты қызметкерді өлтірді деген айып тағылып өлім жазасына кесіліпті, кешірім жасау туралы өтініші де қабылданбапты. «Мәскеулік төраға» - К.Е.Ворошилов демалыста болғандықтан орынбасары Жұмабек Тәшенов қол қоюға тиісті болады. Жоғары Кеңес қызметкерлерінің бұл мәселе К.Е.Ворошиловпен келісілген деген қарсылықтарына қарамастан, адам тағдыры болғандықтан Жұмабек Тәшенов өлім жазасы туралы үкімге қол қоймай түрмеге өзі барып қарт ғалымға жолығады. Кінәсіз екеніне көзі жеткен соң қайта тергеуге жіберіп ақтап қалады. Кейін кісі өлтірген қылмыскер де анықталып жазасын тартады.
* Бірінші хатшы Н.Хрущев еліміздің солтүстіктегі 5 облысын (Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан) біріктіріп «Тың өлкесі» деген аймақ құрып оны Ресейге қосуды жоспарлайды. Өлкенің басшылығына Мәскеуден Т.И.Соколов деген өз адамын жібереді. Ол «Тың өлкесін» Ресейге өткізуге бейімдеп, Қазақстан басшылығына бағынудан бас тарта бастайды. Бұл әрекетті білген Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшенов 1960 жылы күзде «Тың өлкесінің» орталығы болған Целиноград қаласына шұғыл түрде ұшып келіп, республикалық Жоспарлау комитетіне келесі жылдың бюджетіне қажет мәліметтерді әдейі бермей бассыздық жасағаны үшін Т.Соколовты қызметінен алып 24 сағаттың ішінде Қазақстаннан қуып жіберетінін және «Тың өлкесі» ешқашан Ресейге берілмейтінін қадап тұрып айтады.
Одан кейін Алматыда Үкімет мәжілісінде келесі жылдың халық шаруашылық жоспары қаралып жатқанда мінбеге көтерілген Тың өлкелік атқару комитетінің төрағасының бірінші орынбасары А.И.Козлов: «Жұмабек Ахметұлы! Біз сіздерден ештеңе сұрамаймыз, тек Мәскеудің бергеніне тимесеңіздер болғаны»,- деп қыр көрсетеді. Мұндай жүгенсіздікке төзбеген Жұмабек Тәшенов оны тоқтатып қойып: «Тың өлкесі Қазақстанның құрамында, ал Қазақстанды оның Орталық партия комитеті мен Үкіметі басқарады. Сіз сол партияның мүшесісіз. Мынадай қыңыр мінез бен істі қоймайтын болсаңыз партиядан шығарып орныңыздан аламыз. Сонан кейін баратын жеріңізге барып арызыңызды айта беріңіз»,- деп қадап айтады. Н.Хрущевтің қырына ілігіп қызметінен төмендетіліп Мәскеуден Қазақстанға жіберілген А.Козлов зәресі ұшып сол жерде кешірім сұрайды. Осылай Жұмабек Тәшенов Мәскеудің жіберген кеудемсоқ адамдарын тәубесіне келтіріп Қазақстаннның бес облысының берілмейтінін ашық мәлімдейді.
* Еркінбек Тұрысов пен Жолдыбай Базаров былай деп жазады: 1959 жылы 1 қазанда Қытай Халық Республикасының 10 жылдық мерекесіне орай КСРО басшысы Н.С.Хрущев бастаған делегация барады. Делегацияны ҚХР басшысы Мао Цзедун өзі қарсы алады. Әңгіме үстінде Мао Цзедун: «Кеңес Одағы сөз жоқ ұлы ел, ал біз Ұлы Қытаймыз»,- депті. Н.С.Хрущев: «Солайы солай ғой, бірақ КОКП – дүнежүзілік коммунистік қозғалыстың авангардында келеді», - дейді. Мао Цзедун: «Бірақ Қытайда коммунистер КСРО-ға қарағанда көп қой» - дегенде Н.С.Хрущев сөзден тосылып қалады. Сонда Жұмабек Тәшенов «Революцияны Кеңес коммунистері жасады емес пе? Олар кейін қытай коммунистеріне көмектесті ғой», - деп тығырықтан жол табады. Бұл уәжге қытай жағы жауап бере алмай қалады. Н.С.Хрущев әңгіме біткен соң риза болып Тәшеновке: «Сен өзің марксист екенсің ғой», - депті. Келесі күні Кеңес делегациясының құрметіне қонақасы беріледі. Қонақасы кезінде араққа қызып алған Н.С.Хрущев бәрінен өзін жоғары санап орынсыз лепіреді. Бірге барған Жұмабек Тәшенов ыңғайсызданып Н.С.Хрущевті шынтағынан түртеді. Ол ызғарланып «тише» деп алып лепіруін жалғастыра береді. Мұны байқап қалған Мао Цзедун аудармашыға әлдене деп ақырын тіл қатады. Аудармашы Жұмабек Тәшеновке сыбырлап: «Сіз ұялмай-ақ қойыңыз», - депті. Осы жәйіттен кейін Мао Цзедун кеңес делегациясын шығарып салуға келмейді. Қайтар жолда Н.С.Хрущев: «Саған әлгі Мао Цзедун кеше не деді?», - деп сұрайды. Сол оқиғаға зығырданы қайнап келе жатқан Ж.Тәшенов: «Мынауыңа айт, көп ойлап, аз сөйлесін деді», - деп жауап береді. Н.С.Хрущев қызараңдап Тәшеновке сұқ саусағын безейді.
* Садықбек Адамбеков пен Жолдыбай Базаров былай деп жазады: 1958 жылы 28 шілдеде ҚКП Орталық Комитетінің бюросында «Қазақ әдебиеті» газетінің саяси бағыт-бағдарының коммунистік идеологияға сай келмейтіндігі, «озық ойлылардың» ойлап тапқан пролетариат мәдениетіне, талабына жат дүниелерді аңсап «ауруы», қазақ ұлтшылдарын төңірегіне топтастыру, «адам айтқысыз қателікке ұрындырғандығы» газеттің жабылып-жабылмауы талқыға түседі. Мінбеге сөйлеуге шығып бара жатқан газеттің бас редакторы Сырбай Мәуленов Қазақстанның бірінші басшысы И.Д. Яковлев бастаған топтың мысынан аяғын сылбыр басып, түсі қашып бара жатқанда, ешкімді көзге ілмей орынсыз ілік тауып «Қазақ әдебиетін» тұқыртып немесе жауып тастағалы келіп отырғандарға ызаланған Жұмабек Ахметұлы: «Тайсақтамай батыл сөйле!» деп жігер береді. Жұмабек Ахметұлының әлгі сөзі С. Мәуленовты сескенбей сөйлеуге итермелеп, қорытынды сөзінде былай дейді: «Қазақ халқының басынан шойындай қара бұлт кетпей-ақ қойды. Арал маңында, Бетпақдалада оба ауруына қарсы бекет бар. Ал, Алматыда ұлтшылдарды қолдан жасайтын «фабрика» жұмыс істейді», - дейді.
Жұмабек Тәшеновтің бір ауыз сөзі «Қазақ әдебиеті» газетін жақтаушыларды бір көтеріп тастап, мәжіліс залындағы қарсылас топты жеңіп шығуына жол ашып бергендей болады.Жұмабек Ахметұлы бірінші басшыға: «Иван Дмитриевич, қазақ тілінде шығатын «Қазақ әдебиеті» газеті туралы мәселе қаралып жатқанда, осы бөлімде жұмыс істейтін қазақ жолдастар неге бюроға қатыспайды?», - дейді. Оның сұрағына жауап беруді И.Д.Яковлев Қ.Оспановқа ысырады. Қ.Оспановтың орнына жауап берген Н.Иванов: «Жандосов демалыста, Ысмағұлов іссапарда, А... Шалабаев...», - дейді.И.Д. Яковлев: «Сіз бен біз қазақша білмейміз, сонда бұл мәселені бюроға кім әзірлеген?» деп сұрайды. Н.Иванов: «Басқа сектордағы жолдастарды пайдаландық», - дейді.Сәбит Мұқанов: «Сонда Қазақстан Орталық Комитетінде қазақ жігіттеріне сенім жоқ деп түсінеміз бе? Осы жаңа ғана Ысмағұловты да, Шалабаевты да көрдім ғой», - дейді. И.Д. Яковлев ойланып қалады. Өз кезегінде Сақтаған Бәйішев газеттің ұлтшылдығын 1913 жылы шыққан «Қазақ» газетімен салыстырып, «А.Байтұрсыновтың «Қазақ» газетінің лебі аңқып тұр» - деп сөгеді.Осы мәселеге байланысты «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан» - С.Д) газетінің редакторы Қасым Шәріпов: «Қазақ әдебиеті» газетін жабу керек, ал басқа қазақ тілді газеттерді аудармаға айналдырмаса болмайды. Егер «Социалистік Қазақстан» газетін «Казахстанская правдадан» аударып, мен редактордың орынбасары болып қол қойсам, өзіме үлкен бақыт санар едім», - дейді. Сонда Жұмабек Тәшенов: «Социалистік Қазақстан» газетін ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің, не деп отырсың өзің!», - деп басып тастайды. Сөйтіп ҚКП Орталық Комитетінің бюросындағы талқылауда «Қазақ әдебиеті» газеті жабылудан аман қалып, газетті жақтаушылардың пайдасына шешіледі.
* Академик Шапық Шөкиннің айтуынша Жұмабек Тәшенов Үкімет басшысы болған кезінде бірінші қазақ-орыс сөздігін құрастырған филолог-ғалым Хайрулла Махмудов қабылдауына кіріп, өзінің жай-күйін айтып, пәтер алуына көмек сұрайды. Сонда Жұмабек Тәшенов: «Мұндай адам қалай үйсіз жүр, қаладағы салынып жатқан үйлерден қалаған пәтеріңізді алыңыз, сол сіздікі болады»,-дейді. Х.Махмудов қаланың у-шуы аз бұрышынан пәтер алады. Бірақ ол жердегі салынған үйлер екі бөлмелі екен. Екі пәтерді қосуға рұқсат етілмейтін. Ал, Жұмабек Тәшенов: «Қабырғаны бұзып, біріктіріңдер, өзім жауап беремін», - деп бұйрық береді.
* Керімбек Сыздықовтың жазуына қарағанда Жұмабек Тәшеновтың атына сырттай қанық болып жүрген ауыл ақсақалдарының бірі жолы түсіп қалаға келгенінде әдейі өзін көрейін деп іздеп барып, келісті келбетіне қарап тұрып: «Құдайға шүкір, мың қайтара шүкір! Айтса айтқандай-ақ екенсің-ау, байлаулы арыстаным-ай! Елің үшін айдауға түскен, байлауға түскен арыстанның өзі екенсің-ау»,-деп сүйсінген екен.
* Бір кезде Жолдыбай Базаров мынадай оқиғағаның куәсі болыпты. Журналистің ауылында бір ақсақал соңғы демі бітуге аз ғана уақыт қалғанда көңілін сұрап келуші адамдардың біріне: «Өлсек, өлерміз. Тәшеновтен жанымыз артық па?», - деп айтыпты.
* «Соғыстан кейін Солтүстік Қазақстан облыстық комсомол комитетінің хатшысы қызметін атқарып жүргенмін. Үйленгенмін, жұбайымыз екеуміз қарт әке-шешемізбен тар үйде тұруға мәжбүр болдық. Бұл жағдайды кездейсоқ білген Жұмабек Тәшенов маған 4 жыл соғыста болған майдангер ретінде кезексіз үй бергізді». (профессор Мұқаш Елеусізов)
### Лебіздер
* «Әр уақытта менің жүрегімнің төрінен орын алатын менің ер інім - Жұмабек» (Ғабит Мүсірепов, жазушы)
* «Жұмабек Тәшенов қандай қызметте болса да ең алдымен өз елінің мақсат-мүддесінен шығатын, халықтың жағдайын ойлайтын, ұлттық мәселелерді КСРО басшыларының алдында тайсалмай қоятын, жүрегі қазақ деп соғатын біртуар азамат еді»(Сағадат Нұрмағанбетов, генерал, Кеңес Одағының Батыры, Қазақстанның Халық Қаһарманы)
### Сөздері
* Біз броньмен соғысқа бармай қалдық қой. Қабылдауымызға келген соғыс ардагерлерінің өтініш-тілегін жерге тастамайық, олар от пен оқтың астынан келді
* «Никита Сергеевич, егер Жоғарғы Кеңес әр республиканың жерлерін жергілікті органдарынсыз шеше беретін болса КСРО-ның және ұлт республикаларының Конституциясын жою керек қой. Ал ол Конституциялардың баптарында әр ұлт республикасы өзінің тарихи жеріне, ондағы байлығына өз меншігім деп пайдалануға құқы бар. Оны өзгертуге ешкімнің, ешбір органның құқы жоқ».
* «Социалистік Қазақстан» газетін ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің»
## Дереккөздер |
Қазақстан келесі мағыналарды беруі мүмкін:
* Қазақстан — Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет.
## Елді мекендер
### Ақмола облысы
* Қазақстан — Жақсы ауданындағы ауыл.
* Қазақстан — Зеренді ауданындағы ауыл.
### Алматы облысы
* Қазақстан — Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл.
### Батыс Қазақстан облысы
* Қазақстан — Сырым ауданындағы ауыл.
### Жетісу облысы
* Қазақстан — Ақсу ауданындағы ауыл.
* Қазақстан — Алакөл ауданындағы ауыл.
### Түркістан облысы
* Қазақстан — Келес ауданындағы ауыл.
* Қазақстан — Төле би ауданындағы ауыл.
* Қазақстан — Шардара ауданындағы ауыл.
### Шығыс Қазақстан облысы
* Қазақстан — Марқакөл ауданындағы ауыл.
* Қазақстан — Тарбағатай ауданындағы ауыл.
## Басқа да мағыналар
* Qazaqstan — телеарна.
* Қазақстан — телерадиокорпорация.
* Қазақстан — қонақ үйі.
* Қазақстан — Алматыдағы кинотеатр.
* Қазақстан — коньяк.
* Қазақстан — Астана қаласы жаңа әкімшілік-іскерлік орталығындағы концерт залы.
* Қазақстан спорт сарайы — Астана қаласында орналасқан спорт стадионы. |
Қадырғали Жалаири (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп (1530-1605 жылдары), қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған. Ресейдің атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. "Жинақтың" тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп келеді.
Туған жері — Қазақстан жеріндегі Сырдария бойы. Қадырғалидың ата-бабалары Қарахан әулеті билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі, қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген.
## Өмірбаяны
Қадырғали Қосымұлы Жалайыри қазақтың ұлы хандарының бірі Тәуекел сарайында қызмет етіп, ақылшы, кеңесшілік рөл атқарған. Ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жақсы меңгергендіктен, асқан зор білімінің арқасында жас бекзадаларды оқытып, тәрбиелеген. Әсіресе оның үлкен үміт еткені — Оразмұхаммед сұлтан еді. Өзінің ғылыми еңбегінде бұл туралы былай дейді: "Менің аталарым Оразмұхаммед сүлтанның аталарына қызмет етті. Өзім Оразмұхаммедтің қасында болдым".
ХVI-ХVII-ғасырларда жалайырлардың бір бөлігі Ұлытау, Көкшетау аймағында көшіп жүрген. Қазіргі географиялық картада, Арқа жақта Жалайыр, Керей көлі, Найман деген ұзыннан ұзақ бел-белестер бар. ХVIII-ғасырдағы Жоңғар қалмақтары жасаған жойқын шабуылда ("Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама" заманында) Жалайырлар әуелі Бетбақдалаға ығысып, кейін құба қалмақтар жеңіліп, қазақтың кең даласы жаудан тазара бастаған соң, жылжи-жылжи Шу, Іле, Қаратал өзендерінің жағалауына келіп орналаса бастайды.
Қазақ хандарының қыстық қонысы Түркістанда болған да, жазда Арқа жаққа, Көкшетауға көшіп барады екен. Хан-сұлтандар ол кезде аң аулауға жеке дара шықпайды, көп нөкер, саятшы ерткен. Бұл кезде бір орталыққа бағынып,жаңа күшейіп келе жатқан орыс патшалары оңтүстік-шығыстағы көршісі қазақ хандығымен қарым-қатынасын кеңейтуге мүдделі-түғын. Шығысында пайда болған үлкен мемлекет Жоңғар хандығы, оңтүстік батысында өзбек әмірлері, Жайықжақтан башқұр мырзалары тыныштық бермей отырған қазақ хандары да орыстармен сыпайы сауда-саттық қатынас жүргізіп жатқан. Оқта-текте Мәскеуге елшілері де барып қайтатын. Бірақ өздерін ішке кіргізбейтін. Сол кездердің өзінде-ақ қазақ хандығы әлсірей қалса, ұлан байтақдаланы иемдену сияқты түпкі арам ойы бар орыс патшалары сол елдің ішкі-сыртқы жағдайын, тарихын, салт-санасын, әскери күшін, қорғану қабілетін жете білуге тырысуы заңды еді. Осы мақсатпен олар ханның айналасындағы адамдардан түтқын алуды бұрыннан ойлап жүрген. Жас сұлтан Оразмұхаммедтің аңшылыққа құмар екенін, жылма-жыл ерте көктемде, күзде Ертіс, Тобыл бойын жағалап ит жүгіртіп, құс салатынын жансыздары арқылы біліп отырған Сібірдегі орыс әкімдері (патшаның тапсырмасы бойынша) аңдып жүріп, Тобыл алқабында қаршыға салып, көңіл көтеріп жүрген Оразмұхаммедті, Қадырғали Жалайри бастаған саятшы, нөкерлерімен қоса тұтқынға алады да, "аманат" ретінде Мәскеуге жөнелтеді. Бұл 1588 жыл еді.
Оразмұхаммедтің хан ордасы адамы екенін, Қадырғали Жалайри Шығыс тарихын, мәдениетін жақсы білетінін, көп тілдерді игерген ғұлама екенін сезген соң, орыс патшасы оларды жақсы қабылдайды, өз маңайында ұстайды. Әскер өнерін жетік білетін батыр жігіт Оразмұхаммед 1590-91 жылдары орыстардың Шведтерге, Қырым хандығына қарсы жүргізген соғыстарына қатысып, ерлік көрсетеді. Соны ескерген жөне оның хан тұқымы екенін білетін патша Федор Иоанович 1592 жылы Ока өзені бойындағы мұсылмандар мекендейтін бұрынғы Қасымов хандығынан Оразмұхаммедке жер бөліп береді, 1600 жылы ұлы патша Борис Годунов Оразмұхаммедті Қасымов ханы етіп тағайындаған. Өзінің арғы тегі жалайыр екенін білді ме, жоқ па — әйтеуір Қадырғали Жалайри бек те зор құрметке бөленіп, бас уәзірлік қызметін атқарады. Қазақ елінің тарихы жөніндегі ғылыми еңбекті де Борис Годуновтың тапсырмасы бойынша жаздым деуі орынды. Себебі бұл еңбек ақ патшаға арналған және алғашқы тарауында соның билік жүргізу жүйесін бейнелейді.
Қадырғали Жалайридің бұл шежіресі ертедегі қазақ тілінде жазылған тұңғыш тарихи еңбек екені аян. Ш.Уәлиханов бұл кітаптың аңыздан гөрі ақиқаты басымырақ деп бағалаған. Байұзақ Албани: "Тарихнамада оның есімі Әбілғазы, Бабыр, Бенаи сияқты ғүлама тарихшылармен қатар аталады. Орыс ғалымдары Н.И.Ильминский, И.Н.Березин, В.В.Вельяминов-Зернов оның еңбегін жоғары бағалады", — дейді "Тарихи таным" атты кітабында. (195-бет). Оразмұхаммед пен Қадыр Әлі бастаған қазақтардың Ресейде болу оқиғасын көрнекті жазушы, көне тарихымыздың білгірі Мүхтар Мағауин "Аласапыран" атты романында кең және көркем баяндаған. Бұл романы үшін оған Мемлекеттік сыйлық берілгені белгілі. Соңғы кездері Қадыр Әлінің еңбегін әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық Университетінің профессоры М. Қойгелдиев арнайы зерттеп жүр.
Байұзақ Албани былай дейді: "Ол жырақта жүрсе де, қазақ хандарының саяси-өлеуметтік жағдайлары, Қазақстанда рулық-патриархалдық қатынастардың қалыптасуы, хан төңірегіндегі сұлтандар мен қаршылар, бектер мен хафиздер т.б. жайында деректі мәліметтер жазып қалдырды. Автор жылнамада Шығыс елдеріне, оның шаһарларына шолу жасап, қазақ сахарасын мекендеген жалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы, найман, қоңырат, керейіт, алшын т.б. түркі ру-тайпаларына тарихи анықтама берді. Ол Рашид ад-Диннің парсы тіліндегі "Жамиат-тауарих" шежіре кітабына сүйене отырып, Шыңғысхан әулеті және оның өзі жайында аса мол деректер келтіреді, қазақ хандарының өмірбаянына тоқталады. Онда қазақ жері, оның қалалары, ХIII-ХVӀ ғ. аралығындағы қазақ жеріндегі оқиғалар, қазақ хандарының ішкі-сыртқы жағдайлары, әлеуметтік топтар және қазақжерін мекендеген ежелгі рулар бірлестігі жайында деректер бар.
## Қадырғали сол Қараша мырза ма?
Тарихшылар Қадырғали Жалайыридың "Жамиғ-ат-Тауарихын" ғана төңіректеп жүр. Ал, орыс жылнамаларында Қараша мырза деп берілген ғалымның ханның ымыраға келгеніне қарамастан Ресей шеңгеліне түскен түркілерді үлкен көтеріліске бастағаны, Ермактың 5 қолбасшысының үшеуін өлтіргені әлі аз зерттелген, өзімізде аз насихатталған. Осыдан жеңілгеннен кейін Қазақ даласына қайта қашып, кейін Оразмұхамедке ілесіп аманатқа барған...
"Түрлі дерт пен аштық әскерінің біразын жусатып салған Жармақ аңғалдық пен жеңілтектігінің де зардабын шекті. Мырза әлде кінәз Қараша өз Патшасына ескертпестен Тар Ұлыста, Искерде көп тыңшы ұстады, айналадағы барлық Жұртта оның тілекшісі, жақтасы, достары көп болды; өзін отанды құтқарушы көрсеткісі келді, уақытын күтті, сөйте жүріп түрлі сый-сыяпат, Ноғайлардан қорғау туралы өтініш айтып Ресейліктерді алдаумен болды, Жармаққа да адал дос болуға сөз берді. Содан Жармақ оған Иван Кольцо бастаған қырық сарбазын қонаққа жіберді. Осы бір топ адам отқаруды екі-үш мәрте гүрс еткізіп мыңдаған жабайыны тым-тырақай ете алар еді, тек тағдыры ажалға айдаған Козактар жалған достарына сеніп барып, қынадай қырылды, Жармақтың маңдайалды баһадүрлері, айқаста арыстанша алысқан ерлері Тар Ұлыста құрбандық қойдай қанға бөкті!.. Осыдан кейін бізге олжа салушы Татар, Сібір Естектері Ресейліктерге қарсы шығып, разьезде Атаман Яков Михайловты өлтірді, майдан алаңында Қарашаға қосылып Искер маңын түндей тұтты, Жармақ тар қоршауда қалғанын көрді."(Н.М. Карамзин)
## Жылнамалар жинағы
"Жылнамалар жинағының" жалғыз көшірме данасын Қазан Университеті кітапханасына татар галымы И.Халфин тапсырған екен. Сол көшірмені шығыс қолжазбалар жинағына бастырғанда профессор И.Н.Березин былай деп алғы сөз жазыпты: "Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз". Сөйтіп, ол Қадыр Әлі еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі табылғанша "Джами ат-Таварих" — "Жылнамалар жинағы" деп атауды ұсынған.М.Қойгелдиев былай дейді: "Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербургтен табылган екінші көшірмесінде де еңбектің автор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол "Джами ат-Таварих" — "Жылнамалар жинағы" атанған күйінде қала берді. Бұл жағдай тарихшы ғалымдар арасында Қадыр Әлі би еңбегінің дербес деректік мәнін тура бағалауға едәуір кедергі жасады, басқаша айтқанда, оны Рашид ад-Дин жұмысының түрікше нұсқасы ретінде ғана қарауға негіз болды". ("Қазақ тарихы" журналы, 4-нөмір, 1994 жыл.)
Кейін «Жылнамалар жинағы» деген атпен әлемге әйгілі болған өзінің атақты еңбегін жазады. «Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөздерге қанық көптеген кітап оқыған адаммын» дейді ол өзі жайында. «Жылнамалар жинағы» - орта ғасырдағы қазақ тілінде жазылған тұңғыш тарихи шығармалардың бірі. Мұнда қазақ хандығының Х ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды мәліметтер берілген. Еңбек үш бөлімнен тұрады: 1. Борис Годунов билігін бейнелеу. 2. Рашид ад-Диннің «Джами ат-Таварих» атты еңбегінің қысқаша аудармасы. 3. Орыс ханның Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша аудармасы.
## Күміс сандық құпиясы
Қадыр Әліге аса жоғары баға берген үлы ғалымдарымыздың бірі — академик Әлкей Марғұлан, 1981 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінің 1-нөмірінде жарияланған "Күміс сандық қүпиясы" атты көлемді мақаласында былай дейді:
"Оразмұхаммедтің кітапханасында сақталған кітаптардың ең бағалысының бірі — өзіне дос болған серігі, әрі атақты биі, көркем тілде қазақша жазатын жазушы Қадырғали Жалайыридің шығармасы. Оның кітабы 1598 жылы жазылып біткен, әуелдегі аты қандай екені белгісіз. Жазудың бас-аяғы жоғалып кеткен... Шоқан оған зор ғылыми мән беріп, бүл қазақ тілінің жақсы бір мұрасы деп білген. Оның түсіндіруінше: "В отношении сведений о киргизах самое первое место занимает "Сборник летописей" издания Березина, замечательный тем более, что представляет единственные памятники прошедшей жизни казахов. Он написан в конце царствования Бориса Годунова... В нем степных уподоблений, поговорок бездна"... Оған бірінші көңіл қойған жазушы —Абылғазы. Бүл кісі Қадырғалидың кітабын Есім ханның үйінде қонақ болып, Түркістанда жатқанда оқыған болу керек. Есім — Тәуекелдің інісі, Оразмұхаммедтің ағасы. Москвадан қазақ елшілері алып келген Қадырғалидың кітабы Тәуекелде, Есімде болуы айдан анық. Сондықтан бұл кітапты Абылғазы бір ғана Түркістан қаласында оқиды. Орта Азияда өзге қалаларда бүл кітап болмаған. Ресейде бүл кітапты жақсы білген П.И.Рычков, Н.М.Карамзин оның керек жерін пайдаланып отырған. Абылғазы оқып шыққан бүл кітаптың бір көшірмесін Ибрагим Халифиннің Френге жазуынша, 1918 жылы Қазан Университетінің кітапханасы сатып алады...
## Жалайыр тайпасынан шыққан
Қадырғали араб, парсы, түркі, орыс тілдерін бірдей жақсы білген... Қадырғали—Жалайыр тайпасынан шыққан қазақтың ойшыл ғалымы, жазушысы, өрнек қалдырған мәдениет мұрагері. Өзінің жазуында да жалайыр тайпасын жоғары көтеріп ардақтаған: "Алаш мыңы арасында үлығы тарақ тамғалы Жалайыр болған. Оның жазғандарын қазақ жазу мәдениетінің бірінші үлгісі деп тану керек".
Соңғы жылдары қазақ ғалымдарының күш салуы арқасында Қадыр Әлі еңбегі өз халқымыздың алтын қазынасына айналғанын айта кеткен жөн.
Еңбек үш бөлімнен тұрады: 1.Борис Годунов билігін бейнелеу. 2.Рашид ад-Диннің "Джами ат-Таварих" атты еңбегінің қысқаша аудармасы. 3. Орыс ханның Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша аудармасы. Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны берілген.Қадыр Әлінің бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты — өз әміршісі Шыңғыс хан ұрпағы Ондан сүлтанның баласы Оразмұхаммедтің хан тағына лайық екенін дәлелдеу. Екінші бір мақсат: "... патша Борис Федоровичтің мәңгі әділдігін, ақтығын айту және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханды жоғары мәртебелі патшаның қүрметпен хандыққа отырғызғанын көрсету үшін жазылды". (И.Н.Березин. "Библиотека восточных источников". I том, Казань, 1854.)
Одан әрі Қадыр Әлі былай дейді: "... бүкіл орыс патшасы Борис Федоровичтің үкім жарлығымен оңды-солды қаршыларды, қүрметті бектерді отырғызып, көше-көше, орам-орам мылтық андаздармен маңғазданып және саясатпен қол қусырып, бас иіп, игі жақсылар түрды. Осындай салтанатпен Оразмұхаммед Ондан Сұлтанұлын аса құрметтеп, көрініске алып, бұл жерде патша хазіреті таққа отырғызды" (Қасымов қаласында). (Қасым хандығы Мәскеуден 250 шақырым Оңтүстік шығыста, Ока өзенінің сол жағалауына орналасқан.)
Орыс хан туралы былай деген: "Оны барлыгы аға тұтып, патшалыққа отырғызды. Одан соң Орыс хан Алатау төңірегіне қоныс тепті. Ол жер өте үлкен және биік тау еді. Онда жақсы жайылымдар, сулар мен бұлақтар да көп болған... Отырар, Сайрам шаһарлары... Шу, Талас, Ыстықкөл, Теклік әуләяттары болған. Халқы өте көп, іргелі, мықты, даңқты және батыр болған".
Қадыр Әлі бұдан кейін Құйыршық хан, Барақ сұлтан, Кіші Жәнібек, Қасым хан жайында баяндайды. "Оразмұхаммед Орыс ханнан Жәнібек ханға дейін төртінші буын еді", — дейді. "Шығай хан батырлығымен мәлім болды. Оның ұлы Ондан сұлтан ержүрек, батыр, садақ атудың керемет мергені еді. Әрқашан сыртқы жауларға қарсы күресте көп ерлік көрсетті... Ақырында қалмақтармен шайқаста отыз жасқа келген жігіт шағында шаһит болды. Оның қабірі Қожа Ахмет Яссауи (қасында) жерленді".
Жалпы, Қадыр Әлі еңбегі қай сұлтанның, қай ханның, қай жерде шаһит болғанын, жерленгенін көрсетуімен де қүнды. Тәуекел ханды "Ислам мемлекетінің басшысы" деп атаған. Онда сұлтан шаһит болғанда Оразмұхаммедтің он үш жаста жетім қалғанын айтады. "Он алты жасында жалпы христиан басшысы Борис Федоровичке қызмет істеуге дайын болды" дейді (Оразмұхаммед 1610 жылы Лжедмитрий мен Василий Шуйский арасындағы қантөгісте ерлікпен көз жүмған.).
## Қадырғали Жалайри еңбегінің маңызы
"Қадырғали Жалайри еңбегінің қазақ халқының, қазақ хандығының қалыптасу процесін зерттеп білуде алатын орны ерекше, бұл мәселелерді анықтау барысында тарихшылар оған әлі талай рет оралатын болады, — дейді одан өрі М.Қойгелдиев. — Мәселен, Қадырғали бидің сол түстағы қазақ елін "Алаш мыңы" атау себебі ғылыми әдебиетте әлі күнге дейін жан-жақты баяндалған емес... Аса маңызды тарауларының бірі — "Орыс хан дастаны". Бұл дастаннан біз басқа еңбектерде кездесе бермейтін мынадай фактілерді байқаймыз: біріншіден, Жәнібек ұлысының, яғни қүдіретті Алтын Орданың ыдырау барысы, оған Фетка Науакрат бастаған әскердің "қосқан" үлесі, Фетка Науакрат деген кім, қайдан келген — бұл әлі анықталмаған мәселе. Екіншіден, осы Фетка Науакрат салған алаңнан кейін Орыс ханның Алатау жаққа кетіп, сонда орын тебуі. Ал бұл Орыс хан қазақ хандары династиясының негізін қалаушы болғандығы мәлім. Үшіншіден, Қадырғали би бұл дастанында Жетісудың сол тұстағы (ХIV-ғасыр) қалаларын атап, әскерін сипаттап, елінің ірі, ержүрек келетіні туралы да айтқан" (38-бет)."Қазақ тарихы" журналының сол нөмірінде Қадыр Әлі еңбегінің "Орыс хан және оның ұрпақтары" деген тарауы берілген. Жалпы, Қадыр Әлі еңбегі қолдан қолға көшірілгенде көп қателер кеткені анық, сонда да оған әлі талай тарихшы айналып соғары сөзсіз.
Шығыс жылнамашыларының, әсіресе, Рашид әд-Диннің, Әбілғазының, Хайдар Дулатидің, Қадырғали Жалайырдің тағы басқа ғалымдардың жазбаша еңбектерін оқып отырғанда ағайын-туғандар бақ-дәулет, атақ-даңқ үшін қаншама ғасырлар бойы өзара қырғын соғыстар ашқанына көз жеткізу қиын емес. Бірақ, бүл — тарих. Ал тарихтан келер үрпақсабақалып, өсіп-өркендеуге тиіс. Ол үшін өткен тарихқа жиі-жиі көз жіберіп отыруымыз керек. Қадыр Әлі бидің еңбегі — бұл салада айрықша көзге түсетін інжу-маржан.
## Қосымша
Қадырғали Қосымұлы (1530-1605 ж.ж.) қазақтың орта ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалымы әрі атақты биі. Қадырғали бидің түп тегі ұлы жүздің тарақ таңбалы Жалайыр тайпасынан шыққан. Сондықтан да ол көбінесе "Қадырғали Жалайри" аталып кеткен. Ата-бабалары ертеде Сырдария бойын мекен етіп көшіп-қонып жүрген. Кейін Ескелді, Балпық билер, Орақ сияқты батырлардың басшылығымен Жалайыр әулеті осы күнгі Талдықорған облысына келіп қоныс тепкен. Қадырғали бидің ата-бабалары Қарахан дәуірінен бері ел басқарған ықпалды кісілер болған. Әкесі Қосым да беделді би.
Оның әкесі Темшік, баһадур Анжы баһадур Адымшейх мырза ағасы Қараш бек Құбай Қамбар мырза Айтаулы бек Шейх Софы бек Тебребек Саба баһадур Сартақ ноян бәрі-бәрі батыр, бек, би болыпты.
Ата, әке жанында жүріп, олардан тәрбие алған Қадырғали жас кезіненақ хан ордасындағы жас бекзадалардың ақылшысы, кейіннен ханның ордасындағы жас бекзадалардың ақылшысы. Кейіннен ханның кеңесші биі болады. Жалайыр елін қалмақтар шауып, берекесін алған жылдары оның аталары Көшім ханның қол астына барып қосылады. Онда барған соң да ол ханға ақылгөй би боп тұрады. Қадырғали би өзінің "Жами ат-тауарих" ("Жылнамалар жинағында") кітабында: "Менің аталарым Ораз Мұхамед сұлтанның аталарына қызмет етті. Әзім Ораз Мұхамедтің қасында болдым" деп жазады. Осыдан-ақ оның атақты Ораз Мұхамедпен қызметтес болып, орыс княздігімен қарым-қатынаста жүргені аян. Сібір сұлтаны Сейдектің де кеңесші биі болып тұрған. 1588-1598 жыл аралығынды Қадырғали Ораз Мұхамедпен бірге Мәскеуде патша сарайында қызметте болады. Орыс патшалығы мен шведтер және Қырым хандығы арасындағы соғысқа қатысады. Сол соғыста ерлік көрсеткені үшін орыс патшасы Ораз Мұхамед Сұлтанға Ока өзені жағалауынан жер бөліп беріп, өз алдына хандық құруға рұқсат берген. Ол хандықтың орталығы Қасым қал асы болған. Қадырғали сол Ораз Мұхамед басқарған хандықта уәзір, би болып қызмет атқарады. Қадырғали би сол жылдардан бастап ғылыммен айналыса бастайды. 1600-1602 жылдары Қасым қаласында ол өзінің "Жами ат-тауарих" атты кітабын жазып бітіреді. Енді оның атақ-даңқы осы тарихи шежіре кітабы арқылы бүкіл дүние жүзіне мөшһүр бола бастайды. Түрік тілінде жазылған, бұл еңбегінде қазақ сахарасында өмір сүріп, тіршілік еткен Үйсін, Жалайыр, Арғын, Қыпшақ, Қаңлы, Сіргелі, Қоңырат, Керей, Найман, Алшын т.б. түрік тектес ру-тайпалардың түп ата-тегін таратып ғылыми талдау жүргізеді. Оғыздар мен Қарахан дәуіріне сипаттама береді. Ертедегі және одан бергі хандар дәуірін әсіресе Шыңғыс хан және оның өулеті мен қазақ ұлыстарынан шыққан хандар, сұлтандар, бектер және олар билеген қазақ халықтарының ішкі-сыртқы шапқыншы жаулармен күресі т.б. саяси-әлеуметтік жайлары баян етілген. Қадырғали бидің бұл еңбегін кезінде Шоқан Уәлихановтан бастап көптеген халықтардың белгілі зерттеуші ғалымдары жоғары бағалған. Енді осы "Жылнамалар жинағынан" бірер үзінді келтірейік:
"...Тоқтамыс хан Еділ бойында өтті: Тайқожа ұланның ұлы еді. Құтлу Қия ұлы Едіге Күчүк оның кеңесшісі, серігі еді.
...Тоқтамыс ханның мәлім, белгілі ұлдары мыналар: Аттарын таратып айтсақ Жалаладдин сұлтан, екіншісі Күшік сұлтан, үшіншісі Жафарберді сұлтан, төртіншісі Қалымберді сұлтан, бесіншісі Қадырберді хан, қызы Жанике атты еді. Оны Едіге би алды. Едіге Күчүк Жаникені алганда Қадырберді хан үш жасар еді.
...Темір-Қүтлу Едіге бекпен бірі хан, бірі бек еді. Заманында көбейіп; ұрпақ өсіріп өмір кешті. Темір-Құтлу ханның ұлы Темір хан. Оның ұлы Болат хан. Оның ұлы Кичик Мұхамед хан. Оның ұлы Ахмед хан. Сол Ахмед ханның үш әйелінен тоғыз ұлы болды.
...Қажы Керей ханның атасы Жанкерей Сұлтанды Қоңырат бектері өлтірген соң өлі жас Қажы Керей сұлтан қашып Чақырған байта жалданып жүргенде бектер өз араларында бірімен-бірі жараса алмай Қажы Керей Сұлтанды іздеп тауып хандыққа қойды... "Шежіреде Едіге бидің әуел бабасы АбуБакир (Мухаммед пайғамбардың ең 1-төрт Халифасының бірі) одан бірнеше ата-бабалардан соң Керемет-Әзіз, Жалаладдин келеді. Оның Адһам, Баба Тұқлас (Бабай Түкті Шашты Әзіз) деген екі ұлы болады. Баба ТҮклас Қатбада патша болады. Оның Терме деген ұлы Еділ Жайықта тұрып ңайтыс болды. Терменің ұлы Карачиде, Карачидің ұлы Ислам Қияда, оның ұлы Қадір Қияда Еділ-Жайықта тұрып қайтты. Қадір Қияның ұлы Қүтлу Қия Құмкентте қайтыс болды. Оның ұлы Едіге би, Алла оган рахымын жаудырсын... Баба Түкластың төрт ұлы бар еді. Бірі Қагбада, бірі Қагбаның жанында, бірі Үргеніште, бірі Қырымда жатыр. Енді бір деректе Баба Тұқластың (Абас, Ғабұл Рахманқожа, Терме деген) үш баласы болған дейді. Едіге би Тоқтамыс ханның ұлысын биледі. Едіге 63 жасында барып сарайдың қастандыгынан өлді. Едігенің Нұраддин мырза, Қасым мырза, Сейдутали мырза және жастай екеуі қайтыс болған. Осы бес ұл Қожаханың Бақтыла деген қызынан ту ған..."
Қадырғали би бұл кітабының соңғы жагында өзінің жан досы әрі ұстзы Ораз Мұхамед туралы былай деп жазады:"Оның әкесі Ондан Сұлтан, оның әкесі Шығай хан, оның әкесі Иадік хан, оның әкесі Жәнібек хан, оның әкесі Барақ хан, оның әкесі Құйыршық хан, оның әкесі Орыс хан...
Олардың әрбірі бірнеше ата болып өз уәлаяттарында патшалық қылып, атақты болып өтті. Олардың арасында аса белгілі болған Қасым хан еді. Ол Жаған бикемнен туған еді. Ұзақ уақыт атасының ұлысында патшалық етті. Төңірегіндегі уәлаяттарды өзіне қаратты...
Ораз Мұхамед хан сегіз жасында өзара қақтығыста қаза болған ұлы бабасы Шығай ханнан айрылды. Он үш жасында әкесі Ондан Сұлтан шаһит болып одан айрылды. Бірақ уақыт тарлықта Сейдақ бидің алдында кіріптарлық шекті. Одан он алты жасында барлық христиан падишасы Борис Федоровичтың құлдығына әзір болды. Сол күннен қазірге дейін Борис патшаның қызметінде. Ұлы мәртебелі патша құлын жарылқады.
...Жиырма жасында ұлы мәртебелі Ораз Мұхамед хандыққа отырды. Алла дәрежесін ғұмылық етсін..."
Соңғы кезде Қадырғали Жалайри би жөнінде жаңа деректер табылып жатыр. Соның бірі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры Жанғара Дөдебаевтың Қадырғали би туралы "Алматы ақшамы" газетінде (30 шілде 1997) жарияланған мақаласы.
Автор осы зерттеуінде (ол кезде өзінің арғы бабасы Қараш бек есімімен аталып жүрген Қадырғали бектің Сібірдегі атаман Ермак бастаған басқыншылығына қарсы қалай соғысқанын жан-жақты жазыпты. Осы зерттеу мақаласының соңын автор былайша тұжырымдайды:
...Сөйтіп, атаман Ермак бастаған шабуыл жеңіліс табады. Ермак опат болады.
...Атаманның сауыты Қайдауыл мырзаға, қафтаны Сейдекке сыйға тартылады, қылышы мен белдігі Қарашаға беріледі . Бұған Караганда, Ермак қолын жою жолындағы соғыста осы аталған үш адамның атқарған қызметі аса зор болғанға ұксайды. Ермак өлгеннен кейін бұлар Сібір хандыгындағы ең беделді, ықпалды кісілердін қатарында қалған.
Сібір жылнамалары мен байырғы зерттеу еңбектерде атаман Ермак бас таған қарақшылардың жаулаушылық жорығына қарсы тұрып, оның бар ауыртпалығын тікелей көтерген бірден-бір ірі тұлға Қараша:
* Ермактың шапқыншылығына, тонауына алғаш ұшыраған соның ұлысы;
* Сібірге үлкен күшпен келген Сейдекті қарсы алып, соның тобына қосылатын осы азамат;
* Атаман Ермакқа жансыз жіберіп, оның күшін екіге бөлетін, сөйтіп өз аулына атаман Иван Кольцо бастап келген қырық қарақшыны түгелдей қырып салатын тағы да сол;
* Ермак бастаған қарақшылар қолында қалган Сібір астанасын қоршауға алып, бүкіл Сібір қарулы күшін жаулаушыларға қарсы Отан азаттығы үшін соғысқа көтеретін де осы жан;
* Ермак бұзақыларынан Сібір астанасын азат ету жолындағы ұрыста жасақтары үлкен шығынға үшырап, екі батыр ұлы ерлікпен қаза табатын бек те осы;
* ақырында, Ермактың белдігі мен қылышын беліне тагынатын қаһарман да сол;
* Ораз Мұхамед ханзадамен, Сейдекпен бірге Данила Чулқовтың тұтқынына түсіп, Мөскеуге жеткізілетін де осы Қараша еді.
Сібірдің азаттығы үшін осынша қан мен тер төккен батыр қолбасы, мемлекет қайраткері Қадырғали бек екені туралы қазақ ғалымдары осы күнге дейін екі ұшты пікірде. Біздіңше, татар ғалымы М. А. Усмановтың: "Сібірлік Қараша мен Қадырғали бек бір адам" , - деп тұжырымдауы дәлелді, дәйекті әрі онда үлкен шындық бар.
Сібір тарихы туралы алғашқы дерек көздері мен зерттеулерде Ораз Мұхамедпен, Сейдекпен бірге Данила Чулқовтың түтқынына түсетін Қараша "Көшім ханның ақылғөй қарашасы" ("Царя Кучумова думной қарача") деп үзілді-кесілді, анық көрсетіледі ".
## Сілтемелер
* «Жами ат-тауарих»
* Жылнамалар жинағы
* Қазақ хандығы
## Сыртқы сілтемелер
Жалайыри
## Дереккөздер |
«Айман-Шолпан» — лиро-эпостық жыр. Алғаш жазып алып, баспаға ұсынған – Жүсіпбек Шайхысыламұлы. 1896, 1898, 1901, 1906, 1910, 1913 жылдары Қазан баспасынан жеке кітап болып басылып шықты. Төңкерістен кейін де бірнеше қайтара басылды (1939, 1957).
Жырдың оқиғасы, негізінен, 19 ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ елінің әлеуметтік-қоғамдық тіршілігін, тұрмыс-салтын қамтиды. Кейіпкерлердің ішінде тарихта болған адамдардың есімдері кездеседі (Көтібар, Арыстан, Есет, т.б.). Жырдың негізгі оқиғасы тама руының байы Маман мен шекті Көтібар батыр арасындағы өзара күресі. Жырда жеке бас бостандығы көтеріледі. Айман тек жеке басының азаттығын көксеген қыз емес, ел тыныштығын, қауым ынтымағын ойлаған ақылды да айлалы, өжет мінезді адам ретінде көрінеді. Жырда Көтібар бейнесі де шебер берілген. Бұрынғы батырлықтың азып, ел ішіндегі ұсақ-түйек тентектікке айналғаны осы бейне арқылы көрсетіледі.Құрылысы, бейнелер жасау әдісі, тіл ерекшеліктері жырдың ескі поэтикалық дәстүрде туғанын көрсетеді. Ежелгі жыр, айтыс үлгілері кеңінен пайдаланылады. Эпикалық ұзақ дастандардағыдай, оқиғалар арасын қарасөзбен жалғап отыру үрдісі, жазба әдебиет дәстүріне тән белгілер де кездеседі.«Айман-Шолпан» — реалистік мәнерде шығарылған, аса көркем жырлардың бірі. Мұхтар Әуезовтың «Айман-Шолпан» жыры бойынша жазған музыка драмасы (1934) Қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театрының репертуарынан көп жылдар бойы түспей келді. 1960 жылдан драмалық театрлар сахналарында қойыла бастады.
## Дереккөздер |
Адам ата (араб.: آدم; ивр. אָדָם) — Тәурат, Інжіл, Забур және Құран секілді Ибраһимдік діндердің діни кітаптары бойынша Құдай өзі жасаған ең алғашқы адам.Тәуратта адамзатты Құдай кеудесіне рух үрлеп, өзіне ұқсатып топырақтан жасағаны айтылады, «Топырақтан жаралғансың, топыраққа қайта айналарсың» (Тәурат, 3:19) делінеді.
Інжіл бойынша, "адам" сөзі есімдік болып, "адам тектестердің" топтық ұғымы ретінде айтылған. Ол бойынша, Адам делінетін алғашқы ақылды жан иесі адамаһтан (adamah, топырақ) жаратылады. Бірақ адам Шектеулі алманы жеп, жер бетіне қуылады.
Құранда да Адам – бірінші адамзат. Ол жылан аздырған Хауа ананың сөзіне еріп, алманы жегені үшін киелі Бақтан жерге қуылады.
## Аңыздың кітаби төркіні
Көпшілік ғалымдардың пікірі бойынша, Тәураттағы Адам Атаның дүниеге келуі туралы баянды Парсы империясы орта-шығыста дәурендеп тұрған б.з.д. 5-4 ғасырларда еврей оқымыстылары жазған көрінеді.
Жаралым 1 де, Құдай дүниені және ондағы тіршілікті жаратқаны туралы, адамзат оның соңғы жаратылысы екені айтылады. "Әйел де, ер де содан жаралған, игілікке ие болған, және Адам деп аталған" дейді.(Жаралым 5:2) Құдай адамды жаратқан соң оларды өсіп-өркендеткен, судағы балыққа ие болып, ауада ұшқан құс, жүгірген аң, жер бетіндегінің бәрін, тіпті өрмелегендер мен жорғалағандарды түгел басқаратын етті" дейді. (Жаралым 1.26-27).
Жаралым 2 де, Құдай "Адам" атты жеке ер адамды жаратып, жердегі топырақты көтеріп, оның мұрнынан өмір (жан) үрледі" делінеді. Құдай сосын бұл бірінші адамды Еден деген баққа орналастырған. Ондағы барлық ағаштардың жемісін еркін жеуіне болады, тек жақсылық пен жамандық білімінің ағашынан жеміс жемеуді талап етеді, оны жесе өлетіндігін айтады. Ол жалғыз болмасын деп, барлық хайуандарды әкеліп оған тән еткен, бірақ адам оған қанағаттанбаған. Сондықтан Құдай ол ұйықтап жатқанда әйелді жасайды.(Жаралым 2:7-22)
Жаралым 3 те, қуылу туралы айтылады. Бір жылан әлгі әйелдің (Хауа ана) құлағына Құдайға бойұсынбауды үгіттеп, білім ағашын жеп, дана болуды айтады. Әйел Адам атаны да үгіттейді, сөйтіп олар шектелген жемісті жейді, бұдан олардың санасы ашылады, ұялуды біліп, ұятты жерлерін жабады, жақсылық пен жамандықты ажырата алатын болады. Құдай Адамнан сұрайды, Адам әйеліне жабады. Құдай алдымен жыланды жазалап, оны бауырымен жорғалайтын етеді, адам баласын оған өш етеді; сосын әйелді бала көтергенде қиналатын, туу азабын шегетін етеді, ал Адамды жер бетінде еңбек етіп, өз нәпақасын қара терін ағызып табатын етеді. Сосын оларды Бақтан қуғындайды, олар Тіршілік ағашының жемісін жегендіктен, өлмейтін күйінен айрылып, уақыттық өмір сүретін болады. Еврей және Христиан діндері бойынша, бұл "Алғашқы күнә" делінеді.
Жаралымның 4 бөлімі, Адамның ұлдары Әбіл мен Қабылдың әңгімесін айтады. Әбіл егінші, Қабыл қойшы болады, Құдай Қабылды жақсы көреді, Әбіл қызғанып, Қабылды өлтіреді.
## Құран және Адам
Құранда бұл тақырып әр тұста шашырай айтылғанмен, кеңейтіле баяндалған: «Сыңғырлап тұрған кепкен балшықтан тиісті мүсінге келтіріп, адамды Біз топырақтан жараттық» (Құран Кәрім, «һижір» сүресі. 15:26), «Адамды Ол ұйыған қаннан жаратты» («Алақ» сүресі, 96:2), «Біз сендерді (Адам атаны) әуелі топырақтан жараттық. Оның нәсілін (рухтан) жыныстық тамшыдан, кесек еттен (құрап) жараттық.
Біз мұны тектеріңді білу үшін айтып отырмыз» («Хаж» сүресі. 22:5). Тәуратта Құдай әмірі Адам Атаны жаратумен шектелсе, Құранда Алла әмірі адамзат ұрпағының бір-бірінен өрбіп дүниеге келуін түгел қамтиды. Сондай-ақ Тәуратта «Құдай адамды өзіне ұқсас қып жаратты» (Тәурат. 1:27) делінген. Уақыт жағынан дүниеге кейін келген Інжілде Иса (Йисус) пайғамбардың адам кейпіндегі Құдаймен жүздесуі осы тұжырымнан бастау алған. Еуропада Құдайды адамға ұқсатып суретін салу – бәрі-бәрі осыдан. Ал Құранда «Адамды біз сөз жоқ, әдемі мүсінде жараттық» («Тин» сүресі. 95:4) деумен ғана шектелген.
Бұл мәселе де дін әлемінде тоқтаусыз талас тудырумен келеді. Алайда, «Ықылас» сүресінде (112:1-4) «Сен айт: Алла жалғыз де, Алла – мәңгілік. Ол тумаған да туылмаған. Оған ешбір теңдес жоқ» деген аят тәураттық, інжілдік тұжырымдарға қарама-қарсы, яки Алла Адам Атаға не Адам Ата Аллаға ұқсас болуы мүмкін емес. Адам Ата ұжымақта жаратылып, ұжымақта ғұмыр кешті. Аспаннан түсті делінетін киелі кітаптардың қай-қайсысы да ұжымақтың жан рахат ғажабын тамылжыта жазған. Жәннат бағында адамға қорек болатын жеміс ағаштарымен қатар өмірлік мәні зор киелі ағаштар да жеткілікті. «Өмір ағашы», «әлемдік діңгек ағашы», «қайырымдылық ағашы», «қуаныш ағашы», «мерей ағашы», «билік ағашы», т.б. Адам Ата ұжымақта жай ғана серуендеп жүрмейді, жеміс ағаштарын бағып-күтіп бағбандық қызмет те атқарады. Құдіреті күшті Алла оны алғашқыда бағбан етіп жаратқан еді, кейін бақташылық жұмысты да қосып беруді қолай көрді. Алла өзінің сүйікті жаратқанын сыртынан бақылап жүріп, оның сұхбаттасатын серігі болмағандықтан көңілі жүдеп жалғызсырайтынын аңғарды. Алла тағала оны ұйықтатып тастады да, қабырғасын шығарып алып, Хауа Ананы жаратты.
## Аңыздардағы Адам ата
Аңыз бойынша Адам Атадан әлемдегі барша адамзат ұрпақтары тараған. Алла тағала Адам Атаға ерекше ілтипат көрсетіп, кеудесіне жан кіргізген соң, ілім-білімге, зиялылыққа үйретеді. Барлық періштелерге оның алдында бас иіп, бағынуға бұйырады. Бірақ Ібіліс Адам Ата мен Хауа ананы өз үгітіне иландырып, ақыр соңында олардың пейіштен қуылуына себепші болады. Бір күні олар серуендеп келе жатқанда ән-жыр, зәйтүн (Тәуратша – ізгілік пен зұлымдықты тану) ағашының бұтағында ширатылып жатқан жылан – Ібіліс Хауа анаға қарап тіл қатып, не себепті мына ағаштардан дәм татуға тыйым салғанын сұрады. «Біз күнәһар болмасын дегені ғой (Тәуратша: «Өліп қалмасын»), – деп жауап қатады Хауа Ана.
Жылан кейпіндегі Ібіліс жымысқы жымиып, жанашыр қамқоршыдай жәдігөйлене сөйледі. «Бұл ағаштың жемісін жеуден тыюы – Тәңір сендерді періште болып кетпесін, ұжымақта мәңгі қалып қоймасын дегеннен басқа түк те емес» («Әғраф» сүресі. 7:12). Сөйтіп ол әзәзілденіп, Алла тағаланың өзі жаратқан пендесін күнәдан сақтамақ болған ниетін тонын теріс қаратып басқаша түсіндірді... Ібіліс жемісті үзіп алып аузына салып, құмардан шыққандай сүйсіне талмады. Осы тұстарды көне кітаптар әр түрлі уәждейді: бірі – жемісті үзіп алып берген жылан не жылан кейпін киіп, жыланша сөйлеп тұрған Ібіліс десе, екіншісі – қол созып жемісті үзіп алған Хауа Ананың өзі дейді. Үзіп жатқанда Әзірейіл періштенің елесін көрген. Алайда көңілі шын құлап кеткендіктен нәпсісін тыя алмаған. Тыйым салынған ағаштан өзі жегенімен тұрмай, Адам Атаға да жегізген... Ауызекі әфсаналар Адам Ата жемісті талмап жұта бергенде, бір періште жұтқызбаймын деп тамағына жармасқан.
Ер адамның кеңірдегіндегі түйіншек тұрып қалған сол жемістің дәні екен-мыс деп хикаялайды. Іле-шала ерлі-зайыпты екеуінің көзінен жанарларын көлегейлеген перде сыпырылып түскендей болғанда, олар алғаш рет бір-бірінің жалаңаш тәнін көріп, ұялғаннан жапырақтармен әбүйірлерін жасырған. Жаратушы жәннат бағына серуенге шыққанда оның келе жатқанын аяқ тықырынан естіген Адам Ата мен Хауа Ана бұтаның тасасына бой бұғып, жасырынып қалады. Ол «Қайдасың?» деп Адам Атаны дауыстап шақырғанда бұлар тасада тұрып: «Ұжымақты аралап келе жатқан аяғыңның сыбдырын алыстан-ақ естідім. Бір жағынан қорқып, бір жағынан жалаңаштығымнан ұялып, жасырынып тұрмын», – деп тіл қатады Адам Ата. «Жалаңаш екеніңді қайдан білдің? Мен тыйым салған ағаштан дәм татқаннан саумысың?» – деп қайыра сұрады Алла. Адам Ата болғанды болған күйінде баян етіп, кінәні әйеліне жапты. Ал Хауа Ана болса азғырып, жолдан тайдырған жылан екенін айтып қарғанады. Болған жағдайды есітіп қаныққан Алла қаһарын тігіп, қатты ашуланады. Адам Ата мен Хауа Ана: «Тәңіріміз! Біз өзімізге өзіміз кесір жасадық. Егер бізге өзің кешірім етіп, рақым қылмасаңыз, онда біздің сөзсіз құрығанымыз» («Әғраф» сүресі. 7:23) деп жазықты екендерін мойындап, өлердегі сөздерін айтып, Жаратушыға жалбарынған. Періштелер де күбір-сыбыр үндерімен бұлардың жағында екендерін сездіріп, Алла тағаланың қас тіккен қаһарын жұмсартуға тырысқан. Алды кеніш, шексіз мейірімді Құдіретті ием күнәһарлардың шын тәубелеріне келгенін көріп, алғашқы райынан сынып, тәубелерін қабыл алған.
Оны «Та-һа» сүресі (20:22) растайды: «Сонан соң Алла оны тағы да бағалап, тәубесін қабыл етіп, оған кешірім жасады». Алайда Адам Атаны зайыбымен ұжымақтан аластау ниетінен танбаған. Адам Ата жар қосағына Хауа деп ат қойды. Онысы «өмір бастауы» деген мағына еді. Жаратушы аң терісінен киімнің репетін істеп, олардың ашылған әбүйірін жапты да, ұжымақтан қуып шықты. Адам Ата мен Хауа Ана иіндері еңкейіп, пұшайман халде бұрылып кете бергенде, Алла ақтық кеңесін айтты: «Алда-жалда мен сендерге бір тура бағыт жібере қалсам, кімде-кім сол тура жолмен жүрсе, ол адаспайды, Қияметте қасірет шекпейді. Егер кімде-кім менің насихатыма теріс қараса, онда оның өмірі таршылыққа түседі. Қияметте Біз оларды көр соқыр қалпында жинаймыз» («Та-һа» сүресі, 20:123). Алла күнәһарларды ұжымақтан аластады да, жәннат бағы қақпасының алдына оттан өрілген алапат қылышы бар қанатты періштені күзетке қойды. Кейін бұл әңгімені таратып, баяндаған дін тарихшылары жәннат бағынан аттап шығысымен-ақ Адам Атаның қайғыдан бойы шөгіп, аласара берген деп хикаялайды.
Пейіштен қуылған соң Адам Ата Хауа Анамен Мекке атырабында кездескен. Адам Ата үшін көктен қара тас түсіріліп, ол сол жерге қағба тұрғызады. Олардың екі ұлы, екі қызы болған екен. Ер жеткен соң екі ұлы (Әбіл мен Қабыл) қарындастарының біреуіне таласып, бірін-бірі (Қабыл Әбілді) өлтіреді. Содан бері Адам баласы өлетін болыпты. Аңыз бойынша Адам Ата бабамыз 930 жыл өмір сүріп, дүниеден өткен. Адам ата мен Хауа Ана Мекке төңірегіндегі Қазына өңіріне жерленген делінеді.
## Адамның (ғ.с) дүние салуы
Өмір жалғасып жатты. Адам (ғ.с) мың жыл ғұмыр кешті. Оның өмір жасы туралы ибн Аббас (Аллаһ әкесі екеуіне риза болғай) жеткізген хадисте Пайғамбарымыз (с.ғ.с): "Шын мәнінде ең бірінші болып мойындамаған Адам",- деп үш рет айтып сөзін: "Аллаһ Адам (ғ.с)-ды жаратқан кезде оның белін сипап ұрпақтарын шығарды. Аллаһ олардың екі көзінің ортасына бір нұр жасаған еді. Сонда ол (Адам (ғ.с)): "Ей, Раббым! Бұлар кім?"- деп сұрады. (Аллаһ Тағала): "Бұлар сенің ұрпағың",- деді. (Адам(ғ.с)) өз ұрпағының ішінен бір кісіні көрді. Оған оның екі көзінің ортасындағы нұры ұнады. Сонда ол: "Ей, Раббым! Бұл кім?" - деп сұрады. Аллаһ Тағала: "Бұл сенің ұрпағыңның ішіндегі соңғы халықтардан (шығатын) бір кісі. Оның есімі - Дәуіт", - деді. Адам (ғ.с) : "Оған қанша өмір бердің?" - деді.
Аллаһ тағала: "Алпыс жыл" - деді. Адам (ғ.с): "Ей, Раббым! Оның өмірін ұзарт", - деді. Аллаһ Тағала: "Тек сенің өміріңнен ұзартамын", - деді. Сөйтіп Адамның өмірінен Дәуітке қырық жыл қосылды. Аллаһ Тағала періштелерді куә қылып, жаздырып қойды. Адам (ғ.с)-ның өмірі аяғына жеткен кезде, оған өлім періштесі келді. (Сол уақытта ол тоғыз жүз алпысқа келген болатын. Ол өз жасының мың жыл екендігін білетін). Сонда ол өлім періштесіне: "Менің қырық жыл ғұмырым қалған жоқ па еді?"- деді. Періште: "Оны (қырық жылды) ұлың Дәуітке бермедің бе?" - деп айтты. "Ол мойындамады. Аллаһ Тағала оған жазуды шығарып, дәлел келтірді. Сөйтіп Дәуіттің өмір жасын жүзге толтырып, Адам (ғ.с)-ның өмір жасын мыңға толтырды", -деп айтқан (Ахмад).Адам (ғ.с) қателесті, ұмытты және мойындамады. Бірақ, ол мұны қасақана істеген жоқ, расында да ұмытып қалған-ды. Ал бұл адамзаттың табиғатына айналды. Олар мойындамайды. Бірақ, көбінесе ұмытулары себепті тайқиды. Олар қателік істейді және бұл да ұмытшақтықтан.Ибн Зумра әс-Саъди:"Мен Мәдинада сөйлеп жатқан бір шейхты көрдім.
Ол туралы (адамдардан сұрадым). Олар: "Бұл Убай ибн Каъб", - деді. Сонда ол (Убай (Аллаһ оған разы болсын)): "Адам (ғ.с) өлім төсегінде жатқан уақытта балаларына: "Менің жәннат жемістерін жегім келді" деген", - деді деп риуаят еткен.Жәннатта жер бетіндегі сияқты алма, анар, жүзім сияқты жемістердің барлығы бар. Бірақ, айырмашылығы бұл дүние жемістері уақыты өтсе шіріп, жеуге жарамсыз боп қалады. Ал жәннатта олай емес. Сондай-ақ, бұл дүние жемістерінің дәмі қарапайым, ал жәннат жемістерінің дәмі шырын. Адам жәннаттағы сияқты жеміс жеуді қалады.Убай ибн Каъб (Аллаһ оған разы болсын) айтқан:"Олар жеміс іздеп кетті. Бірақ, оларға (адам кейпінде) қолдарында кебін, иіссу сияқты жерлеу құралдары мен мәйітті арулау заттары бар періштелер жолықты. Олар:"Ей, Адам (ғ,с)-ның балалары! Не қалайсыңдар, не іздеп жүрсіңдер? - деді. Адам (ғ.с)-ның балалары): "Әкеміз науқас еді. Оның жәннат жемістерінен жегісі келеді", - дейді. Періштелер: "Арттарыңа қайтыңдар! Әкелеріңнің ажалы жетті", - деді.
Періштелер келген кезде Хауа оларды танып, Адам (ғ.с)-ға жабысты. Сонда Адам (ғ.с) Хауаға:"Маған жақындама! Өйткені, мен (ібілістің азғыруына) сенің тарапыңнан берілген едім. Енді, менімен Раббымның періштелерінің арасына килікпе!" - дейді. Адам (ғ.с)-ның тыйым салған жемістерді жеуге Хауа ананы кінәлау да даулы мәселе емес пе? Сонда өлім періштесі Адам (ғ.с)-ның жанын алды. Періштелер оны жуып, кебіндеп, жерледі. Олар Адам (ғ.с) - ды жерлеу алдында оған жаназа намазын оқыды. Сосын оны қабірге қойып, бетін топырақпен жапты. Содан кейін Адам (ғ.с)-ның балаларына:"Ей, Адам (ғ.с)-ның балалары! Бұл сендердің дәстүрлерің", - деді", - деп айтқан (Ахмад).
Олар қалай жерлеуді білмейтін еді. Қабылдың Әбілді қалай көмгенін көрмеген болатын.Сонымен мың жыл өмірін түгелдей Ұлы Аллаһқа бойұсынумен өткізген Адам (ғ.с) дүние салды. Өз өмірінде ешқашан Аллаһтың әміріне қарсы шықпады. Ол тек жәннаттағы тыйым салынған ағаштың жемісінен жеген кезде ғана күнә істеген болатын. Ал қалған өмірінің барлығы ұрпақтары үшін үлгі-өнегеге толы болды. Содан бір жыл өткеннен кейін Хауа ана да дүние салды.
## Пайдалы сілтемелер
* [1] Мұрағатталған 10 наурыздың 2012 жылы. — Адам(а.с) Өмірі
## Дереккөздер |
Алдаркөсе — қазақ ауыз әдебиетінің кейіпкері, ақылды айлакердің, зерделі қудың жиынтық бейнесі. Алдаркөсе өзінің асқан айлакерлігі арқылы мұратына жетіп отырады. Оның мақсаты – сараң байды, пайдакүнем саудагерді, озбыр ханды, т.б. әжуа ету. Мысалы, ол асқан сараңдығы үшін халық Шықбермес Шығайбай атаған байдың асын ішіп, атын мініп, қызын алады; алыпсатар саудагердің алдынан өгіздерін айдап кетеді; оның бұл әрекетін халық айыптамайды, қайта құптап, қошеметтеп отырады. Өйткені, Алдаркөсе әділетсіз билік иелерінен қиянат, қорлық көрген қарапайым халықтың өкілі. Алдаркөсе түркі тілдес халықтар (қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, т.б.) әдебиетінің көбіне ортақ тұлға. Бұл Алдаркөсе жайындағы аңыз әңгімелердің ежелден келе жатқан көнелігін, әлеуметтік мәнділігін көрсетеді. Оның өмірде болғанын, қай заманда өмір сүргенін дәлелдейтін тарихи дерек жоқ. Алдаркөсе бейнесі қазақ театр және кино өнері туындыларында да көрініс тапқан. Шахмет Хұсайынов «Алдаркөсе» пьесасын (1942) және «Алдаркөсе» фильмінің (1964, режиссері Шәкен Айманов) сценариін жазды.
## Дереккөздер |
Ақын — поэзиялық туындыларды (өлең, жыр-дастан, поэма) ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік талғамын қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері.
Ақын ұғымының жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғымдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ауыз әдебиетінде ақын өлең, жыр-дастандарды шығарушы да, айтып таратушы да болған.Халықтың сөз өнерінде ертеден қалыптасқан дәстүр бойынша шынайы ақындар өлеңді табан астында суырып салып айтқан. Ондай жағдайда өлеңді, жырды домбыра немесе қобыз сияқты музыка аспаптарына қосылып орындаған. Оларды халық әдебиетінің дәстүрлерін сақтайды деген мағынада біздің заманымызда “халық ақыны” деп атайтын болды. Қазақ халқының Жамбыл, Нұрпейіс, Кенен Әзірбаев т.б. ақындары көптеген мұра қалдырған. Олар жыршылық өнерді де меңгеріп, кейде ұзақ дастан-жырларды жатқа айтқан. Мұндай ақындар тек қазақ халқында ғана емес, туысқан қырғыз, қарақалпақ халықтарында да кездеседі.Ақын деп жазба әдебиетінің өкілін де атайды. Бірақ мұндағы ақынның тұлғасы мүлде басқа. Жазба әдебиет өкілдерін алсақ, бұлардың өмір шындығын бейнелеу әдісі, көркемдік ой жүйесі, қолданатын жанрлары, стиль, тіл өзгешелігі қай жағынан да жаңа, соны қасиет-сипаттар мол. Қазақ әдебиетінде жазба әдебиетінің дәстүрін жан-жақты қалыптастырып дамытуға Абайдан бастап, С. Торайғыров, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров сияқты көптеген ақындар өз үлесін қосқан.Сөйтіп, ақын деген сөздің мағынасы өте кең, ол поэзиядағы әр түрлі тарихи кезеңдердегі, әр қилы дарын иелерін қамтиды. Соларды үлкен екі топқа бөліп, жырау, жыршы, термешілерді, өлең-жырды ауызша шығаратын, ауызша (домбырамен) суырып салып айтатын ақпа ақын сөз зергерлерін жинақтап жыршы ақын деп атауға болады. Сонда оларды жазба әдебиетінің өкілі жазушы ақыннан бөліп алып, өз алдына бөлекше шығармашылық тұлға ретінде қарауға мүмкіндік туады. Ауызекі тілде әнші ақындар, айтыскер ақын т.б. деп бөлу де қалыптасқан.
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Қазақтың атақты әнші-күйшілері
## Қосымша мәліметтер
* [1] Мұрағатталған 6 сәуірдің 2011 жылы. —Қазақ ақындарының өлеңдері |
Алтыбақан — қазақтың ежелгі ұлттық ойыны. Тымық кеште, айлы түнде, ауыл сыртында ойналады. Алтыбақан құру үшін 6 бақан немесе 6 сырық, үш арқан керек. Бақандарды үш-үштен бір басын буып, аралығын үш-төрт метр етіп, мосы тәріздендіріп орнатады да жоғары жағы сырықпен жалғастырылады. Бақандардың жоғарғы ашаларына екеуі жоғарырақ, бірі төмен етіліп үш арқан тартылады. Жоғарғы екеуі отыруға немесе бел сүйеуге арналады, төменгі арқанға табан тіреледі. Қыз бен жігіт қарама-қарсы орналасып, бел арқанның екі жақтауынан бекем ұстап, үшінші адамның демеуімен тербетіледі. Тербелушілер қосылып ән бастайды да оған тамашалаушылар қосылып, думандатып әкетеді. Бел, табан арқандарының орнына соңғы кезде жеңіл тақтайлар қолданылып жүр. Алтыбақан ойыны ежелгі көшпелі елдер арасында кең таралған. Отырықшы халықтарда ол әткеншек деп те аталады. Алтыбақаннан айырмасы ол тұрақты орнатылады және жалғыз адамға арналады. Алтыбақанның қажетті заттары – тез құрастырылып, жиналатын үй мүліктері. Ойын көпшілікке арналған. Жастарды әріптес таңдауға, ептілікке, тапқырлыққа, өнерлілікке бейімдейді. Алтыбақан көріністері театр өнерінде халықтың ұлттық тұрмыс ерекшеліктерін көрсету, сахнаны әсерлендіру тұрғысында да лайықты орын алды. Қазақ телевизиясы 1970-жылдары көгілдір экраннан жүйелі түрде «Алтыбақан» сауықкешін ұйымдастырып тұрды.
## Тағы қараңыз
* Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі
## Дереккөздер |
Алтын қатынас (шамамен 1.6180339887)
«Алтын қима» — гармониялық бөлу, шеткі және орта қатынаста бөлу – берілген АВ кесіндісін оның үлкен бөлігі (АС) сол кесінді (АВ) мен оның кіші бөлігінің (СВ) пропорционал ортасы болатындай етіп екі бөлікке бөлу. Ал АВ =а кесіндісінің Алтын қимасын алгебралық жолмен табу a:x = x (a-x) теңдеуін (мұндағы х=АС) шешуге келіп тіреледі. Бұдан х=(√5-1)а/2≈0,62 а болады. х-тың а-ға қатынасын шамамен 2/3, 3/5,5/8, 8/13, 13/21,... т.б. бөлшектер арқылы өрнектеуге болады, мұндағы 2, 3, 5, 8, 13, 21,..., – Фибоначчи сандары. Алтын қима ертедегі грек ғалымдарына белгілі болған. Евклидтің «Негіздерінің» 2-кітабында алтын қиманы геометриялық салу жолы x(a+x) = a2 квадрат теңдеуін шешумен пара-пар екендігі көрсетілген. Евклидтен кейін алтын қиманы Гипсикл (біздің заманымыздан бұрынғы 2 ғасыр), Папп Александрийский (біздің заманымыздан бұрынғы 3 ғасыр), т.б. зерттеген. Алтын қима немесе оған жақын пропорционал қатынастар көптеген әлемдік өнер туындыларының композициялық құрылымына негіз болған. Сондықтан алтын қима 15 – 16 ғасырларда өнерде, әсіресе сәулет өнерінде, т.б. кеңінен қолданыла бастады. Алтын қима терминін 15 ғасырдың аяғында Леонардо да Винчи енгізген.Табиғатта жиі кездеседі. a және b екі саны (a+b)/a = a/b өрнегін қанағаттандырса, онда олар алтын қатынасты сақтайтын болады, бұл жағдайда a/b алтын қатынасына тең болады. Бұл шама тікелей Фибоначи сандарына байланысты. Бұл құрылымды Леонардо да Винчи өз өнерінде пайдаланған. Бұл құрылым табиғатта кеңінен кездеседі: гүлдер спиралынан адам денесінің симметриясына дейін.
Әдетте бұл пропорцияны юнанның φ (сонымен бірге {\displaystyle \tau } деп те) әрпімен белгіленіп мынаған тең болады:
{\displaystyle \varphi ={\frac {1+{\sqrt {5}}}{2}}\approx 1.61803398874989484\dots }
## Қосымша мәліметтер
* [1](қолжетпейтін сілтеме) — Алтын қима
Біздің заманымызға дейінгі V ғасырда Грецияның Афины қаласында салынған Парфенон храмы туралы естімеген адам жоқ шығар, ол туралы: "Егер де сен Афиныда болмасаң, түйемен бір есепсің, ал онда бола тұрып таңданбасаң, барып тұрған есексің" (Балалар энциклопедиясы. 10-том, 372-бет) деп дәріптеген екен. Сол заманда осындай керемет сәулет ғимаратын алтын қатынас есебімен салу адамзат ойының есепке жүйріктігін көрсетсе керек. Біздің қазақ халқы да алтын қима есебін ежелден білген деуге болады. Оның мысалы, қазақтың қара домбырасы, ондағы әрбір бөліктер алтын қима қатынасына сай келеді. Күнделікті оқып жүрген кітаптар мен хат салатын конверт те алтын қима есебімен жасалғанына мән бермейміз. Осы қасиеттеріне қарай бұл қатынасты ертеде "тәңірлік пропорция" деп те атаған.
## Математикалық қасиеттері
{\displaystyle \varphi \;} — иррационал алгебралық сан, келесі теңдеулерінің кез келгенінің оң шешуі болсын
{\displaystyle \varphi ^{2}=\varphi +1,\ \varphi -1={\frac {1}{\varphi }},\ \varphi ^{3}={\frac {\varphi +1}{\varphi -1}}.}
{\displaystyle \varphi } дегенді шынжырлы жарнақпен көрсетеді
{\displaystyle \varphi =1+{\cfrac {1}{1+{\cfrac {1}{1+{\cfrac {1}{1+\,\cdots }}}}}},}
мұндағы сәйкес бөлшектер қатар келе жатқан Фибоначчи сандары қатынасы болып табылады {\displaystyle {\frac {F_{n+1}}{F_{n}}}}. Осылайша, {\displaystyle \varphi =\lim _{n\to \infty }{\frac {F_{n+1}}{F_{n}}}}.
Дұрыс бесжұлдызда әр сегмент оны қиятан басқа сегменттермен алтын қатынаста бөлінеді (яғни көк кесіндінің жасылға қатынасы, және қызылдың көкке, жасылдың күлгінге қатынасы {\displaystyle \varphi } тең).
Және бір өрнектелуі:
{\displaystyle \varphi ={\sqrt {1+{\sqrt {1+{\sqrt {1+{\sqrt {1+...}}}}}}}}.}
## Қызықты фактілер
* Қағбаның географиялық орналасуы алтын қатынасқа сәйкес келеді: оңтүстік полюстен Қағбаға дейінгі арақашықтық Қағбадан солтүстік полюске дейінгі арақашықтықа қатынасы 1.618 мәнін береді.
## Сілтемелер
* Г. Б. Аракелян. Математика и история золотого сечения. М.: Логос, 2014, 404 с. ISBN 978-5-98704-663-0
* А. Д. Бердукидзе, Золотое сечение Квант №8, 1973.
* В. Лаврус, Золотое сечение
* О.Н. Калюжный, О Золотой Пропорции и ее квадрате
* Золотое сечение, как корень квадратного уравнения Мұрағатталған 14 қазанның 2007 жылы.
* А.В.Радзюкевич Красивая сказка о золотом сечени
* А.В.Радзюкевич Знал ли Леонардо да Винчи "код да Винчи"? Мұрағатталған 16 ақпанның 2008 жылы.
* А.И. Щетников Золотое сечение в «древней» и в «новой» эстетике. Мұрағатталған 12 наурыздың 2008 жылы.
* Golden rectangle slideshare.net |
Ана тілі — белгілі бір этностың қалыптасып, ұлт деңгейіне дейін үздіксіз дамуына ұйтқы болып келген және сол этностың негізгі тілі саналатын, өзара қауымдаса тіршілік етуіне қажетті тіл.
Этникалық тегі географиялық қоныстану аумағы, шаруашылық жүргізу тәсілдері ортақ адамдар қауымы мен мүшелерінің ана тілі арқылы ортақ дүниетанымы, ұғым-түсінігі, мінез-құлқы, наным-сенімі, сезіну қасиеттері – бір сөзбен айтқанда, ұлттық ділі қалыптасады. «Ана тілі» ұғымы не оған жақын түсінік барлық этносқа тән, бірақ этностық көзқарас тұрғысынан бұл ұғым әр түрлі («туған тіл», «ұлт тілі», «ата-баба тілі», «ана тілі», т.б.) атала береді. Қазақ этносының дәстүрі бойынша, шыр етіп дүниеге келген нәрестенің құлағына алғаш шалынған ананың үн-әуезі оның ақ сүті арқылы баланың бойы мен барша болмысына дарып, адамға ғана сыйланатын құдіретті күш – тілге ұласады, сондықтан оның тілі ана құрметіне бағышталып, «ана тілі» аталып кеткен. Қазақ тіл білімінде ана тілі терминін алғаш ұсынып, ғылыми айналымға енгізген Ахмет Байтұрсынұлы. Қазіргі уақытта (1998) қазақ халқының үштен бірі, яғни 4 млн-ға жуығы, Қазақстаннан тыс (Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Иран, Түркия, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, т.б.) жерлерде диаспора болып отыр. Бұл топтар қандай тілдік ортада (қытай, ұйғыр, моңғол, пүштүн, парсы, түрік, өзбек, орыс, қырғыз, түрікмен, т.б.) өмір сүрсе де, ол тілдердің қанша әсері болса да қазақ тілі олар үшін ана тілі болып саналады. Қазақ диаспорасы үшін ана тілінің сақталу, сақталмауы, қолданыс аясының кең, тарлығы, сайып келгенде, олар тұратын мемлекеттердегі тіл саясатына, тілдік ортаға, диаспораның шоғырланып немесе шашыранды түрде орналасуына, сондай-ақ ана тілін қайткен күнде де сақтап қалуға деген саналы әрекетіне де тікелей байланысты. Әрбір азаматтың ана тілін қастерлеуі оның мемлекеттің биік мәртебесіне қатысты қоғамдық көзқарас пен қамқорлыққа да тікелей байланысты. Сондықтан әркімнің өз ана тілін құрметтеуі тек анасының ақ сүтін өтеу ғана емес, қоғам алдындағы азаматтық абзал парызын ақтау, сол арқылы елдің елдігін сақтау болып саналады.
## Қосымша мәліметтер
* [1] — “Ана тілі” газеті
* [2] Мұрағатталған 26 қарашаның 2011 жылы. — Қазақ тілі туралы
## Дереккөздер: |
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама — қазақ халқының тарихындағы ащы қасірет, Отан басына күн туған аса қайғылы кезең (1723 – 27). Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін Үш жүздің дербестеніп, бір-бірінен алшақтануы Қазақ хандығының әскери-саяси қуатын әлсіретті. Құба қалмақтар 18 ғасырдың басында өздерінің ішкі қайшылықтарын реттеп, әскерін жарақтады. Орыс елімен қатынасын жақсартып, көрші мемлекеттерден қару, оқ-дәріні көптеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұтқында жүрген швед шебері Ренатты қолдарына түсіріп, зеңбірек құю технологиясын меңгерді.
1723 жылдың көктемінде жайлауға көшуге қамданған бейқам қазақ еліне жоңғарлардың қалың қолы тұтқиылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша және қазақ жырауларының куәлігіне қарағанда Жоңғария қалмақтары әрқайсысы 10 мың жауынгері бар 7 қолмен қазақтарды шапқан. Олар Балқаш, Қаратау бағытымен жылжып (қолбасшысы Қалдан Серен), Алтай асып, Көктал өзені бойымен өрледі (қонтайшы Құлан Батур), Нұра өңірін қанға батырып (Әмірсана), Шелек өзені (Доржы), Есік көлі (Лама Доржы), Шу өңірін таптап (Дода Доржы), тоқтаусыз Іледен өтіп (Севан Рабдан) қарудың күшімен, найзаның ұшымен қазақ жерлерін иемденді. Екпіні қатты шапқыншылар Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы бейбіт елді аяусыз қырғынға ұшыратып, Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын басып алды. Жоңғарлардың жойқын шабуылының нәтижесінде қазақтар шайқас даласында 100 мыңға жуық жауынгерлерінен айырылды, ал қорғансыз халықтың шығыны одан әлде қайда көп болды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде әрбір он адамның төртеуі қаза тапты. Бұл деректі Шәкәрім Құдайбердіұлы да қостайды. Қорғануға мұршасы келмеген ел әсіресе Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өзендері бойында көп қырылды. Тірі қалғандар ата мекенін тастап шықты. Тарихта бұрын болып көрмеген алапат құбылыс – қазақ халқының үдере қашқан босқыншылығы туды. Тоз-тоз болған Ұлы жүз, Орта жүздің шағын бөлігі Сырға Шыршық құятын тұстан сәл жоғары өткелден өтіп Ходжент, Самарқан иеліктеріне көшті. Кіші жүз Сауран қаласын айналып, («Сайран айналған») Бұқараға ауды. Шұбырған халықтың басым көпшілігі Сырдан өтіп, Алқакөлге жетіп құлады. Кейбір тайпа-рулар Қызылқұм, Қарақұм ішіне сіңді. Осы тұста халықтың жүрегінде мәңгі сақталған ащы зар мен ауыр мұңға толы «Елім-ай» әні дүниеге келді. Жоңғар шапқыншылығынан күйзелген қазақ жеріне Еділ қалмақтары (торғауыттар), Жайықтың казак-орысы, Орал башқұрттары, Қоқан бектері, Бұқар мен Хиуа хандары тұс-тұстан шабуыл жасады. Қазақ елі өз тарихында алғаш рет қасіретті зардабы өте зор зұлматқа тап болып, жер бетінен ұлт ретінде жоқ болу қаупіне ұшырады. Қазақтар бұл апаттың сырын түсінді, жасанған жауларына қарсылық жасап бақты, ұрпағын қырғыннан аман алып қалудың амалын іздеп қарманды.
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» шырғалаңы мен аласапыраны қазақтардың еркіндік пен ерлік рухын шыңдады. Ұлт перзенттері бардың басын қосып, халық бірікпей тірлік болмайтынын түсінді. Бөгенбай, Қабанбай, Саурық, Жәнібек, Малайсары, Абылай, Әбілқайыр бастаған қалың ел жоңғарларға қарсы майдан ашып, Бұланты мен Бөленті өзендерінің жағасында, Аңырақай даласында ұлы жеңіске жетті. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қазақ халқының есінде ұлы қасірет болып мәңгі тарихқа хатталды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* —XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақстан. |
Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны» деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.
Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді.
Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.
Ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. Күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз.
Енесі алғашқы сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі – ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады.
Көктем шыға, солтүстікке қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп іздей бермейді. Олар жаңа өнген шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары «команда» болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды.
Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады.
Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі VІІ-V ғасырларда қашалып салынған екен. ХІV-XVІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің «Киік» деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты.
Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы – Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені – Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес.
XІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский.
1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен.
Үкiмет ақбөкендердi 2006 жылы «Қызыл кiтапқа» ендiрдi. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. Ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. Әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен «Ештен кеш жақсы» деген емес пе? Өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.
## Статистика
* 1960: 1300000 бас киік болды
* 1988: 500000 киік қырылды
* 2003: ҚР-да 23000 киік қалды
* 2010: БҚО-да 12000 бас киік жойылды
* 2011: 400 киік қырылды
* 2015: Бетпақдалада 150000 киік қырылды
* 2016: 108000 бас киік болды
* 2017: ақбөкен саны 153000 болды
## Дереккөздер |
“Алпамыс батыр” — қазақ халқының қаһармандық эпосы. Терең мазмұны, көркемдігі мен тарихи шындықты қамтуы жағынан “Одиссея”, “Манас”, “Калевала”, “Қобыланды батыр” т.б. жырлар секілді әлемге танымал эпостық жыр. “Алпамыс батырда” халықтың басынан өткен қаһармандық оқиғалар эпик. әсірелеу заңдылығымен берілген. Жырда талай заманның түсінігі, дүниетанымы, шындығы қат-қабат қорытылып, полистадиялы түрде жинақталған. Мұнда түрік қағандығы дәуіріндегі (5-7 ғ.) азаттық үшін күрестің сарындарынан бастап, 17-18 ғ-ғы қалмақ шапқыншылығына қарсы қаһармандық ұрыстардың нақтылы елестері де сезіліп отырады. Зерттеушілер (В.М. Жирмунский т.б.) “Алпамыс батыр” жырында көне дәуірдің салт-санасы, ғұрпы, неғұрлым айқын бейнеленгенін атап өткен. Жыр дәл қазіргідей класик. бүтіндікке замандар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Әсіресе, жырдан батырлық ертегілердің жігі айқын байқалуы эпосты ең байырғы туындылардың бірі деп есептеуге мүмкіндік береді. Мыс.: жырда қарт ата-аналардың жаратқаннан перзент тілеп әулиелерге түнеп мінәжат етуі, болашақ батырды зарығып көруі; жас қаһарманнның жедел ер жетіп, айрықша қайрат танытып өзі таңдап жүйрік ат мінуі; жау шапқыншылығына ұшыраған елінің кегін қайтарып, туған елін бақытқа кенелтуі; өзіне өмірсерік болатын сұлу жар таңдап бақытты өмір кешуі секілді ежелгі батырлық ертегілерге тән тұрақты сарындар жырда мейлінше анық және толық көрсетіледі. Алпамыс жау зынданында жатқан кезінде оның қалыңдығы Гүлбаршынды Ұлтақұлдың зорлықпен алуға ұмтылуы, батырдың өз әйелі “тойының” үстінен шығуы бұл эпосты ертедегі гректің “Одиссеясымен” үндестіреді. Әлбетте жырдың ең қызықты тармағы қазақ халқының бертіндегі тарихи өмірінің сипатын беретіндігі. Қазақ халқының 17-18 ғ-да қалмақ жаулаушыларына қарсы күресі көптеген жырларда фабулалық шынайы көрініс береді. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Қаһармандардың туып-өскен, өмір кешкен елі — Жиде байсын, нақтылы тайпасының аты — қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан-дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкілқазақтық көлемге көтереді. “Алпамыс батыр” жырының халықтың есінен мәңгілік ұмытылмастай орын алу себебі тарихи әлеум. шындықтың биік көркемдікпен жырлануында. Мұндағы бейнеленетін көріністердің бәрі де қазақтың көшпелі өміріне тән мейлінше етене жәйттер. Байбөрі мен Байсарының бір-бірімен уәде байласып құдандалы болуы, қадым замандағы нағыз қазақтың шындығы. Құдалардың көкпар үстінде бір-бірімен өкпелесіп, Байсарының жат елге көшіп кетуі, барған жерінде зәбір көруі, ақырында Гүлбаршын сұлуды Алпамыс батырдың іздеп тауып, көп қиыншылық, азапты оқиғалардан соң алып қайтуы ұзақ жылдарға созылған жаугершілік заманның елестері. Әлбетте Алпамыс та, Гүлбаршын да мейлінше әсіреленген. Идея, мұрат дәрежесіне көтерілген бейнелер. Батырға тән ерекше қасиеттер: жаудан сескеніп қорықпайтындық, қалың дұшпанға қарсы шабатын, намыс пен арды жоғары қоя білетіндік, еліне қамқорлық Алпамыстың басынан табылса, әйел атаулының ең ұнамды сипаттары болып табылатын ақылдылық, мінезділік, опалылық сынды белгілер Гүлбаршынға тән болып көрінеді. Бұндай бейнелер халықтың ең ізгі адамдар туралы ұғымына, арманына сәйкес келеді. Эпостың қай заманда да халық көңіліне дөп келетін қасиеттері мұнда болғанды ғана емес, болуы мүмкіннің де жинақталып берілуінде. Алпамыстың отқа салса күймейтін, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін болып көрінуі халықтың ешқашан жойылмайтын, жаңсылықтан үмітін үзбейтін дәл осындай ел перзенті болса дейтін аңсарынан туған.
Батырдың туған жері жайлы да нақты мәлімет жоқ. Деректерде Алпамыстың қазіргі Жиделі-Байсын аймағында ғұмыр кешкені айтылады. «Алпамыс батыр» жырында да осы жерлер туралы мәлімет бар. Енді бір қызығы, Қызылорда облысының Шиелі өңірінде Жиделі және Байсын деген жер-су атаулары бар екен. Тарихшыларымыз Алпамыс батыр осы аймақта өмір сүруі мүмкін деген деректер келтіріп жүр. Алайда, бұл нақты мәлімет емес, болжам ғана.
“Алпамыс батыр” жыры ел арасында замандар бойында айтылып келгенімен баспа жүзін алғаш рет 1899 ж. (“Қисса И-Алпамыш”, Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан. Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп орысша мазмұнда бастырған атақты фолькоршы Ә.Диваев. Ол бұл жырдың бір нұсқасын қарақалпақ бахшысы Жиемұрат Бермухамедовтан, тағы бірер нұсқасын Шымкент оязының тұрғыны Е.Ақылбековтің қолжазбасынан алған. Кеңес жылдарында өзге де батырлық жырларымен қатар “Алпамыс батыр” сан рет қайта басылды. Оның тарихи, көркемдік мәні мен орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскидің түрік батырлық эпосы туралы монографиясын айрықша атап өтуге болады. “Алпамыс батыр” жырының дүние жүзіне мәлім болуына осы аталған еңбектің пайдасы зор болды. Жырдың аса тартымды, кең танымал болуының тағы бір сыры оның фабулалық желілерінің түрік тілдес халықтарда да ұшырауына байланысты. Қазақ халқының бірнеше ертегілерінде “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық сарыны кездеседі. Татар, башқұрт халықтарында бұл тақырып ертегі түрінде айтылады. “Қорқыт Ата кітабы” мен “Алпамыс батыр” жырының тараулары арасындағы ұқсастық тарихтың тағы да бір терең қабаттарына бойлатады. Мұның өзі қыпшақ-оғыз халықтарының бір заманда Сырдария бойларында ұзақ уақыт аралас өмір кешкендігінің де куәлігіндей. Тәуелсіздік туын көтерген көптеген түрік халықтары егемендік алған заманда бұл елдердің ерте кездегі өнер байланысын, тағдырлыстығын, мүдделерінің ортақтығын, көркемдік ойлау мәдениетінің жақындығын көрсететін этник. туыстықты дәлелдейтін нағыз қымбат куәліктің бірі “Алпамыс батыр” жыры болуы оның халықар. деңгейдегі мәнін арттыра түседі. Алпамыс батырдың түп негіздерінің пайда болғанына 1200-1300 жыл толды деп тұжырымдауымызға да осы мысалдар айқын себеп. Жырдың үлкен, көркем поэзиялық нұсқалары туысқан қарақалпақ, өзбек халықтарында да кездеседі. Бұл көрсетілгендер “Алпамыс батыр” жырының көптеген түрік халықтарының бастан кешкен тағдыр-талайын еске салатын жалпы түріктік қасиетінің молдығын аңғартады. “Алпамыс батыр” жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның түрлі нұсқасы көп болуына ықпал етті. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барша облысында айтып келгені белгілі. Сол нұсқаларда жырдың соны қырлары кездесіп отырады. Әсіресе “Алпамыс батыр” жыры Оңтүстік Қазақстан уәләятында мол таралғаны атап көрсетерлік. Бұл өлкеде осы жырдың түрлі нұсқаларын айтқан С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар өмір кешкен. Әсіресе Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы “Алпамыс батыр” жырлардың ішіндегі ең толық әрі көркем түрі болып табылады. “Алпамыс батыр” күйтабаққа жазылған. Ауыз әдебиеті шығармаларының қымбат қасиетінің бірі жаңа жазба туындылар жасауға негіз болатындығында. “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық, құрылыстық және көркемдік ерекшеліктері бірталай авторларды жаңа туындылар жасауға ұмтылдырған. Мысалы: Өзбекстан мен Қарақалпақстан қаламгерлері осы жыр негізінде пьеса жазды. Ал қазақ композиторы Е.Рахмадиевтің “Алпамыс” операсы (Либр. жазған К.Кенжетаев) құндылықтарымыздың қатарына қосылды.
## Дереккөздер
## Қосымша мәліметтер
* [1](қолжетпейтін сілтеме) — Қазақ эпостары туралы |
Анд таулары, Анд Кордильерасы – Жер шарындағы ең ұзын (9000 км) тау сілемі, ең алып Кордильера тау жүйесінің Оңтүстік Америкадағы бөлігі. Ол Оңтүстік Американың Тынық мұхит жағалауын бойлай, солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан тау тізбектен тұрады.
## Геологиялық құрылымы
Анд таулары Анд (Кордильера) геосинклинальдық қатпарлану белдеуінің (альпілік қатпарлану кезінде) қайта көтерілген кезіндегі жас таулар. Сондықтан қазіргі кезге дейін жиі болып тұратын күшті жерсілкінулер олардағы тектоникалық процестердің әлі де тоқтамағанын көрсетеді. Мұнда бірнеше сөнбеген жанартаулар бар. Олардың ішінде Жер шарындағы ең биік сөнбеген жанартау ошағы – Льюльяйльяко (6723 м) осында орналасқан.
## Жер бедері
Жер бедерін меридиан бойымен созылып жатқан, ішкі тау аңғарлары мен үстірттерден тұратын жоталар тізбегі құрайды. Олар табиғи ерекшеліктері мен геоморфологиялық құрылысына қарай: Кариб Анд таулары, Солтүстік-Батыс Анд таулары, Эквадор Анд таулары, Перу Анд таулары Чили-Аргентина және Патагония Анд таулары болып бөлінеді. Бұл таулардың қатпарлы-жақпарлы тік құламалы шатқал беткейлерін көптеген өзен аңғарларымен тілімденген. Орта тұсында ені кең болып келген Пуна таулы үстірті орташа биіктігі 4000 м болатын ішкі аймақты құрайды.
## Су торабы, климаттық белдеулері
Анд тауының осы тұсында тектоникалық процестер нәтижесінде пайда болған көлдер жиі кездеседі. Жер шарындағы теңіз деңгейінен ең биік орналасқан Титикака көлі (3812 м) осында орналасқан. Анд таулары 6 климаттық белдеуде (экваторлық, солтүстік және оңтүстік субэкваторлық, тропикалық, субтропикалық және қоңыржай) жатыр. Тау жүйесі арқылы Амазона, Парана, Ориноко, т.б. өзендер бастау алатын мұхитаралық суайрық өтеді. Экваторға жақындау орналасқан климат белдеуі аймағында жауын-шашын өте көп жауады (3000-6000 мм). Анд таулары – хин ағашының, кок, картоп, т.б. құнды да дәрілік өсімдіктердің отаны. Анд таулары жануарлар дүниесіне өте бай.
## Галерея
## Дереккөздер: |
Астрахан хандығы (1459-1556) — Алтын Орда ыдырағаннан кейін құрылған дербес мемлекеттердің бірі. Тақ үшін күресте туысы Ахмет ханнан жеңілген Үлкен Орда ханы Махмуд (1459 –1465) ата-бабасының иелігі Қажы Тарханға(Астрахан) қашып келіп, дербес хандық құрды. Оның аумағына Каспийдіңсолтүстік-батыс жағалауы, төменгі Еділ бойы, Солтүстік Кавказ енді.
## Тарихы
### Қысқаша сипаттама
Мемлекеттің жер аумағын ескеретін болсақ, ол ыдыраған Алтын Орданың ішіндегі ең кішісі. Батысында Кубань өзені мен Донның төмінгі ағысына дейінгі, ал оңтүстігінде Терек өзеніне дейінгі аумақты алып жатты. Шығысындағы шекарасы Бұзан өзініне дейін жеткен. Дәл осы жерде оның Ноғай Ордасымен шекарасы орналасатын.Халқы 15-20 мың адам шамасында болды. Негізінен, түркі тілдес тайпалардан тұрды. Көшпелі мал шаруашылығымен, аң, балық аулау, тұз өндіру, қолөнер, Бұзан бойындағылар аздап егіншілікпен айналысты. Әскерінің саны 3 мыңдай адам. Батыс пен шығысты жалғастырған Астрахан хандығы Русьпен, Қазанмен, Қырыммен, Хорезммен, Армениямен, Иранмен, Әзербайжанмен, Сібірмен, Ноғай Ордасымен, Қазақ хандығымен, Түркиямен саяси және сауда байланыстарын орнатты. Билеушілер Жошының кіші ұлы Тоқа-Темір ұрпақтары болды. Астрахандық ханзадалар Қазан мен Русьте маңызды қызметтерге ие болып, олардың тарихына елеулі ықпал етті. Бай сауда орталығы болғандықтан, Қажы Тархан көршілерінің шапқыншылығына жиі ұшырап отырды. Хандық өзінен әлдеқайда мықты Ноғай Ордасымен Қырым хандығының ықпалында болды. Қырым хандығы Астрахан тағына өзіне тәуелді хандарды отырғызатын. Бұл көршілес Ноғай Ордасының саясатына қарама-қайшы келгендіктен бірнеше қақтығысқа алып келген. 1492 жылы қаланы Сібір билеушісі Айбек хан басып алды. Үлкен Орда, Ноғай ордасы мен Қырым хандығы да Астрахан хандығының ішкі істеріне араласып отырды. XVI ғасырдың ортасында Астрахан хандығын Ресей жаулап алды.
## Астрахан хандығының билеушілері
Астрахан хандығын 1459-1556 жылдары келесі билеушілер басқарды:
* Махмұд (1459-1476)
* I Қасым (1476-1495)
* Әбіл-Керім (1495-1515)
* Жәнібек (1515-1521)
* Хусейн (1521-1527)
* Шейх Ахмет хан (1527-1528)
* II Қасым (1528-1531)
* I Ислам Керей (1531)
* II Қасым (1531-1532)
* Ақ-Кубек (1532)
* Әбділрахман (1533-1537)
* Ақ-Кубек (1537-1540)
* Әбділрахман (1540-1545)
* Жамғыршы (1546-1547)
* Жамғыршы (1549)
* Дербішәлі (1550-1552)
* Жамғыршы (1552-1554)
* Дербішәлі (1554-1556)
## Дереккөздер |
Атасу – Сарысу өзенінің сол жақ саласы.
## Географиялық орны
Ұлытау облысы Жаңаарқа ауданы аумағымен ағады. Ұзындығы 177 км, су жиналатын алабы 5920 км2.
## Бастауы
Қызылту, Ұзынжал (Өзенжал) тауларындағы бұлақтардан бастау алып, Сарысуға құяды.
## Гидрологиясы
Негізгі салалары: Былқылдақ, Қарақоға, Қарқымбай, Исабек Қарасуы, Боранбай. Қар суымен толысады. Жазда ағыны тоқтап, жекелеген қарасуларға бөлініп қалады. Орташа жылдық су ағыны мөлшері 0,66 м3/с Қаражал қаласының тұсында Атасуға Қылыш бөгені салынған.
## Дереккөздер |
Асыл металдар — алтын, күміс, платина және осы платина тобының металдары (иридий, осмий, палладий, рутений, родий). Асыл металдар химиялық әсерге тұрақтылығымен, оңай иілгіштігімен (алтын, күміс), баяу балқитындығымен (платина, т.б.) және әсемдігімен ерекшеленеді. Асыл металдардың құрамында аз да болса қоспалар кездеседі. Ондай қоспалардан асыл металдарды сумен жуу, амальгамалау, цианды тұздар ерітінділерінде сүзу, тұндыру және аффинаждау сияқты әр түрлі әдістер арқылы тазартып алады. Асыл металдардың беріктігін арттыру үшін құрамына мыс, мырыш, никель, т.б. металдар қосады. Олардың құймаларынан құнды бұйымдар, металл ақша, медальдар, тіс протезін жасайды. Коррозияға төзімді болғандықтан платина мен оның құймаларын электрод және терможұп жасауға, сондай-ақ химиялық өндірісінде әр түрлі құрал-жабдықтар жасауға пайдаланады. Ал платина және платиндік металдар катализатор ретінде әр түрлі катализдік процестерде, техникада қолданылады. Қазақстанда асыл металдардан алтын және күміс өндіріледі.
## Тағы қараңыз
* Қазақстандағы асыл металдар
## Сілтемелер
* Асыл тастар
* Асыл тұқымды мал шаруашылығы
## Сыртқы сілтемелер
* Зерделі зергер Мұрағатталған 17 тамыздың 2011 жылы.
## Дереккөздер |
Жаңаарқа (2020 жылға дейін — Атасу) – Ұлытау облысындағы кент, Жаңаарқа ауданының орталығы, темір жол стансасы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Жезқазған қаласының солтүстік-шығысында 320 км жерде, Сарысу өзенінің салалары – Жақсы Сарысу мен Жаман Сарысу өзендерінің қосылған жерінде орналасқан.
## Тарихы
1929 жылдан аудан орталығы, 1941 жылдан кент.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 14281 адам (6864 ер адам және 7417 әйел адам) болса, 2009 жылы 14265 адамды (6958 ер адам және 7307 әйел адам) құрады.
## Инфрақұрылымы
Атасуда локомотив депосы, астық қабылдау пункті, сүт зауыты, агроөнеркәсіптік бірлестік, тұрмыстық комбинат, баспахана, 7 жалпы білім беретін және спорт мектептері, кәсіптік-техникалық училище, мәдениет үйі, мұражай, 4 клуб, стадион, емхана, аурухана, санэпидстанса бар. Атасу арқылы Жезқазған – Жарық – Қарағанды темір жолы, Қарағанды – Жезқазған, Жезқазған – Балқаш автомобиль жолдары өтеді.
## Дереккөздер |
Арыстан баб - әулие. Есімі Отырар, Сайрам, Ясы өңіріндегі сопылардың рухани ұстазы ретінде кеңінен жайылған. Оған зиярат етушілер бейсенбі сайын басына түнеп, ғибадат етеді. Сопылық ілімнің аса көрнекті өкілдерінің бірі С.Бақырғани: " Бабтардың бабы — Хорасанда, сансыз бабтар Үндістанда, Бабтар басы — баба Арыслан" деп жырлаған. Қазақ бақсылары да: "Түркістанда түмен баб, Сіздерден медет тілеймін, Сайрамдағы сансыз баб, Отырардағы отыз баб, Ең үлкені Арыстан баб, Сіздерден медет тілеймін" деп әулиелерден демеу сұраған. Әулие-әнбиелер иерархиясында Арыстан бабтың ең жоғары тұрғанын Алпамыс жырының бір нұсқасында Байбөріге перзентті болатындығы жайында хабар жеткізген Баба түкті Шашты Әзіздің:
"Жам әулие жиналдық, бастығы болып Арыстан баб" деген сөзінен де аңғаруға болады.
## Арыстан баб туралы аңыз
"Арыстан бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле" деген сөз де Арыстан баб тұлғасының халық арасында үлкен орын алғандығын корсетеді. Арыстан бабтың Қожа Ахметтің ұстазы, пірі болғандығы жөнінде аңыз-әңгімелер де бар. Оның бірінде Ясауидің басына кесене орнатпақ болған Әмір Темірге "әуелі Ясауидің ұстазы болған Арыстан бабқа кесене тұрғызуың керек" деген аян берілген дейді. Екінші бір аңыз былай өрбиді: "Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) 63 жасында дүниеден өтіпті. Дүние саларында халықты жинап, "кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен" деген өтінішіне 300 жастағы Арыстан баб (Салман Фарс) үн қатады. Ол сол кезге дейін 30 түрлі дінді білген, бірақ тек исламға мойынсұнған адам екен. Арыстан бабтың келісімін алған Мұхаммед Алланың қалауымен аманатын Арыстан бабқа береді. Содан 500 жыл өткен соң далада келе жатқан Арыстан бабқа 11 жасар бала: "Ата, аманатымды беріңіз" дейді. Сол бала Қожа Ахмет екен". Бұл аңызды Бақырғани былай жырлаған: "Субхан ием өсірді, Мұстафа (пайғамбарым) бұйырды, Арыстан бабам жеткізді, Шайхым Ахмет Ясауи". Жоғарыда келтірілген діни аңыздың негізгі ойы — Қожа Ахмет Мұхаммедтің ісін жалғастырушы болса, Арыстан баб — оларды байланыстырушы дегенге саяды. Осы арада тағы бір атап өтетін нәрсе — Арыстан бабты аңыздың кейбір үлгілерінде Салман Фарс деп түсіндіру. "Хикметтер" мен Бақырғанидің еңбегінде құрманы әкелуші ретінде Салман Фарстың есімі мүлде аталмайды. Ал тарихта шындығында Салман Фарс есімді тұлға болған. Ол һижра жыл санауы бойынша 35/36 жыл шамасы. (казіргі жыл санау бойынша 655/657 жыл шамасы.) дүние салған, қабірі Ирактағы Мадаина қаласында. Оның кесенесі де мұсылман сүнниттердің зиярат ететін орны болып саналады. Әмір Темірдің "Аманат" деген тарихи шығармасында да Салман Фарстың кесенесі туралы айтылып, оны өз дәрежесінде ұстау үшін Маданын (Мадаина) қазынасынан қаражат (уакыф) бөлінгені жөнінде дерек кездеседі. Бұдан байқайтынымыз — Салман Фарс мұсылман әлемінде өз орны бар тарихи тұлға. Бірақ оның тегі — иран болған. Ал Арыстан бабтың тегі — араб ("Арабтардың ұлығы кіршіксіз таза затыңыз", 90-хикмет). Яғни Арыстан баб пен Салман Фарс екі заманда өмір сүрген екі бөлек тарихи тұлға.
## Ғұламалардың Арыстан баб туралы еңбектері
Молда Мұса Сайрамидің "Тарих-и аминийа" атты еңбегінде XVI ғасырда өмір сүрген Әбілғазы Үбайдолла хан куәландырған Арыстан бабты Әзірет Әліден тарататын шежіре бойынша: Әлі имам Мұхаммед Ханафийа—Абд әл-Фаттах Баб—Абд әл-Жаббар Баб—Абд әр-Рахман Баб—Абд әр-Рахим Баб—Абд ел-Жалил Баб—Абд әл-Кәрим Баб — Ысқақ Баб—Исмайил Баб— Омар Баб—Осман Баб—Ифти- хар Баб—Махмуд Баб—Илйас Баб—Арыстан баб. Э.Муминов мұны Арыстан бабтың ата тегі деп танымайды. Шығыстанушының пікірінше, бұл Отырардың бас әулиесіне Мұхаммедтің өсиеті, ілімі кімдер арқылы жеткенін көрсететін тізім (силсила). Арыстан баб есімі Қожа Ахметтің "Диуани хикметінде" жиі аталады. "Арыстан бабам айтты", "Арыстан бабам сөздері, естіңіз, тәбәррәк" деген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныншы хикмет Арыстан баб өсиеттерінен тұрады десе де болады. Бұл хикметтерден байқайтынымыз, Арыстан баб адамдарды инсаниат жолына шақырып, алдына "иншалла, есіткеңдерді хақтан тілеп алармыз, Шайтан жолынан алып, хақ жолына салармын, медет берсе, Мұстафа күнәларын тілермін" деп мақсат қойған. Арыстан баб жайлы ең құнды мағлұматтар да осы хикметтерден кездеседі. Алайда үлгі-өнегесі елге аңыз болып тараған Арыстан бабтың тұрмысы, тіршілігі жайлы нақты деректер сақталмаған. Оның өмірі жайлы өз хикметтерінде Ясауи "жатқан жері кедір-бұдыр, көргені қорлық пен зорлық" деп қана сипаттап өткен. Арыстан баб жөнінде К.Г.Зелеман, В.Диваев, В.В.Бартольд, М.Е.Массон, А.А.Семенов, Д.Тирмингэм, И.Меликофф еңбектерінде кездеседі. Арыстан баб тек Отырар өңіріне ғана емес, түркі әлемінің исламдануына септігін тигізген ірі тұлға болған. Отырар ауданында қазір Арыстан баб атындағы мешіт, конақүй, т.б. мәдени мекемелер бар. Оның қабірі де сонда.
## Дереккөздер |
Атбасар өңірі – Сарыарқаның қуаң дала белдеміндегі көтеріңкі келген жазық. Оның солтүстігінде Көкшетау қыраты, оңтүстігінде Теңіз-Қорғалжын артезиан алабы, батысында Терісаққан өзені және шығысында Нұра өзені жатыр. Абсолюттік биіктігі 450 м. Палеозойдың эффузиялық шөгінді жыныстарының жер бетіне жақын жатуына байланысты онда жер асты суы мол. Жазықта оңтүстік қуаң дала белдеміне тән қара және кәдімгі қара топырақ қалыптасқан. Қара топырақты жерлері толығымен игерілген. Табиғи өсімдік жамылғысы негізінен бетеге, боз, бөдене шөп, қызыл бояу, қырғыз бетегесі, көде, еркек шөп, т.б. өсімдіктерден тұрады.Атбасар мәдениеті – төменгі палеолит дәуірінен сақталған ескерткіштердің жиынтық атауы. Осы мәдениетке жататын тұрақтар мол шоғырланған Атбасар ауылының (Ақмола облысы) атымен аталған. Біздің заманымыздан бұрынғы 7-мыңжылдықтың аяғы мен 6-мыңжылдықтың басында Арал өңірінде өркендеген Келтеминар мәдениеті мен Ойық мәдениеті негізінде қалыптасқан. Атбасар мәдениетіне жататын 20-ға жуық тұрақ зерттеліп, қазылған. Көптеген тұрақтар Солтүстік Қазақстанның Есіл мен Шағалы өзенінің ескі арналары жағалауларында орналасқан. Табылған еңбек құралдарының арасында жебенің ұштары көп. Бұл мәдениет тұсында үлкен қырғыштар мен пышақтар, шомбал балталар пайда болған. Ыдыстардың сырты өрнектермен безендірілген. Қыш ыдыстардың сынықтары тым аз табылды. Остеологиялық қалдықтар (адам сүйектері) да көп емес. Тек соңғы және ортаңғы неолит тұрақтарында жылқының, ірі қараның сүйектері кездеседі. Табылған заттардың жиынтығы Солтүстік Қазақстанда біздің заманымыздан бұрынғы 3-мыңжылдықтың басында өндіруші шаруашылықтың қалыптаса бастағанын көрсетеді.Атбасар сыртқы округі – Ресей үкіметінің «Сібір қазақтары туралы Ережесі» (22.7.1822) негізінде қазақ даласында құрылған (1859) әкімшілік-территориялық бөлік. Батыс Сібір губернаторлығы территориясында ашылған ең соңғы (8) округ. Қазақ даласын отарлауды одан әрі тереңдете түсу үшін Аманқарағай округінің дуаны Құсмұрын көлінің жағасына көшіріліп, ол Құсмұрын округі деп аталған болатын. Құсмұрын дуаны Омбыдан 900, өзінің шеткі болыстары мен басқа округ дуандарынан 600 – 800 км қашықтықта жатты. Мұндай жағдайда даланы басқару қолайсыз болғандықтан он жылдан астам уақыттан кейін Омбы облыстық басқармасы округ дуанын Атбасарға көшіруге шешім қабылдады. Атбасар сыртқы округі 1859 жылы ашылды. Құрамына Қызылтас, Қоқан, Жырық, Бекназар, Қарабала, т.б. болыстар енді. Ресей императоры қол қойған «Далалық облыстарды басқару туралы Ереже» (21.10.1868) бойынша округтер таратылғанда бұл болыстар жаңадан құрылған Ақмола облысының құрамына қосылды.Атбасар жәрмеңкесі – 19 ғасырдың ақыры мен 20 ғасырдың басында Атбасар қаласының маңында жыл сайын өткізілген дәстүрлі жазғы жәрмеңке. Ежелгі керуен жолында орналасқан, қазақтар мен Ташкент, Бұхара көпестерінің сауда орталығына айналған бұл жәрмеңкеде фабрика-зауыт өнімдері мал шаруашылығы өнімдеріне айырбасталған. Атбасар – қала, Ақмола облысындағы Атбасар ауданының орталығы (1928). Іргетасы 1846 ж. қаланған. Астана қаласынан солтүстік-батысқа қарай 232 км жерде, Жабай өзенінің (Есілдің бір саласы) оң жағалауына орналасқан. 19 ғасырдың 40 – 50 жылдары өзі аттас округтың, 1869 жылдан Ақмола облысы Сарысу уезінің орталығы. Қала халқының саны 1897 ж. 3 мың, 1997 ж. 35,3 мың, 2006 ж. 29,1 мың адам болды. Қазан төңкерісіне дейін мұнда жыл сайын Атбасар (Петров) жәрмеңкесі өткізіліп тұрды. 1928 ж. аудан орталығына айналды. Ақмола – Қарталы темір жолының салынуы (1940) қаланың одан әрі дамуына қолайлы жағдай жасады. Ұлы Отан соғысы кезінде сырттан көптеген тұрғындар мен бірнеше кәсіпорын көшіріп әкелінді. Тың жерлердің игерілуі қаланы ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін ірі кәсіпорын орталығына айналдырды. Атбасарда толық механикаландырылған, жаңа техникамен жабдықталған Қазақстандағы ең ірі элеваторлардың бірі іске қосылды. Автомобиль, ауыл шаруашылығы техникасын жөндейтін, құрылыс материалдарын шығаратын, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада ауыл шаруашылығын механикаландыратын және электрлендіретін мамандар даярлайтын колледж, орта және орталау, музыка мектептері бар.
## Дереккөздер |
Атжалман — кеміргіштер отрядының аламан тәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі мақұлықтар. Атжалман республикамыздың барлық аймақтарында кездеседі. Оның Қазақстанда дауыр атжалманы, сұр атжалман, эверсман атжалманы, жоңғар атжалманы, Роборовский атжалманы, кәдімгі атжалман сияқты түрлері мекендейді.
Дене тұрқы 7 — 28 см-дей, салмағы 17 — 540 г-дай болады. Құйрықтары қысқа келеді, ұрт қалталары жақсы жетілген. Жүні ала күреңдеу, екі бүйірі қызғылт, аузының айналасы, алқымы ақ болады. Шөптесін өсімдіктер мен бұта арасында, бау-бақша маңайларында тіршілік етеді. Күндіз інінде жатады және онда оның азық сақтайтын бірнеше қоймалары болады. Өсімдіктердің тұқымдарымен, жапырақтарымен және ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ініне азықтық қор жинайды. Қысқы ұйқыға жатады. Ауық-ауық ұйқысынан оянып, жинаған азығымен қоректеніп алады. Атжалмандар жылына 3 — 4 рет, 3 — 13-тен балалайды. Бір рет түлейді. Атжалмандар ауыл шаруашылығына көп зиян келтіреді. Оба және туляремия ауруларын таратады. Кейбір түрлері лабораториялық жануарлар ретінде қолда өсіріледі.
## Сілтемелер
* Атжақсы
* Атжайлау
* Аткаштандар тұқымдасы
## Сыртқы сілтемелер
* Домашние животные – хомяки, сирийские и джунгарские хомяки Мұрағатталған 26 қыркүйектің 2011 жылы.
## Дереккөздер |
Асық ойыны — қазақ халқының дәстүрлі ойыны. Асық ойыны күндіз де, түнде де ойналады. Күндізгісі – мергендікке, түнгісі – ептілікке баулиды. Иіргенде түскен қалпына қарай асық – алшы, тәйке, бүк, шік деп, ал атуға арнап арнайы қорғасын құйылып жасалғаны – сақа, жақсылары – оңқы аталады. Асық ойынының мынадай түрлері бар: құмар,тәйке,омпы, алшы, хан (хан ату), қақпақыл, т.б. Мысалы, құмар ойынға 2 – 4 адам қатысады. Олардың жақсы жонылып, табаны қайралған төрт асығы болуы керек. Ойыншылар өзара келісіп жеңімпазға жүлде тағайындап алады да кезек-кезек төрт асықты иіреді. Егер иіруші: төрт бүк, не төрт шік, не төрт алшы, не төрт тәйке түсірсе, жүлденің жартысын алады, төрт асық төрт түрлі түссе, онда тігілген жүлдені түгелдей алады. Осылайша ойын жалғаса береді. Асықты мұртынан не жамбасынан тұрғызуды омпы дейді. Омпы ойыны тегіс алаңда, жазық жерде, тіпті үлкен бөлме ішінде де ойнала береді. Ойыншы саны неғұрлым көп болса, ойын соғұрлым қызықты өтеді. Мақсат – көп асық ұтып алу. Ойнаушылар арасы 20 қадам екі көмбе сызады да көмбенің тең ортасына сызық бойына әрқайсысы екі асықтан тігеді. Тігілген асықтардың тап ортасына бір асықты омпысынан тұрғызады. Балалар кезек-кезек сақаларымен он қадам жердегі омпыны атып түсіріп, асық ұтып алуға кіріседі. Егер атушы омпыға бірден тигізсе, онда тігілген бар асықты сол алады, ал омпыға тигізе алмай, тұрған асықтардың біреуіне тигізсе, сол асықты ғана алады. Асық жаңартыла тігіліп, ойын жалғаса береді. Асық ойынының халық арасына кең тараған, басқа да түрлері бар.
Асық ойыны қазақ халқының дәстүрлі ұлттық ойыны. Ұсақ малдың (қой, ешкі) асықты жілігінен алынған жұмыр сүйек - асықтай ойналады. Иіргенде түскен алпына қарай асық - алшы, тәйке, бүк, шік деп, ал атуға арналған арнайы қорғасын құйылып жасалғаны- сақа, оң қолмен атуға ыңғайлысы - оңқы асық аталады.Асық ойынының мынадай түрлері бар: құмар, тәйке, омпы, алшы, хан (хан ату), қақпақыл, т.б.
Кеңес өкіметі кезеңінде, ұлттық ойындар оның ішінде асық ойыны еріккеннің ермегі, ойын балаларға тәрбие бермейді деп есептелді. "Асық ойнаған, азар, доп ойнаған тозар -деп мақалдап та жүрдік. Коммунистік партия еңбекке тәрбиеледі, әсіресе қара жұмысшының еңбегін жоғары бағалады. Содан болар ауырдың үсті, жеңілдің асты деген сөз тіркестері тәрбие барысында жиі қолданатын. Ерікті ел боған кезде, Қазақстанның жетістіктерін шет ел мойындай бастаған уақытта, ұлттық құндылықтарымызды жаңарту кезеңі келді. Асық ойыны туралы қазіргі қарттардан сұрастырып көрсек. Нақтылы талдап айтып беретін адамдар аз. Қытайдан келген азаматтардан сұрастырып көгенде де мардымды жауап ала алмай жүрмін. Ол жақта тұрмыс ауыр болды асық ойнап қызық куатын уақыт болған жоқ дейді. Орыс тілді азаматтар "Алчики" деп асық ойнадық деп еске алады. Шеңберге асық тіземіз де, сақамызға сым орап ауырлатып алып көздеп ататынбыз дейді. Онысы рас қала балалары ойлап тапқан "Алматинка" немесе "Шымкент" деген ойын түрлері 1970 жылдары пайда болды. Кейбір жерлерде осы ойынды қазақшалап "Табан" деп те атайды. Бұған келісе қойған жөн болмас. Тар жерде ойналатын. Шеңберге тігіп ойнайтын қаланың кеңес дәуіріндегі шығарған асық ойындары. Сақа арқардың асығы болуы шарт. Ертеде бай қуаттының балалары ұстайтын, "Қоңқар" немесе "Құлжа" арқардың еркегінің асығы. Салмақты қолға қолайлы және ойнағанда мерейің жоғары болып жүреді. Тиген асықтар быт-шыт болып жан-жаққа бытырай ұшады. Мықты ойнайтын кедей кепшіктің балалары "қой асығы демеңіз, қолға жақса сақа тұт, жасы кіші демеңіз ақылы асса аға тұт" - деп қулана мақалдап та қоятын. 60-70 жылдары ойнаған ойынымыз "Өріс" деп аталатын еді. Кең далада ұзындығы 20 метрден кем болмайтын. Қазағымның кең пейіліндей сары арқа даласында көсіле жазықта ойнағанға не жетсін. Кемі екі баладан бастап қанша бала ойнасаң да болады. Үлкен мен кіші бір-біріне қамқор болып келісіп ойнасаң да, құрдас пен -құрдас бір- біріңе бәсекелесіп ойнасаң да, үлкен мен кіші бір біріңді сынай ойнасаң да әбден болады. Жүгіресің, секіресің, көздейсің, тигізесің, ерегесесің, жеңесің, жеңілесің, ұтасың, ұтылысың, асыққа бай боласың, жоқ боласың. Таза бәсеке, таза тәрбие. Өтірігі, арамдығы, жалғандығы жоқ. Болмайды да. Ұлттық тәрбие. Ұлттық ойын. Спорт ойыны, спорттық бәсеке. Шеберлікке, мергендікке, батылдыққа, шешімдікке, ырымға ырысқа-тәрбиелейді. Міне асық ойынының кереметі деп осыны айт!Қабден Дүйсенбайұлы. Семей қаласы.
## Дереккөздер |
Атырау — ірі өзендердің көлге немесе теңізге құяр жерінде өзен шөгінділерінен пайда болатын, тарамдар мен тармақтарға тілімденген ойпат. Ол өзен ағыны, теңіз толқуы, желқума-желбөгет ағысы, судың толығуы мен қайтуы, т.б. құбылыстардың өзара күрделі әрекеттесуінің нәтижесінде қалыптасады. Атыраудың беті негізінен тегіс, ортасы дөңестеу болып келеді. Оның өсу жылдамдығы әр өзенде әр түрлі болады және жылына бірнеше метрден жүздеген метрге жетеді. Атырау пішіні үш бұрышты (Ніл, Іле өзендері), қалақ (Миссисипи өзені), доға (Лена өзені), құстұмсық (Тибра өзені) болады, кейде бөлініп (Камчатка өзені) не ілгері (Еділ, Жайық өзендері) шығып тұрады. Амазонка, Ганг өзендерінің атырауы 100000 км², Еділ өзенінде13000 км², Іленің атырауы 5,0 мың км²-ге жетеді.
## Қосымша
Атырау - өзеннің сағасындағы, негізінен, өзен шөгінділерінен түзілген және оның тарамдары мен тармақтарының жүйесімен тілімденген ойпат. Ол өзен ағысының, теңіз толқуының және желкөтерме-желқума ағыстардың өзара әрекеттерінің әсерінен пайда болады. Атыраудың тез ұлғайып қалыптасуына өзенмен ағып келген тасындылардың молдығы мен ірілігі, суқойма деңгейінің төмендеуі, өзен сағасының, шығанақтың үшкір шетінде немесе лагунада (коршалған атырауда) болуы, сондай-ақ өзен құятын алаптың таяз болуы жақсы жағдай жасайды.
## Атыраулық жаға
Атыраулық жаға - өзенмен ағып келіп, атыраудың сыртқы шетінде шөккен, борпылдақ қабаты тосқындардан түзілген, біршама тармақталған немесе тарамдалған аласа, жазық бетті жаға.
## Атыраулық көл
Өзен тасыған кезде судың жаға бойлық белестерді бұзып өтіп, атыраудың ойпаң жерлеріне құйылуынан пайда болған не атырау қойнауларының арасында бөлектеніп қалған теңіздің немесе көлдің суға толған бөліктері. Атыраулық көлдер өзен және теңіз суларымен қоректенеді.
## Атыраулық шөгінділер
Өзеннің сағалық өңірінде - атырауда тосқындардың қорлануы негізінде пайда болған әр түрлі механикалық құрамдағы шөгінділер. Өзен сағасынан теңізге қарай алыстаған сайын шөгіндіні құрайтын материал жұқаланып, біртектіленеді және қабаттылығы тегістеліп, ең соңында белгісіз болып қалады.
## География және геологиясы
Атырау өзен ағыны, тасындылар ағындысы, теңіз толқуы, тасуы мен желшегерме-желкөтерменің өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады.
Салыстырмалы түрде тынық суқоймаларына құятын өзендердің атыраулары үлкен өлшемдерге жетеді:
* Ганг — 105,6 мың км²;
* Амазонка — 100 мың км²;
* Лена — 45,5 мың км²;
* Меконг — 40,6 мың км²;
* Үнді — 41,4 мың км²;
* Миссисипи — 28,6 мың км²;
* Ніл — 24 мың км²;
* Еділ — 19 мың км².
## Дереккөздер |
Байырғы қазақ өлшемдері – қазақ халқының тұрмыс-салт ерекшеліктеріне, кәсіптік қажеттілігіне байланысты қалыптасқан өлшем бірліктері. Қазақтардың көне заманнан бастау алатын халықтық өлшем жүйесіне ұзындық, қашықтық,аумақ, көлем, салмақ, уақыт, мезгіл өлшемі түрлері кіреді. Мысалы, «бір қыдыру жер», «түстік жер», «айшылық жол» деген сөз тіркестері қашықтықты білдіреді. Шығыс халықтарының көбісінде ең кіші салмақ өлшеміне арпа дәні алынған. Кейбір жазба әдебиеттерде сақталған мәліметтер бойынша арпа дәні алтын мен асыл тастардың салмағын теңеуге арналған қазыналық өлшем ретінде қолданылған. Оған қарағанда бір арпа дәні шамамен 45 мг болған. Басқа жерде осы арпа дәні ұзындық өлшемі ретінде де пайдаланылған. Ал арпаның алты дәнінің еніне тең өлшем бармақ деп аталған.
Сондай-ақ уақыт мөлшерін болжауға Күннің, Айдың немесе басқа да аспан шырақтарының көкжиекпен салыстырғандағы орны алынған. Егін шаруашылығымен айналысатын аймақтарда уақыт мөлшерін судың белгілі бір ыдыстан ығысып шығу мерзімі бойынша анықтаған. Жетілдіріле келе бұл ыдыстар су сағатына айналған. Мұндай бірліктердің басым көпшілігі адамның көзбен шамалауымен, жұмсалған күш сезімімен, белгілі бір қашықтықты жүріп өту мерзімімен мөлшерленген. Сондықтан халық арасында жылқыға байланысты «ат шаптырым жер», «бие сауым уақыт», «екі елі қазы» тәрізді қашықтықты, уақытты, қалыңдықты білдіретін өлшемдік мәні бар сөздер жиі айтылады. Халық арасында сұйықтықты (қымыз, шұбат, т.б.) сақтайтын көнек, жанторсық, торсық, мес, саба тәрізді мал терісінен жасалған ыдыстар сол сұйықтықтың мөлшерін шамалауға жиі қолданылған. Мысалы, торсыққа жеті – сегіз аяқ (литр) қымыз сыйса, местің сыйымдылығы екі жарым – үш торсыққа тең.
Заманында ата-бабаларымыздың кеңінен қолданған «қолдың қары» өлшемі ағылшын «ярдымен» шамалас. Ал Ресейде 17 – 20 ғасырларда қолданылып келген ағылшын футы (foot – табан) байырғы қазақ өлшемі «табанға» жуықтау келеді: «табан» өлшеміне қазақ табанның енін алса, ағылшын футы – табан тұрқына тең. Сондай-ақ ағылшынның дюйм (голландша – үлкен саусақ) өлшемі қазақ халқының байырғы «бармақ» өлшеміне («Бармақ елі қазы») сәйкес келеді. Орыстың «верстасы» мен қазақтың «шақырымы», орыстың «долясы» мен қазақтың «мысқалы», сондай-ақ ағылшынның «фунты» мен қазақтың «қадағы» шығу төркіні, атқаратын қызметі жағынан төркіндес, тектес деуге әбден болады.
## Ұзындық өлшемдері
Қазақтарда бұл өлшем бірліктер: елі, бармақ, шынашақ, буын, алақан, тұтам, қарыс, сүйем, шынтақ, кез, құлаш деп аталады.
Елі — сұқ саусақтың еніне тең ұзындық бірлігі, шамамен 2 см тең өлшем. Қатар орналасқан екі саусақтың қалыңдығы - екі елі, үш саусақтың қалыңдығы - 3 елі, төрт саусақтың қалыңдығы - 4 елі болып аталады.
Буын – ортаңғы саусақтың ұшынан оның ортаңғы буынына дейінгі аралыққа тең ұзындық (шамамен 5 – 6 см) бірлігі. Сәулетті сарайлар мен түрлі ғимараттардағы ою-өрнектің мөлшері осы буынмен өлшенген. Ол тігін, киім пішу жұмыстарында да қолданылған.
Қадам – адамның бір адымына тең ұзындық (шамамен 60 – 70 см) бірлігі.
Құлаш – иық деңгейіне сәйкес кере созылған екі қол ұшының арасына тең ұзындық бірлігі.
Алақан - төрт еліден сәл үлкендеу өлшем, ашылған алақанның еніне тең.
Тұтам - таяқ немесе арқанды ұстап жұмылған жұдырықтың ені, шамамен 8-см-ге тең ұзындық, төрт еліден сәл үлкен.
Қарыс – толық жазғандағы бас бармақ пен шынашақ ұштарының арасына тең ұзындық (шамамен 19 – 20 см) бірлігі. Ол тұрмыста, құрылыс жұмыстарында пайдаланылған. Мысалы, киіз үйдің уығы он екі – он алты қарыс мөлшерінде жасалады.
Қарыстың туынды бірлігі – сүйем, ол кере созылған бас бармақ пен сұқ саусақ ұштарының арасына тең (шамамен 17 – 18 см). Ал бармақ пен бүгілген сұқ саусақтың арасына тең өлшемді сынық сүйем дейді. Сүйем – шамамен аршынның ширегіне (төрттен бір бөлігіне) тең. Елі – сұқ саусақтың еніне тең ұзындық бірлігі (шамамен 2 см). Қазы майының қалыңдығы, ою-өрнектің мөлшері, т.б. елімен өлшенген.
Шынтақ - шынтақтан саусақтың ұшына дейінгі аралықты білдіреді, шамамен 70см-ге тең болған.
Қолдың қары немесе қары – кеуденің орта тұсынан кере созылған қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралыққа (80 – 85 см шамасы) тең ұзындық бірлігі. Кейде оң иықтан бүкіл кеудені бойлай өтіп, кере созылған сол қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралық та (шамамен 1 м) қары ретінде алынады.
Құлаш - иық деңгейінде екі жаққа кере созылған екі қол ұшының арасы, шамамен 165-175 см тең.
## Қашықтық өлшемдері
Қашықтық өлшемдерінің ең көне әдісі - қашықтық бөліктерін уақыт бөліктерімен салыстыру арқылы анықтау тәсілі. Соның негізінде халықтық өлшемдер жүйесінде қашықтыққа қатысты түстік жол, түстік жер, күншілік жер/жол, айшылық жер/жол деген өлшемдік ұғымдар пайда болған.
Түстік жер - салт атпен түске дейін жүріп өтетін қашықтықты білдіретін өлшем. Шамамен 40-50 км болады.
Күншілік жол - атпен бір күнде жүріп өтетін қашықтық - 60-80 км-ге тең болған.
Айшылық жол - атпен жүргенде бір айда жетуге болатын қашықтықты білдіретін өлшем. Шамамен 2500-3000 км.
Көш жер - көштің бір күнде жүріп өтетін қашықтығы, шамамен 20-30 км.
Қозы көш жер - көш кезінде қозылардың өз жүрісімен жүріп өтетін аралығы, шамамен 5-6 км болады.
## Салмақ өлшемдері
Орта Азия мен Қазақстанда кеңінен тараған кейбір салмақ өлшемдері:
Табақ – шамамен он екі орыс фунтына тең салмақ бірлігі. Ол үлкен табақ (шамамен 11,7 – 12 кг) және кіші табақ (шамамен 3,9 – 4 кг) болып екіге бөлінеді. Үлкен табақ астық салығын төлеу кезінде, ал кіші табақ сауда-саттық, алыс-беріс жұмыстарында қолданылған. Қап – негізінен астық мөлшерін өлшеуге арналған салмақ бірлігі. Ол Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарында шамамен 65 – 66 кг-ға, ал кей жерлерінде алты пұтқа (96 кг), тең болған.
Батпан – Ресейдің шет аймақтарында (негізінен азиялық бөлігінде) пайдаланылған салмақ бірлігі. Көне орыс жазбаларында ол 10 фунтқа тең делінеді.
Қадақ – ертедегі шығыс елдерінің көбісінде қолданылған салмақ бірлігі. Ол Еуропада кең тараған фунт өлшеміне сәйкес келеді.
Мысқал – Шығыс елдерінде кең тараған салмақ бірлігі. Мысқал араб елдерінде, Үндістанда, Шығыс Африкада, Орта Азия мен Қазақстанда қазыналық өлшем ретінде пайдаланылған. Мысқал 4,31 г-ға тең болған, алтын мен күміс ақшалардың, бағалы заттар, дәрі-дәрмектер мен бояулардың өлшемі ретінде қолданылған. Қазақ халқының егін шаруашылығымен айналысқан жерлерінде жер аумағын өлшеу үшін қолданған өлшем бірліктерінің ішінде ең көп тарағаны – танап. Қазақстанның суармалы егіншілік аудандарында (Тараз, Қазалы, Шымкент, т.б.) 1820,83 шаршы метрге тең. Алайда түрлі тарихи себептерге байланысты өлшемдік мәні бар терминдеріміз нақты мәнге ие бола алмаған. Мұның үстіне уақытпен бірге өлшемдер жиі өзгеріске ұшырап отырған.
## Уақыт, мезгіл өлшемі
Қазақта уақыт мезгілдерін анықтайтын, жіктеп айыратын халық теңеулері мен өлшемдері өте бай. Ғалым Н.Уалиев өз еңбегінде мынадай атауларды келтіреді:таң, таң атқанда, таң құланиектенгенде, таң бозарып атқанда, таң сімірі, ереуіл таң, көгала таң, рауан таң, сабах, құлқын сәрі, сәскемәл, сәске, ерте сәске, ұлы сәске, қан сәске, сиыр түс, қозы түс, түс әлеті, түсімәлі, талма түс, талмау түс, анық түс, тал түс, шалқар түс, түс қия, бесін, айна бесін, қожа бесін, екінді, іңір, іңір қараңғысы, намазшам, ақсам батпай, құптан мезгіл, түннің бір ұйқысында, түннің екі ұйқысында, түн жарым, түн ортасы, түн ортасы ауған кез, таң қараңғысы.
## Көне өлшем бірліктері
## Дереккөздер |
Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмет әл-Бируни (араб.: أَبُو الرَّيْحَانِ مُحَمَّدٌ بْنُ أَحْمَدَ البِيرُونِيّ; 4 қазан 973 жыл, Қият – 9 желтоқсан 1050 жыл, Ғазни) — ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Қият қаласының іргесіндегі ауылда дүниеге келді. Тәжірибелік жаратылыстану білімнің негізін қалаушылардың бірі, ғылым мен діннің шекарасын ажыратуды қарастырды.
Білім таратудың жақтаушысы, б. ғылым мен ағартушылық халықтарды дөрекіліктен, кедейліктен босатады деп ойлады. Ол оқыту мен тәрбие жұмысын ізгілік ойлау қасиеттерін қалыптастыру – бақытқа жету амалы деп санады. Ол нашар мінез-құлықты тәрбиелеу арқылы түзетуге болады деді. Араб тілдерінде жазылған көптеген табиғи-ғылыми шығармалардың авторы, (30 түрі сақталды).
Математика, астрономия, география және басқа ғылымдар негізінде жазылған «Жұлдыздар жайлы» кітабы (араб, парсы тілдерінде) бірнеше ғасырлар бойы медреседелерде оқу құралдары болып пайдаланылды. Оқыту тәжірибесіне математикалық және астрономиялық мәселелерді енгізді. Өз еңбектерімен қатар ол Птоломей, Эвклидтің кейбір шығармаларын санскритке аударды. Үндістанда Бируни («Үндістан» еңбегіндегі) педагогика тарихын (1020-ға жуық) оқытуға ынта білдіруде. Ай шарындағы бір таудың аты аль Бируни атымен аталғаны белгілі.
## Толығырақ
Негізгі еңбектері тарих, математика, астрономия, география, картография, физика, медицина, геология, минералогия, т.б. ғылым салаларын қамтиды. Ол Орта Азия мен Иран қалаларында болып, атақты астроном, математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – парсы, араб, грек, үнді (санскрит) тілдерін меңгерген оқымысты. 995 – 1010 жылдары Иранда тұрды.
Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі «әл-Асар әл-Бақйия ән әл-Құрұн әл-Халийа» («Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші») деген еңбегін жазды. 1010 жылы Хорезм әкімі Мамун ибн Мұхаммед ұйымдастырған Үргеніштегі ғылыми орталықта Әбу Райхан әл-Бирунидің басшылығымен Әбу Әли ибн Сина (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі астрономия мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (Коперниктен 500 жыл бұрын), денелердің Жерге қарай тартылуын (Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын) болжаған.
Арал теңізінің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп, жер мөлшерін дәл анықтаған. Әбу Райхан әл-Бирунидің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, сонымен қатар мұхит, теңіз, тау, өзен, шөл, мемлекеттер мен халықтардың аттары толық келтірілген. Әбу Райхан әл-Бирунидің картасы Тынық мұхиттан Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған.
Әбу Райхан әл-Бируни түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан жануарлар тіршілігін зерттеген. Әбу Райхан әл-Бируни топографияға байланысты «Геодезия» атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. Әбу Райхан әл-Бирунидің тарихи-географиялық еңбектерінде Орта Азия мен Шығыс Сібірдің тарихи этнографиясы, сондай-ақ Орта Азия көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс Еуропаға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі.
«Үндістан»(1031), «Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші» (1048), «Масғуд каноны», т.б. еңбектері ағылшын, неміс, орыс, парсы, т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 жылы желтоқсан айының он біріне қараған күні Ғазни қаласында қайтыс болған.
## Дереккөздер |
Әліпби немесе Алфавит (гр. ἀλφάβητος – жазу нұсқасы) —
* Тілде оның құрылмасын жазу үшін пайдаланылатын белгілі бір тәртіп бойынша орналасқан таңбалар жиынтығы;
* Есептеу жүйесінде пайдаланылатын барлық символдар жиынтығы;
* Есептегіш техникада — берілген жиында өзгермейтін болып қабылданған, берілген тілде кез келген хабарды құрастыруға болатын символдардың (әріп, цифр және басқа шартты таңбалар) жиынтығы.
* Алфавит ақпаратты кодтау үшін пайдаланылатын таңбалардың шектеулі жиынтығы. Қазіргі заманғы ақпараттық жүйелерде пайдаланылатын алфавит мысалдары ретінде мыналарды атап өтуге болады:
* Z33 алфавиті — орыс алфавитінің 32 әрпі және бос орын;
* Z256 алфавиті - ASCII және ААК-8 (КОИ-8) стандарттық кодтарға кіретін символдар;
* Бинарлық алфавит — Z2={0,1}; сегіздік алфавит немесе он алтылық алфавит;
Әліпби – жазуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп бойынша орналасқан жиынтығы. Әріптердің рет тәртібін де білдіреді. Ұғымды белгілейтін идеограмма жазудан, сөзді бейнелейтін логограмма жазудан әліпбилік жазудың жүйесі мүлде бөлек. Жазудың әліпбилік үлгісін, яғни таңбаның бір ғана дыбысқа (фонемаға) сәйкес келуін біздің заманымыздан бұрынғы 3-мыңыншы жылдардың ортасында семит халықтары ойлап тапқан. Семит тілдерімен туыстас көлбеу сызықты (курсив) арамей (көне семит тілі) әліпбиі Таяу және Орта Шығыс елдерінің бәріне дерлік тарады. Біздің заманымыздан бұрынғы 6 – 4 ғасырларда Кіші Азиядан Үндістанға дейінгі билік құрған Ахемен әулеті билеген парсы мемлекетінде қолданылған парсы-арамей жазуы (парфян, соғды, хорезм жазуларына негіз болған), еврейлердің шаршы жазуы, сирия-арамей жазуы (манихей, несториан, яковит жазуларына негіз болған), жол асты, жол үсті дәйекшелерімен толықтырылған араб жазуы, т.б. арамей жазуының жергілікті тармақтарына жатады. Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші Азия, Грекия, Италия, т.б. елдерде қолданылды.
Ал көне грек әліпбиі бірнеше тілдердің жазу-сызуына негіз болды. Византия жазуы, копт (христиан мысырлықтар), гот, славян жазулары көне грек әліпбиінің Шығыс тармақтарына жатады. Ал италий, этрус, көне герман сына жазуы, т.б. батыс грек әліпбиінің тармақтары болып саналады. Бұлардың ішінде этрус әліпбиі латын әліпбиіне негіз болған. 8 – 13 ғасырларда Орталық Азиядағы түркілердің арамей-сирия тармағынан тараған несториан, манихей жазуларымен жазған жазба ескерткіштері болды. Сондай-ақ парсы-арамей тармағына жататын соғды әліпбиі Шығыс Түркістанда кеңінен қолданылған көне ұйғыр әліпбиіне негіз болған. Ал көне ұйғыр әліпбиі негізінде 13 ғасырдан кейін тұңғыс-манжұр жазулары қалыптасты. Түркі халықтарының әлемге әйгілі Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің әліпбиіне соғды жазуы негіз болған деген де пікір бар. Ал орыс шығыстанушысы Николай Аристов түркі әліпбиін ешбір бөгде әліпбидің ықпалынсыз, түркі таңбалары негізінде туған төл жазу деп санайды. Жазу-сызу мен сауаттылық дінмен тығыз байланысты болды. Арамей жазуы зороастрашылдық, сирия-арамей жазулары яковит, несториан (христиан секталары), манихей діндерімен байланыста тарады. Араб әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің кеңінен таралуына байланысты көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз болды. Қазақ жазба мұраларының көпшілігі араб әліпбиі арқылы біздің заманымызға жетті. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиіне негізделген қазақ жазуына алғаш реформа жасады. Ол қазақ жазуы тарихында «жаңа емле» (төте жазу) деп аталып, халықты сауаттандыруда ірі бетбұрыс жасады. Әліпби 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 20 ғасырдың 20-жылдары аяғында әліпбиді ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, Байтұрсынов реформалаған әліпби қолданыстан шығарылды. Шығыс Түркістандағы (ҚХР) – Шыңжаң автономиялық ауданындағы қазақтар Байтұрсынов әліпбиін қазіргі кезге дейін қолданып келеді. 1929 жылы КСРО құрамындағы түркі халықтары латын әліпбиіне көшірілді. 1940 жылы Кеңес Одағы халықтары біртекті әліпбиді қолдануы қажет деген саясатпен орыс әліпбиі қолданысқа енгізілді. Орыс тілінде жоқ қазақ тілі дыбыстарының таңбалары кирилл таңбаларына ұқсастырылып (қ-к, ғ-г, ө-о, ң-н,) қабылданды. Бұл әліпбидің қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін толық таңбалай алмауына байланысты кейінгі жылдары қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі көтерілуде.
## Тағы қараңыз
* Қазақ әліпбиі
## Дереккөздер |
Subsets and Splits