text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Зайсан — Шығыс Қазақстан облысындағы қала, Зайсан ауданының орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Өскемен қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 470 км-дей жерде, Сауыр жотасының солтүстік-батыс етегінде, Зайсан көліне құятын Үйдене өзенінің оң жағалауындағы орманды-далалы белдемде орналасқан. Ең жақын темір жол стансасы – Жаңғызтөбе (378 км).
### Климаты
## Халқы
## Тарихы
Сауыр тауларының етегінде орналасқан шағын сайлар бойымен ағып, Зайсан қазаншұңқырына құятын көптеген өзендердің бірі Жеменей деп аталады. 1830-1840 жылдары Жеменей өзенінің жоғарғы ағысында, қалың ормандардың арасында Зайсан қаласының алғашқы іргетасы қаланған. Бұрын қала «Джеменейка» деп аталған. Шамамен 1830 жылдары географ және геодезист Маяковский осы жерлерге келіп, Ертістің шығыс жағында бекініс салу үшін ыңғайлы және қауіпсіз орын іздеген.
«Жеменейка» кеңейіп, ірі елді мекенге айналды. 1860 жылдан бастап қаланың тұрғындарының өмірі Зайсан көлі мен Ертіс өзенімен тығыз байланысты болды. Семей, Павлодар, Қарқаралы, Өскемен және басқа да қалалардан көптеген саяхатшылар бұл жерді «Зайсан» деп атай бастады.
1870-1880 жылдары қалада 2663 орыс және 122 қазақ тұрған, ал 1900-жылдары қазақтардың саны 4 мыңға жеткен. Халық егіншілік, мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығымен айналыса бастады.
Округтік органдар губерниялық болып өзгертілді, 1857 жылы уездер құрылған кезде Зайсан уезі құрылды, ал Зайсан посты уездің әкімшілік-саяси орталығына айналды. Қалада уездік басқарма, кеден, қазынашылық, пошта-телеграф және жеке қосалқы шаруашылықтар орналасты. 1880 жылы Семеймен байланыстыратын телеграф желісі тартылды.
Іргесі 1868 жылы Ресей мен Қытай елдері арасындағы шекараны межелеу кезінде қаланды. Кейін уездік қалаға айналды. Зайсан тарихтан Шәуешек (Қытай жерінде) пен Семейді қосатын керуен жолындағы Жеменей қонысы есебінде де белгілі. Қазан төңкерісіне дейін (1917) қалада 2 мектеп, кітапхана, дәрігерлік пункт, 2 мешіт болды. 1941 жылдан аудан орталығы.
## Кәсіпорындары
Қазіргі кезде (2000) Зайсанда 5 өнеркәсіп орны, акционерлікерлік қоғамдар (6), серіктестіктер (21) мен шаруа қожалықтары (24) жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Колледж, 6 мектеп, 2 балабақша, кинотеатр, мәдениет үйі, аудандық кітапхана, аурухана, туберкулез және психикалық-невралогиялық диспансерлер, дәрігерлік кеңес беретін пункттер бар. Тұрғындары облыс орталығы – Өскемен және Семей қалаларымен автомобиль жолы арқылы қатынасады. |
Аягөз — Абай облысына қарайтын қала, Аягөз ауданының әкімшілік орталығы.
Қазақстанның шығысында, Аягөз өзенінің қос жағасында орналасқан. Стратегиялақ маңызы бар қала, қалада бірнеше әскери гарнизондар мен ПВО зымыранды әскери кешен орналасқан. Тоғыз жолдың торабы. Республикалық маңызды автожолдар мен Түркістан-Сібір магистралі өтеді: Алматы — Өскемен, Қарағанды — Аягөз — Боғаз. Қала үстінде бірнеше халықаралық әуе жолдарының қиылысы орналасқан.
## Халқы және құрамы
2010 жылғы 1 қазанда өткен санақ бойынша ауданда 38 155 адам, соның ішінде қаланың өзінде — 37 593 адам тұрады.
Ұлттық құрамы (2010 жылдың 1 қаңтары бойынша):
* қазақтар — 34 113 адам (93,02 %)
* орыстар — 1 715 адам (4,68 %)
* татарлар — 387 адам (1,06 %)
* ұйғырлар — 128 адам (0,35 %)
* немістер — 66 адам (0,18 %)
* басқалар — 262 адам (0,71 %)
* Барлығы — 36 671 адам (100,00 %)
2004 жылдың 28 мамырында Аягөзде Қазақстанның 15млн-шы тұрғыны саналуға құқығы бар 760 баланың бірі туған.
## Тарихы
### Атауы
Қаланың қазіргі атауы ауданнан ағып өтетін Аягөз өзеніне байланысты қойылған. Ғалымдардың пікірінше өзеннің аты түркілердің ай тайпасының атауы мен түркіше "өгөз" «өзен», яғни «ай руының өзені» дегеннен пайда болған; ал халықта түркіше ая — «әдемі» және гөз/көз — «көз» деген нұсқа кең таралған.
### Алғашқы естеліктер
Алғашқы естеліктер XVI—XVII ғасырларға жатады, бұл өңірде «қазақтың Ромеосы мен Джульеттасы» — «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу өмір сүрген». Қаланың іргетасы 1831 жылы қаланған. 1831—1860жж. округтік қала болып, қасында ағып жатқан Аягөз өзеніне байланысты «Аягөз» атанды. 1860 ж. соң Сергиополь, толығырақ айтқанда Семей облысы, кейін Жетісу облысы Лепсі уезі Сергиополь стансасы атанды. Қазіргі таңда Сергиопольдің орнында Мамырсу ауылы орналасқан. Қазіргі қала сол ауылдың маңында 1931 ж. станса жанындағы кент ретінде пайда болған, ал Түркістан-Сібір темір жолының құрылуына байланысты 1939 жылы қала статусы мен Аягоз атауын алды, ол атауы Қазақстан тәуелсіздігін алған соң қазақша транслитерацияға ұшырап «Аягөз» атанды.
### Кеңестік кезең
Теміржол қаланың дамуына зор үлесін қосты. Қалада телеграф, алғашқы мектептер салына бастады да, халық саны өсе бастады; Тепловоздар мен паровоздарға қызмет көрсететін мекемелердің құрылысы, ауылдар мен кенттерден жастардың топтасып келуіне жол ашты. Заманауи қалаға лайық орта пайда болды: бүкіл КСРО-ға танымал «Аягөз ет комбинаты», май зауыты мен тері өңдеу фабрикасы жұмыс істеді. Бұл өнімдердің жартысы КСРО-ның басқа аймақтарына жеткізілді. Содан кейін пима өндіретін зауыт, темір-бетон өнімдерінің зауыт, пивзавод өз жұмыстарын атқарды. Кейінірек қалада үлкен әскери гарнизон пайда болды. 70-ші жылдардан бастап қала дамуының шарықтау шегіне жетіп, Аягөзде белсенді құрылыс жұмыстары басталды, қала дамуының жоспары жасалды, бірақ бұлардың барлығына Кеңес одағының құлауы теріс әсерін тигізді.
## География
Аягөз Сарыарқаның оңтүстік-шығысында, Шығыс Қазақстанның оңтүстік бөлігінде орналасқан. Қалада шөлейт табиғат зонасы басым, Аягөз өзені ағады. Биіктігі теңіз деңгейінен 654м. Ең биік нүктесі қаланың шетінде, ал ең төмеңгісі Аягөз өзеніндегі теміржол көпірінің астындағы шұңқыр. Қала орографиясы әртүрлі: солтүстіктен қала төмеңгі релефте орналасқан. Оңтүстіктен қала белестермен қоршалған, қалаға төбелерден өтетін ирек жолмен кіреді. Шығыстан қарасақ қала төмен орналасқан сияқты болып көрінеді, өйткені Аягөз өзені дәл сол жерден кіреді. Ең төмеңгі жері - батыс, өзеннің ағып шығатын жағы, батыста таулы жерлер кездеседі, бұл аймақтағы таулар қаланың басқа жақтарына қарағанда биігірек.
### Сағаттық белдеу
Аягөз қаласы, барлық Шығыс Қазақстан сияқты UTC+6 сағаттық белдеуінде орналасқан. 2004 жылдан бастап Қазақстанда жаздық уақытқа өту өз күшін жойған.
### Климат
Аймақ климаты — шұғыл-континентті. Аудан шекарасы арктикалық бассейнге ашылған, алайда Үнді мұхиты әсерінен, Азияның таулы жүйелері арқылы бөлектелген.
Аягөздің ауа райын жергілікті гидрометеостанция тексереді. Орташа жылдық температура 3,5 °C құрайды. Жылдық экстремум темератураның қатты ауытқушылығы байқалады: қыста ол тіпті −45 °C жетеді, ал жазда +40 °C. Қаңтардың орташа температурасы −17°…−19 °С, шілденің +20°…−22 °С. Ауаның орташа жылдық салыстырмалы ылғалдығы — 66 %. Атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері 250—400 мм. Қар қазанның аяғы мен қарашаның басында жауады да, сәуірге дейін жатады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 2,4 м/с құрайды. Аягөз әжептәуір желді қала. Қыста бұл жел болмашы жиырмаградустық суықта климаттың қатаңдығын айтарлықтай күшейтеді. Температура −30° төмен болғанда дауылдық ескерту жарияланып, мектептерде сабақтар болмайды. Абсолютті минимум ол −51 °С, абсолютті максимум — +42 °С.
## Транспорт
Аягөз — Қазақстанның маңызды автомобиль, теміржол және әуе жолдарының бірі.
Аягөз өзенінен 3 көпір өтеді: 1 теміржолдық, 2 автомобильді (олардың бірі «жаңа» деп аталады).
### Автомобиль жолдары
Қала республикалық маңызы бар жолда орналасқан: Оңтүстіктен солтүстікке қарай А-350 трассасы Алматы — Өскемен, ал батыстан шығысқа — А-345 трассасы Карағанды — Аягөз — Боғаз өтеді. Қаладан күн сайын мыңдаған автомобильдер өтеді. Жол торабына өткенде Аягөз Шетел-Есірткілер МАИ бекеті орналасқан, өйткені бұл жолдар Ресей мен Орта Азия елдерін және Қытайды қосады. Қала Қазақстанның басқа облыстарымен (Павлодар, Алматы) және Алматы, Өскемен, Семей, Павлоар, Талдықорған, сонымен қатар Шығыс Қазақстанның ауыл-аудандарымен автобусты байланыста.Қалалық транспорт автобустармен ұсынылған, қалада барлығы 14 бағыттағы автобус бар. Олар қаланың бірінші шетінен екінші шетіне дейін айналып жүреді. Олардың барлығы «Автобус паркі» ЖШС-не қарайды.
## Дереккөздер
## Пайдалы сілтемелер
http://ayagoz.kz/http://ayaguz.narod.ru/http://ayagoz.coolkaz.kz Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2012 жылы. |
Қазалы — Қызылорда облысы Қазалы ауданындағы қала (1867 жылдан), Қазалы қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Әйтеке би кентінен оңтүстікке қарай 12 км жерде, Сырдарияның оң жағалауында орналасқан.
## Халқы
* 7,7 адам (1999);
* 7,3 адам (2009);
* 7138 адам (2010);
* 6820 адам (2016).
## Тарихы
Кейбір деректер бойынша елді мекен аты «қаза» деп аталатын балық аулау жабдығы атынан шыққан болса, басқа деректер бойынша, мұнда әділ қазылығымен халыққа жаққан бір адамға байланысты «Қазы» атанып, кейін «Қазалы» болып өзгерген дейді. Ал енді бір аңызда, ертеде осы өлкеде шалқыған көл болған. Көл беті жүзген аққу мен қаздан көрінбейді екен. Осыған байланысты «Қаз елі» атанған дейді. 1853 жылы күзде мұнда Ресей әскері бекініс салды. 1867 жылы қала мәртебесін алғанша №1 форт аталды. Арал флотының негізгі айлағы Қазалыда орналасты.
## Географиясы
### Климаты
## Инфақұрылымы
Қалада базар, аурухана, мектеп ашылды. 1917 жылы Қазан төңкерісіне дейін Қазалы Сырдария уезінің, 1958 жылға дейін Қазалы әкімшілік ауданының орталығы болды. Қаладағы бұрынғы аудандық ауыл шаруашылық техника бірлестігі, кірпіш зауыты, тұрмыс қажетін өтеу комбинаты, т.б. кәсіпорындар 1995 жылдан кейін жекешелендіріліп, «Қазалыжөндеу» ЖШС, «Қазалымұнай» АҚ, «Қазалыастық» ЖШС, т.б. болып қайта құрылды. Қалада жалпы білім беретін 3 мектеп, 1 клуб, 1 балабақша, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 кітапхана, 1 мәдениет үйі, Ғ.Мұратбаевтың мемориалдық мұражайы, 3 спортзал, 1 театр 1 аурухана, 1 мешіт, т.б. мекемелер бар (2003). Қалаға таяу Сырдария жағасында тұрғындар демалып, серуендейтін бақ егілген.
## Дереккөздер |
Негізгі ұғым:
* Қаратау – Еуразияның түркі тілдес халықтар қоныстанған аймақтарындағы биіктігі орташа және аласа тау жоталары. Қазақ хандығының пайда болу кезеңіндегі ортағасырлық атауы Арғынтау болды.
* Қаратау, немесе Черногория — Оңтүстік-Шығыс Еуропада, Балқан түбегінің Адрия теңізі жағалауындағы мемлекет.
Таулар мен жоталар:
* Қаратау – Жетісу Алатауының солтүстік-батысындағы тау массиві.
* Қаратау – Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік доғасына кіретін таулар.
* Қаратау – Қиыл өзенінің аңғарындағы аласа тау.
* Қаратау – Мұғалжар тауларының солтүстік бөлігіндегі тау.
* Қаратау – Ақтасты тауының солтүстік-шығысындағы тау.
* Қаратау – Барқын құмының солтүстігіндегі тау.
* Қаратау – Ерейментау тауларының шығысындағы тау.
* Қаратау – Қарағанды облысындағы тау.
* Қаратау жотасы (Тянь-Шань)
* Қаратау жотасы (Маңғыстау)
Елді мекен:
* Қаратау – Жамбыл облысы Талас ауданындағы қала. |
Макинск — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы қала, ауданы және Макинск қалалық әкімдігі орталығы (1957). 1945 жылға дейін "Макинка жұмысшылар кенті" деп аталған.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Көкшетау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 93 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы және кәсіпорындары
Іргесі 1914 жылы қаланған, 1945 жылы қала мәртебесі берілді. 1942 жылы Тамбов облысы (Ресей) Мичуринск қаласындағы поршеньді сақина жасау зауытының көшіп келуіне байланысты Макинск қаласының өнеркәсібі дами бастады. Кейіннен металл жасау зауыты, бейкентас құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорын, құрылыс және құрастырушы материалдар комбинаты, ағаш өңдеу зауыты, элеватор, нан пісіретін зауыт іске қосылды. Қалада “Степгеология”, “Поршенькомплект”, “Бұланды карьері”, “Макинск элеваторы”, “Прогресс”, “Агротехсервис”, “Макинск мұнайбазасы” акционерлік қоғамы, 3 автокәсіпорын, автоматты телефон станциясы жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
5 жалпы білім беретін мектеп, музыка, спорт мектептері, 3 аурухана, емхана, дәріхана, санитарлы-эпидемиологиялық станциясы, 2 мәдениет үйі, 3 клуб, 2 кинотеатр, 6 кітапхана, балалардың шығармашылық үйі, баспахана бар. Сауда торабы және қоғамдық тамақтану орындарынан 32 дүкен, 7 асхана жұмыс істейді. Қалада 2-дүниежүзілік соғыста қаза болғандарға және Кеңес Одағының батырлары М.В.Яглинскийге, И.Ф.Олиговқа, И.К.Скуридинге обелиск орнатылған. Қала арқылы Астана – Көкшетау автомобиль жолы, Степногорск – Атбасар темір жол өтеді.
## Дереккөздер |
Мамлют, Мәуліт — Солтүстік Қазақстан облысындағы қала (1969 жылдан), Мамлют ауданының (1932 жылдан бастап) және Мамлют қалалық әкімдігі орталығы, темір жолы бекеті.
## Географиялық орны
Облыс орталығы — Петропавл қаласының батысына қарай 40 км-дей жерде, орманды дала аймағында орналасқан.
## Халқы
Тұрғыны 7478 адам (2009).
## Тарихы
Ресейден қоныс аударушыларға байланысты 1814 жылы іргесі қаланды.
## Инфрақұрылымы
Мамлют қаласының әлеуметтік-мәдени саласында 3 жалпы білім беретін мектеп, лицей-мектеп, 3 кітапхана, мәдениет үйі, аудандық аурухана, 2 дәріхана, т. б. бар.
## Кәсіпорындары
Мамлютте ұн тарту комбинаты, агроөндірістік кешеннің «Голден Грейн» бөлімшесі, орман шаруашылығы кәсіпорны, т. б. жұмыс істейді. Мамлютка арқылы Оңтүстік Сібір темір жол мен республикалық маңызы бар Қостанай — Петропавл автомобиль магистралі өтеді.
## Дереккөздер |
Сарқант, Сарқан — Қазақстандағы қала (1968 жылдан), Жетісу облысы Сарқан ауданының (1928 жылдан) және Сарқан қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Талдықорған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 155 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
Іргесін 1858 жылы Орталық Ресейден қоныс аударушылар қалаған.
## Инфрақұрылымы
Қалада ауданы байланыс торабы, электр энергетика жүйесі, т.б. ірі кәсіпорындар, коммуналдық шаруашылықтар орналасқан.
## Дереккөздер |
Қаскелең — Алматы облысы Қарасай ауданындағы қала (1963 жылдан), аудан (1922 жылдан) және Қаскелең қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиясы
Облыс орталығы – Қонаев қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 95 км, Алматы қаласынан батысқа қарай 24 км жерде, Қаскелең өзені бойында орналасқан. Қаланың аумағы 5,31 км².
## Халқы
Тұрғыны:
* 36,5 мың адам (2002);
* 58 418 адам (2009);
* 59 277 адам (2010);
* 59 673 адам (2011);
* 61 371 адам (2012);
* 62 921 адам (2013).
## Тарихы
Қаскелең – қарлұқтар заманында (7 – 9 ғ.ғ.) Жетісуда салынған қоныстардың бірі. Ежелгі ру-тайпалар осы өңірдегі шұрайлы мал жайылымдары мен суармалы егіншілікке қолайлы жерлерге қоныс тепкен.
1218 жылы моңғол шапқыншылары Қаскелең қонысын қиратты. Ресей империясы 1847 жылдан бастап Жетісуда өзінің бекінісін сала бастады. Осыған байланысты 1861 жылы Қаскелең қонысының орнына қаланың негізі болған казак-орыс станицасы салынып, алғашында "Любовный", 1901 жылдан Қаскелең аталды.
1958 – 97 жылдапы көкөніс-сүт бағытындағы Ленин кеңшарының орталығы болып келді. Қаладағы 9 құрылыс мекемесі, баспахана, т.б. кәсіпорындар 1997 жылдан меншік түрін өзгертіп 5 ӨК-ке, 6 ЖШС-ке айналды. Сонымен бірге 450-ге жуық шаруа қожалығы құрылды.
## Инфрақұрылымы
Қаскелең қаласында республикалық және облыстық бағыныстағы кәсіпорындар мен ұйымдар орналасқан. Қалада: Қаскелең оқу-өндірістік комбинаты, қалалық баспахана, мемлекеттік “Водоканал” коммуналдық кәсіпорны, “Жер астын зерттеу институты” мемлекеттік кәсіпорнының бөлімшесі, қалалық жұқпалы аурулар ауруханасы, “Сарыарқа” емдеу-сауықтыру орны, қалалық аурухана, фельдшерлік-акушерлік пункт (Әйтей ауылында), т.б. мекемелер жұмыс істейді. Оқу-ағарту саласы бойынша Қаскелеңде мәдениет колледжі, мәдениет үйі, музей, 7 орта, 1 орталау, 1 бастауыш мектеп, 10 кітапхана бар.
## Тағы қараңыз
* Қаскелең өзені
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
Қазақстан
* Сергеевка – Ақмола облысы Атбасар ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Қостанай облысы Қостанай ауданындағы ауыл.
Ресей
* Сергеевка – Башқұртстанның Благовещен ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Буздяк ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Дюртюлин ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Мелеуз ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Миякин ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Стерлибашев ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Федор ауданындағы ауыл.
* Сергеевка – Башқұртстанның Уфим ауданындағы ауыл. |
Сарыағаш сөйлемі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін:
* Сарыағаш — Түркістан облысында орналасқан қала.
* Сарыағаш (газет)
* Сарыағаш (шипалы суы)
* Сарыағаш (емдеу орны) |
Алтай (2018 жылдың 28 желтоқсанына дейін – Зырян) — Шығыс Қазақстан облысының солтүстік шығысында орналасқан қала, Алтай ауданының және Алтай қалалық әкімдігінің әкімшілік орталығы. Қала халқы 2023 жылдың 1 қаңтарына алғанда 36,118 адамды құрады. Қала негізі 1791 жылы салынған, қазіргі бар шекарасы 1941 жылы құрылған. Қала экономикасының негізін құрайтын — өнеркәсіп.
Өскемен қаласынан шығысқа қарай 150 км жерде, Бұқтырма өзенінің сол жағалаулық аңғарында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
### Құрылуы
Қала іргесінің қалануы 1791 жылы инженер Герасим Зыряновтың осы өңірден қорғасын кенін ашу тарихымен тығыз байланысты. 1795 жылдан бастап қорғасын кені игеріле бастады. Ұлы Отан соғысы жылдары Зырянов майдан үшін өте қажет қорғасын, мыс, т.б. өнімдерді көптеп жіберді.
### Ленин ескерткіші жайлы дау
1962 жылы қалада Владимир Лениннің ескерткіші орналастырылған еді. Қазір бұл — Шығыс Қазақстандағы Лениннің жалғыз ескерткіші. 2018 жылы қала тұрғындары оны жою ұсынысын жасаған еді.
2023 жылдың 16 мамырында Алтай қаласы мәслихатының ескерткішті жөңдеу үшін 1,449 миллион теңге ұйымдастырғаны белгілі болды. Осы үшін мәслихат сынға алынды. Аудандық мәслихат төрайымы Лариса Гречушникова: «Бұл жерде ешқандай саяси астар жоқ. Ескерткіш «Қазмырыш» кәсіпорнының жанында және адам көп жиналатын жерде орналасқан. Ал оны нашар жағдайда қалдыруға болмайды», — деді.
## Өнеркәсібі
Мұндағы пайдалы қазбалар өнеркәсіптің салалық бағытын айқындайды. Базалық саласы — кен өндіру. Қаланы құрып тұрған кәсіпорын «Қазмырыш» ЖШС Зырян кен байыту кешені. Қалада 7 өнеркәсіптік, 5 құрылыс кәсіпорындары, 1611 орта және шағын бизнес субъектілері қызмет етеді. Қала тіршілігін екі мемлекеттік кәсіпорын «Су Арнасы» мен «Жылу орталығы» қамтамасыз етеді.
Орта және шағын бизнес кәсіорындары тамақ өнімдерін, тігін өнімдерін дайындаумен, сауда қызметін көрсетумен және т.б. айналысады.
## Транспорты
Қала автобустық жолдар, темір жол арқылы жақын жатқан елді мекендермен және облыс орталығымен қатынасады. Негізгі жүк тасымалдау қызметін жолаушылар тасымалдау саласында «Дилер Восток», жүк тасымалдау саласында «Казцинк-Транс» ЖШС, «Колор» ЖШС атқарады. Көліктік қамтамасыз етумен «Эксперимент» ӨК, жеке кәсіпкерлер айналысады.
## Білім беруі
Қалада 5 жалпы білім беру мектебі, 2 бастауыш мектеп, 2 мектеп-интернат, 2 балабақша, Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің студенттер мен оқушыларды жалпытехникалық және жоғарғы оқу орындарына дейін дайындайтын орталық, №10 кәсіптік мектеп, Қ.Нұрғалиев атындағы колледж филиалы, «Гиппократ» медициналық колледжі, Аграрлық техникалық колледж, құрылыс және транспорт колледжі, «Тілдерді оқыту орталығы» КМҚК бар.
## Денсаулық сақтауы
Қаладағы денсаулық сақтауда 11 мекеме бар. Соның ішінде Шығыс Қазақстан облысының Денсаулық сақтау департаменті» ММ «Орталық аудандық-қалалық аурухана» КМҚК, «Зырян қаласының медициналық орталығы» КМҚК, 3 алғашқы медикалық-санитарлық көмек орталығы бар.
## Мәдениеті
Қала халқы мен қонақтарына мәдени қызметті «Мәдениет орталығы», «Алтай ауданы — Алтай қаласының орталықтандырылған кітапханалық жүйесі» ММ, «Бос уақыт» КМҚК жүзеге асырады, спорт және музыка мектептері бар.
## Әкімшілігі
Алтай қаласында өкімет және атқарушылық биліктің аудандық органдары бар: мәслихат және Алтай ауданы әкімінің аппараты, облыстық билік органдарының аудандық бөлімдері, қызметтері, аумақтық құрылымдары.
## Кәсіпорындары және мәкемелері
Қазіргі Зырянов – республикамыздағы түсті металлургия орталықтарының бірі. Қалада және оған қарасты әкімшілік аумақта “Қазмырыш” акционерлік қоғамының кен байыту комбинаты, “Полиметал кендерін өндіру және байыту” акционерлік қоғамы, Бұқтырма гидроэнергетикалық торабы, “Бұқтырма цемент компаниясы” акционерлік қоғамы, шұжық жасайтын “Зырянов – Ет” серіктестігі, “Зырянов сыра зауыты”, “Зырянов қалалық сүт зауыты”, бояу өндіретін “Колер” серіктестігі, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада Шығыс Қазақстан техникалық университетінің филиалы, 14 жалпы білім беретін мектеп, музыкалық және кәсіптік-техникалық мектеп, кеншілердің мәдениет сарайы, кітапханалар (3), стадион, 3 аурухана, 2 емхана, санэпидстанса, 5 фельдшерлік-акушерлік пункт, диагностикалық орталық бар. Тұрғындары облыс орталығы – Өскемен қаласымен темір жол және автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* ШҚО-ның мемл. мұрағат филиалдары. Зырян филиалы(қолжетпейтін сілтеме)
* Зырян(қолжетпейтін сілтеме) |
Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының, Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының (ол 2010 жылы басқарған), Солтүстік Атлантикалық ынтымақтастық кеңесінің, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының, Шанхай ынтымақтастық ұйымының және НАТО-ның "Бейбітшілік жолындағы серіктестік" бағдарламасының мүшесі болып табылады. Қазақстан Ресеймен және Беларусьпен Кеден одағын құрды, ол Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа, содан кейін 2015 жылы Еуразиялық экономикалық одаққа айналды.
Қазіргі уақытта Қазақстан халықаралық саясаттағы ірі ойыншыға айналды, бұл оның әлемнің екі бөлігінің, Еуропа мен Азияның шекарасында, халықаралық қатынастардың негізгі қатысушылары, Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы стратегиялық тиімді географиялық жағдайына байланысты. Кең аумақтардың (әлемдегі тоғызыншы орын), Пайдалы қазбалардың және басқа да табиғи ресурстардың болуы елге өзінің халықаралық саяси рейтингі мен мәртебесін көтеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына 186 мемлекетпен (Ватикан мен Палестинаны қоса алғанда) және халықаралық ұйымдармен дипломатиялық қатынастар орнатты.
Дипломатиялық қатынастары жоқ елдер: Орталық Африка Республикасы, Конго ДР, Оңтүстік Судан, Сомали, Малави, Ботсвана, Шығыс Тимор, Науру, Кук аралдары, Ниуэ, мойындалуы шектеулі елдер.
## 2014-2020 жылдарға арналған сыртқы саясат
Қазақстанның негізгі сыртқы саяси күш-жігері мынадай мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған:
* Елдің ұлттық қауіпсіздігін, қорғаныс қабілетін, егемендігін және аумақтық бірлігін қамтамасыз ететін шаралар;
* Аймақтық және жаһандық қауіпсіздік арқылы бейбітшілікті нығайту;
* Қазақстанның тұрақты халықаралық жағдайы және оң жаһандық имиджі;
* Біріккен Ұлттар ұйымының (БҰҰ)басқарушысы және үйлестірушісі ретінде әділ және демократиялық әлемдік тәртіпті орнату;
* Өңірлік және халықаралық сауда-экономикалық қатынастар жүйесіне одан әрі интеграциялау;
* 2050 Стратегиясын табысты іске асыру үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау; халықтың жоғары өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету; көпұлтты қоғамның бірлігін нығайту; заң үстемдігі мен демократиялық институттарды нығайту; адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
* Ұлттық экономиканы әртараптандыру, өнеркәсіптік-технологиялық дамыту және бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
* Елді "Жасыл" даму жолына бағдарлау және оны әлемнің ең дамыған 30 елінің тізіміне енгізу;
* Ұлттық-мәдени бірегейлікті сақтай отырып және мемлекеттің өзіндік даму жолын ұстана отырып;
* Қазақстан Республикасы азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарын, жеке, отбасылық және іскерлік мүдделерін қорғау;
* Ұлттық деңгейде қазақ диаспорасы мен қазақ тілін қолдау
## Дипломатиялық қатынастар
## Екіжақты арақатынастары
### Көпжақты
### Африка
Қазақстан Африка елдерімен байланыс орнату бойынша белсенді жұмыс жүргізуде. Сыртқы істер министрінің орынбасары Асқар Мусинов 12-15 маусымда Оңтүстік Африканың Йоханнесбург қаласында өткен Африка одағының Мемлекет және үкімет басшыларының 25-ші Ассамблеясына қатысты.
Батыс Африкадағы Эбола ауруын жеңілдетуге көмектесу туралы халықаралық Үндеуге жауап бере отырып, Қазақстан 2014 жылдың соңында БҰҰ-ның Эболаға қарсы сенім қорына 50 000 доллар аударды. Осыдан кейін Астана Африка одағының Эболамен күрес жөніндегі арнайы жобасына 300 000 доллар бөлуге ниет білдірді.
2015 жылғы 21 мамырда өткен VIII Астана экономикалық форумының 1–ші күні Африкаға арналып, "Африка - әлемдік экономиканың келесі драйвері"деп аталды. Қазақстанның Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов: "Біз Африканың зор әлеуеті бар континент екенін мойындаймыз. Оның орасан зор адами капиталы және көптеген жас халқы бар". Сессияға Африкадан Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) жанындағы 20-дан астам тұрақты өкіл қатысты.
2015 жылғы 28 қыркүйекте Қазақстан мен БҰҰДБ Африканың 45 еліне БҰҰ - ның Тұрақты даму мақсаттарын іске асыруға көмектесуге арналған жаңа бағдарламаны іске асыратын 2 миллион долларлық шығыстарды бірлесіп өтеу туралы келісімге қол қойды.
### Америка
Қазақстан Сыртқы істер министрінің орынбасары Ержан Ашықбаев Қазақстан "жаңа перспективалар" іздеп, бірқатар дипломатиялық сапарлар арқылы Латын Америкасы елдерімен қарым-қатынастарын нығайтып жатқанын айтты.
Ашықбаев 4 маусымда Парагвай, Асунсьон қаласында өткен Америка мемлекеттері Ұйымының 44-ші Бас Ассамблеясына қатысты. Қазақстан конференцияны бақылаушы 39 елдің ішіндегі ең көп делегация болды.
Америка мемлекеттері Ұйымының бас хатшысы Хосе Мигель Инсулза 3 маусымда Парагвайдың Асунсьон қаласында Сыртқы істер министрінің орынбасары Ержан Ашықбаевпен ОАА-ның 44-ші Бас Ассамблеясында кездесті, онда Ашықбаев АМҰ-ның маңызды бағдарламаларын қаржыландыруға көмектесуге үлес қосты.
Сыртқы істер министрі Эрлан Ыдырысов 2014 жылдың 17-20 қыркүйегінде Мексикаға төрт күндік сапармен барды. Сапар барысында Ыдырысов Мексиканың экономика министрі Ильдефонсо Гуахардомен, Сыртқы істер министрі Хосе Антонио Мидпен, бұрынғы президент Винсенте Фокспен, басқа да жоғары лауазымды шенеуніктермен және бизнес көшбасшыларымен кездесті. Министр мен оның делегациясы Қазақстанның Мехикодағы елшілігінің болашақ ғимаратымен танысады. Ыдырысов оның сапарының басты мақсаты Латын Америкасы мен Еуразия арасында көпір салу екенін айтты. Сыртқы істер министрі Қазақстанмен экономикалық және сауда ынтымақтастығы инвесторларға Ресей мен Қытай сияқты көрші нарықтарға шығуға мүмкіндік беретінін атап өтті. Ыдырысов сондай-ақ Қазақстан Латын Америкасында өзінің қатысуын кеңейтуге ұмтылатынын және Мексиканы осы қатынастарды құруда стратегиялық одақтас ретінде қарастыратынын, ал Қазақстан Еуразия өңірінде Мексикаға осындай қолдауды ұсына алатынын айтты.
### Азия
### Еуропа
Еуропалық еркін сауда қауымдастығы
ЕЕСҚ, Исландия, Лихтенштейн, Норвегия және Швейцарияға мүше мемлекеттердің делегациялары 2011 жылғы 11-13 қаңтарда Женевада кең ауқымды еркін сауда келісімі бойынша келіссөздердің бірінші раундын өткізу үшін Ресеймен, Беларусьпен және Қазақстанмен кездесті.
ЕЕСҚ пен Ресей/Беларусь/Қазақстан арасындағы еркін сауда туралы келіссөздердің басталғаны туралы 2010 жылғы қарашада бірлескен техникалық-экономикалық негіздемені қамтитын дайындық процесінен кейін қатысушы жеті мемлекеттің министрлері жариялады.
Еркін сауда туралы келіссөздердің 11-ші раунды 2014 жылғы 27-30 қаңтар аралығында Астанада, Қазақстанда өтті. 2014 жылдың сәуіріне жоспарланған келіссөздердің 12-ші кезеңі кейінге қалдырылды.
Еуропа одағы
Қазақстанмен әріптестік және ынтымақтастық туралы келісім (ҚПҚ) Еуропалық Одақ пен Қазақстан арасындағы 1999 жылы күшіне енген сәттен бастап екіжақты қатынастардың құқықтық негізі болып табылады. 2006 жылғы қарашада ЕО мен Қазақстан арасындағы энергетика саласындағы ынтымақтастық жөніндегі өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойылып, ынтымақтастықты кеңейту үшін негіз қаланды.
Еуропалық комиссияның Болашақ көмегі мынадай басым бағыттарға бағытталатын болады: саяси, экономикалық, сот және әлеуметтік деңгейлердегі реформалардың ағымдағы процесіне жәрдемдесу, инфрақұрылым салу және энергетика секторындағы ынтымақтастық.
ЕО ынтымақтастығының жалпы мақсаттарын, саясаттың жауап шараларын және Орталық Азия үшін басым бағыттарды ЕО-ның Орталық Азия үшін 2007-2013 жылдарға арналған өңірлік стратегиясы туралы құжаттан табуға болады. Даму мақсатында ынтымақтастық құралы (DCI) шеңберіндегі көмекке қосымша Қазақстан бірнеше ағымдағы өңірлік бағдарламаларға қатысады.
2015 жылғы 20 қаңтарда Қазақстан мен ЕО арасындағы Кеңейтілген әріптестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Бұл келісім Қазақстан мен ЕО арасындағы саяси және экономикалық қатынастарды нығайтуға айтарлықтай ықпал ететін болады. Бұл тараптар арасындағы сауда, қызметтер мен инвестициялар ағынын ұлғайтады және Қазақстанның саяси және әлеуметтік дамуына ықпал ететін болады.
Екіжақты қатынастар пандемиядан кейін Қазақстан Президентінің 2021 жылғы қарашада ЕО-ға сапарына байланысты қайта бағдарланды. Бұл сапар Тоқаевтың 2019 жылы президент болғаннан бері Еуропаға алғашқы сапары болды.
### Океания
## Шекара мәселелері
Тек 2005 жылы Қазақстан, Ресей, Түркіменстан және Өзбекстан өздерінің ортақ шекараларын белгілеуді бастауға келісті. Каспий теңізіндегі Түрікменстанмен теңіз түбі бойынша шекара келісілмеген және Каспий теңізінің суын пайдалану халықаралық Келісіммен реттелмеген мәселе болып табылады.
Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Бақытжан Сағынтаевтың айтуынша, 2015 жылы Қазақстан мен Қытай 24 трансшекаралық өзенді су тарату туралы үкіметаралық келісімге қол қояды.
## Ядролық қаруды таратпау
Кеңес одағы 1991 жылы желтоқсанда ыдыраған кезде Қазақстан 1410 ядролық оқтұмсық пен Семей ядролық қаруды сынау полигонын мұра етті. 1995 жылдың сәуіріне қарай Қазақстан Ресейдің оқтұмсықтарын қайтарып алды, ал 2000 жылдың шілдесіне қарай Семей қаласындағы ядролық сынақтар инфрақұрылымын жойды.
2009 жылғы 2 желтоқсанда БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун мен Қазақстан Республикасы 29 тамызды Ядролық сынақтарға қарсы халықаралық іс-қимыл күні, 1991 жылы Қазақстанның Семей сынақ полигонын жабуының мерейтойы деп жариялады.
Қазақстан Президенті Назарбаевтың ядролық қаруды таратпау ісіне қосқан үлесін Жапония жоғары бағалады. 2016 жылдың қараша айында Жапонияға сапары кезінде Нұрсұлтан Назарбаев таратпау жөніндегі күш жігері үшін Хиросиманың арнайы Құрметті азаматы атағына ие болды.
## Заңсыз есірткі
Қазақстанда каннабисті және аз дәрежеде апиынды заңсыз өндіру халықаралық проблема болып табылады, өйткені егіннің көп бөлігі басқа елдерде, әсіресе Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД) мүше басқа мемлекеттерде сатылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының бағалауы бойынша 1998 жылы Қазақстанда "кем дегенде 1517 тонна каннабис" жиналды.
Кеңес Одағының ыдырауымен Қазақстан Оңтүстік-Батыс Азияда, негізінен Ауғанстаннан өндірілетін есірткі транзитінің ірі еліне айналды. 2001 жылы Қазақстан билігі есірткінің заңсыз айналымының 1320 жағдайы туралы хабарлады және 18 метрикалық тонна есірткіні тәркіледі. Алайда, бұл заңсыз айналымның нақты жалпы көлемінің үлесі ретінде қарастырылады, ал кең таралған сыбайлас жемқорлық Үкіметтің есірткіге қарсы әрекеттеріне кедергі келтіруді жалғастыруда; Transparency International Қазақстанға 0-ден 10-ға дейінгі шкала бойынша 2,2 балл берді, мұнда 0 "қатты жемқор" мемлекетті көрсетеді. Ресей және Еуропаның басқа бөліктері осы препараттардың негізгі нарықтары болып табылады, дегенмен есірткіні тұтыну Қазақстанда да өсуде.
## НАТО
Қазақстан 1994 жылғы 27 мамырдан бастап НАТО-ның "Бейбітшілік жолындағы серіктестік" бағдарламасының мүшесі болып табылады. 2014 жылдың қазан айында Қазақстан мен НАТО бейбітшілік жолындағы серіктестік аясындағы ынтымақтастықтың 20 жылдығын атап өтті. Осы мақсатта 2014 жылғы 6-10 қазан аралығында НАТО делегациясы қоғамдық дипломатия жөніндегі іс-шаралар сериясына қатысу үшін Қазақстанға барды. Қазақстанның ресми тұлғаларымен кездесулер арасында делегаттар Назарбаев пен Астанадағы Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеттеріне барып, НАТО-ның Орталық Азия аймағындағы серіктестермен өзара іс-қимылын түсіндіретін дәрістер оқыды және НАТО-ның Уэльстегі жуырдағы саммитінің негізгі қорытындылары туралы аудиторияны хабардар етті, НАТО мен Ауғанстан арасындағы әріптестік саясатына ерекше назар аударды.
НАТО делегациясы 2015 жылдың бірінші жартыжылдығында Астанаға барып, 2015 жылдың екінші жартысында қазақстандық тараппен бірлескен іс-шара өткізуді жоспарлап отыр. НАТО - Қазақстанның болашақ бірлескен іс-шаралары бітімгершілік күштерді дамытуға және тәжірибе алмасуға бағытталған "бейбітшілік жолындағы әріптестік" бағдарламасы шеңберінде өткізілетін болады.
## Визалық режим
Шетелдік инвесторлар кеңесінің 27-ші отырысында Президент Назарбаев Америка Құрама Штаттары, Нидерланды, Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, Малайзия, БАӘ, Оңтүстік Корея және Жапония азаматтары үшін визасыз кіру туралы жариялады. Қазіргі уақытта Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары бір-бірінің азаматтарына 5 жылдық виза береді.
Бұл экономиканы әртараптандыру мақсатына қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ әлемге Қазақстанның мәдени мұрасымен жақсы танысуға көмектеседі. 2001 жылдан 2012 жылға дейін Қазақстан туризмнен түскен табысын екі есеге арттырды. Сарапшылар Қазақстан жеңілдетілген визалық режимнің арқасында туризмнен пайда табуды жалғастырады деп күтеді.
2014 жылғы 15 шілдеде Қазақстан 10 ел: Ұлыбритания, АҚШ, Германия, Франция, Италия, Біріккен Араб Әмірліктері (БАӘ), Малайзия, Нидерланды, Оңтүстік Корея және Жапония үшін визасыз режимнің пилоттық жобасын іске қосты. Бұл елдердің азаматтары бір мезгілде 15 күнтізбелік күнге дейінгі мерзімге визасыз Қазақстан арқылы кіре, Кете және транзитпен жүре алады.
2015 жылғы 26 маусымда Қазақстан визасыз сынақ режиміне енгізілген елдердің санын кеңейтетін қаулы шығарды және бұл режимді 2017 жылғы 31 желтоқсанға дейін ұзартты. Қазір тізімге Австралия, Бельгия, Финляндия, Франция, Германия, Мажарстан, Италия, Жапония, Малайзия, Монако, Нидерланды, Норвегия, Сингапур, Испания, Швеция, Швейцария, БАӘ, Ұлыбритания және АҚШ сияқты 19 ел кіреді.
2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан 20 дамыған ел үшін визасыз режим енгізді. Бұл елдерге ЭЫДҰ, Малайзия, Монако, БАӘ және Сингапур мүшелері кіреді.
## Біріккен Ұлттар ұйымы
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін үш ай өткен соң, 1992 жылы 2 наурызда Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі болды.
Бас Ассамблея барысында 2012 жылғы 12 қарашада Қазақстан алғаш рет Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің мүшесі болып сайланды. Олардың Азиялық Топтағы орны және олардың мерзімі 2015 жылы аяқталады.
2013 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы күні Сыртқы істер министрі Эрлан Ыдырысов БҰҰ Бас Ассамблеясының алдында сөз сөйлеп, БҰҰ Алматыда өңірлік орталық құруы тиіс деп мәлімдеді. Біріккен Ұлттар Ұйымының Вена мен Бангкок арасында аймақтық тараулары болмағандықтан, Алматыда халықаралық ұйымның 18 аймақтық тарауы орналасқан және Орталық Азия мен оның көршілерінің дамуы үшін өте маңызды болады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының 68-ші Ассамблеясында Сыртқы істер министрі Ыдырысов Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінде 2017-2018 жылдарға тұрақты емес орын алуға өтінімі туралы жариялады. Осы кезде олар және Тайланд өздерінің өтініштерін жариялады.
2015 жылдың ақпан айында Біріккен Ұлттар Ұйымының мамандандырылған мекемесі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы Қазақстанда Қазақ ұлттық медицина университетінде алғашқы медициналық-санитарлық көмектің жаңа географиялық бөлінген кеңсесін (GDO) ашты. С. Асфендияров Алматыда. Қазақ медициналық университеті басшысының айтуынша, Алматыдағы ДДҰ Еуропалық бюросының GDO-сы БҰҰ-мен қаржыландырылады.
2015 жылғы шілдеде Қазақстан Дүниежүзілік ЮНЕСКО Клубтары Федерациясының (WCF) Атқарушы кеңесіне WCF тоғызыншы дүниежүзілік конгресінде, ЮНЕСКО орталықтары мен қауымдастығында қабылдандыs.
2016 жылғы 6 мамырда Қазақстанның Сыртқы істер министрі Еран Ыдырысов Нью-Йорктегі БҰҰ штаб-пәтерінде жоғары деңгейдегі екі кездесуде сөз сөйледі. Сыртқы істер министрі Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының 100 жылдығына орай 2045 жылға қарай ядролық қарусыз бейбітшілікке шақырады деп мәлімдеді.
Қазақстан 2 тамызда Нью-Йорктегі БҰҰ штаб-пәтерінде Климаттың өзгеруі туралы Париж келісіміне қол қойды. Қазақстан Сенаты 2016 жылғы 27 қазанда Париж келісімін ратификациялады. Париж келісіміне сәйкес Қазақстан парниктік газдар шығарындыларын 2030 жылға қарай 1990 жылы байқалған деңгейге дейін 15-20% - ға қысқартуға міндеттенді.
2017 жылғы наурызда Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүшелігінің 25 жылдығын атап өтті. Осы мерейтойды атап өту үшін Қазақстан Тұңғыш Президенті кітапханасының мұражайында "Қазақстан және Біріккен Ұлттар Ұйымы: бейбітшілік үшін өзара іс-қимыл" көрмесін ашты. Ынтымақтастықтың 25 жылында БҰҰ Қазақстанда Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасын (БҰҰДБ), Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық балалар төтенше қорын (ЮНИСЕФ), Біріккен Ұлттар Ұйымының халық саласындағы қорын (ЮНФПА) және Біріккен Ұлттар Ұйымының білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымын (ЮНЕСКО) қоса алғанда, 15 өкілдікті ашты.
Астана 2017 жылдың маусым айында тұрақты даму мүддесі үшін энергетика жөніндегі сегізінші халықаралық форумның ұйымдастырушы қаласы болып табылады. Форумды Қазақстан БҰҰ Өңірлік комиссияларымен, сондай-ақ БҰҰДБ, ХЭА, МАГАТЭ, IRENA, Дүниежүзілік банк, ЮНИД, Копенгаген энергия тиімділігі орталығы және 21 ғасырдағы жаңартылатын энергия көздері саясаты жөніндегі желімен бірлесіп ұйымдастырды.
### Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі
Қазақстан Швециямен, Боливиямен және Эфиопиямен бірге Қауіпсіздік Кеңесіне 2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап екі жылдық мерзімге сайланды. Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланған Орталық Азияның бірінші елі болды. Қазақстан 2018 жылғы 1 қаңтарда БҰҰ ҚК төрағасы қызметіне кірісті. Қазақстанның Сыртқы істер министрі Қайрат Әбдірахмановтың айтуынша, осы кезеңде Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың назарын Орталық Азия мен Ауғанстан проблемаларына аударуға бағытталады.
Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде болған кезінде басымдықтарды белгіледі. Оларға Ядролық қарусыздану мен таратпау, терроризм мен экстремизмге қарсы күрес, бейбітшілік пен бейбітшілікті орнатуға жәрдемдесу, сондай-ақ Орталық Азия өңіріндегі қауіпсіздік пен даму мәселелері кірді.
Президент Назарбаевтың БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне Жолдауын Қазақстанның Сыртқы істер министрі 2017 жылғы 10 қаңтарда өткен БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің министрлер деңгейіндегі ашық пікірталастарында ұсынды. Жолдау Қазақстан Президентінің " Әлем. 21 ғасыр". Онда Қазақстанның ядролық қарудан азат әлем құруға және адамзатты соғыстар мен қақтығыстардан арылтуға бейілділігі жарияланады.
Президент Назарбаев 18 қаңтарда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің Жаппай қырып-жою қаруын таратпауға және Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді жақсарту жөніндегі осыған байланысты шараларға арналған брифингіне төрағалық етті. Бұл Орталық Азия елінің президенті БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің брифингіне бірінші рет төрағалық етті.
## Бейбітшілікті сақтау
2018 жылғы 31 қазанда Қазақстан БҰҰ-ның Оңтүстік Ливандағы бейбітшілікке жәрдемдесу жөніндегі миссиясына қатысу үшін 120 қазақстандық бітімгершілікті жіберді. Бұл қазақстандық әскери қызметшілердің миссияның 40 жылдық тарихында БҰҰДБ құрамында қызмет атқарған бірінші рет болды. 2020 жылғы 20 тамызда Қазақстан БҰҰДБ құрамына 60 бітімгерден тұратын екінші топты жіберді.
## Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
Қазақстан "Шанхай бестігі"деп аталатын Шанхай ынтымақтастық ұйымының алғашқы құрылтайшыларының бірі болып табылады. Олар ұйымды 1996 жылы 26 сәуірде ресми түрде құрды, Шанхайда шекаралас аймақтарда әскери сенімділікті тереңдету туралы келісімге қол қойды. Содан бері Қазақстан ұйым аясындағы жаһандық саясаттың өте белсенді қатысушысы болды.
2013 жылғы 20 қыркүйекте Қырғызстанның Бішкек қаласында өткен ШЫҰ саммитінде Қазақстан көптеген мәселелерді талқылау үшін көшбасшылармен кездесті. Талқыланған негізгі мәселелердің бірі Америка Құрама Штаттары өз әскерлерін шығарғаннан кейін Ауғанстандағы аймақтық тұрақтылыққа назар аудару болды. Сондай-ақ, Қазақстан Иран мен Сирия үшін дипломатиялық шешімдер табу үшін мүшелерімен және бақылаушыларымен бірге Бішкек декларациясына қол қойды. Сирияға келетін болсақ, Қазақстан БҰҰ-ның рұқсатын алу қажеттілігіне байланысты тікелей араласуды көздемейтін дипломатиялық шешім табуға көмектескісі келді. Иранға келетін болсақ, Қазақстан Иран мен "5+1" тобы арасындағы Иранға уранды энергия тұтынуға қажетті деңгейде байытуға мүмкіндік беретін дипломатиялық шешімді көргісі келеді.
2016 жылғы қарашада Қазақстан адам құқықтары жөніндегі тарихтағы алғашқы осындай консультацияларға төрағалық етті. Кездесулер Бейжіңде өтті және ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Адам құқықтары саласындағы ынтымақтастығын одан әрі нығайтуға бағытталған.
2017 жылғы 8-9 маусымда Астанада Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) 17-ші саммиті өтті. Саммит аясында Үндістан мен Пәкістанның ұйымға кіру рәсімі өтті. Осылайша, мүше мемлекеттердің жалпы саны сегізге дейін өсті: Қытай, Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан, Үндістан және Пәкістан.
## Басқа халықаралық ұйымдар
### Антарктика туралы келісім
Қазақстан Антарктика туралы шартқа 2014 жылдың қарашасында қосылып, оны ратификациялаған 51-ші ел болды.
Қазақстан бұған дейін Антарктикаға қызығушылық танытқан, ал шенеуніктер оны құрғақ дала елі үшін ауыз судың әлеуетті көзі ретінде анықтаған. Ел 2011 жылы Оңтүстік полюске алғашқы экспедициясын ұйымдастырды.
### Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ)
23 қаңтарда Давоста Дүниежүзілік экономикалық форумда Қазақстан Премьер-Министрі Кәрім Мәсімов пен экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) Бас хатшысы Анхель Гурриа Қазақстан мен ЭЫДҰ арасындағы ынтымақтастықтың 2015-2016 жылдарға арналған Елдік бағдарламасын іске асыру жөніндегі өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойды.
2016 жылдың шілдесінде Қазақстан ЭЫДҰ бәсекелестік комитетіне қабылданды, оның мақсаты монополияға қарсы реформаларды ілгерілету болып табылады. Қазақстан Комитетке қосылған Орталық Азияның бірінші елі болып табылады.
Қазақстан ЭЫДҰ халықаралық инвестициялар және көпұлтты кәсіпорындар туралы Декларацияға қосылып, 2017 жылғы маусымда ЭЫДҰ Инвестициялық комитетінің қауымдастырылған қатысушысы болды. ЭЫДҰ Инвестициялық комитеті Халықаралық инвестициялар мәселелері бойынша ынтымақтастық үшін жетекші үкіметтік форум болып табылады.
### Дүниежүзілік сауда ұйымы
Қазақстан 1996 жылғы 29 қаңтарда ДСҰ-ға кіруге өтінім берді. Қазақстан мен ДСҰ арасындағы қосылу туралы келіссөздер 20 жылға созылды және ұйым 2015 жылдың 30 қарашасында Қазақстанды өзінің 162-ші мүшесі ретінде қарсы алды.
2017 жылғы сәуірде ДСҰ Бас кеңесі Қазақстанның Швейцариядағы Елшісі және БҰҰ құрылымдары жанындағы Қазақстан Республикасының Тұрақты өкілі Жанар Айтжанова 2017 жылы ДСҰ сауда және қоршаған орта жөніндегі комитетінің төрағасы болатынын мәлімдеді.
### Қазақстан және ИЫҰ
1995 жылы Қазақстан Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының мүшесі болды. Ұйым негізінен араб елдерінен тұрады, олармен қарым-қатынас стратегиялық деп аталады.
Бұл ұйымның ерекше жетістігі-2011 жылдың шілдесінен бастап төраға болып сайлау.
### Қазақстан және ҰҚШҰ
Қазақстан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа қол қойған алғашқы 6 елдің қатарында болды. 2002 жылы Мәскеуде Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт сессиясынан кейін қатысушы елдер шарт негізінде ұйым құруға шешім қабылдады. 2009 жылдың ақпан айында Қазақстанда Матыбұлақ әскери полигонында алғашқы бірлескен оқу-жаттығулары өткен жедел әрекет етудің ұжымдық күштері ұйымдастырылды.
### Қазақстан және ТМД
Қазақстан бастапқыда ТМД-ның жұмысына және негізін қалауға белсенді қатысты. Қазақ тарапының бастамасымен 1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда ат үстінде кездесу ұйымдастырылып, Алматы декларациясына қол қойылды. Бүгінгі таңда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Халықаралық қатынастардың барлық салаларында қатысушы елдердің терең өзара интеграциялануына байланысты Қазақстанның сыртқы саясатында үлкен рөл атқарады.
## Дүниежүзілік дағдарысқа қарсы конференция
21-ші Дүниежүзілік дағдарысқа қарсы конференция БҰҰ Бас Ассамблеясының A/RES/67/19 "халықаралық қаржы жүйесі және даму" 2012 жылғы 21 қаңтардан 2013 жылғы 23 мамырға дейінгі VI Астана экономикалық форумы шеңберінде қарарының қолдауымен өткізілді. I-нің басты нәтижесі халықаралық сараптамалық қоғамдастықтың, БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің және БҰҰ Хатшылығының үлесін пайдалана отырып әзірленген Астана декларациясы мен Дүниежүзілік дағдарысқа қарсы жоспардың басшылық қағидаттары болды.
21-ші Дүниежүзілік дағдарысқа қарсы конференция БҰҰ Бас Ассамблеясының A/RES/67/19 "халықаралық қаржы жүйесі және даму" қарарының қолдауымен 2012 жылғы 21 желтоқсаннан 2013 жылғы 23 мамырға дейін VI Астана экономикалық форумы шеңберінде өткізілді. I-нің басты нәтижесі халықаралық сараптамалық қоғамдастықтың, БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің және БҰҰ Хатшылығының үлесін пайдалана отырып әзірленген Астана декларациясы мен Дүниежүзілік дағдарысқа қарсы жоспардың басшылық қағидаттары болдыБҰҰ - ға мүше барлық мемлекеттердің демократиялық принциптері мен мүдделеріне негізделген WAC жоспарының тұжырымдамасы экономикалық және қаржылық дағдарысты еңсеру, болашақ рецессиялардың алдын алу және әлемдік экономиканың ұзақ мерзімді теңгерімді өсуін қамтамасыз ету бойынша тиімді шараларды әзірлеуге бағытталған
## Стратегиялық серіктестер
Қазақстанның сыртқы саясаты, ең алдымен, Ресейге, Қытайға, АҚШ-қа, ЕО-ға және араб елдеріне бағытталған. Бұл Қазақстанның ресми билігі қарым-қатынастарын стратегиялық деп анықтаған елдер.
### Қазақстан және Ресей
Қазақстан Республикасының солтүстік көршісімен дипломатиялық қатынастары 1992 жылғы 22 қазанда орнатылды. Екі мемлекет посткеңестік елдердің де, жақын және алыс шет елдердің де аумағын қамтитын көптеген халықаралық ұйымдар мен шарттар шеңберінде өзара қарым-қатынастарды дамытады. Олардың негізгілері БҰҰ, ШЫҰ, ҰҚШҰ, ЕҚЫҰ, ТМД, сондай-ақ Беларусь, Қазақстан және Ресей Кеден одағы.
Екі елдің аумағында әртүрлі деңгейдегі дипломатиялық өкілдіктер бар:
Қазақстан Республикасында Ресей Федерациясының өкілдігі бар:
* Астана (Ресей Федерациясының Елшілігі)
* Алматы (Бас консулдық)
* Орал (Бас консулдық)
* Өскемен (Бас консулдық)
Ресей Федерациясында Қазақстан Республикасының өкілдігі бар:
* Мәскеу (Қазақстан Республикасының Елшілігі)
* Санкт-Петербург (Бас консулдық)
* Омбы (Консулдық)
* Астрахань (Консулдық)
### Қазақстан және Қытай
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 3 қаңтарда белгіленді. Мұнайгаз саласына ірі инвестициялар, Қытай компанияларының Қазақстан экономикасының басқа салаларына тұрақты қатысуы бұған мысал бола алады. Екі елдің аумағында әртүрлі деңгейдегі дипломатиялық өкілдіктер бар:
Қазақстан Республикасында Қытай Халық Республикасының өкілдігі бар:
* Астана (Қытай Халық Республикасының Елшілігі)
* Алматы (Бас консулдық)
Қытай Халық Республикасында Қазақстан Республикасының өкілдігі бар:
* Пекин (Қазақстан Республикасының Елшілігі)
* Гонконг (Бас консулдық)
* Шанхай (Бас консулдық)
* Үрімші (төлқұжат-виза қызметі)
### Қазақстан және АҚШ
Қазақстан Республикасының Америка Құрама Штаттарымен дипломатиялық қарым-қатынасы Америка тарапы Қазақстанның егемендігін мойындағаннан кейінгі күні белгіленді.
Екі елдің негізгі байланыстары қорғаныс және қауіпсіздік саласында өтеді. Қазақстандық әскери қызметшілер АҚШ-та тағылымдамадан өтеді, ҚР Қарулы Күштері ішінара американдық жабдықтармен жарақтандырылады. Сондай-ақ, Қазақстан НАТО бастамасымен "бейбітшілік жолындағы серіктестік" бағдарламасына қатысады.
Екі елдің аумағында әртүрлі деңгейдегі дипломатиялық өкілдіктер бар:
Қазақстан Республикасында Америка Құрама Штаттарының өкілдігі бар:
* Астана (АҚШ Елшілігі)
* Алматы (АҚШ Бас консулдығы)
Америка Құрама Штаттарында Қазақстан Республикасының өкілдігі бар:
* Вашингтон (Қазақстан Республикасының Елшілігі)
* Нью-Йорк (Бас консулдық)
### Қазақстан мен Жапония
Қазақстан мен Жапония арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 26 қаңтарда орнатылды.
2008 жылы Жапония императорының аудиториясы барысында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев екі халық арасындағы достық пен өзара түсіністікті нығайтуға қосқан жеке үлесі үшін Жапонияның ең жоғары мемлекеттік наградасы — "үлкен лентадағы Хризантема орденімен" марапатталды. Император Акихито Қазақстанның ең жоғары мемлекеттік наградасы — "Алтын Қыран"орденімен марапатталды.
2006 және 2017 жылдары Қазақстанға ресми сапарлармен сәйкесінше Жапония Премьер-Министрлері Джуничиро Коидзуми мен Синдзо Абэ келді.
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2016 жылғы қарашадағы Жапонияға ресми сапары аясында өткен кездесудің басты нәтижесі екіжақты ынтымақтастықты кеңейтілген стратегиялық әріптестіктің жаңа сапалы деңгейіне шығару болды.
Қазақстан мен Жапония жаһандық күн тәртібіндегі өзекті мәселелер бойынша ұқсас ұстанымдарға ие. Жапония Қазақстанның ядролық қарусыздану мен таратпау пайдасына таңдауына үлкен одобыласпен қарады, сондай-ақ өңірлік және халықаралық ұйымдар мен форумдар шеңберіндегі Қазақстанның бастамаларын тұрақты негізде қолдайды.
Жапония 29 тамызды "Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні"деп жариялаған БҰҰ АА қарарының бірлескен авторы болды.
## Дереккөздер |
Қонаев (2022 жылға дейін - Қапшағай) — Қазақстан Республикасы, Алматы облысының орталығы. Қазақстандағы құмар ойындар ойнатуға рұқсат етілген екі қаланың бірі.
Қонаев қаласы 1970 жылдары құрылған. Аумағы 3 мың шаршы км құрайды. Қонаев қаласында қазіргі таңда 2 округ және 11 елді мекен бар. Қапшағай бөгетінің солтүстік батысында 20 шақырым жерде Іле өзенінің оң жағасында Тамғалы Тас орналасқан. Қапшағай өңірінде 61,6 мыңнан астам адам тұрады. Қала Қапшағай бөгені жағасында бой көтерген. Қонаев халықтың ең көп демалатын жерлерінің бірі болып саналады.
## Этимологиясы
Қазақ тілінде «Қапшағай» атауы «тар шатқал» немесе «қысылған жер» дегенді білдіреді.
## Қала тарихы
Қаланың дамуы мен пайда болу тарихы Қазақ КСР аумағының экономикалық дамуы үшін Қапшағай су электр стансасының құрылысының басталуымен байланысты. Іле елді мекені алғашында су қоймасы салынып жатқан жерде орналасып, 5 мыңнан астам адам жаңа Новоилийск елді мекеніне, Жетіген елді мекеніне және жаңадан құрылған балықшы колхозына, қазіргі Арна ауылына көшірілді. 1969 жылы 29 қыркүйекте жергілікті уақыт бойынша сағат 04:15-те Іле өзені бөгелді. Сол жылдың 26 желтоқсанында су қоймасын толтырудың бірінші кезеңі басталды. 1970 жылдың көктемінде Іле ауылы су қоймасының түбіне кетті. 1970 жылы 9 шілдеде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен Алматы облысы Іле ауданы Новоилийск ауылы облыстық бағыныстағы қала қатарына жатқызылып, оған Қапшағай атауы берілді.
Кеңес өкіметі жылдарында қала мен оның төңірегінде өндірістік инфрақұрылым құрылды, зауыттар іске қосылды: фарфор, темірбетон конструкциялары, жоғары дәлдіктегі аспаптар; элеватор, нан-май зауыттары, балық өңдеу кешені.
1980 жылдардың аяғында қалада КСРО Қарулы Күштерінің 17-ші армиялық корпусының 751-ші жеке инженерлік-инженерлік батальоны орналасты.
КСРО-ның ыдырауымен мемлекеттік зауыттар мен кәсіпорындар жекешелендіру бағдарламасы бойынша мемлекетке жекенің қолына сатылып, кейіннен өз қызметін тоқтатты.
1998 жылы Заречное және Шеңгелді ауылдары ауылдық округтермен бірге қалалық әкімдікке бағынды.
2000 жылдардың ортасынан бастап су қорғау аймағы болып табылатын Қапшағай су қоймасының жағалары жеке шағын мотельдер мен кафелер үшін белсенді түрде салына бастады, демалуға арналған тегін қоғамдық жағажайлар іс жүзінде жоқ. Жағалаудағы су қорғау аймағының дамуына байланысты су қоймасының сулары ағынды сулардың қалдықтарымен ластануда.
2007 жылы «Ойын бизнесі туралы» заң қабылданды, оған сәйкес ойынханалар мен ойын автоматтары залдары Алматы облысында Қапшағай су қоймасының жағалауында және Ақмола облысының Щучинск ауданында орналасады.
2022 жылдың 16 наурызында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қапшағайдың атын халық қаласа, Қонаев деп өзгертуді қолдайтынын мәлімдеді. Сондай-ақ, ол Алматы облысының жаңа орталығы болуын, одан орталығы Талдықорған қаласында орналасқан жаңа Жетісу өңірінен бөлініп шығуын ұсынды.
## География
Қапшағай су қоймасының жағасында, Іле өзенінің бойында, оның темір жол қиылысына жақын жерде, Алматы қаласынан солтүстікке қарай 56 км жерде орналасқан.
## Климат
Қапшағай қаласында континенттік климат қалыптасқан. Оның қысы құрғақ және суық, жазы ыстық. Су қоймасындағы судың температурасы мамырдың екінші жартысында 18-20 °С-қа жетеді, ал шілде-тамызда 26-28 °С-қа дейін көтеріледі. Жаз айларында ауа температурасы 40 °С-қа дейін жетеді, бірақ ылғалдылығы төмен.
## Халқы
Қапшағай қаласы халқының саны
## Билік органдары
* Қойшыманов Ақан Жұлайұлы - (1976—1980)
* Абдрасылов Фарид Әмірсарұлы - (1980—1984)
* Құрмашев Қуаныш - (1984—1987)
* Хворов Юрий Павлович - (1992—1998)
* Зеленский Сергей Михайлович - (1998—2008)
* Таубаев Наурызбай Асанбайұлы - (2008—2014)
* Кікімов Сәтжан Манасұлы - (2014—2016)
* Қайнарбеков Талғат Қанатұлы - (2016—2020)
* Құматаев Нұрлан Орынбасарұлы - (2020 жылы 25 мамырдан бастап)
## Дереккөздер |
Серебрянск — Шығыс Қазақстан облысы Алтай ауданындағы қала, Серебрянск қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Алтай қаласынан батысқа қарай 70 км-дей жерде, Ертіс өзенінің оң жағалауында орналасқан. Сeрeбрянкa тeмір жoл стaнциясы Өскемен қaлaсынaн oңтүстік-шығысқa қaрaй 91 км oрын тeпкeн. Aвтoмoбиль жoлының қaшықтығы ayдaн oртaлығынa дeйін — 120 км, oблыс oртaлығынa дeйін — 80 км.
Қaлa шeгіндeгi жeрдің жaлпы көлeмi 2574 гeктaрды құрaйды. Қaлa әкімшілігінің құрaмынa сoндaй-aқ сy қoймaсының сoл жaғaлayындaғы сaяжaй aлaбының aстындaғы жeрдің aз ғaнa бөлігi кірeді.
## Тарихы
Іргесі Бұқтырма су электр станциясының құрылысына байланысты қаланып, 1953 жылдан бастап қалаға айналды. Сүт өнімдерін өңдейтін зауыт, тігін фабрикасы, локоматив депосы, қаладан 3 км жерде Бұқтырма СЭС-і орналасқан.
1953 жылдың 9 сәyіріндe Бұқтырмa ayдaнының Бұқтырма су электр станциясының құрылыcы кeзіндe eлдi мeкeн Сeрeбрянкa aтayы бeріліп, жұмыcшы кeнттeрдің сaнaтынa жaтқызылғaн. oның шeгінe Нoвo-Aлeксaндрoвкa, Лeнгидэп eлдi мeкeндeрi жәнe Сeрeбрянкa тeмір жoл стaнциясы жaнындaғы кeнт кірeді.
1955 жылы 19 қaзaндa Өскeмeн қaлaсынaн Серeбрянск қaлaсы үлгісіндeгi кeнтінe Бұқтырмa ayдaнының oртaлығы ayыстырылды.
1962 жылы 29 мaмырдa Бұқтырмa ayдaны Сeрeбрянск қaлaлық кeнтін Алтай қaлaлық кeңeсінe әкімшілік бaғынyғa бeрyмeн тaрaтылды.
1962 жылы 9 шілдeдe Алтай қaлaлық кeңeсінің Сeрeбрянкa қaлaлық типтeгi кeнтi ayдaндық бaғыныстaғы қaлaлaрдың сaнaтынa жaтқызылғaн.
1963 жылы 10 қaңтaрдa Сeрeбрянск қaлaсы oблыстық бaғыныстaғы қaлaлaр сaнaтынa жaтқызылғaн.
23 мaмыр 1997 жылғы Сeрeбрянск қaлaсы Алтай ауданының құрaмынa кіpді.
## Халқы
## Экономикасы
Пpoфильдік caлaлapы элeктp энepгияcын өндіpy (Бұқтыpмa ГЭC) жәнe тыныc aлy opгaндapын жeкe қopғay құpaлдapын өндіpy (Cepeбpянcк бeйopгaникaлық өндіpіc зayыты) бoлып тaбылaды.
Қaлa ayдaн opтaлығымeн — Aлтaй қaлacымeн — тeміp жoл жeліcімeн, aвтoмoбиль жoлымeн, oблыc opтaлығымeн — Өcкeмeн қaлacымeн-тeміp жoл жeліcімeн, "Вocтoчнoe кoльцo" aвтoмoбиль жoлымeн, Өcкeмeн cy қoймacы apқылы cy жoлдapымeн бaйлaныcaды. Pecпyбликaлық мaңызы бap Бұхтыpмa ГЭC-i opнaлacқaн.
## Дереккөздер |
Тайынша — Қазақстандағы қала (1960 жылдан). Солтүстік Қазақстан облысының Тайынша ауданының әкімшілік орталығы (1932 жылдан), темір жол торабы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан оңтүстікке қарай 120 км жерде, Шағалалы өзенінің сол жағалауында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 13233 адам (6433 ер адам және 6800 әйел адам) болса, 2009 жылы 12418 адамды (5915 ер адам және 6503 әйел адам) құрады.
## Тарихы
1997 жылға дейін Красноармейск қаласы деп аталды және бұрынғы Көкшетау облысы Красноармейск ауданының әкімшілік орталығы болды. 1996 жылға дейін Тайыншада жөндеу-механикалық, сүт-нан зауыттары, құрылыс материалдары мен құрылымдық комбинат, тұрмыс қажетін өтеу комбинаты, жиһаз фабрикасы, т.б. болған. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты олардың барлығы жекешелендіріліп, АҚ-тар мен ЖШС-терге біріктірілді. 2006 жылы биоэтанол өндіретін кешен «Биохим» ашылған.
## Инфрақұрылымы
Тайыншада жалпы білім беретін 5 мектеп, кәсіптік-техникалық лицей, кинотеатр, мәдениет үйі, аудандық аурухана, туберкулез ауруханасы, отбасылық-дәрігерлік амбулатория, т.б. әлеуметтік-мәдени мақсаттағы нышандар жұмыс істейді. Тайынша арқылы Көкшетау – Петропавл темір жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Үштөбе
Елді мекендер:
* Үштөбе – Абай облысы Ақсуат ауданындағы ауыл.
* Үштөбе – Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданындағы ауыл.
* Үштөбе — қала, Жетісу облысы Қаратал ауданының орталығы, темір жол стансасы.
* Үштөбе – Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданындағы ауыл.
* Үштөбе – Қостанай облысы Арқалық қалалық әкімдігі аумағындағы ауыл.
* Үштөбе – Шығыс Қазақстан облысы Үлкен Нарын ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Үштөбе – Жамбыл облысы Жамбыл ауданыны жерінде орналасқан қорған.
* Үштөбе – Тараз қаласының солтүстік-батысында орналасқан қорған. |
Лисаковск — Қазақстанның солтүстік әкімшілік-аумақтық бөлінісі Қостанай облысындағы қала.
## Әкімшілік-аймақтық бөлу
Лисаковск қаласының әкімшілік аймағына қатысты: Лисаковск қаласы, Октябрский және Красногорское кенттері. Қаланың әкімшілік-аймақтық ауданы- 0,2 мың ш.шақырым. автомобиль жолдарының ұзындығы- 37222,5 метр. Облыс орталығынан алшақтығы- 120 км. Халық саны – 40865 адам, олардың ішінде: 40511 – қала халқы, 354 – ауыл халқы.
## Географиялық орналасқан жері мен табиғи-климаттық жағдайы
Облыстық бағыныштағы Лисаков қаласы Лисаков кен байыту комбинатының («АрселорМиттал Теміртау» АҚ) базасында құрылды. Ол Тобыл өзенінің бас жағында, Тобыл станциясының ірі теміржол торабының оңтүстігіне қарай 18 километрде, облыстық орталық Қостанай қаласының оңтүстік-бастысқа қарай 110 километрде, және Ресейдің шекарасынан 70 шақырымда орналасқан. Қаладан төрт километрде Орталық және Оңтүстік Қазақстан, Ресеймен көлік байланысы жүзеге асырылатын «Қостанай-Жетіқара» автомобильдік жол бар.
Ресеймен, Орталық Азия аймақтарымен және Қытаймен теміржол байланысы Оңтүстік-Сібір магистралі бойынша Майлина және Тобыл станциялары арқылы жүзеге асырылады.
## Климаты және жер бедері
Қала ауданы Тобыл өзеніне қарай ашық қазан шұңқырын шегінде орналасқан. Аудан бедері Тобыл өзеніне қарай жалпы еңіскендігі бар бөлек шағын арқалықты сәл белестенген жазықтықты білдіреді. Аудан үстінің абсолюттік белгісі 196-дан 218 метрге дейін өзгереді.
Аудан климаты кенет континенттік және 1 климаттық ауданшаға жатады. Қысы суық, жиі және қатты борандармен; жазы ыстық және құрғақ, шаңды ыстық желмен. Көпшілік жел бағыты оңтүстік-батып болып табылады. Абсолюттік максимум және минимум температурасы аралығындағы ауытқу амплитудасы -93° (+42°-51°). Массивтік қоршаған құрылыс пен жылытуды жобалау үшін есеп айыратын температура-35°. Жылыту маусымының ұзақтығы 213 тәулікке жетеді.
Атмосфера шауын-шашынның ортажылдық көлемі 373 мм құрайды, қыстағы қарлы жамылғының биіктігі 24 см тең. Қатудың қалыпты тереңдігі- 2,5 м. ауаның ортажылдық салыстырмалы ылғалдығы 80-нен 54%-ға дейін өзгереді.
Аудан каштанды зонаның жер қыртысындағы құрғақ, бетегелі-бетеге даланың оңтүстік бөлігіне жатады. Әртүрлі механикалық құрамдағы және әртүрлі сотаңдылық деңгейінде қара-каштанды жер қыртысы басым. Олар саздақ, жеңіл саздақ және құмайт топырақты қалдықтар берілген.
Алаңның геологиялық құрылымы төртінші және үшінші шөгінде басты текті қабылдайды. Төртінші шөгін делювий-күлді құмайтпен және мардымсыз қуаттағы саздақпен берліген.
Үшінші шөгін кең тараған, оларға Лисаков кен қалыңдығы жатады. Оолиттік темір кен ірі құм-малтатастық және құмды шөгінде орналасқан.
Ауданның бор шағындағы бокситтік кен орны палеозой негізіндегі карст ойпатына келтірілген.
Лисаков қаласының жоғары еңбек, табиғиресурсты, өндірістік пoтенциалы, туризмнің даму мүмкіндігі, пайдалы көлік-географиялық жағдайы бар. Қала аймақтың ірі шикізат көзі мен өтім нарығының Қазақстанның астанасы- Астананың, Ресей Федерациясының, Орал аймағының тікелей таяулығында орналасқан, темір жол магистралының құрылысы Батыс Қазақстанның қарқынды дамып келе жатқан аймаққа жол ашады.
## Экономикасы
2014 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша қалада 395 кәсіпорын тіркелген, оның 4 ірі, 235 орта және шағын бизнес кәсіпорындары, 17 шетелдің қатысуы бар кәсіпорындар.
Қалада облыстағы барлық өнеркәсіп өндірісінің 5,4% топталған. 2014 жылы 28,7 млрд. теңге сомасына өнеркәсіп өнімі өндірілді.
Өнеркәсіп өндірісінде шамамен 6,0 мың адам жұмыс істейді.
Тау-кен өнеркәсібінің кәсіпорындары мыналар: «Алюминий Казахстана» КБКБ АҚ филиалы (боксит өндіру), «Өркен» ЖШС Лисаков филиалы (темір кен қоспасын өндіру), «Шаймерден» АҚ (мырыш кен). Өндеуші өнеркәсібі - «Алтын Өмір» ЖШС (ликер-арақ өнімін, сыра, спирт, алкогольсыз сусындар, нан өнімдерін өндіру), «Алнур и К» ЖШС (спирт, арақ өнімін өндіру), «ДЕП» ЖШС ЛФ (қышқыл сүт өнімдерін, қойытылған сүт өндіру), «Жеңіс Бек» ЖШС (ұн, нан өнімдері мен кондитерлік өнімдерін өндіру).
Машина жасауда — «Дон Мар» ЖШС (ауыл шаруашылық егін оратын машина, бүріккіш, қосалқы бөлшектер өндіру) 2014 жылы шағын және орта бизнес кәсіпорындарымен 10,5 млрд. теңге сомасына өнім өндірілді, ол өндірілетін өнеркәсіп өнімінің жалпы қалалық көлемінен 36,5% құрайды.
Жеке кәсіпкерлікте 3 мың адамнан артық жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Үшарал деген сөз бірнеше мағына беруі мүмкін:
Елді мекендер:
* Үшарал – Жамбыл облысы Сарысу ауданындағы Әбілда ауылының бұрынғы атауы.
* Үшарал – Жамбыл облысы Талас ауданындағы ауыл.
* Үшарал – Жетісу облысы Алакөл ауданындағы қала.
* Үшарал – Жетісу облысы Панфилов ауданындағы ауыл.
* Үшарал – Қарағанды облысы Ақтоғай ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Үшарал суару жүйесі |
Талғар — Қазақстандағы қала. Талғар ауданының орталығы. Халқы: 46,2 мың адам. Алматы қаласынан арақашықтығы: 25 км; облыс орталығы Қонаев қаласынан арақашықтығы: 83 км.
## Халқы
* 46 201 адам (2010); .
## Тарихы мен мәдениеті
Талғар қаласында піл сүйегінен жасалған алты теңдессіз шахматтық мүсін табылған. Бұл - Қазақстан аумағындағы жалғыз шахмат табысы. Табыстардың ішінде Қытайдан, Үндістаннан, Ираннан және т.б. әкелінген бұйымдар көп. Талхиз тарихы Жібек жолының тарихымен тығыз байланысты, Көне қала Ұлы Жібек жолының ұлттық саудасының негізі болды.
Кейбір тұжырымдарға сәйкес, Талхиз сөзі өте ежелгі, ол үнді-еуропалық тілдерге енетін және «тау» деген мағынаны беретін «гар» сөзін айқын ажыратады.Ірі қала ретінде жіктелген қала алғаш рет Х ғасырда құрастырылған «Худад аль-Әлем» («Әлемнің шекаралары») географиялық тізімінде аталған. Іліс алқабындағы сауда және қолөнер орталықтарының Талхизден табылған артефактілер оның Жібек жолы арқылы Қытай, Иран, Үндістан және Жапониямен байланысы бар ортағасырлық сауда орталығы болғандығын растайды.
## Тұлғалары
* Тұрар Рысқұлов сынды үлкен қайраткер туған;
* Бауыржан Момышұлының алғашқы батырлық ақ жолын бастап, майданға аттанған қаласы.
* Ұлттық театр өнерінің жұлдызы Ыдырыс Ноғайбаев туған;
* Демограф Мақаш Тәтімов туған;
* Қазақ баспасөзі саңлақтарының бірі Бекболат Әдетов туған.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Электронды Талғар Мұрағатталған 1 желтоқсанның 2020 жылы.
* Талғардың бейресим торбеті
* Талғар қалалық ақпараттық-сауық порталы |
Шардара:
Елді мекендер:
* Шардара – Түркістан облысы Шардара ауданындағы қала, аудан орталығы.
* Шардара – Түркістан облысы Шардара ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Шардара бөгені
* Шардара ауданы
* Шардара (бекіністі мекен)
* Шардара даласы
* Шардара су электр станциясы |
Форт-Шевченко – Маңғыстау облысындағы қала, Түпқараған ауданының әкімшілік орталығы.
## Географиялық орналасуы
Каспий теңізінің шығыс жағасында, облыс орталығы Ақтау қаласынан солтүстік-батысқа қарай 130 км жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Орта ғасырларда бұл жерде теңіз айлағы – Кетікқала қалашығы орналасқан. Бекініс аумағында жүргізілген археол. қазбалар нәтижесі бойынша Кетікқала қалашығы 10 – 15 ғ-ларда Еуропа мен Орталық Азияның экономикалық орталықтарымен сауда байланыстары болғанын айғақтайды. Каспий теңізінің шығыс жағалауын игеру мақсатында 1716 ж. Ресей патшасы Петр І-нің әмірімен А. Бекович-Черкасский басқарған экспедиция осы жерде алғашқы «Әулие Петр» орыс қамалының іргетасын қалады. 1846 ж. штабс-капитан М.И. Иваниннің басшылығымен Ново-Петровск бекінісі бой көтерді. 1857 жылдан бекініс маңында пайда болған қала Форт-Александровск, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Форт-Урицкий, 1939 жылдан қазіргі атымен аталады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында көптеген орыс шаруалары келіп қоныстанды. Олар балық шаруашылығымен айналысты. Балық аулау мен итбалық соғу – Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген түрікпен және қазақ тайпаларының ежелгі кәсіптерінің бірі болған.
Қаланың шетінде Қорғантас тауында қираған бекіністің қалдықтары сақталған. 1882 ж. Форт-Александровск Маңғыстау уезінің орталығы болып, 1896 ж. оған қала атағы берілді. 1850 – 57 ж. мұнда украинның ұлы ақыны Т.Г. Шевченко айдауда болды. 1932 ж. Шевченконың мемориалдық мұражайы ашылды. 1928 ж. Форт-Шевченкоға қала мәртебесі қайта берілді. 1939 – 63 жж. Шевченко ауданының орталығы, 1972 – 1992 жж. облыстық бағыныстағы қала болып келді. 1992 жылдан қала жаңадан құрылған Түпқараған ауданының орталығы, аудандық бағыныстағы қала.
## Экономикасы
Каспий теңізі қайраңынан табылған мұнайды игеруге байланысты Форт-Шевченко соңғы 5 жыл ішінде қауырт дами бастады. Шет ел мұнай-газ компаниялары базасы осы қалада орналасқан. 2006 жылы қаланың 160 жылдық мерейтойы өтті. Қалада ӨК, комбинат, автокөлік кәсіпорны, т.б. мекемелер бар.
## Инфраструктурасы
Қалада баспахана, ауданға байланыс бөлімі, 4 мектеп, 6 балабақша, мәдениет үйі, 2 кітапхана, 3 мұражай, қонақ үй, автоматты телефон станция, аудандық аурухана мен емхана, дәріхана, санэпидемиологиялық станция жұмыс істейді. Облыс орталығымен және аудандағы елді мекендермен автомобиль жолы арқылы байланысады.
## Қарауға тұрарлық жерлер
Форт-Шевченко қаласында 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басындағы азаматтық сәулет ескерткіштері орналасқан. Қалада Маңғыстау өлкесі тарихында елеулі із қалдырған белгілі тас өңдеу шебері Ідіріс Серікбаев, бай кәсіпкер, меценат З. Дубский, түрікмен ақыны Хатам-шайыр, жырау Мұрын Сеңгірбайұлы, т.б. тұрған. Қаладағы тарихи ғимараттар: Ново-Петровск бекінісінің қалдықтары (1846), Шевченко мемориалдық мұражайы (1847 – 57), Төменгі (1851) және Жоғарғы (1862) Түпқараған шамшырақтары, халық үйі (1880 – 82), Қорғантас түбіндегі ғибадатхана (1891), қалалық байланыс торабының ғимараттары (1912), Қ.Серікбаевтың тұрған үйі (1929), М.Сеңгірбайұлының тұрған үйі (20 ғ-дың ортасы, қазіргі Мұрын жырау мемориалдық мұражайы), т.б.; бұлардың барлығы да мемлекеттік қорғауға алынған.
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
* Шалқар – Ақмола облысы Қорғалжын ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Ақмола облысы Целиноград ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы қала, аудан орталығы.
* Шалқар – Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Алматы облысы Қарасай ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Қызылорда облысы Қармақшы ауданындағы таратылған ауыл.
* Шалқар – Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданындағы ауыл.
* Шалқар – Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданындағы ауыл.
Көлдер:
* Шалқар – Солтүстік Арал алабындағы тұйық көл. Ақтөбе облысы Шалқар ауданы жерінде.
* Шалқар – Жайық алабындағы көл.
* Шалқар – Есіл алабындағы тұзды көл.
Басқа:
* Шалқар – радио. |
Шемонаиха — қала, Шығыс Қазақстан облысы Шемонаиха ауданы, Шемонаиха қалалық әкімдігі орталығы, темір жол бекеті.
## Географиялық орны
Облыс орталығы Өскемен қаласынан солтүстік-батысқа қарай 120 км-дей жерде, Ертістің оң саласы – Үбі өзенінің жағасында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1652–1666 жылдары қаланған. 1936 жылы кент мәртебесіне, 1961 жылы қала мәртебесіне ие болды. 1961 жылға дейін Шемонаихада ұжымшар орталығы орналасты, одан кейін ұжымшар негізінде кеңшарлар құрылды. 1997 жылы кеңшарлар таратылып, орнына шаруа қожалықтары құрылды. Қалада, сондай-ақ құрылыс материалдар зауыты, астық қоймасы, аудан баспахана, геологиялық барлау партиясы, аудан тұрмыс қажетін өтейтін мекемелер, т.б. бар. Шемонаиха арқылы республикалық маңызы бар Өскемен–Змеиногорск (Ресей) автомобиль жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Шу – Жамбыл облысы Шу ауданындағы қала.
## Географиялық орны
Аудан орталығы Төле би ауылынан оңтүстікке қарай 8 км, облыс орталығы Тараз қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 225 км жерде, Шу өзенінің сол жағында орналасқан.
## Халқы
## Сөз төркіні
Қала Шу өзенінің құрметіне аталған, ал Шу (қыт. 水) термині қытай тілінен аударғанда "су" дегенді білдіреді. Бірақ, Еркебай Қойшыбай бұл терминнің атауы түркілік рулардың бірі: шу, шуе, шуй, чуе этнонимінен алынған деп болжаған.
## Қала туралы
Іргесі 1928 жылы Түркістан – Сібір теміржолын салуға байланысты қаланған. Қала Мойынты – Шу теміржолы қосылғаннан кейін шұғыл дами бастады. 1960 жылдан аудан, 1965 жылдан облыстық бағыныштағы қала болады. Қалада 1995 жылға дейін жөндеу-механика, темір-бетон, қант, сүт өнімдері, автокөлік және құрылыс орындары, баспахана, ауыл шаруашылық техника бірлестіктері болды. Олардың басым көпшілігінің атауы мен құзырлары өзгеріп, экономиканың әр түрлі бағытындағы кәсіпорындар мен мекемелерге айналды. Ірілері: “Шу тепловоз жөндеу зауыты”, “Шу механикалық жөндеу зауыты”, “Шу астық тарату базасы”, “Шатыркөл” мыс кен орны , “Қызыл бидай”, “Шу автокөлік кәсіпорны”, “Шу жолаушы автокөлік кәсіпорны” АҚ-тары және “Қазақ зағиптар қоғамының оқу-өндірістік кәсіпорны” ЖШС-і, т.б. кәсіпорындар мен мекемелер жұмыс істейді. Бұлардан басқа ауыл шаруашығы бағытта 28 шаруа қожалығы, 2 ЖШС және 1 агробірлестік бар.
Білім беру және мәдениет орындарынан жалпы білім беретін 10 мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 колледж, 6 кітапхана, 1 мәдениет үйі, 2 стадион, мешіттер, т.б. мекемелер бар. Денсаулық сақтау орындарынан 1орталық қалалық аурухана, аумақтық емхана, тубдиспансер, отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 3 фельдшерлік-акушерлік пункт және тіс емханасы жұмыс істейді.
## Қала көріністерінен
*
*
## Дереккөздер |
Щучинск — Ақмола облысы Бурабай ауданындағы шипажайлы қала, аудан және Щучинск қалалық әкімдігі орталығы. Іргесі 1850 жылы қаланған.
## Географиялық орны
Көкшетау қаласының оңтүстік-шығысында 75 км-дей жерде, Шортанды (Щучье) көлінің оңтүстік-батысында, Астана - Петропавл темір жол желісі бойында орналасқан.
## Халқы
## Кәсіпорындары
Металл емес құрылыс материалдары, бетон өнімдерін шығаратын зауыт, сүт зауыты, ет комбинаты, тігін фабрикасы, қазандық және механикалық зауыты бар.
## Дереккөздер |
Ембі — Ақтөбе облысының Мұғалжар ауданындағы қала, темір жол бекеті, Ембі қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы — Ақтөбе қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 189 км, аудан орталығы - Қандыағаш қаласынан 96 км жерде, Мұғалжар тауының батысында, Жем өзенінің аңғарында орналасқан шағын қала.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 12345 адам (6011 ер адам және 6334 әйел адам) болса, 2009 жылы 11212 адамды (5507 ер адам және 5705 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 19 ғасырдың 40-жылдары қаланған, 1937 жылдан кент, 1967 жылдан бері қала.
## Инфақұрылымы
Ембіде локомотив депосы, Ақтөбе ет комбинатының бөлімшесі, геофизикалық-геологиялық барлау экспедициясы, көлік, құрылыс, т.б. кәсіпорындар мен әртүрлі бағыттағы 7 өндірістік кооператив пен бірлестік жұмыс істейді. Қалада 5 орта мектеп, кәсіптік-техникалық колледж, мәдениет үйлері, клубтар мен кинотеатрлар, кітапхана, ауданның ауруханасы, емхана, стадион, т.б. оқу-ағарту және денсаулық сақтау мекемелері бар. 1985 жылдан А.Қ. Жұбановтың мұражайы жұмыс істейді. Тұрғындары басқа елді мекендермен темір жол және автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Сарыағаш ауданы – Түркістан облысының оңтүстік бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. 1939 жылы құрылған. Жерінің аумағы 4,2 мың км². Орталығы – Сарыағаш қаласы.
## Тарихы
1928 жылы орталығы Сарыағаш ауылында Келес ауданы құрылған. 1939 жылы 16 қазанда аталған аудан Келес, Сарыағаш аудандары болып екіге бөлінді. 1963 жылы 2 қаңтарда Сарыағаш ауданына таратылған Келес ауданының аумағы беріледі. 1969 жылы 13 қаңтарда Келес ауданы екінші рет құрылып, 1988 жылы Сарыағаш ауданы құрамына қайтадан өтеді. 1989 жылы 13 қазанда Келес ауданы үшінші рет бөлініп шығып, 1997 жылы 24 сәуірде тағы таратылады. 2018 жылы 5 маусымда Келес ауданы төртінші рет қайта бөлініп шықты.
## Географиялық орны, жер бедері
Солтүстігінде Арыс қаласымен, шығысында Қазығұрт, батысында Шардара, оңтүстігінде Келес аудандарымен және оңтүстік-шығысында Өзбекстанмен шектеседі.
Аудан жері негізінен төбелі, қырқалы жазықты келеді. Солтүстігін Белтау жотасы (592 м), батысын Ызақұдық құмы, Қауынбаймолда жотасы, оңтүстігін Шардара бөгені алып жатыр. Жер қойнауында мәрмәр, құм, бентонит балшығы, шипалы минералды суы барланған. Климаты континенттік, қысы жұмсақ, жазы ыстық, қуаң. Ауаның жылдық орташа температурасы қаңтарда –2 – 3°С, шілдеде 24 – 28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200 – 300 мм. Ауданның батысын бойлай Сырдария, Оңтүстік-шығысынан Келес, Құркелес, Ащысай өзендері ағып өтеді. Жері сұр топырақты және құмды келеді. Бетеге, жусан, жүзгін, баялыш, өзен бойларында қамыс, бұта, аралас ағаш өседі. Қасқыр, түлкі, қоян, саршұнақ, күзен, жылан мен кесірткенің түрлері кездеседі. Өсімдіктердің өсіп-өну мерзімі 220-320 тәулік. Аудан аумағынан сулы Келес және Құр Келес өзендері ағып өтеді.
## Халқы
Тұрғыны 186 109 адам (2019). Халқы көп ұлтты, басым көпшілігі қазақтар (85,09%), одан басқа өзбектер (2,98%), тәжіктер (5,00%), әзербайжандар (1,70%), орыстар (1,24%), түріктер (1,41%), т.б. ұлт өкілдері тұрады. Ірі елді мекендері (2003): Сарыағаш қаласы (26,0 мың адам), Абай (18,0), Дербісек (10,3), Жібек жолы (5,8), Ынтымақ (5,4), Қабыланбек (5,1), Ақжар (5,0), Қызылжар (4,7), Жылға (4,1), Дарбаза (3,7), Ақниет (3,6), Құркелес (3,3), Қошқарата (3,2), К.Маркс (3,1), Ақжол (3,0), Таскескен (3,0), Көктерек кенті (2,6).
## Әкімшілік бөлінісі
63 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 13 ауылдық округке біріктірілген:
## Шаруашылығы
Сарыағаш ауданында мақта, жүзім, көкөніс, астық, жеміс, бақша, картоп, қаракөл қойы, биязы жүнді қой, сүтті-етті мал, шошқа өсіруге маманданған 4 ұжымшар, 16 кеңшар, Мемлекеттік сұрыптау ст. болған. Ауданда 16 өнеркәсіп орны, 7077 агроқұрылым, оның ішінде: 101 заңды тұлға, 6976 шаруа қожалықтары бар. Аудан аумағында «Сарыағаш шипажайы» АҚ, «Арман», «Алтын бұлақ – Р» демалыс орындары, балалар шипажайы бар. «Алекс» ЖШС – Қазақстан – Польша бірлескен кәсіпорны, «Демеу», «Әсем-ай», «Курорт – Барс – 2030» ЖШС-тері Сарыағаш шипалы суын құятын кәсіпорындар, «Мырзакент»АҚ, «Айша бибі» ӨК – мақта тазарту завотында мақта талшығын өндіреді. «Сенім» ЖШС – тігін, тоқыма бұйымдарын шығарады. Сарыағаш. ауданында жүзім шаруашылығын өркендету үшін «Жүзім» бағдарламасы жасалынған, бұл бағытта «Қабыланбек» шарап жасайтын компаниясы, «Дербісек – Бахус» ЖШС, «Назико» ЖШС, «Ақжол» АҚ-ның шарап заттары, жүзім өңдейтін 6 цех жұмыс істейді. Ауданның барлық егіс көлемінің үштен бір бөлігіне дәнді дақыл, 11,9%-на көкөніс, 17,3%-на мақта, 31,1%-на жүзімдік егілген. Облыстағы арпаның жалпы өнімінің – 9,5%, жүгерінің – 26,5%, күнбағыстың – 36,5%, картоптың – 30,5%, көкөністің – 26,4%, жемістің – 24,5%, жүзімнің 39,9% жиналады. Облыстағы темекі өсіретін бірден-бір аудан. Аудан шаруашылықтарында облыстағы мүйізді ірі қара малдың – 10,4%, оның ішінде сиырдың – 12,5%, қой мен ешкінің – 13,7%, шошқаның – 3,7%, жылқының – 8,4% шоғырланған; түйе – 180, құс – 75,3 мың басты құрайды. Келес өзенінің бойында «Келес» ӨК-нің су электр ст. электр энергиясын өндіреді. Жалпы білім беретін 137 мектеп бар, оның 94-і орта, 15-і орталау, 28-і бастауыш және 2 спорт, музыка мектептері. Мәдени мекемелерден 290 мәдениет орталықтары мен 36 кітапхана бар. Денсаулық сақтау саласында 2 емхана, 4 аурухана, 24 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 104 фельдш.-акушерлік пункт, туберкулезге қарсы диспансер жұмыс істейді. Өзбекстанмен шекаралас Жібек жолы ауылында кеден бекеті орналасқан. Аудан жерінен Шымкент – Термез Халықараралық автомобил магистралі, Орынбор – Ташкент темір жолы өтеді.
Аудандағы ірі, орта және шағын әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың өнім шығарып тұрғандары 46% құрайды.
Өнеркәсіп саласы бойынша негізінен Сарыағаш минералды су құю (28.4%) және жеңіл өнеркәсіп (24.7%) салалары бар. Атап айтқанда «Алекс» ЖШС-минералды су құю өндірісі, «Айша-Бибі» ЖШС-мақта талшықтары өндірісі, «АВК Капланбек» АШК-жоғары сапалы шарап өнімдері, «Сенім» ЖШС-жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өндіреді. «Әуес», «Жылға-Агро» ЖШС-тері - бидай ұнын экспортқа шығаруда. «Дина-Н» ЖШС-құрылыс материалдарының 8 түрін шығаруда.
### «Сарыағаш шипажайы»
Ауданның бiрден-бiр табиғи байлығы жер асты минералды емдiк-ас сулары болып табылады. Қазiргi кезде 55 термальды су скважиналарының барлығы аудан мекемелерi мен тұрғындарына қызмет көрсетуде. Аудан аумағында аты Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге де мәлiм «Сарыағаш шипажайы» МҚК, «Алтын-Бұлақ», «Арман» санаториясы, «Ана мен бала» шипажайы сияқты 10 демалыс аймағы бар.«Сарығаш шипажайы» - бальнеологиялық шипажай, Ташкент қаласынан 15 шақырымдай қащықтықта орналасқан. 1953 – 1956 жылдар аралығында емдеу орнына айналды. «Сарыағаш шипажайы» табиғи байлығы жер асты минералды емдiк-ас сулары болып табылатынтықтан, шаруашылық ұңғымалардан тәулігіне 84 м3 су алады. Ауасы құрғақ, жазы ыстық, ұзақ, қысы жұмсақ. Емге пайдаланатын минералды суының температурасы 49 – 52С. Құрамында кремний қышқылы, радиоактивті элементтер, азот, гидрокарбонат, натрий, калий, кальций, магний, алюминий, мыс, марганец, молибден және микроэлементтер бар. Ас қорыту органдарының қызметі, зат алмасуы бұзылған, жүйке жүйесі, қол-аяқ, тері, әйел ауруларымен сырқаттанып қалғандар келіп емделеді. Бұл шипажай Қазақстан Республикасы және басқада тыс жерлерге белгілі.
## Дереккөздер |
Степногорск – Ақмола облысындағы қала (1964).
Көкшетау қаласының оңтүстік-шығысына қарай 220 км жерде, Сарыарқаның солтүстігінде, Ақсу өзенінің оң жағалауындағы аласа белесті жазықта орналасқан.
Тұрғыны 41,6 мың адам (2005). Іргесі 1963 жылы қаланған. Қаланы сирек шоқ ормандар қоршаған. Степногорскіде химия, машина жасау, микробиология, тамақ, құрылыс материалдары кәсіпорындары, энергетика саласы жақсы дамыған. Негізгі кәсіпорындары: кен-химия комбинаты, жөндеу-механика зауыты, “Прогресс” АҚ, “Степногорск подшипник зауыты” АҚ, үй-құрылыс комбинаты, темір-бетон бұйымдар зауыты, сүт-консерві, тамақ комбинаттары, “Биомедпрепарат” ғылыми-өндірістік комбинаты, т.б. Қалада 9 байланыс бөлімі, телефон станциясы, 7 аурухана, 9 емхана, 7 дәріхана, қазіргі заманғы жабдықтармен қамтамасыз етілген 1000 орындық аурухана кешені жұмыс істейді.
Мектепке дейінгі 38 балалар мекемесі, жалпы білім беретін 13 мектеп, өнеркәсіптік гимназия, 2 кәсіптік-техникалық мектеп, оқу комбинаты, аймақтық колледж, балалар мен жастардың шығармашылық үйі, жас техниктер станциялары, мәдениет сарайы, 9 клуб, 12 кітапхана, Мәдениет және демалыс саябағы, 2 кинотеатр, 2 спорт кешені, стадион, 4 шаңғы базасы, т.б. бар. Степногорскінің солтүстік-батысынан (8 км жерден) Ерейментау – Заозерный т. ж. мен Ерейментау – Макинск автомобиль жолы, қала арқылы Ақкөл – Ертіс автомобиль жолы өтеді.
## Тарихы
Ақсу өзенінің даласына адамның келген тарихы 5-6 мың жыл бұрын басталды. Степногорск қаласы маңында алты километр аумағында Ə.Х.Марғұлан атындағы археология институты мен Степногорск өлкетану мұражайының бірлескен экспедициясымен тас дәуірінің екі қонысы (олардың жасы 5-6 мың жыл бұрын), қола дәуірінің төрт қорымы мен қонысы табылды.
Зерттеулер қазіргі қазақтардың ата-бабасы болып саналатын Ақсу өзенінің сол жағалауында (қазіргі Степногорск қаласынан батыс бағытында) тұрған түрк халқының тарихы бойынша мол ақпаратты берді.
КСРО Министрлер Кеңесі 1956 жылдың 4 мамырында уран кен орындар базасында Тың тау-кен-химиялық комбинатын құру туралы қаулы қабылдады. КСРО орташа машинақұрылысы Министрлігінің бұйрығымен сол жылдың 17 мамырында құрылып жатқан комбинаттың дирекциясы ұйымдастырылды. Тұрғын кентінің, болашақ Степногорсктың, құрылысына орын Ақсу кенішінің (бұрыңғы атауы – Сталинский) қосалқы шаруашылығы жаңында таңдалды.
Қаланы жобалау жұмыстары 1960 жылы «Горстройпроект» Мәскеулік институты бастады, олар 16 мың тұрғынға тұрғын кенті бас жобасының сызбанұсқасын әзірледі. Тың тау-кен-химиялық комбинаты қорғаныс кешенінің объектісі болғанына байланысты қала құпияланған болды – құжаттар бойынша ол Целиноград-25 атанды. Қаланың қарқынды тұрғызуы 1961 жылы басталды. 315,6 мың шаршы метр ауданымен тұрғын үйлер, балабақша, мектеп, кафе, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, кинотеатр және басқалар салынды.
1964 жылдың 6 сәуірінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Жарғысымен Целиноград өлкенің Жолымбет өнеркәсіптік ауданының Соцгородок елді мекені Степногорск атауы беріліп өлкелік бағыну қалалар категориясына жатқызылды.
1964 жылдың 3 маусымында Тың өлкесі атқарушы комитетінің оның құрамына Құрылысшылар, Гидрострой кенттері, Ақсу және «0,5» темір жол станциялар еңгізілді. Степногороск қалалық кеңесі мен оның атқарушы комитетінің тікелей әкімшілік-аумақтық бағынуында Тың тау-кен-химиялық комбинаты кәсіпорындарының кенттері болды. Олардың өсуі, тұрғындардың саны көбеюіне байланысты бұл кенттер қалалық үлгідегі кенттер болып өзгертілді.
1965 жылдың 5 сәуірінде Ақмола облысы Балқашин ауданының Шаңтөбе кенті қалалық үлгідегі кенті мәртебесін алды. 1968 жылдың 31 қазанында Степногорск қаласының Құрылысшылар кенті Заводской атауы беріліп қалалық үлгідегі кенттер категориясына жатқызылды. 1970 жылғы 1 тамызындағы Целиноград облыстық атқарушы комитетінің шешіміне сәйкес Целиноград облысы Алексеевка ауданының Қарабұлақ ауылдық кеңесінің Ескі Қарабұлақ кенті Степногорск қалалық кеңесі бағынуына тапсырылды.
1997 жылғы 11 наурызындағы Ақмола облысы әкімінің шешімімен Ақсу және Бестөбе кенттері Степногорск қаласының шекарасына еңгізілді. Сол жылдың 14 шілдесінде Ақмола облысы әкімі шешімімен Торғай облысының таратуына байланысты Шаңтөбе кенті Степногорск қаласының әкімшілік бағынуына тапсырылды. Облыстың әкімшілік-аумақтық құрылысын жетілдіру мақсатында 1998 жылдың 8 желтоқсанында Ақмола облысы әкімінің шешімімен Қарабұлақ, Көксал және Первомайское ауылдар базасында Қарабұлақ ауылдық округі құрылып Степногорск қаласы әкімінің әкімшілік-аумақтық бағынуына тапсырылды.
## Халық саны жəне жер аумағы
### Халық саны
### Жер аумағы
Жердің жалпы ауданы (Заводской, Ақсу, Бестөбе кенттері, Қарабұлақ ауылын есептей отырғанда) - 152,233 га, оның ішінде: ауыл шаруашылық жерлер - 129,238 га, олардың ішінде: егістік - 2,786 га; көп жылдық көшеттер - 333 га; кендер - 13,899 га; шабындық - 234 га; мал жайылымы - 111,086 га; бақшалар - 900 га; құрылыстар астында - 3,684 га; өзге жерлер - 6,510 га. Шаңтөбе кенті Ақмола облысы Сандықтау ауданының жерлерінде орналасқан.
Степногорск қаласының ауданы - 15,836 га, оның ішінде өнеркәсіптік аумағының ауданы - 8,690 га. Өнеркәсіптік алаң қаладан 4 км-ден 24 км-ге дейін солтүстік-шығыс бағытына алыстанған.
## Географиясы
Степногорск қаласы Қазақ ұсақ шоқысы орманды дала жазығында Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласынан 180 км қашықтықта орналасқан.
Жердің бедері өзімен теңіз деңгейінен 280-350 м биіктікте Солтүстік Қазақстан үшін типтілік аласа белесті жазығы болып саналады. Климаты қатаң-континенталды, температуралар жылдық амплитудасы Цельсий бойынша 70 градусқа дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 250-300 мм.
Аумақтың минералды-шикізат базасы ірі алтын, қалайы, вольфрам және уран кен орындарымен, сонымен қоса кен шығатын орындардың үлкен тобымен – техникалық алмастар, ұсақ қабыршақты мусковит, вермикулит, апатит, каолин, фосфор-глауконит шикізаты, қаптауыш граниттың әктастарымен ұсынылған.
## Экономикасы
### Өнеркәсіп
2013 жылдың қаңтар-шілде айларында Степногорск қаласының кәсіпорындарымен 54,4 млрд. теңге соммасында немесе өткен жылдың 98,2% деңгейінен тауарлық өнімдер өндірілді, нақты көлемнің индексі – 91,1 %.
Қаланың негізгі кәсіпорындарының тұрғысында:
«СПЗ» АҚ– тауарлық өнім көлемі – 11,2 млрд, теңге құрды.
Ресейлік вагон жасайтын заводтардың тапсырыстарының азаюының есебінен, өткен жылдың деңгейінен көлемнің төмендеуі 4,5 млрд теңге құрды. 18,4 мың тонна подшипниктар шығарылды, сфералық нақтылығы – 489,7 тонна. Сфералық подшипниктардың 48 түрі жөнге шығарылды. Сфералық подшипниктардың 30 жаңа түрін игеру бойынша кәсіпорын жұмыс жүргізіп жатыр, қазіргі уақытта мәскеулік жабдықтарды құрастыру дайындалуда. Халық аралық сертификатты алумен, IRIS теміржол стандартына ауыстыруды ұйымдастыру жүргізіліп жатыр.
«СТХК» ЖШС – 3,7 млрд. теңге соммасында немесе өткен жылдың дейгейінен 56,4% тауарлық өнімдер шығарылды. Дүние жүзілік нарықтағы уранның бағасы түсуіне, сонымен қатар кеніште металлдың құрамының түсуіне байланысты, полиметаллдың шығарылымы 2043,8 тонна немесе өткен жылдың дейгейінен 83,6% құрды. ГМЗ қуаттылықтарында 12 тонна көлемінде құрамында алтын бар кеніштердің тәжірибелік-өнеркәсіптік топтамасы өңделді.
«Қазақалтын» ТМК АҚ – 10,0 млрд. теңге соммасында тауарлық өнім шығарылды немесе өткен жылдың деңгейінен 118,7%.
«Арыстан» СҚЗ» ЖШС – 13,3 мың тонна құбырлар өндірілді, соның ішінде, өткен жылдың деңгейінен 138,5% құрған, жалпы көлемі 8,3 млрд. теңге соммасына, 1657 тонна – «корсис» кеңірдектенген құбырлар.
«Степногорск ТЭЦ» ЖШС – энерго ресурстар өндірісі 4,4 млрд. теңге құрды, 502,7 млн квт.с. электрқуат өндірілді, немесе өткен жылдың деңгейінен 97,5 %, жылу энергиясы - 614 мың Гкал немесе 2012 жылдың кезеңіне ұқсас 95,6 %.
«Биокорм» ЖШС –тауарлық өнім өндірісі 1,3 млн. теңге немесе 2012 жылдың деңгейінен 153,4%. 5102,9 мың л. Спирт және 699,6 тонна көмір қышқылдары өндірілді.
«Целингормаш» ЖШС және «ТЖЗ» ЖШС тауарлық өнім өнідірісі өткен жылдың деңгейінен 88,2 % және 44,9% сәйкес құрды.
### ҚИИД МБ іске асыру
«Қазатомөнеркәсіп КҚЗ» ЖШС «Жылына 180 мың тонна өндірістік қуаттылығымен күкірт қышқылды шығаратын кукірт қышқылды зауытын қайта құру» инвестициялық жобаны іске асырады. Жалпы құрылыс жұмыстары және құрастыру жұмыстары жүргізіліп жатыр, құбырларды және газөткізгіштерді құрастыру өткізіліп жатыр. Жобаны іске асырудың басында 8,1 млрд. теңге немесе 78 % инвестициялар игерілді.
«Арыстан» Степногорск құбырлы зауыты» ЖШС :
* «Газ және су пластикалық құбылар өндірісі» құны – 2956 млн. теңге, жобалық қуаттылығы – 20 000 тонна (жоба іске асырылды);
* «Корсис» қысымсыз құбырлары үшін екі қабатты кескінді қабырғамен полиэтиленнен құбырдың өндірісін ұйымдастыру және тегіс құбылардың өндірісін кеңейту» Жобалық қуаттылығы жылына 10 450 тонна, жобаның құны 624 млн. теңге (жоба іске асырып жатыр).
«Астана-Нан» ЖШС «Astana-Nan Chemicals» филиалы «Өсімдіктерді химиядан қорғану құралдар өндірісі» инвестициялық жобаны жүзеге асырады. 2013 жылдың 9 айдың ішінде тауарлық өнімнің көлемі 6,0 млрд. теңге немесе өткен жылдың деңгейінен 84 % құрды.
«Қазақстан Жылыжай Технологиялары» ЖШС «3,5 га жылыжай комплексі» инвестициялық жобаны жүзеге асырды, жобаның құны 1049 млн. теңге. Бірінші тоқсанда жобалық қуаттылығына қол жеткізілді және 122, 9% құрды. 2013 жылдың 01.08 – 1205,8 тонна қияр, 15,3 тонна көкөніс жиналды.
«Sareco» СК» ЖШС «Жылына 1540 тонна қуаттылығымен сирек жерлерде кездесетін металлдарды жеке біріктіру және ұжымдық концентраттардың тәжірибелі-өнеркәсіптік өндірісті құру» инвестициялық жобаны іске асырады, құны – 4,4 млрд. теңге. Тамыз-қыркүйек айларында өнім шығару 37,2 млн. теңге соммасына 29,6 тонна құрады.
Индустриаландыру картасын көкейтесті ету мақсатында «Ak Su Steel» ЖШС «Тиектеулі арматураны шығару бойынша заводтың құрылысы» жобасы АҮК қарастыру үшін жолданды.
## Спорт
Қалада 68 513 адам халық тұрады, 10 600 адам жүйелі дене шынықтыру және спортпен айналысады, бұл қала тұрғындары санынан 16,0 % құрайды, қалада келесі спорттық мекемелер бар:
* "Батыр" БЖК
* БЖСМ
* СДБОМИ
* ОШИОСД
## Мəдениет
Қала мен оған қарасты елді мекендердегі мәдениет мекемелері құрылымында 7 мемлекеттік кәсіпорын: Степногорск қаласындағы – «Горняк» ОМС, «Мирас» МҮ, «Достық және шығармашылық үйі»,Ақсу п. МҮ, Шаңтөбе п. МҮ, Бестөбе п. «Рауан» МҮ, Изобильное а. Клубы;
Мемлекеттік мекеме: 12 кітапхананы; соның ішінде 2-қалалық, 6- ауылдық, 4- поселкелік.барлығы 19 нысанды қамтитын.
Қала аумағында облыстық бюджеттен қаржыландырылған 1 тарихи-өлкетану мұражай жұмыс істейді.
Мәдениет мекемелері өңірдегі барлық елді мекендерде бар.
Достық және шығармашылық үйінде 5 мәдени қоғамдық бірлестік жұмыс істейді:
* Неміс ҰМО «Саттеллит» 1989 жылы тіркелген
* Поляк ҰМО «Полония» 1989 жылы тіркелген
* Əзірбайжан ҰМО «Хазар» 2004 жылы тіркелген
* Татар-башқұрт ҰМО «Юлдаш» өзінің шығармашылығын 2004 жылы бастады
* Шешен-ингуш ҰМО «Беркат»
Мәдениет Үйі жоқ кенттерге шығу мәдени әдісі жүзеге асырылады. Бұл- атаулы және мемлекеттік мерекелерге арналған концерттер және іс шаралар.
Тарихи-мәдени ескерткіштерінің жалпы саны-10
* ШондынкорасыII- Ақсу өзенінің жағалауында 5 км. Степногорск қ.батысында
* ШондынкорасыI – Шандыкорасы аймағында орналасқан, Ақсу өзенінің жағалауында 6 км. Степногорск қ.солтүстік- батысында.
* Тас дәуірінің тұрағы- Ақсу өзенінің он жағалауында, 5 км, Степногорск қ.солтүстік- батысында.
* Қола дәуірі- Ақсу өзенінің он жағалауында, 5 км.Степногорск қ. солтүстік- батысында
* Тас дәуірінің Курган тобы- Степногорск қ тас карьеріне апаратын жолында. Ақсу өзенінің сол жазықтығында орналасқан.
* Қола дәуірінің обасы- Степногорск қ 2 км солтүстігінде, Ақсу өзеніңің сол жағында орналасқан.
* Орта дәуір обасы- Степногорск қ 3 км солтүстігінде, сүт өндіру зауытына қарсы орналасқан.
* Қорған тобы-200-300м қола дәуірінің шығыс жағында орналасқан.
Сонымен қатар тарихи-мәдени тізіміне:
* 4 тарихи ескерткіш: Ақсу және Бестөбе ҰОС жылдарында қайтыс болған жауынгерлер ескерткіші, Нұрмағамбет Сағынаев кесенесі, мемориалдық тақта Славский Е.П-ге енгізілген.
* 6 сәулет ескерткіші - («Дала аңызы», «Юность», ҰОС жылдарында қайтыс болған жауынгерлерге Жеңіс монументі, №6 мектеп-гимназия алаңында Абай ескерткіші, ауған-жауынгерлеріне монумент.)
## Транспорты
Степногорск қаласы Астана, Көкшетау, Павлодар қалаларымен автомобиль жолдары арқылы байланысқан. Қаладан 200 км шақырымда мемлекеттік маңызы бар М-36 Алматы-Екатеринбург магистральды жол өтеді. Қаланың қала ішіндегі жолдар, қаланы кенттер мен өнеркәсіптік аумағымен байланыстыратын жолдары бар.Қатты жапбындысы бар қалалық жолдардың жалпы ұзындығы - 48,5 км.
Степногорск қаласынан 12 км қашықтықта Тың темір жолдың Ақсу теміржол станциясы, Ерейментау (тораптық) станциясы мен Айсары (тұйық) станциясымен шектелген 220 км ұзындығымен тұйық жолдың 123-ші километрінде орналасқан, ол арқылы Астана мен Павлодар арасындағы темір жол байланысы жүзеге асырылады. Ерейментау станциясы: Барнаул, Павлодар, Астана, Петропавл, Челябинск, Қарағанды, Алматы магистральды бағытында орналасқан.
Қала кәсіпорындарының қажеттілігі үшін жүк және жолаушылар тасымалдауы «СТКХК» ЖШС теміржол тасымалдау басқармасымен жүзеге асырылады. Ақсу станциясы мен "Промышленная" тірек станцияның ара қашықтығы - 6 км. Кірме жолдардың жалпы ұзындығы - 136,5 км, оның ішінде: бас жолдың - 43,2 км, станциялық - 29,3 км, тараулар, тұйықтар - 64 км. Теміржол тасымалдауын қуатпен қамтамасыз етуін 10 кВ бойлай электр жабдықтау желісі бойынша жүзеге асырылады.
## Әкімшілік бөлінісуі
* Кенттер: Ақсу, Бестөбе, Заводской, Шаңтөбе, Қарабұлақ
## Дереккөздер |
Ахмат әл-Испиджаби (10 ғасыр, Сайрам — 1087)- Ғұламаның толық аты жөні Ахмет бин Мансұр аз-Зафарми әл-Худжанди әл-Исфиджаби-көне түркі ғалымы.
Ходжент қаласында ғұмыр кешкен. Өмірі, қызметі жайлы толық мәлімет жоқ. Біздің заманымызға Ахмет әл-Исфиджабидің мысырлық Ахмад бин Салама әл-Аздийдің (кейде Әбу Жағфар ат-Тахауи, 853 — 933) “әл-Мухтасар” (“Қысқартылған жинақ”) атты еңбегіне арнап жазған “әл-Хауи шарх Мухтасар ат-Тахауи” (“Ат-Тахауидің Мухтасарына түсіндірме”) атты шығармасы ғана жеткен. Шығарманың көшірмесі Түркияның Куприли кітапханасында (№ 588) сақтаулы.
Өз аты - Ахмет. Әкесінің ныспысы - Мансұр аз-Зафарми әл-Худжанди. Әл-Исфиджаби - әдеттегідей оның туған жерін білдіреді. Әкесінің ныспысындағы әл-Худжанди деген атауға қарағанда ол Ифиджабқа Ахмет туылғанға дейін ақ көшіп келген сияқты. Сол себепті Сайрамда дүниеге келген Ахмет әкесінің есімінде Худжанди (Худженттік) деген атауды қоса көрсетуді ұмытпаған.
Ахмет араб тілі мен әдебиеті, пәлсапасы мен логикасы және дін ғылымы бойынша жақсы білім алған. Бірақ, өкініше орай, қолымызда оның араб елдерінде болып, білімін молықтырғаны немесе өмірі мен қызметі жайлы деректер жоқтың қасы. Біздің заманымызға Сайрамдық ғұламаның ән-Нұғман Әбу Ханифа (699-767) мазһабы көрнекті өкілдерінің бірі, мысырлық мұсылман заңның білгірі Ахмад бин Салама әл-Аздийдің (көбінесе Әбу Джағвар ат-Тахауи (853-933) деген атпен белгілі болған) «Әл-Мұхтасар» («Қысқартылған жинақ») атты еңбегіне жазған түсіндірмесі ғана жеткен. Жерлесіміздің шығармасы «әл-Хауи шарх Мұхтасар ат-Тахауи» «Ат-Тахауидің «Мұхтасарына» жан-жақты түсініктеме» деп аталады. Түркияның Куприли кітапханасында Ахмет әл-Исфиджаби 1087 жылы қайтыс болған деп көрсетілген.
## Дереккөздер |
Әбу-Л-Хасан Әл-Исфиджаби - Сайрамнан шыққан педагог-ғалым. Исфиджаб қаласының ғылым, білім, өнердің сан саласын қамтыған ойшылдар мен өнерпаздар мекені болғанын арабтың белгілі тарихшы-саяхатшысы Йақұт әл-Хамауи ар-Руми (1179-1249) де айтқан. Өз еңбегінің Исфиджабқа арналған беттерінде ол Сайрамнан шыққан педагог-ғалым Әбу-л-Хасан әл-Исфиджабиді атай келіп оның 989 жылы қайтыс болғанын жазған. Соған қарағанда ол отырарлық Әбу Нәсір әл-Фараби (870-950), Исхақ әл-Фараби (?-961) мен Исмаил әл-Жауһаридің (?-1008) тұстас болған. Оны педагог деуімізге себеп, ныспысындағы «муаддиб» деген араб сөзі оның оқытушы, тәрбиеші болғанын көрсетеді. Соған қарағанда ол Сайрам медреселерінің бірінде ұстаздық еткен деуге болады.
## Дереккөздер |
Жамбыл Сәулебекұлы Ақылбаев (27 шілде 1938, Ақсу-Аюлы, Шет ауданы, Қарағанды облысы, Қазақ КСР - 30 қараша 2007, Қарағанды) — ғалым-физик, техника ғылымының докторы (1996), профессор (1990), Халықаралық Жоғары мектеп ғылым академиясының академигі (1997), Университет ректорларының халықаралық ассоциациясының мүшесі (1996), Орталық Қазақстан жоғары оқу орындары ректорлары аймақтық кеңесінің төрағасы (1996).
## Өмірбаяны
Ақылбаев Жамбыл Сәулебекұлы 1938 жылы 27 шілдеде Қарағанды облысы, Шет ауданы, Ақсу-Аюлы ауылында дүниеге келген. Арғын тайпасы, Қаракесек руының Керней бұтағынан шыққан.
1950-1960 жылдары Қарағанды облысы, Шет ауданы, Ақсу-Аюлы селосы орта мектебінде оқыған.
1960-1965 жылдары Қарағанды Мемлекеттік педагогика институты физика – математика факультеті, физика және жалпы техникалық мамандығы бойынша оқыған.
1965-1968 жылдары С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің аспирантурасын бітірген.
1960-1963 жылдары Қарағанды педагогикалық институтында, кейін 1972 жылдан Қарағанды Мемлекеттік университетінде стажер-зерттеуші, оқытушы.
1963-1986 жылдары кафедра меңгерушісі, деканның орынбасары, физика факультетінің деканы, университеттің ғылыми жұмыстар жөніндегі және оқу ісі жөніндегі проректор қызметін атқарған.
1986-1991 жылдары Атырау педагогикалық институтының ректоры қызметтерін атқарды.
1991-2004 жылдары Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры болған.
2005 жылдың ақпан айында оның бастамасымен «Академик Ж.С.Ақылбаев атындағы Балқаш өзекті білім беру колледжі» құрылды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің, Қарағанды, Гурьев қалаларының облыстық кеңесінің халық депутаты болды.
2015 жылы Шет ауданы Ақсу-Аюлы ауылында мектеп-гимназиясына есімі берілді.
## Қоғамдық жұмыс
1993-94 жылдары 12-шақырылған ҚР Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Еңбектері
Физика-математика ғылымдары кандидаты (1970), техника ғылымдарының докторы (1996), академик.
70-тен астам ғылыми және ғылыми әдістемелік жұмыстардың авторы, өнер табысы үшін 10-ға жуық авторлық куәлік алған. Негізгі ғылыми еңбектері денелердің гидроаэродинамикасы мен жылу алмасуы мәселелеріне арналған. Ақылбаевтың қатысуымен ұшатын аппараттардың аэродинамикалық өңдеуін өлшеудің жаңа технологиясы жасалды, ол Орталық аэрогидродинамикалық институтпен бірлескен зерттеулерде колданылды.
## Марапаттары
«Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін» медалі (1957), «КСРО білім саласындағы үздік жетістіктері үшін» төс белгісі (1982), «Жігерлі еңбегі үшін» Бүкілодақтық «Білім» қоғамы басқармасының марапаты (1983), «Еңбек ардагері» медалі (1985), «Астана» медалі (1998), «Парасат» ордені (1998), «Еңбектегі жетістіктері үшін» Жоғары мектеп халықаралық ғылым академиясының медалі (2001), «ҚР Тәуелсіздігіне 10 жыл» (2002), «Жоғары мектеп алдындағы қызметі үшін» ЖМ ХҒА медалі (2002), «ҚР білімінің құрметті қызметкері» белгісі (2002), «Россия жаратылыстану академиясының академик П.Л.Капица атындағы» медалі (2003), А.Байтұрсынов атындағы алтын медаль және ҚР Жоғары оқу орындары ассоциациясының «10 жылдықтың үздік ректоры» медалі (2004), «Қазақстан Конституциясының 10 жылдығы» медалі (2005), Монғол Халық Республикасының «Даңқ жұлдызы» ордені (2006), Шет ауданының құрметті азаматы, Қарағанды қаласының Құрметті азаматы.
## Дереккөздер |
Бәйдібек ауданы — Түркістан облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 7,2 мың км2 (облыс аумағының 6,1%-ын қамтиды). Орталығы - Шаян ауылы.
## Тарихы
Қола дәуірі кезінде Қаратау жоталарының беткейлеріндегі тас бетіне салып қалдырған таңбалары мен археологиялық қазбалардың кезінде табылған заттар.
Басы Қаратау сілемдерінен басталатын, жағалауы кезінде қалың нумен көмкерілген Арыстанды, Бестоғай, Шаян, Сасық, Үлкен Бөген, Бала Бөген, Қошқарата, Боралдай өзендерінің бойлары ерте заманнан мәдениеті өркендеген, шаруашылығы өскен, елді мекендер, шағын қорғандар құрылысы дамыған алқап.
ХІІІ ғасырдың екінші онжылдығының соңында моңғол әскерлері Арыс өзенінің басына келіп тоқтап, одан кейін бір бөлігі Отырар қаласына қарай бет алғанда, 1219 жылдың қыркүйегінде Қостұра арасындағы асудан өтіп, Боралдай өзенінің жағасындағы шағын қаланы қоршаған екен. Сол кездің ескерткіші, «Үлкен Тұра» етегінен басталатын бір бастаудың суы жер асты арқылы қалаға келтірілген. Судың шығып жатқан жері қазір «Теректі әулие» деп аталады.
Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 3 қыркүйектегі қаулысымен Қазақстанда 13 округ пен 193 аудан құрылды. Сырдария округінде 21 аудан құрылса, соның ішінде Шаян болысы негізінде құрылған Шаян ауданы да бар еді.
1930 жылғы 23 шілдеде Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің Округтерді жою туралы қаулысына сәйкес округтер жойылып, Қазақстанда іріленген 121 аудан құрылды. Осыған байланысты Шаян ауданы да таратылып, оның жері Арыс, Созақ, Түркістан және Талас аудандарына бөлініп берілді.
1933 жылғы 16 қазанда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің шешіміне сәйкес Арыс, Талас, Түркістан, Жуалы аудандарынан 13 ауылдық кеңес біріктіріліп, Шаян ауданы қайта құрылды.
Шаян ауданы 1962 жылы таратылып, 1964 жылы қайтадан құрылып, аудан атауы Алғабас болып өзгертілді.
1996 жылғы 23 қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Алғабас ауданының аты Бәйдібек ауданы болып өзгертілді.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Созақ, батысында Сауран аудандарымен, оңтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Түлкібас аудандарымен және Арыс қаласымен, шығысы мен солтүстік-шығысында Жамбыл облысының Сарысу, Талас, Жуалы аудандарымен шектеседі.
Бәйдібек ауданы жері Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде, қырқалы жазықта жатыр. Оңтүстік-шығысын Боралдай жотасы, Үлкентұра тауы (1425 м) алып жатыр. Жер қойнауынан полиметалл кені (Байжансай), әктас, құрылыс материалдары барланған.
## Климаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі
Климаты континенттік, қаңтар айының орташа температурасы -5-7°С, шілде айында 27-29°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері ауданның батысында 170 мм, шығысында (Қаратау баурайында) 340 мм.
Бәйдібек ауданының жерінде Арыстанды-Қарабас желі қатты байқалады. Жел (жылдамдығына 30-35 м/с) қыста ауа температурасын -22°С-қа дейін суытады.
Аудан аумағынан Қаратау және Боралдай тауларынан басталатын Арыстанды, Сасық, Бөген, Шаян және Боралдай өзендері өтеді.
Ауданның оңтүстік-батыс бөлігі сұр топырақты, жусанды дала. Солтүстік-шығысындағы саздауытты, сұр топырақты өңірде бидайық, боз жусан, баялыш, күйреуік, шығысындағы таудың сұр-қоңыр топырағында Қаратау жусаны, нарқия, тағы басқа да шөптесіндер мен бұта аралас долана, тобылғы, жабайы алма, өрік, өзен бойларында тал, терек, жиде, қамыс өседі.
Жануарлар дүниесінен тауда арқар, елік, қасқыр, жазығында қоян, қарсақ, сарышұнақ, құстардан кекілік, бөдене, көкек, тағы басқа да құстар мекендейді.
## Халқы
Тұрғындары 54 030 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (96,48%), күрдтер (2,70%), парсылар (0,29%), орыстар (0,18%), басқа ұлт өкілдері (0,36%).
## Әкімшілік бөлінісі
50 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген:
## Мәдени мұралар
* Бәйдібек Қарашаұлы кесенесі
* Домалақ Ана Кесенесі
* Аппақ ишан күмбезі
* Ақмешіт әулие үңгірі
* «Қызыл көпір» - тарихи ескерткіші
Қызыл көпір - 1886 жылы ескі ағаш көпірдің орнына салынған. Білікті инженерлік есеп бен құрылыс-монтаж жұмыстарының жоғарғы сапада атқарылуынан ғимараттың ұзақ уақыт сенімді жұмыс істеуіне мүмкіндік берді. Көпір 1970 жылдарға дейін қала аралық, жалпы одақтың маңызы бар автокөлік қатынасын қамтамасыз етті.
## Дереккөздер |
Қазығұрт ауданы — Түркістан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 4,1 мың км². Аудан орталығы – Қазығұрт ауылы.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Ордабасы, Сайрам, Төле би аудандарымен және Шымкент қаласымен, батысында Сарыағаш ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шектеседі.
## Табиғаты
Аудан жерінің көп бөлігі теңіз деңгейінен 800-1200 м биікте орналасқан. Шығысында Қаржантау (2000-2800 м), Өгем (3000-3600 м) биік таулы жоталары, орталығында оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Қазығұрт жотасы (800-1700м) созылып жатыр. Батысы, солтүстік-батыс бөлігі қырқалы жазық. Жер қойнауынан минералды су, ақ құм, қиыршық тас т.б. құрылыс материалдары барланған. Климаты континеттік, қысы жұмсақ, қысқы қаңтар айының орташа жылдық температурасы 22-25°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 300-400 мм, тауда 500-700 мм. Аудан жерінен Келес, Өгем, Қаржансай, Мұғалысай, т.б. өзендер ағып өтеді. Таулы өңірі мен өзен бойларында итмұрын, долана, тобылғы, жабайы алма, арша, шырша, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, таутеке, қоян, саршұнақ т.б. кездеседі.
## Халқы
Ұлттық құрамы: қазақтар – 92,78%, өзбектер – 6,32%, басқа ұлт өкілдері – 0,90%. Олардың орналасу тығыздығы орташа есеппен 1 км 224,6 адамнан келеді. Көбіне тау бөктерлері, өзен аңғарлары, автомобиль жолдары бойында қоныстанған.
## Әкімшілік бөлінісі
61 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
* Қазығұрт
* Жаңабазар
* Қақпақ (Түркістан облысы)
* Қаржан
* Сарапхана
* Рабат (Түркістан облысы)
* Тұрбат
* Қызылқия (Түркістан облысы)
* Шарбұлақ
## Тарихы
Қасиетті Қазығұрт тауы атымен аталатын аудан 1928 жылы құрылған. Орталығы Тұрбат, Шарапхана, кейіннен Ленин (қазіргі Қазығұрт) ауылдары болған.
### Қазығұрт және Нұх пайғамбар туралы аңыз
Ауданның мақтанышы - Қазығұрт тауы өзінің аңызға толы кереметімен тек қазақтың ғана емес, шығыс халықтарының, тіпті адамзаттың алтын бесігі деуге тұрарлық. Жер бетін топан су қаптағанда Нұх пайғамбардың кемесін әр елдер өзінің қасиетті тауларына, ал қазақтар Қазығұрт тауында қайырлатады. Қазығұрт туралы аңызда өмірге деген ынтықтық, адамзаттың шыққан түбі бір деп ынтымақ пен бірлікке шақыру басым. Қазығұрт асуынан табылған динозавр сүйегінің өзге де жаратылыстарды зерттеген дүние жүзі ғалымдарының пікіріне сүйенсек, Қазығұрт, Қаратау, Қаржан, Өгем таулары аралығында тіршілік ерте пайда болып, алғашқы адамзат баласы осы маңда тіршілік еткенін мақтанышпен айтуға болады. Асанқайғы бабамыз жырлағандай “Қазығұрт Алланың мейірімі түсіп, шапағатын шашқан тау екен. Нұх пайғамбардың кемесі қалып, бар қасиет бойыңнан табылғандай тау екенсің... Жемісі көп, жері көп, жер төресі мұнда екен, жігіті көп, ері көп, ел төресі мұнда екен”,-деп сүйсінгендей тау.Наурыз біздің нағыз төл мерекеміз. Оған дәлел 1970-ші жылдары Мәскеудегі В.И.Ленин атындағы кітапханадан А.Байтұрсынов емлесімен жазылған «Наурыз» қолжазба жыры. Онда Нұқ пайғамбардың кемесі Қазығұртқа келіп тоқтаған мезгіл дәл күн мен түннің теңескен күні, осы күні үлкен той жасалған, сол ұлы мерекеге адам мен аң құс түгел қатысқан, Нұқ ғ.с. шашу шашқан. Адам да, аң да өз-өзінің өнерін көрсеткен. Сөйтіп, бұл жаңа жылдың басы ретінде мирас болған. Аңыздан қашанда ақиқат туындайды. Ғылыми деректерге сүйенсек осыдан біраз жыл бұрын орыс ғалымдары «Топан су іздері» деген зерттеу жүргізген. Сөйтіп Орта Азия өңірінен де, Қазығұрт маңынан да топан су өткені жайлы деректер тапқан. Сол ұлы оқиғаның болып өткеніне қазірге дейін 12670 жыл толғанын есептеп шығарған. Ең бұлтартпас дәлел Тәжікстанның 3 мың метрлік биік тауының басынан акуланың тасқа айналған сүйегі табылған. Бұдан шығатын қорытынды - Нұх пайғамбар бастаған топан судан аман қалғандардың Қазығұрт тауындағы тойы - Наурыз тойының басы делінеді. Наурыз мерекесі тойланғалы 127 ғасыр өтті деуге ғылыми негіз бар. Наурыз сөзі алғаш Нұх ғ.с. аузынан шыққаны күмәнсіз. Бұл парсылардың төл сөзі болғынымен бізге де етене сөз. Жазушы Сәуірбек Бақбергенов “Басында Қазығұрттың...” атты еңбегінде аңыздағы Майқы би, Қорқыт ата, Асан Қайғы, Аяз Би және Әбу-Насыр-Әл-Фараби сияқты ел қамын ойлаған, сол үшін бар саналы ғұмырын арнаған ардақты азаматтардың Қазығұртта тұрғанын немесе, ұзақ сапарға шығар алдында киелі тауға келіп, тәу етіп, бас игенін жазады. Тәуке хан мен Абылай хан да, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке билер де Қазығұрттың бал ауасын жұтып, дәмін татып, талай аялдаған. Абылай хан осы тау айналасында соғысқан. Сол кезедгі оқиғаларға байланысты бүгінге дейін Қаралы төбе, Қаралықия, Хан-шейіт атайтын орындар куә. Алыстан қарағанда шөгіп жатқан қос өркешті түйені елестетін Қазығұрт тауының төбесі ойпаң, жазық. Ұзындығы 20, ені 10 шақырымдай, биіктігі теңіз деңгейінен 1768 метр. Онда “Адам Ата шоқысы”, “Пайғамбар тоқтаған”, “Пайғамбардың саусағы”, “Пайғамбар атының су ішкен жері”, “Ғайып ерен, қырық шілтен” сияқты аңыз жетегіндегі орындар бар. Сонымен қатар басқа да аңыздарға сүйенсек, Қазығұрт деген батырдың болғаны және оның сол ауданды құтқару үшін оз жанын жау қолына тапсырғаны туралы екінші аңыз ел аузында қалған.
## Ауданның экономикасы
Ауыл шаруашылығына жарамды жері 3940 мың гектар, 2935 агроқұрылымы бар. Қазіргі таңда Қазығұрт ауданында аудан әкімдерінің басқаруымен көптеген жаңа ғимараттардың салынуы бой көтеріп келеді. Әр қиылысқа қойылған бағдаршамдардың да рөл ойнайтыны расталған. Сонымен қоса кез келген аудан тұрғыны қиналмай өз заттарын сатып ала алатын орталық базарың да көлемі жыл өткен сайын үлкейуде.
## Дереккөздер |
Әли әл-Исфиджаби - (туған, өлген жылдары белгісіз) — Оңтүстік Қазақстандағы көне Сайрам (Исфиджаб) қаласында туған оқымысты. Әли-Әл-Исфиджаби туралы мәлімет өте аз. Толық аты-жөні Әли Ибн Мухаммад әл-Исфиджаби. Мухаммад — әкесінің аты. Іли бин Мұхаммед әл-Исфиджаби жайлы дерек ХІІ ғасырда өмір сүрген Орта Азиялық - Әбу Омардың (1190 ж.қ.б.)«Фатауа әл-Уаттабина» («Уаттабидің бәтуасы») деген еңбегінде бар.Мұсылман діні ғылымының (фиһқ) қыр-сырын егжей-тегжейлі баяндайтын бұл еңбекте автор осы сала бойынша өзіне дейін жазылған, өзі үйреніп үлгі тұтқан зиялылардың бірқатарын атап кетіпті. Солардың арасында Сайрамнан шыққан Әли бин Мұхаммед Әл-Исфиджабидің де есімін кездеседі. Соған қарағанда сайрамдық оқымысты да әл-Уаттаби секілді мұсылман заңы білгірлерінің бірі болса керек. Бірақ, бір өкініштісі, әл-Уаттаби оның өмірі мен қызметі һәм шығармашылығы жайлы ештеңе де айтпаған. Жерлесіміздің мұрасы дін ғылымына қатысты болса оны біздіңше әлем кітапханаларының қолжазба қорларынан іздей берген жөн. Өйткені ұрпақтарына ол туралы айтылған немесе жазылған бір жол болса да аса қымбат.
## Дереккөздер |
Алдаркөсе — қазақ ауыз әдебиетінің кейіпкері, ақылды айлакердің, зерделі қудың жиынтық бейнесі. Алдаркөсе өзінің асқан айлакерлігі арқылы мұратына жетіп отырады. Оның мақсаты – сараң байды, пайдакүнем саудагерді, озбыр ханды, т.б. әжуа ету. Мысалы, ол асқан сараңдығы үшін халық Шықбермес Шығайбай атаған байдың асын ішіп, атын мініп, қызын алады; алыпсатар саудагердің алдынан өгіздерін айдап кетеді; оның бұл әрекетін халық айыптамайды, қайта құптап, қошеметтеп отырады. Өйткені, Алдаркөсе әділетсіз билік иелерінен қиянат, қорлық көрген қарапайым халықтың өкілі. Алдаркөсе түркі тілдес халықтар (қырғыз, өзбек, қарақалпақ, түрікмен, т.б.) әдебиетінің көбіне ортақ тұлға. Бұл Алдаркөсе жайындағы аңыз әңгімелердің ежелден келе жатқан көнелігін, әлеуметтік мәнділігін көрсетеді. Оның өмірде болғанын, қай заманда өмір сүргенін дәлелдейтін тарихи дерек жоқ. Алдаркөсе бейнесі қазақ театр және кино өнері туындыларында да көрініс тапқан. Шахмет Хұсайынов «Алдаркөсе» пьесасын (1942) және «Алдаркөсе» фильмінің (1964, режиссері Шәкен Айманов) сценариін жазды.
## Дереккөздер |
Жезтырнақ — қазақ фольклорында кездесетін мифтік бейне. Жезтырнақ, әдетте, жағымды кейіпкерге қарсы оның қас дұшпаны ретінде сипатталады. Бірақ ол қаншалықты жауыз, айлакер болса да, халықтан шыққан батырлардан жеңіліп қалып отырады. Қазақ фольклорында Ж. бейнесі “Құламерген”, “Жерден шыққан желім батыр”, “Аламан мен Жоламан” сияқты ертектерде, “Алпамыс батыр” эпосында, Ж.Жабаевтың “Өтеген батыр” дастанында, т.б. бар.
Жезтырнақ – имек жез мұрынды, үлкен жез тырнақты, сұлу жас әйел кейпіндегі жын-пері тектес мақұлық. Жезтырнақ - ғаламат зор қара күш иесі. Оның ащы даусы жер жаңғырықтырады. Өзінің айқайымен ол құстар мен ұсақ хайуанаттарды өлтіре береді.
Көрнекті ғалым С.Қасқабасов: «Жезтырнақ туралы хикаялар албасты, жалғыз көзді дәу жайындағы әңгімелерге қарағанда біршама көркемделген, тіпті шежірелік (генеалогиялық) циклге де түсе бастаған, яғни ертегі жанрына ойыса түскен. Зерттеуші П.Т.Әуесбаева «Түркі халықтарының хикаялары» атты ғылыми зерттеуінде «Жезтырнақ персонажы түркі халықтары ішінде қазақтарға ең көп танымал. Қырғыздар «жезтырнақты» сондай-ақ «джез тумшук» деп атайды. Яғни, оның тырнақтары ғана емес, сондай-ақ мұрны да жез не темірден жасалғанының белгісі болып табылады» деген пікірін білдіреді".
## Дереккөздер |
Сайрам ауданы — Түркістан облысындағы ең кіші аудандардың бірі болып саналады. Аудан орталығы - Ақсукент. 1928 жылы құрылған. Жерінің аумағы 1,1 мың км² (облыстың 0,9%). Халқының саны 231,9 мың адам (2023).
## Географиялық орны, жер бедері
Солтүстігінде Бәйдібек, батысында Ордабасы, шығысында Түлкібас, оңтүстігінде Төле би аудандарымен және оңтүстік-шығысында Шымкент қаласымен шектеседі.
Ақсу өзенінің бойына орналасқан, жүз жылдан астам тарихы бар барлық автомобиль және темір жолдары осы орталықта түйіседі. Аудан республикалық маңызы бар Шымкент қаласының айналасын қоршап жатыр. Ауданның шығысында Машат өзені, орталығында Ақсу өзені, ал солтүстігінде Арыс өзені ағып өтеді. Аудан жері негізінен оңтүстіктен солтүстікке қарай көлбеу жатқан тауетектік жазық; кей жері төбелі, сайлы-жыралы келеді.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты континенттік, қысы біршама жылы, жазы ыстық, қуаң, аңызақты. Ауаның орташа темп-расы қаңтарда 3 – 4 °С, шілдеде 24 – 26 °С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 – 350 мм-ді құрайды. Аудан жерімен Арыс, Ақсу, Сайрамсу, Бадам өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында құрылысқа қажетті материалдардың кен орны бар. Жерінің басым бөлігі сұр, сұр-қоңыр топырақты. Аудан жерінің көп бөлігі жыртылған. Табиғи өсімдік егістік, сай-жыралардың беткейлерінде ғана сақталған, жусан, жантақ, жыңғыл, өзен бойында құрақ кездеседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, борсық, сарышұнақ, қырғауыл, бөдене, кекілік мекендейді. Сайрам ауылының тұрғындарының құрамы көп ұлтты.
## Халқы
Тұрғындар саны – 207 948 адам (2019). Халқының негізгі бөлігі өзбектер – 71,26%, қазақтар – 21,66%, орыстар – 2,31, түріктер – 2,18%, күрдтер – 0,87%, әзірбайжандар – 0,55%, басқа ұлт өкілдері – 1,17%. Орналасу тығыздығы орташа есеппен 1 км2-ге 135 адамнан келеді (облыстағы халқы ең тығыз орналасқан ауданның бірі). Ірі елді мекендері (2003): Ақсу ауылы (26,4 мың адам), Манкент (25,2), Қарабұлақ (32,8), Сайрам (28,3), Қарасу (8,1), Базарқақпа (5,8), Көлкент (5,5), Қаратөбе (4,9), Қожақорған (4,7), Тассай (4,3), Ақсуабат (3,9), Көмешбұлақ (3,9), Бадам (3,9), Қарабастау (3,8), Ақбұлақ (3,5), Бадам (3,1), Мәртөбе (3,0) ауылдары.
## Әкімшілік бөлінісі
42 елді мекен 11 ауылдық округке біріктірілген:
## Шаруашылығы
Ауданда сүтті-етті мал, биязы жүнді қой, мал азықтық дақыл, астық, көкөніс, жеміс, жүзім, сүт өндіруге мамандандырылған 7 ұжымшар, 5 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі, облысы ауылы шаруашылық тәжірибе станциясы болған. Осылардың қатарында «Шымпласт» ЖШС консервілік тауарларды өндіру, «Оңтүстік құс» АҚ құс етін өңдіру, «Арай» ЖШС өсімдік майын өндіретін, «Принир 2001» ЖШС томат пастасын өндіру және тағы басқалар.
## Әлеуметтік-экономикалық жағдайы
2007 жылдың алты айында ауданымызда әлеуметтік-экономикалық даму қалыпты жағдайға түсіп, жалпы экономикалық өсім байқалады. Бюджеттің кіріс бөлігі айтарлықтай ұлғайып, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы салаларында жалпы өнім көлемі өсті, шағын және орта кәсіпкерлік дамыды. Аудан экономикасының сан-саласына едәуір мөлшерде инвестиция құйылды, ипотекалық тұрғын үй құрылысы сапалық жаңа сатыға көтерілді.
### Бюджет
Ауданның 2007 жылға арналған бюджетінің көлемі 5 млрд. 469 млн. 551 мың теңгеге нақтыланған, соның ішінде:
-салық түсімдері - 1млрд.190 млн.880 мың теңге;
-салықтық емес түсімдер - 8 млн. 656 мың теңге;
-негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер - 258 млн. 656 мың теңге;
-ресми трансферттердің түсімдері - 4 млрд. 011 млн. 359 мың теңге;
2007 жылдың 6 айында бюджеттік түсімдер контингент бойынша 1160,6 млн. теңге, соның ішінде аудан бюджеті 790,3 млн. теңге болды, өткен жылдың 6 айымен салыстырғанда 382,0 млн. теңгеге, соның ішінде аудан бюджеті 242,0 млн. теңгеге немесе тиісінше контингент 149,0 пайызға, ал жергілікті бюджет 144,0 пайызға ұлғайды.
### Өнеркәсіп
ӨК, ЖШС, АҚ және 4739 шаруа қожалықтары ұйымдастырылды. Аудандағы ірі кәсіпорындар: «Манкентсельмаш» АҚ – ауылы шаруашылық машиналарын, «Жер-Ана» ЖШС – жеміс-көкөніс консервілерін, «Арай» ЖШС – өсімдік майын, «Оңтүстік құс» АҚ – жұмыртқа, жұмыртқа ұнтағы, құс еті, құс етінен жасалған шұжық, «Ақсу» ӨК – ауылы шаруашылық өнімдерін өндіреді. Кірпіш завоты жұмыс істейді. 2003 жылдары аудан кәсіпорындары 4316,6 млн. теңгенің өнеркәсіп өнімдерін, соның ішінде 117 т ет және құс еті өнімдері, 4797 т өсімдік майы және тоң майын, 35,8 мың т дәннен және өсімдіктен алынған ұн, 41,4 мың т ауылы шаруашылық малдары үшін дайын жем, 38,6 мың л жүзім шарабы, 73,6 мың л шырындар өндірді. Аудан ет-сүт өндіру, шошқа, құс өсіруге мамандандырылған. ауылы шаруашылық тауарын өндіруде облыс бойынша 8,4%-ды құрайды. Облыстағы ірі қара малдың 18,4%, сиырдың 14,7%, қой мен ешкінің – 6,4%, шошқаның – 30,1%, жылқының –13,4% өсіріледі. С. ауылының ауылы шаруашылық жалпы өнімінің 44,1%-ын ет, сүт, жұмыртқа өндірісі құрайды. Ауданда облыстағы бидай егістігінің 15,1%, арпаның 10,65%, қант қызылшасының 87,0%, мақсарының 14,5%, картоптың 17,3%, көкөністің 14,8%, жеміс-жидектің 21,2%, жүзімдіктің 17,8% орналасқан. ауылы шаруашылық жалпы өнімінің құрылымындағы 19,5% – көкөніс, 12,9% – дәнді дақыл, 6,6% – картоп өндірісінің үлесіне тиеді.
Ауданда жылдан жылға өнеркәсіп саласы жақсы дамып келеді. Ауыл шаруашылығына арналған машиналар және оларды күрделі жөндеуден өткізу, оларға керекті қосалқы бөлшектер шығару, көкөніс түрлерінен консервілер дайындау, шарап өнімдерін, түрлі үлгідегі электродтар жасайтын, спирт өндірісі, құс еті, жұмыртқа өндірісі және басқа да өнеркәсіп тауарларын шығаратын, қайта өңдейтін өндіріс орындары жұмыс істейді.
2007 жылдың 6 айында ауданның өнеркәсіп кәсіпорындары қолданыстағы бағамен, шағын, қосалқы кәсіпорындар мен үй шаруашылығы секторын қосқанда 3 миллиард 518 миллион теңгенің өнімін өндіріп, 2006 жылдың 6 айымен салыстырғанда 590 миллион теңгеге артық немесе 120%-ды құрады. Ірі және орта өнеркәсіп кәсіпорындарында 1 млрд. 856 млн.теңгенің, шағын және қосалқы кәсіпорындарда (үй шаруашылығы секторын қосқанда) 1 млрд. 662 млн.теңгенің өнімі өндірілді.
2007 жылдың 6 айында ауданның өнеркәсіп саласында өнеркәсіптік өнім өндіретін 44-тен аса түрлі меншіктегі ірі, орта және кіші кәсіпорындар жұмыс атқарып, аудан халқының 33 пайызға жуығын жұмыспен қамтамасыз етіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылы 30 маусымдағы «Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын іске асыру жөніндегі 2006-2008 жылдарға арналған іс шаралар жоспары туралы» №609 қаулысына сәйкес «Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2008 жылдарға арналған өңірлік іс-шаралар жоспарын орындау мақсатында Тассай ауыл округіне қарасты Қызыл-сай елді мекенінде айына 45 тонна макарон өнімдерін шығаратын «Арай-астық» ЖШС-і іске қосылып, 79 жаңа жұмыс орны ашылса, маусым айында бұл мекеме 18 жаңа жұмыс орнына кеңейтіліп отыр. Сайрам ауыл округінде жылына 25 мың дана жылыту жүйелеріне және су құбырларына арналған полипропилен трубалар шығаратын «ПАМИР-С» ЖШС-і іске қосылып, 30 жаңа жұмыс орны ашылды.
### Агроөнеркәсіп
Аудан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылатын ауыл шаруашылығы саласында ағымдағы жылдың алты айында өндірілген жалпы өнім көлемі 3616,1 млн.теңгені құрады, өткен 2006 жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 381,7 млн.теңгеге, немесе 111,8 пайызды құрады.
Ауданымыздағы 17 ауыл округтерінде 20 селолық тұтынушылар кооперативтері құрылып, әділет басқармасынан заңды тұлға ретінде тіркеуден өтті. Құрылған СТК-ларға 5033 шаруа қожалықтары мүше болып кірді. СТК-лар 6 айдың көлемінде барлығы 12 млн 362 мың теңгенің қызметін халыққа көрсеткен.
2007 жылғы 1 маусым күні Шымкент қаласында І-Орта Азиялық халықаралық көкөніс-жеміс Форумы өтті. Осы форумда Сайрам ауданы көрме-жәрмеңкені жоғары дәрежеде ұйымдастырғаны үшін облыс және «ҚазАгроМаркетинг» АҚ басшылығы тарапынан жоғары бағаға ие болды. Форумның қорытындысы бойынша ауданымыздың бірқатар агроқұрылымдары, атап айтсақ Ақсукент, Қарабұлақ, Қарасу ауыл округтерінің кәсіпорындары солтүстік облыстарға 8000 тонна көкөніс, 800000 банкі консерві өнімдерін жеткізу бойынша келісім-шартқа тұрды.
2007 жылы ауданымыздың ауыл шаруашылығы саласын, осы саланы көтеру үшін жылдағы дәстүрден жаңылмай жыл қорытындысы бойынша алдыңғы қатардан көріну үшін жоғары дәрежеде жұмыс істеуді мақсат етіп қойдық.
### Кәсіпкерлікті дамыту
Нарықтық реформалар барысында кәсіпкерлік секторы қоғамда елеулі орынға ие болды. Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға қажетті жағдай жасалды. Атқарылған оң шаралар нәтижесінде 2007 жылдың 6 айында аудан бойынша 11219 кәсіпкерлік құрылымдары тіркелген, оның ішінде 654 заңды тұлға, 6762 шаруа қожалықтары, 3803 жеке кәсіпкер тіркеліп, 45704 адам жұмыспен қамтылған.
Елбасымыздың алдымызға қойған міндеттерінің бірі жаңа жұмыс орындарын ашып, тұрғындарды тұрақты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету болатын болса 2007 жылдың 6 ай ішінде 68 шағын және орта кәсіпорындар ашылып, 417 адам жұмыспен қамтамасыз етілді, бұл 2006 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 106,3% құрайды.
2007 жылы 6 ай ішінде кіші және орта бизнес субъектілерінің өндірген өнімнің көлемі 2421,0 млн теңгені құрады бұл өткен жылмен салыстырғанда 116,3% артық. Өндіріс көлемінің өсуі есебінен ауданның салық базасы ұлғайды. Егер 2006 жылдың І-ші жартыжылдығында 135,2 млн.теңге түскен болса, бұл көрсеткіш 2007 жылдың І–ші жартыжылдығында 149,6 млн.теңге немесе 110% құрады.
Бүгінгі таңда туризм саласы экономикамыздың ең маңызды перспективалы салаларының біріне айналып отыр. Болашақта туристік кластер ел экономикасының шикізаттық емес саласында ұзақ мерзімді жобаларды қамтитын болады.
Аудан аумағында 58 тарихи мекендер мен қалашықтар, сонымен қатар архитектура және қала құрылысының ескерткіштері бар. Бұлақ Қазақстан Республикасынан тыс, таяу және алыс шетелдерге кеңінен белгілі, мұсылмандардың қажылық жасайтын орындарының бірі болып табылады.
Үстіміздегі жылдың 9-шы ақпанында аудан әкімдігінің қаулысымен «Сайрам ауданында туризмді дамытудың 2007-2010 жылдарға арналған бағдарламасы» бекітілді. Бағдарлама бойынша ауданда тиісті жұмыстар атқарылуда.
### Әлеуметтік сала
Бүгінгі таңда ауданда әлеуметтік сала бойынша ҚР заңдары мен нормативтік актілерінің негізінде, Сайрам аудандық мәслихат сессиясының 2006 жылғы 13 сәуірдегі шешімімен бекітілген «Халықты жұмыспен қамтудың және әлеуметтік қолдаудың», «Мүгедектерді оңалтудың» 2006-2008 жылдарға арналған аудандық бағдарламалары іс жүзіне асырып келеді. Қабылданған бағдарламаға сәйкес, жоспарланған жұмыстар аудан бойынша өз дәрежесінде атқарылып келеді.
Өмірлік деңгейлері кедейшілік шегінен және азық-түлік себетінен төмен, аз қамтылған отбасыларын әлеуметтік қорғау бойынша ауданымызда нәтижелі жұмыстар атқарылып келеді. Бүгінгі таңда 777 адамға 4 млн 500 мың теңге атаулы-әлеуметтік көмек тағайындалып,толығымен төленді.
Аудан бойынша өткен жылдың есепті мерзімімен салыстырғанда кедейлер саны 78,7 пайызға, ал атаулы әлеуметтік көмекке төленген қаржы мөлшері 57 пайызға кеміді. Кедейлер санының кемуіне, осы отбасыларының қосалқы шаруашылықтарын дамытуға шағын несие, мал және жер бөлу оң себептерін тигізді.
Биылғы жылы облыс әкімінің орынбасары Т.К.Дүйсенованың басшылығымен, Сайрам ауданында алғашқы рет аз қамтылған отбасыларын шағын несиемен қамтамасыз ету бойынша пилоттық жоба іске асырылуда.
2007 жылдың алты айында 617 жаңа жұмыс орындары ашылып, бағдарлама көрсеткіштері 104,2 пайызға орындалып отыр, ал ақылы қоғамдық жұмысқа тарту жоспары 181 пайызға орындалды.
## Тарихи тұлғалар
* Ахмет Әл-Исфиджаби
* Әбу-Л-Хасан Әл-Исфиджаби
* Әли-Әл-Исфиджаби
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Malimetter.kz Сайрам ауданы реферат (қазақша) |
Арыс — Түркістан облысындағы қала. Жергілікті атқарушы орган - Арыс қаласының әкімдігі. Қала әкімдігіне қарасты 13 атқарушы орган өз қызметін жүзеге асырады.Арыс қаласының әкімдігіне Арыс қаласы мен 6 ауылдық округ кіреді. Ауылдық округтер: Ақдала, Байырқұм, Дермене, Қожатоғай, Жиделі, Монтайтас.
## Халқы
## Оқ-дәрі қоймасындағы жарылыстар
24 маусым 2019 жылы Арыс қаласының маңындағы әскери бөлімде жарылыс болды. Арыс қаласы төтенше жағдай орын алу салдарынан (Әскери бөлімше де жарылыс) қала эвакуациялық жабық болды. Барлық тұрғындар мен зардап шеккендер қауіпсіз орындарға көшірілді. Қаланың көп тұрғындары Шымкентке эвакуацияланды. 3 адам қайтыс болған, 89 адам ауруханаға жатқызылған. 40 мыңнан аса адам эвакуацияланған. Жарылыстардың пайда болу себептері анықталуда.
## Арыс қаласы құрылынуының хролоногиялық тәртібі
-1905 жылы теміржол құрылысы басталды;
-1907 жылы Арыс станциясы салынды;
-1928 жыл 17 қаңтарда Арыс ауданы құрылды;
-1932 жыл 11 наурызда Арысқа «Жұмысшы поселкісі» мәртебесі берілді;
-1956 жыл 31 шілдеде Арыс аудандық бағыныстағы қала мәртебесіне ие болды;
-1965 жыл 10 желтоқсанда Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен Арыс қаласы Бөген ауданы Шымкент облысының облыстық бағыныстағы қала болып атанды;
-1988 жыл 25 шілдеде Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен Арыс қаласы мен Бөген ауданы біріктіріліп, орталығы Арыс қаласы болды;
-1989 жыл 13 қарашада Қазақ КСР-нің Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен Бөген ауданындағы Монтайтас ауылдық кеңесі мен Чардара ауданының Тахыркөл ауылдық кеңесі Арыс қаласына өтті;
-1992 жылы Арыс қаласы ауылдық аймақтары бар қала болып кұрылып, қаланы басқару Арыс қаласының әкіміне өтті.
## Тарихы
Арыс өңірі ертеде Қазақ қырған, ал Арыс өзені Үржі деп аталыпты деген деректер де бар. Арыс ұғымы мен атауының ерте замандардан бері қарай ру мен жер-су атауларын құрап келгенін аңғартады.
Арыс қаласының алып өлкесінің көне тарихы, тарих қойнауыңының тереңінде жатыр.
Археологтардың қазба жұмыстарына сүйенсек, біздің дәуірімізге дейінгі ІV-ІІІ ғасырларда Арыс өзенінінің сағасында оғыз, қыпшақ, қаңлы, дулат, найман, қоңырат және басқа да тайпалар мекендеген. Олар мал өсірумен қатар, үйлестірілген суландыру жүйелерін жасап, диқаншылықпен, жер өңдеумен, қолөнермен, сауда-саттықпен де айналысқан.
Өлкенің бай тарихына сүйенетін болсақ, аумақта 3000-ға жуық қорғандар орналасқан.
Біздің эрамыздағы І-VІІІ ғасырларда жергілікті жерлерде қалалар мен қалышықтар салынған, шапқыншылық кезінде қалашықтар бұзылып қайта жаңғыртып салынып отырған. Қазіргі таңда қалашықтардың қалдығы археологтардың жүргізген қазба жұмыстарына сәйкес тарихи архитектуралық ескерткіштер ретінде қаралады.
Қазақ даласының халқы ұзақ жылдар бойы жоңғар шапқыншылығынан азап шекті. Шапқыншылықтың кесірінен қазақ халқының ханы Абылай орыстың патшасынан көмек сұрауға мәжбүр болды. ХVІІІ ғасырдың аяғында қазақ даласында Ресей патшасының өкілдері келе бастады, олардың мақсаты жоңғар шапқыншылығанан қорғау еді. Осы жағдай Ресеймен экономикалық, сауда-саттық қатынасты жақсартып, одан әрі қарай теміржол құрылыс жұмыстарының басталуына үлкен себеп болды.
Кең байтақ қазақ жерінің әр өңірі мен елді мекендерінің өз тарихы, халқының тұрмыс тіршілігінің өсу, өрлеу кезеңдері алмасып отырады. Қазақстан аймақтарында темір жол құрылыстары ХІХ ғасырдың ақыры мен ХХ ғасырдың басында салына бастады. Арыс өңірінің тарихи бет-бейнесін ашуда, қаламыздың бой көрсетуіне себепші болған темір жол торабын айтуға болады. 1900-1906 жылдары Арыста әкімшілік-қоғамдық орталық құрылды. Оның құрамында вокзал, темір жол, әкімшілік, аурухана ғимараты, қызметкерлер үшін тұрғын үйлер болды. Өңірдегі тұратын халықтар жол бойында, әр түрлі құрылыс орындарында істеп осындағы жұмысшылармен қоян-қолтық араласа бастады. Өткен ғасырдың басында (1900 ж.) Орынбор-Ташкент теміржолы жүргізілді. Ал, 1904 жылы Арыс стансасы салынды.
Арыс стансасында жұмыс істейтін жұмысшылардың балалары білім алуы үшін 1922 жылы алғашқы мектеп ашылды. Сол жылдары Түрксіб құрылысы мен қатар, Арыс қаласында үлкен болашағы зор өзгерістер қолға алынды. Алғаш рет 17 қаңтар 1928 жылы Арыс ауылына жақын ауылдар мен осы ауыл халқының базасында Арыс ауданы құрылды. Қазақ халқы қаншама қиындықты бастан өткізіп, енді-енді тыныстап келе жатқанда Ұлы Отан соғысы басталды. Арыс аймағынан отан қорғауға аттанған жауынгерлер, ерліктің қайталанбас сәттерін көрсетіп, көбі ордендермен, медалдармен марапатталып, Кеңес Одағының батырлары атанды. Арыс қаласындағы балалар үйінің тәрбиеленушісі Бейсен Сейтенұлы Онтаев, Берген Исаханов, Садық Исмайлов, Иван Журба, Нағи Илиясовтар Кеңес Одағының батыры. «Тоғыз жолдың торабы», «Орта Азия қақпасы» атанған Арыс жерінен темір жол саласындағы ерен еңбектері үшін Социолистік Еңбек ері атағымен Әуезхан Салықбаев, Әбдуәлі Балғынбаев, Сырлыбек Байжанов, Көпжан Мұхамеджанов, Задария совхозының өсіп өркендеуіне Республикамызда айрықша танылуына еңбек еткен Боранбек Шүкірбеков аталарымыз баршамыздың мақтанышымыз.
Одаққа белгілі болған, экономикасы өркендеген, халқының әл-ауқаты өскен Арыс ауданына Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің шешімімен 1956 жылдың 31 шілдесінде Арыс облыстық бағыныштағы қала статусына ие болды.
## Экономикасы
### Қаржы саласы
Соңғы нақтыланған жалпы бюджет көлемі 9.101 млн. теңгені құрап, бекітілген бюджеттен 1.826 млн. теңгеге артты.
Жергілікті кірістер жоспары 2.571 млн. теңге болса, нақты 2.981 млн. теңге түсіп, жоспар 116,0% орындалды, 2014 жылмен салыстырғанда 1.749 млн. теңгеге немесе 2,4 есеге артқан.
### Өнеркәсіп саласы
2015 жылы 7.279 млн. теңгенің өнеркәсіп өнімдері өндіріліп, 2014 жылмен салыстырғанда нақты көлем индексі 105,8% құрады.
Негізгі қорға бағытталған инвестиция көлемі 5,489 млн теңгені құрады.
### Кәсіпкерлік саласы
2015 жылы тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің (ШОК) саны 3484 бірлікке жетті. Оның ішінде: 524 бірлік заңды тұлға, 1069 шаруа қожалығы және 1891 бірлік жеке кәсіпкерлер.
2015 жылы ШОК өндірілген өнім көлемі және ұсынылған қызметтер көлемі 17.182,5 млн. теңгеге жетіп, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 103,5% артты немесе 587,2 млн. теңгеге артық өнім алынды.
2015 жылы ШОК саласында жұмыспен қамтылғандар саны7615 адамды құрап, өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 103,4% немесе 253 адамға артқан.
2015 жылы бөлшек сауда көлемі 1.224,5 млн. теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 100,6% артқан.
Қаржы ұйымдары арқылы 2015 жылы 3496 бірлік бизнес субьектілеріне және жеке тұлғаларға барлығы 1.472 млн. теңге көлемінде несие берілді.
Индустрияландыру картасы аясында жұмыс жасап жатқан «Қазына жер ЛТД» ЖШС-нің 2015 жылғы жобалық қуаттылығы жоспары 2400 тоннаны құраса, ағымдағы жылы нақты орындалғаны 2.657 тоннаны құрап 111,0% орындалды.
«Ордабасы құс» ЖШС-нің құны 2,5 млрд теңге құрайтын жылына 1.817 мың бас асыл тұқымды жұмыртқа шығаратын фабрикасы жобасы мақұлданды. Жобаның іске асырылу мерзімі 2016-2018 жылдар аралығы, қазіргі таңда жобалық құжаттары дайындалып, топографиялық және геодезиялық жұмыстар жүргізілуде.
«KAZ GREEN TEK SOLAR» ЖШС –нің баламалы электр энергиясын өндіру жобасы Арыс қаласы Қожатоғай ауылдық округі аумағындағы қаланың арнайы жер қорынан күн сәулелік электростанция құрылысын салу үшін аумағы 30 га жер телімі берілді. Жоба құны 6.090 млн. теңгені құрайды. Геодезиялық және топографиялық жұмыстар басталады. Өндірілетін электр қуаты 12 мВт. Жаңадан 30 адам жұмыспен қамтылатын болады.
Индустрияландыру картасы аясында аймақтық үйлестіру кеңесінде мақұлданған жобалар:
Арыс қаласынан индустрияландыру картасына жобаларды енгізу мақсатында құны 164,0 млн. теңгені құрайтын «ЖК Б.Сарбасов» жаңа ұн диірмені кешенін ашу жобасы.
Жобалық құны 100,0 теңгені құрайтын «ЭСЕД» ӨК-і ет өнімдерін өндіру цехының жобасы.
Жобалық құны 200,0 теңгені құрайтын «MEGA-AGAT-АГРО» ЖШС-нің сүт өнімдерін өндіретін зауыты.
«Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы аясында 7 жобаны іске асыру жоспарланған:
2015 жылы бағдарлама аясында 7 жобаға қолдау көрсетілді. Оның ішінде: 3 жобаға «Жылдық пайыздық мөлшерін субсидиялау», 3 жобаға «Кепілдік беру» және гранттық 1 жобаға қолдау көрсетілді.
### Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары саласы
Есепті кезеңде 9.012 млн. теңгенің ауыл шаруашылығы өнімдері өндіріліп, 2014 жылмен салыстырғанда нақты көлем индексі 106,2% құрады.
Мал басы және одан алынатын мал өнімдері 2014 жылмен салыстырғанда барлық түрінен артты.
2014 жылы 20,1 мың га жерге егіс егіліп, 12 мың га суармалы жер игерілсе, 2015 жылы 22,5 мың га жерге егіс егіліп, 14,3 мың га суармалы жерлер игеріліп, жалпы егіс көлемі 2,4 мың га-ға, суармалы жерлер 2,2 мың га-ға артты.
Тамшылатып суғару әдісімен ағымдағы жылы 939 га жерге егіс егілді.
Жаңадан 36 дана ауылшаруашылығы техникалары алынып, жылдық тапсырма толық орындалды.
Қала дихандары өткен жылғы ауа райының қолайсыз болуына қарамастан егіншілік талаптарын сақтап, 6344 тонна астық, 11665,5 тонна жүгері, 1777 тонна мақта, 100475,4 тонна бақша, 10616,3 тонна көкөніс және 1332 тонна картоп өнімдерін өндірді.
Сонымен қатар 5,73 мың тн ет, 14,85 мың тн сүт, 6,46 млн дана жұмыртқа өндірді. Қала халқының сұранысы толығымен қамтамасыз етілді.
«Сыбаға» бағдарламасы бойынша тапсырма 1200 бас, алынғаны 1703 бас, немесе 142% орындалды.
«Алтын асық» бағдарламасы бойынша 900 бас қой алу межесі берілсе, нақты алынғаны 1962 бас немесе, 218,0% орындалды.
«Құлан» бағдарламасы бойынша межеленген 160 бас жылқы орнына 165 басқа орындалып тапсырма 103,0% орындалды.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге түгендеу жұмыстары жүргізіліп, анықталғаны 28402 га оның ішінде суармалысы 1257 га, тәлімі егістік 3397,0 га жайылым 23471 га. Осы пайдаланбай жатқан жер иелерінің тізімдері жинақталып жерді қайтару мақсатында сотқа талап арыз берілді.
Қалада 2014-2016 жылдары мал шаруашылығын дамыту бағдарламасы аясында тапсырма 124 ірі қара мал бордақылау алаңдарын ашу керек болса, ашылғаны 136 бірлік, немесе 109,6% орындалды.
Шағын жанұялық сүт фермасын құру тапсырмасы 27 бірлік, орындалғаны 31 бірлік, немесе 114,8% орындалды.
Құс фермасын құру тапсырмасы 1 бірлік, орындалғаны 2 бірлік, немесе 200%.
Сүт қабылдау бекетін құру тапсырмасы 2 бірлік, орындалғаны 2 бірлік немесе 100%-ға орындалды.
### Табиғатты пайдалану және қорғау саласы
«Жасыл аймақ» іс-шарасы бойынша 183,6 га жерге 77,13 мың түп егілді.
### Құрылыс саласы
Құрылыс жұмыстарының көлемі 3.823 млн теңгені құрап, нақты көлем индексі 100,4% орындалған.
2015 жылы 493,5 млн. теңгеге 19576 шаршы метр тұрғын үй іске қосылып 2014 жылмен салыстырғанда 150,9 % құрады.
Аққала елді мекеніндегі 200 оқушыға арналған мектеп құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді.
Арыс қалалық мәдениет үйі ғимараты қайта жаңғыртудан өтіп пайдалануға берілді.
Арыс қаласындағы дене шынықтыру – сауықтыру кешенінің құрылысы толық аяқталып, пайдалануға берілді.
Арыс қаласы «Көктем-2» тұрғын ауданындағы көпқабатты 60, 90 пәтерлі тұрғын үйлердің құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілі аясында Монтайтас ауылында 150 қалада 240 орындық бала бақша құрылысы аяқталып пайдалануға берілді.
Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығы ғимаратының құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді.
Төрт орта мектептің, бір бала бақшаның және дендросаябақтың құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
## Коммуналдық шаруашылық және көлік саласы
2015 жылы қаланың 13 көшесін орташа жөндеу жұмыстары аяқталып, пайдалануға берілді.
Сонымен қатар, қалалық бюджеттен қаланың 7 көшесіне орташа жөндеу жұмыстарын жүргізіліп, аяқ жолдар төселіп, суағарлар орнатылды, көшелер мен аяқжолдар жарықтандырылды.
Стадион шағын ауданындағы Қабылсай сайынан өтетін жаяу жүргіншілер көпірінің құрылысына қалалық бюджет есебінен қаржы қаралып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
«Көктем-2» тұрғын ауданындағы қазандықтың құрылысы жүргізіліп, пайдалануға берілді.
«Көктем — 2» тұрғын ауданында канализациялық насос стансасының және канализация жүйесінің құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді.
Қалаға жақын елді мекендерді сумен қамтамасыз ету жүйесінің 2014-2015 жылдарға арналған, қайта құру және жаңарту нысандарының құрылысы жүргізіліп, пайдалануға берілді.
Қаладағы орталық жылу қазандығының күрделі жөндеу жұмыстары аяқталып, қаладағы көпқабатты тұрғын үйлер сапалы жылумен қамтамасыз етілді.
Жөндеуді қажет ететін ауыз су, кәріз және жылу жүйелері толық ағымдағы жөндеуден өткізілді.
Қаладағы 4 скверлерге абаттандыру жұмыстары жұргізілді.
Дермене, Монтайтас, Сырдария, Жиделі және Байырқұм елді мекендеріндегі саябақтарды қоршау жұмыстары жүргізілді.
Арыс қаласының Ақынбеков көшесіндегі №127 және Әл-Фараби көшесіндегі №7 үйдің қасбеттеріне светодиотты шамдармен көріктендіру, жарықтандыру жұмыстары жүргізілді.
Тұрғындар саны 5000 адамға дейінгі елді мекендердің бас жоспарының оңтайландырылған нұсқасын дайындаудың кестесі жасалып, 6 елді мекеннің бас жоспарының оңтайландырылған нұсқалары дайындалып, барлық елді мекендер бас жоспарының оңтайландырылған нұсқаларымен 100% қамтылды.
## Ішкі саясат, діни ахуал және жастар саясаты саласы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған «Нұрлы жол болашаққа бастар жол» атты Жолдауын насихаттау және түсіндіру мақсатында құрамында 25 мүшесі бар, 4 ақпараттық-насихаттық топ құрылып, 154 кездесу өтіп, 13521 адам қамтылды.
Жолдауды БАҚ арқылы халыққа түсіндіру және насихаттау мақсатында арнайы айдарлар ашылып, телеарнадан 36 сюжет, басылымдарда 48 мақала шықты. Сонымен қатар 50 билборд орнатылды.
Діни экстремизм, кереғар діни ағымдар мен секталардың іс-әрекеттерінің алдын алу мақсатында қала әкімдігі мен қалалық білім бөлімі жанынан құрылған ақпараттық-насихаттық топ құрылып, арнайы іс-шаралар бекітіліп, жұмыстар атқарылуда.
## Білім беру саласы
2015 жылы ұлттық бірыңғай тесттің орташа көрсеткіші 80,9 балды құрап, 2014 жылмен салыстырғанда 2,9 балға артты.
10 білім беру нысандарын (9 мектеп, 1 бала бақша) күрделі жөндеуге республикалық, облыстық және қалалық бюджеттерден барлығы 918,3 млн. теңге қаржы бөлініп, күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.
Балаларды бала бақшамен қамту 80,2% құрап, өткен жылмен салыстырғанда 3,6% артқан.
Т.Тәжібаев атындағы №1 балалар үйіне облыстық бюджеттен 81,0 млн. теңге қаржы бөлініп, күрделі жөндеуден өткізілді.
Қала сыртындағы лагермен жалпы оқушылардың 12,5% қамтылды. Инклюзивті білім беруді дамыту 29,2% құрады. Білім қоры 2,0% -ды құрады.
## Денсаулық сақтау саласы
Қала бойынша есепті кезеңде 1832 сәби дүниеге келіп, табиғи өсім 20,3% құрады. 2015 жылы туберкулез ауруымен алғаш рет 37 науқас тіркелген, алғашқы аурушаңдық 2014 жылмен салыстырғанда 19,5%. кеміген.
Ақдала ауылында дәрігерлік амбулаториясына күрделі жөндеу жұмыстарына облыстық бюджеттен қаржы бөлініп, жұмыстар толық аяқталды.
Қалалық түберкулезге қарсы диспансердің сыртқы қоршауы жүргізіліп, толық аяқталды.
## Мәдениет және спорт салалары
Қалада мәдениет және спорт салаларында белгіленген тақырыптық және бекітілген кестеге сәйкес іс-шаралар өткізілуде.
Байырқұм ауылдық клубы күрделі жөндеуден өткізілді.
## Әлеуметтік қамсыздандыру саласы
2015 жылы 1442 азамат өтініш жасап, 1081 азамат тұрақты жұмысқа орналасып, 535 ақылы қоғамдық жұмыстарға жолданды.
2015 жылы 18 жасқа дейінгі 6673 балаларға 124,0 млн. теңге жәрдемақы төленді.
Тұрғын-үй көмегіне 2015 жылы 348 отбасына 13,5 млн. теңге төленді. 2015 жылы 12 отбасындағы 66 адамға 610,0 мың теңгеге атаулы әлеуметтік көмек тағайындалып, толығымен төленді.
2015 жылдың шілде айынан бастап «Өрлеу» пилоттық жобасына 38 отбасы қатысып, оларға жергілікті бюджеттен 6,5 млн. теңге шартты ақшалай көмек төленді.
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыру аясында әлеуметтік жобаларды арттыру мақсатында 2015 жылы 24 мекемемен меморандум түзіліп, 4 млн. теңгенің жұмыстары атқарылды.
## Тағы қараңыз
Арыс қалалық әкімдігі
## Галерея
*
*
*
*
## Сыртқы сілтемелер
* Арысь на сайте Южно-Казахской области(қолжетпейтін сілтеме)
* Арыс қаласы мәслихатының ресми сайты(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер |
Мақтаарал ауданы — Түркістан облысының қиыр оңтүстік бөлігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 0,8 мың км² (облыс аумағының 0,7%-ы). Орталығы – Мырзакент кенті.
## Тарихы
Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қыркүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы. 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай, Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы – Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды. 2018 жылы 5 маусымда қайтадан Жетісай және Мақтаарал ауданы боп екіге бөлінді.
## Географиялық орны, жер бедері
Мақтаарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 м төбелі, белесті жазықта орналасқан. Батысында Жетісай ауданымен, солтүстігінде Шардара бөгені арқылы Шардара ауданымен, оңтүстігі мен шығысында Өзбекстанмен шектеседі. Ауданның жер қойнауынан минералды су, құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы қысқа, біршама жұмсақ, жазы ыстық, аңызақты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -3-4°С, шілдеде 28-29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-250 мм. "Достық" (бұрынғы С.М.Киров атындағы) каналы – ауданның басты су көзі. Жер асты суының мол қоры бар. Ауданның жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, саршұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі. Кезінде ақбөкендер болған.
## Әкімшілік бөлінісі
Аудандағы 69 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 9 ауылдық округке біріктірілген:
## Халқы
Ауданда 60-тан астам ұлт бар. Қазақтар, тәжіктер, өзбектер, орыстар, тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Облыстағы халқы ең тығыз қоныстанған аудан.
## Әкімдері
* Жамантай Бейсенбаев (2015-2016)
* Ғалым Исмаилов (2016-2018)
* Жамантай Бейсенбаев (04.2018-07.2018)
* Бақыт Асанов (07.2018 бастап)
## Экономикасы
Ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі бағыты - шитті мақта өндіру. Оның үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8% тиесілі, егіс аумағының 80%-ын алып жатыр. Ірі кәсіпорындарына "НИМЭКС" жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің мақта өңдеу, "ЮТЕКС"-мақта тазарту зауыттары, "Ақ алтын", "Мақтаарал", "Мақташы", "Ынтымақ", "Мырзакент" ашық акционерлік қоғамдары, "Жұлдыз", "Жалын" шаруа қожалықтары, "Ақ май", "Жетісаймай" жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері жатады. Олар аудан экономикасының дамуына тікелей үлес қосуда. Мақтаарал ауданы республикадағы шитті мақтаның 80%-ын береді. "Молчанов және К" спирт, шарап өндіруші кәсіпорын, "Мақтаарал тәжірибе стансасы", "Оңтүстік су шаруашылығы" мемлекеттік кәсіпорындары, 2 минералды су цехы, 1 бетон зауыты, Қазақ-Қытай жіп иіру-тоқыма кәсіпорындары сияқты 37 өнеркәсіп орындары жұмыс істейді. Өнеркәсіп өнімдерінін 83%-ы тоқыма және тігін өндірісі кәсіпорындарының үлесіне тиеді. Білім беру мекемелерінен "Сырдария" университеті, гуманитарлық-медициналық, гуманитарлық-экономикалық, агробизнес колледждері, 117 мектеп, 2 кәсіптік-техникалық мектеп, 1 оқу-өндірістік комбинат, 2 музыкалық, 2 спорт мектептері, 1 көмекші мектеп-интернат, 13 балалар бақшасы бар. Денсаулык сақтау мекемелерінен "Диагностикалық орталық", 6 аурухана, 31 отбасылық дәрігерлік емхана, 87 фельдшер-акушерлік пункт бар. 2001 жылдың 1 қарашасында Сырдария өзенінің үстінен халықтарға маңызы бар, ұзындығы 400 метрлік "Тәуелсіздік" көпірі және ұсақ 5 көпір пайдалануға берілді. Ауданның орталығы - Жетісай қаласынан Шымкентке дейінгі қашықтық - 232 км.
## Өнеркәсіп
Аудандағы 37 өнеркәсіп орындары 2007 жылдың 1-жарты жылдығында 4 млрд 267 млн. теңгенің өнімдері өндіріліп, орта мерзімдік даму жоспары 101,6% орындалды.
Ал, заттай өнімге шағар болсақ, 2006 жылдың тиісті мерзімінің деңгейіне қарағанда мақта талшығы - 644 тоннаға, мақта майы-78 тоннаға аз өндірілді. Нақты көлем индексі өткен жылдың тиісті мерзімімен саластырғанда 79,4%-ті құрап отыр.
Соңғы 3 жылда өнеркәсіп өнімдері көлеміндегі мақта тазалау зауыттарының үлес салмағы жылдан жылға бәсендеп 67% дейін, ал шағын кәсіпкерлердің үлесі керісінше ұлғайып 33% дейін жетті.
### Ауыл шаруашылығы
2007 жылдың 1-жарты жылдығының қорытындысы бойынша ауданда тұтас алғанда ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі жоспардағы 4404,2 млн. теңгенің орнына ағымдағы бағамен есептегенде 4461,5 млн.теңгені құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 566,0 млн теңгеге артып отыр. Орта мерзімдік даму жоспары 101,3 пайызға орындалды. Нақты көлем индексі 2006 жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 102,8 пайызды құрады.
Аудан дихандары 139 мың гектар егістік жердің 122744 гектарына шитті мақта, 4834 гектарға дәнді дақылдар, 5092 гектарға бау-бақша өнімдері (көкөніс, бақша, картоп,) 860 гектарға жеміс-жидек, 566,2 гектарға жүзім, 5830 гектарға азықтық дақылдар егіп, бүгінгі таңға 1400 тонна бидай, 29000 тонна көкөніс, 37500 тонна бақша өнімдері өндіріліп алынды.
Есепті кезеңде биылғы көктемгі дала жұмыстарына арзандатылған минералды тыңайтқыштар тікелей шаруа қожалықтарына жеткізіліп таратылды. Сондай-ақ, егілген дақылдардың құрылымына қарай жұмсалған жанар-жағар майға 616,6 млн. теңгенің көлемінде субсидия бөлініп отыр.
Ауданда мал саны артып келеді ағымдағы жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша, ауданда заңды және жеке тұлғалардың иелігінде 89,1 мың. бас ірі қара мал, оның ішінде 33,4 мың бас сиыр, 203,3 мың. бас қой-ешкі, 9683 бас жылқы, 1435 бас түйе, 108,0 мың. бас құс бар. Өткен жылдың тиісті деңгейімен салыстырғанда ірі-қара мал 2312 басқа, қой-ешкі 29989 басқа, жылқы 463 басқа, түйе 3 басқа, құс 398 басқа өсті.
### Құрылыс
Аталған мерзімде негізгі капиталға бағытталған инвестициялар 467,0 млн. теңгені құрады, бұл өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 823,1 млн. теңгеге кеміп отыр. Негізгі капиталға бағытталған инвестициялардың құрылымында 48,8 пайызды республикалық бюджет, 14,2 пайызды жергілікті бюджет, 37,0 пайызды кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті қаражаты, ал шетел инвестициясы қазірге тартылған жоқ.
Ауданда тұрғын үй құрылысы бойынша 2007 жылдың 1-жарты жылдығында 139 жер учаскесі бөлініп, құрылыс жұмыстары жүргізілуде. 2007 жылдың 1-жарты жылдығында жалпы көлемі 9500 шаршы метр 104 тұрғын үй пайдалануға қабылданды.
### Көлік, байланыс, ауыз су
Аудандағы 3 жолаушылар тасымалдау автокөлік кәсіпорындары мен 500-ден астам жеке тұлғалар жолаушыларға аудан ішіндегі бағыт және қалааралық бағыттар бойынша қызмет көрсетуде.
Аудан кәсіпорындары арқылы 2007 жылдың 1-жарты жылдығында 5,3 мың тонна жүк тасымалданды. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда жүк тасымалы 2,4 мың тоннаға артып отыр. Жүк айналымы 996 мың тонна-км құрап отыр. Бұл өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 282 мың тонна-км артқан. Сондай-ақ жолаушы тасымалдау алдыңғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 87 мың адамға, ал жолаушы айналымы 768 мың км/адамға артты.
Аудандық телекоммуникация торабы 2007 жылдың 1-тоқсанында абоненттерге 151,5 млн.теңгенің қызметін көрсетті, телефон нүктелерінің саны 13986-ға жетті. Өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда қызмет көрсету 14,5 млн. теңгеге, ал телефон нүктелердің саны 701-ге өскен. Ауданда ескі телефон станцияларын біртіндеп жаңа сандық станцияларға ауыстыру, телефон байланысының сапасын жақсарту жұмыстары жүргізілуде.
Ауданның тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз етуге 2007-2010 жылдарға арналған “Таза су” бағдарламасына сәйкес аудан тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мақсатында жылда жергілікті бюджеттен 10,0 млн. теңге қаржы бөлініп тұрады. Бұл қаржыға елді мекендердегі ауыз су құдықтарының насостарын ауыстыру мен басқа да ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізіледі.
### Шағын кәсіпкерлік
2007 жылғы 1 шілдесіндегі жағдай бойынша кәсіпкерлік субъектілерінің саны 19299-5а жетті, оларда 76,3 мың адам жұмыспен қамтылған. Шағын бизнес өкілдері өндірген өнім көлемі 424,1 млн. теңге болды, бюджетке жалпы 140,7 млн. теңге салықтық төлемдер құйылды.
Өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда шағын кәсіпкерлік саласындағы субъектілер саны 261 бірлікке, өндірілген өнім көлемі 17,1 млн. теңгеге, салықтық төлемдер көлемі 2,1 млн. теңгеге артты.
### Бюджет
Аудандық бюджеттің кіріс бөлігі 2007 жылдың 1-жарты жылдығында салық контингенті бойынша болжамдағы 836,9 млн. теңгенің орнына 848,2 млн. теңге яғни жоспар 98,2 пайызға орындалғанмен, өткен жылмен салыстырғанда 245,4 млн. теңгеге артық орындалды. Ал, жергілікті салық бойынша 496,2 млн. теңгенің орнына 505,1 млн. теңге (+8,9 млн. теңге) көлемінде салық пен міндетті төлемдер жиналды. Жоспар 101,8% пайызға артығымен орындалды. Былтырғы жылдың тиісті деңгейімен салыстырғанда 127,9 млн. теңге артық жиналды.
Жергілікті бюджеттің шығыс бөлігі жоспардағы 3 млрд. 656 млн. теңгенің орнына 3 млрд. 635 млн теңгеге орындалды, яғни 99,4 пайызды құрайды. Негізінен қаржының қомақты мөлшері білім беру саласына (2859,3 млн) мен әлеуметтік саласына (164,6 млн) қаржыландыруға жоспарланған.
### Әлеуметтік сала
Ауданда жұмыссыздар саны 1472-ден 1255-ке яғни 217 адамға азайды. Жұмыссыз азаматтардың саны барлық аумақтық әкімшілік бірлікте былтырғы деңгейден азайған. Ақылы қоғамдық жұмысқа болжамдағы 292 адамның орнына 330 адам жіберілген. Жұмысқа орналастыру бойынша жоспардағы 396 адамның орнына 613 адам жұмысқа орналастырылған, бұл жоспардағыдан 217 адамға артық.
Ауданымызға 2006 жылдың 6 айында құрамында 702 адамы бар 265 оралман отбасы көшіп келсе, 2007 жылдың 1-жарты жылдығында құрамында 529 адам бар 232 отбасы көшіп келді. Ал 1991 жылдан осы күнге дейін ауданға алыс және жақын шетелдерден 10542 отбасы оның құрамында 35321 адам көшіп келді.
## Білім
Аудан мектептеріне 2007 жылға барлығы жергілікті бюджеттен 3873,9 млн. теңге, республикалық бюджеттен 448,6 млн. теңге қаржы бөлінген. Оның ішінде: мектептің материалдық техникалық базасын нығайтуға парта алуға, компьютерлер алуға, қашықтан оқыту құралдарына, мультимедиялық кабинетке, оқушылардың жазғы сауықтыру лагеріне сонымен қатар мектептердегі медициналық кабинеттерге дәрі-дәрмектер үшін қаржы қаралды.
Биылғы жылғы өткізілген ұлтық бірыңғай тестілеудің нәтижесін өткен жылғымен салыстырғанда жоғары. Айтатын болсақ: 2005 жылы орташа балл 57,1 болған болса, 2006 жылы 59,1 балл, 2007 жылы 71,78 балл болды.
## Денсаулық
Ауданда 2007 жылдың 1-жарты жылдығында 44214 адам флюрографиялық және туберкулезге қарсы диагностикалық тексерулерден өткізіліп, ауруларын анықтап, емдеу шаралары көрілді.
Әйелдердің туу көрсеткіші жылдан-жылға өсуде. Биылғы жылдың 1-жарты жылдығында 4123/15,3 абсолют нәресте өмірге келді. Табиғи өсуі 2006 жылдың 1-жарты жылдығында 13,8 болса, биыл 15,3 болды.
## Мәдениет, спорт
Аудан халқына мәдени қызмет көрсету бағытында 30 мәдениет үйлері мен клубтар және 36 кітапхана, жалпы 68 мәдени ошақтары жұмыс атқарады. 2007 жылы облыстық бюджет есебінен Атакент кентіндегі «Достық» мәдениет үйін 12,0 млн. теңгеге күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу жоспарланған.
Сонымен қатар аудандық бюджеттен мәдениет мекемелеріне күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізуге 5,2 млн. теңге қаржы бөлінді. Атап айтқанда,
1. Қазбек би ауылдық округіне қарасты мәдениет үйіне
2. Мақталы ауылдық округіне қарасты клубқа
3. Мырзакент кентіндегі мәдениет үйіне
4. Достық ауылдық округіне қарасты мәдениет үйіне
5. Қарақай ауылдық округіне қарасты мәдениет үйіне
6. Орталықтандырылған кітапхана жүйесіне
Жалпы күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізуге 17,2 млн. теңге бөлініп отыр.
Ауданда салауатты өмір салтын насихаттау, дене шынықтыру мен көпшілік спортты дамыту бағытында бүгінгі таңда аудан көлемінде 272 спорт нысандары, оның ішінде: 3 стадион, 69 спорт зал, 124 спорт алаңдары, 1 теннис корты, 57 бейімделген ғимараттар және 3 балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі жұмыс істейді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Malimetter.kz Мақтаарал ауданы реферат (қазақша) |
Ордабасы ауданы — Түркістан облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. 1964 жылы құрылған. 1993 жылға дейін "Бөген ауданы" деп аталып келді. Аумағы 2,7 мың км². Орталығы – Темірлан ауылы.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Бәйдібек, Сауран аудандарымен, шығысында Сайрам ауданы және Шымкент қаласымен, батысында Отырар ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстігінде Қазығұрт ауданымен шектеседі.
## Тарихы
Ордабасы ауданы 1964 жылы 3 наурызда Түркiстан, Арыс, Алғабас және Сайрам аудандарының негiзiнде, солардың аумағынан еншi алып, өз алдына аудан болып құрылды. Орталығы Темiрлан ауылы болды. Оған төмендегi ауылдық кеңестер қарады. Алғабас ауданынан - Бөген, Борлысай, Глинково, Жамбыл, Майбұлақ және Орлов; Түркiстан ауданынан - Бадам, Қараспан, Көлтоған, Темiрлан, Шұбар; Созақ ауданынан - Алғабас, Қосақжар, Мыңбұлақ, Қызылқұм ауданынан - Задария.
Сол жылы сәуiрде Темiрлан мен Шұбар ауылдық кеңестерi бiрiгiп, Темiрлан ауылдық кеңесi (орталығы Темiрлан ауылы), Көлтоған мен Қараспан ауылдық кеңестерi бiрiгiп, Қараспан ауылдық кеңесi (орталығы Обручев ауылы) болды. Ал, сол жылдың мамырында Бөржар мен Ақдала ауылдық кеңестерi құрылды. Сол жылдың желтоқсанында Алғабас, Бөген, Борлысай, Глинково, Жамбыл, Қосақжар, Майбұлақ, Мыңбұлақ, Орлов ауылдық кеңестерi Алғабас ауданына қайтарылды.
1965 жылдың қаңтарында Сайрам ауданының Қатынкөпiр, Ленин ауданының Монтайтас ауылдық кеңестерi осы ауданға қарады. Ал 1967 жылдың қаңтарында Монтайтас ауылдық кеңесi Ленин ауданына қайта қосылды.
1967 жылдың қазанында Жаңаталап ауылында Жаңаталап ауылдық кеңесi ұйымдастырылды.
1968 жылы Түркiстан ауданынан Сыпатаев атындағы және «Октябрь» жемiс-жидек кеңшарлары қосылды.
1973 жылы Бөген құс фабрикасы, 1980 жылы «Мерей» құс фабрикасы құрылды.
1978 жылы Сыпатаев атындағы кеңшарынан «Көкарал» кеңшары еншi алып шықты.
1980 жылы «Ордабасы» мал бордақылау бiрлестiгi ұйымдастырылды, сөйтiп, аудан шаруашылығының саны ұлғайды. 1986 жылы «ХХI партсъезд» атындағы, «Шымкент» жемiс-жидек кеңшарлары мен «Шымкент» құс фабрикасы Сайрам ауданының құрамына берiлдi.
1988 жылғы 25 шiлдеде Бөген ауданы таратылып, Арыс ауданының қарамағына кiрдi.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1989 жылғы 13 қазандағы №4178-VI Жарлығымен Бөген ауданы қайта құрылды. Ал, бұрынғы «Задария» қаракөл қой зауыты, «Дермене» дәрi-дәрмектiк, «Ақдала» қаракөл қой кеңшарлары Арыс ауданының құрамында қалып қойды.
Аудан аумағынан Шымкент қаласы аумағына жалпы көлемі 7068 гектар жер телімі оның ішінде: Бадам ауыл округі аумағынан 6070 гектар, Бөржар ауыл округі аумағынан 125 гектар, Шұбар ауыл округі аумағынан 873 гектар жер телімдері аудан әкімінің 07.12.2012 жылғы №484 қаулысына және Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 10.12.2013 жылғы №21/177-V шешіміне сәйкес Бадам ауыл округінен Алтынтөбе және Көкбұлақ елді мекендері Шымкент қаласына өтті.
## Жер бедері, климаты
Ордабасы ауданың жер бедері жазық. Оңтүстік бөлігі солтүстігіне қарағанда біршама көтеріңкі және бұл бөлігі Арыс өзенінің салаларымен сай-жыраларға тілімденген. Ауданның ең биік жері Қайнар ауылының шығысында (383 метр). Ауданның климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, жазы ұзақ, ыстық және аңызақты. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -3-5°С, шілдеде 26-28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-380 милиметр. Желдің басым бөлігі шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттан соғады. Орташа жылдамдығы 3-5 м/с. Желдің әсерінен жазда ауданның гидротермиялық көрсеткіші төмендеп (0,3-0,4), ылғалдылық мөлшері кемиді де аңызақ, құрғақ және ыстық кезең қалыптасады. Аудан арқылы Арыс және оның салалары - Боралдай (оң саласы), Бөржар, Бадам, Шұбарсу, тағы басқа өзендері ағып өтеді. Ауданның орталық бөлігінде Бөген бөгені салынған. Одан Арыс-Түркістан каналы тартылған. Бөгеннің оңтүстігін бойлай Арыс каналы жүргізілген.
## Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Өсімдігі қияқ, қоңырбас, солтүстігінде бозжусан басым көкпек, сар-сазан, баялыш, күйреуік өскен. Ауданның солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі. Дәрілік өсімдіктерден күріш қонағы, қара меңдуана, тұмаршөп (жұмыршақ), тағы басқа кездеседі. Аудан халқы көп ұлтты. Оның басым бөлігін қазақтар құрайды. Ірі елді мекендері: Темірлан, Төрткөл, Сыпатаев, Бадам, Бөген, Қайнар, Қарааспан, Шұбар, Қарақұм, тағы басқа. Ауыл шаруашылықтарына жарамды жердің аумағы 246,5 мың гектар. Егіс аумағының құрылымында дәнді дақылдар мен бұршақ (37,0%) басым. 24,8%-ы мақтаға тиесілі. Ауданда облыстағы барлық мүйізді ірі қараның 7,3%-ы, қой мен ешкінің 5,9%-ы, жылқының 6,6%-ы, құстың 9,1%-ы өсіріледі. Аудан орталығы - Темірлан ауылынан Шымкент қаласына дейінгі қашықтық 45 километр. Аудан аумағы арқылы Шымкент-Қызылорда темір жолы және Шымкент-Түркістан-Қызылорда автомагистралі өтеді.Қазіргі таңда Батыс Қытай - Батыс Еуропа жолы жүргізілуде, бұл жол бұрынғы Ұлы жібек жолы болған.
## Әлеуметтік-экономикалық жағдайы
### Бюджет
2007 жылдың алты айында жалпы салықтардың кіріс жоспары 297392 мың теңгені құрап, оның орындалуы 369445 мың теңге болды, немесе 72053 мың теңгеге артық түсіп 124 пайызға орындалды. Республикалық бюджеттің жоспары 30426 мың теңге, түскені 44691 мың теңге болды. Облыстық контингент бойынша жоспары 266966 мың теңге, орындалуы 324754 мың теңге, немесе 121,6 пайзға орындалды. Оның ішінде жергілікті бюджет бойынша жоспар 163466 мың теңгені құраса, оның нақты түсімі 193713 мың теңге болды, бұл жоспардан 30247 мың теңгеге артық, немесе 118,5 пайызға орындалды.
### Ауыл шаруашылығы
Алты айда ауыл шаруашылық саласында өндірілген өнім көлемі 1878,2 млн. теңге болып, өткен жылмен салыстырғанда 113,5 пайызға артық болды.Ауыл шаруашылық жерлерінің жалпы көлемі 217299 гектар, оның ішінде егістік жер көлем 80277 гектар, мұның 48270 гектары тәлімі жерлер, 32007 гектары суармалы жерлер. Тыңайған жер 26920 гектар, жайылымдық жер 131616 гектар және көпжылдық қондырғы 514 гектарды құрайды.Барлық масақты дақылдар 20135 га, оның ішінде 19270 га жерге күздік бидай егілді. Жыртылуға тиісті 12 948 га пардың 10114 гектары немесе 78 пайызға орындалды.Мақта 12989, жаңа жоңыршқа 3465, көкөніс 1582, картоп 431, бақша 1658, мақсары 3828, жүгері 1873, күнбағыс 1803 гектар жерге егілді. Жаңадан алма 48,7 гектар, жүзім 15,2 гектар барлығы 63,9 гектар жерге 14 жеке қожалықтар бау, жүзімге құжаттарын өткізді. 2007 жылдың алты айында мал басы өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда ірі қара мал 3343 басқа көбейіп, 67531 басты құрады.
### Өнеркәсіп
Ауданның өнеркәсіп саласында (шағын, қосалқы, кәсіпорындарды, үй шаруашылығы секторларын қоса алғанда), қолданылып жүрген бағамен есептегенде 844,5 млн. теңгенің өнімдері өндіріліп, өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 120,3 пайызға артты.Ауданда өнөркәсіп өнімдерін өндіретін заңды тұлғалардың саны 19, оның адам саны 50-ден жоғары 3 кәсіпорын, 50-ден төмен адам санымен 10 кәсіпорын, 6 қосалқы шаруашылық жұмыс істейді. Қаржылық емес секторлық корпорация бойынша 389,4 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 133 пайызға артық орындалды.
### Шағын және орта бизнесті дамыту
2007 жылдың алты айында шағын кәсіпкерлік саласында әр түрлі экономикалық қызмет түрлерін көрсететін 93 нүкте ашылып, 186 адам жұмыспен қамтылды.Барлық заңды тұлғалар саны 642, жеке тұлғалар саны 718, шаруашылық субъектілерінің саны 4841, барлық тіркелген 6201 заңды және жеке тұлғаларда жұмыспен қамтылған адам саны 16405.Бүгінгі таңға кәсіпкерлер банк және несие-қор ұйымдарынан 771,6 млн. теңге несие қаржы игерді.Бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 217,6 млн. теңге болса, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда (тұрақты бағалармен) 105,7 пайызға артты.Қоғамдық тамақтандыру қызметінің көлемі 6,9 млн. теңге болды. 2006 жылдың осы кезеңмен салыстырғанда (тұрақты бағалармен) 127,8 пайызға өсті.
### Инвестиция
2007 жылдың алты айында 458,9 млн. теңге игерілді. Өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 42,2 пайызға кем. Оның 301,5 млн. теңгесі республикалық бюджеттен, 1,1 млн. теңгесі жергілікті бюджеттен, 156,3 млн. теңгесі жеке халық және кәсіпорындардың есебінен инвестицияға берілді.Елбасымыздың жыл сайынғы халқымыздың әлеуметтік жағдайын көтеруге арнап «Тұрғын үй», «Таза су», «Ауыз су» және «Ауыл» бағдарламаларының орындалуы барысында биылғы жылға су құбыры жүйесінің құрылысына 10,0 млн. теңге қаралып, қаржыландыру шілде айынан жүргізіледі Ауданда білім саласы бойынша 2007 жылға 2 мектептің құрылысына 126,3 млн. теңге қаралып (К.Омаров-72540, Жусансай 53772) 77,4 млн. теңгесі осы мерзімге қаралып игерілді. Электрондық үкімет шеңберінде адами капиталды дамытуға 4197 мың теңге қараған, шілде айынан бастап қаржыландырылады. Тұрғын үй бағдарламасы бойынша халықтың жеке қаржысы есебінен 2642 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, жұмсалған қаржы 131359 мың теңге. Ауданда 6 азық-түлік дүкені пайдалануға берілді.
### Халықты әлеуметтік қорғау мен жұмыспен қамту
ҚР «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заңына сәйкес, 163 отбасының 817 адамына 2729,8 мың теңге атаулы әлеуметтік көмек тағайындалып, төленді.ҚР «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Заңына сәйкес 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап 919 отбасыға 3136 балаға 16423,7 мың теңге 18 жасқа дейінгі балаларға арналған жәрдемақы тағайындалып, төленді.Аудан бойынша демеушілердің есебінен 196 адамға 1590 мың теңгенің көлемінде көмек көрсетілді.Аудан бойынша Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен мүгедектері, зейнеткер жасындағы Батыр аналар мен Алтын алқа иеғерлері, соғыс жылдары тылдағы еңбегі үшін марапатталған және кемінде 6 ай еңбек еткен тыл еңбеккерлері, жасына байланысты және зейнеткер жасындағы мүгедектер азаматтарға «Ардагерлер үйі», «Сарыағаш», «Манкент», «Спутник», «Денсаулық» шипажайлары мен оңалту орталықтарына 139 азаматтарға демалуға жолдамалар берілді.
2007 жылдың алты айының қорытындысы бойынша 452 адам ресми тіркелген жұмыссыздар болып есептеледі. Ресми тіркелген жұмыссыздар-дың 235-і әйел және 217-сі ер азаматтар.
348 адам тұрақты жұмыспен, ақылы қоғамдық жұмысқа 270 адам қамтылды, нысаналы топ бойынша жұмысқа орналасқаны 66.
### Білім беру
Аудандық білім бөліміне қарасты 66 мектеп жұмыс істейді, оның 37 орта, 12 негізгі, 17 бастауыш мектептер. Оқушы саны 22212.Мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорны - 14 болса, оның 11-і мектепке дейінгі, 2-і мектептен тыс мекеме, 1-уі балалардың жазғы сауықтыру демалыс орны.Аудан бойынша қашықтықтан оқытудың спутниктік каналы 14 білім мекемесінде орнатылған.Аудан бойынша 66 мектептің 62-не телефон желісі орнатылған, оның 60 интернет жүйесіне қосылған және 2 мектепке ДАМА қондырғылары (спутник) орнатылған.2007 жылы мектеп кітапханаларын жаңарту мақсатында республикалық бюджеттен 6541 мың теңге, облыстық бюджеттен 14369 мың теңге, барлығы 20910 қарастырылды, алты айында 10731 мың теңгеге кітап қоры жаңартылды.Үстіміздегі жылы мектептерге бюджеттен күрделі жөндеу жұмыстарына 9000 мың теңге жоспарланып, шілде айынан бастап жүргізіледі, ағымдағы жөндеуге 1887 мың теңге қаралып оның 1287 мың теңгесі игерілді..
### Спорт
Ауданда 21 спорт зал, Д.Қонаев атындағы демалыс лагеріндегі жүзу бассейні мен стандартқа сай 1500 орындықты орталық стадион бар. Аудандық дене шынықтыру және спорт бөліміне қарасты жасөспірімдер спорт мектебінде 41 жаттықтырушы жұмыс істейді, оның 28-і штаттық, 13-і қосалқы жұмыс атқарады. Оқушылардың саны 920, топтардың саны 72. Бүгінгі таңда аталмыш мекепте спорттың 11 түрінен оқу-жаттығу сабақтары жүргізіледі, атап айтқанда: футбол, баскетбол, қазақша күрес, бокс, жеңіл атлетика, каратэ-до шотакан, самбо, дзю-до және шахматттан. Оқу- жаттығу сабақтары Темірлан, Қараспан, Шұбар, Қызыл-жар ауылдарында және Б.Оңтаева, Ерназаров, Бектаев және Шұбар-су орта мектептерде және мәдениет үйінің спорт залы мен Қажымұқан атындағы стадионда өтеді. Жыл басынан 7 спорттық жарыстар өткізіліп, оған 773 спортшылар қатысты.
### Денсаулық сақтау
Ауданда халыққа 1 аудандық орталық аурухана, 1 туберкулезге қарсы диспансер, 2 ауылдық аурухана, 1 БМСК Қараспан, 8 дәрігерлік емхана, 42 МБ қызмет көрсетеді.Аудан көлемінде 2007 жылдың 6 айында 1274 бала /2006 жылы 1251 бала туған/ дүниеге келіп, былтырғыдан 23 балаға артып отыр. Өлім көрсеткіші (туған 1000 балаға шаққанда) /2006 ж. 15-14/ 2007 ж. 24-20,6 аудан бойынша өлім 9 балаға артып отыр.Ауданымыздағы жалпы халықты флюорография-лық тексеруден өткізу жоспары 44810 болса оның 19892 адам тексеріліп 44,4 пайызға орындалды.18 жасқа дейінгі балаларды профилактикалық тексеруден аудан бойынша 32746 бала өтуге тиісті болса, қазіргі таңда 18458 бала өтіп, 56,3 пайызды құрады.
### Мәдениет
Ауданда 1 мәдениет үйі мен 1 орталықтандырылған кітапхана, балалар кітапханасы, 4 ауылдық мәдениет және 8 ауылдық клуб, 31 ауылдық кітапханалар халыққа қызмет етеді.Осы жылдың алты айында мәдени-ағарту мекемелерінде 152 мәдени іс-шара өтіп, оған 38250 адам қатысты. Аудандық орталықтандырылған кітапхана жүйесінде 339419 кітап қоры биылғы жылы 1941 дана кітаппен толықтырылды. Жарты жылдыққа арнайы есепке 27410 теңге түсті. Материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Аудандық мәдениет үйін ағымдағы жөндеуден өткізілуде.
### Байланыс
Аудан бойынша 14-АТС халық игілігіне қызмет етуде. Оның 9-ы санды, 5-і аналогты станциялар. Аудан бойынша 59 елді мекен толығымен телефондандырылған, 4033 телефон нүктесі бар, оның ішінде бес айда 274 нүктесі орнатылды.Қажымұқан, Темірлан, Аманкелді және Жеңіс ауылдарында кабелді желілерге ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілді.Аудан орталығында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізу арқылы 1000 м жаңа телефон канализациясы құрылды.
## Халқы
Тұрғындар саны – 118 916 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 95,33%, күрдтер – 1,33%, орыстар – 1,20%, әзербайжандар – 1,03%, басқа ұлт өкілдері – 1,12%.
## Әкімшілік бөлінісі
57 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:
## Дереккөздер |
43°07′41″ с. е. 77°04′51″ ш. б.43.12806° с. е. 77.08083° ш. б. / 43.12806; 77.08083
Шымбұлақ — Алматы маңындағы Іле Алатауы шатқалының 2510 метр биіктігінде орын тепкен тау-шаңғылық курорты.Талғар асуының бөктеріндегі бұл спорттық кешен 1954 жылдан бастап тау шаңғысы спортшыларының сүйікті орнына айналған. Алғашқыда бұл кешен кеңес тау шаңғышыларының олимпиадаға дайындық базасы ретінде құрылған. Жарыс жолының ені 25 метр, еңістігі 11-29 градустардың аралығында, сондықтан шаңғышылардың ең жақсы жылдамдық көрсетуіне қолайлы. Техникалық сипаттамасы жағынан Еуропаның ең жақсы жарыс жолдарынан кем емес, көп жағдайда (қарының сырғанақтық сапасы бойынша) олардан артық.
Кешенді жаңа жөндеу бойынша жалпы ұзындығы 6 шақырымнан екі есеге ұзартылды. Ал ені ең негізгі бөліктерінде 10-20 есеге кеңейтілген. Тау шаңғы трассаларының бойына қар зеңбіректері орнатылған, аспалы жолдардың болат арқандары жаңартылған. Алдағы күндері шаңғы жолдарын Қарлытау мұздығына дейін ұзарту көзделген. Осы шаралар іске асқаннан кейін шаңғы трассасының ұзындығы бойынша Шымбұлақ әлемдік жетекші курорттарымен теңесетін болды. Сондай-ақ, қонақ үйлер қайта жасақталып, мейрамханалар мен дүңгіршектер, боулинг, спа-орталықтар құрылады. Осы жұмыстардың барлығы 2011 жылғы Азия ойындарының қарсаңында аяқталмақ.
Сонымен бірге мұнда соңғы үлгідегі уақыт өлшейтін құралдар, әлемдік жоғары деңгейдегі жарыстарды өткізуге лайықты ақпараттық көрсеткіштер қойылады. Тау шаңғысы мен сноубордтың халықаралық мектептері бой көтермек. 2000 автокөлікке арналған жерасты автопаркингтер, Медеу мен Шымбұлақ арасында жүретін 4,5 шақырымдық аспалы жолдар салынған. Осы жолдар арқылы тау шаңғысы кешеніне он бес минутта көтерілуге болады. Болат арқандарға секундына 5 метр жылдамдықпен жүретін 115 кабина орнатылады, яғни, олар бір сағатта 2000 адамды тауға көтермек. Курортқа балаларын алып келетін туристерге ыңғайлы болу үшін, «бэби-лифт» - көтергіші бар балалар алаңы да жасалып қойылған.2510 метр биіктікке орналасқан бұл кешеннен таудың кереметтей көріністері, жұмсақ климаты мен шуағы мол күндерінің көп болуы, қар қабатының ұзақ уақыт жатуы (желтоқсан мен сәуір аралығында) – бұл жерге туристер мен тау шаңғы спорты әуесқойларының легін өзіне баурап тартатын болады. Мұнда демалыстың басқа түрінен гөрі, айдындай тайғанақ мұз жолдарын қалайтын шаңғышылар, шеберліктерімен деміңді ішіңе алып таң қалдыратын, экстримальді секіретін және қилы бұрылыстар жасап түсетін батыл сноубордшылар келеді.Сөйтіп, Шымбұлақ қараша – мамыр аралығында шаңғы жарыстарын өткізетін, шаңғы тебетін мекенге айналса, жаз айларында қар жамылғысы бар тауларды тамашалайтын, туристер көп келетін, қалалықтар дем алатын тамаша орынға айналмақ. |
Отырар ауданы — Түркістан облысының батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Батысында Қызылорда облысымен, солтүстігінде Сауран ауданымен, шығысында Ордабасы ауданымен, оңтүстік-шығысында Арыс қаласына қарасты аумақпен, оңтүстігінде Шардара ауданымен, оңтүстік-батысында Өзбекстан Республикасымен шектеседі. Жер аумағы 16,8 мың км² (облыстың 14,4%-ы). Тұрғын халқы 51,6 мың адам (2023). Әкімшілік орталығы — Шәуілдір ауылы.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Сауран ауданымен, шығысында Ордабасы ауданымен, оңтүстігінде Шардара ауданы және Арыс қаласымен, батысында Қызылорда облысының Жаңақорған ауданымен, оңтүстік-батысында Өзбекстанмен шектеседі.
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісінің тарихи қалыптасуы
Ауданның қазіргі әкімшілік-аумақтық шекаралары XX ғасырдың алғашқы ширегінде қалыптаса бастады. Оған дейін осы аумақ Түркістан генерал-губернаторлығының құрамындағы Сырдария облысына (орталығы — Ташкент) қарады. Құрылымы 1867 жылы шілдеде бекітілген "Жетісу және Сырдария облыстарын Уақытша басқарудың Ережесіне" сәйкес анықталды да, оған бұрынғы Сырдария желісінің аудандары, сонымен қатар Ресейге қосылған Қоқан хандығының 7 уезі (Әулие ата, Қазалы, Құралы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Ходжент) және 2 аудан (Жызақ, Ұратөбе) енгізілді. Қазан революциясынан кейін аудан аумағында қайтадан құрылымдық өзгерістер басталды.
1920 жылы 26 тамызда Қырғыз (Қазақ) АКСР-ін құру туралы декрет қабылданды. Қазақ халқының көп бөлігі қоныстанған Жетісу және Сырдария облыстарының аумағы Түркістан АСКР-інің құрамында калды. 1924 жылы 11 қазанда Республикалық Коммунистік Партияның Орталық Комитетінің қаулысымен Орта Азия Кеңестік республикаларының межеленуі мақұлданып, нөтижесінде Әулие ата, Ақмешіт, Қазалы, Түркістан, Шымкент уездері және Ташкент уезінің 10 болысы, Мырзашөл уезінің 2 болысы, Самарқанд облысының 6 болысы бар Сырдария облысы Қазақстан құрамына енді. Кейінгі жылдары губернаторлық, округтік бөлініс кезінде аудан аумағындағы қазіргі ауылдык округтер мен елді мекендер — ұжымшылар ретінде біріге бастады. Сөйтіп, бүл өңірде алғашқы бес ұжымшар ұйымдастырылды. Олар: "Абад", "Кеңес", "Жаңаарық", "Отырар", "Қызыл Түркістан".
1932 жылы "Талапты", "Қарғалы", "Қоғам", "Байылдыр", "Ынталы" ұжымшарлары құрылды. 1934 жылы 27 желтоқсан күні № 106 бюро қаулысымен Шәуілдір ауданын құру туралы шешім қабылданып, Оңтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің 1935 жылы 16 ақпандағы бюро қаулысында Түркістан және Шәуілдір аудандарының шекаралары белгіленді. Крупская атындағы, "Интернационал", Құлымбетов атындағы, "Ақтөбе", "Беларық", "Сталинабад", "Кеңес", "Отырар", "Қызыл Түркістан", "Талапты", "Ынталы", "Қоғам", "Байылдыр", "Қарғалы", "Ногин" (қазіргі Д.Алтынбеков), "КСРО-ның 60 жылдығы" кеңшарлары құрылды. Жер серіктестіктері, ұжымдық шаруашылықтар: Маяқұм, Құмкөл, Шеңгелді (Ұзынқұдық), Ақкөл, Балтакөл, Жаңашардара, Aқынтоғай, "Овцевод", "Ызакөл", "Сарыкөл", т.б. елді мекендер жаңа аудан құрамына енді. Алғашқы жылдары 5 ауылдық кеңес, 33 ұжымшар, жер серіктестіктері (барлығы 3710 үй) болды.
Аудан орталығы ретінде жаңадан ұйымдастырылған ұжымшарлардың ортасындағы Қаракөншек төбесі таңдап алынды. Шәуілдір ауданы партия комитетінің 1-ұйымдық мәжілісі 1935 жылы 12 ақпанында өтті. Бүл мәжіліске Н.Жөлелов, Д.Алтынбеков, Ұсабаев, Емельянов, Бұхаров, Антоненко, т.б. катысты. Аудандық партбюро құрылып, оның кұрамына аудандық партия комитеті хатшысы Н.Жәлелов, аудандық атқару комитеті төрағасы Д.Алтынбеков, Машина-трактор станциясы директоры Гайнуллин енгізілді. Осы қаулымен кеңестердің ұйымдастыру бюросы құрылып, оның төрағасы болып Д.Алтынбеков сайланды. 1962 жылы өлкелік әкімшілік-аумақтық бөліну кезінде Оңтүстік Қазақстан — Шымкент облысы болып өзгерді. Ӏрілендірілген өнеркәсіптік басқармалар ұйымдастырылып, Шәуілдір ауданы Арыс ауданының құрамына өтті.
1963 жылы бұрынғы Шәуілдір ауданы негізінде Қызылқұм ауданы ұйымдастырылды. Аудан құрамына Ақынтоғай, Жаңашардара, Задария, Қызылқұм, Маяқұм, Отырар, Тақыркөл, Темір, Шардара, Шеңгелді, Шымқорған, Шәуілдір, Сырдария, Ақтөбе ауылдық кеңестері енді. Сол жылы Шымқорған, Қызылқұм ауылдық кеңестері Өзбек КСР-нің Сырдария облысына, 1964 жылы Задария ауылдық кеңесі Бөген ауданына, Шеңгелді ауылдық кеңестері Шардара ауданына берілді. 1967 жылы құрылған Қандөз ауылдық кеңесі 1970 жылы Қызылорда облысының құрамына енді. 1964 жылы Қожатоғай, 1965 жылы Балтакөл, Талапты, 1971 жылы Шілік ауылдық кеңестері кұрылды.
1986 жылы ауданда 11 ауылдық кеңес болған. 1991 жылы 18 қаңтарда Қызылқұм — Отырар ауданы болып өзгертілді. Қазақстан Республикасы 1993 жылы 9 желтоқсандағы "Жергілікті кеңестердің өкілеттігін шұғыл тоқтату туралы" Заңына сәйкес, ауданның ауылдық кеңестері кызметін тоқтатып, 1995 жылы 5 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің қаулысымен, өзіне бірнеше елді мекендерді қамтитын ауылдық кеңестер шекараларында ауылдық округтер құрылды.
## Табиғаты
Тұран ойпатының орта тұсында орналасқан аудан жері негізінен жазық келеді. Оның басым бөлігін Сырдария өзенінің орта ағысымен Қызылқұм құмды алқабы алыл жатыр. Қызылқұмда көптеген құдықтар (Қасымбет, Дүйсенбай, Дәуренбек, т.б.), қыстаулар (Есенгелді, Босаға, Орынбай, т.б.) бар. Қаратау жотасының батысын және Қызылқұмның шығысын ала сексеуілді тоғайлар көмкерген. Сырдария аңғары мен Қызылқұмда Балақарақ, Мұрынқарақ, Қарақ, Қыл, Тастөбе, т.б. ежелгі тау жұрнақтары сақталған. Олардың кейбіреуінің пішіні төрткүлді келген. Қызылқұмның орта тұсында сусымалы шығыр құмнан тұратын Үрме өңірі орналаскан.
### Геологиясы
Отырар ауданының жер қыртысын Тұран плитасының эпигерциндік құрылымынан (Сырдария депрессиясы) түзілген. Ӏргетасы мезокайнозой дәуіріне жатады. Оның терендігі ауданның оңтүстігінде 2000 метр, ал Сырдарияның оң жағалық аңғарында 1500 метрдей. Эпигерциндік платформаның антиклиналь осі ауданның шығыс бөлігінде (Қаратау жотасы маңында). Сырдария аңғарына дейінгі (шығыс бөлігі) орта және төмені төрттік жүйенің тау жыныстарынан тұрады. Тектоникалық құрылымы жағынан Қызылқұм бөлігі бірнеше құрылымдык қабаттан тұрады. Бүл өңірдің жер қыртысы бірнеше жарылыстармен қиылған палеозойдың магмалық шөгінді жыныстарынан құралған.
Қабаттар өз кезегінде Қызылқұм өңірінің палеозойлық табанын жаңартып, өте жалпақ белдерге (Кемпір, Балтакөл, Босаға, Шөл-Шардара, т.б.), науаларға (Жауғаш, Арыс, Келес) бөлген. Жер асты суы жоғары бор шөгінділерінің құмды қат-қабатында. Палеоген-неоген сулы кешендегі су қабаттары 800—100 метр тереңдікте кездеседі және оның температурасы 50—75°С. Литологиялық тұрғыдан қабат құмды-саздақты. Бор қабатындағы (1800-2900 метрде) су температурасы 100°С, Юра қабатында (2900- 3200 метрде) 150°С-қа жетеді. Суы кремнийлі-термальді, минералды суларға жатады. Жер асты сулары Арыс, Қызылқұм және Оңтүстік Қаратау артезиан алаптарына тиесілі.
Суының кермектілігі: Қызылқұмда 3—5 г/л, Арыс—Сырдария аралығында 5—8 г/л. Жер асты грунт сулары 2—5 метр терендікте (Сырдария, Арыс өзені аңғарында), Қызылқұм өңірінде 5—8 метр, кейде 8—12 метр тереңдікте кездеседі. Артезиан сулары негізінен палеоген-неоген кабаттарында (30—50, кейде 80—105 метр). Отырар ауданының жер қойнауынан графит, тас көмір, алтын, уран, құрылыс материалдары барланған.
### Климаты
Отырар ауданының климаты қоңыржай континенттік. Қары аз, қысы жұмсақ. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы ауданның солтүстігінде (Түркістан өңірінде) -5—7°С, оңтүстігінде (Қызылқұм өңірінде) -3—5°С, жаз айлары барлық өңірінде 26— 28°С. Қыс айларындағы төменгі температура -38°С, жаз айларында 52°С. Күн радиациясының жылдық жиынтық мөлшері 3200— 3400 сағ/жыл. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 170 милиметрден (Қызылқұм өңірінде) 300 милиметрге дейін. Қыстағы желдің басым бөлігі (45%) солтүстік-шығысқа, жазда солтүстікке (45%) келеді.
Аудан жері аркылы Қаратау жотасынан (солтүстік-шығыстан) әйгілі Арыстанды-Қарабас желі тұрады. Ол Арыстанды өзенінен бойлай оңтүстік-батысқа қарай бағытталған. Желдің күші 30—35 метр/секундқа дейін жетеді және кемінде 6—8 күн бойы қатарынан соғады. Қыста ауа температурасын тез төмендетіп жібереді (-22°С-қа дейін). Ал жазда соққан бұл жел аңызақты келеді. Нәтижесінде қуаңшылық болып, шаруашылыққа үлкен зиян келтіреді. Бүл желдің күштілігін осы салада зерттеу жүргізген ғалымдар Х.Ахмеджанов пен С.Төребаева: "Біріншіден, ауа ағыны Қызылту мен Шақпақ аралығындағы тау асуынан өткенде жылдамдығы артады, екіншіден, Арыстанды өзенінің арнасында тауаңғар ауа циркуляциясының өсерінен оның екпіні одан да күшейеді.
Арыс маңындағы ауа кысымы Мойынқұм үстіндегі қысымнан артық болған жағдайда жалпы атмосфералық циркуляция заңдылығы бойынша жел оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай соға бастайды. Бұл бағытта жел түнге қарағанда күндіз күштірек соғады" деп түсіндіреді.
### Гидрологиясы
Аудан арқылы Сырдария және оның Қазақстандағы жалғыз ірі саласы — Арыс өзені ағып өтеді. Арыс өзені Көкмардан ауылы тұсында Сырдария өзеніне құяды. Өзеннің осы тұсын Құйган деп атайды және ол бүкіл Отырар оазисінің (шұратының) кіндігі саналады. Арыстың (оған 91 сала құяды) суымен ауданның 7,0 мың гектар жері суарылады және 50 мың гектар жерді суландыруға болады. Орталығы Тянь-Шаньнан бастау алатын Сырдария (ежелгі аты — Сейхун) Қазақстанда Машат, Келтемашат, Балабөген, Бөген, Шаян, Ақсу салаларына бөлінеді. Ортағасырлық автор Рузбехан өзінің еңбегінде Сырдария өзеніне: "Бұл өзен 300 ташка (2000 километр) дейін ағып Қарақұмның құмдарында жоғалып кетеді.
Өзен ағып өткен жерлерде жемдік шөптер мен көптеген каналдар тартылған. Ешбір жер жүзінің бір елінде Сырдария сияқты пайда келтіретін өзен жоқ; шөбінің қалыңдығы, өзен жағалауындағы өсімдіктің және жабайы құстардың көптігі жағынан оған тең келер өзен жоқ. Неше түрлі гүлге толған жағалауында әр түрлі құстар, жабайы есектер (құландар болуы керек — редакция), қарақұйрықтар және басқа да жануарлар мекендейді, сондай-ақ жел мен құйын өтпейтін арша өсетін тоғайлар бар" деген сипаттама берген. Көктемгі тасқында Сырдария және Арыс өзендері жағалауларынан асып, үлкен аумақты алып кетеді. Әли ибн әл-Хусейн әл-Мақсуди 947—950 жылдары құрастырған тарихи-географрафиялық шығармасында Отырар оазисіндегі (шұратындағы) су тасқыны туралы жазған. Мұндай су тасқыны қазіргі уақытта да болып тұрады.
1944 жылы Арыс өзені тасып, сағасындағы бірнеше ауылды, ал 1947 жылғы су тасқыны бүкіл аудандар және Сырдарияның ескі мойнын да басып қалды. 1969 жылы қыстың қатты болуы мен қардың көп жаууы, одан ауа райының күрт жылып кетуі су тасқынына себеп болды, нәтижесінде су Жалпақтөбе, Оқсыз жанындағы шұқырларды толтырды. Шәуілдір ауылы су астында калу қаупі төнді. Сырдария тасығанда өзінің екі қапталындағы тоғайды түгел су алып, мал жайылымын қысқартып, тасыған су дарияның екі жағындағы шағын көлдерді суға толтырады. 2004 жылы Сырдарияның арнасынан асуы Маякум ауылы тұрғындары шаруашылығына зиянын тигізді. Аудан жерінде үш өзен бойын¬да жаз айларында тартылып қалатын 17-ден аса үлкенді-кішілі көлдер бар. Бөген өзенінің аяғындағы Шошқакөл мен Сырдарияның оң жағындағы Сарыкөлде су жылдың төрт мезгілінде де онша өзгеріске түсе бермейді. Дарияның аңғарында Көккөл, Ақшығанақ, Көксарай, Тақыркөл, Соркөл, Шыбық, Қарасу, Сумағар, Байраш, Көлқұдық, Жаманкөл, Сырқамыс (Сарықамыс), Бөгенбай, Мәслихат, т.б. көлдері бар.
Көлдердің айналасы қысы-жазы мал жайылымына пайдаланылады. Қазіргі кезде кейбір көлдерден қосымша арық-тоғандар қазып, егістік жерлерге су алынуда. Бұларға қосымша Сырдарияның Өгізсай, Жарылқапсай, Ақсу деп аталатын тармақтары бар. Өгізсай Сырдың сол жағалауындағы дарияның ескі арнасы (ұзындығы 200 километрге, ені 80—300 метрге жуық). Ол Шардара бөгенінен бастау алып, Қызылқұм шөлінің Сырға жақын тұсындағы Балақарақ, Мұрынқарақ тау тізбегінің етегін алып, Табабүлақ тұсынан Сырға жақындай түседі де, Шәуілдір, Әл-Фараби, Балтакөл ауылдарылың үстінен өтіп, Қызылорда облысында Жаңақорған ауданының жеріне енеді. Жаңақорған ауданындағы Қалғандария орны негізінен Өгізсайдың арнасы болғанға ұқсайды. Кейіннен халық бұл суы жоқ арнаның осы бөлігін Қалғандария деп атап кеткен болса керек.
### Топырағы
Отырар ауданының топырақ жамылғысы негізінен сұр, сортанды сұр топырақты. Сырдария өзенінің аңғары шалғынды-аллювийлі сұр топырақты. Сол жағалық аңғарында (Қызылқұм өңіріне қарасты) құмдауытты сұр топырак қалыптасқан. Сыр бойындағы топырақ, негізінен, саздақты келген.
### Өсімдігі
Аудан аумағында баялыш, күйреуік, теріскен, көкпек, құмды өңірлерде сексеуілді тоғай, өзен аңғарында шілікті-жиделі тоғайлар бар. Құмтөбелер аралығында фунт және кермек суы жақын жатқан жерлерде шұраттар (оазистер) кездеседі. Ауданның Сырдария өңірінде Қосарал аймағы бар. Бұдан басқа (жалпы аумағы 36 мың га) Майлытоғай, Қанттоғай, Топшақтытоғай, Қожатоғай, Байтоғай, Көтенарал, Қарабұлақ, Кертен, Қарасу, Алағұс, т.б. аумағы шағын оншақты орманды-тоғайлы жерлер кездеседі. Бұларда негізінен тораңғы, жиде, қаратал, ешкітал (шілік), жыңғыл, шеңгелдер өскен. Қызылқұм өңірінде аумағы 820 мың гектар болатын сексеуілді тоғай бар. Сонымен катар, аудан жерінде көпшілігі малдың азықтық қоры саналатын қара жусан, изен, балықкөз, атқұлақ, мия, қара сора, майсора, алабұта, қурай, қумай, кекіре, тарақбоз, сүттіген, рам, түйе, қарын, қоянсүйек, киікоты, т.б. өседі. Арыс өзені бойында дүние жүзіне әйгілі дәрмене дәрілік-шипалық шөбі өседі. Одан басқа адыраспан, мендуана, үшойық, жалбыз, жыңғыл, қырықбуын, қоңырау, тұмаршөп, т.б. дәрілік өсімдіктер бар.
### Жануарлар дүниесі
Ауданда негізінен шөлді белдемге бейімделген тағы аң-құстар тіршілік етеді. Олар: қасқыр, шиебөрі, қарсақ, түлкі, доңыз (қабан), мәлін, қоян, борсық, қырғауыл, үйрек, қаз, ақ бөкен, т.б. Бұлардан басқа бауырымен жорғалаушылар мен кемірушілер көптеп кездеседі.
## Халқы
Тұрғындар саны - 53 975 адам (2019), оның ішінде қазақтар 99,64%, орыстар 0,31%, басқа ұлт өкілдері 0,05%. Жыныстық құрамы бойынша: ерлер 49,8%-ды, әйелдер 50,2%-ды құрайды (2018). Халық негізінен Сыр бойы және Арыс өзені аңғарында қоныстанған. Тұрғын халықтың орташа тығыздығы 1 километр квадрат жерге 3 адамнан келеді. Ірі елді мекендері: Шәуілдір (9021 адам), Темір (4793), Көксарай (5550), Арыс (4399), Балтакөл (4398), Маяқұм (4189), т.б. Әлеуметтік жағдайы бойынша: зейнеткерлер — 4890 адам, Екінші дүние жүздік соғыс ардагерлері — 67, Социалистік Еңбек Ері — 21, Батыр Аналар, Алтын, Күміс алқа иелері — 2233, Кеңес Одағының Батыры — 2, жұмыссыздық деңгейі 5%.
## Әкімшілік бөлінісі
37 елді мекен 13 ауылдық округке біріктірілген:
## Экономикасы
Аудан өңірі шөлді-шөлейтті белдеулерде орналаскандыктан мұндағы су, суару (суғару) жүйесі ежелден маңызды шаруашылық саласы болып саналады. Ежелгі отырарлыктар ірі-ірі су жүйелерін салып, егіншілік кәсібін айтарлықтай дамытқан. Кейбір жеке адамдар мен шағын ауылдардың егіншілікпен айналысуға деген бастаманың көпшілік халык тарапынан колдау таппаған кездер де болған. Сондыктан XIX-XX ғасырларда бұл өңірде суы мол екі өзен болғанымен, егіншілік дамуы ішінара кенжелеп келген. Қызылқұм аймағы Тұран өлкесіндегі ірі мал жайылымы ретінде танылған. Құм ішінен сексеуілмен шегенделген терең құдықтар қазып, құмды өлкені халық мал жайылымына айналдырған. Ежелден егіншілікпен аты шыққан Отырар алқабы 1914 жылы ирригаторлардың назарын қайтадан өзіне аударды. Сол уақыттарда өңірде іздестіру-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1918 жылы Лениннің кол қойған декретіне байланысты Түркістан өлкесінде жаңадан су жүйелерін жасау және су жүйелерін жөндеу мақсатында 50 миллион сом қаржы бөлінді.
1928 жылы Шілік болысының тұрғындары алқапты суландыру мәселесін қайта қолға алды. Осы өңірдің азаматы Д.Алтынбеков алкапты суландыру жөнінде үлкен жұмыс атқарды. 1934 жылы оның басқаруымен Көкмардан каналы казылды (ұзындығы 12 километр, терендігі 5— 6 метр). Сөйтіп, қазіргі Отырар ауданы аумағында алғашқы ұжымшарлар, артельдер мен техникалық өңдеу зауыттар құрыла бастады. 1936 жылы ауыспалы егістік картасы жасалып, ол алғаш рет Ногин атындағы ұжымшарда (қазіргі Көкмардан ауылы) жүзеге асырыла бастады. Суару жүйелері пайда болған соң жаңа жерлер игеріліп, 1937 жылы "Ұлы кесек", 1943 жылы "Отырар" ұжымшарларының жер аумақтары кеңейе түсті. Шаруашылықтар саны көбейіп, 1957 жылы олардың негізінде кеңшарлар ұйымдастырылды.
### Шағын және орта кәсіпкерлік саласы
Ауданда 2017 жылы 4023 кәсіпкерлік құрылым тіркелсе, оның ішінде заңды тұлғалар саны - 406 құрылым, жеке тұлғалар саны - 1277 құрылым, шаруа қожалықтары - 2340 болып отыр.Жалпы кәсіпкерлік салада бүгінгі таңда 6546 адам жұмысқа тартылып, 1700,1 млн. теңгенің өнімі өндірілді.Өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда тіркелген кәсіпкерлік құрылымдар саны - 37 құрылымға, осы салада жаңа жұмыс орындарының ашылуы - 161 орынға көбейсе, кәсіпкерлік құрылымдардың өндірген өнімі мен көрсеткен қызмет көлемі - 0,53 миллион теңгеге артып отыр.
## Ауыл шаруашылығы
Ауылшаруашылығындағы жалпы өндірілген өнімкөлемі 16506,7 млн. теңгені құрады.Жалпы жылыжайлардың көлемі 15,6 га құрап, өткен жылдың деңнейінен 3 га артқан, тамшылатып суғару 3769,6 гақұрап, 21,2% ұлғайды.2018 жылдың 1 қаңтарына КжОБ субъектілерінің саны 4023 бірлік, оның ішінде белсендісі 3620 бірлік (өсім 3,6%). КжОБ субъектілерінде 6546 адам жұмыспен қамтылған.2018 жылдың 1 қаңдарына субъектілерінің өндірілген өнімінің көлемі (тауар және қызмет ) 17,011 млрд теңгені құрап, 2016 жылдың есепті кезеңімен салыстырғанда 103,2 пайыз болды. Инвестиция көлемі 13898,9 млн. тенге құрады. Құрылыс жұмыстарының көлемі 5146,2 млн. тенге құрап, 10240 шаршы метр тұрғын алаңы пайдалануға берілді.
## Әлеуметтік-мәдениет саласы
Ауданда алғашқы мектеп 1926 жылы "Темір" темір жол станциясында ашылған. 1930 жылы Сталинабад, Кеңес, Ногин, Отырар, Қызыл Түркістан, 1932 жылы Ынталы, Қоғам, Талапты, Қарғалы, Шәуілдір бастауыш мектептері ашылды. Жыл сайын мектептер саны көбейе түсті. 1936 жылы ауданда 24 мектеп болды. Ал 1966 жылы мектептер саны 55-ке жетіп, онда 558 мұғалім жұмыс істеді. Қазір (2018) ауданда халыққа білім беру мекемелерінің саны 40-қа жетті. Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің саны 38. 1 кәсіптік-техникалық мектеп бар. Одан басқа ауданда мәдениет ошақтарынан: 18 клуб, 1 мәдениет сарайы, 1 музей, 1 лицей-интернат, 1 орталық, 1 балалар, 23 ауылдық кітапхана тіркелген. Сондай-ақ әрбір мектептерде шағын музейлер ұйымдастырылған. Ауданның денсаулық сақтау ісі 1930 жылы іске асырыла бастады.
1937 жылы ауданда бір дәрігер және екі медбике ғана болған. Бүгінгі танда ауданда халыққа медициналық қызмет көрсететін 43 емдеу-профилактикалық мекемесі жұмыс істейді. Олардың қатарындағы 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулары диспансері, 7 ауылдық отбасылық амбулатория, 6 ауылдық дәрігерлік емхана, 13 СВА, 16 медпункт. Аудан аумағы арқылы Орынбор—Ташкент темір жолы өтеді. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 361 километр. Аудан орталығы — Шәуілдір ауылынан Шымкент қаласына дейінгі қашықтық 145 километр.
### Әлеуметтік сала көрсеткіштері
Жұмыссыздық деңгейі - 5,%, оның ішінде жастар арасында – 3 % (15-28 жас). Өзін-өзі жұмыспен қатығандар – 48,0%, немесе 8260 адам.
2017 жылдың қантар-желтоқсан айларында орташа айлық жалақы 98 635 теңгені құрады.
## Дереккөздер |
Түлкібас ауданы — Түркістан облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімшілік бөлініс. Жер аумағы 2,3 мың км². Аудан орталығы – Тұрар Рысқұлов ауылы.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Бәйдібек ауданымен, шығысында Жамбыл облысының Жуалы ауданымен, батысында Сайрам, оңтүстігінде Төле би аудандарымен шектеседі.
## Халқы
Тұрғындары 111 286 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (82,19%), өзбектер (5,08%), орыстар (4,99%), әзербайжандар (5,97%), татарлар (0,30%), немістер (0,28%), түріктер (0,23%), украиндар (0,17%), тағы басқа ұлт өкілдері (0,79%).
## Әкімшілік бөлінісі
59 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 13 ауылдық округке біріктірілген:
## Тарихы
Aудан Сырдария округіне қарасты, Шымкент уезі, Майлыкент болысының аумағында, орталығы Түлкібас стансасы болып, 1928 жылы 17-ші қаңтарда құрылғандығын мұрағат құжаттары растайды.
1930 жылы 17-ші желтоқсандағы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысына сәйкес, осы жылдың 23-ші шілдесінде Түлкібас ауданы, Жуалы ауданына қосылды. Бес жылдай Жамбыл облысының қарамағында болып, 1935 жылы 9-шы қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында қайта шаңырақ көтеріп, орталығы Ванновка ауылы болып бекітілді. 1963-1966 жылдары Сайрам ауданында болды. 1928 жылдан тәуелсіздік алған жылдарға дейін ауданды 19 азамат басқарған. Тәуелсіздік алғаннан бүгінгі күнге дейін ауданды 9 әкім басқарған.
1993 жылы 7-ші қазанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен қазақтың қайсар ұлы Тұрар Рысқұловтың 100 жасқа толу құрметіне орай, аудан орталығы Ванновка ауылы Тұрар Рысқұлов ауылы болып өзгертілді. Қазіргі таңда аудан орталығы - Тұрар Рысқұлов болып аталады.
Аудан басшылары: Тұрашбеков Нұрбол Әбдісаттарұлы - аудан әкімі, аудан әкімінің орынбасарлары - Жанесен Марат Сүгірәліұлы, Күзембаев Ерлан Бақытжанұлы, Жабағы Асхат Базарбайұлы. Аудан әкімінің аппаратының басшысы - Орманов Ербол Керімбекұлы.Аудан әкімдігінің мекенжайы: Т.Рысқұлов ауылы, Т.Рысқұлов көшесі, 201 үй. Индексі: 161300
## Этимологиясы
Түлкібас атауының шығу төркіні мен тарихи сыры қазіргі уақытқа дейін толық ашылмаған, әрі жұртшылықтың оған байланысты пікірлері де алуан түрлі. Алайда, санаулы зерттеулерге сүйенетін болсақ, бұл отаршылдық топонимнің негізгі атауы Түркібасы (кейбір деректерде Түрікбасы) ауданы екені анық. Оңтүстік Қазақстан облысындағы бұл ауданның аталуына, оның шығу тарихына қатысты бірқатар тұжырымдар бар.
Сынаптай сырғыған уақытта дыбыстық өзгерістерге ұшыраған бұл мекен халық арасында Түлкібас деп аталып кеткен, оған қазақ тілінде «р» мен «л» дыбыстарының буындық ұқсастығына байланысты бір-бірінің орындарын жиі басуы себеп болды. Мысалы, «қаперімде» сөзі «қапелімде», «мұсылман» сөзі «мұсырман» сөзіне айналғандай «Түркібас» атауы да «Түлкібас» атауына ауысып, дыбыстардың өзара өзгеріске ұшырағанын байқалады.
“Түркі-басы” деген екі негізгі атауын көне заманның көлбеуінде Қазақстан аймағын VI-XIII ғасырда мекендеген түркі тайпаларына байланысты этнотопнимдер қатарына жатқызамыз. Ауданның осылай аталу уәжін Махмутхан-шейх бабаның “түрік халқының басына барып жатамын” деп айтқан сөздерімен де жиі байланыстырады. Атаудың тура мағынасына үңілетін болсақ, түлкі басының бейнесінің орнына ежелгі заманның түркі тайпалары көз алдыңа елестейді. Әдебиет әлемінің шексіз айдынында еңбек еткен жазушы, әрі Түлкібас ауданының тумасы Мархабат Байғұт та осы пікірді ұстанады. Жергілікті халықтың аузында болса, ауданда жайлаған түлкілер жайлы әңгімелер, аңыздар, не ертегілер де тарамаған. Тіпті, шығыстанушы В.В. Бартольд өзінің 1893 жылы жарыққа шыққан “Орта Азия сапарының есебінде” Түркібас атауының жергілікті халық аузында Түлкібасыға айналуы жайлы тұжырымын ұсынады.
Ауданның Түркібасы болып аталуында қырғыз халқының дәстүрлі “Манас” эпосы да дәлел ретінде қарастырылады, себебі бұл дастанда қырғыз халқының түркі және қытай халықтарымен өзара әрекеттесуі баяндалады. Бұл дастанда Түркібасы атауы жайлы ақиқатты мына жолдардың өзі меңзеп тұрғандай сезіледі:
« Қазақ, қырғыз бірікті,
Қытайлардың соры екен.
Алты жүз мың қол болып,
Арада Қытай қамалып,
Бұрынғы аты Жылан су,
Түрікоғлы түмен барғаны.
Бас қосты бәрі түрік деп,
Жыланды аты жоғалып,
Түркібас атқы қалғаны.
Түркібас аты өшіпті,
Қазіргі ақыр заманда,
Түлкібас атқа көшіпті».
Осы жолдардың мұра ретінде бекер қалмағанын және осы сөздердің астарындағы мағынаны түсінген бойда, Түлкібас ауданының шынайы атауы Түркібасы деген тұжырыммен келіспеуге болмас.
Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 қарашадағы № 782 қаулысына сәйкес, Түлкібас ауданының тарихи Түркібасы атауын қайтару жайлы жобасы қарастырылуда.
## Табиғаты
Аудан байлығы - Ақсу-Жабағылы қорығы. Қоғамымыздың бір туар қайраткері Т.Рысқұловтың ұсынысымен жиырмасыншы жылдары Ақсу-Жабағылы қорығы жарияланды. Ақсу-Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген. Бұл қорық Талас Алатауының Солтүстік-Батыс бөлігінің және оған көршілес Өгем жотасын алып жатыр. Оның негізгі аймағы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас, Төле би және Бәйдібек аудандары және Жамбыл облысы Жуалы ауданы жерінде орналасқан. Сонымен қатар, қорық құрамына екі палентологиялық бөлім кіреді. Бірі Қарабастауда жер көлемі 126 га., екіншісі - «Әулие», жер көлемі 100 га. Екеуі де Бәйдібек ауданында қорықтың негізгі аймағынан 120 шақырымдай қашықтықта орналасқан. Қорықтың қазіргі жер көлемі 85754 га. Оның ішінде: Түлкібас ауданында-21255 га., Төле би ауданында-53597 га, Бәйдібек ауданында-231 га., Жамбыл облысы, Жуалы ауданында-10682 га. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол станциясының шығысында, 18-20 шақырымдай жердегі Жабағылы ауылында. Қорықтағы ең ірі өзен - Ақсудың ұзындығы 120 шақырым, ені 10 метрге жетеді, тереңдігі жарты метр. Ақсу-Жабағылы қорығында аң мен құстың 550 түрі, өсімдіктің 200-ден астам түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл кітапқа енгізілген. Аудан орталығы Тұрар Рысқұлов ауылында 21 мыңнан астам адам тұрады. Ауылды қақ жарып өтетін орталық көше бұрын Ленин атында еді, 1994 жылы Тұрар Рысқұлов есімі берілді. Аудан орталығында бүкіл Әлемге белгілі тарихшы-ғалым, қолбасшы - қайраткер Мұхаммед Хайдар Дулати мен түрік жұртына ортақ тұлға Тұрар Рысқұловқа ескерткіш орнатылған.
Көне тарих - бұрынғы ата-бабаларымыздың жолы. Өткен ғасырдан біздің дәуірімізге дейін сан қилы құпиясын қойнына алып, ежелгі дүниенің көне көз елшісіндей болған тарихи ескерткіштер біздің ауданымызда да жетерлік. Аудан аумағында бұрындары болған «Шарафкент», «Будухкент», «Томтодж», «Абардадж» деген үлкен қалалардың орны анықталған.
## Әлеуметтік-экономикалық жағдайы
### Өнеркәсіп
Ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуын арттыру мақсатында 2018 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ауданда 1 ірі, 4 орта, 23 кіші және 4 қосалқы барлығы 32 кәсіпорын жұмыс атқаруда. Оның ішінде белсенді жұмыс атқаратыны – 22, мезгілді жұмыс атқаратыны – 10.
Нәтижесінде 16624,4 млн теңгенің өнімі өндіріліп, нақты көлем индексі 102,2 пайызды құрады.
### Ауыл шаруашылығы
Ауылшаруашылық саласының өнім көлемі 2018 жылдың 9 айының қорытындысымен 25767,9 млн теңгені құрады. Нақты көлем индексі 104,0 пайызды құрады. Ірі қара мал басы былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 105,9% (45816), қой 86,7% (112342), жылқы 119,8% (22967), түйе 114,3% (11), шошқа 48,8% (841) пайызды құрады.
Ет өндіру-104,7% (12490,9 тн), сүт-103,4% (41079,0 тн), жұмыртқа-100,6% (13,0 млн дана).
### Бюджет
2018 жылдың 1 қараша аудан бюджетінің кіріс бөлігінің жоспары 12333,4 млн. теңге, орындалғаны 12488,0 млн. теңге немесе 101,3 пайыз.Жергілікті бюджеттің кіріс жоспары 2201,6 млн. теңге болса, нақты түскені 2356,2 млн. теңге немесе 107,0 пайызға барлық түрі орындалған.
### Әлеуметтік сала
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 52,0 мың адамды құраса (Өткен жылдың тиісті кезеңінде 51,9 мың адам болған), Жұмыспен қамтылғандар 51,3 мың адам (Өткен жылдың тиісті кезеңінде 49,1 мың адам болған). Жұмыссыздық деңгейі 5,2% құрады.
### Білім беру саласы
60 мектеп, 18 мемлекеттік және жекеменшік әріптестік шеңберіндегі 26 балабақшада жалпы 6560 бала тәрбиеленуде. Балаларды қамту көрсеткіші 91,0% құрады.
## Дереккөздер
([Түлкібас атауы қайдан шыққан] [1])([Егемен Қазақстан газеті] [2] Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2020 жылы.) |
Созақ ауданы — Түркістан облысының солтүстігіндегі әкімшілік-аумақтық бөлік. Жерінің аумағы 41,0 мың км² (облыс жерінің 35,0%-ын қамтиды). Орталығы - Шолаққорған ауылы. Аудан 1928 жылы қаңтар айында мекендеген 6 болыс ел мен Жылыбұлақ болысы негізінде құрылды.
## Географиялық орны
Оңтүстігінде Сауран, Бәйдібек аудандарымен, солтүстігінде Ұлытау облысының Ұлытау, Жаңаарқа аудандарымен, шығысында Жамбыл облысының Сарысу ауданымен, батысында Қызылорда облысының Сырдария, Шиелі, Жаңақорған аудандарымен шектеседі.
Аудан жерінің көпшілік бөлігін тасты-құмды шөлді жазық (Бетпақдала, Мойынқұм) алып жатыр. Оңтүстік және оңтүстік-батысын ала Қаратау жотасы орналасқан. Солтүстік-батысында Ащыкөл ойысы, Тамғалы соры, орталық бөлігінде Тамғалынұра қонысы, шығысында Сүмбешетарал қонысы мен сор жерлер орналасқан. Созақ ауданының ең биік жері - Бессаз (Мыңжылқы) (2176 м).
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты тым континентті. Қысы солтүстігінде суық, оңтүстігінде біршама жылы. Жазы ыстық, қуаң, аңызақты. Қаңтар айының орташа жылдық температурасы -7-12°С, шілдеде 24-27°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150-250 мм. Қаратаудан Үшбас, Үштөбе, Торлан, Балдысу, Жылыбұлақ, тағы басқа шағын өзендер басын алады. Батыс жағындағы Көктөбе елді мекенінің жанынан Суындық өзенінің мүлдем тартылып қалуына байланысты, "Суындық" су қоймасы салынуы қолға алынады. Қызылкөл, Ақжайқын, Айдын, т.б. көлдері бар. Ауданда уран кентасы, таскөмір өндіріледі. Жерінің басым бөлігі сұр топырақты, сор, сортаңды, құмды. Өсімдіктерден жусан, бұйырғын, көкпек, жыңғыл, сексеуіл; таулы өңірде киік оты, тобылғы, қызылқайың өседі. Жануарлардан қасқыр, қарсақ, түлкі, қоян, жабайы шошқа, киік, күзен, борсық, бауырымен жорғалаушылар мекендейді.
## Халқы
Тұрғындары 61 512 адам (2019). Созақ ауданының тұрғындарының құрамы көп ұлтты. Халқының 91,02% астамы - қазақтар, қалғаны - өзбектер, орыстар және басқа ұлт өкілдері. Аудандағы ірі елді мекендер: Шолаққорған, Созақ, Теріскей, Таукент, Қыземшек, Шақырық, Қарақұр, Құмкент ауылдары. Ауылда қаракөл қойын, түйе, жылқы, биязы жүнді қой, етті-сүтті ірі қара, астық өндіруге маманданған 10 кеңшар болған. Олардың негізінде 329 шаруашылық нысаны құрылды: 8 өнеркәсіп нысаны, 321 агроқұрылым. Өнеркәсіп кәсіпорындары облыстағы тау-кен өндірісінің негізгі (87,5%) өндірушілері. Ауыл шаруашылығының жетекші саласы - ет, сүт өндіру болып табылады.
## Әкімшілік бөлінісі
30 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 10 ауылдық округке біріктірілген:
## Ақбикеш мұнарасы
Созақ жеріндегі қарт Қаратаудың батыс сілемдерінде орналасқан Ақсүмбе елді мекені - кезінде әйгілі қала болған. Қала орнынан 500 метрдей жерде қаламен бірге ХІІ ғасырда салынған Ақбикеш мұнарасы орналасқан. Тарихи деректерде Ақбикеш мұнарасы Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсы жорықтарында Дешті Қыпшақ даласын бақылап отыру үшін қарауыл мұнарасы ретінде пайдаланылғаны айтылады. Сондай-ақ әртүрлі аңыздарда мұнараны Ақбикеш есімді арудың атымен байланыстырады. Ақбикеш мұнарасының әдепкі көлемі - ені 14 метр, биіктігі 25 метр болса, бүгінде ені 7 метр, биіктігі 11 метрге жуықтайды. Бүгінгі күні мұнараның сыртқы және ішкі кейіпі толық сақталғанымен, архитектуралық талаптарға сәйкес реставрация жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
## Шаруашылығы
Ауданда қаракөл қойы, түйе, жылқы, биязы жүнді қойы, етті сүтті ірі қара өсіруге, астық өндіруге маманданған 10 кеңшар болды, кейін олар мемлекет меншігінен алынды. Өнеркәсіп кәсіпорындары облыстағы таукен өндірісінің негізгі (87,5%) өндірушілері. Ауылдың шығысының жетекші саласы ет а.ш ның өнімінің 58,8%)-ы, сүт өндіру 17,2% болып табылады. Ауданда облыстағы сиырдың 3,2%-ы мен ешкінің 9,6 %-ы қаракөл қойының 24,7%-ы, жылқының 5,8%, түйенің 50,1%-ы, құстың 2,1%-ы өсіріледі. 40-ан астам жалпы орта білім беретін, кәсіптік-тех., музыка, спорт мектептері, кітапханалар, аудандық газет, аудандық мәдениет үйі, халық театры, клубтар, аудандық аурухана, емхана, тубдиспансер, фельдш. акушерлік пунктер тұрғындарға қызмет көрсетеді. Созақ топырағында Ысқақ бап, Қарабура, Баба түкті Шашты Әзіз, Саңғыл би, т.б. әулиелерге қойылған тарихи ескерткіштер бар. Ауданда қазақтың әйгілі күйші сазгері Сүгір туып өскен.
## Созақ ауданының мешіті
Созақ мешіті — 19 ғ-дың соңы 20 ғ-дың басы сәулет өнері ескерткіші. Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданындағы Созақ ауылында орналасқан. Созақ мешіті — тік төртбұрышты ғимарат. Ескерткіш күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, сонымен қатар ағаш конструкциялы бөлшектер кеңінен пайдаланылған, шатыры қаңылтырмен жабылған. Мешіт негізінен айуанмен жалғасатын шаршы намаз залдан тұрады. Ғимараттың маңызды композициялы өзегі жоғарғы бөлігінде витражы және бұрыш-бұрышында үйлесімді мұнаралары бар биік порталды дарбаза мен алдыңғы беті болып табылады. Айуанның қаңылтыры шатырын оймышты сәнді бағаналар тіреп тұр. Сонымен қатар Созақ мешітінің композициясында Орталық Азия мен орыс архитектурасының элементтері қатар қолданылған.
## Тарихи ескеркіштер
### Баба Түкті Шашты Әзіз әулие кесенесі
Аудан территориясында орналасқан, құнды саналатын тарихи мұнаралардың бірі - Баба Түкті Шашты Әзіз мазары. Құмкент ауылының маңындағы Жылыбұлақ жерінде орналасқан Баба Түкті Шашты Әзіз кесенесі бүткіл қазақ жұрты қиын қыстауда табынатын, жауға шапқанда ұрандататын киелі әулие болған. Күш атасы Қажымұхан додаға түскенде: -«Уа аруақ, Баба түкті Шашты Әзіздің рухы қолдай гөр»-деп сыйынған.
Баба Түкті Шашты Әзіздің есімі «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Шора батыр» жырларында жиі айтылады. Алтын ордаға билік жүргізген Едіге би Шашты Әзіз әулиені өзінің түп атасы санаған. Сондай-ақ тарихи деректерде Баба Түкті Шашты Әзіздің есімі Орта Азия, Қазақстан жеріне ислам дінін уағыздаушы болып саналатын Ысқақ бабтың замандасы, үзеңгілес серігі ретінде жиі айтылады.
### Ысқақ бап әулие кесенесі
Дала түріктеріне Ислам дінін ең алғашқы таратушылардың бірі Ысқақ бап деп саналады. Мұхаммед пайғамбардың Хазіретәлі ұрпақтарының бірі. Тарихи жазбаларда Ысқақ бап Түркістанға хижраның 150-ші жылдары, яғни қазіргі жыл санауымен алғанда 762-767 жылдары келгені айтылады. Сол кездегі дала түріктерінің ең соңғы шекарасы болып саналатын Қаратаудың терістігіндегі Қаракөз бұлағының маңына қоныс теуіп, тұрақтанып қалған. Сол жерге мешіт, медресе салып, бала оқытып, қазақ тайпаларын исламға уағыздаған. Ысқақ бап қайтыс болған соң сонда жерленіп, басына сағана орнатылған. Содан бері жергілікті тұрғындар сол жерді Бабата елді мекені деп атап кеткен.
### Қарабура әулие кесенесі
Түркі тектес халықтардың әулие тұлғасы, Орта Азияға Ислам дінін уағыздауға елеулі ықпал еткен сахарадағы әскери ақсүйектердің абызы Қарабураның тарихымызда алатын орыны ерекше. Ислам дінін уағыздауда Қожа Ахмет Яссауи мен Қарабура тізе қосып, қажыр-қайрат, мақсат-мүдделерін ортақтастырған. Қожа Ахмет Яссауи дүние салғанда, өзінің өсиеті бойынша оның мәйітін арулап табыс ету рәсімі Қарабураға жүктеліпті. Бұл Қарабура әулиенің өз заманындағы орны мен беделін айғақтайды.
Қарабура сағанасының ерекшелігі, оның сағанасына жапсара өскен қараталмен айрықшаланады. Бұл талдың қай заманнан бері өсіп тұрағанын ешкім білмейді. Аңыз деректеріне қарағанда Қарабура әулие түием шөккен жерде дүниеден өтіп жерленемін деген екен. Түйесі Созақ даласына келген уақытта шөгіп, осы жерге Қарабура қолындағы асасын қадап, дүниеден өткен деседі. Ол аса кейін көгеріп үлкен ағашқа айналады. Дауласқан екі жақ шындыққа жету үшін осы Қарабура ағашының шыбығын кесейік дейді екен. Өйткені Қарабура әулие ағашының шыбығын кескенде одан қан тамып, өтірік айтып, өміріне ант ішкен болса, ол адам кеміс немесе тіптен өліп те кетеді деседі.
### Санғыл би кесенесі
Бізге жеткен деректер бойынша Санғыл руының түбірі мен тегін Шыңғысты таққа отырғызып, хан көтерген тарихи қайраткерлердің бірі қоңырат Санғыл биден таратады. Ескі аңыз бойынша Шыңғысты ақ кигізге көтеріскен қоңырат Санғыл биге: «Ұраның - қоңырат, құсың - қыран, ағашың - алма ағашы, таңбаң - ай болсын» деп бата берген деседі. Түрік, моңғол шежірелерінде аты қалғанына қарап тарихшылар Саңғылды 1180 жылы туған деп тұжырымдайды. Санғылдың Шыңғыс ханға жақын жүруін оның бәйбішесі Бөртеге рулас туыстығынан деп жорамалдайды. Саңғыл руының ұраны «Мүлкаман» болуына қарап кейбір зерттеушілер Саңғылды Мүлкаман батырдың шөбересі деп те айтады.
## Дереккөздер |
Жиренше (ХІV-ХV) — аты аңызға айналған дала данышпаны, шешен. Түркі халықтарына ортақ ойшыл.Өмірде болған тарихи тұлға, өмірбаяны туралы аз зерттелген.
Бірқатар өмірбаяндық деректерінің нақтылығына, шығармашылық стилінің айқындығына және автор ретіндегі есімі ел есінде ғасырлар бойы еш өзгеріссіз сақталғандығына қарамастан, Ж.-ге әпсаналық кейіпкер, жиынтық образ ретінде қарау басым. Шығыс мәдениетінің көне дәуірлердегі өкілдерін персонификациялауға күмәнмен қарауға бейім «евроцнтризм» салқыны сезіледі. Тіпті, әдеби лақап (псевдоним) пен жиынтық образ негізінде де шындық жататынын естен шығаруға болмайды. Ж. шешендік сөздері — далалық өркениет тәжірибесінің жарқын көріністерінің қатарына жатады. Терең тағылымды толғамдар өміршеңдікке шақырып, ақыл-ой салтанатын түйсінуге мүмкіндік береді.
## Жалпы мағлұмат
Жиренше шешен (туған-өлген жылы белгісіз) — Қазақ хандығын құрған Жәнібек хан (15 — 16 ғ-лар) — қазақтың ақыл-парасатымен, тапқырлығымен аты аңызға айналған ділмәр шешені. Аңыз-әңгімелердің дерегі бойынша ол тарихта болған, әз Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген кісі, бірақ тарихи шығармаларда Жәнібек ханның төңірегінде ондай адам болды деген дерек кездеспейді. Халық аңыздары бойынша, Жиренше шешен кедей адам болған. Ол дербес Қазақ хандығын құруда ханға көмектескен, оған пайдалы кеңестер айтып, халық бұқарасының атынан сөйлеген. Оның атынан айтылып, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер көп. Олардың көпшілігі 15 — 16 ғ-лардан басталатын халық шығармасына немесе әлденеше адамның, бірнеше буынның өңдеп, өзгертуінен өткен ортақ мұраға айналып кеткен. Жиренше шешен туралы аңыздарда оның әйелі Қарашаш та ақылды әрі тапқыр жан ретінде суреттеледі. Басқа түркі тілдес халықтар фольклорында да Жиренше шешен туралы ертегі, аңыз, әңгімелер кездеседі. Мысалы, қарақалпақта Жиренше шешен, қырғыздарда Жээренче чээчэн, түрікменде ақылды да тапқыр, әділ Ийкренче туралы аңыздар бар. Жиренше шешен туралы әңгімелерді, негізінен, үш салаға бөлуге болады. Біріншісінде ол Жәнібек ханның уәзірі, ақылшысы, досы ретінде бейнеленеді, екіншісінде ханның кемшіліктерін бетіне айтып, ақыл-парасатымен өзін оған мойындата білген әділ адам ретінде суреттелсе, үшіншісінде оның өз әйелі Қарашашпен, т. б. қарапайым халық бұқарасы өкілдерімен қарым-қатынасы көрсетілген.Жиренше шешен жөнінде өзге халықтардың шығармаларында да сөз болады. Түркі-Моңғол, Үнді-Еуропа халықтарының біразының фольклорында да ол туралы әңгіме бар. Қазақ фольклорында бар Жиренше шешен жайындағы аңыз әңгімелердің кейбір нұсқалары негізгі кейіпкердің атымен, мысалы, қарақалпақ (Жиренше), қырғыз (Жээренче чээчен), түрікмен (Йикренче) фольклорына ауысқаны байқалады.Жиренше шешен туралы ертегілер, әңгімелер қазақ фольклорында шамамен XV ғасырдан басталады. Онда шешендік сөздің үлгілерімен қатар, тұрмыс-салт ертегілері де бар.Жиренше шешен атымен байланысты әңгімелердің ішінде ең көп тарағаны — оның көркіне ақылы сай, дана қыз Қарашашқа үйленгені. Жалпы зерттеулер Жиренше шешеннің атына қатысты аңыз әңгімелерді үш топқа бөледі. Біріншісі—Жиренше шешенді Жәнібек ханның ақылшысы, әрі досы етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда Қазақ хандығын құрысуға белсене қатысқан Жәнібек ханға деген ел ілтипатының әсері айқын аңғарылады. Екіншісі — Жиренше шешенді әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресуші етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда ол ханды әшкерелеуші, ханның зорлығына өзінің ақыл- парасатын қарсы қоюшы, тапқыр ақыл иесі ретінде бейнеленеді. Үшіншісі — Жиренше шешеннің көпшілік арасындағы күнделікті қақтығыстарда айтатын тапқыр әзіл-қалжың сөздері. Осы шығармалардың арқасында Жиренше есімі ұмыт болмай ғасырдан ғасыр асып, бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр.
## Халық аузынан
Жиренше шешен қазақтың дәстүрлі ауыз әдебиеті арқылы халық арасына атақ-даңқы кеңінен жайылған айтулы тұлға. Оның туған жылын, қайсы атадан шыққанын, өмір жолдарын дәл тауып айту мүмкін емес. Өйткені Жиренше шешен халық ауыз әдебиетіндегі Алдар Көсе, Қожанасыр тәрізді аңызға айналып кеткен фольклорлық бейне. Аңыз бойынша ол Әз Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген. Жиренше шешен сол Әз Жәнібектің сарай биі, шешені болғанға ұқсайды. Өйткені халық аузында да, тарихи шежірелерде де екеуінің есімі қатар аталып отырады.
Әз Жәнібектің шамамен 1406-1473 жылдар аралығында өмір сүргені аян. Бір аңызда аң аулап серуен құрып жүрген Жәнібек жігіт кезінде 7-8 жасар шамасындағы аққұбаша жетім балаға кездесіп, танысады. Оны үйіне әкеліп, жуындырып өзіне серік етіп алады. Аққұбаша бала өсе келе сол Әз Жәнібек ханның сарай би-шешені боп кетеді. Сонда Жиренше шешен де Жәнібекпен қатарлас, замандас болып шықпай ма?
Ал, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының "Шипагерлік Баяны" (1996) Жиреншенің даналық шешен сөздерінен басталады.
Ал, Жиренше шешен жөнінде Қазыбек бек Тауасарұлы "Түп-тұқианнан өзіме шейін" дейтін 1993 жылы "Жалын" баспасынан шыққан (баспаға әзірлеген жазушы Балғабек Қыдырбекұлы) кітабында былай жазады: "Бір жетім баланы, Қарабай қолбала етіп алыпты, - дейді Сенкібай шал, Сеңкібай Төкеңе төрт-бес атадан қосылатын кісі. Төкең сұрастыра келе, қыз кәдімгі Жиренше шешеннің шөбелегі болып шығады. Қыз "Менің әкем Бәкір, оның әкесі Тілеубай, оның әкесі Атай, оның әкесі Шақ, оның әкесі Жиренше" - деп сайрайды". Бұл Жиреншенің өзінен бергі үрім-бұтағы. Ал, шешеннің өзінен арғы ата-бабалары әлі беймәлім.
Жиренше шешен жөнінде Қазақ Совет Энциклопедиясында былай жазылған: "Жиренше шешен қазақ ауыз әдебиетіндегі кейіпкер, ақыл-парасаттың, тапқырлықтың символы. Қазақ аңыздары бойынша Жиренше ше шен тарихта болған. Жәнібек ("Әз Жәнібек") ханның тұсында өмір сүрген кісі. Ал айда тарихта Жиренше шешен туралы нақты деректер аз. Ол жөніндегі шығармалардың дені көп халыққа ортақ сюжеттерге негіз болған. Қазақтан өзге түркі, монгол және үнді-еуропа халықтарының фольклорында Жиренше шешен туралы шығармалар кездеседі. Қазақ фольклорында Жиренше шешен жайлы ертегі, аңыз, әңгіме, анекдоттар бір топ...".
## Жиренше шешен жайлы аңыздар
### Жиренше шешен жайлы аңыз
...Былтыр Жиренше шешен науқастанып, сырқатына шипа ем дарым зәруатын дарымдап, сауыққан соң ой тапсырғы айтып, қайтқалы жатқанымда, Жиренше шешенге хан Жәнібек тақай шақырғыш жасауылын жіберіп, шешенді шақырыпты. Жиренше:
- Сен қайда бармақсың, бірге жүр, егіздеп барайық, - деген соң, мен оған ілесіп Ақордаға барсам, Жәнібек хан тағында уәзірлерімен шенді-шекпенділері екіге жарылып, ортасын бос тастап отырыпты. Біз хан тақсырға амандағыш жөрелгі аяқ жоқ еш.
Жәнібек хан:
- Ей, Қарабас! Көз мұрын жербет қайсы? - деп, Жиреншеге оқты көзімен ата қарағанда, мен ішімнен бір сұмдық болмас па екен деп, Жиреншені ханның "Қарабас" дегені қалай деп, аң-таң болып тұрдым да қалдым. Бірақ Жиренше зымырай:
- Күлкі жербет, ұйқы жербет, тамақ жербет, талақ жербет көз құлақ елі, ауыз кем ғой - деп еді, хан жымиып қойды да:
- Көз мұрын сағымған қайсы? - деді. Ойлануға еш кезек бермейін дегендей тақсырғала, Жиренше іркіліссіз:
- Ажал сағымған, несіп сағымған, неке сағымған, талғақ сағымған, қонжат сағымған оң қол еді, көзді өтей тастақа отырсыз ба? - деді Жиренше. Оған жауап бермеген хан тағы да Жиреншеге: "Бишеқор қаншаға? - деді. Жиренше:
- Бастармақсыз шопан табын бишеқор, түйіні жоқ ой бишеқор, қараүзген шипагері жоқ ел бишеқор, лықсып малы, толықсып елі жатпаған бел би шеқор, өңгерін елі қадірлемеген ер бишеқор, оң қол екен, - дей бере, хан:
- Бізде қараүзген шипагер бар ма? - деп сұрады Жиреншеден. Жиренше:
- Тақсыр, өзі білгі алдыңызда, білмесеңіз қарызыңызда тұр, - деді. Хан аз-кем бөгеліп:
- Ол кім? - деді. Жиренше мені сұк қолымен нұсқап көрсете тұрып:
- Мұның сүйегі ұлы жүз, Зарман, Зарман ішінде Албан. Лұхман хакімнен төлім алған. Аты Өтебойдақ, шипагерлікпен өтерден мормахы өліжан, - дейді. Менің төбем көкке жеткендей болды. Жәнібек хан көзін менен алмастан, басын изей ойланып алды да:
- Жарайсың Қарабас! Басың нағыз алтын бас, тілің нағыз гауһартас екен. Әкең атынды тауып қоя алмапты "Қарабас" деп, екі ілікке алуға жарымпас деп, өттең, қойса жөн екен "Алтынбас" деп, - деді Жиреншеге бұрылып. Кенет Жиренше езгі тағызым жаса ханға:
- Әкем менің атымды жағалап қойыпты, сіз бағалап қойдыңыз, жұрт ағалап шығар. Бірақ, тақсыр, менің атым "Қарабас" емес, Жиренше. Азан айтып қойған аттан айырылып босқа күйгенше, басымды шауып тастаңыз, қара жерге кірейін ғазиз басты игенше, - деді де, езгі тағызым жасап тұра берді. Хан бедірейе қарап бір сыпыра отырды да, кенет түсін жылытып:
- Жасың қаншада? - деді сұрап Жиреншеден, Жиренше:
- Жылым айбар, қырық беске келдім. Біле алмадым мәнін, мен қалайша өлдім? - деді. Хан:
- Сен онда Қанай шешенмен тумалас екенсің, сол айтқан еді, - деді. Қанай шешен осы орайда Жиреншені жеңіп алғысы келді ме, тұтқайлы дүрсе қоя беріп:
- Білсең айтшы, дүниеде не өлмейді? - деді. Жиренше:
- Әділдіктің заты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді, жақсының аты өлмейді, - деп зымырғай жауап беріп тұрса да, ханнан көз айырмай, Қанайға қайырылмастан, Қанай:
- Жиренше! Күннің көзі өлмейді, жердің жүзі өлмейді, ағынды су өлмейді, аспандағы ду өлмейді, - деді. Жиренше:
- Қанай, қаңғып кеттің, тапа-тал түсте қалғып кеттің. Қара жердің өлгені үстін қардың жапқаны, ағын судың өлгені бетіне мұз қатқаны, күн көзінің өлгені қызарып барып батқаны, аспанда дудың өлгені, көктің айық тапқаны. Ажал келіп тиген оқ Алланың көздеп атқаны, - дегенде, Қанай үндей алмай қалды. Жиреншеден басқамыз хан бастап ду күлістік. Қанай жер болды. Жәнібек хан:
- Қанай шешеннің бас жағындағы бос орынға отыр! Тумалдастың құдайы бір, дүрдүн тауар түйіні бір, - деді Жиреншеге қарап жымия. Сонда Жиренше отыруға асықпастан:
- Қасымдағы қандалмамды қайтемін? - деді ханға қарап.
- А, не дейсің? - деп Жәнібек хан опырыла шорт сынардай, шатынай Жиреншеге оқты көзімен ата қарады. Менің зәреқұтым үшып кетті. Жиренше қаннан-қаперсіз, аспай-саспай тағы да мені нұсқап тұрып:
- Алдияр тақсыр! Қасиетті хансыз, жасай алмайсыз өмірлеуде раһит жансыз, сырқаттанып науқас атансаңыз, шипагер сырқатқа қандалмадай қадалмаса, науқасты бейнеттен айықтыра алар ма? Жардың ауған жүгін басқан арман боп кейде тайып тұра алар ма? - деді.
Ханды жан тәттілігі сергітті ме, болмаса Жиренше шешен қайта ескерткен соң есіне түсті ме, не сөз төркінін жете ұғынбағаннан төп-тартып өзінен өзі именіп қалды ма, белгісіз сабасына қайта түсе:
- Жиренше деген атыңды да алдың, шешен ділмар затыңды да алдың. Ханзадамның аты да Жиренше еді, Қанай шешен қарашаға ханзаданы теңей алмай айтқан болды ғой. Ордамда ханзада Жиренше, шешен Жиренше пар болса, қор болмайды екенмін, - деп жырғап, қарқылдай күлгенде, уәзірлері мен шенді шекпенділері де қарқылдасып, күлісіп, қау-қауласып мақтасып жатысты. Мен де Жиреншенің жұлдесіне қуана күле бердім.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан жарлығы бойынша мен де Жиреншенің қимар қатарына отырдым. Мен отыра салысымен-ақ хан менен етектеуіш басталғы ілме жауап сұрап:
- Алла жаратқанда, адам пендесін неден құралмағы шарт болған? - деді. Мен:
- Адам баласы Алла өзі жаратқан алты несібелік мінсіз бітістік пен адам пендесі өзі теретін алты несіптік ризықтан құралмағы шарт болмақ, - дедім. Хан тағы да менен:
- Соңы немен тынбақ? - деп ілмеледі. Мен:
- Жылап туылып, жырғап өсіп, ажалдан өшіп, елді ешретіп, жерді күңірентіп жер бесікке түспекке аттанбақ, - дедім. Хан:
- Сырқат деген не? - деп сұрады. Мен:
- Адамзатына ғана Алла жазған тұғырлық алты несібеге сан алуан сырқат себепкерлері жұғып, науқастандырып бұлдіру арқылы тухырлық алты несібе мен алты несіптік ризықтық дәнекерді бұзушы бұзғыншылық сырқат делінбек, - дедім. Хан:
- Сырқат қалай айықпақ, науқас қалай жазылмақ? - деді.
Мен:
- Әуелі сырқаттық сипат нақтамалылығы дәл болмақ, соған сай шипа емі дарым зәруаты дарымдылық дәлдігі туралық тапса, айығым алғысты болмақ. Науқас үйлесті күтінім шартын өтемегі жарақ. Артынша болса, бейнеті көп тартпақ, алдашы ажал торымына жолықпақ, - дедім. Хан үндеместен ризалықпен басын шұлғи берді. Мен осы орайда:
- Дат тақсыр! - дедім. Хан:
- Дат айтылмақ шарт, - деді. Мен:
- Шипа ем дарым заруатында һалал, һарамдық жоқ. Бұған осы отырған, хан бастаған игі жақсылар демегі қалай паталамақ екенін, я болмаса артынша болмағы шарт па? Осыны ашаламақ парызы қанашаңыздың, сіз тақсырдың уәжібіне мұхтасар болмағы шарт алдында тұрғылық, - дедім...
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек хан жігіт кезінде өзінің бір топ достарымен серуен құрып келе жатса, алдынан бір аққұбаша бала кездесе кетеді. Жеті-сегіздер шамасындағы әлгі бала жалаң аяқ, үсті-басы жұлым-жұлым екен.
- Бұл елсіз далада неғып жүрген баласың?
- Сүтін ішіп жүрген жалғыз інгенім бар еді, содан айрылып қалып, осы даладан іздеп жүрмін.
- Інгенді тұсап қойсаң етті?
- Тұсап жүруші едім, тұсауы үзіліп кетіпті.
Жәнібек те жастайынан естияр, ақылды екен. Жетім баланың өлген шешесін жұмбақтап айтқанына түсіне қойыпты.
- Е-е, сенің шешең өліп, ана сүтінен айрылған жетім бала екенсің ғой, кел атыма мінгес.Жәнібек жігіт әлгі баланы атына мінгестіріп, үйіне әкепті. Жуып-шайындырып киіндіріпті. Ауыл адамдары оны түсіне қарап "Жиренше бала" деп атап кетіпті.
Болашақ екі дана жас кезінен-ақ осылайша кездесіп, өле-өлгенше бір-біріне ақыл-серік боп кетіпті, - дейді ел аңызы.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бес-алты аттылы жолаушы бір ауылға жетіп, шеткері тұрған қараша үйге ат басын тірепті. Жолаушылар ол үйдің Жиреншенікі екенін білмепті.
- Оу, кім бар бұл үйде, қонақпыз! - депті. Сонда Жиренше:
- Екі қой жеймін десеңдер, түсіңдер, бір қой жеймін десеңдер басқа үйге барыңдар! - депті. Қонақтар:
- Бұл өзі сақы мырза жігіт екен, қонсақ қонайық осы үйге, - деп, аттарынан түсіп, үйге кіріпті. Үй иесі жалғыз буаз саулығын жетектеп келіп "лә аумин" деп бата сұрапты. Қонақтың бірі:
- Мына саулығың желіндеп туайын деп тұр ғой, бойдақ қойың жоқ па еді? - дегенде, Жиренше:
- Бойдақ қойы бар болғыр жоқ еді, - депті. Бағана айтпап па едім, "Екі қой жеймін десеңдер түсіндер, бір қой жеймін десеңдер басқа үйге барыңдар деп".
Жолаушылар:
- Қой болмас, - деп аттанып кетіпті де, басқа үйге барып қоныпты. Сұрастырып қараса, әлгі "Екі қой жеймін десендер біздікіне түсіндер, бірқой жеймін десендер басқа үйге барыңдар" деген адам Жиренше екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
"Ханда қырық кісінің ақылы болады" деген қағиданы Әз Жәнібек әрдайым есінен шығармайды екен. Ол өз төңірегіндегі би-шешен, уәзірлерін үнемі сол нақылмен сынап, тексеріп отыратын көрінеді. Бір жолы өзінің 40 уәзірінің ақыл-парасатын сынап көрмек болып, оларға "Өтірік пен шынның арасы қанша, соны айтыңдаршы" деп, 40 күн мәулет беріпті. Мұны Жиренше шешен де естіпті. Бұл сөзді біреу білетін шығар, соны іздеп табайын деп жаяу, жалғыз елден-елді кезіпті. Кезіп жүріп, бір үлкен қорғанды шаһарға жетіпті. Намаздыгер шамасында шаһар дарбазасына кіріп келе жатса, темір қоршаудың ішкі жағында астына қара көк ат мінген, басына дулыға, үстіне сауыт киген, белін буынып, найзасын жерге шаншып қойып, ер қаруы бес қаруды асынып алған біреу тұр екен. Кірген, шыққаның бәрі оған сәлем беріп өтеді. Тек Жиренше ғана амандаспай, тіпті мойын бұрмай өте беріпті. Сонда найзасын жерге тіреп, ат үстінде шіреніп отырған жігіт:
- Осы дарбаздан кірген, шыққан адам сәлем бермей өтпеуші еді, сен неге сол рәсімді жасамай, тіпті мойныңды да бұрмай өтіп барасың? - деді.
- Біріміз атты, біріміз жаяу, сәлеміміз келісе ме? - депті Жиренше. Бұл сөзге қарулы жігіт:
- Мына шаһардың жөнін білмейтін жан екенсің, кел атыма мінгес, біз-дікіне мейман бол! - дейді.
- Ер-тоқымды аттың алдын бізге, артын сізге бұйрық қылған ғой. "Ат иесі алдына мінеді" деген сөз тағы бар еді, жүр, үйіңе жаяу-ақ барамын, - депті Жиренше.
Екеуі атты, жаяулы болып мұның үйіне келеді. "Жігіт" өз бөлмесіне түседі де, Жиреншені мейманханасына кіргізеді. Мейманхана іші кірсе шыққысыз, жалғанның пейішіндей үй екен. Аққудай тізілген қыздар неше түрлі дәмге толы дастарқан. Бар сый-құрметтен соң әлгі мырза келіп:
- Қонағым әңгіме айт, - дейді.
- Біріміз бүтін, біріміз жарты, әңгімеміз жараса қояр ма екен? - дегенде, "жігіт" отыра алмай, ұялып шығып кетеді. Сөйтсе бұл жігіт деп отырғанымыз сол шаһардың патшасының қызы екен. Еркек киімін киіп, дарбазаның алдына тұрып, "келген-кеткенді сынаймын, сыныма төзген жанға тиемін" деп әкесінен рүқсат алған екен. Ал, келіп кетіп жатқан жолаушылар мұның әйел екенін білмей, иіліп сәлем беріп өтеді екен.Жиренше көргеннен-ақ осы "жігіттің" атқа отырысынан әйел екенін біле қойып: "біріміз атты, біріміз жаяу" дегені "біріміз еркек, біріміз үрғашы, қалай сәлем берісеміз" дегені екен. "Біріміз бүтін, біріміз жарты" деген сөзінен "әйел екенімді біліп қойды-ау деп сезіп, қыздың ұялып тұра жөнелген себебі сол екен. Қыз: "Маған білімі асқан жігіт кез болды, мені соған берсін" деп әкесіне кісі салдырыпты. Әкесі қош көріп, қабыл алып, жорға бие сойғызып, жоғары елді шақырып, үлкен тамаша той жасап, қызын Жиреншеге неке қиып қосыпты. Жиреншенің ақылгөй аяулы қатыны осы екен. Екеуі бір-біріне қосылып, кұрмашаны сындырып, көңілдерін тындырып, мауқы басылған соң, Жиренше шешен "мен қайтамын" депті.
Қалыңдығы: "Сен қайда барасың, әкемнің менен басқа ұлы да, қызы да жоқ. Әкем өлген соң, мына дәулетке кім ие болады? - дейді.
- Жоқ, қайтатынымның мәнісі бар: "Әз Жәнібек" дейтін ханымыз өтірік пен шынның арасын айырыңдар деп, уәзірлеріне жарлық қылды. Уәзірлер соны таба алмай қанша күнге мөулет алысып еді. Ал мен соны білуші, шешуші болар ма екем деп іздеп шыққан жан едім. Үйден шыққандағы жүмысымды аяқтамай осында тұрып қалсам, "жоқ қарап жүріп, жасауылга тұрғанның" құдды өзі болғаным ғой! Содан соң менің адамшылығым қала ма?! - дейді Жиренше.
- Болмашы нәрсенің өзі адамға әлдеқандай қиын көрінеді екен-ау! Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі емес пе? Бұрынғылар айтпаушы ма еді "Өтіріктің түбі бір-ақ тұтам жер" деп. Оның мәнісі: көзбен көрген шындық, құлақпен естіген өтірік. Ендеше көзбен көрген анық, кұлақпен естіген танық емес пе? - деді қыз. Жиренше қуанып:
- Бәрекелде, іздеген жоғым табылды. Енді мен мұны Әз Жәнібек ханға тезірек жеткізе қояйын, әйтпесе қырық уәзірін бекерден-бекер жазалап жүрер. Соларға арашашы болсам, тіршілігімнің бір мәні сонда емес пе? - деп қайтуға ынғайланады. Жиреншенің кетеріне көзі жеткен соң қыз әкесіне кісі салады.
- Жат жұртқа жаралған әйелмін ғой, мынау күйеу бала ел-жұртына қайтамын - дейді, мені қалдырмасын, ұзатсын деп.
Әкесі қызының айтқанын құп көріп, алтынмен аптап, күміспен күптеп ұзатады, қастарына қырық уәзір қосып, "Қызымды берген күйеу баламның жері қандай, суы қандай, елі қандай екен, апарып салып, соларды көріп келіңдер!" - дейді.
Бұл жұрттан былай ұзап шыққан соң, Жиренше шешен: "Мен ілгері озып барып, ел-жұртымның аман есендігін білейін" деп жалғыз жүріп кетіп, еліне келсе, Әз Жәнібек сол күні "таптыңдар ма, жоқ па" деп уәзірлерін қысып жатыр екен. Олар таба алмаған екен. Таба алмаған соң жазаланбақ екен. Жиренше тұп-тура осы оқиғаның үстіне келіпті.
- Таксыр! Бұларды жазаламайтын болсаңыз, керек қылған сөзіңізді мен айтып берейін, - деп қалыңдығынан естіген сөзді бастан-аяқ айтып береді.
Хан Жиреншеге риза болып: "Маған бас уәзір болуға лайық екенсің" деп, өзіне бас уәзір қып сайлап, жабулы арғымақ, қалы кілем, қара нар, қамқа тон, тоғыз қылып сый беріпті.
Мұнан кейін: "Тақсыр арызым бар" дейді Жиренше.
- Айт, - деді Әз Жәнібек.
- Мен сондай жат жұртқа барып, бұйрық болып, бір ханның қызын айттырып қайтып едім. "Күйеуді еліне апарып салыңдар" деп қайын атам қасыма қырық уәзірін қосып берді. Олар жолда көшіп келе жатыр, мен сізге жетейін деп озып кеттім. Қандай оймен қосқанын кім біледі? Достықпен қосқан болса, жолынан қалдырмайық, дүшпандықпен қосқан болса, сыр алдырмайық, соларды орта жолда қайтарып жіберсек екен, - деді. Хан мұнысын ұнатып, қырық уәзіріне:
- Қырық ат, қырық шапан алып барып, мұның қонақтарын қайтарып жіберіңдер, - деп тапсырды.
Жиренше қырық уәзірмен қонақтарының алдынан шығып, ханның берген ат-тонын, тарту-таралғыларын тапсырып, қайырып жібереді...
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан өзінің нөкерлері және Жиренше бимен жол жүріп келе жатып, өзен жағасында отырған үш адамды көреді. Бірі қартаңдау, екіншісі орта жаста, үшіншісі жас жігіт екен дейді. Жанынан өтіп бара жатқан топқа үшеуі орындарынан тұрып сәлем қылады. Хан олардың бетіне аздап қарап тұрады да, ілгері жүре береді. Былай шыққан соң Жиреншеден:
- Әлгі үшеуі не ойлап қалды екен? - деп сұрапты. Сонда Жиренше шешен:
- Е, хан ием, не ойлаушы еді: шал жиырма бестегі кезін ойлап жүр. Орта жастағысы жер ортасы көктөбе, ер ортасы сұр жебе. Көктөбеге жетіп, алды артына қарап, бір дем аласың. Сұр жебені тағы бір тартып, бел аласың! - деп тұр.
Ал, жас жігіт "анаған жетсем, мынаған жетсем, ананы алсам, мынаны алсам" деп, ойнақтаған ботадай дәрменсізденіп тұр депті. Хан атының басын бұрып:
- Қане, соларға қайта барып, енді өздерінен сұрап көрейік. Жиреншенің осы айтқаны рас па екен? - дейді. Келе бере шалдан:
- Әлгіде бізге жолыққанда не ойлап тұрдың? - десе, шал:
- Жиырма бестегі шағымды ойлап тұр едім, тақсыр! - депті. Ортаншысынан сұраса:
- Жер ортасы көктөбеге жетіп, алды-артыма бір қарадым. Ер ортасы сұр жебе деп, тағы бір толғап тартсам, сөйтіп бел алсам деп едім депті. Жас жігіт тұрып:
- "Анаған жетсем, мынаған жетсем" деп, көңілім ойнақтаған ботадай алабұртып тұр еді, - дейді. Хан қасында тұрған Жиреншеге қарап:
- Сен білгір де данышпан екенсің, бұдан былай менің оң жағымда отыратын бас биім боласың, - деп оған ризашылық білдіріпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жәнібек хан жолға шығар кезде Жиреншемен әрдайым: "Ананы қайтеміз, мынау қалай болады" деп ақылдасып алады екен. Содан соң Жиренше қалай мәслихат жасаса, тіл қатпай, оның дегенін істеуге өмір қылады екен. Бір күні хан асығыстау жолға шығайын деп қызметшілеріне:
- Тез күймемді дайындаңдар, күймеге қып-қызыл күрең алты нар жегіңдер, - деп өмір беріпті. Қызметшілер жылдамдатып алты қызыл күрең нар жегіп, күймені тұп-тура хан шығатын есіктің алдына әкеп қойыпты. Содан соң хан:
- Жиреншені шақырыңдар, меніменен бірге жүрсін, - дейді. Хан қызметшілерінің бірі жүгіре басып Жиреншеге жетіп келеді:
- Ау, Жиренше, хан жолға дайындалып, сізге тез келсін, меніменен бірге жүрсін деп жатыр, - дейді. Сонда Жиренше:
- Ханның жеккені не? - депті.
- Жеккені қып-қызыл алты нар өзір түр.
Жиренше айтыпты:
- Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де, - деп. Содан шақырушы ханға:
- Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ханға сәлем айт, қазір барамын, күн бұлт екен деп айт деді, - дейді.
Айтулы сөздің астарын түсіне қойған хан қызметшілеріне:
- Алты нарды доғарып, күймеге алты тұлпар жегіңдер! - деп бұйырады. Тұлпарлар жегіліп әзір болған кезде Жиренше де келіпті. Сөйтіп хан екеуі жолға шығыпты. Жолда құбыладан қара бұлт көтеріліп жаңбыр құйыпты. Жер батпаққа айналыпты, соған қарамастан жануарлар сыдырта желіп отырыпты. Сонда Жиренше ханға қарап:- Жылқы малдың патшасы, түйе малдың қасқасы: түйе малының мынадай ми батпақта жүруі қиын, мен соны ойлап айтқан едім, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір адам: "Осы Жиреншені әркім мақтайды, Жиренше сөзден сүрінбейді және сұраған нәрсенің бәріне табан астында жауап айтады дейді. Мен де барып сөз сұрап көрейінші" деп Жиреншеге айтыпты:
- Әу, Жиренше, сізді өркім бір мақтайды, шешен, білгіш дейді. Қане білгіш болсаң, Тесіктау қайда соны айтшы! - дейді.
- Тесіктау мына тұрған қызыл төбешіктің астында, - дейді Жиренше.
Сонда әлгі кісі "Төбешік, Төбешік" деп қайталап айтады да:
- Ол төбешігің алыс па, жақын ба? - деп сауалдайды. Сонда Жиренше шешен:
- Алыс емес, тиіп тұр, жүр, үйге кірелік! - депті.
Үйге кірген соң, Жиренше әйеліне:
- Мына кісіге сусын бер, - дейді. Әйелі сусын әкеліп, әуелі күйеуіне, содан соң қонағына ұсынады. Жиренше сусын кұйылған тостағанды ұстап отырып:
- Міне Тесіктау! Бес түлпарға мінесіз, қызыл төбешіктің астындағы тесік таудан былай өтесіз, - деп тостағандағы айранды сіміріп салыпты. Сонда әлгі кісі:
- А, Тесіктау деген тесік тамақ екен ғой, енді ешнәрсе сұрамай-ақ қояйын.
Жиренше, қош-аман бол, - деп қайтып кетіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек хан ноғайлы жұртымен бірге, қалмақ елін де қоса билеп тұрады. Ол ел тағдырын он екі бимен ақылдасып шешіп отырады екен. Бидің үлкені баяғы Жиренше.
Бұл ердің білгірлігін сынағыш хан бір күні:
- Әу, Жиренше! Адам қалай қадірлі болады? - дейді.
- Қадірлі болғысы келген адамға үш жолдас керек, - дейді Жиренше табан астында.
- Ие, қандай жолдас?
- Бақыт, дәулет, ырыс.
- Ал басқа пәле қайдан?
- Басқа пәле тілден.
- Кәріліктің белгісі не деп білесің? - дейді хан.
- Қаратауға қар жауар.
- Қарсы алдынан жел тұрар, - дейді Жиренше.
- Қыз алған қалай?
- Қыз: "өзің білесің" дер.
- Жеңге алған қалай?
- Жеңге: "өзім білем" дер.
- Жесір алған қалай?
- "Балам білер" дер.
Бас биінің білгірлігіне хан осылайша тәнті болады екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Әз Жәнібек қасында ортасында Жиренше шешені бар бір топ нөкерлерімен құс салып, тазы жүгіртіп, сайрандап келе жатса, алдарынан көл шығыпты. Көл жағасында бір топ қаз бір-бір аяқтарын көтеріп, жусап тұрады. Хан жігіттеріне: Томағаларын сыпырып, кұстарыңды қоя беріңдер! - дейді. Жігіттер дабыл қағып, кұстарын қоя береді. Аяқтарын көтеріп, жусап тұрған қаздар екі аяқтап жорғалап барып, аспанға көтеріліп кетеді. Осы бір сөтті пайдаланған хан, Жиреншені тағы бір сынамақ болады.
- Жиреншем, әлгіде бір аяғымен тұрған қаздар, екі аяқтап жорғалап кетті ғой, бұл қалай?
Сонда Жиренше саспапты:
- Е, е, хан ием, сіздің басыңызға әңгір таяқ ойнатып, дабыл қақса, екі аяқтап емес, төрт аяқтап қашарсыз! - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жәнібек хан тағы бір әңгіме үстінде:- Бұл дүниеде кімнің төрт құбыласы тең болмақ? - деп сұрайды. Сонда Жиренше шешен:
- Бұл дүниеде жүйрік аты, қыран құсы бар, өзі сұлу, мінезді қатыны, бес атар мылтығы бар жігіттің төрт құбыласы тең болады, ханым, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Хан өзінің нөкерлерімен серуендеп келе жатқанда алдынан сақалы ақ, шашы қара бір адам кездесіп, сәлем береді. Былай шыққан соң хан қасындағыларға қарап:
- Әлгі адамның сақалының ақ, шашының қарасы қалай? - деп сұрайды: Сонда Жиренше:
- Үйде кейінген, түзде тебінген, қатыны жаман, аты шабан бір бейбақ шығар, - депті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір күні аң аулауға шыққанда ханның лашын құсы ұшып кетіп, Жиреншенің үйінің төбесіне келіп қонады. Жиреншенің әйелі оны ұстап алып, түлентіп-желпінтіп қояды. Соны естіп, құсын алуға ханның өзі барады. Жиренше үйде жоқ екен, зайыбы бүркеніп шығып ханға құсты алып береді. Хан қараса құсқа томата тігіп кигізіп, қолғап тігіп құлпыртып, балақ бау есіп жарастырып-ақ қойған екен. Бұрын томағаны, қолғапты бұл жұртта көрген-білген жан болмапты. Жеңдерімен ұстап, "жұмсақ жүн" деп құстың аяғына уықтың бауын тағады екен. Ұшқанда сонысы бір құлаш болып шұбалып, аяғына оралып жүреді екен. Сондықтан хан не құсына қарарын білмей, не қатынға қарарын білмей, атынан ауып түсіп қала жаздайды.
- Біз бүгін осында қонамыз, - дейді хан.
- Үйде еркек жоғын көріп тұрсыз. Алда-жалда еркек жоқта қонақ боламын десеңіз, арада біраз күн салып, бір айналып келіңіз. Кіріміз болса жуынып, қонақ жабдытын хал келгенше даярлап тұрайық. Және жігіт-желеңмен келмеңіз: көп қонақты күтуге шамамыз келмейді, өз басыңыз ғана болсын! - дейді Жиреншенін жұбайы. Хан "жарайды" деп, "оңаша келіңіз" дегеніне дәмелі болып, көңілі өсіп, қайта береді. Сонымен бірнеше күн өткен соң, хан жалғыз өзі келеді. Хан келген соң, әйел алдынан шығып, қолтығынан демеп түсіріп, қолынан ұстап үйіне кіргізеді. Бар дүниелігін жайнатып, құлпыртып қойған екен. Көрпе жаюлы, төсек салулы, шымылдық құрулы тұр.
Ханды жайғастырып, әйел тамақ жабдығына кіріседі. Жалғыз қалған хан айналасына көз салса, үйдегі нәрсенің бәрі кестелі екен. Жастықта да, көрпеде де, шымылдықта да, орамал, дастарқанда да бәрінде де кестемен тіккен бір жазу бар. Ол "біреудің есігін қолыңмен қақсаң, өз есігіңді біреу аяғымен тебер" деген сөз еді.
Хан бұл сөзге түсінген жоқ, есіл-дерті әйелдің етегі, нөпсінің жетегінде болып отыра береді.Жиреншенің әйелі бір уақытта палау басып, өртүрлі ыдысқа салып әкеліп, ханның алдына қойыпты. Хан палау әр түсті ыдыста болған соң басқа-басқа ғой деп әр қайсысынан бір-бір алып отырады. Бәрінің де дәмі бірдей болған соң, "бұл қалай" деп қайран қалады. "Тақсыр-ау, ыдысымның басқалығы болмаса, бәрі де бір тамақ", - дейді әйел. Ханмен біраз отырып әзілі жарасқан соң: "Тақсыр, ас айныса, не түзейді?" дейді. Хан: "Мұз түзейді", - дейді. Қатын: "Май айныса не түзейді? - дейді. Хан: "Тұз түзейді", - дейді. Қатын: "Тұз айныса не түзейді", - дейді. Хан бәлен дей алмайды. Тағы да әйел: "Халық айныса не түзейді?" - дейді. "Халық айныса, хан түзейді", - дейді. "Хан айныса, кім түзейді?" - дейді. Сонда хан дәнеме дей алмай, ұялғанынан бетінің терін сүрте береді. Ақыры айыбына қолындағы жүзігін сыйлап, хан қайтып кетіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Жиреншеге бір жігіт кездесіп жолдас болыпты, өзі тұйық, көп сөйлемейтін адам екен. Бір мезгілде Жиренше жолаушы жігітке қарап: "Жол қысқартайық", - дейді. Жігіт жауап қайырмайды. Тағы бір кезде Жиренше жігітке: "Ағаш қазан қайнатайық", - дейді. Жігіт жауап қайырмайды. Тағы да біраздан соң бір көшіп кеткен елдің жұртын көргенде Жиренше: "Мынау бір бейбастақ үйдің жұрты екен", - дейді. Жігіт оған да үндемейді. Сонымен екеуі бір елге жақындаған кезде, жаңбыр селдетіп құйып кетеді. Ауыл сыртында тезек теріп жүрген бір топ қыз жаңбыр жауып кеткен соң қаптарын арқалап, ауылға қарай жүгіре жөнеледі. Тек бір қыз сырт киімін шешініп, қапқа жауып отыра қалады. "Мына қызда бір сыр болар", - деп Жиренше отырып қалған қызға келеді. Қыз асқан сұлу екен. Жиреншеге қыздың көркі ұнайды. Енді ақылы қандай деп сынау үшін: "Сен көп қыздан неге бөлініп, жалғыз отырып қалдың?" дейді Жиренше.
- Мен басқа қыздарға еріп ақымақ болғым жоқ, - дейді қыз.
- Олар қалай ақымақ болады? - дейді Жиренше.
- Олардың ақымақтығы мынада: келе жатқан алды бар, арты жоқ, шағын бұлт. Бұл өткінші жаңбыр, аз жауып ашылады. Ал олар үйге барғанша отындары да, барлық киімдері де су болады. Су болған отын жанбайды, киімдерін кептіре алмайды. Мен отыныма шапанымды жаптым, ығына өзім отырдым: менің су болған жалғыз-ақ шапаным. Отыным, өзге киімдерім құрғақ: үйге барғанымда отынымды жағып, шапанымды кептіріп аламын, - дейді. Қыздың көркіне ақылы сай, Қаракөздей болып көрінеді. Бұл қызға енді бір сөз айтып көрейін деп Жиренше:
Бүркеніп жалғыз отырсың, Бойға жеткен жас бала. Үнатсаң айтқан сөзімді, Күлімдеп көзің бері қара!Оңаша бір сөзім бар, Ақылың болса сен үғар. Менің атым Жиренше, Жол берген маған хан-қара, дейді. Сонда қыз бөгелместен:
Сыртыңнан естіп, қанық ем, Шешен деген атыңцы. Түсіңе бұрын танық ем. Жаңа көрдім затыңды. Айтар жерің осы ма, Көңілдегі датыңды? - деп күлімсіреп өң бергендей болып:
Уәде қылып келіп пе ең, Сөйлесем деп осы жерге. Жалғыз атты жолаушы, Аулақ менен қош жерге. Құрбыңды іздеп тауып ал, Жас қыз сөзіңді естер ме? - дейді.
Жиренше шешен қызды әбден ұнатып ішінен: "Құдай жазса сені алармын", - деген ойға келеді. Ауыл мен екі арада өзен бар екен.
- Мынау өзеннің өткелі қай жерде? - дейді Жиренше.
- Анау жерде бір өткел бар алыс: алыс та болса жақын. Мынау жерде бір өткел бар жақын, жақын да болса алыс, - дейді қыз.
- Сенің үйің қайсы? - дейді Жиренше қызға.
- Менің үйім анау үлкен ақ үйдің жанындағы қараша үй, - дейді қыз.
Жиренше жақын өткелге бұрылады. Қыздың "алыс, алыс та болса жақын" өткелінің суы таяз, асты құмқайыр екен. Жиреншенің аты желіп өтеді. Ал "жақын, жақын да болса алыс" деген өткелдің суы терең, асты балшық екен, жолдасының аты батпактап зорға өтеді.
Жанындағы жігітке: "Сен қайда қонасың?" дегенде, "Мен мына ақ үйге қонамын" дейді ол. "Ендеше мен қараша үйге қонамын", - дейді шешен. Сөйтіп екеуі екі бөлініп, бірі байға, бірі кедейге барып түседі. Бір уақытта отынын арқалап манаты қыз да келеді. Жиренше төрге жайғасқан соң, үйдегі кемпір амандықтан кейін: "Шырағым, мынау байдың үйі тұрғанда, біздің қосқа қалай түстің?" дейді. Жиренше: "Менің баспанам да осындай еді, өз үйім тәрізді болған соң өзімсініп түскенім ғой", - дейді.
Жиренше түскен үй іңір болтан соң от жақты, келін сиыр сауды. Кемпір от басында, қыз үйдің іргесінде отыр.Төрде отырған Жиренше қызға қарап басын сипайды. Бұл: "Сенің қалың малың шашымнан көп-ау" дегені еді. Кыз оған түсініп астындағы тақыр тулақты сипайды. Ол теңімді тапса тақыр кедей болса да береді дегені еді... Жиренше мен қыз бірін-бірі ұнатқанын осылай ыммен үғысады.Таң атқан соң жұрт тұрып жайланған кезде бай Жиреншені шақыртып алады. Жиренше келсе, кешегі жігіт мөз-мөйрам болып сонда отыр екен. Амандасқаннан кейін бай: "Кешегі бірге келген кісі осы ма?" дейді. Жігіт: "Иә", - дейді. "Екеуің бірге келіп екі бөлек түскендерің қалай?", - дейді бай. Жиренше; "Бұрынғының сөзі бар еді, сол есіме түсіп, бәлек түстім", - дейді. "Ол не деген сөз?" дегенде Жиренше:
Әкің білмес ісіңді. Білгендерден сұрап біл. Өліп жатсаң, наданнан, Кабырғаңды жырақ қыл! - деген дейді.
Бай: "Екеуің жолда не сөйлестіңдер?", "Не айттыңдар?" дегенде жігіт түндегі жол-жөнекей айтылған сөзді баяндайды. Жиренше: "екеуден екеу жапанныңсары даласында келе жаттық: әртүрлі сөз айттым, серігім біреуіне де сөз қайырмады. Сонан соң мен де үндемей отырып едім, ұйқы келді, маужырап жүре алмадық. Үйқыдан мезі болған соң "жол қысқарталық" дедім. Оның әңгіме айт дегенім еді. Екінші "ағаш қайнатайық" дегенім насыбай атып алайық дегенім еді. Үшінші "бейбастақ үйдің жұрты" дегенім бір жұртта екі басы бірдей күйік көсеу жатыр екен. Айтқан сөзімнің біріне жауап қайтармаған соң "мына жігіт надан екен, - деп бөлек қонған едім", - дейді. Бай бұрын Жиреншенің атын естіп бір көруге құмар болып жүреді екен. Әзін көріп, сөзін естіген соң есі кетіп мал сойып, қымыз кұяды. Бөйбіше: "Шырағым, бүгін осында бол!" деп қондырады... Жиреншенің ақылына қызығып бай қызын бергісі келеді. Қызы: "Мені бір жалғыз кедейге бар дегені несі, бармаймын", - деп астан-кестен бүлінеді. Қызымнан бұл сөзді естіп өтірікші болдым-ау деп ойланып отырғанда, Жиренше: "Баеке, сіздің қиналып отырғаныңыз маған да әбден батты. Көнбеген балаңызды қояйық, мынау көршіңіздің қызының қалың малый төлеп алып берсеңіз болады", - дейді. Бай көрші жігітті шақырып алып, сұраған малый беріп, Қарашашты Жиреншеге қосқан екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Бір жолы қырғыз Қызылым қарт Жиреншеге кездесіп қалып:
- Шешен, сізден сұрайын деген бір жоғым бар еді. Он бес лақ, жиырма бес серке, отыз бес орақ, қырық бес қылыш, елу бес егеу, алпыс бес арқан, жетпіс бес шідер жоғалттым. Осыған кұлағдар болыңызшы, - дейді.
- Жарайды, - дейді Жиренше шешен. Жоғыңыздың жөнін айтып берейін, өзіңіз тауып алыңыз.
Он бес жас құйын қуған желменен тең, Жиырма бес дауыл ұрған перімен тең, Отыз бес ағып жатқан селменен тең, Қырық бес аю аспас белменен тең, Жетпіс бесте көңілің жерменен тең. Сексенде селкілдеген шал боларсың, Тоқсанда толық миың орта түсер. Жүз жаста дүниеден күдерінді үз, Өлмесең де өліден кем боларсың, - дейді.Әттегені-ай. Әзім жиырма бестегі жігіттей едім, көңілімнің жердей болғанын қарашы, бекер-ақ сұраған екенмін, - деп сонда Қызылым қарт жантая кеткен екен.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Қарашаш Жиренше орта жасқа келгенде қаза болады. Жиреншенің бұрынғы жас күні емес, қыз қарастыруға ыңгайы келмей, бірер жыл жүреді. Бір күні Әз Жәнібек хан Жиреншеге: "Шешенім, сенің үйленбей жүргенің жарамайды: паленшенің қатыны ерінің тірісінде жақсы әйелдің бірі еді, соны сен ал!" дейді. Жиренше шешен: "Сіз үйғарган болсаңыз жарайды", - деп сол қатынды алады. Арада біраз уақыт өткенде хан: "Шешен, мына қатының бұрынғылардай болатын ба, қалай?" дейді. Сонда шешен: "Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз", - дейді. Хан: "Түнде төртеуің қалай" дегенде, Жиренше шешен былай дейді:
Ері есіне түседі, Теріс қарап жатады. Оныменен ол екеу. Қарашашты ойлаймын, Мен де теріс қараймын. Оныменен мен екеу. Оймен тауып жолдасты, Боламыз түнде біз төртеу.
Таң атқан соң оянып. Тұра келген тағы екеу! Қыздай алмай қатын болмас, Есік көрген макұл болмас. Қанша жақсы көрем десе де, Бұрынғыдан жақын болмас. Байы өлген қатынды алу, Ойлағанда ақыл болмас.
Хан мен жиылган көпшілік шешеннің сөзін тыңдап "рас-ау!" десіпті.
### Жиренше шешен жайлы аңыз
Ел ішінде Жиренше айтыпты деген әңгіме көп. Соның бірінде дуалы ауызды шешеннің тапқырлығына тәнті болмай отыра алмайсыз.
Қай заман екені бір Аллага аян. Жиреншенің атына сырттай қанық хан оны бір көрмекке, жүзбе-жүз отырып көшелі сөзін естімекке құмартады. Шақырту алған шешен айтқан уақытында хан сарайына келіп, табалдырықтан аттаған бойда:
Бір жасыңыз мың болсын! - деген екен.
Хан кісі тыңдап, ой түюге пейіл тұрады. Әзгенің асылын ажырата алмаса да жасыгына мін тағуға бейім келеді. Сол мінезбен Жиреншенің әлгі бір ауыз сөзін ұнатпай:
- Киелі орынның мәртебесіне сай сөз тауып айттым деп отырсың ба? - дейді мұқатыңқырап.
Жиренше аспай-саспай: "ділмөрім, бетіңді бір қайырып тастадым ба?" дегендей, тары на шалқая түскен ханға тіктей қарап:
- Сөзіңізге кұлдық, хан ием, - деп назарын өзіне аудартады. Адам өзі мың жасамайды, артында аты қалса, атына сай сөзі қалса, аты атына сай сөзі мың жасайды. Екінші мына опасыз жалған дүниеде бір көрген қызық дәурені бір күнге бергісіз болса, сол бір күннің өзі мың жылға татыр қызық дәуренмен өтсін деп едім.Сөзге тоқтаған хан Жиреншеге сол жерде астына арымас ат мінгізіп, үстіне тозбас шапан жауыпты.
## Дереккөздер: |
Төле би ауданы — Түркістан облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 3,1 мың км² (облыстың 2,6%-ын қамтиды). 1932 жылы құрылған (1991 жылға дейін Ленгер ауданы). Аудан орталығы – Леңгір қаласы.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Сайрам, Түлкібас аудандарымен, батысында Шымкент қаласымен, оңтүстігінде Қазығұрт ауданы және Өзбекстан Республикасымен, шығысында Жамбыл облысының Жуалы ауданымен және Қырғыз Республикасымен шектеседі.
## Жер бедері
Жер бедері таулы, дөңесті жазық. Ең биік жері - Сайрам шыңы (4338 м). Шығысыңда Талас Алатауы, оңтүстік-батыста Өгем, Қаржантау (2500 м), Қазығұрт (1200 м) тау сілемдерінің бөктерінде орналасқан. Батысындағы жазықта және тау аңғарларында егіншілікке жарамды суармалы жерлер, жайылымдар, жеміс ағаштары кездеседі. Кен байлықтарынан қоңыр көмір, құрылыс материалдары өндіріледі.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты континенттік, қысы жұмсақ, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтардың орташа температурасы -3-9°С, шілде айында 24°-26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері батысында 450 мм, шығысында 650 мм. Топырағы тауда қоңыр, сұр, жазықта саздақты. Дала өсімдіктерінен астық тұқымдас, ақселеу, жатаған, бидайық, беде, тағы басқа; тауда долана, арша, бадам, шырғанақ, итмұрын, тағы басқа өседі. Жануарлардан: қасқыр, аю, барыс, арқар, таутеке, сілеусін, тағы басқа; құстардан - бүркіт, ителгі, кекілік, ұлар мекендейді. Аудан жерімен Ақсу, Сайрамсу, Бадам (өзенде Бадам бөгені салынған) өзендері ағып өтеді. Аудан тұрғындарының орташа тығыздағы 1 км²-ге 34,6 адамнан келеді. Халқы көп ұлтты, негізгі бөлігі қазақтар 70% пайыздан, өзбектер, түріктер, әзербайжандар құрайды. Ірі елді мекендері: Ленгер қаласы, Первомаевка, Көксәйек, Сұлтанрабат, Қамшақ, Тоғыс, Ақжар, Зертас тағы басқа ауылдар.
Ауданның ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері бидай өсіруге (барлық егіс көлемінің 41,7%) маманданған. Мақсары (13,3%), арпа (3,1%), көкөніс (2,3%), картоп (1,9%) өсіріледі. Облыстағы жеміс-жидектің 18,0%-ын береді. Аудандағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 30,0%-ын ет өндірісі, 17,5%-ын дәнді дақыл, 15,0%-ын сүт, 9,6%-ын көкөніс құрайды. «Фудмастер-Шымкент» компаниясы - сүт өнімдерін, «Ақмаржан» акционерлік қоғамы - ұн, жем, нан өнімдерін шығарады. Ұйық, тоқыма, тігін фабрикалары, машина жасау зауыты, «Оңтүстік мұнай-газ» ашық акционерлік қоғамы, Ленгер мұнай барлау скважиналарын сынау экспедициясы жұмыс істейді.
Аудан жерімен Ленгер-Шымкент темір жолы өтеді.
## Халқы
Тұрғындары 117 765 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (69,32%), өзбектер (16,48%), орыстар (5,72%), әзербайжандар (1,46%), күрдтер (1,32%), шешендер (0,54%), татарлар (0,52%), тағы басқа ұлт өкілдері (0,59%).
## Әкімшілік бөлінісі
55 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 12 ауылдық округке біріктірілген:
## Әлеуметтік-экономикалық жағдайы
### Бюджет-қаржы саясаты
Алты ай қорытындысы бойынша жергілікті бюджетке салық және міндетті төлемдер бойынша 242,1 млн теңге орнына, нақты 294,3 млн теңге түсіп, жоспар 120,2%-ға немесе 48,8 млн теңге артығымен түсті. Контингент бойынша жоспарланған 434,5 млн теңге орнына, нақтылай 479,7 млн теңге түсіп, жоспар 110,4%-ға, немесе 45,2 млн теңгеге артығымен орындалды.
2006 жылдың 1 қазанына нақтыланған аудан бюджетінің салық түсімдері 392,6 млн теңгені құраса, 2007 жылдың 30 мамырына нақтыланған аудан бюджеті 654,4 млн теңгені құрап, 7 ай көлемінде өз табысымыз 66,7 пайызға ұлғайтылып немесе 261,8 млн теңгеге артығымен түсуі жоспарланған.
Салық базасын қайта инвентаризациялау нәтижесінде, 2007 жылдың 30 мамырында аудан бюджетінің кіріс бөлігі 154,0 млн теңгеге ұлғайтылды.
2007 жылы нақтыланған бюджеттің шығыс бөлігінің көлемі 2 693,1 млн теңгені құрап, оның ішінде білім саласының үлесі 71,7 пайыз немесе 1930,9 млн теңге, оның ішінде айлық жалақысы мен аударымдар 76,7 пайыз, немесе 1 481,8 млн теңгені құрады.
### Өнеркәсіп саласы
6 ірі және орта, 18 кіші және 9 қосалқы шаруашылықпен айналысатын кәсіпорындарда 358 адам жұмыс атқарып, олар жыл басынан 1124,4 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда өсім 47,3 пайызға, немесе 361,1 млн теңгеге өнім артық шығарылды. Сонымен қатар біраз мекемелер өздерінің межелеген жоспарларына жетіп, жұмыстарын алға жылжытуда.
### Ауылшаруашылық саласы
Ауылшаруашылық саласы аудан бюджетінің тұрақты табыс көздерінің бірі. Бүгінге егілген 22933 га бидайдың және 2296 га арпаның 6736 га жерінің астық орылды, орташа түсімдігі 14,7 ц/га айналуда. Астықты толық орынлғанда оның түсімділігі 22,6 центнерден келеді деп жоспарлаудамыз. Сонымен бірге ауылшаруашылық саласында жаңа технологияларды енгізу, атап айтсақ жылыжай, тамшылатып суғару, жаңа бау және жүзімдік егуді қолға алына бастады, бұл жұмыстар алдағы уақытта да өз жалғасын табуға жұмыс жасаймыз.
### Кәсіпкерлік саласы
Ауданымызда жаңа шағым және орта кәсіпорындар бой көтеруде. Атап айтсақ олар: Момыный аулында орналысқан «Евротех» ЖШС күніне 7-8 мың қыш, Ленгір қаласындағы «Аққұм Астық» ЖШС күніне 26 тонна ұн шығару жоспарланып, бұл нысандар 2007 жылдың 3 тоқсанында қосылуы қарастырылуда. Зертас ауыл округіндегі «Тастық сай» ЖШС ашылып, бұл кәсіпорында болашақта күніне 10 тонна шағалтас өндіреміз деп жоспар құрып, келешекте асфальт зауытын ашуды жоспарлауда.
Алдағы уақытта ұсынылған бизнес жоспарлары негізінде Ленгір қаласы мен ауылдық округтердің елді мекендерінде минералды су шығаратын, көкөніс-жеміс жидек өнімдерін өңдейтін минни цехтар салу бойынша ұсыныстар түсуде.
### Туризм саласы
Біздің аудан үшін туризмді дамытуға және оған жағдай жасауға мүмкіншіліктеріміз бар. Оған біздің табиғи және климаттық жағдайымыз толық мүмкіншілік береді.
Бүгінге аудан көлемінде тау бөктерінде орналасқан Тау самалы, Эдельвейс, Бәйшешек, Робинзон лагерлері жұмыс атқаруда. Одан басқа "Тау Самалы" ,"Эко виладж каскасу", "Айнабұлақ" , «Альтекс» демалыс аймақтары, «Біркөлік» сауықтыру кешені, «Тау шаңғы базасы» туристік объектілері қызмет көрсетуде.
Қазіргі таңда «Алатау» шаңғы базасына қомақты инвестиция тарту мақсатында бұл нысан ауданының баланысына алынып, «Алатау» ЖШС шаңғы базасы болып жұмыс атқаруда, бұл демалыс аймағы жанындағы кезінде мақсатсыз беріліп кеткен жерлерді қайтарылып, ол жерлерге заман талабына сай демалыс орнына қызмет ететін нысандар салуды қолға аламыз.
Сонымен қатар аудандағы ең көрікті жерлердің бірегейі Балдыберек өзенінің бойында орналасқан Облыс орталығынан 70 км. жол , Балдыберек және Төңкеріс ауылдарының көркем табиғаты мен климаттық жағдайы жазғы және қысқы туризмді дамытуға өте қолайлы.
### Инвестиция және құрылыс саласы
Ауданда 2007 жылдың 6 айында 1056,2 млн теңге инвестиция игерілді.
Облыстық бюджеттен 204,476 млн теңге игерілді. Атап айтқанда білім саласына, денсаулық сақтау саласына және елді мекен су құбырлары құрылысына.
Кәсіпорындар мен тұрғындар есебінен 575,2 млн теңге, тұрғын үй құрылысы мен басқаларға 573,2 млн теңге игерілді.
Білім беру саласы бойынша облыстық бюджет есебінен Жоғарғы Қасқасу мектебін аяқталуы үшін 2007 жылы 18,8 млн теңге бөлінді.
«Таза су» бағдарламасына сәйкес облыстық бюджет есебінен Алғабас елді мекеніне су құбыры құрылысын аяқтау үшін 2007 жылға 34,7 млн теңге бөлінді.
Ақжар елді мекеніндегі су құбырына қайта жабдықтау жұмыстарды аяқтауға 41,9 млн теңге бөлінген, игерілгені 31,1 млн теңге. Бұл нысандардың аяқталу мерзімі 2007 жылдың ІІІ-тоқсаны.
### Көркейту, көгалдандыру, санитарлық тазалық және жолдарды жөндеу
Ауданда елді мекендерді көгалдандыру, көркейту, абаттандыру және санитарлық тазалық жұмыстары бойынша біршама жұмыстар атқарылды, атап айтсақ: Панолар орнатуға 1,9 млн, ал билбордқа 839 мың теңге бөлініп, қала және ауыл округтеріне орналастырылды. Аудан бойынша 60 дана пано орнатылды. Оның ішінде 48 данасы бюджеттен, 12 данасы кәсіпкерлер есебінен.
Ленгір қаласында 1,1 млн теңгеге 7-аялдама, Қазығұрт ауылдық округі аумағындағы елді мекендерде 770 мың теңгеге 7 аялдама орнатылды.
Санитарлық тазалыққа 2,5 млн теңге қаралып, оған контейнер сатып алу, күл-қоқыс шығару, тұрмыстық қалдықтарды жою және қар тазалау жұмыстары атқарылады.
### Білім беру саласы
Аудан аумағындағы мектеп ғимараттарының құрылыстарына, күрделі және ағымдағы жөндеуге соңғы жылдары біршама көңіл бөлінуде. Құрылыс жұмыстары облыстық және Республикалық бюджет есебінен жүргізіліп келеді.
Республикалық бюджет есебінен 10,9 млн теңгеге құны 5,4 млн теңгелік мультимедиялық лингофон кабинеті М.Әуезов, Қ.Тыныбеков орта мектептеріне берілді.
Аудан мектептерінің бәрі компьютерлік жабдықталған, интернетке 65 мектеп қосылған.
Аз қамтамасыз етілген отбасы балалардың материалдық көмек көрсету мақсатында білім беру қорына 7,4 млн теңге бөлінді. Оған 320 оқушыға киім алып беру және 653 оқушыға ыстық тамақ ұйымдастыру жоспарланған.
Аудан бойынша 6 оқушы «Алтын белгі», 8 оқушы ерекше аттестат иегері болды.
Аудан бойынша бірыңғай ұлттық тесттің орташа көрсеткіші 74,47 алдыңғы жылмен салыстырғанда 116 пайызға өскен.
Жаз кезеңде жас өспірімдердің демалысы мен сауықтыруды ұйымдастыру үшін мектеп жанынан лагерлер құрылған. Сонымен қатар жағдайы нашар отбасы балалары мен жетім балаларды демеушілер есебінен жазғы сауықтыру лагерлеріне жібердік.
### Жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау саласы
Денсаулық сақтау саласы
Денсаулық сақтау мекемелерінің бүгінге материалдық, техникалық базаларын нығайту, аудан халқына медициналық көмекті жақсарту мақсатында аудан аумағында бастапқы медициналық санитарлық көмек орталықтары мен отбасылық-дәрігерлік емханалары ашылып, жұмыс жасауда, сондай-ақ Көксәйек елді мекеніндегі аудандық ауруханада күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Денсаулық сақтау жұмыстарын алға жылжыту мақсатында Ленгір қаласының Самал мөлтек ауданында жаңа аурухана қалашығы салынып, нысан пайдалануға берілді.
## Географиясы
### Жер бедері
Төле би ауданының жер бедерінің құрылымы сатылы болып келеді - батысында ойпатты және жазық аймақтардан басталса, шығысы мен оңтүстігінде тау массивтерімен аяқталады. Жер бедерінің жоғарғы қабатының құрылымы мен оның көлеміне байланысты үш аймаққа бөлінеді.
Таулы аймақ
Аумағына Өгем және Майдантал таулары сілемдерінің жоталары мен қыраттары , үстірттері мен беткейлері , қырқалы мен құздары, сеңгір жалдары, т.б. жатады. Аймақтың оңтүстік -батысында Қазығұрт тауы сілемдеріне дейін созылады.Түркістан облысында теңіз деңгейінен есептегендегі ең биік абсолюттік нүкте Сайрам шыңы ауданының таулық аймағында , оның биіктігі 4238 м. , ал Қазығұрт тауының биіктігі 1768м.
Тау етегілік аймақ
Аймақ аудан аумағының 2/3 бөлігін қамтиды, оған Ақжар ауылдық округіне қарасты жер көлемі мен таулық аймақтан тыс барлық аумақ кіреді. Аймақ тау етегінен бастау алатын ірілі-уақты өзендердің , бұлақбастаулардың терең сай-салалары мен аңғарларын , ойпатты алқаптары мен жайылым-жайлауларын , тастақты жерлері мен құнарлы аймақтарын , т.б. қамтиды.
Жартылай шөлейтті- далалық аймақтар
Ауданның Ақжар ауылдық округіне қарасты аумақ пен шалғайдағы Алтынбастау, Көлбастау, Айкөл, т.б. аумақтары жатады. Аудан жер бедерінің алуан болуы ауданның ауа райының қалыптасуына , өсімдіктің өсіп жетілуіне, жан-жануарлардың өмір сүруіне , сондай-ақ аудан ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
## Дереккөздер |
Ебіней Арыстанұлы Бөкетов (23 наурыз 1925 жыл, Қырғыз (Қазақ) АКСР, Солтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Шал ақын ауданы, Бағанаты ауылы, — 13 желтоқсан 1983 жыл, Қарағанды) — химик-металлург, ғалым, қоғам қайраткері. Қазақ тау-кен металлургия институтын бітірген (1950). Техника ғылымының докторы (1967), профессор (1967), Қаз КСР ғылым академиясының академигі (1975), КСРО Жазушылар одағының мүшесі (1971).
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы Атығай руының Бәйімбет бұтағынан шыққан.
Қазақ тау-кен металлургия институтын (қазіргі Қазақ ҰТУ) бітірген (1950). 1951-1953 ж. осы институттың аспиранты. 1954-1960 ж. сонда ассистент, кафедра доценті, оқу ісі жөніндегі директордың орынбасары, 1960-1972 ж. Қазақ КСР Ғылым Академиясының Химиялық-металлургия институтының директоры (Қарағанды), 1972-1980 ж. Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры. 1980-1983 ж. Қазақ КСР ғылым академиясының Химиялық-металлургия институтында аға ғылыми қызметкер, лаборатория меңгерушісі болды. 1970 ж. Қазақ КСР Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланған. 1969 ж. Ғылым мен техника саласындағы КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бөкетов химия саласындағы жаңа бағыттың – халькогендер мен халькогенидтердің химиясы мен технологиясының негізін салған. Бөкетов мыс-электролиттік шламдардан селен, теллур элементтерін бөліп алудың пиро- және гидрохимиялық әдістерін жасап, Д.Менделеев жасаған Элементтердің периодтық жүйесіндегі химиялық элементтер аналогтарының жіктеліміне түзетулер енгізді. Металлургиялық тотықсыздандырғыштар арқылы көмірді сутектендіру мүмкіндігін дәлелдеді. 50 өнертабыстың, 10 патенттің иесі.
Бөкетов сонымен қатар белгілі жазушы әрі аудармашы. Эссе Қ.Сәтпаев, М.Әуезов, Ш.Уәлиханов, Д.Менделеев туралы естеліктер жазған. «Шесть писем другу», «Человек, родившийся на верблюде», «Грани творчества», т.б. повестерінің авторы. Батыс және орыс классиктерінің «Макбет», У.Шекспирдің «Юлий Цезарь», Дж.Флетчердің «Испанский священник», Д.Маяковскийдің «Клоп» атты еңбектерін, И.Василенконың «Артемка» повесін, Э.Золдің әңгімелері мен мақалаларын аударған. Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған.Әуезовтің Абай шығармашылығын зерттеудегі еңбектеріне шолу жасады. «Абай жолы» ақынның ақындық қасиетін, ойшылдығын, тұлға бітімін жан-жақты аша білген сыр сандық деп бағалады. Ал «Халқымыздың мерейі мен мақтанышы» деген мақаласында Әуезовті ұлтымыздың ары мен абыройы деген («Жалын», 1972, N95).
## Жетістіктері
Ол басқарған ұжым бес бірдей авторлық куәлікке ие болып, Канада, АҚШ, Аустралия, Швеция, Франция, Германия, Жапония, Италия тәрізді елдер патент тапсырған. Осы институтта түрлі түсті, сирек және бытыраңкы металдар зертханасын ашады. Бұл Қазақстан ғылымы үшін күтпеген жаңалық еді. Өзі басқарған осы зертханада молибден, вольфрам, селен және теллур бойынша зерттеулер жүргізген. 1965 жылы еңіс торлы шахта пештерінде бір топ құрастырушы түйіршіктелген жезқазғандық концентраттарды күшейткіш күйдіруден өткізу үрдісін алғаш енгізген. Осы еңбегі үшін ол КСРО-ның авторлық куәлігіне қоса 1969 жылы Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығын иеленген. Бөкетов жаңалығы Ресейдің Орал электр мыс комбинатында, Жамбылдың фосфор, Теміртаудың "Карбид" зауыттарында қолданылған.
Екінші жаңалығы — флотациялық байыту сатысында бос жыныстардан айырып алуға жеңіл көнетін, тотықтандырылатын мысты сульфидтік түрге айналдыру. Соның арқасында жарамдылығы аз кендерден жоғары сапалы шикізат алынып, табиғат байлығы арта түскен. Осы екі табысы оны әлемге танытты. 1966 жылы докторлык диссертациясын ойдағыдай қорғап, төрт жылдан соң Қазақ КСР ҒА-ға мүше-корреспондент, бес жылдан кейін академик болып сайланды. 1972 жылы ашылған Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры болып тағайындалған. Жаңа оқу орнының құрылысы, оқу-әдістемелік, ғылыми, тәрбиелік және тағы да басқа жұмыстар танымал ғалымды сырттай шаруашылық басшысына ұқсатып жібергенімен, ол қашанғы ұстамды, батыл мінезінен таймады, республикадагы екінші университетті аяғынан тік тұрғызып, жоғары білім берудегі төрт қабырғасын берік етіп қалап, атақ-даңқын биікке көтеріп берген. 1972 жылы тақырыптық жоспарға 10 жұмыс енгізілсе, арада жеті жыл өткенде 15 ғылыми бағыт бойынша 91 тақырып орындалған. Мәскеу, Ленинград, Алматы, Новосібір т.б. қалалардың жоғары оқу орындарымен байланыс орнатқан.
Халькогендер мен халькогенидтер химиясы және технологиясы жөніндегі жинақталған ғылыми бағытты жасаушы, әрі осы сала бойынша Бүкілодақтық 1-ші (1978) және 2-ші (1982) кеңестердің (Қарағандыда өткен) ұйымдастырушысы және басқарушысы. Ұнтақ (шлам) құрамынан қарапайым фосфорды айыру әдісі Бүкетов- Бәйешов әдісі деп аталған (1986). 200-ден астам ғылыми еңбектің, 9 монографияның, АҚШ, Канада, Аустралия, Швеция, Финляндия, ГДР және басқа елдерде патенттелген 90-ға жуық ғылыми жаңалықтардың авторы.
Негізгі ғылыми еңбектері: мыс-электролиттік шламдардан (ұнтақтарынан) селен мен теллурды айырудың пиро және гидрохимиялық тәсілдері. Балқаш кен-металлургия комбинаты жағдайында молибден мен ренийді айыру мақсатымен металлургиялық процестерді интенсивтендіру, рудалылығы төмен және күлділігі жоғары көмірден марганецті ферроқорытпаарқылы алу жолдары. Букетов металлургиялық ыдыратқыштар көмегімен гидрогенезация су сіңіру салдарынан тау жыныстарының геохимиялық процеске шалынуы мүмкіндігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген.
Әдебиет саласында Ебіней Бөкетов Абай мен Мұхтар Әуезов шығармаларын талдап, бірсыпыра туындылар жазған сарабдал сыншы. Ол студент кезінде-ақ Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Әбділда Тәжібаев, Ғабиден Мұстафиндердің алдында өзінің өз қатарынан артық туған асыл жанның бірі екенін дәлелдеп берген.
Қарағанды Университетіне ректор болып тағайындалмастан бұрын ол қара металлургия мен органикалық химияның, журналистиканың, аудармашылықтың кез келген салаеын шыр айналдыратын құдірет иесіне айналған. Сергей Есениннің "Анна Онегина" поэмасын, Владимир Маяковскийдің өлеңдерін ана тілімізде сөйлеткен тамаша аудармашы, өйткені ол өзі де көкірегі тұнып тұрған ақын болатын. Артына "Алты хат" атты көркем әңгіме-хикаялар жинағын қалдырған.
Қазақстан ғылымы мен мәдениетінің қайраткерлері туралы көркем публицистика, естелік және өмірбаяндық повесть жанрында орыс және қазақ тілдерінде жазылған бірқатар әдеби шығармалары жарияланған. "Түйе қомында туған адам" ("Человек, родившийся на верблюде", 1975); "Творчество қырлары" ("Грани творчество", 1977); "Шоқанның қасиетті ісі" ("Святое дело Чокана"); "Белгісіздікке барар жолда" ("Пути в незнание" жинағында. - М., 1984) атты очерктер мен эсселер жинағының авторы. И.Василенконың "Артемка" повесін, Э.Золяның "Әңгімелер мен мақалаларын", И.Вазовтын "Тепкіде" романын, У.Шекспирдің "Макбет" және В.Маяковскийдін "Кандала" ("Клоп") пьессаларын қазақ тіліне аударған.
Өзімен араласқан, қызметтес болған адамдардың естеліктеріне сүйенсек, ғалымның хоббиі бильярд ойыны болған, музыканы ерекше жақсы көрген.1990 жылы АҚШ ғалымдары аепанда жаңадан табылған жұлдызды "Бөкетов-Баешов жұлдызы" деп атапты.
КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1969). Қазақстан Компартиясының XIII,XIV съездерінің делегаты. Еңбек Қызыл Ту ор- денімен және медальдармен марапатталған. 1985 жылы Букетовты есте қалдыру мақсатымен, ол соңғы жылдары еңбек еткен Химия-металлургия институтында мемориал тақта орнатылған (1987). Қарағандының бір көшесі оның есімімен аталады.
Баешов — бүгінгі күні Түркістандағы қазақ-түрік университетінің профессоры. Ебіней Бөкетовтың шәкірті. Екеуі бірігіп, химия саласында жаңалық ашқан. Бірақ, академик бұл әдістің халықаралық тұрғыда қуатталғандығын естімей кеткен. Е. Бөкетов — 70-тен астам авторлық куәлікке ие болған еңбекқор ғалым. Қарағанды мемлекеттік университеті бүгінде Ебіней Бөкетов есімінде.
## Ғылыми еңбектері
* Извлечения селена и теллура из медеэлектролитных шламов; Алматы, 1969.
* Технологические процессы шахтного обжига в цветной металлургии; Алматы, 1973.
* Гидрохимическое окисление халькогенов и халькогенидов; Алматы, 1975.
* Автоклавный щелочный способ переработки фосфорсодержащего сырья; Алматы, Наука 1978
* Металлургическая переработка марганцевых руд Центрального Казахстана; Алматы, Наука 1979
* Современные формы выражения таблицы элементов Д. И. Менделеева; Қарағанды, Б. и. 1982
* Халькогенидные электроды в потенциометрическом анализе; Қарағанды, КарГУ 1982
* Нефть, уголь и вода в химии и энергетике; Қарағанды, Б. и. 1994
## Әдеби шығармалары
* Человек, родившийся на верблюде; Алматы, 1975
* Грани творчества; Алматы, Жалын 1977
* Шесть писем другу; Алматы, Жалын 1989
* Святое дело Чокана; Қарағанды 1994
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Академик Е.А.Бөкетов Мұрағатталған 3 мамырдың 2009 жылы.
* Ебіней Арыстанұлы; Қазинформ Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
* Евней Бөкетов; өмірбаяны
* Евней Букетов - ученый и гражданин Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы. |
Тары (лат. Panicum) – астық тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік.
Оның дүние жүзінде 500-ге тарта түрі, Қазақстанда 1 түрі – кәдімгі не екпе Тары өседі. Тары қазақ даласында 6 ғасырдан бастап егіле бастаған. 19 ғасырдада егістік жердің 75 – 80%-ына тек Тары ғана егілген.
## Тары тарихы
Қазақ халқының ежелден егіп келе жатқан мәдени дақылдардың ішіндегі олардың алатыны да, тұрмыстық ерекшеліктеріне ыңғайлысы да тары болған. Өзендер мен көлдерді жағалай қоныс теуіп, жаз айларында қысқа мерзімде пісіп үлгеретін тарыны егіп, өздеріне қыстық азық жинап алуды көшіп-қонып мал баққан қазақтар да өте ерте үйренген. Қазақстан жерінде қоныс тепкен тайпалардың ежелгі мекендері мен қола дәуірінде өмір сүрген сақ тайпалары көсемдерінің обаларын, ерте және орта ғасырлық қалалар мен қорғандарды қазу кезінде тары сабанының және дәндерінің табылуы осының айғағы болып табылады.Біздің заманымызға дейінгі антикалық автор , "тарих атасы" Геродот Қосөзен бойында болған Вавилония мемлекетінің жерінде басқа дәнді дақылдармен бірге тарының да егілгенін атап кетеді.Осы Геродоттың айтуынша, сол замандарда Днепр мен Буг өзендерінің бойын мекендеген скифтер де тарыны көп өсірген. Қазба жұмыстары Франция мен Грекия жерінде қола дәуірінде, Австрия, ГДР, Польша, Югославия, ФРГ мемлекеттері территориясында темір дәуірінде немесе бұдан он мың жылдай бұрын-ақ адамдардың тары өсірумен шұғылдана бастағанын көрсетеді.
## Екпе тары
Екпе Тары – биікт. 70 – 100 см, сабан сабақты, шашақ тамырлы, жаздық дәнді дақыл. Жылу сүйгіш, қуаңшылыққа, аңызаққа және ыстыққа төзімді, көбіне өздігінен тозаңданады. Уақытымен суарған жағдайда жоғары өнім береді. Вегетацив кезеңі 60 – 120 күн. Тарының дәні өну үшін 8 – 10 oС жылылық қажет. Суыққа төзімсіз болғандықтан Тарыны басқа масақты дақылдарға қарағанда кеш себеді, кеш себілген күнде де жақсы өнім береді. –2 – 3 oС-та қатты зақымданады, –3 oС-тан төмен темп-рада өледі. Құнарлы қара және қоңыр топырақта жақсы өнім береді. Тары үшін бұршақ тұқымдас дақылдар жақсы алғы дақыл бола алады. Бір жерге қайталап себілсе, өнімін төмендетеді. Сондықтан тек ауыспалы егіс жүйесінде ғана себу керек, бір егілген жерге тек 4 – 5 жылдан кейін ғана егілуі тиіс. Оны бір жерден екі өнім алу үшін аңыздық егіске де отырғызуға болады. Себілетін Тары тұқымы тазаланған, сортталған болуы тиіс, майда, жетілмеген тұқымды себуге болмайды. Тары 5 – 6 см ылғалы бар тереңдікке отырғызылады. Тарының дәндері бір мезгілде пісіп үлгермейді, алдымен оның сыпыртқы тәріздес басының ең ұшында тұрған дәндері, содан кейін төмендегілері пісе бастайды. Төменде орналасқан дәндері пісіп болғанша алғаш піскендері жерге төгіліп қалмауы үшін, алдымен дестеге салып алады. Дестелеу кезінде Тары сабағы 12 – 15 см биіктікте орылады. Тары сабанының азықтық сапасы бидай сабанынан екі есе артық, дала шөбімен бірдей. 1 кг Тары сабанында 0,41 азықтық өлшем, 23 г сіңімді протеин болады. Тары жармасының құрамында крахмал (81%), белок (12%), май (3,5%), қант (0,15%) бар, мұндағы ақуыздың мөлшері күріш, қара құмық жармаларынан едәуір көп. Тарының мал азығы ретінде маңызы зор, құс шаруашылығында жем ретінде пайдаланады.Тарыны өндірумен негізінен Павлодар, Қостанай, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстары шұғылданады. Елімізде ең көп тараған сорттары – Саратов-3, Саратов-6, Орал-109. Қазақстандағы егіс көлемі 55,5 мың гектар (2002), орташа түсімі гектарынан 7 – 12 центнер. Тарының гектарынан ең жоғары өнімді (201 ц) 1943 жылы Ақтөбе облысында Ойыл ауданында, “Құрман” ұжымдық шаруашылығында Ш.Берсиевтің звеносы алған (1943).
## Дереккөздер |
«Бауырсақ күні» мерекесі дәстүрлі түрде Алматыда қыркүйектің 27-і күні «Астана» алаңында өтеді.
Шараны «Бауырсақ күні» атты коммерциялық емес қор мен «Үлкен Алма» атты әлеуметтік жобаны қолға алып отырған ерікті топ және «Жетісу» кәсіпорны ұйымдастыруда.
Алғашқысында Мереке аясында ескі дәстүрді жаңғырту мақсатында алғаш рет Отандық алма өсірушілердің алма жәрмеңкесі ұйымдастырылды.
«Жеңіл форматта өтетін осы мереке арқылы әр азаматтың бойына патриоттық сезімді ұялату, Алматы қаласына «Алмалы қала» мәртебесін беру, бауырсақты ұлттық брендке айналдыру көзделген. Мерекенің негізгі мақсаты - жұртшылыққа «жабайы» орманда өсетін әлемдік сиверс алмасының мәдени құндылығынан хабардар ету, алманың жаңа түрлерін өсіру жолдарын табу, тектік қорын сақтап қалу сияқты өзекті мәселелерді көтеру жобаның негізгі идеялары болып табылады», дейді «Бауырсақ күні» қоғамдық қорының көшбасшысы Мина Бакарасова. |
Латын әліпбиі, әлемде кеңінен қолданылады. Б.з.б. 7 ғасырда Римде грек және этруск әліпбиінің тармағы ретінде пайда болып, б.з. 1 ғасырында қалыптасты. Жазу оңнан солға немесе солдан оңға қарай (бустрофедон бойынша) жазылып, бағыты әрдайым алмасып отырған. Б.з.б. 4 ғасырдан бастап жазу тек солдан оңға қарай жазылды, алғаш 20 әріп болды. Әліпбиге б.з.б. 230-жылдары G, Y және Z әріптері енген, соңғы екеуі грек тілінен кірген сөздер үшін алынған, ал J, U, W әріптерінің қолданылуы қайта өркендеу дәуіріне жатады. Орта ғасырда Латын әліпбиі Еуропаға тарады, Африка, Америка және Азия халықтары пайдаланды. Латын сөздерін оқуға негізделген әріп таңбалары қалыптасты. Қазіргі латын әліпбиінде 25 әріп бар. Дауысты дыбыстар созылыңқы және қысқа айтылады, осыған байланысты сөздердің мағынасы өзгереді: līber — тәуелсіз, liber — кітап. Латын әліпбиінде алты монофтонг (жалаң дауысты) — а, е, і, о, u, у, сондай-ақ екі дифтонг (қос дауысты) — аu, еu бар. Үш диграф (қос таңбалы) -- ae, oe, ue бар. Дауысты дыбыстардың санына, орналасу тәртібіне байланысты сөзге екпін түседі, буындар да осы негізде жабық (дауыссызға бітсе) және ашық (дауыстыға немесе дифтонгқа аяқталса) болып бөлінеді.
## Қазақша өлшемді латын әліпбиі
Дыбыс құраудың халықаралық қосалқы баламалары gh, ph, sh халықаралық жағдайларға ғана қолданылады.
Толықтыру:
1) Жуандық «`» белгісі «i» таңбасына қойылып, жуан [ы] дыбысын беруге арналған. М: ti`nh [тың], i`s [ыс], mi`s [мыс], mi`y [мый] т.б. «q», «x», «o», «u», «a», «i`» дыбыстары бар жуан буынды сөздерде, қазақ тілінің үндестік заңы бойынша, жуандық белгiсi «`» қойылмай жазылады, ал оқылғанда [ы] болып оқылады. М: qisqa [қысқа], uzin [ұзын], xilim [ғылым], alim [алым], qorim [қорым], i`risti [ырысты]. t.b.;
2) Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: «ae» [ә] aera [әра] мыңжылдық, «ое» [ө] poena [пөна] жаза және «ue» [ү] true [трү] шындық. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [ ¨ ] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [ ‾ ] қойылады, мысалы: poёta немесе poēta [поета] ақын. Ал қазақ тілінде олардың арасына айыру белгісін «’» қойу арқылы бөлек оқуға болады. М: po’eta, po’ema, a’edon, т.б. Латын тіліндегі қостаңбалы (диграф) «ae», «oe», «ue» дауысты дыбыстарының дыбысталуы қазақшадағы [ә], [ө], [ү] дыбыстарының дәл өзі. Бұл дыбыстар қазақ тілінде көбінесе бірінші буында келетіндіктен, диграф арқылы бейнелеу сөздің көлеміне онша әсер ете қоймайды. М: oezen, koel, daerya, kuen, tuen, Aebic, Aeset т.б.;
3) Қазақ тілінде, тіпті А.Байтұрсынұлының «Төте жазу» әліпбесінде [и] дыбысы болмаған Шынтуайтында [и] дыбысы қазақтың [ і ] дыбысымен орны сәйкес келуі керек. Бұл дыбыс өзбек, ұйғыр, татар тілдерінде [и] болып келеді. Сондықтан тілімізге артық [и] дыбысы мен таңбасын қазақ тілінен шығарып тастаған жөн.
4) "y" және "z" әріптері грек тілінен енген сөздерде кездеседі. Бұнда біз грек тілі вариантын ескермей, ағылшын тілі вариантына жүгінгеніміз жөн. Латыншадағы «y» таңбасы қазақшадағы дауысты-дауыссыз [й] мен [и] ге бiрдей қолданылады. Қазақ тіліндегі «r», «w», «y», «z» дыбыс таңбаларының алдында табиғи түрде [і]-[ы] дыбыстары жасырын сақталған. Сондықтан бұл таңбалардың дауыссыз дыбыстармен [і]-[ы] дыбыстарынсыз тікелей тіркесіп келулеріне болады. Алайда, тіліміздің нақтылығын арттыру үшін, түбір сөздердің бірінші буынында жуан-жіңішкеліктері мен еріндік езуліктерін дәл көрсетіп жазған жөн. М: s`yliq, uw, uwis, kyw, jetisw, Jetis`w, swret, tyim, t`yim, kelw, aedeby, qi`ltyma, Atraw, qzil, qarz, traektr, t.b.
5) «і» таңбасы шет тілдерінен енген сөздерде, дауысты дыбыстармен тіркесіп келгенде [й] болып дыбысталады. М: Italia [ыталия], Russia [рұссия], Francia [франшия];
6) Халықаралық өлшемге келтіру үшін, жер-су аттары мен адам есімдеріндегі ғ, ш, ф дыбыстарын құрама таңбалардың қосалқы баламалары (2) арқылы таңбалауға да болады. М: Manghistaw, Ghalim, Qaraghandi, Shi`mkent, Pharyza, Aebish т.б.
7) Бас әріптен латын тілінде адам есімдері (Iulia, Marcus, Caesar), географиялық атаулар (Roma, Europa, Italia), халықтардың атаулары (Latini, Romanus, Graeci )және зат есімнен жасалған сын есімдер жазылады (lingua Latina, theatrum Graecum, philosophus Romanus, nation Polona);
8) Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: «au» [ау] және «eu» [еу]. М: Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп;9) Латынның «c» таңбасы «Codex Cumanicus» әдебиетіндегі қолданылуы қыпшақ тіліндегі [ш] дыбысы. Соған негізделіп, [ш] фонемасын белгілеген жөн. Латын тілінде классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылады. Содан "g" әрпі келіп шыққан болатын. Сондықтан оны біздің [ғ] фонемамызға беруге болар еді. Алайда, XIII ғасырдағы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе [ш] фонемасына қолданылған болатын. Қазіргі бірталай түркі халықтарында ол [ж] немесе [ч] фонемасына қолданылады. Сондықтан оны біздің [ш] фонемамызға берген жөн;
10) Ал латындағы «х» таңбасының қолдануына келсек, ол латынның классикалық түрінде [кс] немесе ұяң түрде [гз] болып дыбысталады. Бізде ондай дыбыс жоқ. Бір жағынан біз кирилицаның «х» әрпіне үйреніп қалғанбыз, ал екінші жағынан [кс] және [гс] дыбысы өзіміздің [ғ] фонемамызға біршама жақын. Сосын, XIII ғасырғы «Кодекс куманикус» әдебиеттерінде ол көбінесе қыпшақ тілінің [ғ] фонемасына қолданылған болатын. Сондықтан бұл әріпті [ғ] фонемамызға қолданғанымыз жөн;
11) Латыншадағы «h» таңбасы қазақ тіліндегі [һ] фонемасын белгілеуге арнадым. Бұл дыбыс қазақ тілінде сирек кездесіп, жиі қолданылмағанымен, құрама дыбыстарды жасауда ол өте қажет дыбыс таңбасы болып табылады. Сондықтан кез келген жағдайда бұл дыбысты қысқартуға немесе басқа дыбысқа пайдалануға болмайды. Таза өзін сақтау сөзсіз керек. М: sh, gh, th, ch, ph, nh, kh, zh, xh;
12) Қолдан келген жағдайда [ә], [ө], [ү], [ң], [ы] дыбыстарына құрама таңбалардың ықшам түрін қолдануға да болады. М: Äset (Aeset), änci (aenci), ädemi (aedemi), saŋlaq (sanhlaq), taŋ (tanh), Öskemen (Oeskemen), öner (oener), Ĭdĭrĭs (I’diris), sĭmbat (si’mbat), Sĭxanaq (Si`xanaq), Ürimci (Uerimci), ülken (uelken), üstel (uestel) т.б.;
13) Орыс тілінен енген «е» [йе] дыбыс таңбасы латыншада «ye» болып жазылады. М: Sansizbayev, Yelyena, Yevgyeniy, Qazanbayeva, Aytbayev, Tsaryeva, Yekatyeriyna t.b.
"К" әрпі ертеде ғайып болған; кейбір қысқартуларда ғана кездеседі, мысалы "K" немесе KAL – Kalendae – календалар сөзінің қысқаша нұсқасы, календалар деп әр айдың алғашқы күнін атаған. Сол себепті оны өзіміздің [к] фонемамызға қолданғанымыз жөн.
Классикалық латын тілі кезеңінде "u" және "i" әріптері [u], [i] дауысты әріптерін және [v], [j] дауыссыз әріптерін белгілеу үшін қолданылған себебі "v", "j" әріптері алфавитке ХVІ ғасырда ғана енгізілген. Көп басылымдарда "j" әріпінің орнына "і" әрпі қолданылады. Сондықтан сөздіктерде iam және jam, iniectum және injectum нұсқаларын кездестіруге болады. Ал әлемдік ауқымға келсек, өте мөте ағылшын тілі факторын ескерсек, "j" әрпі тек [ж] фонемасын береді. М: Jonson [жонсон].
Герман тілдеріндегі "w" әрпі ХІ ғасырда енгізілген. Ол герман тілдеріндегі дауыссыз [у] фонемасын белгілеу үшін енгізілген. Сондықтан оны өзіміздегі [у] фонемасын беогілеген жөн.
Дауыссыздар латын тілінде muta (p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.
Әрине, айта кеткім келетіні - латынның тілдік заңдылығына белгілі дәрежеде үйлескенімізбен, оған бүтіндей үйлесуіміз мүмкін емес. Сондықтан дәнін алып қауызын тастауымыз керек сиақты.
Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар:
* ph [ф] болып оқылады philosophus [философұс] философия;
* rh [р] болып оқылады rhetor [ретор] ритор;
* th [т] болып оқылады theatrum [театрұм] театр ;
* ch [х] болып оқылады pulcher [пұлхер] әдемі;
* sch [сх] болып оқылады schola [схола] мектеп;
* qu [құ] болып оқылады aqua [ақұа] су.
Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиентиа] білім. Ngu әріптер тіркесі дауысты әріптердің алдында [нгв], дауыссыз әріптердің алдында [нги] болып оқылады. Мысалы: lingua [лингұа] тіл, angulus [ангұлұс] бұрыш, longus [лонгұс] ұзын, unguis [унгүис] тырнақ.
Классикалық кезеңде S дауысты әріптердің ортасында тұрса [c] болып оқылған. Ал оның латын тілінің дамуының соңғы кезеңіндегі өзгерістерін бұл жерде ескермейміз.
Біздің латын тіл мәдениетімен қатынасымыз да сонау ертеден-ақ басталған. Оның бір бұлжытпас айғағы - Кодекс Куманикус (лат. Codex Cumanіcus), «Қыпшақ тілінің сөздігі» – қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап, бұл еңбектің түпнұсқасы 1294 жылы латынның готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады. Ал бұның аударылмаған түп нұсқасын оқысаңыз, кәдімгі қазақша.
XIII ғасырда жазылған «Кодекс куманикус» шығармалары латын әліпбиінде жазылған болатын:
1) kkce ulaxim kgnde semirir. Ol xowun (көкше ұлағым көгенде семірір. Ол ғоуұн. p.73)
2) Olturganim oba yer basqanim baqir canaq (Олтұрғаным оба йер басқаным иақыр шанақ. Ол үзеңгі.)
3) (CC, 120/145) Yazda yavli/yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir. (Йазда йаулы тоқмақ йатыр. Ол кірпідір)
4) (CC, 119/143) aq kmening avzu yoq. Ol yumurtqa (Ақ кеменің аузы йоқ. Ол йұмұртқа)
5) (CC,120/145) burunsiz buz teser. Ol qoy bogu. (Бұрұнсыз бұз тесер. Ол қой богұ)
Қазақтың өлшемді латын әліпбиін жасауда ең алдымен осы «Кодекс куманикус»-қа көбірек мән берілді:
1) Koekce ulaxim koegende semirir. Ol xowun;
2) Olturxanim oba yer, basqanim baqir canaq;
3) Yazda yawli toqmaq yatir. Ol kirpi-dir;
4) Aq kemeninh awzi yoq. Ol yumurtqa;
5) Burunsiz buz teser. Ol qoy boxu.
Мен бұл әліппенің атын «өлшемді» деп атаған себебім: әдетте өлшем деген сөз стандард деген сөздің қазақша баламасы болып келеді. Яғни бұл әліппе тек қана стантандардты латын әліпбесінің негізінде жасалғандықтан, «Қазақтың өлшемді (стандардты) әліппесі» деп аталды. Өркен Тоқтарұлы.
Barliq adamdar t`wmisinan azat jaene qadr-qasyeti men quqiqtari tenh bolip duenyege keledi. Adamdarxa aqil-parasat, ar-ojdan berilgen, sondiqtan olar br-brimen tuwistiq, bawirmaldiq qarim-qatinas jasawlari tyis.
Ықшам түрінде:
Arĭstanbaydĭŋ muqĭcĭ
– Jaqsĭ keldiŋ, cĭraxĭm, seni körwge qumar bolĭp otĭr edik, – dep öziŋe jastĭq qoya seni maqtay söyleytini de bar.– Keŋes ökimetiniŋ jumĭsĭna qasĭq qanĭm qalxanca dayĭnmĭn! – dep belsendilik körsetetini de bar.
Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ deytin belsendi kedeyiŋ men bolamĭn! – dep tösin qaxĭp qoywdan da tayĭnbaydĭ.
– Älgi ökil qayda? Siz bolasĭz ba? – dep maxan töne tüsti.
– Jumĭsĭm: belsendi kedey edim. Osĭ eldegi «Arĭstanbaydĭŋ Muqĭcĭ» deytin men bolamĭn. Batĭraqtar körisinen kolkhozĭmĭzxa orĭn kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastĭxĭmĭz jibermeydi. Bastĭxĭmĭz oŋbaxan neme: Äkesiniŋ äkesi Bädel qajĭxa barxan kisi. Özin tüsirtip tastamasam bolmas...Tüsine almay qayta surap edim. Muqĭc cataqqa saldĭ.– Sizdiŋ munĭŋĭz «törecildik», munĭŋĭz «oŋcĭl men solcĭldĭq»! Men izdenetin jerdi bilem, sizdiŋ üstiŋizden de izdene alamĭn, – deydi Muqĭc.
Munĭŋĭz asĭra siltew! – dep calqayaqtaydĭ. Birew qysĭnsĭz jala japsa, isiŋ aq bolsa da betiŋ bir küreŋ tartpaqcĭ xoy.
– Öziŋ nege aytpaysĭŋ? – dep, bĭlayxĭlarĭ oxan tüylikti.
– Muqĭctĭŋ osĭ erkelegeni jeter. Muqĭctĭŋ kümanĭn acw kerek! Munĭŋ kim ekenin bilesiŋder me? – dedi.– Bilemiz xoy, – dep otĭrxandar kürsindi.
Beyimbet Maylĭn “Aristanbaydĭnh muqĭcĭ” cĭxarmasĭnan üzindi.
Құрама түрінде:
Aristanbaydinh muqici
– Jaqsi keldinh, craxim, seni koerwge qumar bolip otr edik, – dep oezinhe jastiq qoya seni maqtay soeyleytini de bar.– Kenhes oekimetininh jumisina qasiq qanim qalxanca dayinmin! – dep belsendilik koersetetini de bar.
Aristanbaydinh Muqici deytin belsendi kedeyinh men bolamin! – dep toesin qaxip qoywdan da tayinbaydi.
– Aelgi oekil qayda? Sz bolasz ba? – dep maxan toene tuesti.
– Jumisim: belsendi kedey edim. Osi eldegi «Aristanbaydinh Muqici» deytin men bolamin. Batraqtar koerisinen koelkhozimzxa orin kelgen eken, soxan meni jiber desem, bastiximz jibermeydi. Bastiximz onhbaxan neme: Aekesininh aekesi Baedel qajixa barxan kisi. Oezin tuesrtip tastamasam bolmas...Tuesine almay qayta surap edim. Muqic cataqqa saldi.– Szdinh muninhz «toerecildik», muninhz «onhcil men solcildiq»! Men izdenetin jerdi bilem, szdinh uestinhzden de izdene alamin, – deydi Muqic.
Muninhz asra siltew! – dep calqayaqtaydi. Brew qysinsz jala japsa, isinh aq bolsa da betinh br kuerenh tartpaqci xoy.
– Oezinh nege aytpaysinh? – dep, bilayxilari oxan tueylikti.
– Muqictinh osi erkelegeni jeter. Muqictinh kuemanin acw kerek! Muninh kim ekenin bilesinhder me? – dedi.– Bilemz xoy, – dep otrxandar kuersindi.
Beyimbet Maylin “Aristanbaydinh muqici” cixarmasinan uezindi.
Кирилше:
Арыстанбайдың мұқышы
– Жақсы келдің, шырағым, сені көруге құмар болып отыр едік, – деп өзіңе жастық қоя сені мақтай сөйлейтіні де бар.– Кеңес өкіметінің жұмысына қасық қаным қалғанша дайынмын! – деп белсенділік көрсететіні де бар.
Арыстанбайдың Мұқышы дейтін белсенді кедейің мен боламын! – деп төсін қағып қоюдан да тайынбайды.
– Әлгі өкіл қайда? Сіз боласыз ба? – деп маған төне түсті.
– Жұмысым: белсенді кедей едім. Осы елдегі «Арыстанбайдың Мұқышы» дейтін мен боламын. Батырақтар көрісінен колхозымызға орын келген екен, соған мені жібер десем, бастығымыз жібермейді. Бастығымыз оңбаған неме: Әкесінің әкесі Бәдел қажыға барған кісі. Өзін түсіртіп тастамасам болмас...Түсіне алмай қайта сұрап едім. Мұқыш шатаққа салды.– Сіздің мұныңыз «төрешілдік», мұныңыз «оңшыл мен солшылдық»! Мен ізденетін жерді білем, сіздің үстіңізден де іздене аламын, – дейді Мұқыш.
Мұныңыз асыра сілтеу! – деп шалқаяқтайды. Біреу қисынсыз жала жапса, ісің ақ болса да бетің бір күрең тартпақшы ғой.
– Өзің неге айтпайсың? – деп, былайғылары оған түйлікті.
– Мұқыштың осы еркелегені жетер. Мұқыштың күманын ашу керек! Мұның кім екенін білесіңдер ме? – деді.– Білеміз ғой, – деп отырғандар күрсінді.
Бейімбет Майлин "Арыстанбайдың мұқышы" шығармасынан үзінді.
## Дереккөздер |
Қожанасыр (түр. Nasreddin Hoca) – Селжұқ сатирашысы, ХІІІ ғасырда қазіргі Түркияның Ескішаһар (Eskişehir) ауданының Сиврихисардағы Хорту ауылында туылған, кейін Конияға жақын маңдағы Ақшаһарда (Akşehir) қайтыс болған. Оның өткір әрі күлкілі қалжыңдары мен ажуа сөздері түркі халықтары арасына кең тарап, жағымды аңыз тұлғаға айналған. Қожанасыр сөздерінен оның жалпылық мағынадағы философ екені, сопылығы, және дана адам болғаны байқалады. Оның қызық оқиғалары мен қалжың сөздері әрі қарапайым, әрі астарлы мағынада болып келеді. Түркі халықтары арасында кездесетін "Әпенділік" деген сөз Қожанасырдың аңғал мінезін негіз етіп қалыптасқан.
Қожанасыр туралы мыңдаған шағын әңгімелер ауыздан ауызға таралған. Олардың көп сандысы күлкілі және сыни болып келді, тіпті Қожанасыр айтпаған, Қожанасырға қатысы жоқ кейбір күлдіргі істер мен сөздер де Қожанасырдікі болып кеткені мәлім. Әр дәуірде күлкілі оқиғалар Қожанасыр образымен айтыла берген, сөйтіп Қожанасыр халық бұқарасы жағынан қоғам мен өмірді сынаудың күлкі қамшысы болған. Ол кейде дана, кейде ақымақ, кейде аңғал, кейде қу, кейде өткір тілді болып келеді. Көптеген қалжың сөздері әсерлі, және тәрбиелік мәні өте зор.
Халықаралық Қожанасыр фестивалы Қожанасыр туылған ауылда әр жылы шілденің 5 мен 10ы арасында өткізіліп тұрады.
Қожанасыр туралы әңгімелер бүкіл Орта, Кіші және Алдыңғы Азия, Арабия, Грекия, Румыния, Сербия, Еділ бойы, Кавказ халықтары фольклорында кезігеді, онда ол Молла Насреддин, Қожа Насреддин, Насреддин Әпенді деген аттармен кең тараған.
## Аңыздың тамыры
## Қожанасырдың кейбір күлдіргілері
* Бірде Қожанасыр қазы болып отырса, бір көршісі келіп тағы бір көршісінің үстінен шағым айтыпты. Қожанасыр арызды мұқият тыңдап, сосын "дұрыс айтасыз, құрметті көршім, сіздікі жөн" депті. Сосын екінші көрші де Қожанасырға бірншісінің үстінен арызын айтыпты. Қожанасыр тағы да мұқият тыңдап: "дұрыс айтасыз, құрметті көршім, сіздікі жөн" депті. Қожанасырдың әйелі мұның бәрін естіп тұрған екен: "Қожеке, екі көршінің пікірі бір-біріне қайшы болса, онда олардың екеуі бірдей дұрыс болмайды" депті. Қожанасыр оған: "Дұрыс айтасың, әйелім, сенікі де жөн екен" депті.
* Қожанасыр мешітте имам болып жүрген кезі екен. Бір кісі алыстағы туысының жазған хатын көрсетіп, оқып беріңізші депты. Қожекең алай қарап, былай қарап, қалай оқырын білмей тұрыпты. Жаңағы кісі сонда: "Қожеке, қазандай сәлдеңіз анау, қауғадай сақалыңыз мынау, қалай оқи алмайсыз" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр өз басындағы сәлдесін жұлып алып, әлгінің басына кигізіп тұрып айтыпты: "Егер мәселе сәлдеде болса, онда қане оқи қойшы!"Қожанасыр көшеде жатқан бір жалқаудан сұрапты: "халың қалай?" деп. Жалқау айтыпты: "Жаман емес, тапсам жеймін, таппасам осылай жата беремін". Сонда Қожанасыр: "Онда сенің халің есектің халіндей екен" депті.Қожанасыр бір кішкентай арықтан секіріп өтем дегенде, өте алмай балағын түгел суға малып алыпты. Сосын ашуланып: "Қап, бала кезім болса, осындай арықтан елік секілді қарғып өтуші едім!" деп, жан-жағына қараса ешкім жоқ екен, сосын өз-өзіне: "қойшы, бала кезіңде де белгілі едің ғой!" - деп жүре беріпті.Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр мешітте имам болып жүрген кезі екен. Бір кісі алыстағы туысының жазған хатын көрсетіп, оқып беріңізші депты. Қожекең алай қарап, былай қарап, қалай оқырын білмей тұрыпты. Жаңағы кісі сонда: "Қожеке, қазандай сәлдеңіз анау, қауғадай сақалыңыз мынау, қалай оқи алмайсыз" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр өз басындағы сәлдесін жұлып алып, әлгінің басына кигізіп тұрып айтыпты: "Егер мәселе сәлдеде болса, онда қане оқи қойшы!"
* Қожанасыр көшеде жатқан бір жалқаудан сұрапты: "халың қалай?" деп. Жалқау айтыпты: "Жаман емес, тапсам жеймін, таппасам осылай жата беремін". Сонда Қожанасыр: "Онда сенің халің есектің халіндей екен" депті.Қожанасыр бір кішкентай арықтан секіріп өтем дегенде, өте алмай балағын түгел суға малып алыпты. Сосын ашуланып: "Қап, бала кезім болса, осындай арықтан елік секілді қарғып өтуші едім!" деп, жан-жағына қараса ешкім жоқ екен, сосын өз-өзіне: "қойшы, бала кезіңде де белгілі едің ғой!" - деп жүре беріпті.Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр көшеде жатқан бір жалқаудан сұрапты: "халың қалай?" деп. Жалқау айтыпты: "Жаман емес, тапсам жеймін, таппасам осылай жата беремін". Сонда Қожанасыр: "Онда сенің халің есектің халіндей екен" депті.
* Қожанасыр бір кішкентай арықтан секіріп өтем дегенде, өте алмай балағын түгел суға малып алыпты. Сосын ашуланып: "Қап, бала кезім болса, осындай арықтан елік секілді қарғып өтуші едім!" деп, жан-жағына қараса ешкім жоқ екен, сосын өз-өзіне: "қойшы, бала кезіңде де белгілі едің ғой!" - деп жүре беріпті.Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр бір кішкентай арықтан секіріп өтем дегенде, өте алмай балағын түгел суға малып алыпты. Сосын ашуланып: "Қап, бала кезім болса, осындай арықтан елік секілді қарғып өтуші едім!" деп, жан-жағына қараса ешкім жоқ екен, сосын өз-өзіне: "қойшы, бала кезіңде де белгілі едің ғой!" - деп жүре беріпті.
* Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр бір күні "Уәзір менің есегімнен де ақылсыз" деп көшеде айғайлап жүріпті. Мұны естіген уәзір Қожанасырды ұстатып, сұлтанның алдына алып келіпті. Сұлтан Қожанасарыдан неге олай айтқанын сұрапты. Сонда Қожанасыр "Есегім бір күні көпірден өтерде көпірдегі тесікке аяғын тығып алып, әрең шығарды. Содан былай ол қанша мәжбүрлесең де көпірден өтпейтін болды. Қараңыз, менің есегім жамандыққтан сабақ ала біледі. Ал, сіздің уәзіріңіз неше рет қазынаға ұрлыққа түсіп, мемлекет қазынасын жымқырғаны жұртқа белгілі болды, бірақ аяғын тартар емес, жамандықтан еш сабақ алмайды. Демек есегім сіздің уәзіріңізден ақылды емей не?" депті.
* Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Сұлтан бір күні Қожанасырға мақтанып: "осы сен менің бағам қанша алтын болатынын айтып көрші" депті. Қожанасыр Сұлтанға сәл қарап тұрып: "Сіздің бағаңыз 50 динар алтынға тең" депті. Сұлтан ашуланып: "менің белбеуімнің өзі 50 динар тұрады, не айтып тұрсың?" десе, Қожанасыр: "Мен де соны айтып тұрмын" депті.
* Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр баласына бір күміс теңге беріп, базардан сүт алып кел депті де, шапалақпен бетіне бір тартып: "сүтті төгіп алма!" депті. Қасындағы кісі Қожанасырға: "Неге ұрдыңыз, балаңыз әлі сүтті төккен жоқ қой" - десе, Қожанасыр: "сүтті төккен соң ұрудың қажеті қанша? Бәрібір төгілген сүт қайтып келмейді" депті.
* Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасырдың үйіне достары жиналып келіп айтыпты: "Қожеке, ертең ақырзааман болады екен, қойыңызды сойып жейік, бәрібір заманақыр болса қойыңыз бекер кетеді ғой" депті. Қожекең "ол да дұрыс екен" деп қойын көл жағасына апарып сойыпты. Достары ет піскенше қарнымызды ашыра тұрайық деп суға шомыла бастапты. Қожанасыр олардың жағаға шешкен киімдерін түгел әкеліп отқа жағып, ет пісіріпті. Ет піскен соң Қожанасыр шомылған достарын ет жеуге шақырыпты. Достары жағаға келсе киімдері жоқ, дірдектеп, Қожанасырдан киімдері қайда екенін сұрапты. Қожанасыр оларға киімдерді отқа жағып, ет пісіргенін айтыпты. Әлгілер ашуланып, мұның не десе, Қожанасыр: "Ертең бәрібір ақырзаман болады. Ендеше, киімнің қандай қажеті бар? Келіңдер, одан да етке тойып, ақырзаманға бірге дайындаланайық" депті.
* Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр жөнсалдау киіммен тойға барса қонақ қарсы алушылар кіргізбепті. Сосын үйіне келіп, ең жақсы киімін киіп, қайта барса, әлгілер бәйек болып төрге шығарып, алдына табақ тартыпты. Қожанасыр туралған етті киімінің жеңіне апарып: "қане, же, жеп ал" депті. Басқалар таң қалып: "Қожеке, не істеп жатсыз?" десе, Қожанасыр: "Егер осы киім болмаса тойға кіре алмас едім, бұл тамақ киіміме арналған" депті.
* Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасырдың екі қатыны бар екен, біреуі кәрі, біреуі жас. Бір күні кәрі әйелі сұрапты: "Қайсымызды көбірек жақсы көресің?". Қожанасыр: "Екеуіңді де жақсы көремін" - депті. Жауапқа қанағаттанбаған кәрі әйелі: "Егер екі әйелің бірдей қайықтан құлап суға кетсе, алдымен қайсысын құтқарар едің?" - деп сұрапты. Қожанасыр кәрі әйеліне қарап: "Сен жақсы жүзуші едің ғой" деген екен.
* Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
* Қожанасыр бір күні дуалдан асып алма бағына кіріп, алмалар жинап жатса бағыбан келіп: "Қожеке, ұялмайсыз ба, қазандай сәлдеңіз анау, аппақ сақалыңыз мынау, қалай алма ұрлап жүрсіз" депті. Сонда Қожанасыр: "сен неге әйеліңе көйлек алып бермейсің?" деп ұрсыпты. Әлгі бағыбан: Қожеке-ау, ол іс пен бұл істің қандай қатысы бар" деп таңырқапты. Сонда Қожанасыр: "Сөз таба алмасам қайтем енді" деп жүре беріпті.
## Дереккөздер |
Сарысу сөйлемі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін:
Елді мекендер:
* Сарысу – Қостанай облысы Жангелді ауданындағы ауыл.
* Сарысу – Түркістан облысы Сарыағаш ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Сарысу (өзен)
* Сарысу (сүт өнімі)
* Сарысу (көпіршік)
* Сарысу ауданы
* Сарысу ауылдық округі
* Сарысу көшесі (Алматы)
* Сарысу-Созақ көтерілісі
* Сарысу-Теңіз көтерілімі
* Сарысу көтерілісі |
Сарысу – ірімшіктің сары суына қант қосып қайнатады. Оны «қазақтың шоколады» деп те атайды. Адам организміне өте пайдалы. Түсі сарғыштау.
## Тағамдық құндылығы
100 грамм өнімде 0,846 г ақуыздар, 0,36 г майлар, 5,14 г көмірсулар, 47 мг кальций бар. Құнарлығы 27 ккал 112 кДж. |
Сүт көже – сүтке сөк немесе күріш қосып қайнатып жасайды. Ашыған көже – құрамында су, ұн, тұз, сүт бар сусын. Жылдың төрт мезгілінде де жасап ішуге болады. Әсіресе, күн ыстықта шөлдеп үйге келгенде, салқын ашыған көже ішсең, шөлің басылып, рақаттанып қаласың.
## Дайындалуы
Умаш көже сияқты сүтке аздап қана су қосып, тұзының дәмін келтіріп қайнатады. Сорпаға салып пісіретін салма сияқты иленіп жайылған қамырды жіңішкелеп кесіп, он.ы аздап су қосылып, қайнап жатқан сүтке себелеп араластырады. Он бес- жиырма минутта дәмі тіл үйіретін сүт көже даяр болады. Сүт көжені күріштен , тарыдан , сөктен де жасай береді. Әсіресе, ақталған тары мен сүт қосылып, белгілі бір тағам түріне айналғанда оның еш тағамға ұқсамайтын хош иісі мен бал татыған дәмі ерекше.
## Дереккөздер |
Әділ Бестібаев (15 тамыз 1959; Алматы) — сазгер, «Тәуелсіздік толғауы» байқауындағы «Ең үздік балеттік шығармалар» аталымында «Жерұйық» балетімен І жүлдеге ие болған, Қазақстан Композиторлар одағының және Канада музыка орталығының мүшесі. Тоталитаризмнің солақай саясатын "Ашубасар" күйімен әшкерелеп, Желтоқсан оқиғасына қатысқандардың намысын жыртқан жан.
## Өмірбаяны
1977 жылы Ә. Жұбанов ат. орта арнаулы музыка мектебінде «музыка теориясы» мамандығымен (1977) бітірді. 1977-1982 жылдары КСРО халық әртісі, композитор Ғ. А. Жұбанова жанындағы Алматы консерваториясында композицияны оқыды, 1989 жылы Ресейдің халық әртісі, профессор Н. Н. Сидельников жанындағы Мәскеу консерваториясында сынау мерзімінен өтті.
1982-1997 - Алматы консерваториясының доценті.
2006 жылдан бастап Канадада (Ванкувер) тұрады. Канадалық музыка орталығы («Canadian Music Centre») Халықаралық композиторлар қауымдастығының мүшесі, Канада.
## Шығармашылық қабілеттерін бағалау
Композитордың «Сұрапыл Сұржекей», «Қазақ тарихы» филімдеріне арнаған музыкалары ұлттық нақышымен ерекшеленсе, 1993 жылы Аустрияда жарық көрген "Азия дауысы" (Voice of Asia) атты дискісі айрықша атап өтуді талап етеді. Аталмыш диск қазақ баласын әлемдік аренаға алып шығып, дүниежүзінің «мен» деген композиторларының ондығына енгізді. Қазір Әділдің үрмелі аспаптарға жазған шығармалары Германия, Аустрия, Франция, АҚШ, Швейцария, Испания, Голландия, Ресей, Швеция, Таиланд сынды мемлекеттердің үлкен сахналарында орындалып жүр.
Ол үрлемелі аспаптар оркестріне арналған бірқатар жұмыстар жазды, олар Аустрияда басылды (Johann Kliment KG). «Азия дауысы» (Voice of Asia), «Сoncert on the monogramm B.Es.T», «Great Moghul», «Idee Fixe» симфониясы, «Ниагара» флейта, ұрмалы және ішекті оркестріне арналған музыка, Жаяу Мұса «Ақ сиса» қиял-ғажайып шығармалар, қазақтың халық әні «Қамажай» тақырыбындағы фортепианоға арналған вариациялар және т.б.
Соңғы ірі жұмыстар - «Бәйтерек» балеті (премьерасы - желтоқсан 2010 ж., Астана), «Тәңірі құрбаны» симфониясы (Алматы, Астана, 2009 ж.).
## Сілтеме
* Абай Құнанбаев «Көзімнің қарасы» (өңдеген Ә. Бестібаев)
* Ә. Бестібаев "Азия дауысы"
* Ә. Бестібаев "Тәңірі құрбаны"
* Ә. Бестібаев "Ниагара"
* Ә. Бестібаев "Скерцо"
* Фотосурет және өмірбаяны
* Курпякова Н. Ежелгі сөзден әуен туады (ru) // Казахстанская правда. — 22 қараша 2011. — № 371–372 (26762–26763).(қолжетпейтін сілтеме)
* Алла Иванилова «Бәйтерек» балеті жайлы
* Кузбакова Г. Қазақстан композиторлары: болмыс шындығы (ru) // Континент. — 18 қыркүйек–1 қазан 2002. — № 18(80). |
«Самұрық-Қазына» — әртүрлі саладағы мемлекеттік активтерді (меншікті) басқаратын инвестициялық холдинг. Қор ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылы «Қазына» орнықты даму қоры мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингін біріктіру нәтижесінде құрылды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша қордың активі 37 трлн теңгені құрады.
Холдингтің құрылтайшысы және жалғыз акционері — Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқарма төрағасы — Нұрлан Жақыпов, ал директорлар кеңесінің төрағасы — премьер-министр Олжас Бектенов. Жарғы бойынша қор қызметінің негізгі міндеттеріне компаниялардың ұзақ мерзімді экономикалық құндылығын барынша көбейту және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру; компанияларды корпоративтік басқарудың ең үздік әлемдік тәжірибесін енгізу, ұлттық және халықаралық ауқымдағы инвестициялық жобаларды әзірлеу мен іске асырылуын қамтамасыз ету жатады.
## Тарихы
Қордың негізгі қызметі ұлттық даму институттары мен ұлттық компаниялардағы және басқа да заңды тұлғалардың меншігіндегі мемлекетке тиесілі үлестерді (пакеттерді) басқару. Қордың жалғыз ғана акционері, яғни иесі бар. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қордың қызметі ашықтық және тиімділік қағидасының негізінде жүргізіледі. Негізгі бағыт мемлекеттік активтердің бәсекелес нарықтық ортада тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Алдына қойылған талаптарды орындау мақсатында қор бірнеше сала бойынша басымдықтар анықтады. Олар: мұнай және газ, электр энергетикасы, металлургия, инфрақұрылым және химия өнеркәсібі.
«Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыру және әлемдік нарықтағы өзгерістердің елдегі экономикалық өсуге ықтимал жайсыз әсер етуі факторларынан сақтандыру үшін құрылды. Қор 2008 жылы алдында жеке дара ұйым болатын «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамын біріктіру негізінде пайда болды. Жаңадан құрылған ұйымның капитализациясын өсіру мақсатында Президент мемлекеттік бюджеттен 5 млрд АҚШ долларын және Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорынан 10 млрд АҚШ долларын бөлуді тапсырды .
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясының аясында бірнеше ұлттық даму инстиуттары құрылған болатын. Мемлекет меншігін тиімді басқару үшін Сингапурлық "Temasek" холдингінің мысалында мемлекеттік холдинг құру идеясы талқыланды .
2006 жылдың қаңтар айында «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамы құрылды. Мемлекеттік холдингке «Қазақтелеком», «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы», «Қазақстан темір жолы» ҰҚ», «Қазпошта», «ҚазМұнайГаз» ҰҚ» және басқа 14 акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлестер (пакеттер) өтті. Мемлекеттік холдингтің мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен өнімдер шығаруда қосымша құрал ретінде көмек беру болатын.
«Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы 2006 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен құрылған болатын. "Қазына" қорының негізгі мақсаты "Қазақстанның даму банкі", "Ұлттық инновациялық қор", "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры", «Экспорттық кредиттерді және инвестициаларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» Акционерлік қоғамы, «Маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы» АҚ, "Қазақстандық инвестицияларға қолдау көрсету орталығы" сияқты ұлттық даму инстиутуттарының қызметін жүйелі түрде басқару.
2009 жылы басталған экономикалық дағдарыс Қазақстан басшылығынан дағдарысқа төтеп беретін бағдарламаны талап етті. Бағдарламаны қабылданғаннан кейін оны орындауды үкіметке емес, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорына орындауға тапсырылды. Қазіргі уақытта холдингтің келесідей функциялары бар:• Қаржы секторын тұрақтандыру • Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу • Шағын және орта бизнесті қолдау • Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту • Инновациялық, индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру
## Қордың басшылығы
Қордың ең жоғарғы басқарушы органы - жалғыз үлескер, яғни Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқару органы - Директорлар кеңесінен тұрады, ал атқарушы орган қызметін басқарма атқарады. Қордың барлық шаруашылық қызметі ішкі және сыртқы аудит арқылы бақыланады.
### Директорлар кеңесі
* Олжас Абайұлы Бектенов - Директорлар кеңесінің төрағасы, Қазақстан Премьер-Министрі
* Ерұлан Кенжебекұлы Жамаубаев - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Президентінің кеңесшісі
* Нұрлан Серікұлы Байбазаров - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары – Ұлттық экономика министрі
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Директорлар кеңесінің мүшесі, Басқарма төрағасы
* Болат Бидахметұлы Жәмішев - Тәуелсіз директор
* Сутера Лука - Тәуелсіз директор
* Мұхаммед Жәмил әл Рамахи - Тәуелсіз директор
### Басқарма мүшелері
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Басқарма төрағасы
* Айдар Қайратұлы Рысқұлов - Экономика және қаржы жөніндегі басқарушы директор
* Салтанат Ерболқызы Сәтжан - Даму және жекешелендіру жөніндегі басқарушы директор
* Ернат Құдайбергенұлы Бердіғұлов - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі басқарушы директор
* Николай Юрьевич Казутин - Құқықтық сүйемелдеу, қамтамасыз ету және тәуекелдер жөніндегі басқарушы директор
* Елжас Мұратұлы Отыншиев - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі тең басқарушы директор
## «Самұрық-Қазына» АҚ еншілес компаниялары
Холдинг 2024 жылғы маусым айындағы мәлімет бойынша төмендегі компаниялардың 10%-дан көп акциясына иелік етеді:
### «Самұрық-Қазына» АҚ жанындағы қорлар мен мекемелер
* «Самғау» Ғылыми-Технологиялық Бастамалар Орталығы» Жеке қоры
* «Әлеуметтік әріптестік орталығы» корпоративтік қоры
* «Samruk-Kazyna Trust» Корпоративтік қоры
* «Әлеуметтік өзара ықпалдастық және коммуникациялар орталығы» жеке меншік мекемесі
* «Samruk Business Academy» жеке меншік мекемесі
### Қоржын компаниялардың қаржылық көрсеткіштері
## Басқарма төрағалары
"Самұрық-Қазына" қорының басшылары
* 10.2008—04.2011 — Қайрат Келімбетов
* 04.2011—12.2011 — Тимур Құлыбаев
* 12.2011—12.2017 — Өмірзақ Шөкеев
* 12.2017—03.2021 — Ахметжан Есімов
* 03.2021—04.2023 — Алмасадам Сәтқалиев
* 04.2023—қазірге дейін — Нұрлан Жақыпов
"Самұрық" холдингінің басшылары
* 01.2006—08.2007 — Сауат Мыңбаев
* 08.2007—10.2008 — Қанат Бозымбаев
"Қазына" қорының басшылары
* 04.2006—01.2008 — Қайрат Келімбетов
* 01.2008—10.2008 — Арман Дунаев
## Әлемдік қаржы дағдарысы
### БТА Банк ісі
### Альянс Банк
## Әлеуметтік жобалар
### Сарапшы клубы
Негізгі мақала: Сарапшы (клуб)
«Сарапшы» клубы – қордың қызметіне қатысты барынша маңызды проблемалар мен әлеуметтік-экономикалық үдерістерді талқылауға арналған ақпараттық және аналитикалық алаң. Клуб «Самұрық-Қазына» АҚ Басқармасының төрағасы Тимур Құлыбаевтың бастамасы бойынша құрылған. Пікірталас клубының шеңберінде белгілі саясаттанушы Нұрлан Ерімбетов арнайы шақырылған саясаткерлермен және ғалымдармен, мемлекеттік аппарат өкілдерімен және сарапшылармен, публицистермен және кәсіпкерлермен пікір алмасады. Шақырылған бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері көкейкесті мәселелерді тиімді шешуге бағытталған маңызды пікірталастардың куәсі болып қана қоймай, сонымен бірге талқылауларға қатысатын мамандарға сұрақтар қою мүмкіндігіне ие .
### Astana Pro Team
Негізгі мақала: Астана (велоклуб)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ "Pro Team Astana" деп аталатын қазақстандық кәсіби велоклубтың негізгі демеушісі. Клуб 2006 жылы "Астана" деп атала бастады. Қор 2008 жылдан бастап бас демеуші болып келеді. Оған дейін клубты қаржылай бірнеше қазақстандық компаниялар тобы қолдаған болатын.
### Astana
Негізгі мақала: Астана (автоспорт)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ " КАМАЗ Мастерс саласы бойынша Дакар жарысытарында өнер көрсететін қазақстандық Астана командасын Бас демеуші ретінде қолдап келеді.
### "Қазақша Уикипедия" жобасы
Негізгі мақала: Қазақша Уикипедия
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ 2011 жылы әлемдік ашық және онлайн "Wikipedia" энциклопедиясының қазақ тіліндегі тармағын дамыту идеясын бастаған болатын. Бұл мақсатта қазақ тілді Уикипедияшылардың ниетімен құрылған "WikiBilim" қоғамдық қорына демеушілік көрсететіндігін хабарлады. Жоба аясында өтетін бәйгенің жеңімпаздарына, 100 мақала жазған 100 авторға "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ ноутбуктер тапсырады.
2011 жылдың 16 маусымында Алматы қаласында "Қазақша Википедиа" жобасының басталғандығы жөнінде баспасөз мәслихаты өтті. Сол жолы "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ Басқарма төрағасы Тимур Құлыбаев қазақ тілді Уикипедияшыларға және тіл жанашырларына арнап хат жолдады. Тимур Құлыбаев хатында былай дейді:
Ешқандай шекараны мойындамайтын интернет жүйесінде бір ғана егемендікке мүмкіндік бар, ол – тілдік егемендік. Әлемдік жүйеде қазақ тілінің ауқымды орын иеленуі – тілді дамыту мен сақтаудың маңызды факторы болып табылады.Біз Қазақша Уикипедия қазақ тілі мен мәдениетін қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын толықтырады деп санаймыз. Сөз жоқ, ол халықтың білім қорын толықтыруға қомақты үлес қосады, қоғамды ақпараттандырудың тиімді құралына айналады
### Инновациялық Қазақстан
Негізгі мақала: Инновациялық Қазақстан
2011 жылы қор инновациялық идеялар байқауын бастады. Байқауға негізінен 15-30 жас аралығындағы оқушылар мен студенттер, жас ғалымдар мен кәсіпкерлер қатыса алады. Өтініштер 7 қыркүйек пен 1 желтоқсан аралығында қабылданады. Байқаудың жүлдегерлері мен жеңімпаздарын мемлекеттік органдар, ірі оқу орындары, ұлттық компаниялардың басшылары мен ғалымдардан құралған әділқазы алқасы анықтайды. Іріктеу қорытындысы бойынша 10 жүлдегер бағалы сыйлықтармен, ал қос номинация бойынша 2 жеңімпаз 5 млн. теңге соммасындағы оқу грантымен марапатталады. Грант шетелдегі оқу орнында білім алуға, шетелдік компанияларда тағылымдама өтуге ғана қолданылады .
## Ескертпелер
## Дереккөздер |
«Самұрық-Қазына» — әртүрлі саладағы мемлекеттік активтерді (меншікті) басқаратын инвестициялық холдинг. Қор ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылы «Қазына» орнықты даму қоры мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингін біріктіру нәтижесінде құрылды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша қордың активі 37 трлн теңгені құрады.
Холдингтің құрылтайшысы және жалғыз акционері — Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқарма төрағасы — Нұрлан Жақыпов, ал директорлар кеңесінің төрағасы — премьер-министр Олжас Бектенов. Жарғы бойынша қор қызметінің негізгі міндеттеріне компаниялардың ұзақ мерзімді экономикалық құндылығын барынша көбейту және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру; компанияларды корпоративтік басқарудың ең үздік әлемдік тәжірибесін енгізу, ұлттық және халықаралық ауқымдағы инвестициялық жобаларды әзірлеу мен іске асырылуын қамтамасыз ету жатады.
## Тарихы
Қордың негізгі қызметі ұлттық даму институттары мен ұлттық компаниялардағы және басқа да заңды тұлғалардың меншігіндегі мемлекетке тиесілі үлестерді (пакеттерді) басқару. Қордың жалғыз ғана акционері, яғни иесі бар. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қордың қызметі ашықтық және тиімділік қағидасының негізінде жүргізіледі. Негізгі бағыт мемлекеттік активтердің бәсекелес нарықтық ортада тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Алдына қойылған талаптарды орындау мақсатында қор бірнеше сала бойынша басымдықтар анықтады. Олар: мұнай және газ, электр энергетикасы, металлургия, инфрақұрылым және химия өнеркәсібі.
«Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыру және әлемдік нарықтағы өзгерістердің елдегі экономикалық өсуге ықтимал жайсыз әсер етуі факторларынан сақтандыру үшін құрылды. Қор 2008 жылы алдында жеке дара ұйым болатын «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамын біріктіру негізінде пайда болды. Жаңадан құрылған ұйымның капитализациясын өсіру мақсатында Президент мемлекеттік бюджеттен 5 млрд АҚШ долларын және Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорынан 10 млрд АҚШ долларын бөлуді тапсырды .
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясының аясында бірнеше ұлттық даму инстиуттары құрылған болатын. Мемлекет меншігін тиімді басқару үшін Сингапурлық "Temasek" холдингінің мысалында мемлекеттік холдинг құру идеясы талқыланды .
2006 жылдың қаңтар айында «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамы құрылды. Мемлекеттік холдингке «Қазақтелеком», «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы», «Қазақстан темір жолы» ҰҚ», «Қазпошта», «ҚазМұнайГаз» ҰҚ» және басқа 14 акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлестер (пакеттер) өтті. Мемлекеттік холдингтің мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен өнімдер шығаруда қосымша құрал ретінде көмек беру болатын.
«Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы 2006 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен құрылған болатын. "Қазына" қорының негізгі мақсаты "Қазақстанның даму банкі", "Ұлттық инновациялық қор", "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры", «Экспорттық кредиттерді және инвестициаларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» Акционерлік қоғамы, «Маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы» АҚ, "Қазақстандық инвестицияларға қолдау көрсету орталығы" сияқты ұлттық даму инстиутуттарының қызметін жүйелі түрде басқару.
2009 жылы басталған экономикалық дағдарыс Қазақстан басшылығынан дағдарысқа төтеп беретін бағдарламаны талап етті. Бағдарламаны қабылданғаннан кейін оны орындауды үкіметке емес, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорына орындауға тапсырылды. Қазіргі уақытта холдингтің келесідей функциялары бар:• Қаржы секторын тұрақтандыру • Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу • Шағын және орта бизнесті қолдау • Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту • Инновациялық, индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру
## Қордың басшылығы
Қордың ең жоғарғы басқарушы органы - жалғыз үлескер, яғни Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқару органы - Директорлар кеңесінен тұрады, ал атқарушы орган қызметін басқарма атқарады. Қордың барлық шаруашылық қызметі ішкі және сыртқы аудит арқылы бақыланады.
### Директорлар кеңесі
* Олжас Абайұлы Бектенов - Директорлар кеңесінің төрағасы, Қазақстан Премьер-Министрі
* Ерұлан Кенжебекұлы Жамаубаев - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Президентінің кеңесшісі
* Нұрлан Серікұлы Байбазаров - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары – Ұлттық экономика министрі
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Директорлар кеңесінің мүшесі, Басқарма төрағасы
* Болат Бидахметұлы Жәмішев - Тәуелсіз директор
* Сутера Лука - Тәуелсіз директор
* Мұхаммед Жәмил әл Рамахи - Тәуелсіз директор
### Басқарма мүшелері
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Басқарма төрағасы
* Айдар Қайратұлы Рысқұлов - Экономика және қаржы жөніндегі басқарушы директор
* Салтанат Ерболқызы Сәтжан - Даму және жекешелендіру жөніндегі басқарушы директор
* Ернат Құдайбергенұлы Бердіғұлов - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі басқарушы директор
* Николай Юрьевич Казутин - Құқықтық сүйемелдеу, қамтамасыз ету және тәуекелдер жөніндегі басқарушы директор
* Елжас Мұратұлы Отыншиев - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі тең басқарушы директор
## «Самұрық-Қазына» АҚ еншілес компаниялары
Холдинг 2024 жылғы маусым айындағы мәлімет бойынша төмендегі компаниялардың 10%-дан көп акциясына иелік етеді:
### «Самұрық-Қазына» АҚ жанындағы қорлар мен мекемелер
* «Самғау» Ғылыми-Технологиялық Бастамалар Орталығы» Жеке қоры
* «Әлеуметтік әріптестік орталығы» корпоративтік қоры
* «Samruk-Kazyna Trust» Корпоративтік қоры
* «Әлеуметтік өзара ықпалдастық және коммуникациялар орталығы» жеке меншік мекемесі
* «Samruk Business Academy» жеке меншік мекемесі
### Қоржын компаниялардың қаржылық көрсеткіштері
## Басқарма төрағалары
"Самұрық-Қазына" қорының басшылары
* 10.2008—04.2011 — Қайрат Келімбетов
* 04.2011—12.2011 — Тимур Құлыбаев
* 12.2011—12.2017 — Өмірзақ Шөкеев
* 12.2017—03.2021 — Ахметжан Есімов
* 03.2021—04.2023 — Алмасадам Сәтқалиев
* 04.2023—қазірге дейін — Нұрлан Жақыпов
"Самұрық" холдингінің басшылары
* 01.2006—08.2007 — Сауат Мыңбаев
* 08.2007—10.2008 — Қанат Бозымбаев
"Қазына" қорының басшылары
* 04.2006—01.2008 — Қайрат Келімбетов
* 01.2008—10.2008 — Арман Дунаев
## Әлемдік қаржы дағдарысы
### БТА Банк ісі
### Альянс Банк
## Әлеуметтік жобалар
### Сарапшы клубы
Негізгі мақала: Сарапшы (клуб)
«Сарапшы» клубы – қордың қызметіне қатысты барынша маңызды проблемалар мен әлеуметтік-экономикалық үдерістерді талқылауға арналған ақпараттық және аналитикалық алаң. Клуб «Самұрық-Қазына» АҚ Басқармасының төрағасы Тимур Құлыбаевтың бастамасы бойынша құрылған. Пікірталас клубының шеңберінде белгілі саясаттанушы Нұрлан Ерімбетов арнайы шақырылған саясаткерлермен және ғалымдармен, мемлекеттік аппарат өкілдерімен және сарапшылармен, публицистермен және кәсіпкерлермен пікір алмасады. Шақырылған бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері көкейкесті мәселелерді тиімді шешуге бағытталған маңызды пікірталастардың куәсі болып қана қоймай, сонымен бірге талқылауларға қатысатын мамандарға сұрақтар қою мүмкіндігіне ие .
### Astana Pro Team
Негізгі мақала: Астана (велоклуб)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ "Pro Team Astana" деп аталатын қазақстандық кәсіби велоклубтың негізгі демеушісі. Клуб 2006 жылы "Астана" деп атала бастады. Қор 2008 жылдан бастап бас демеуші болып келеді. Оған дейін клубты қаржылай бірнеше қазақстандық компаниялар тобы қолдаған болатын.
### Astana
Негізгі мақала: Астана (автоспорт)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ " КАМАЗ Мастерс саласы бойынша Дакар жарысытарында өнер көрсететін қазақстандық Астана командасын Бас демеуші ретінде қолдап келеді.
### "Қазақша Уикипедия" жобасы
Негізгі мақала: Қазақша Уикипедия
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ 2011 жылы әлемдік ашық және онлайн "Wikipedia" энциклопедиясының қазақ тіліндегі тармағын дамыту идеясын бастаған болатын. Бұл мақсатта қазақ тілді Уикипедияшылардың ниетімен құрылған "WikiBilim" қоғамдық қорына демеушілік көрсететіндігін хабарлады. Жоба аясында өтетін бәйгенің жеңімпаздарына, 100 мақала жазған 100 авторға "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ ноутбуктер тапсырады.
2011 жылдың 16 маусымында Алматы қаласында "Қазақша Википедиа" жобасының басталғандығы жөнінде баспасөз мәслихаты өтті. Сол жолы "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ Басқарма төрағасы Тимур Құлыбаев қазақ тілді Уикипедияшыларға және тіл жанашырларына арнап хат жолдады. Тимур Құлыбаев хатында былай дейді:
Ешқандай шекараны мойындамайтын интернет жүйесінде бір ғана егемендікке мүмкіндік бар, ол – тілдік егемендік. Әлемдік жүйеде қазақ тілінің ауқымды орын иеленуі – тілді дамыту мен сақтаудың маңызды факторы болып табылады.Біз Қазақша Уикипедия қазақ тілі мен мәдениетін қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын толықтырады деп санаймыз. Сөз жоқ, ол халықтың білім қорын толықтыруға қомақты үлес қосады, қоғамды ақпараттандырудың тиімді құралына айналады
### Инновациялық Қазақстан
Негізгі мақала: Инновациялық Қазақстан
2011 жылы қор инновациялық идеялар байқауын бастады. Байқауға негізінен 15-30 жас аралығындағы оқушылар мен студенттер, жас ғалымдар мен кәсіпкерлер қатыса алады. Өтініштер 7 қыркүйек пен 1 желтоқсан аралығында қабылданады. Байқаудың жүлдегерлері мен жеңімпаздарын мемлекеттік органдар, ірі оқу орындары, ұлттық компаниялардың басшылары мен ғалымдардан құралған әділқазы алқасы анықтайды. Іріктеу қорытындысы бойынша 10 жүлдегер бағалы сыйлықтармен, ал қос номинация бойынша 2 жеңімпаз 5 млн. теңге соммасындағы оқу грантымен марапатталады. Грант шетелдегі оқу орнында білім алуға, шетелдік компанияларда тағылымдама өтуге ғана қолданылады .
## Ескертпелер
## Дереккөздер |
Үлкен Бурган — Кувейттің ең үлкен мұнай кенорны. Үлкен Бурган 1946 жылы ашылған.
Үлкен Бурганның геологиялық қоры 13 млрд тонна мұнай. Жылына 80 млн. тонна мұнай береді. |
«Самұрық-Қазына» — әртүрлі саладағы мемлекеттік активтерді (меншікті) басқаратын инвестициялық холдинг. Қор ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында 2008 жылы «Қазына» орнықты даму қоры мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингін біріктіру нәтижесінде құрылды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша қордың активі 37 трлн теңгені құрады.
Холдингтің құрылтайшысы және жалғыз акционері — Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқарма төрағасы — Нұрлан Жақыпов, ал директорлар кеңесінің төрағасы — премьер-министр Олжас Бектенов. Жарғы бойынша қор қызметінің негізгі міндеттеріне компаниялардың ұзақ мерзімді экономикалық құндылығын барынша көбейту және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру; компанияларды корпоративтік басқарудың ең үздік әлемдік тәжірибесін енгізу, ұлттық және халықаралық ауқымдағы инвестициялық жобаларды әзірлеу мен іске асырылуын қамтамасыз ету жатады.
## Тарихы
Қордың негізгі қызметі ұлттық даму институттары мен ұлттық компаниялардағы және басқа да заңды тұлғалардың меншігіндегі мемлекетке тиесілі үлестерді (пакеттерді) басқару. Қордың жалғыз ғана акционері, яғни иесі бар. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қордың қызметі ашықтық және тиімділік қағидасының негізінде жүргізіледі. Негізгі бағыт мемлекеттік активтердің бәсекелес нарықтық ортада тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Алдына қойылған талаптарды орындау мақсатында қор бірнеше сала бойынша басымдықтар анықтады. Олар: мұнай және газ, электр энергетикасы, металлургия, инфрақұрылым және химия өнеркәсібі.
«Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын арттыру және әлемдік нарықтағы өзгерістердің елдегі экономикалық өсуге ықтимал жайсыз әсер етуі факторларынан сақтандыру үшін құрылды. Қор 2008 жылы алдында жеке дара ұйым болатын «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы мен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамын біріктіру негізінде пайда болды. Жаңадан құрылған ұйымның капитализациясын өсіру мақсатында Президент мемлекеттік бюджеттен 5 млрд АҚШ долларын және Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорынан 10 млрд АҚШ долларын бөлуді тапсырды .
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму Стратегиясының аясында бірнеше ұлттық даму инстиуттары құрылған болатын. Мемлекет меншігін тиімді басқару үшін Сингапурлық "Temasek" холдингінің мысалында мемлекеттік холдинг құру идеясы талқыланды .
2006 жылдың қаңтар айында «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамы құрылды. Мемлекеттік холдингке «Қазақтелеком», «Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы», «Қазақстан темір жолы» ҰҚ», «Қазпошта», «ҚазМұнайГаз» ҰҚ» және басқа 14 акционерлік қоғамдардағы мемлекеттік үлестер (пакеттер) өтті. Мемлекеттік холдингтің мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен өнімдер шығаруда қосымша құрал ретінде көмек беру болатын.
«Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы 2006 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен құрылған болатын. "Қазына" қорының негізгі мақсаты "Қазақстанның даму банкі", "Ұлттық инновациялық қор", "Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры", «Экспорттық кредиттерді және инвестициаларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» Акционерлік қоғамы, «Маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы» АҚ, "Қазақстандық инвестицияларға қолдау көрсету орталығы" сияқты ұлттық даму инстиутуттарының қызметін жүйелі түрде басқару.
2009 жылы басталған экономикалық дағдарыс Қазақстан басшылығынан дағдарысқа төтеп беретін бағдарламаны талап етті. Бағдарламаны қабылданғаннан кейін оны орындауды үкіметке емес, «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорына орындауға тапсырылды. Қазіргі уақытта холдингтің келесідей функциялары бар:• Қаржы секторын тұрақтандыру • Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу • Шағын және орта бизнесті қолдау • Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту • Инновациялық, индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру
## Қордың басшылығы
Қордың ең жоғарғы басқарушы органы - жалғыз үлескер, яғни Қазақстан Республикасының Үкіметі. Басқару органы - Директорлар кеңесінен тұрады, ал атқарушы орган қызметін басқарма атқарады. Қордың барлық шаруашылық қызметі ішкі және сыртқы аудит арқылы бақыланады.
### Директорлар кеңесі
* Олжас Абайұлы Бектенов - Директорлар кеңесінің төрағасы, Қазақстан Премьер-Министрі
* Ерұлан Кенжебекұлы Жамаубаев - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Президентінің кеңесшісі
* Нұрлан Серікұлы Байбазаров - Директорлар кеңесінің мүшесі, Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары – Ұлттық экономика министрі
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Директорлар кеңесінің мүшесі, Басқарма төрағасы
* Болат Бидахметұлы Жәмішев - Тәуелсіз директор
* Сутера Лука - Тәуелсіз директор
* Мұхаммед Жәмил әл Рамахи - Тәуелсіз директор
### Басқарма мүшелері
* Нұрлан Қаршығаұлы Жақыпов - Басқарма төрағасы
* Айдар Қайратұлы Рысқұлов - Экономика және қаржы жөніндегі басқарушы директор
* Салтанат Ерболқызы Сәтжан - Даму және жекешелендіру жөніндегі басқарушы директор
* Ернат Құдайбергенұлы Бердіғұлов - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі басқарушы директор
* Николай Юрьевич Казутин - Құқықтық сүйемелдеу, қамтамасыз ету және тәуекелдер жөніндегі басқарушы директор
* Елжас Мұратұлы Отыншиев - Стратегия және активтерді басқару жөніндегі тең басқарушы директор
## «Самұрық-Қазына» АҚ еншілес компаниялары
Холдинг 2024 жылғы маусым айындағы мәлімет бойынша төмендегі компаниялардың 10%-дан көп акциясына иелік етеді:
### «Самұрық-Қазына» АҚ жанындағы қорлар мен мекемелер
* «Самғау» Ғылыми-Технологиялық Бастамалар Орталығы» Жеке қоры
* «Әлеуметтік әріптестік орталығы» корпоративтік қоры
* «Samruk-Kazyna Trust» Корпоративтік қоры
* «Әлеуметтік өзара ықпалдастық және коммуникациялар орталығы» жеке меншік мекемесі
* «Samruk Business Academy» жеке меншік мекемесі
### Қоржын компаниялардың қаржылық көрсеткіштері
## Басқарма төрағалары
"Самұрық-Қазына" қорының басшылары
* 10.2008—04.2011 — Қайрат Келімбетов
* 04.2011—12.2011 — Тимур Құлыбаев
* 12.2011—12.2017 — Өмірзақ Шөкеев
* 12.2017—03.2021 — Ахметжан Есімов
* 03.2021—04.2023 — Алмасадам Сәтқалиев
* 04.2023—қазірге дейін — Нұрлан Жақыпов
"Самұрық" холдингінің басшылары
* 01.2006—08.2007 — Сауат Мыңбаев
* 08.2007—10.2008 — Қанат Бозымбаев
"Қазына" қорының басшылары
* 04.2006—01.2008 — Қайрат Келімбетов
* 01.2008—10.2008 — Арман Дунаев
## Әлемдік қаржы дағдарысы
### БТА Банк ісі
### Альянс Банк
## Әлеуметтік жобалар
### Сарапшы клубы
Негізгі мақала: Сарапшы (клуб)
«Сарапшы» клубы – қордың қызметіне қатысты барынша маңызды проблемалар мен әлеуметтік-экономикалық үдерістерді талқылауға арналған ақпараттық және аналитикалық алаң. Клуб «Самұрық-Қазына» АҚ Басқармасының төрағасы Тимур Құлыбаевтың бастамасы бойынша құрылған. Пікірталас клубының шеңберінде белгілі саясаттанушы Нұрлан Ерімбетов арнайы шақырылған саясаткерлермен және ғалымдармен, мемлекеттік аппарат өкілдерімен және сарапшылармен, публицистермен және кәсіпкерлермен пікір алмасады. Шақырылған бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері көкейкесті мәселелерді тиімді шешуге бағытталған маңызды пікірталастардың куәсі болып қана қоймай, сонымен бірге талқылауларға қатысатын мамандарға сұрақтар қою мүмкіндігіне ие .
### Astana Pro Team
Негізгі мақала: Астана (велоклуб)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ "Pro Team Astana" деп аталатын қазақстандық кәсіби велоклубтың негізгі демеушісі. Клуб 2006 жылы "Астана" деп атала бастады. Қор 2008 жылдан бастап бас демеуші болып келеді. Оған дейін клубты қаржылай бірнеше қазақстандық компаниялар тобы қолдаған болатын.
### Astana
Негізгі мақала: Астана (автоспорт)
Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ " КАМАЗ Мастерс саласы бойынша Дакар жарысытарында өнер көрсететін қазақстандық Астана командасын Бас демеуші ретінде қолдап келеді.
### "Қазақша Уикипедия" жобасы
Негізгі мақала: Қазақша Уикипедия
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ 2011 жылы әлемдік ашық және онлайн "Wikipedia" энциклопедиясының қазақ тіліндегі тармағын дамыту идеясын бастаған болатын. Бұл мақсатта қазақ тілді Уикипедияшылардың ниетімен құрылған "WikiBilim" қоғамдық қорына демеушілік көрсететіндігін хабарлады. Жоба аясында өтетін бәйгенің жеңімпаздарына, 100 мақала жазған 100 авторға "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ ноутбуктер тапсырады.
2011 жылдың 16 маусымында Алматы қаласында "Қазақша Википедиа" жобасының басталғандығы жөнінде баспасөз мәслихаты өтті. Сол жолы "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ АҚ Басқарма төрағасы Тимур Құлыбаев қазақ тілді Уикипедияшыларға және тіл жанашырларына арнап хат жолдады. Тимур Құлыбаев хатында былай дейді:
Ешқандай шекараны мойындамайтын интернет жүйесінде бір ғана егемендікке мүмкіндік бар, ол – тілдік егемендік. Әлемдік жүйеде қазақ тілінің ауқымды орын иеленуі – тілді дамыту мен сақтаудың маңызды факторы болып табылады.Біз Қазақша Уикипедия қазақ тілі мен мәдениетін қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын толықтырады деп санаймыз. Сөз жоқ, ол халықтың білім қорын толықтыруға қомақты үлес қосады, қоғамды ақпараттандырудың тиімді құралына айналады
### Инновациялық Қазақстан
Негізгі мақала: Инновациялық Қазақстан
2011 жылы қор инновациялық идеялар байқауын бастады. Байқауға негізінен 15-30 жас аралығындағы оқушылар мен студенттер, жас ғалымдар мен кәсіпкерлер қатыса алады. Өтініштер 7 қыркүйек пен 1 желтоқсан аралығында қабылданады. Байқаудың жүлдегерлері мен жеңімпаздарын мемлекеттік органдар, ірі оқу орындары, ұлттық компаниялардың басшылары мен ғалымдардан құралған әділқазы алқасы анықтайды. Іріктеу қорытындысы бойынша 10 жүлдегер бағалы сыйлықтармен, ал қос номинация бойынша 2 жеңімпаз 5 млн. теңге соммасындағы оқу грантымен марапатталады. Грант шетелдегі оқу орнында білім алуға, шетелдік компанияларда тағылымдама өтуге ғана қолданылады .
## Ескертпелер
## Дереккөздер |
Боливар — Венесуэланың ең үлкен мұнай кенорны. Боливар 1917 жылы ашылған.
Боливардың геологиялық қоры 8,3 млрд тонна мұнай. 2008 жылы 120 млн. тонна мұнай берді. |
Серир — Ливияның ең үлкен мұнай кенорны. Серир 1946 жылы ашылған.
Серирдің геологиялық қоры 3,8 млрд тонна мұнай. 2007 жылы 11 млн. тонна мұнай береді. |
Дацин — Қытайдың ең үлкен мұнай кенорны. Дацин 1959 жылы ашылған.
Дацинның геологиялық қоры 6,3 млрд тонна мұнай. 2008 жылына 50 млн. тонна мұнай береді. |
Әл-Гавар — әлемдегі ең үлкен мұнай кенорны. Әл-Гавар Сауд Арабиясында орналасқан. Әл-Гавар 1948 жылы ашылған.
Әл-Гавардың геологиялық қоры 20 млрд тонна мұнай. Жылына 250 млн. тонна мұнай береді. |
Агаджари — Иранның үлкен мұнай кенорны. Агаджари 1963 жылы ашылған.
Агаджаридың геологиялық қоры 2,7 млрд тонна мұнай. Мұнай шоғыры 2,3-3,1 шақырым тереңдiкте жатыр. 2008 жылы 10 млн. тонна мұнай берді. |
Марун — Иранның үлкен мұнай кенорны. Марун 1963 жылы ашылған.
Марунның геологиялық қоры 3,5 млрд тонна мұнай. Мұнай шоғыры 2,3-3,3 шақырым тереңдiкте жатыр. 2008 жылы 26 млн. тонна мұнай берді. |
Гечсаран — Иранның үлкен мұнай кенорны. Гечсаран 1940 жылы ашылған.
Гечсаранның геологиялық қоры 2,6 млрд тонна мұнай. Мұнай шоғыры 0,3-3,6 шақырым тереңдiкте жатыр. 2008 жылы 24 млн. тонна мұнай берді. |
Дәшт-Абадан — Иранның үлкен мұнай кенорны. Дәшт-Абадан 2001 жылы ашылған.
Дәшт-Абаданның геологиялық қоры 4,1 млрд тонна мұнай. |
Кариока-Сугар-Лоаф — Бразилияның ең үлкен мұнай кенорны. Кариока-Сугар-Лоаф 2007 жылы ашылған.
Кариока-Сугар-Лоафтің геологиялық қоры 11 млрд тонна мұнай. |
Әл-Закум — Біріккен Араб Әмірліктерінің ең үлкен мұнай кенорны. Әл-Закум 1965 жылы ашылған.
Әл-Закумның геологиялық қоры 10,7 млрд тонна мұнай. Жылына 28 млн. тонна мұнай береді. |
Булаев — Солтүстік Қазақстан облысындағы қала, Мағжан Жұмабаев ауданының (1928) және Булаев қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан шығысқа қарай 90 км жерде, Транссібір (Оңтүстік Сібір) темір жол магистралінің бойында, “Қамыстысай” деп аталатын ұзын, кең сайда, орманды белдемде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1894 жылы Транссібір темір жол магистралін салуға байланысты темір жол станциясы ретінде қаланды. 1936 жылдан аудан орталығы. Қалада май, ұн зауыттары, астық қоймасы, тұрмыс қажетін өтеу комбинаты жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Жалпы білім беретін мектептер, 2 мәдениет үйі, аурухана, туберкулезге қарсы диспансер, санитарлық-эпидемиологиялық стансасы, т.б. мекемелер бар. Булаев арқылы мемлекетаралық маңызы бар Петропавл — Омбы автомобиль жолы өтеді.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 9638 адам (4752 ер адам және 4886 әйел адам) болса, 2009 жылы 8433 адамды (3950 ер адам және 4483 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Шағыртікен, татыр шөп (лат. Onopordum) – астралылар тұқымдасына жататын екі жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда тыңайған және құмды жерлерде, ашық сайларда, тау шатқалдарының төменгі беткейлерінде арамшөп ретінде өсетін 2 түрі бар. Ең жиі кездесетіні — тікенекті шағыртікен (О. acanthіum). Биіктігі 30 — 120 см. Сабақтары мен жапырақтары жұмсақ, түкті немесе тықыр, жоғары жағы қанат сияқты. Жапырақтарының ұзындығы 10 — 30 (35) см, ені 5 — 15 мм, қалақша тәрізді тілімделген, шеттері қатты тікенекті келеді. Күлтелері күлгін кейде қызғылт күлгін түсті, жуан аналық мойны күлтеден жоғары көрініп тұрады. Гүлдері түтік тәрізді болады, олар себет гүлшоғырына топталған. Маусым — тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымшалары сопақша келген, ақшыл сұр немесе ақшыл қоңыр түсті, желайдары сарғыш түсті, тұқымшадан екі есе ұзын. Шағыртікен— шірнелі дәрілік өсімдік. Тұқымы майлы. Кейде әсемдік үшін де өсіреді.
## Дереккөздер |
Әнуарбек Молдабеков (20 мамыр 1938 жыл, Алматы облысы Іле ауданы – 9 тамыз 1985 жыл, Алматы) — қазақ өнерінің аса ірі тұлғасы, көрнекті театр және киноактері, Қазақстанның халық артисі (1976), Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты (1967).
## Өмірбаяны
Алматы облысының, Іле ауданына қарасты Комсомол совхозында 1938 жылы туған. Әке-шешесі Андрей деп ат қойған. Бірақ кейіннен жұрт Әнуарбек, одан кейін Әнуар деп атап кетті. Жастайынан өнерге бейім болған ол әнші болуды армандады. Дегенмен кейіннен өмір ағысы оны актерлікке алып келді.
1956 ж. консерваторияның драма бөліміне түскен. Алайда ол жерде бір оқытушының көңілге қонбайтын бір әрекетін бетіне басқаны үшін оқудан шығып қалған. Оған жасымаған Әнуар Әзірбайжан Мәмбетов «Жаңа студия ашып жатыр екен» дегенді естіп, сонда барған. 1958 ж. түсіп, екі жылда бітіріп шығады.
Әнуардың сахнадағы алғашқы өмірі Қарағандыда басталды. Сонда жүріп өзімен бірге оқыған дарынды актриса Баян Имашеваға үйленді. Екі қыз, бір ұл сүйді. Сол Қарағандыда жүріп-ақ көптеген рөлдерді сомдады.
1964 ж. Алматыға оралып, М. Әуезов театрына жары Баян екеуі орналасты. Ірі талант иесінің қалған өмірі осы Алматыда жалғасты.
## Шығармашылығы мен марапаттары
Сахнада Әзірбайжан Мәмбетов, кинода Шәкен Айманов секілді ірі тұлғалар Әнуарды өздеріне жақын тұтты. Табиғи талант екенін тани білді. Оның есімі халық арасында 1965 ж. «Ән қанатында» фильмінен кейін таныла бастады. Жалпы, кинодағы ақын Мұсаның (Иса Байзақов) рөлінде ойнауға көптеген актерлер шақырылды. Алайда ол орынға С. Сейфуллин атындағы Қарағанды театрының әлі кеңінен таныла қоймаған актері Әнуар Молдабеков таңдап алынды. Алғашқы роль - алғашқы жеңіс. Мұсаның бейнесі ерекше сәтті шықты. Осы үшін Әнуар аға Молдабеков Қазақ ҚСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Ол осы Мұсаны алғаш ойнағанынан-ақ өзінің алысқа баратынын, талай шыңға шығатынын танытты.
1970 ж. Республиканың еңбек сіңірген артисі, артынан халық артисі деген атаққа да қол жеткізді. Бірақ бұл жерде Әнуардың сахна мен кинода жүріп алған атақтарына тіреліп тұрған ештеңе жоқ, халық оны «Ән қанатындағы» Мұса арқылы, «Қан мен Тердегі» - Еламан, «Қыз Жібектегі» - Шеге арқылы кеңінен білді. Тіпті «Қыз Жібек» фильмінен кейін оны біраз уақыт халық Әнуар деудің орнына Шеге деп атап жүргені де белгілі.
Одан басқа А. Чеховтың «Ваня ағайындағы» бас кейіпкер Иван Войницкий ролін ойнаған. Бұл спектакль Мәскеуде де үлкен жетістікке жетті, жылы лебіздер айтылды.
## Фильмдері
* «Қыз Жібек»
* «Қан мен тер»
* «Ән қанатында»
* «Өтелмеген парыз»
* «Әпкем менің Люся» (1985)
## Қызық жайттар
* «Қыз Жібек» фильмінде Әнуарға алдымен Төлегеннің, сосын Бекежанның ролін берген. Кейін Шегеге лайық актер табылмаған соң, ақынжанды, жаны нәзік Әнуарды сол рольге бекіткен. Сол Шегенің роліне дайындалып жүріп, домбыра үйренемін деп төрт домбыраны шаққан көрінеді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Cілтесең – семсер, қорғансаң – қалқан болған... |
Тәңір — ежелгі түркілер, оның ішінде қазақтардың сенген бағызы монотеистік Құдайдың аты. Ол табиғат құбылысын, әлем құрылысын басқаратын, адамдарды өмірге жетелейтін құдіретті тылсым ие. Тәңіршілдік ең ежелгі табиғи сенім. Онда пайғамбар жоқ, әркім өз адами деңгейінде Тәңірін тани алады, сеніп, медет ете алады. Оның кітабы жоқ, осы дүние Тәңірінің кітабы. Жарық өмір Тәңірінің сыйы. Демен осы дүниеде батыл да дана өмір сүру Тәңірінің еркін медет етуден қолдау алады. Тәңір бірегей, әрине ол философиялық мағынадағы бір, не көп емес, бірақ біртұтастық. Ол дүниемен біртұтас және дүниеден, өмірден жоғары құдірет. Табиғат заңдары Тәңіріден бастау алады, Тәңірін тану табиғат заңдарын танумен бір мағынада. Сондықтан ол еркін өмір мен ғылыми, табиғи сенімге алып келді. Түркілер Биіктегі Тәңірі құдіреттің киелі ымында қара жер бетінде салуалы, батыл, қайсар, саналы ғұмыр кешуді Тәңірмен бірлік деп түсінді. Тәңір сенімінде о дүние жоқ. Тек осы жарқын дүние бар: таң және іңір диалектикасы. Ол үшін өмір бір реткі өзін көрсету, паш ету майданы. Өлім - ұйықтау, не ұша бару. Тағдырды - дүниенің ең жалпылық заңдарын тәңірі жасайды, адам сол заңдарды пайдаланып мына дүниеде ізгі де батыл адам болуы керек. Тәңірі сондайларды қолдайды, қорғайды. Кейбір дәстүрлі сенімдерде Тәңірмен бірге "Ұмай ана айтылады. Ол - молшылық, құт-береке мен кие құдай-анасы.
Тәңірі ұғымы Таң және Іңір сөздерінен қалыптасып, дүниенің қарма-қайшылық тұтастығының арғы тұтастырушысы ретінде түсініліп, біртіндеп киелі құдірет ретінде түркілік сенімнің қазығына айналған. Кейін Ислам діні келген соң да қазақтар және басқа ұлттар Тәңірі сөзін Алланың орнына еркін ауыстырып қолдана берді, бұл олардың Құдайдың сипатын таза Ибраһимдік діндер үлгісінде емес, көшпелілердің Тәңірі үлгісінде қабылдағанын білдіреді.
## Тәңір сөзінің төркіні
### Таң және іңір
Ертедегі түркі халықтарының Тәңірге сыйынғанын Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөкке арналған балбал тастардағы қашап жазылған жазулардан анық білеміз. Қазірге дейін Тәңір сөзінің этимологиясын іздеушілердің пікірі әртүрлі болып келеді.
Бірқатар жазушылар “Тәңір” “аспан”, “көк аспан” деген ұғымды білдіреді дегенді айтады. Мифтік аңыздар бойынша, “Таң” және “Іңір” деген екі періште кезектесіп, жердегі тіршілікті күзетеді екен, “Таң” күн ұйықтар орынға кеткенде “іңір” оның орнына күзетке тұрады деген ұғым қалыптасқан. Соған орай “Тәңір” делінген дейді.
Біреулері Тәңір “Таң” + “Ра” сөздерінің қосындысы, "таң" - атқан таң, ал “ра” ертедегі күн құдайы (Египет). Міне, осыдан “Танра” делініп, “күннің таң атуы” дегенді білдіреді дейді.(толықтырып жазу керек)
Тәңір сөзі екі түбірден: “таң” және “ерте” деген сөздерден тұрады дейтіндер де бар.
“Таң” күннің шығар уақыты, ал “ер” күллі түркі тілдерінде, ер, ержүрек, еркек, батыр деген мағынаны білдіреді дейді, кейбіреулер. (толықтырып жазу керек).
Сондай-ақ Тәңірі атауы екі сөзден: Таң және жер (йер, немесе кир) сөздерінің бірігуі арқылы жасалғанын жорамалдайтындар бар.
“Тәңір” сөзі қытайдың “Тян” – “аспан” деген сөзінен туындаған деп әсіре сілтеушілер бар. Бірақ ежелгі ғұндар (патшалары ТӘңірқұт делінген), көне Түркілер өз Құдайын қытайдан алмайтыны, бұл ұғым тым ежелгі және тұран халықтарына бірдей танымал екені белгілі. Сондықтан бұл пікір мүлде қисынсыз, бәлкім Ғұндарға бағынған Қытайлар бұл ұғымды көшпенділерден алып, өздерінше таңбалаған болуы керек. Тәңірді қытаймен байланыстырушылар көбіне Ислам дінінің әсіре бағытын ұстанғандар болып келеді, олар нақты дәлел келтіре алмаса да, түрлі қиысындар жасап, Тәңіріні қазақтан алыстатып, сол арқылы Алланы сақтағысы келеді.
Тәңір сөзі ежелгі Шумерлерде "Зеңгір" деп аталғаны белгілі, ол "зеңгір ааспан" нұсқасында Қазақ тілінде сақталған.
Махмұт Қашқаридің “Диуани лұғат-ит-түрік” деген түрік сөздігінде: – Таң-таң – таң; таң атар шақ, таң атты. – Іңір-іңір-іңір. Жарық пен қараңғылықтың өзара шарпысып астасуы, деп берілген.
Демек, қоырыта айтқанда, “Таң” – бұл таң атуы, ол күн алғаш шыққан сәттегі сәулесінің, жарығының, нұрының жер бетіне көріне бастауы, аңғарылуы. Жарықтың шығуы, көтерілуі, жоғары көтерілуі. Осы жерде, “ғалымдар мифтік аңыздар арқылы, тәңір этимонын “та” “жоғары” дегенді білдіретін тау, төбе, тақа, таңдай, тамақ, таңқы, /таңқы мұрын/ танау, тамыздық, тамшы т.б. көптеген сөздер арқылы, ал, – ің – “төмен” дегенді білдіретін: еңіс, еңкіш, еңбек, еңсесі түсу, еңіреу, /ін, үңгір/ т.б. сөздер арқылы түсіндіреді” дегенді есепке алсақ, ал “Таң” сөзіндегі “аң” – “жарық”, “сәуле”, “нұр” дегенді білдіреді.Шумерлердің Ан, Анну деп аспанға сыйынды делінуі,сондай-ақ біздегі “Ана” сөзіндегі “Анның” “жарық” дегенді, ал “Ана” сөзінің “сәбиді жарық дүниеге әкелуші” дегенді білдіретіні де ойландыруы керек.
Алтай-саян елдері Тәңіріні “Ақ янг”, “Ақ аң” деп те атайды екен. Демек, Шумер “Анымен” біздің “Таңымызда” бірлік бар болуы да мүмкін.
“Іңір” – бұл күн батқаннан кейінгі қалған жарығының, нұрының, шапағының қараңғыға өтуі.
Міне осылайша, жарықты қараңғыға, қараңғыны жарыққа айналдырушы таңмен іңірді, тіршілік пен өлімді реттейтін, жаратушы – ұлы күш “Тәңір” деп, оған сыйынған.
Ертедегі түрік, прототүріктердің әрбір тайпа, рулары Тәңірді көз алдарында елестету үшін, өздеріне түсінікті болуы үшін, оның сыйпатына ұқсас (“Таң”-“жарық”-“ақ”, “Іңір” -“қараңғы” – “қара”) “ақ” пен “қараны” теңеу етіп алған. Олар өздеріне көбірек кездесетін нәрселерден Тәңірді елестететін затты белгілеп алған.
Солардың бір түрі қазақ, қырғыз “ақ”-“қарадан” тұратын “Ала жіп” біз қазірге дейін оны салт-дәстүр деп келдік, оның “ағы” “таңды” – “жарықты”, ал “қарасы” іңірді” – “қараңғыны” білдіріп бізге “Тәңірді” елестетеді екен.
Ала жіп аттамау салты қайдан шыққан?
Біздің есімізде қалғандары: біреудің “Ала жібін” аттамасын, күнә істемесін деген ырыммен, ала жіппен баланың тұсауын кесу; қараңғы түсіп, елсіз жерде, далада қалғанда ала жіпті шеңбер етіп, оның ортасында ұйықтаса тірі жан тиіспейді, ала арқанды қораның айналасына керіп қойса қораға ит-құс, қасқырлар шаппайды деген түсінік. Сондай-ақ өлген кісінің жаназасын шығарудан бұрын дәуір айналдырғанда “ала жіп”, “ала жіп” осы кісінің күнәларын ала жат” деп айтылуы; дау шешкенде, дауласқан екі адамды татуластырғанда, бидің ала жіпті кесіп, әділ шешім шығаратыны; күнә істеді деп күдікті болған адамның кінәсін анықтау үшін “Ала жіптен аттату сияқты ырым-жырымдар. Бұл сөзіміздің бір айғағы бола алады.
“Ала атылы йол тәңірі” деген көне түркі жазба ескерткіштерінде “медиатр” термині бар, ол “жол тәңірі” деген сөз екен десек, “ала тау” – оны мекендеген барша халықтар үшін Тәңіртау деген ұғымды беретінін де айта кетсек дейміз.
“Көз моншақ” – оны біздің қазақтар көз тимесін деп ырымдап балаларының омырауына, бас киімінің маңдайына тағып қояды. Бұны тіл көзден сақтаушы ырым ғана емес, бұл да Тәңірдің сыйпаты екен, сол белгі арқылы Тәңірден жарылқау тілеу, жар бол деуі екен.Қазақ халқының жауынгерлік каруының бірі қолшоқпар болған, бұл қару “ақ қайың” ағашынан жасалынған. Міне, бұл да ала болып, Тәңірге сыйынып, соның қолдауымен жеңіске жетуге ұмтылудың белгісі.
Алтай жерін мекендейтін хакастар – качиндер және бельтирлер деп бөлінеді. Біз бүгін олардың Тәңірісіне қалай құрбандық шалатынын айтсақ, олар да киелі ақ қайыңның ғана түбінде құрбандық шалады екен. Оған тек ер адамдар қатысып, құрбандыққа тек ғана еркек тоқты ғана шалынып, ол ақ түсті, басы, немесе бір шекесі қара болуы шарт көрінеді. Неге ақ қайың дейсіз ғой. Өйткені, “ақ қайың” басқа ағаштардай емес қабығының “ақ-қарасы” бар, яғни ала.
Шу-Іле тауында, Тамғалыдағы жартастардағы тасқа қашап салынған ежелгі суреттердің бірінде екі ірі тұлға тұр: бірі, оң жағындағысы таңдидарлы адам қарап тұр, бұл “Таң” – “жарық”. Оны таңдидарлы дегенім, ол жердегі басқа тастарда адам кейіпті күн дидарлы тұлғаның суретінің бар екенінде. Күндидарлы адам кейіпті тұлғаның басы, сыртқа нұр шашып тұрған шеңберінің ішінде сызығы жоқ дөңгелекпен қоршалған. Ал Таңдидарлы тұлғаның басында ішкі және сыртқы шеңбері бар, ортасы сызықсыз дөңгелекпен салынған, ішкі және сыртқы шеңберлер майда дөңгелекшелермен бедерленген. Осы майда дөңгелекшелер күн әлі шықпаған кездегі таңның жарығын меңзеп тұр.
Іңірдидарлы тұлғаның басы, азғана нұрлары шеңбер сызығының ішкі жағынан ортасына қарай сызылған дөңгелекпен суреттелген, шеңбердің сыртында бірқатар майда дөңгелекшелер бар, бұл жарықтың қараңғыға өтуі дегенді білдірсе керек. Бұл “Іңір” — “қараңғы”. Жартастағы екінші адам кейіпті ірі тұлға осы “ІҢІР” — “қараңғы”. Екі ірі тұлғаның аяқтарының тұсында екі екіден қара малды көруге болады. Таңдидарлы тұлғаның аяқ тұсында, төменінде бұзау, одан жоғарысында семіз бұқа бейнеленген, ал Іңірдидарлы тұлғаның аяқ тұсында жоғарыда арық сиыр тұр, оның төменінде мүйізі жоқ көтерем сиыр бедерленген. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. “Таңның” – алдыңғы тұсындағы бұзау мен бұқа “жарықтың” құдіретінен күш алған тіршілікті – өмірді көрсететіндей, ал “Іңірдің” – алдындағы екі сиыр қартаюды – өлімді суреттегені, астындағы 12 бейне-жылдың 12 айы болса керек.
Бұл тастағы көріністе “Тәңір” діні суреттелген. А.Аманжоловтың Тамғалыдағы ежелгі суреттер б.д. дейінгі 2000 жылдың аяғы – 1000 жылдың басында тасқа қашалған дегенін ескерсек, “Тәңір” діні христиан, ислам дінінен бұрын түрік, прототүріктердің діні болғаны анық.
## Дереккөздер |
Меркі ауданы — Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлік. 1928 жылы 26 қазанда құрылған. Ауданның аумағы 7,1 мың км². Аудан орталығы – Меркі ауылы.
## Географиялық орны, жер бедері
Қазақстан Республикасының оңтүстік шығысында, Алатаудың бөктерінде орналасқан. Оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен, шығысында облыстың Шу, солтүстігінде Мойынқұм, батысында Рысқұлов (бұрынғы Луговой) аудандарымен шектеседі. Ауданның оңтүстігі таулы келеді. Онда Қырғыз Алатауының Мүйіздіқара, Қараауыз, Құмбел, Қасқасу, Үңгірлі, Сандық, Шайсандық, Молалы таулары орналасқан. Ауданның орталығы және солтүстік бөліктері жазық. Солтүстігінде Мойынқұм құмына ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары, жер асты шипалы сулары (Меркі бұлақтары) барланған.
## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық. Қаңтардың орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 20 – 25°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазық өңірде 200 – 250 мм, таулы өңірде 450 – 500 мм. Негізгі өзендері: Қайнар, Меркі, Ойтал, Аспара және олардың тармақтары Мөңке, Қызтоғансай, Тоғайтал, Қарақау, т.б. Өзендердің барлығы Қырғыз Алатауының солтүстік беткейінен бастау алып ауданның орталық бөлігін кесіп ағатын Қорағаты өзеніне құяды. Тау бөктерінде қара, қызғылт қоңыр, жазықта сұр, бозғылт сұр, шалғынды сұр және құмды топырақ таралған. Кейбір жерлерінде сор, сортаң топырақ кездеседі. Өсімдіктерден арша, жабайы жеміс ағаштары, жазық өңірлерде бұта, бетеге, жусан, жыңғыл, сексеуіл, эфемер өседі. Жабайы жануарлардан тауда арқар, елік, суыр, қасқыр, түлкі, жазық жерлерде және қопалы-қорысты өзен-көл маңында қоян, саршұнақ, ақбөкен, т.б. кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік, ұлар, бүркіт, сұңқар, қаршыға, т.б. мекендейді.
## Халқы
Тұрғындар саны - 84 760 адам (2019), ұлттық құрамы: қазақтар тұрады (71,98%), орыстар (7,35%), түріктер (10,83%), әзербайжандар (3,09%), өзбектер (2,30%), т.б. ұлт өкілдері (4,46%) тұрады. Ауданда 1 км² жерге 11 адамнан келеді.
## Әкімшілік бөлінісі
45 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:
## Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібі
Ауданда 1997 жылға дейін негізінен қант қызылшасы мен биязы жүнді қой, оған қосымша астық, етті-сүтті мал, жылқы, шошқа, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 6 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. 1997 ж. бастап кеңшарлар мен ұжымшарлар таратылып, олардың орнына акциониерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер, ЖШС-тер және шаруа қожалықтарына бірлесті.
Аудандағы өнеркәсіп кәсіпорындарының саны – 10; оның ішінде мемлекеттің қарауында 1 кәсіпорын жұмыс істейді, қалғандары (9) жеке меншік бірлікте. Шағын кәсіпорындарының саны 121; жеке кәсіпкерлердің саны 1707, оның ішінде орта кәсіпкерлер 37 бірлікті құрайды.
Ауданда шаруашылыққа пайдаланатын жердің жалпы аумағы 654,2 мың га (2001); оның ішінде жыртылған жердің аумағы 94,7 мың га, жайылымы 507,5 мың га, шабындығы 7,9 мың га. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының саны 870, оның ішінде акционерлік қоғамдар – 3, өндірістік кооперативтер – 2, фермерлік (шаруа) қожалықтар – 855, ЖШС-тер – 9.
Меркі ауданында 2001 ж. шаруашылығының барлық санаттарын қоса есептегенде 510 га жерге азықтық дақылдар отырғызылды. Астық дақылдылардан (барлығы 37.5 мың га) күздік бидай 27,4 мың га, жаздық арпа 10,1 мың га, жүгері 2,8 мың га жерге егілді. Қант қызылшасының аумағы 630 га жерді қамтыды. Аудан 2001 ж. 3473 т тірі салмақтағы ет, 13,8 мың т сүт, 252 т жүн, 1,2 млн дана жұмыртқа, 7,5 мың т картоп және 13,2 мың т көкөніс алды. Ауданда 20,1 мың ірі қара, 81,5 мың бас қой мен ешкі, 51,6 мың жылқы және 30 түйе болды (2001).
## Әлеуметтік нысандары
Меркі ауданында әлеуметтік салада жалпы білім беретін 37 мектеп, 3 балабақша, 25 клуб, 2 аурухана, 1 емхана, 31 фельдшірлік-акушерлік және медициналық пункттер, 11 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, «Меркі» шипажайы жұмыс істейді.
Көпұлтты (30-дан астам ұлт өкілдері тұрады) ауданда бірнеше ұлттық мәдениет орталықтары бар. Олар: түрік (1991 ж. құрылған), корей (1999), неміс (1995), өзбек (1998), әзірбайжан (2000) және еврей (20'00) ұлттық мәдениет орталықтары.
Аудан жерінен Түркістан – Сібір, Луговой – Бішкек т.ж. Алматы – Тараз республикалық автомагистралі өтеді.
Меркі ауданы аумағында көне Меркі қалашығының орны, «Қара кемпір», «Шаңырақ», «Қаратөбе», «Ұлысай», «Атабайсай», «Көржайлау», «Жетітөбе», «Ақтоған», «Қарасай», «Жамбыл», «Мақанды», «Майтөбе», т.б. ежелгі тарихи және мәдени қорғандар, бекіністер мен қалашықтардың орны көптеп кездеседі.
## Тарихы
Меркі туралы алғашқы дерек ІХ – Х ғасырларда жазылған Қудама Ибн Хордадбектің қолжазбаларынан көруге болады. Автор қаланы ірі елді-мекен ретінде көрсетіп кетеді. Ал толық сипаттама тек Әл-Макдисидің жазбаларында бар: «Мирки – орташа аумақты алып жатқан, бекемі мықты ішкі қамалы да бар қала. Соборлы мешітпен бірге шіркеуі де болған» – дейді.
VI–VIII ғасырларда қазіргі Меркі орнында көпестер мен қолөнершілер тұрған қала қалыптасып, ал оның айналасында шаруалар арпа-бидай егіп, бау-бақша, жүзімдіктер өсірген. Қала айналасында мал бағушы көшпелілердің көктемде жылқы мен қой табындарын таулы жайлауға айдап, ал күзде Балқаштың құмдақ даласына, Мойынқұмдағы қыстауға түсетін жолдары өткен. Олардың өмірі осылай жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға ұласып, жалғаса берген. Әуеліде олар сақтар, үйсіндер, ғұндар, ал кейін түркілер, түргештер, қарлұқтар, қыпшақтар, қазақтар аталған. Елді-мекендердің көпшілігі өзен жағасында немесе биік тау мен оның баурайындағы бастаулар мен бұлақтар жанында орналасты және олардың маңында ғибадатханалар, жартас суреттері мен мазарлар болды. Қола дәуірінде кен қазу, оны балқыту маңызды рөл атқарды. Мыс қоры бар жерлерде кен қазылып, қасында қола балқытылып, одан балта, орақ, түрлі әшекейлер, сүңгі мен садақ ұштары жасалды. Қыш шеберханаларында құмыралар жасалды. Меркі маңынан қола балталар, садақ ұштары мен қыш құмыралар табылды.
Меркі қалашығын алғаш рет 1893–1894 жылдары Орта Азияға ғылыми сапармен келген В.В. Бартольд зерттеді.
1936 жылы қалашықты Материалдық мәдениет тарихы институтының Жетісулық археологиялық экспедициясы мен КСРО ҒА Қазақстандық бөлімі А. Н. Бернштам жетекшілігімен зерттеді. Қалашық бетінен және оның құлама қабаттарынан жиналған қыштар ғалымның анықтауы бойынша, негізінен, VI–XV ғасырларға жатқызылады.
1964 жылы К. М. Байпақовтың жетекшілігімен Жетісу археологиялық экпедициясының Луговое бөлімі барлау қазбаларын жүргізді. Табылған археологиялық заттар қаланың VІІ–ХІІІ ғасырларда болғанын дәлелдейді.
1986–1987 жылдары Ә. Х. Марғұлан атындағы археология Институты ішкі қамалдың солтүстік қабырға жағындағы шахристанмен шекаралас төбешікте археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді.
## Ауданның елді мекендеріне ортақ оронимдер
Аралтөбе - таудағы жер атауы, тау ішіндегі жазықтықтың ортасында айғыржал іспеттес ұзыншақ төбе болғандықтан осылай аталған.Белсаз - тау ішіндегі жер атауы. Белдің өзінде қайнар суынан пайда болған сазды жер.Бес там - құм мал жайылымында Меркі мен Шу аудандарының шекарасында 5 үй тұратындықтан осылай аталған.Жалаңаштың жартасы - адам есімі, таулы аймақтағы жартасты жерде отырған бақуатты кісі болған.Күнгейсандық - тау беткейінде үнемі күн түсіп тұратындықтан осылай аталған.Қарасай - тау аңғары, оның жері де, онда өнген шөп те қарақошқылдау болып өнетіндіктен солай аталған.Қырық бақыр - құмның "Сарқобысының" төменгі жағындағы қазылған құдықтан малшылар малдарын бір мәрте суарғанда 40 шелектен артық су шықпайтындықтан осылай аталған.Орта құм - Меркі ауданына қарасты мал жайылым учаскесі. Орат құм деп аталуының сбебі ауданға қарасты құм мал жайылымының тең ортасында болғандықтан осылай аталған.Сандық - жан-жағы тау, жазық жер, қазақтың сандығының ішкі көрінісі бейнеленгендей. Жаз жайлауға шыққан малшылар үшін өткізілетін түрлі жиындар мен үлкен іс-шаралар осы жерде өткізіледі.Сусамыр - Меркі, Т.Рысқұлов аудандарының малшылары жаз жайлауда қоныстанатын Қырғызстан Республикасына қарасты Қырғыз Алатауының аймағындағы жайылымдық жер. Бұл жерді көп жылдардан бері екі аудан жалға алып пайдаланып келген.Сүйіндік - тау ішіндегі жер атауы, адам есімі. Кезінде өңірге белгілі бай болған деген аңыз бар.
Сұлусай - тау аңғары, оның беткейі мен жазығы жаз мезгілінде көкмайса шалғынды жер болғандықтан солай атаған.
Сарғобы - қамысы мен ондағы өнген шөптің бәрі сарғыш, әрі қалың қорыс болғандықтан Сарғобы атанған.
Сарғау - аудан орталығынан 65-70 шақырым қашықтықта орналасқан жазық алқап. Мұндау ауданның Андас батыр, Жаңатоған, Сұрат ауылдық округі аймағына қарасты егіндік алқап пен мал жайылым орындары бар.
Сулысай - аты айтып тұрғандай суы мол тау аңғары.
Тоғансай - тау ішіндегі тоған арыққа ұқсаған тау аңғары.
Шайсандық - тау аңғары, шай гүлдер көп өскен жер.
Шөлсай - аты айтып тұрғандай суы жоқ тау жайылымы. Малшылар малдарын осы төңірекке жайғанымен, малды басқа жақтан суғарады.
## Меркі ауданының әкімдері
* Тұрсынхан Мүсірәлиев (1995 - 1996)
* Сергей Громов (1998 - 2001)
* Бағлан Қарашолақов (2001 - 2004)
* Болат Рысмендиев (2004 - 2010)
* Сапарғали Жұмағұлов (2010-2013)
* Бақтияр Көпбосынов (2013-тен бастап)
* Жорабек Нұрмергенұлы Баубеков (2022 жылдың 16 мамырынан бастап)
## Дереккөздер |
"Айқап" - қоғамдық-саяси және әдеби журнал.
1911-1915 жылы Троицк қаласында басында айына бір рет, кейіннен айына екі рет шығып тұрған. 1-2 мың данамен 88 нөмірі жарық көрген. Алғашқы редакторы - М.Сералин.
"Айқап" қазақтың қоғамдық санасының оянуына және ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен үлес қосқан. Журналда қазақ ауылдарындағы оқу-ағарту жұмыстары, әйел теңдігі, отырықшылық өмір салтына көшу, сонымен қатар Мемлекеттік Думаға қатысу жөніндегі саяси мәселелер көтерілді. Журналды шығару жұмыстарына Ә .Ғалимов, С.Торайғыров қатысқан. Журналда А.Байтұрсынұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Б.Майлин, Б.Өтетілеуов, С.Көбеев, Н.Құлжанов, т.б. сияқты белгілі жазушылар белсенді қызмет атқарған. Абай, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин өлеңдерімен қатар халық ауыз әдебиетінің шығармалары, шығыс, орыс және еуропа әдебиетінің туындылары жарияланған.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* «АЙҚАП» ЖУРНАЛЫ
* Алаштың «Айқап» журналының жарық көргеніне 100 жыл толды Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2011 жылы.
* Қазақ жазушылары «Айқап» ұлттың жоғын жоқтаған журнал еді дейді
* «Айқап» журналының оқырмандарына арнау. Мұхамеджан Сералин |
Ақсуат — Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданындағы ауыл, Балықшы ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Зайсан көлінің солтүстік жағалауында, аудан орталығы – Күршім ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 40 км-дей жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесін 1890 жылы қалаған.
## Халқы
Ақсуатта Кұйған балық зауытының бөлімшесі жұмыс істейді. Тұрғындары аудан орталығымен және елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. Орта мектеп, аурухана т. б. мекемелер бар.
## Дереккөздер |
Зейнолла Қабдолов (1927—2006) — жазушы, әдебиет зерттеушісі, ұстаз, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Қазақстанның Халық жазушысы, Қазақ және Қырғыз Республикаларының еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
Атырау облысы Мақат ауданының Доссор кентінде дүниеге келген. 1945 жылы қазіргі әл Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 1950 жылы үздік дипломмен бітірген. Осы білім ордасында елу жылдан астам үздіксіз білім және ғылым жұмыстарын қатар жүргізген.
Ширек ғасыр бойы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық мемлекеттік университетінің әдебиет кафедрасын басқарып, бірнеше жыл «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы міндеттерін негізгі қызметімен қоса атқарған.
«Ұшқын» және «Жалын» романдарының, «Адам», «Сыр» атты жинақтарына енген әңгіме-очерктері мен Қазақтың М.Әуезов атындағы академиялық және бірнеше облыстық театрлардың сахналарында қойылған «Сөнбейтін от» драмасының авторы. «Менің Әуезовым» романы үшін 1998 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді. Өмірінің соңына дейін Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті жанындағы филология ғылымдары докторы дәрежесін тағайындау жөніндегі тұрақты диссертациялық кеңестің төрағасы қызметін атқарған.
Тұңғыш көлемді шығармасы «Өмір ұшқыны» 1956 жылы қазақ, 1958 жылы «Искра жизни» повесі орыс тілінде жарық көрген. 1964 жылы «Адам» атты әңгімелер мен очерктер жинағы шыққан. 1967 жылы республикалық байқауда «Сөнбейтін от» пьесасы сыйлық алған. «Мұхтар аға» документалды кинофильмінің сценарийін жазған. Мұнайшылар өмірінен жазылған «Жалын» романы 1970-1971 жылдары қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген. Бұл роман жұмысшылар табы туралы ең үздік туындылар жөнінде КСРО Жазушылар одағы жариялаған бүкілодақтық байқауда арнаулы сыйлық алған. 1964-2002 жылдары әдебиеттану ғылымы мен теориясын зерттеу, орта және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазу ісінде де жемісті еңбек еткен. Оның «Арна» зерттеу-сын-эссесі, «Жанр сыры», «Сөз өнері» монографиялары, «Жебе» әдеби толғаныстар мен талдаулары, «Көзқарас» талдаулар мен толғаныстары, «Әдебиет теориясының негіздері» атты еңбектері студенттер мен мұғалімдердің және жазушы-журналистердің қажет кітаптарына айналды.
Басқа да көптеген еңбектері: екі томдық шығармалары, «Елеусіз қалған есіл ер» пьесалар жинағы, «Менің Әуезовым», «Ұшқын», «Жалын» романдары, таңдамалы шығармалар, бес томдық алғашқы кітаптары «Жазушы», «Санат» баспаларынан әр жылдары басылып шыққан.
Ұзақ жылдар бойы З.Қабдолов өзі дәріс алып, аялы алақанның, ыстық лебізінің шапағатын көрген ұстазы - ұлы Мұхтар Әуезовтың ғылым ордасындағы киелі орнын жоғалтпай, Әуезов кафедрасының ісін жалғастырып, отын өшірмей келген.
ЮНЕСКО көлемінде әлемдік деңгейде аталып өткен М.Әуезовтың 100-жылдық мерейтойына арнайы жазылған «Менің Әуезовым» атты роман-эссесінде ұлы қаламгердің ұстаздық феноменін таныту арқылы оның әдеби бейнесін жасау тәжірибесін жаңа сапаға көтерген. Эссе әдебиетіміздің алтын қорына құнды қазына болып құйылды.
Аударма жұмыстарымен де айналысып, А.Пушкиннің «Балықшы мен балық» ертегісін, Н.Гогольдің мақалалары мен хаттарын, В.Добровольскийдің «Сұр шинельді үш жігіт», В.Закруткиннің «Судағы станица» романдарын, А.Островскийдің «Ұшынған ақша», М.Горкийдің «Күн перзенттері», Н.Хикметтің «Елеусіз қалған есіл ер» пьесаларын қазақ тіліне аударған.
«Халықтар достығы», «Құрмет», «Парасат» ордендерімен, көптеген медальдармен және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен марапатталған. Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы Бірінші дәрежелі сыйлығының лауреаты. Көркем шығармалары бірнеше шетел тілдеріне аударылған.
Алматы қаласындағы мекен-тұрағы болған Желтоқсан көшесіндегі 132 үйдің қабырғасына мемориалды тақта орнатылып, қаладағы көшелердің біріне жазушының есімі берілген.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Сәуле ҚАБДОЛОВА: Сағынышым – сыртқа ақтармас ішкі сырым... |
Сенбілік — Кеңес өкіметі еңбекшілерінің өз еркімен ақысыз еңбек етуі, коммунистік шара. Алғашқы сенбілік 1919 жылы 12 сәуірде коммунистердің бастамасы бойынша пайда болды. Алғашқы жаппай коммунистік сенбілік Мәскеу-Қазан темір жолында 1919 жылы 10 мамырда өтті. Азамат соғысы жылдарында және қайтадан қалпына келтіру кезеңінде де жалғасын тапты. Социалистік жарыс түрінің біріне айналды. Мәскеуліктердің бұл көрсеткен бастамасын бүкіл ел еңбекшілері қайталады. |
Археологиялық ескерткіштер – халықтардың ежелгі тарихына қатысты материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оған: қалашықтар мен қалалар; ежелгі қоныстардың қалдықтары; обалар, қабір үстіне орнатылған ескерткіштер мен салт-дәстүрлік құрылыстар; адамның еңбек қызметін сипаттайтын ескерткіштер; тасқа және үңгірде қашалған жазулар; табылған жекелеген қазбалардың орындары жатады.
А.е. Солтүстік Қазақстан облысы ежелгі тұрғындарының жоғ. палеолит дәуірінен ортағасырлық кезеңге дейінгі өмірі мен тұрмысын көрсетеді. 100-ден аса нышанға қазба жұмыстары жүргізілді, нәтижесінде ежелгі адамдардың материалдық және рухани мәдениетін көрсететін көптеген коллекциялар жиналды. Қола дәуірінің заттық кешендері негізінде Г.Б. Зданович қола ғасырдың алатын кезеңі мен хронологиясын жасады, Петровтік мәдениет дербес өз алдына бөліп қаралды (1975). С.Я. Зданович Солтүстік Қазақстан облысы және көрші облыс материалдары негізінде қола ғасырдың аяқ шеніндегі Саргарин мәдениетін анықтады. В.Ф. Зайберт неолит кезеңінің А.е. материалдары бойынша Атбасар мәдениетіне жататын ескерткіштердің хронологиясын әзірледі, ал энеолит кезеңінің ескеткіштері Ботай мәдениетімен біріктіріле қарастырылды. А.А. Плешаков мезолит және неолит дәуірі материалдары бойынша тәжірибе-трассологиялық әдіспен ежелгі халықтардың шаруашылыққа қолданған кремнийден жасалған еңбек құралдарын қалпына келтіру ісін жүзеге асырды. М.К.Хабдулина зерттеген ескерткіштер негізінде номадтардың Ұлы даласы жүйесіндегі ерте темір ғасыры далалық Есіл өңірінің мәдени-тарихи оқиғаларын айқындап берді. Облыста сақталған — 171 А.е. ішінен Петропавл қ-нда бір нышан, Бескөл ауданында — 26, Булаевта — 3, Возвышенскийде — 1, Жамбылда — 17, Есілде — 50, Мамлютте — 1, Пресновта — 6, Сергеевте — 50, Аққайыңда — 3, Қызылжарда — 13 нышан бар. А.е. облысы су көзі — Есіл өзені бойында орналасқан. Мамлют ауданында 7 А.е-тен тек ерте темір ғасырына жататын жалғыз Мәңгісор ескі моласы ғана сақталған, Мамлюттегі қорғандар қазылды, ал қалған ескерткіштер жүргізген жұмыстар кезінде бұзылып тасталған. Мәскеу ауданындағы (қазіргі Шал ақын атынд.) ерте темір ғасырына жататын Бұлақ ескі қорғаны карьер қазғанда бұзылған. Преснов ауданында ерте темір ғ. және қола дәуіріне жататын 9 қабір ескерткіштері мен бір қоныс бар екендігі туралы мәліметтер болды. Қазіргі кезде ерте темір ғасырына жататын алты қабір орны мен кейбір қорғандар сақталған. Сергеев ауданы ежелгі тарихтың әр кезеңіне қатысты 74 А.е. бар екендігі белгілі. Оның 50-і сақталып қалған. Алты нышан ғыл. жұмыстар мақсатында қазылды, ал қалғандары а.ш. қызметі салдарынан жойылды немесе Сергеев су қоймасының астында қалды. Сергеев ауданындағы көптеген ескеркіштерден Солт. Қазақстанның ежелгі тұрғындарының ш. мен әлеум.-мәдени өмірін білдіретін коллекциялар табылды. Алыпқаш моласының материалдары бойынша қола дәуірінің алтын әшекейлі киімі қайта қалпына келтірілді. Бұрлық, Кеңес, Ұлубай және т.б обалар қола дәуірі және ерте темір ғасырындағы тарихи үдерістерді болжауға мүмкіндік берді. Аққайың ауданындағы үш археол. нышан ерте темір ғасыры қорғандары түрінде қабір ескерткіштеріне жатады. Соколов а-нда табылған А.е. де қызықты материалдар. Вишневка-І қонысы ерте қола дәуірі бойынша мәліметтер ұсынады, қазіргі кезде ғылымда Вишнев үлгісіндегі керамика белгілі. Петропавл қ. жерінде әр дәуірдің 16 А.е. болған, қазіргі кезде соның біреуі ғана — ерте темір ғасырындағы Ақтау қалашығы ғана сақталған.
## Сыртқы сілтеме
* АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕР
## Дереккөздер
"Қазақ Энциклопедиясы" |
Қайрат Нематұлы Келімбетов (28 қаңтар 1969 жыл Алматы қаласы ) — Қазақстан Республикасының мемлекет қайраткері, Ұлттық Банк төрағасы (10.2013).
## Биографиясы
Шанышқылы руынан шыққан.
### Білім алуы
* 1986 ж. Алматы қаласындағы республикалық физика-математика мектебін үздік белгімен бітірген.
* 1993 ж. М.В. Ломоносов атындағы Мәскеудің Мемлекеттік Университетінің қолданбалы математика және кибернетика факультетін бітірген, математик. Ағылшын, француз тілдерін меңгерген.
* 1993 ж. бастап әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің ассистенті, аспиранты.
* 1994—96 жж. Қазақтың мемлекеттік басқару академиясы жанындағы Нарық институтының қаржы және несие факультетінде оқыған.
* 1995—96 жж. — Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқарудың ұлттық жоғары мектебінің тыңдаушысы.
* 1999 ж. АҚШ-та Джорджтаун университетінде оқыған.
### Қызмет жолы
* 1996 ж. бастап — Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Жоғары экономикалық кеңес хатшылығының аға сарапшысы.
* 1996—97 жж. — Қазақстан Республикасының Президенті әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық талдау бөлімінің меңгерушісі.
* 1997—98 жж. — Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Стратегиялық талдау департаменті директорының орынбасары.
* 1999—2001 жж. — Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау агенттігінің төрағасы.
* 2001 ж. маусым — 2002 ж. тамыз аралығында ҚР Қаржы министрлігінің бірінші Вице-Министрі болған.
* 2002 ж. тамыздан бастап — Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі.
* 2006 жылдың сәуірінен бастап – «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамының басқарма төрағасы.
* 2008 ж. қаңтардың 23 - Мемлекет басшысының Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы болып тағайындалды.
* 2008 ж. қазанның 13 - «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының басқарма төрағасы болып тағайындалды.
* 2011-2012 жж. - Экономикалық даму және сауда министрі
* 2012 жылы - ҚР Премьер-Министрінің орынбасары
* 01.10.2013-02.11.2015 жылдары - Қазақстан Ұлттық банкінің төрағасы.
## Марапаттары
* «Парасат» ордені (2010)
* «Құрмет» ордені (2005)
* «Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiне 10 жыл» медалі (2001)
* «Қазақстан Конституциясына 10 жыл» медалі (2005)
* «Қазақстан Парламентiне 10 жыл» медалі (2006)
* «Астанаға 10 жыл» медалі (2008)
* «Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiне 20 жыл» медалі (2011)
* 1 дәрежелі «Еуразия экономикалық одағын құруға сіңірген еңбегі үшін» медалі (13 мамыр 2015, Еуразия экономикалық одағының Жоғарғы кеңесі)
## Отбасы
Қайрат Келімбетов үйленген, жұбайы - Фатима Тоқмұхамедқызы Келімбетова. Отбасында үш бала тәрбиелеуде.
## Дереккөздер |
Григорий Александрович Марченко (26 желтоқсан 1959 жыл Алматы қаласы) - Қазақстан Ұлттық Банк бұрынғы басшысы, банкир, қаржыгер.
## Мансабы
* 1984 жылы Мәскеу Мемлекеттік халықаралық қатынастар институтын «Халықаралық экономикалық қатынастар» мамандығы бойынша үздік бітіріп шықты.
* 1979-1981 жылдары әскер қатарында қызмет етті.
* 1984 - 1986 жылдары Қазақ КСР-ның Түсті металдар министрлігінің: конструкторлық-технологиялық бюросында инженер-конструктор, басқарушы кадрлар бөлімі бастығының орынбасары – Министрдің кеңесшісі болып жұмыс істеді.
* 1986 - 1988 жылдары Ғылыми- экономикалық және техникалық-экономикалық зерттеулер Қазақ ғылыми-зерттеу институтының Маркетингтік ақпарат тобының аудармашысы, редакторы, аға редакторы, топ жетекшісі болып жұмыс істеді.
* 1988 - 1990 жылдары Жартылай өткізгіш машина жасау конструкторлық бюросы секторының атқарушы директоры, «АЛОЭ» ғылыми-өндірістік кооперативтік орталығында Конструкторлық бюроның төрағасы болып жұмыс істеді.
* 1990 - 1991 жылдары Германияда оқыды, Carl Duisberg Ges тағылымдамашысы болды.
* 1991 жылы «Еуразия» аймақаралық мемлекеттік экологиялық консорциумының сыртқы экономикалық байланыстар жөніндегі бас сарапшысы болып жұмыс істеді.
* 1992 - 1994 жылдары Қазақстан Республикасы Вице-Президентінің көмекшісі болды.
* 1994-1996 жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Төрағасының орынбасары қызметін атқарды.
* 1996 жылғы қараша - 1997 жылғы қазан аралығында Қазақстан Республикасы Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның төрағасы қызметін атқарды.
* 1997 жылғы қазан - 1999 жылғы қазан аралығында Қазақстан Республикасы Президентінің штаттан тыс кеңесшісі болды.
* 1998 жылғы мамыр - 1999 жылғы қазан аралығында «Deutsche Bank –Securities (Kazakhstan)» ААҚ президенті болып жұмыс істеді.
* 1999 жылғы қазан - 2004 жылғы қаңтар аралығында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасы болды.
* 2004 жылғы қаңтар – сәуір аралығында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары болды.
* 2004 жылғы сәуір – қазан аралығында Қазақстан Республикасы Президентінің экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі болып жұмыс істеді.
* 2004 жылғы қазан - 2009 жылғы қаңтар аралығында Қазақстан Республикасы Президентінің штаттан тыс кеңесшісі болды.
* 2005 жылғы қаңтар - 2009 жылғы қаңтар аралығында «Қазақстан Халық банкі» АҚ Басқармасының Төрағасы қызметін атқарды.
* 2009 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасы болып тағайындалды.
## Марапаттары
* «Парасат» ордені (2001 жыл)
* «Қазақстан Республикасының Конституциясына 10 жыл» мерейтойлық медалі (2006)
* «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» ордені (2008)
* Орталық банктің ең үздік басшысы (2003, «Euromoney» журналы)
* Жылдың ең үздік қаржыгері («Қазақстан Республикасындағы 2000 жылғы таңдау», «Қазақстан Республикасындағы 2005 жылғы таңдау»)
* Сингапур Республикасының Қазақстан Республикасындағы құрметті консулы
* Испания корольдігінің Алматы қаласындағы құрметті консулы.
## Әскери атағы
* Әскери атағы - запастағы аға лейтенант.
## Сүйіп оқитын әдебиеті
* Сүйіп оқитын әдебиеті - М.-В. Льоса, Ж. Сарамаго, М. Мамардашвили, Г.-Г. Маркес.
## Үй жағдайы
* Ұлы - Ярослав (1996 жылы туған). Қызы - Анастасия (2004 жылы туған).
## Дереккөздер |
Сафура Әлизаде (әз. Səfurə Əlizadə; 20 қыркүйек 1992 жыл, Баку) — әзербайжан әншісі. 2010 жылы «Eurovision 2010» ән байқауына «Drip Drop» әнімен Әзербайжан атынан қатысып, нәтижесінде 5-орынға ие болды.
## Өмірбаяны
Сафура Аркаде 1992 жылы 20 қыркүйекте Бакуде дүниеге келген. Әншінің әкесі мамандығы бойынша суретші, ал анасы пианист және сәнгер.
Сафура 3 жасында ән айта бастады, ал 6 жасында ол алғаш рет сахнада өнер көрсетті, содан бері Әзербайжанның әр түрлі музыкалық байқауларына үнемі қатысады. Ол Әзербайжанда танымал «Yeni Ulduz» (қаз. Жаңа Жұлдыз) телевизиялық музыкалық жобасының жеңімпазы. Балалар ансамбльдерінде «Шярг улдузлары» (Шығыс жұлдыздары) — композитор Вагиф Герайзаде және «Бұлбұлляр» (Бұлбұлдар) — әнші Айбениз Гашимова ән шырқады.
Ол хореография мектебінен бастап үш мектепте, содан кейін бесінші сыныптан бастап № 164 орта мектепте, ал сегізіншіден бастап № 23 орта мектепте оқыды. Музыка мектебін скрипка сыныбы бойынша бітірді, бірақ ол әрқашан саксофонды игеруді армандады. Скрипка мен саксофоннан басқа, ол фортепианода да ойнайды.
«Eurovision 2010» ән байқауынан кейін мектепті бітіріп, Сафура Швецияға көшіп, дебюттік альбомын шығарды. Жас әнші Стокгольмде де жоғары білім алуға ниетті.
Әзербайжан, орыс және ағылшын тілдерін меңгерген. |
Отан соғысы (1723—1730) — қалмақ шапқыншылығына қарсы қазақ халқының ұлт-азатттық күресі. Бұл кездегі ең күрделі кезең ел ішінде «Ақтабан шұбырынды» атауымен белгілі. |
1шкі Азия Жекпе-жек Ойындары Тайланд астанасы Бангкокта 2009 жылы Тамыздың 1 мен Тамыздың 9 аралығында спорттың 9 түрінен өтті. Тайландтағы саяси дағдарыс және 2009жылғы Шошқа тұмауы себептерінен Ойынды Ұйымдастыру комитеті (BAMAGOC) және Тайландтың Ұлттық Олимпиада Комитеті бұл ойындарды оның алғашқы жоспарланған уақыты Сәуірдің 25 мен Мамырдың 3 аралағынан Тамыздың 1 - 9 арасына ауыстырды.
## Эмблемасы
Бұл Ойындардың эмблемасындағы "A" әрпі Азия дегенді білдірсе, "M" әрпі ағылшынша Martial Arts Sports немесе қазақша Жекпе-жек спорттары деген мағынаны білдіреді.
Екі әріптің бірлесуі заманауи, белсенділік пен қарапайымдылықты; сонымен қатар ой-сана мен достастықтың нышанын, әрі Азия елдері арасындағы теңдікті көрсетеді.
## Спорт сарайлары
* Indoor Stadium Hua Mark - Каратэ, Таэквандо
* Nimibutr Indoor Stadium - Муай
* Chantana YingYong Stadium - Кикбокс
* Thai-Japan Youth Center - Дзюдо, Жиу Житсу, Күрес
* Silpa-Archa Suphanburi Sports Center - Ушу
* Chaofah Mahachakree Sirinthorn Suphanburi - Pencak silat
## Қатысқан елдер
Бұл Ойындарда Азия құрлығының 40 елі қатысқан.
## Спорт түрлері
## Календарі
## Медаль кестесі
Ойындар иесі
## Сілтемелер |
«Ақтөбе» — Қазақстан Премьер Лигасында ойнайтын қазақстандық футбол клубы. Ақтөбе қаласының Қобыланды батыр атындағы Орталық стадионы клубтың базасы болып табылады.
## Клубтың тарихы
### КСРО
1936 жылы ақтөбелік «Динамо» командасы КСРО кубогінің бірінші айналымына қатысып, 1/64 финалда ЦДКА клубымен ойнап 0:4 есебімен ұтылып қалды. Осыдан кейін Ақтөбедегі «үлкен» футбол тарихы 30 жылға үзілді. Алғашқы нағыз үлкен жетістік ақтөбелік футболшыларға 1966 жылы келді. «Ақтөберентген» зауытында құрылған команда қазан айында Жезқазған қаласында өткен финалда Қазақ КСР-ың чемпионы болды.
«Ақтөбе» футбол клубының ресми тарихы 1967 жылдан бастау алады. «Актюбинец» командасына шеберлер командасы статусы берілді. Құрылған команда КСРО-ның төменгі дивизиондарында 3 маусым ойнап, 7 жыл көзден ғайып болды. «Актюбинец» КСРО чемпионаттарында 24 жыл ішінде барлығы 19 рет қатысты (1967–1969 – «Б» класы; 1976–1991 – 2 лига). КСРО кубогіне қатысуы туралы әртүрлі пікірлер бар: біреулер «Актюбинец» ешқашан кубок ойындарына қатыспаған десе, кейбіреулер клубтың 1967/68 маусымында, яғни өзінің алғашқы «кәсіби» маусымында, КСРО кубогіне қатысқанын айтады.
КСРО чемпионаттарында команда екінші лигада өз аймағында екі рет жеңіске жетті. «Актюбинец» бірінші рет табысқа 1981 жетті, өзінің тарихында алғашқы рет 2-ші лиганың 7-ші аймағында чемпион болды. Бұған дейін 1979, 1980 жылдарда екі рет 3-ші орын алды. Команда 24 рет жеңіске жетіп, 4 ойында тең ойнап, 4 ойында жеңіліс тауып, қарағандылық Шахтерді 3 ұпайға озды. Бірақ, екінші лиганың финалдық додасында ақтөбелік футболшылар бірінші лигада жүлдеге ие бола алмады.
Келесі үлкен табыс 10 жылдан кейін келді. Соңғы КСРО чемпионаты жылында «Актюбинец» екінші лиганың 8-ші республикалық аймағының ең үздік командасы болды, және бұл жеңіс өте тарихи жеңіс болды – «Актюбинец» КСРО тарихында өз аймағының соңғы жеңімпазы атанды.
Кеңес Одағының ыдырауы көптеген спортшылар мен спорттық қоғамдардың өміріне әсер етті, бірақ, дәл осы оқиғаның арқасында «Актюбинец» лезде бірнеше деңгейге көтеріліп, Қазақстан чемпионатының Жоғарғы лигасында пайда болды.
КСРО чемпионаттарында «Актюбинец» 698 матч ойнады, олардың ішінде 300 жеңіс, 130 тең ойын, 268 жеңіліс тапты. Доп айырмашылығы — 842-733. «Актюбинец» КСРО чемпионаты ойындарындағы алғашқы жеңісін 1976 жылдың 2 мамырында тойлады. Матч Орталық стадионда ферғаналық «Нефтяник» командасына қарсы өтті, голдың авторы Владимир Коробков. Бұл ақтөбеліктердің өз алаңында соққан алғашқы голы болды. Ақтөбеліктердің алғашқы «хет-тригі» екінші лигада 1976 жылдың 4 қыркүйегінде шымкенттік «Металлург» командасына қарсы өткен матчта болды (4:2). Бұл ойында Владимир Прошин қонақтардың қақпашысын өз қақпасынан 3 рет допты алып шығуына мәжбүр етті. «Актюбинецтің» ең төменгі орны − 21 (1969). Ең ірі жеңісі − 10:0 (Болат, Теміртау, 1990). Ең ірі жеңілістері − 0:5 (Восток, Өскемен, 1983) және 1:6 («Нефтяник», Ферғана, 1976; Восток, Өскемен, 1982). «Актюбинецтің» еншісінде Вьетнам (3:2, 1980 ж.) және Лаос (6:2, 1981 ж.) құрамаларына қарсы өткізілген екі халықаралық матч бар.
### Қазақстан
Ел тәуелсіздікке қол жеткізген соң, команда КСРО чемпионатының 4-ші дивизионынан Қазақстанның Суперлигасына қадам басты. Бірақ, алғашқы қадамы сәтсіз болды. Команда 1992–1997 жылдарда Қазақстан чемпионатында 9−14 орындарды иеленіп жүрді. Тек, жалғыз табыс 1994 жылы болды, команда ұлттық біріншілікте 4-орын алып, Қазақстан Кубогінің финалына шықты. Алматы қаласындағы республикалық орталық стадионда өткен финалда өскемендік Востоктан 0:1 есебімен жеңіліс тапты.
90-шы жылдардың ортасында Қазақстанда қалалардың бұрынғы атауларын қайтару үрдісі болды. Қалаға Ақтөбе деген тарихи атауы беріліп, «Актюбинец» өзінің өмір сүруін тоқтатып, 1996 жылы «Ақтөбемұнайға» жол берді. Бірақ, бұл атаумен команда бар болғаны бір жыл өмір сүрді, және команданың атауы «Ақтөбе» деп өзгертілді. Тіпті, 1997 жылы Жоғарғы лига командалардың санының қысқартылуына байланысты «Ақтөбе» Бірінші лигаға түсіп қалып, Жоғарғы лигаға жаңа ғасырда қайта оралды. Қайта жаңару 2000 жылы команда «Ақтөбе-Ленто» атауымен Қазақстан чемпионатының Бірінші лигасын жеңген кезде болды (атап өтетін жайт, команда бұл лигада бар болғаны 11 матч өткізіп, 8 ойында жеңіп, 3 ойында ұтылды). Бұл жетістік команданың Суперлигаға қайта оралуына мүмкіндік берді. 2001 жылы Суперлигада 8-орын алып, келесі 3 маусымда (2002–2004) 4-5 орындарды иеленіп, команда қазақ футболының мықты клубтарының қатарына нық жақындай түсті. Келесі маусымда команда атауынан «Ленто» сөзі алынып, клуб қазіргі уақытқа дейін «Ақтөбе» атауымен өнер көрсетіп келеді.
2005 жыл команда үшін ең табысты жыл болды, клуб қостанайлық «Тобылды» 1 ұпайға озып, алғаш рет өз тарихында Қазақстан чемпионы атағын иеленді. Бұл жеңіс командаға Достастық кубогының 14-ші сайысына қатысуға мүмкіндік берді. Додадағы «Ақтөбенің» қарсыластары төмендегі командалар болды: «Металлург» (Лиепая, Латвия); «Вахш» (Қорған-Төбе, Тәжікстан); «Нефтчи» (Баку, Әзірбайжан). «Ақтөбе» өз тобынан шыға алмай, доданы топтық кезеңде аяқтады.
Достастық кубогынан басқа «Ақтөбе», чемпионатта чемпион болғанының арқасында, УЕФА Чемпиондар Лигасында бірінші квалификациялық кезеңнен бастауға жүлде алды. Жеребе тарту нәтижесінде «Ақтөбенің» қарсыласы болып тағы да Лиепая қаласының «Металлург» клубы болды. Бірақ, 2 матчтың есебін қоса есептегенде «Ақтөбе» 1:2 есебімен жеңіліс тауып, Чемпиондар Лигасымен қош айтысты.
2006 жылғы Қазақстан чемпионатында «Ақтөбе» негізгі қарсыласы «Астанадан» 4 ұпайға қалып қойып, 2-ші орын алды. Команда Қазақстан Кубогында да 1/8 финалда қосымша белгіленген уақытта Петропавл қаласының Есіл-Богатырь клубынан 0:1 есебімен жеңіліс тауып, жарыстан тыс қалды. Бірақ, команда Достастық кубогында ойнауға мүмкіндік алды, себебі ел чемпионы «Астана» бұл додада ойнаудан бас тартты. Бірақ, ақтөбеліктер топтық кезеңнен өте алмай, додамен қош айтысты.
«Ақтөбе» жаңа бапкер Владимир Мұхановтың қол астында 2007 жылы екінші рет чемпионаттың жеңімпазы атанды. 2008 және 2009 жылдары «Ақтөбе» тағы да екі рет елдің чемпионы болып, келесі үш жылдың ішінде, Қазақстан чемпионатында, 2010 жылы 2-ші орынға ие болып және 2011, 2012 жылдары 3-ші орын алып, екінші орнынан жоғары нәтижеге жеткен жоқ. 2013 жылы, басты бапкердің орнына Владимир Никитенко келіп, «Ақтөбе», егемен Қазақстан тарихында 5-ші рет елдің чемпионы болып, жанкүйлерінің арманын іске асырды.
2019 жылғы маусымда футболшылардың жалақысын уақытында төлемегені үшін ҚФФ шешімі бойынша 12 ұпайы алынып тасталды. Мұның зияныы тимей қалмады, клуб соңғы орыннан жоғары көтеріле алмай, бірінші лигаға түсіп кетті. 2020 жылы бірінші лига жеңімпазы атанып, элитаға қайта оралды.
## Бұрынғы аттары
* Актюбинец (1967 – 1995)
* Актөбемұнай (1996)
* Актөбе (1997)
* Актөбе-Ленто (2000-2004)
* Ақтөбе (2005 жылдан бері)
## Еурокубоктар
## Ойыншылар
### Негізгі құрам
2021 жыл, сәуір
## Рекордтар
* Қазақстанның 15 чемпионатына қатысқан
* Барлығы 470 матч өткізіп, 225-нде жеңіске жетіп, 111-нде тең ойнап, 134-нде жеңіліп қалған. Доп саны:654-475
* Ең ірі жеңістері:1992 - 8-2 Уралец (Орал)1994 – 8-0 Яссы ФК (Түркістан)1996 – 8-0 Болат-АМТ (Теміртау)2013 – 9-1 Бәйтерек (Астана)
* 1992 - 8-2 Уралец (Орал)
* 1994 – 8-0 Яссы ФК (Түркістан)
* 1996 – 8-0 Болат-АМТ (Теміртау)
* 2013 – 9-1 Бәйтерек (Астана)
* Ең ірі жеңілісі:1997 – 1-9 Тараз ФК (Тараз)
* 1997 – 1-9 Тараз ФК (Тараз)
## Жетістіктері
* Қазақстан чемпионы (5): 2005, 2007, 2008, 2009, 2013
* Қазақстанның күміс жүлдегері (2): 2006, 2010, 2014
* Қазақстанның қола жүлдегері (2): 2011, 2012, 2015
* Қазақстан кубогының иегері (1): 2008
* Қазақстан супер кубогының иегері (3): 2008, 2010, 2014
* Қазақстан бірінші лигасының чемпионы (2): 2000, 2020
* Достастық кубогының финалисті (2): 2009, 2010
## Сілтемелер
* Ресми сайты
* Жанкүйерлерінің сайты Мұрағатталған 9 қаңтардың 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Кетбұға (1185 — 3 қыркүйек 1260) – жырау, күйші, аңыз кейіпкер, қазақтың ұлы жырауы, сазгер-күйшісі және халықтың тарихи аңыздарының кейіпкері. Көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ көшпелі жыраулық өнердің негізін қалаушы. Кетбұға жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы деректер "Шаджарат ат-түрік" (Түркі шежіресі) кітабінда кездеседі. Шыққан тегі – Найман.
## Тұлға
Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Терістаңбалы руының бағаналы руы.
Сонымен қатар - Ұлы Жыршы, би, жырау, күйші, тарихи аңыздардың кейіпкері ретінде белгілі. Кетбұға мен інісі Келбұға әкесі — Домбауыл болып келеді. Кетбұғаның жалғыз ұлы - Батыл болған.
861 жылы (=1457) белгісіз автор құрастырған «Шаджарат әл-Атрак» («Түріктердің шежіресі») кітабында аң аулау кезінде Шыңғыс ханның ұлы Жошының қайтыс болғандығы туралы ешкімнің батылы жетпеген кезде нөкері және Шыңғыс хан әмірлерінің бірі лақап аты «Ұлы жыршы» («Аталық жырау» — жыршылардың ұлы әңгімешісі) болған Кетбұға осы ауыр жүкті арқалап, бірінші болып «Ақсақ құлан» күйін орындай тұңғышы Жошының қайтыс болғандығы туралы хабарлады.
## Исмаилиттерге қарсы әрекеттері
Хулагудың өзі 1253 жылдың күзінде Моңғолиядан әскерлерімен аттанып, 1256 жылдың басында Әмудариядан өтті. Бірақ 1252 жылдың тамызында Кетбұға ирандық исмаилит-низариттерге қарсы 12 мың адамнан тұратын алдыңғы жасақпен жіберілді. Ол 1253 жылы наурызда өзеннен өтіп, Кохистан аймағын жаулай бастады. Бес мың ат және жаяу әскермен Кетбұға исмаилиттік Гирдкух бекінісіне жақындады. 1253 жылдың мамырына қарай моңғолдар бекіністен ешкім қашып кетпес үшін ормен және үймекпен қоршады; моңғол әскерінің артында сыртқы шабуылдардан қорғау үшін тағы бір ор мен үймек жасалды. Кетбұға Бөрі қолбасшысын Гирдкух түбінде қалдырды, ал өзі Михрин бекінісіне барып, тасатқыштарды қойып қоршауға алды. Тамыз айында Кетбұға Шаһдизге жақындап, «көптеген адамдарды өлтірді», бірақ бекіністі ала алмай шегінді. Осы уақытта Гирдкухтың қорғаушылары ерлікпен қорғанып, жау әскерлерін жойып, қарсы шабуылдар жасады. Кетбұға Гирдкухқа тағы бір шабуыл жасады, бірақ сәтсіз аяқталды; бекініс қорғанысы көптеген жылдар бойы тұрып, Илхан Абағаның (1265-1282) кезінде ғана алынды. Кетбұға Түн, Туршиз, Дис-и Михрин, Дис-и Кемал және үш күндік шайқастан кейін Дис-и Шалды басып алды.
Парсыға келген соң Хулагу исмаилиттерге қарсы кең ауқымды шабуыл дайындай бастады, өйткені олардың имамы Рукн ад-Дин Хуршаһ өзінің негізгі бекіністері Меймундиз, Аламут және Лүмбесерді тапсыруға асықпады. Кетбұға мен Негудер оғылдың әскерлері Хара мен Семнаннан жылжып, әскердің сол қанатын құруы керек еді. 1256 жылы қарашада әскерлер Меймундизге жақындағанда, Хулагу әскери кеңесін ұйымдастырып, онда бекіністі қоршауға алу керек пе немесе қыста азық-түлік жетіспеушілігіне байланысты келесі жылға дейін шегіндіру туралы шешім қабылданды. Кетбұға кейбір әскери басшылармен бірге қоршауды жақтады. Қарсылық көрсете алмайтынын түсінген Хуршаһ 20 қарашада бекіністі ұрыссыз тапсырды.
## Бағдатқа шапқыншылық
Бағдат үшін шайқас (1258)
## Палестинадағы соғыс
Хулагу Мөңкенің өліміне байланысты Сириядан Персияға кетуге мәжбүр болғаннан кейін, Кетбұға әскердің қалған бөлігінің қолбасшысы болды (10-20 мың). Христиандарға достық қарым-қатынас көрсетіп жатқанда, Сидон сеньоры, Жюлиен Грение өзінің Бофорт сарайынан Марж Айюнға шабуылдап, бай олжаны тартып алды. Моңғолдар бақылауындағы жерлердегі тонауға шыдай алмаған Кетбұғаның жиені тонаушылардың соңынан түсті, бірақ оның шағын жасағымен бірге жойылды. Бұған жауап ретінде Кетбұға Сидонды қоршауға алды. Жюлиен тұрғындардың қашып кетуіне мүмкіндік беру үшін қала алдында шайқасып, содан кейін теңіз қамалын паналады. Моңғолдар төменгі қаланы, бекініс қабырғаларын қиратты, бірақ құрлықтағы және теңіздегі қамалдарға шабуыл жасамады.
Одақтас армяндар мен грузиндерден қосымша күш алған Кетбұға, Хулагудың орнында қалу туралы бұйрығына қарамастан, Сириядан оңтүстікке - Палестинаға дейін жаулап алуларын жалғастырды. Сақтық шараларын қолданбай, Иерусалимнен оңтүстікке қарай 10 күн алатын жаудың аумағына кірді. Оған қарсы Құтыз бен Бейбарыс бастаған мысырлық мәмлүктердің әскері шықты. 1260 жылы 3 қыркүйекте Айн-Жалұт түбіндегі шайқаста моңғол әскері жеңіліп, Кетбұға тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді.
## Көркемөнердегі бейнесі
### Қазақ фольклорі
* «Ақсақ құлан»
* «Ай ханым»
* «Ақсақал»
* «Ел бірлігі»
* «Жан сауға»
* «Жошы хан жортуы»
* «Жылан қайыс»
* «Кетбұқа»
* «Күйдім-жандым»
* «Қаралы белдік мойнымда, сауға, Шыңғыс, сауға»
* «Нарату»
* «Нар идірген»
* «Нар шөккен»
* «Сынған бұғы» (Кетбұғаның ұлы — Батылдың Қытайға жорығында қаза табуы жайлы)
* «Терісқақпай»
## Шыңғыс ханға естірту
14 ғасырда жазылған “Шаджарат әл-атрак” (“Түрік шежіресі”) атты кітаптағы деректер мен ел аузындағы аңыздар бойынша иісі Дешті-Қыпшақты аузына қаратқан Жошы хан аңда жүріп, мерт болғанда, осынау қаралы хабарды Шыңғыс ханға естіртуге ешкімнің батылы бармаса керек. Сонда Кетбұға жырау: "Хан ием, қайнар көзі лайланған теңізді кім тазартар?", "Түп-тамырымен қопарылған ағашты орнына кім қондырар?" — деген сауалдар қою арқылы әміршіні қаралы хабарға іштей дайындап алып, оның ұлы Жошының өлімін "Ақсақ құлан — Жошы хан" күйін орындау арқылы жеткізген дейді аңыз. Күй тартылып біткен соң, қаһарына мінген хан Кетбұға жырауды жазалауға шешім қабылдайды. Алайда қайғылы хабарды домбыра жеткізгендіктен, оған ыстық қорғасын құюды бұйырады. Осылайша домбыраның беткі жағында кішкентай саңылау пайда болыпты-мыс. Бұдан домбыра іске аспай қалған жоқ, керісінше, оның үні нақышты болып, көркейе түсті.Кетбұғаның "Ақсақ құлан — Жошы хан" күйі мен оның орындалуы алдында оқылған өлең жолдары бізге жетті. Сол кезеңде халық арасында кеңінен таралса да, Кетбұға жыраудың басқа рухани мұрасы, әдеби шығармалары біздің заманымызға жеткен жоқ. Ол қарапайым халықтың өмірін өзекті мәселелері туралы жыр жолдарымен беруге ұмтылды, сондықтан да халық оны "Ұлы жырау" деп атап кетті.
## Халық қамқоршысы
Кетбұға сөз өнерінің дамуына да өзіндік үлес қосты. Ол көптеген қазақ жырауларының шығармашылығы мен стиліне игі ықпал етті. Мәселен, ХV-ХVӀ ғасырлар шегінде өмір сүрген Доспамбет жырау бір толғауында: "Кетбұғадай билерден, кеңес сұрар күн қайда?!" — деп жырлайды, оның сөздерімен таныс екендігін білдіреді.Халық Кетбұғаны "Ұлы жыршы" деп те атаған. Орта жүз құрамындағы найман тайпасының бағаналы тармағынан шыққан. Халық аңыздары мен өлеңдерінде ол халық қамқоршысы мен даланың дана биі бейнесінде сипатталған.Кетбұға жырау туралы аңыздар қырғыз фольклорында да кездеседі.
## Естелік
* 2017 жылы Қазақстан Республикасы, Қарағанды облысы, Жезқазған қаласында ақын әрі қолбасшы Кетбұға ескерткіш ашылды.
## Дереккөздер:
## Сыртқы сілтемелер
* Күй құдіреті
* Баға жетпес асыл қазына |
Көкпек (лат. Atrіplex) – алабота тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін немесе көп жылдық бұташық өсімдік. Жер жүзіне белгілі 225 түрінің 25-і Қазақстанның барлық аймағына тараған. Биіктігі 10 – 150 см, жапырақтары кезектесе орналасқан, олардың табақшалары тегіс, кейде тілімделген. Гүлдері дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық гүлдері 3 – 5 мүшелі гүлсерікті, 5 аталықты, аналық гүлдері негізінде гүлсеріксіз болады. Қазақстанда жиі кездесетін түрі – боз Көкпек, алабота (A. сana). Ол жазық далалы аймақтарда, тау бөктерлерінде, борпылдақ, сортаң топырақты, сазды ойпаң жерлерде, өзен, көл аңғарларында өседі. Биіктігі 20 – 50 см бұташық. Сабағының түп жағы тармақты, сұрғылт қоңыр түсті. Жапырағы сопақша келген, едәуір қалың, кезектесе орналасқан. Гүлшоғыры жапырақсыз. Шілде – қазан айларында гүлдеп, жемістенеді. Тұқымы жирен түсті, жалпақ, дөңгелектеу. Тағамдық (бақ көкпегі) – мал азықтық, дәрілік, бояулық, тех. өсімдіктер. Шөл далалы аймақтарда Көкпекті адамдар отынға пайдаланады, күзде түйе жейді.
## Дереккөздер
Қазақ Энциклопедиясы, 11 - том |
Әзидолла Есқалиев - домбырашы. Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының профессоры. Ол 1.1.1934 жылы Атырау облысының Құрманғазы ауданындағы Құрманғазы ауылында туды.
Әзидолланың әкесі Есқали мен ағасы Әліпті халық «Өнердің шежіресі» деп атаған. Есқали әке бүкіл Батыс Қазақстан аймағына аты өрлеп шыққан Құрманғазының шәкірті, ізбасары Дина Кенжеқызы Нұрпейісованы әдейі шақыртып, бір апта үйіне қонақ қылып, оның орындауында талай сар қаймақ, өршінді күйлер – Құрманғазының «Төремұратын», «Қызыл қайыңын», Дәулеткерейдің «Топан», Наушанның «Байжұмасын», өзінің «Әсем қоңырын», «Бұл-бұл» күйлерін тыңдайды. Ара-арасында Әзидолланы сынап, ақыл кеңестерін берді. Әзидолланың алғашқы өнерге үйреткен ұстазы Дина болатын.
Ол 1953 жылдың шілде айында Алматы мемлекеттік консерваториясының халық аспаптар факультетіне құжаттарын тапсырды. Емтиханды профессор, академик Ахмет Жұбановтың өзі қабылдады Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген. 1960 жылы Қазақконцерттің солист-домбырашысы болып жұмыс істейді. Оның дарынды домбырашылығы Құрманғазы атындағы оркестрде айқара ашылды. Үздік өнері, орындаушылық дархан шеберлігі қалың қауымның көңілінен шықты. Әзидолла Есқалиев деген есім қазақтың байтақ даласына танымал домбырашыға айналды. Бұл жылдарда ол өзінің қарқынды, сәнді өнерімен тек қана байтақ Қазақстан жұртшылығын сусындатып, тамсандырып қана қоймай, Германия, Франция, Чехословакия, АҚШ, Алжир, Қытай, Моңғолия тағы да басқа көптеген шет мемлекеттердің сахна төрінде қазақтың күй өнерінің құдыретін жая түсті. Қазақ дейтін өнерлі ұлт, Қазақстан атты ел бар екендігін әлемге паш етті. Ә. Есқалиев орындаушылық шеберлігі жоғары, танымал концерттік орындаушы. Ә. Есқалиевтің орындауындағы музыкалық шығармалар радио мен теледидардан тұрақты беріліп тұрады. 17 күйтабағы шығарылған, олар Қазақстанның алтын қорына енген. Ә Есқалиев талантты педагог, қазақтың ұлттық музыкалық дәстүрін жетік біледі. Оның ғылыми педагогикалық қызметі домбыралық орындау шеберлігі мәселелерін, домбырада күй орындаудың жүйеленген қағидаларын қамтиды. Ә. Есқалиев көптеген өнер ұжымдары мен солистер орындайтын күйлердің авторы.Әзекең 1962 жылдан бері Құрманғазы атындағы консерваторияда ұстаз, 1998 жылдан бастап профессор. Ол көптеген шәкірттер тәрбиеледі, өнер жолына жолдама берді. Қ.Ахмедияр, А.Жайымов, А.Үлкенбаева, Қ.Қожабаев, У.Ғұбайдуллин сынды шәкірттері әлемге белгілі өнер тарландары.
Әзидолла Есқалиевтың музыка өнеріндегі өнегелі, жемісті еңбегі 1990 жылы ҚР еңбек сіңірген әртісі, ал 1993 жылы ҚР халық әртісі атағымен аталып, «Озық еңбегі үшін», «Аса үздік еңбегі үшін», «Еңбектегі ерлігі үшін», «Аса үздік еңбегі үшін», «Еңбектегі ерлігі үшін» медальдармен марапатталды, Атырау және Исатай аудандарының құрметті азаматы атанды
«Аман бол, шешем, аман бол»- Құрманғазының күйі, орындаған. Ә. Есқалиев.
## Дереккөздер |
Нағима Қабылқызы Есқалиева (1954 жылы 3 ақпанда Алматы) - әнші, профессор. ҚР халық әртісі (1999).
## Өмірбаяны
Нағима Алматы облысының Жамбыл ауданындағы Фабричный кентінде жұмысшы отбасында туды. Оның ата тегінің қонысы Ақтөбе облысы. Әкесі – Қабыл, анасы – Асыл қарапайым отбасы. Ол бала кезінен актриса болуды армандады.
* Қазақстанның қазіргі көптеген эстрада жұлдыздары эстрада цирк студиясында (бұл қазіргі күні Жүсіпбек Елебеков атындағы колледж) қанаттанды. Соның бірі – Нағима Қабылқызы Есқалиева. Оның ұстазы Қазақстанның әйгілі өнерпазы – Лаки Кесоглу. Ол бұл студияны 1973 жылы тәмамдады.
* Алматы музыкалық училищесін (хорға дирижерлік жасау бөлімін) бітірген.
* Есқалиеваның есімі 1979 жылы “Әнмен өрнектелген өмір” Бүкілодақтық жас әншілер сайысынан соң эстрадалық музыканы сүюшілер арасында белгілі бола бастады.
* Жастардың «Алло, мы ищем таланты!» сайысында дипломант атанды. Оның осы сайыста өнер көрсетуі үлкен табыспен өтті.
* 1977 жылы П.И. Чайковский атындағы Алматы музыкалық училищесін бітірді. Осы жылдан бастап «Қазақконцерт» бірлестігінде екі жыл бойы әншілік жолда болды
* 1978 – 83 жылдарын «Гүлдер» ансамблінің әншісі.
* 1979 жылы ол әртістік күшін Бүкілодақтық жас әртістер сайысында Ленинградта сынайды
* ХІХ Халықаралық эстрада әндеріне арналған «Алтын Орфей» фестивалінде бірінші сыйлықты иеленді.
Әнші даусының диапазоны кең, эстрадалық музыка мәнерін жақсы сезінеді. Оның репертуарында әр түрлі жанр мен бағыттағы қазақтың халық әндері мен қазіргі замандық композиторлар әуендері бар. К. Дүйсекеевтің “Сәлем саған, туған ел”, С. Бәйтерековтың “Күнге табыну” және тағы басқа әндер оның орындауында әнмен айтылған өмірге айналды.
* 1996 жылы ол Қазақстанның талантты балалары үшін эстрадалық шеберлік студиясын ұйымдастырды.
* Нағима Қабылқызы Есқалиева 1984 жылы Қазақстан комсомолы сыйлығының лауреаты атанды. Ол музыка өнерпаздары ортасында Қазақстанның халық әртісі атағы берілген ең соңғы әртіс (1999 жыл)
## Марапаттары
* 2013 - Құрмет ордені
* Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің үздігі
* Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры
* 1999 - Қазақстан халық әртісі
* 1985 - Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі
* Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты
## Дереккөздер |
Мемлекеттік басқару формасы — мемлекеттiк билiк ұйымын, жоғарғы мемлекеттiк органдардың жүйесiн мiнездейтін мемлекет формаларының элементтерінің бірі.
* Басқару формасы, тар мағынада — мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының ұйымы дегенді білдіреді.
* Ал ауқымды мағынада алғанда, басқару формасы — бұл мемлекеттің бүкіл органдарының өзара әрекет етуі және ұйымдасу әдісі.
Үкімет түрін, яғни басқару формасын мемлекеттік құрылым түрлерімен және мемлекеттiң саяси тәртiбiмен шатыстырмау қажет. Бұл үшеуі біріге отырып, бір-бірін толықтыра отырып мемлекет формасын құрайды.
Басқару формасы мемлекеттің келесі сипаттамаларын көрсетеді:
* мемлекеттің жоғарғы билік органдарының құрылуын,
* құрылымын,
* мемлекеттік органдардың арасындағы өзара әрекет етуінде жатқан принциптерін,
* жоғарғы билік пен қатардағы азаматтарды арасындағы өзара қарым-қатынастың құрылуын,
## Негізгі басқару формалары
### Монархия
Монархия — жоғарғы мемлекеттік билік өмір бойы бір ғана басшының, яғни, монархтың (патша, шаһ, сұлтан, хан, халиф, король, император, т.б.) қолында болатын және ұрпақтан ұрпаққа мұрагерлікпен берілетін басқару формасы.
Монархияның өзгешелігі
* Бір ғана адам мемлекет басшысы, ол — монарх;
* Билік мұрагерлік бойынша беріледі;
* Монарх заңға бағынбайды (монархты биліктен аластатуға болмайды).
Монархиялардың түрлері
* Абсолюттік монархия (шектеусіз) — мемлекеттегі жалғыз жоғарғы орган болып табылатын монархы бар мемлекет. Бүткіл мемлекеттік биліктің құзыреті монархтың қолында болады (Сауд Арабиясы, Оман, Катар). Тағы бір ерекше бір түрі теократиялық монархия (Ватикан) болып табылады.
* Шектеулі монархия — монархтан бөлек басқа да мемлекеттік басқару органдары бар мемлекет, ал мемлекеттік билік барлық жоғарғы билік органдарына жүктелген, сондай-ақ монархтың билігі белгілі бір арнайы дәстүрдің немесе Конституция актісінің негізінде шектелген. Өз кезегінде шектеулі монархия келесідей бөлінеді:Сословиелік-өкілдік монархия — монархтың билігі белгілі бір сославиенің дәстүрлерінің негізінде шектелетін монархия түрі (Ресейдің Земский соборы, Испаниядағы Кортестер) и играющих роль, как правило, совещательного органа. В настоящее время подобных монархий в мире нет.Конституцилық монархия — монархтың билігі белгілі бір арнайы Конституция актісінің негізінде шектелген монархия. Өз кезегінде конституциялық монархия екіге бөлінеді:Дуалисттік монархия — монархтың қолында барлық атқарушы биліктің құзыреті болатын, сондай-ақ заң шығару және сот істеріне өкілеттілігі бар монархия түрі. Бұл мемлекеттерде монархтың қолында өкілдік органдары тарату, қабылдағалы жатқан актілерін бұзу сияқты абсолютті вето құқыққа құқылы (Иордания, Марокко).Парламенттік монархия — монарх тек дәстүрдің құрметі ретінде және белгілі өкілеттілігі жоқ монархы бар мемлекеттер (Ұлыбритания, Жапония, Дания).
* Сословиелік-өкілдік монархия — монархтың билігі белгілі бір сославиенің дәстүрлерінің негізінде шектелетін монархия түрі (Ресейдің Земский соборы, Испаниядағы Кортестер) и играющих роль, как правило, совещательного органа. В настоящее время подобных монархий в мире нет.
* Конституцилық монархия — монархтың билігі белгілі бір арнайы Конституция актісінің негізінде шектелген монархия. Өз кезегінде конституциялық монархия екіге бөлінеді:Дуалисттік монархия — монархтың қолында барлық атқарушы биліктің құзыреті болатын, сондай-ақ заң шығару және сот істеріне өкілеттілігі бар монархия түрі. Бұл мемлекеттерде монархтың қолында өкілдік органдары тарату, қабылдағалы жатқан актілерін бұзу сияқты абсолютті вето құқыққа құқылы (Иордания, Марокко).Парламенттік монархия — монарх тек дәстүрдің құрметі ретінде және белгілі өкілеттілігі жоқ монархы бар мемлекеттер (Ұлыбритания, Жапония, Дания).
* Дуалисттік монархия — монархтың қолында барлық атқарушы биліктің құзыреті болатын, сондай-ақ заң шығару және сот істеріне өкілеттілігі бар монархия түрі. Бұл мемлекеттерде монархтың қолында өкілдік органдары тарату, қабылдағалы жатқан актілерін бұзу сияқты абсолютті вето құқыққа құқылы (Иордания, Марокко).
* Парламенттік монархия — монарх тек дәстүрдің құрметі ретінде және белгілі өкілеттілігі жоқ монархы бар мемлекеттер (Ұлыбритания, Жапония, Дания).
### Республика
Республика — мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын белгілі бір мерзімге халық сайлайтын, не болмаса өкілдік мекемелері құратын басқару формасы. Бұл басқару формасында жоғарғы органдар сайлаушылардың алдында барлық жауапкершлікті алады.
Республиканың өзгешелігі
* Әрдайым бірнеше билік органдары болады, сондай-ақ органдардың арасындағы өкілеттілік жеке-жеке бөлінеді, яғни белгілі орган басқа бір органнан тәуелсіз;
* Мемлекет басшысы — Президент;
* Биліктің жоғарғы органдары және лауазым иелері халық алдында жауапкершілік көтереді.
Республика түрлері
* Президенттік республикалар — бұл мемлекеттерде президент парламентаризммен қатар мемлекет және үкімет басшысының өкілеттігін қоса атқарады. Үкіметті тарату немесе құру тікелеу президенттің қолында болып саналады, бұл жағдайда парламент үкіметке әлеулі әсер тигізе алмайды (Қазақстан, АҚШ, Эквадор).
* Парламенттік республикалар — бұл мемлекеттерде мемлекеттік басқару билігіндегі елеулі орында парламент алады. Парламент үкіметті құрып, кез-келген уақытта таратуға құқылы. Бұндай мемлекеттердің президенттері елеулі өкілеттілікке ие емес (Израиль, Грекия, ГФР).
* Аралас республика — бұндай басқару формасы бар елдерде президенттің өкілеттілігі парламенттің өкілеттілігімен тең дәрежеде болады, сондай-ақ президенттің әр бір атқарған ісі, үкіметті құруы немесе таратуы міндетті түрде парламенттің қатысуымен жүргізілуі қажет (Ресей, Украина, Португалия, Франция).
## Тағы қараңыз
* Монархия
* Республика
* Мемлекет формасы
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Формы правления в странах мира
* Основные, гибридные и атипичные формы правления Мұрағатталған 8 сәуірдің 2013 жылы.
* Формы правления и государственные режимы. Курс лекций «Государственное и муниципальное управление в зарубежных странах»
* Формы правления: понятие, виды
* Форма правления. Понятие, основные разновидности, отличительные черты, плюсы и минусы Мұрағатталған 23 қарашаның 2013 жылы. |
Қали Жантілеуов (1902 жыл, Орал облысы — 1993 жыл) — әнші, домбырашы-күйші. Қазақстанның халық әртісі. Кіші жүздің Байұлы тайпасы Алаша руынан шыққан.
Домбырада бес жасынан ойнады. Оның ұстазы күйші Төлеш болған. Нұртазы, Мәмен және тағы басқалары атақты күйшілерден орындау мәнерін жетілдірген. Қали домбыра құлағында ойнайтын шебер орындаушы ғана емес, керемет әнші де болған.
* 1934 жылы бірінші Бүкілқазақстандық халық орындаушыларының слетінде бірінші орын алып, халық аспаптары оркестріне жұмысқа шақырылады.
* 1944 жылдан Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының халық аспаптар кафедрасының алғашқы дәріскерлерінің бірі.
Жантілеуов халықтың музыкасын жақсы білген (күйлерді), орындау мәнерін жетік меңгерген. Көптеген жас домбырашылар оның батасын алу үшін келетін болған. Оның шәкірттері Ш.Қажығалиев, Р.Омаров, Ф.Мансұров, Н. Тілендиев және т. б.
## Дереккөздер |
Ерназар Тоқсанбаев (1992 жылы Алматы қаласында дүниеге келдi) – қазақ балуаны. Тараз еркiн күрес мектебiнiң түлегi.
## Өмірі
1998 жылы отбасымызбен Алматыдан Тараз қаласына көшiп келдi. Осында бiлiм алып, ең алғаш мектеп табалдырығын аттадым. Еркiн күреспен 2002 жылдың көктемiнен берi айналысып келедi. Отбасымда үш ағайынды, үш ұлдың үлкенi. Әкесі Тоқсанбаев Берiк – еркiн күрестен спорт шеберi, қазiргi таңда жеке бапкерi. Iнiлерi – Амангелдi, Ернар жас болса да көптеген жарыстарда жүлдегер атанып, тiптi облыс жеңiмпазы дәрежесiне дейiн көтерiлгенi бар.Бала кезiнен әкесімен бiрге жаттығу залына барып жүрдi. Артынан сол жерде жаттығу жасап, осы спорт түрiн ұнатып кеттi.
## Жетістіктері
2007 жылы республикалық жарыстарда жүлдегер болды. 2008 жылы жасөспiрiмдер арасында өткен Қазақстан бiрiншiлiгiнде жеңiмпаз атанды. Сол жылы Якутияда “Азия балалары-2008” ойындарында қола жүлдегер атанды. 2009 жылғы республикалық кадеттер арасындағы жарыстың алтын медалiне ие болды. Үндiстанның Пуна қаласында өткен Азия ойындарының қатысушысы. |
«АТФБанк» (орыс. Алматинский торгово-финансовый банк) — Қазақстанда қызмет көрсететін ірі банк. Штаб-пәтері — Алматы.
## Филиалдары
Қазақстанда «АТФБанк» АО-ның 17 филиалы жұмыс істейді, олар: Алматы, Астана, Ақсай, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Алматы облыстық филиалы, Карағанды, Семей, Тараз, Теміртау, Өскемен, Қостанай, Қызылорда, Павлодар, Петропавл, Орал, Шымкент, Көкшетау.
## АТФ Банк тарихы
« АТФ Банк » акционерлік қоғамы ҚР Ұлттық Банкі "Алматы сауда - қаржы банкін" тіркеуге алған кезде, яғни 1995 жылы маусымда негізі салынған. Сол жылы АТФ Банк Қазақстанның банкілік заңнамасында қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге №59 ҚР ҰБ Бас лицензиясына ие болды. 2001 жылы "Алматы сауда - қаржы банкі" Ашық акционерлік қоғамы тіркелген, ал 2002 жыл маусымда – "АТФ Банк" Ашық акционерлік қоғамы". 2003 жылы қазанда аталмыш банк АҚ « АТФ Банк » банкі болып қайта тіркеуден өтті.
## Негізгі тарихи кезеңдер:
Қараша 2007
Австрияның Кредитанштальт банкі, Орталық және Шығыс Еуропадағы сауда банкілік операцияларға арналған ЮниКредит Групп бөлімшесі ( UniCredit Group ) «АТФ Банк» АҚ шығарған акционерлік капиталдың жалпы санының 91,8%-ын иемдену үдерісін аяқтады». Келісімнің жобаланған бағасы 2,117 млн. АҚШ долларын құрады.
Маусым 2007
2007 жылы 21 маусымда Bank Austria-Creditanstalt AG (Орталық және Шығыс Еуропадағы сауда банкілік операцияларға арналған ЮниКредит Групп бөлімшесі) мен «АТФБанк» АҚ жеке акционерлері АТФ Банк акцияларының мажоритарлық пакетіне ие болу туралы келісімге қол қойды.
Қараша 2006
Жетекші дүниежүзілік қаржылық басылым «EUROMONEY» АТФ Банкке "Еуропаның дамушы елдері бойынша бірлескен басқару саласындағы ең үздік банк" атағын берді.
Мамыр 2006
«АТФ Банк» АҚ 2016 жылға дейін қайтару мерзімімен 350 миллион АҚШ доллары сомасына еврооблигациялар шығару бойынша келісімді табысты аяқтады.
Сәуір 2006
«АТФ Банк» АҚ және Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігі АТФ Банк қызметінің мөлдірлік деңгейін жоғарылату мәселелері бойынша ынтымақтастық және әрекеттестік туралы меморандумға қол қойды
Наурыз 2006
Қазақстан тұтынушыларының Ұлттық Одағы 2005 жылғы жұмыс нәтижелері бойынша АТФ Банкті «Мінсіз» Халықтық Сапа Белгісі және «Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлігінің дамуына ат салысқаны үшін» Сертификатымен марапаттады.
Қараша 2005
Жетекші дүниежүзілік қаржылық басылым «EUROMONEY» АТФ Банкті бірлескен басқару саласындағы Қазақстан Республикасының көшбасшы қаржы институты және Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлігіне арналған ең үздік банк деп таныды.
Қараша 2005
Ресей Федерациясы Орталық банкімен және Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен берілген Рұқсаттарға сәйкес «АТФ Банк» АҚ мен «Сибирь» ЖАҚ акционерлері (Ресей Федерациясы) арасында АТФ Банктің «Сибирь» банкінің 100% акциясына ие болуы туралы келісімге қол қойылды. Осы келісім шеңберінде АТФ Банк және «Сибирь» банкі жетекшілерінің Омбы облысының губернаторы Полежаев Л.К. мырзамен кездесуі болып өтті .
Қазан 2005
Мәскеуде «АТФ Банк» АҚ Ресми Өкілдігі ашылды. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен және Ресей Федерациясы Орталық банкімен берілген Рұқсаттарға сәйкес.
Қыркүйек 2005
Қырғыз Республикасының Заңнамасына сәйкес АТФ Банктің «Энергобанк» ААҚ (Қырғыз Республикасы) акцияларының, жалпы алғанда, 72,92%-ына ие болуы туралы келісімдерге қол қойылды.
Маусым 2005
АТФ Банк негізі қаланғанына бірінші он жыл толуын атап өтті. Мерейтойлық кештер банктің аймақтық өкілдіктерінде өтті. Астана және Алматыда ресей эстрадасының мэтрі Игорь Николаев, аты аңызға айналған «Машина времени» тобы және жастар сүйіп тыңдайтын Глюкозаның қатысуымен концерттер ұйымдастырылды.
Маусым 2005
АТФ Банк банктің бас офисында және 18 филиалында модульдік бағдарламалық қамтамасыз етудің флагманы TEMENOS T24 қызметтерін пайдаланатындығы туралы «АТФ Банк» АҚ және TEMENOS Group өзара келісімгі қол қойды.
Сәуір 2005
АТФ Банк» АҚ мен «Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» АҚ арасында өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Меморандумның басты мақсаты еліміздің қаржы және білім институттары арасындағы байланыстарды кеңейту болып табылады.
Қараша 2004
«АТФ Банк» АҚ басшылығы бизнес жүргізудің жаңа әдісін таныстырды және еліміздің жетекші қаржы институтының жаңа фирмалық стилін ұсынды :«АТФ Банк – сенімді өсуге арналған банк!»
Шілде 2004
«Несие бюролары және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» заңға сәйкес Қазақстанда тұңғыш несие бюросы құрылды. «АТФ Банк» АҚ «Бірінші несие бюросы» ЖШС құрылтайшыларының бірі болды.
Мамыр 2004
Қазақстандық қор биржасы «АТФ Банк» АҚ бірінші эмиссия халықаралық облигацияларын «А» категориялы KASE құнды қағаздардың ресми тізіміне енгізді.
Сәуір 2004
АТФ Банк ««Отан» ашық жинақ зейнетақылық қоры» негізгі акционерлерінің біріне айналды.
Наурыз 2004
АТФ Банк банкілік заңнамада қарастырылған ұлттық және шетел валютасында операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2004 жылдың 01наурызындағы №239 жаңа Лицензиясына ие болды.
Қаңтар 2004
АТФ Банк жаңа қызмет көрсету – «Серіктес» бағдарламасын енгізу туралы жария қылды. «Серіктес» бағдарламасы клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға бағытталған.
Желтоқсан 2003
АТФ Банк 2003 ж. 11 желтоқсанынан бастап Visa Gold, Visa Business, Visa Classic, Visa Electron карталары тұтынушыларына арналған жаңа қызмет түрін енгізді. Жаңа қызмет көмегімен карта иелері шетелде болу кезінде банкомат арқылы карточкалық шоттағы ақша қалдығы туралы мәліметке қол жеткізеді.
Желтоқсан 2003
«АТФ Банк» АҚ қайта тіркелуіне байланысты банкілік заңнамада қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 08.12.2003 №239 Лицензиясы берілді.
Қараша 2003
Банк тарапынан жалпы мөлшері $62 млн кезекті синдикаттық қарыз тартылды. Синдикатқа 25 шетел банкі қатысты. Ұйымдастырушы голландиялық ABN AMRO Bank. Қарыз тағы осы мерзімге ұзарту мүмкіншілігімен бір жылға берілді.
Қазан 2003
Банк Қазақстандық франчайзинга қауымдастығымен ынтымақтаса отырып, Қазақстанда алғаш рет жергілікті кәсіпкерлердің белгілі дүниежүзілік компаниялардың брэндтерін пайдалануын қаржыландыру бағдарламаласын орындауға кірісті.
Қазан 2003
«АТФ Банк» АҚ мемлекеттік қайта тіркеуден өтті.
Наурыз 2003
«АТФ Банк» АҚ «АТФ Банк» ашық акционерлік қоғамының еншілес банкі «Апогей Банкін» өзіне қосып алды.
Қыркүйек 2002
АТФ Банк Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарының басшыларымен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.
Маусым 2002
Банк атауы «Алматы сауда-қаржы банкі» ашық акционерлік қоғамынан «АТФ Банк» ашық акционерлік қоғамына өзгертілді.
Наурыз 2002
«Апогей» Банкі акциясының 88,15%-на қол жеткізілді.
Наурыз 2002
Банктің меншік капиталы 5,9 млрд теңгеге дейін артты.
Ақпан 2002
VISA Virtuon виртуалды карточкалары шығарыла бастады.
Қаңтар 2002
Алматы сауда - қаржы банкі «Қазақстан Халық Сақтау банкі» акционерлерінің біріне айналды.
Желтоқсан 2001
«Казпромбанк» АҚ Алматы сауда - қаржы банкіне қосылуы мемлекеттік тіркеуден өткізілді.
Қазан 2001
Негізгі сома өтелді және 2000 жылы қазан айында шығарылған атаулы купондық облигациялар бойынша 5 000 000 USD сыйақылар төленді.
Қыркүйек 2001
Raiffeisen Zentralbank және Deutsche Bank ұйымдастырушы болған 20 000 000 USD сомасында синдикатталған қарыз тартылды.
Маусым 2001
400 млн теңге сомасында банктің алтыншы эмиссиялы артықшылықтарға ие акцияларының табысты орналастырылуы.
Сәуір 2001
Қоғам түрінің өзгеруі: Банк «Алматы сауда - қаржы банкі» ашық акционерлік қоғамына айналды.
Қазан 2000
Бірінші рет шығарылған 5 000 000 USD сомасындағы атаулы купондық облигациялардың табысты орналастырылуы.
Желтоқсан 1999
VISA-International халықаралық төлеу жүйесінің төлем карталары және өз логотипі басылған Altyn жергілікті карталары шығарыла бастады.
Қыркүйек 1999
Банкте есепшот ашпай-ақ жеке тұлғалардың тапсырмасымен әлемнің 170 елінде Western Union компаниясымен серіктес бола отырып, жедел ақша аудармаларын жүзеге асыру басталды.
Наурыз 1999
Өз логотипі басылған VISA-Classic, VISA-Gold и VISA-Business халықаралық төлем карталарын шығару басталды.
Желтоқсан 1998
Алматы сауда - қаржы банкі Германия мен Қазақстан арасындағы Үкіметаралық қаржылық ынтымақтастық шеңберінде Германия несие желісінің Қаржы операторы ретінде бекітілді.
Қараша 1998
Қазақстанда алғаш рет өз логотипі басылған 10 және 20 г. салмақтағы алтын кесектерді өткізу басталды.
Мамыр 1997
ҚР Ұлттық банкі Алматы сауда - қаржы банкін халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін банктердің бірінші тобына енгізді.
Қараша 1996
Алматы сауда - қаржы банкі Visa EuroCard/MasterCard, Diners Club, JCB, American Express төлем карталарымен жұмыс жасай бастады.
Қараша 1995
«Алматы сауда - қаржы банкі» ЖАҚ Қазақстанның банкілік заңнамасында қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге №59 ҚР ҰБ Бас лицензиясына ие болды. Маусым 1995Ұлттық банк «Алматы сауда - қаражаттық банкі» ЖАҚ тіркеуге алды.
Директорлар кеңесі
Директорлар кеңесі АТФ Банк қызметіне жалпы жетекшілікті жүзеге асырады және 6 адамнан тұрады.
Директорлар кеңесінің төрағасы: Эрик Хэмпел
Директорлар кеңесі төрағасының орынбасары: Карло Вивальди
Директорлар кеңесінің мүшелері: Стефан Винкельмайер, Ромео Коллина
Тәуелсіз директорлар: Роберто Тимо, Альберто Роззети
Басшылық
Басшылық «АТФ Банк» АҚ Басқармасы оперативті басқаруды жүзеге асырады және АТФ Банктің стратегиялық жоспарларын орындайды, 6 адамнан тұрады: Александр Пикер, Фон Гляйх Кристоф Александер Ханс-Юрген, Сеитова Мухаббат Болатовна, Армин Хубер, Якупбаев Рустам Куатович, Иван Радойчич.
## Серіктестер
«Қазақстандық ипотекалық несиелерге кепілдік беру қоры»
Қор 2003 жылы 10 қарашада Алматы қаласы Әділет басқармасымен тіркеуге алынған, куәлік № 59028-1910-АҚ .
Қор құрылтайшысы ҚР Ұлттық Банкі төлеген жарғылық капитал 500 000 000 теңгені құрайды.
Қазақстан Республикасының президенті 2004 жылы 11 маусымдағы №1388 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын орындау мақсатында Қорды капиталдандырудың І кезеңі шеңберінде Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігі 1 500 000 000 теңге сомасында Қордың 150 000 қарапайым акциясына ие болды.
Жарғыға сәйкес Қор ипотекалық несиелеумен байланысты несие берушілер шығындарының бір бөлігіне кепілдік беру бойынша қызметті жүзеге асыратын, ұйымдық-құқықтық түрде акционерлік қоғам ретінде құрылған коммерциялық емес ұйым болып табылады. Ипотекалық несиелерді кепілдендіргені үшін Қорға берілетін сыйақылар және кірістер толығымен Қордың резервтегі капиталына аударылады.
Қор негізгі міндеттері ипотекалық тұрғын-үй қарызын алғысы келетін азаматтардың әртүрлі категорияларына қолайлы шарттар қамтамасыз ету, несие мерзімдерін ұзарту, пайыздық мөлшерлемесі мен алғашқы жарна мөлшерін төмендету арқылы ипотекалық несиеге қол жетімділікті жоғарылату.
Қор қызметінің басты бағыты қарыз алушы ипотекалық тұрғын-үй қарызы келісім-шарты бойынша өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда ипотекалық несиелерді кепілдендіру (сақтандыру) есебінен несие берушілердің қаржылық тәуекелдерін төмендету мақсатында елімізде ипотекалық несие беру жүйесін қалыптастыру, дамыту және жетілдіру.
Сақтандыру қызметтері нарығының Қазақстанда қалыптасып келе жатқан қатаң бәсекелі ортасы жағдайында Қор тұрақты және сенімді қаржы институты сияқты айқын мақсатта және нәтижелі дамуда.
Ипотекалық несиелерді кепілдендіру жүйесіне екінші деңгейлі және Қазақстан Республикасының компанияларының 20 банкі қатысушы болып табылады.Біздің серіктестеріміз жылжымайтын мүлікті несиелеуде өз қаржы тәуекелдерін қысқартуға арналған қор кепілдіктерін табысты қолданып жатыр.
«Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ
«Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ (2000 жылы желтоқсанда құрылған) ипотекалық несиелердің туынды нарық операторы және тұрғындарға ұзақ мерзімді ипотекалық несиелер беретін кредиторларды қайта қаржыландыруды жүзеге асырады. Компания ақша нарығына ұзақ мерзімді қаржы тартуды жүзеге асырады және бұл ақшаны банктерден тұрғындарға тұрғын үй сатып алуға, жөндеу немесе құрылыс салуға берілген ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқықтарын сатып алуға бағыттайды.
2001 жылы 3 шілдеде «АТФ Банк» АҚ және «Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ арасында жеке тұлғаларды тұрғын үй сатып алуға, жөндеу немесе құрылыс салуға несиелеу саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Негізгі келісімге қол қойылды. Келісімге сәйкес АТФ Банк тұрғындарға ұлттық валюта 20 жылға дейінгі мерзімде ипотекалық тұрғын үй несиелерін береді және кейіннен Қазақстандық ипотекалық компанияға шегінім жасайды.
«Бірінші несие бюросы» ЖШС
БНБ – мынау ұйым, қарыз алушылардың барлық несие транзакциялары туралы мәліметтер, сонымен қатар оның несиеге қабілеттілігін сипаттайтын басқа да ақпараттар шоғырланатын және сақталатын ұйым.
Несие бюросының жұмыс қағидаттары:
Несие бюросының басты жұмыс қағидаты жүйе қатысушылары арасында ақпаратпен тең дәрежеде алмасу болып табылады. Басқаша айтқанда, кез-келген жүйе қатысушысы өзі қанша ақпарат тапсырса, басқа қатысушылардан сонша ақпарат алуына мүмкіндігі бар.
Несиелік есеп беру деген не:
Несиелік есеп беру – бұл есеп беру субъектісі тиісті несие беруші алдында өз міндеттемелерін қалай өтегендігін сипаттайтын өткен және ағымдағы несиелік транзакциялар туралы ақпарат, яғни субъектінің төлеу қабілеті, сенімділік және төлеу тәртібі туралы ақпарат.
Несиелік есеп беруде қандай ақпарат қамтылады?
Ең алдымен, сізге несиелік есеп беруде қандай болмасын жеке ақпарат ҚАМТЫЛМАЙТЫНДЫҒЫН білу қажет. Мұнда сіздің ағымдағы және өткен қаржылық міндеттемелеріңізге қатысы жоқ қандай да болмасын ақпарат орын алмайды.
Сіздің несие бюросындағы несие тарихыңыздың болуы Сізге не береді?
Сіздердің өткен көрсеткіштеріңіз алдындағы міндеттемелердің өшіру көңіл болуында және сіздердің төлеу тәртібіңізді бағалау өшіру динамикасын несие берушіге ағымдағылардың мүмкіндік туғызып жатыр . Мыналар жанында дұрыс кезеңдермен келіп жатыр :
•қарыз алу құнының төмендеуі;
•несие бойынша шешім қабылдау уақытының қысқаруы;
•несиелерге деген қол жетімділіктің жоғарылауы;
•шағын және орта бизнес кәсіпорындарының дамуына жағдай жасау.
Ақпарат (жағымды және/немесе жағымсыз) мәліметтер базасында қанша уақыт сақталады?
Несие бюросына тапсырылған кез-келген ақпарат 10 жылға дейін сақталады. Несие бюросы сақталынған ақпараттың жағымды немесе жағымсыз екендігін анықтамайды. Несиелік есептеулерді алушылар өз мақсаттары мен міндетеріне негізделе отырып, алынған ақпараттарды өздері бағалайды.
«Allianz» Компаниясы
Allianz – әлем бойынша жетекші сақтандыру компанияларының және қаржылық қызметпен жабдықтаушылардың бірі. Компания 1890 жылы Мюнхенде (Германия) құрылған болатын. Allianz бренді біртұтастық, қаржылық қуат және клиенттерге жоғары сапалы қызмет көрсету белгісі.
Allianz барлық ірі және көптеген дамушы нарықтарда жұмыс жасауда. «Кез-келген бизнес жергілікті» қағидатына сүйене отырып, Allianz қызметті кеңейту және дамыту жауапкершілігін жергілікті компанияларға жүктейді. Бұл тек қана табысты бизнес-стратегия емес, сонымен қатар клиенттермен жұмыс тұрғысынан барынша нәтижелі әдіс.
Еншілес компаниялардың әлімдік желісін табысты кеңейту Allianz-қа әлем бойынша 117 300 қызметкері бар көп ұлтты кәсіпорынға айналуға мүмкіндік берді. Бүгінде сақтандыру сыйақыларының жартысына жуығы Allianz-қа әлемнің 77 елінде ашылған өкілдіктер және еншілес кәсіпорындар қызметі есебінен. Allianz әрқашан уәдесін орындай отырып, 100 жылдан аса табысты қызметін жүзеге асырып келеді. Компания клиенттері Allianz ең тартымды және пайдалы қаржы өнімдерін ұсынатынын біледі. Allianz – тек қана бәсекеге қабілетті емес, сонымен қатар топтың қаржылық қуатымен бекітілген, үнемі кеңейтіліп отыратын өнімдер. Компания бірқатар ең ірі халықаралық тәуелсіз агенттіктермен бағаланған – Standard & Poor’s, Moody’s, A.M. Best.
Нақ сондықтан әлемнің 70-тен астам елінде 60 миллионнан астам клиенттер Allianz-қа сенім білдіреді.
Банктер және қаржы институттарының сақтандыру өнімдері:
- жеке тұлғаларды сақтандыруға арналған комплексті бағдарламалар
- заңды тұлғаларды сақтандыру бағдарламалары
- активтер және банктің мүлік мүдделерін сақтандыру қорғанысы
- банктің қаржы тәуекелдерін сақтандыру
- лизингтік компанияларды сақтандыру қорғанысы
Жеке сақтандыру:
- автомобильдік көлікті сақтандыру
- мүлікті шығыннан сақтандыру
- ерікті титулды сақтандыру
- жазатайым оқиғадан сақтандыру
- шетелге шығушы азаматтарды ерікті дәрігерлік сақтандыру (туристерді сақтандыру)
Заңды тұлғаларды сақтандыру:
- автомобильдік көлікті сақтандыру
- ерікті дәрігерлік сақтандыру
- кәсіпорын мүлкін сақтандыру
- жазатайым оқиғадан сақтандыру
- жүктерді сақтандыру
- құрылыс-монтаж тәуекелдерін сақтандыру
- құрылысқа үлескерлік қатысу келісім-шарты бойынша салушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін ерікті түрде сақтандыру
- келісім-шарт бойынша азаматтық жауапкершілікті сақтандыру
- еңбек міндеттерін орындау барысында қызметкер өмірі және денсаулығына зиян келтірілгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін мүндетті түрде сақтандыру
- Қайта сақтандыру
Кәсіпкерлікті дамыту қоры
«Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры 1997 жылы құрылған. 2006 жылдың мамырынан бастап Қор акционері «ФУР Казына» АҚ болып табылады. Қордың негізгі міндеті – шағын және орта кәсіпкерліктің, сонымен қатар Қазақстанның микроқаржылық ұйымдарының сапалы дамуына жәрдемдесу.
«Қазақстандық депозиттерді кепілдендіру қоры» АҚ
«Қазақстандық депозиттерді кепілдендіру қоры» АҚАТФ Банк депозиттері қамсыздандырылған!
Міндеттер мен қызметтер
Қордың негізгі міндеттері - қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ат салысу және салымшылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау. Осы міндеттерге сәйкес Қор келесі қызметтерді орындайды:
• мәжбүрлі ликвидацияланатын банк салымшыларына кепілдік төлем төлеу;
• депозиттерді міндетті түрде кепілдендіру жүйесіне банктер тізімін жүргізу;
• өзіне меншікті активтерді инвестициялайды;
• кепілдемелік төлем төлеуге арналған арнайы ақша резервін қалыптастырады;
• конкурстық негізде банк-агент таңдайды;
• қатысушы-банктен барлық банкілік операциялар өткізуге лицензиясын алып қою немесе консервациялау кезінде тағайындалатын уақытша әкімшілік құрамына, сонымен қатар ликвидациялық комиссия және мәжбүрлі ликвидацияланатын қатысушы-банктің несие берушілер комитетіне.
«АТФ Банк» АҚ Қазақстан Республикасы жеке тұлғаларының депозиттерін міндетті ұжымдық кепілдендіру (қамсыздандыру) жүйесінің қатысушысы болып табылады. Қатысушы куәлігі №004.
## Еншілес ұйымдар
АҚ « АТФ Финанс »
«АТФ Финанс» АҚ – «АТФ Банк» АҚ 100% еншілес ұйымы 2006 жылы қарашада құрылды.
Компания мақсаты " Алматы қаласындағы аймақтық қаржы орталығы туралы " (ААҚО) ҚР заңына сәйкес құнды қағаздар нарығында қызмет жасау. Компанияның басты міндеті сапалы қаржылық қызмет көрсетуде клиенттер қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру, олардың өндіріс-қаржылық қызметін дамыту және оптимизациялауда, өзара тиімді әрі ұзақмерзімді ынтымақтастықты нығайтуда көмек көрсету.
Компания құнды қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен берілген №0401201652, №0403200900 лицензияға ие.
Бұл лицензияға сәйкес, «АТФ Финанс» АҚ құнды қағаздар нарығында номиналды ұстаушы ретінде есепшот жүргізу құқығын қоса алғанда делдалдық және дилерлік қызметті жүзеге асыруға, сонымен қатар инвестициялық портфельді басқаруға құқылы.
Компания көрсететін қызметтер:
- қаржы құралдарымен операциялар: құнды қағаздар, ақша нарығы құралдары, туынды құралдар, құрылымдық ноталар және т.б.;
- клиенттің құнды қағаздарын дербес немесе эмиссиялық консорциум құрамында шығару және орналастыру бойынша қызмет көрсету;
- «Қазақстандық қор биржасы» АҚ сауда жүйесінде құнды қағаздарға деген екіжақты баға белгілеуді қамтамасыз ету бойынша маркет-мейкер қызметтері;
- сараптамалық қызмет, құнды қағаздар, эмитенттер, сауда нәтижелері туралы және құнды қағаздар нарығы туралы жалпы хабар беру, сонымен қатар құнды қағаздар нарығындағы жағдай туралы жүйелі сараптамалық шолулармен қамтамасыз және Клиент тапсырысына сәйкес арнайы есеп берулерді дайындау;
- Құнды қағаздар нарығындағы қызмет мәселелері бойынша консалтинг.
Қосымша қызмет көрсетулер:
- арнайы инвестициялық портфель қалыптастыру бойынша кеңес беру (акциялар, облигациялар, жылжымайтын мүлік, қымбат металдар, өнер туындылары және т.б.);
- капиталды орналастыру және пайдалану мәселелері бойынша кеңес беру;
- сонымен қатар Клиент тапсырысына сәйкес басқа да қызмет көрсетулер.
Компанияның мамандандырылған персоналы қаржы нарығында қаражат орналастыру мүмкіншіліктері туралы жеткілікті ақпарат береді және клиенттердің тілектері мен қажеттіліктерін ескере отырып, дара инвестициялық бағдарлама жасайды.
«АТФ инкассациялау» ЖШС
Қолдағы ақшаны тасымалдауға қатысты өз тәуекелдерін төмендетуге арналған банкілік операцияларды жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың қызметтерін өркениетті түрде пайдаланғысы келетін потенциалды клиенттердің өсімін есепке ала отырып, «АТФ Банк» АҚ 2007 жылы екінші деңгейлі банктерге, әртүрлі меншік түрлері ұйымдарына, сонымен қатар жеке тұлғаларға банкноталар, тиындар және құндылықтарды инкассациялау бойынша қызмет көрсетуші «АТФ Инкассация» жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құрды.
«АТФ Инкассация» ЖШС өз клиенттеріне келесі қызмет түрлерін ұсынады:
- ақша түсімі бар сөмкелерді инкассациялау және банкіге жеткізу;
- материалды-жауапты тұлғаға еріп жүру;
- екінші деңгейлі банктердің операциялық кассаларына;
- екінші деңгейлі банктердің облыстық филиалдарына көмек жеткізу;
- Қазақстан бойынша қолдағы ақшаны заңды тұлғалар бөлімшелеріне жеткізу;
«« Отан » ашық жинақ зейнетақы қоры» АҚ
Қазақстан - ТМД елдері арасында халықты әлеуметтік қамтамасыз ету реформасын бірінші болып іске асырды.
Бүгінде біз 1998 жылы «Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңын енгізуден бастау алған зейнетақылық реформа өзінің өзектілігін және сенімділігін көрсетіп, нақты нәтижелерге қол жеткізгенін байқай аламыз. Егер қалыптасу кезеңінде ол бірсыпыра қиындықтарға тап болса, қазір жинақ зейнетақылық жүйе - ең алдымен салымшы пайдасына жұмыс істейтін жөнделген механизм.
««Отан» АЖЗҚ» АҚ еліміздің зейнетақы нарығында жетінші жыл табысты жұмыс істеп келеді және бұл уақыт ішінде – өзін тұрақты және сенімді Қор ретінде көрсетті. Қор қызметінің негізгі ұстанымдары ашықтық, мөлдірлік және профессионализм болып табылады.
««Отан» АЖЗҚ» АҚ негізгі артықшылықтары:
- акционерлердің берік құрамы – Қор тұрақтылығы және сенімділігінің кепілі;
- қаржылық тұрақтылық нормаларының тұрақты орындалуы;
- зейнетақылық қорлардың тұрақты өспелі табыстылығы;
- қызмет басынан жоғары даму динамикасы;
- сенімділік және шапшаңдық;
- қызметтердің тегін және сапалы көрсетілуі;
- Қазақстанның барлық облыстарында қалыптасқан аймақтық желі.
«Сибирь банкі» ЖАҚ
Банк тарихы
Банк жарнашылардың жалпы жиналысы шешімімен құрылған (протокол №1 09.03.1989), және 1989 жылы 20 қыркүйекте Омбы кооперативті «Сибирь» банкі атауымен КСРО мемлекеттік банкімен тіркеуге алынды (тіркеу нөмір 170).
Қатысушылардың жалпы жиналысы шешімімен (протокол №2 09.11.1994) Банктің ұйымдық-құқықтық түрі (Омбы кооперативті «Сибирь» банкі) жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде анықталған.
Банкі қатысушыларының жалпы жиналысы шешімі бойынша (протокол №1 24.04.1998) Банктің құрылтай құжаттарын «Жауапкершілігі шектеулі қоғамдар туралы» 08.02.1998 мерзіміндегі №14-ФЗ Федералдық Заңға сәйкестендіру үшін жарғының жаңа редакциясы қабылданды. Банк атауы Жауапкершілігі шектеулі қоғам Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі ретінде анықталды.
Қатысушылардың жалпы жиналысы шешімімен (протокол №9 03.07.2001) Банк Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі Жауапкершілігі шектеулі қоғамнан Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі Жабық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды.
2005 жылы 11 қарашада ОКБ «Сибирь» ЖАҚ-тың жалғыз акционері «АТФ Банк» Акционерлік қоғамы болды (Қазақстан Республикасы).
2006 жылы 22 қыркүйекте ОКБ «Сибирь» ЖАҚ Жарғысында банк атауын ауыстырумен байланысты өзгертулер енгізілді. Осы уақыттан бастап Банктің фирмалық (толық ресми) атауы – «Банк Сибирь» Жабық акционерлік қоғамы.
Банк жүзеге асыратын банкілік операциялар және келісімдердің түрлері:
- жеке және заңды тұлғалардың қаражаттарын салымдарға тарту (талап етуге дейін және белгілі бір мезгілге);
- тартылған қаражаттарды өз атынан және өз есебінен орналастыру;
- жеке және заңды тұлғаларға банкілік шоттарды ашу және жүргізу;
- жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмасы бойынша олардың банкілік шоттарымен есеп-қисаптарды жүзеге асыру;
- ақша қаражаты, вексель, төлем және есеп айырысу құжаттарын инкассациялау және жеке және заңды тұлғаларға кассалық қызмет көрсету;- банктік кепілдіктер беру;
- жеке тұлғалардың тапсырмасы бойынша банктік шот ашпай-ақ ақша аудармаларын жүзеге асыру (пошталық аудармаларды есепке алмағанда);
- ақшалай түрдегі міндеттемелерді атқаратын үшінші тұлғалар үшін кепілдіктер беру;
- ақшалай түрдегі міндеттемелерді атқаратын үшінші тұлғалардан талап ету құқықтарына ие болу;
- жеке және заңды тұлғалармен жасалатын келісім-шарт негізінде ақша қаражаты және басқа мүлікпен сенімді басқаруды жүзеге асыру;
- кеңес беру және ақпараттық қызметтер көрсету;
- төлем құжаты қызметін атқаратын, салымдар және банкілік шоттарға ақша қаражатының тартылуын растайтын, басқа да құнды қағаздар шығару, сатып алу, сату, есеп, сақтау және федералды заңдарға сәйкес арнайы лицензия алуды талап етпейтін басқа да операцияларды жүзеге асыру;
- жеке және заңды тұлғаларды қауырт, ақылы, қайтарылатын және қамсыздандырылған негізде несиелеу;
- федералды заңдарға сәйкес құнды қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру;
«Банк Сибирь» ЖАҚ Басшылығы:
Несие ұйымының жеке атқарушы органы:
Баймухамбетов Кадырхан Адилханович – Басқарма Төрағасы
Саброва Людмила Владимировна – Бас бухгалтер
Алқалы атқарушы орган мүшелері (Басқару):
- Баймухамбетов Кадырхан Адилханович – Басқарма Төрағасы
- Вандышев Андрей Юрьевич – Банк Басқарма Төрағасының Орынбасары
- Гаврилов Андрей Владимирович - Басқарушы директор
- Кошкимбаев Сулеймен Сапарович - Басқарушы директор
- Метлина Елена Валерьевна – Басқарушы директор
Директорлар кеңесі:
- Фон Гляйх Кристоф Александер Ханс-Юрген
- маг. Хубер Армин
- Сеитова Мухаббат Болатовна
- Калимова Алия Толюгеновна
«АТФ Банк-Қырғызстан»
«АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ ашық акционерлік қоғаммен болып табылады және Қырғыз Республикасында 1992 жылы 7 мамырдан бастап өз қызметін жүзеге асырып келеді.
Алғашында Банк Қырғыз кәсіпкерлікке жәрдемдесу коммерциялық банкі «Кыргызмелбизнесбанк» аталды. Құрылтайшылар құрамы өзгергеннен кейін Банк «Кыргызэнергобанк» Энергетикалық Секторды Қырғыз коммерциялық Банкі аталып, басты мақсаты Қырғыз Республикасының энергетикалық секторын қайта құру және дамытуға жәрдемдесу болды.
2001 жылы маусымда Банк қайта тіркеуден өтіп, «Энергобанк» ААҚ болып жаңадан аталды.
2004 жылы «Энергобанк» ААҚ акционерлері құрамына «АТФ Банк» АҚ кірді.
2006 жыл 20 қазанда «Энергобанк» ААҚ акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысында Банк атауын «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ етіп өзгерту туралы шешім қабылданды.
2006 жылы 14 желтоқсанда «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ Қырғыз Республикасының Әділет министрлігінде қайта тіркеуден өтті (тіркеу № 870-3300-АО (ИУ)). ОКПО коды 20030380.
Бүгінде «АТФ Банк» АҚ акцияларының мажоритарлық пакетін Кредитанштальт Австрия Банкі (ВА-СА), ЮниКредит (UniCredit Group) бөлімшесі иемденгеннен кейін Банк автоматты түрде ЮниКредит Групп топ мүшесі статусына ие болды.
«АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ Қырғыз Республикасының әмбебаб коммерциялық банкі және Қырғызстан банк жүйесі көшбасшыларының бірі.17 жыл жұмыс барысында банк өз клиенттері мен акционерлерінің мүдделерін ескеретін сенімді серіктес абыройына ие болды.
«АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ 2009 жылдың 1 сәуіріне қарай Қырғыз Республикасының банк саласында жетекші орынға ие және негізгі көрсеткіштер бойынша үздік үштікке кіреді:
- активтер бойынша екінші орын, нарық үлесі 10,8%;
- несиелік портфель көлемі бойынша – бірінші орын, нарық үлесі 18,6%;
- жиынтық капитал бойынша – үшінші орын, нарық үлесі 9,5%.
01.01.2009 жылға қарай қаржылық көрсеткіштер бойынша Банктің таза табысы 2003 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда 12,5 есеге артық, бұған себеп несие портфелінің 22 есеге және клиентік базаның 3,5 есеге өсуі. Жоғарыда көрсетілген қаржылық нәтижелер Банктің тұрақты және динамикалық дамуын сипаттайды.
Рұқсат етілген банкілік операциялар тізімі:
1. Салымшымен депозиттер тарту;
2. Қарыз алушымен келісілген шарттар негізінде өз атынан меншікті немесе тартылған қаражаттарды орналастыру;
3. Азаматтар және заңды тұлғаларға шоттар ашу және жүргізу;
4. Өз бетімен корреспонденттік қатынастар орнату;
5. Клиенттердің тапсырмасымен есеп-қисаптарды 5. жүзеге асыру және банкілердің - тілшілердің және олардың касса қызмет етуі ;
6. несиелік және төлем карточкаларын қоса алғанда төлем құжаттарын (чектер, аккредитивтер, вексель және басқа құжаттар) шығару, сатып алу, ақы төлеу, қабылдау, сақтау және растау;
7. Қарыз міндеттемелерін сатып алу және сату (факторинг) мен қарапайым және аударма вексельдерді есепке алу (форфейтинг);
8. Қарыздық құнды қағаздар беру (депозиттық сертификаттар, облигациялар, қарапайым вексельдер);
9. Банкілік кепілдіктерді жүзеге асыру .
10. Қолдағы және қолма-қол ақшасыз шетел валютасын сатып алу және сату;
11. Туынды қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асыру (дериватив).
2011 жылға дейінгі «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ стратегиялық мақсаттары:
1. 11,5% аса нарықтық үлеспен Қырғызстанның ең ірі банкі позицияларын сақтау;
2. Операциялар табыстылығының жоғары дәрежесін сақтау (ROE –12,6 % аса, ROA – 3,2% аса);
3. белсенді түрде кеңейту;
4. Халықаралық қаржы институттарымен қарым-қатынастарды белсенді түрде дамыту.
«АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ халықаралық стандарттарға сай жоғары дәрежедегі банкілік қызметтердің кең спектрін ұсынады.
Банктің табысты жұмысының критерийлері – өспелі қаржылық көрсеткіштер, активтер көлемі, заманауи банкілік технологиялардың болуы, өнімдер мен қызметтердің тұрақты түрде жаңартылуы, үйлесімді басқару жүйесі, филиалдық желі жұмысының тиімділігі, сонымен қатар клиентік базаның толассыз артуы.
Ең жаңа банкілік технологияларды қолдану, бәсеке қабілетті тарифтер енгізу арқылы жекелеген қарым-қатынас және Клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыру мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Жоғары мамандандырылған қызметкерлер сенімділік және өтемпаздық талаптарына жауап беретін әртүрлі қаржы құралдарына банк қаражатын пайдалы және қауіпсіз инвестицялауды қамтамасыз етеді.
Бүгінде Қырғызстанның ірі қалаларында Банк өкілдіктері жұмыс істейді: Бішкек, Ош, Жалалабат, Қаракөл, Балыкчи, Талас, Карабалта, Токмок, Чолпоната, Нарын.
Басқарма Төрағасы - Капышев Бейбут Сапаргалиевич,
Басқарма Төрағасының Бірінші Орынбасары – Калимова Алия Толюгеновна орынбасары,
Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Ким Александр Дмитрийұлы,
Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Майкенов Ерлан Турсынович,
Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Дыйканов Рустам Анатаевич,
Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Курманбеков Бакыт Джанышбекович,
Бас бухгалтер – Дюлькеева Ирина Анатольевна.
## Дереккөздер |
Маралды облысының (Солтүстік- Сібір өңірі) Өрік ауылында қыпшақ руынан шыққан Сұлтан деген атақты бай тұрған. Сұлтанның Хұсни және Хорлан атты екі қызы болған. Хорлан атымен жиырма жастағы жас композитор шығарған “Хорлан” әні көпшілікке жақсы мәлім. Бұл әннің шығу тарихы мынадай: Ертіс өңірінде Ақкөл ауылынан елу шақырым жерде Сүлеймен деген бай өзінің малын ұстайды. Оның ұлы Шошанның қалыңдығы Маралдыдан болған. Қалыңдығы мен оның ата-анасын , көру үшін Шошан бірнеше атты Естайға беріп, оның қасына осы сапарда дос немесе серіктес ғана емес, үлкен рудың құрметті әншісі ретінде еруін сұрайды. Естай шақыруды қуанышпен қабылдайды. Шошанның қалыңдығының үйі Сұлтан ауылында болады. Күйеу жігіттің құрметіне барлық ауылдардан жігіттер мен қыздар жиналады. Дәстүрлі көңілді ойын-сауық басталады. Жастардың арасында Сұлтанның қыздары Хұсни мен Хорлан да бар еді. Өте сәнді киінген, басқа ақындар мен әншілерге ұқсамайтын Естай Хорланға бірден ұнайды. Естайға қыз да ұнайды. Қыз бен жігіт оңаша қалған сәтте, бір-біріне сүйетіндіктерін білдіреді. Хорлан айттырылып қойылғандықтан, үйлену туралы әңгіме де болуы мүмкін емес. Сондықтан, Естай қызды ұрлауға бел байлайды. Қыздың келісімін алған Естай туған ауылы Ақкөлге келіп, достарымен, туғандарымен ақылдасады. Достары оны қуанышпен қолдайды. Бір жыл өткен соң әнші өзінің досымен Маралдыға қайта келеді. Естай көрші ауылда қонақ бола отырып, Хорланға адам жібереді, бірақ қызға үйінен кетуге мүмкіндік болмайды. Жастардың ойлағаны туралы барлығына белгілі болады. Ашу кернеген әкесі қыз атастырылған жаққа жаушы жіберіп, “ақысы төленген” қалыңдықты алып кетулерін талап етеді. Асығыс той жасалып, Хорлан өз тағдырына мойынсұнып, алыс ауылға келін болып кетеді. Естай көзі жұмылғанша Хорланды ұмыта алмайды. Өзінің өмірлік қайғысы, орындалмаған арманы жөнінде ол атақты “Хорлан” әнін шығарады.
Жігіттер қапы қалма бұл жалғаннан, Жігіттің арманы не сүйгенді алған,Сірә, сіздей жан тумас,Туса туар артылмас.Бұл ғаламды шарықтап,О, дариға ләуліктас,Бағдат, Мысыр, Шынмашын,Іздесем Хорлан табылмас.
Естай жастық махаббатына берік, адал болады. Ол ұзақ жылдар сынауынан өтеді.Алпыс жеті жасқа келген Естай “Хорлан” әнін ерекше толғаныспен орындайды. Домбыраны қолына алған ол ұзақ үнсіздіктен соң, көзінен аққан жасын сүртіп, сосын ойнай бастайды, - дейді көзі көргендер, - “Домбыра шегін ол бос қоятын, сол себепті дыбыс та төмен, аса қайғылы, тұншығып шықты. Оның әні жылдар сынағынан өткен нәзік сезіммен өрілген махаббаттың қайғысы мен азабы туралы болады. Әншінің қолындағы үлкен, алтын сақина болатын. Естай оны, “Хорланнан қалған естелік” деп ерекше бағалаған. |
Ілия Жақанов (6 мамыр 1936 жыл, Жамбыл облысы Сарысу ауданы Ақтоғай ауылы) — жазушы, композитор, өнер зерттеуші.
Композитор, жазушы, публицист, музыка танушы,Қазақстан мен Қырғызстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері. 1936 жылы Жамбыл облысының Сарысу ауданында туған. С. М. Киров атындағы Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. Жақанов ҚазССР Министрлер Кеңесінің теледидар мен радио жөніндегі Мемлекеттік комитеті жүйесінде әдеби редактор, Қазақ радиосының музыкалық редакциясында бас редактор болып қызмет атқарды. Қазіргі кезде еркін шығармашылықпен айналысуда. I. Жақановтың әндері жастар арасында жақсы танымал. Ол "Алматы кешінде", "Асылым", "Жайлаукөл кештері" және т. б. әндердің авторы "Екі жирен", "Бірінші концерт" әңгімелер жинағының, "Аққулар қонған айдын көл", "Ықылас" романының музыка және музыканттар туралы зерттеулердің авторы.
## Өмірбаяны
* Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетін бітірген (1959).
* 1959-1963 жылдары “Қазақстан пионері” (қазіргі “Ұлан”) газетінің әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі,
* 1963-1984 жылдары Қазақстан теледидар және радиохабарлар жөніндегі мемлекеттік комитетінде редактор, аға редактор, Қазақ радиосы музыка редакциясының бас редакторы қызметтерін атқарған.
## Кітаптары
1. Әнші бұлбұл кітабы, 2007 ж, 74 бет
* “Қайта оралған ән” (1968),
* “Хош бол, вальс” (1969) кітаптары.
* Қазақтың ұлы күйшісі, қобызшы Ықылас туралы романы “Кертологоо” (1989) деген атпен алғаш қырғыз тілінде, кейін қазақ тілінде “Ықылас” (1990) деген атпен жарық көрді.
Қазақ өнері қайраткерлерінің өмірін зерттеу негізінде:
* “Екі жирен” (1976),
* “Бірінші концерт” (1971),
* “Махаббат вальсі” (1983),
* “Аққулар қонған айдын көл” (1988) атты деректі жинақтары, сондай-ақ,
* “Қарабура” (1997) тарихи-танымдық шығармасы жарық көрген.
## Әндері
Жақанов:
* “Әселім әнім”,
* “Даниярдың әні”,
* “Еділ мен Жайық”, т.б. халық арасында кең таралған әндердің авторы.
## Аудармалары
* Қырғыз жазушысы Т.Қасымбековтің “Сынған қылыш” тарихи дилогиясын қазақ тіліне аударған (1981).
## Зерттеулері
* “Біржан сал”
* “Ақан сері”
* “Үкілі Ыбырай”
* “Естай әнші”
* “Жаяу Мұса”
* “Мәди”
* “Майра”
* “Балуан Шолақ”, т.б. сал-серілер ғұмырнамалар.
Қазақстан композиторлары
* М.Төлебаев
* Латиф Хамиди
* С.Мұхамеджанов
* Қ.Мусин
* Б.Байқадамовтардың шығармашыдық портреттерін сомдаған шығармалары
## Сценарийлері
* “Шоқан және музыка”
* “Жамбыл және музыка”
* “Сәкен және музыка” атты деректі фильмдері бар.
## Жетістіктері
* Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1990),
* Қырғызстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1994),
* Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1998).
* Халықаралық Жамбыл атындағы сыйлық лауреаты (1997).
* Қазақстанның Еңбек Ері (2022)
## Дереккөздер |
Роза Үмбетқызы Жаманова (16 сәуір 1928, Ақтөбе, Қазақ АКСР, РКФСР — 27 желтоқсан 2013, Алматы, Қазақстан) — әнші (сопрано). КСРО-ның халық артисі. 1928жылы Ақтөбе Қаласында туған. 1954 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын бітірген.
## Өмірбаяны
Байұлы тайпасының Байбақты руынан шыққан. Роза Үмбетқызы 1928 жылдың 16 сәуірінде Ақтөбе қаласында туды. Әке-шешесінен ерте айырылған Роза жетім балалар үйінде тәрбиеленді. Музыкаға деген сүйіспеншілікпен ол габойда ойнауды үйрене бастады. Дегенмен, оның ең ынтызарлығы фортепьяно аспабын игеруге жетеледі. Талдырмаш келген, қуыршақтай Роза оқудан бос уақытын музыка аспаптарында ойнауға арнады. Тәрбиешілер, мектеп мұғалімдері Розаның музыкаға деген жоғары қабілетін байқап, Орал музыкалық училищесіне қабылдануына жол ашты. Оның вокалдық дарындылығын сольфеджио сабағына қатысқан ұстаз А.Б. Муравьева танып Розаға бір ән айтуды ұсынды. Табиғатынан биязы қыз қанша қысылса да даусы айтарлықтай анық, жақсы шықты. Әрі қарай Роза Н.Дмитриева-Лещенконың тәрбиесіне өтеді, одан вокалдық тәжірибиенің бастапқы сабағын ала бастайды. Одан әрі ұстаздықты Б.Горский жалғастырды. Училищені үздік бітірген Роза консерваторияға қабылданды. Мұнда ол профессор А.Курганованың класынан вокалдық сабақтар алды 1953 жыл. Консерваториядағы оқу мерзімі аяқталды. Бұдан бір жыл бұрын ол дирижер Исидор Аркадьевич Зактың ақылымен Алматы опера және балет театрының дайындық тобына қабылданды. Алда опера және балет театрының солистігі өзіне тартады. Бір жыл өтер-өтпесте оған Евгений Брусиловскийдің «Ер Тарғын» операсындағы Ақжүніс партиясын орындау тапсырылды. Әрине бұл өнердегі оған артылған сенім үлкен. Театр басшылары, әртістері, тыңдармандар бірден-ақ Роза Үмбетқызының сахналық пісіп жетілгендігін, дауыс диапазонының мол мүмкіншілігін байқады. Мұқан Төлебаевтың «Біржан – Сарасында» бас партияны орындағанда оның дарынды әншілігіне жаппай танымалдық келіп жетті.Роза Жаманованың шетелдерге гастрөлдік сапарлары жемісті өтті. Шебер әншінің орындауындағы ән тілмашты қажет етпей-ақ музыка тілінің құпиялығымен халық жүрегіне жете алды. Ол Канадада, Үндістанда, Италияда, Швецияда, т.б. да елдерде қазақ музыка өнерін, классикалық операларында партияларды аса шеберлікпен танытты.
Абай атындағы қазақтың Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында 1953 ж. қызмет істейді. Жаманова Жібек пен Ақжүністің (Е. Брусиловскийдің “Қыз Жібек” және “Ер Тарғыны”), Сараның (М. Төлебаевтың “Біржан мен Сарасы”),Ажардың ( А. Жұбанов пен Л. Хамидидің “Абайы”), Татьяна мен Иолантаның (П. И. Чайковскийдің “Евгений Онегині” мен “ Иолантасы”), Амелияның (Дж. Вердидің “Балмаскарады”) және т. б. опералардағы басты бейнелердің қайталанбас тұлғасын жасады. Роза Жаманова күміс ырғақты өзіндік дауысы бар әнші. Өзі сомдаған бейнелерді жете сезіну, жоғарғы вокальдық мәдениет - оның орындау мәдениетінің ерекшеліктері.
«Абай» операсынан Ажардың ариясы - Әні А. Жұбанов пен Л. Хамидидікі, М. Әуезовтің либреттосы, орынд. Р. Жаманова.
Роза Жаманованың тағыда бір елеулі еңбегі – оның ұстаздығы. 1987 жылдан бері Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваторияда профессор, вокал бойынша дәріс береді. Музыкалық жоғары оқу орындарында вокалдық әншілер үшін оқу бағдарламаларын құрастыруға қатысты, ал 2008 жылдан консерваторияда ақылшы-ұстаз. Ол 1962 – 1979 жылдар аралығында Қазақ театр қоғамының төрайымы болды. 1968 жылдан Халықаралық театр институтының мүшесі. КСРО халық әртісі Роза Жаманова Еңбек Қызыл ту, Халықтар достығы, Парасат ордендерімен марапатталды. Сонымен қатар оған Моңғол мемлекетінің, Эстон республикасының, Шешен-Ингуш автономиялық республикасының құрмет грамоталары берілді.
## Дереккөздер |
Едіге Жаров (1952 жылы 19 қаңтарда Алматы облысы, Нарынқол ауылында дүниеге келген) - спорттық гимнастикадан қазақтан шыққан ең танымал бапкер. Екі дүркін Олимпиада чемпионын тәрбиелеп шығарған. Бүгінгі күні Едіге Нұрмаханұлы спорттық гимнастикадан Канада құрамасының бапкері. Халықаралық гимнастика федерациясы техникалық комитетінің мүшесі, FIG жаттықтырушылар академиясының бас эксперті. Канада тарихында спорттық гимнастикадан Олимпиада чемпионын дайындаған тұңғыш бапке.
## Отбасы
Әкесі осы Нарынқол даласында 1930 жылы дүние есігін ашып, 1957 жылы өмірден озады. Ал анасы Нұри Салауатқызы 2007 жылы өмірден озды. Кейін Алматыға келіп мектеп тәмамдаған соң, Қазақ дене шынықтыру инстутынан диплом алып шықты. Бала Едіге алғаш спорт залға барып жүрген сәтте онымен бірге ғарышкер Талғат Мұсабаев та бір топта болыпты.Едіге аға зайыбы Маргарита екеуі бір ұл, бір қыз тәрбиелеп отырған бақытты отбасы. Ұлы – Руслан 29 жаста. Оттава қаласының әкімдігінде істейді. Ал қызы Карина – 24 жаста. Монреаль университетін аяқтап, қазір ағылшын, француз тілінің маманы, аудармашы.
## Шәкірттері
### КСРО
1988 жыл. әйгілі КСРО-ның атын әлемге жайған Валерий Люкин Сеул Олимпиадасында екі алтынды қанжығасына байлады. Міне, сол Люкиннің томағасын сыпырған осы Едіге бапкер еді. Кейін білікті бапкерден шыңдалып шыққан Люкин талай мәрте әлем біріншілігінің шыңын бағындырды.
### Франция
Едіге Жаров дайындаған шәкірттері әлемде ешкім жасамаған бірнеше элементтерді дүниеге алып келді. Сол әдістердің бірі һәм бірегейі белдемеде (турник) 360 градус бұрылыспен алға бүгіліп жасайтын сальто. Бұл әдісті ойлап тапқан осы Едіге бапкер еді. Аумалы төкпелі тоқсаныншы жылдары Едіге аға Жаров Францияға кетті. Француздардың арнайы шақыруымен осы елдің құрамасын 2000 жылға дейін жаттықтырды. 1995 жылы шәкірті Жил Стабло Еуропа чемпионы атағын жеңіп алса, 1997 жылы тағы бір шәкірті Франция чемпионатында топ жарды. Бірақ Едіге аға Франция жұртынан көп кемсітушілік көріпті.
Ұзақ жыл талмай баптап, жауапты сын алдында ащы терін алып, бәйгеге қосқан шәкірті шығыршықта не бел темірде шырқ үйіріліп, өнер көрсетіп жатады. Басқа бапкерлер сияқты ел қатарлы қасында отыра алмай, шәкіртінің қимыл қозғалысын бапкер бөлмесіндегі теледидардан немесе трибунадан тамашалады. Мұндай кемсітушілікке шыдамаған, Едіге бапкер 2000 жылы Канадаға кетеді.
### Канада
Едіге ағаның баруымен тұралап тұрған Канада гимнастикасы аяқтан тұрды. Оған дәлел, 1999 жылғы ӘЧ бар жоғы 18 орынға тұрақтаған Канада, 2001 жылы 12 орынға, ал 2003 жылы 5 орынға табан тіреді. Өсу деп осыны айтыңыз. 1976 жылдан кейін тұңғыш рет, 28 жылдық үзілістен кейін 2004 жылы Канада гимнасшылары Олимпиада табалдырығын аттады. Сол жолы канадалық Кайл Шифелт Афины ойындарының чемпионы атанды
## Сілтемелер
* Казахстанский агрегатор новостей. Thenews.kz Мұрағатталған 10 тамыздың 2014 жылы.
* Ұлттық спорт порталы. ALAMAN.KZ Мұрағатталған 10 тамыздың 2014 жылы. |
Бақыт Тоқсанбайқызы Қарабалина (1939, Атырау облысы, Құрманғазы ауданы-1991) - домбырашы, Қазақстанның халық артисі, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының профессоры.
## Өмірбаяны
* 1965 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының халық аспаптар факультетін (А. Жұбанов пен Л. Мұхитовтың класы бойынша) бітірді.
* 1960 жылдан бастап, Құрманғазы атындағы Қазақтың Мемлекеттік халық аспаптар оркестрінің домбырашы-солисі. Оркестрдің құрамында ол әлемге қазақтың домбыра музыкасының сұлулығын танытты, көптеген елдерде өнерлік іссапарларда болды. Ол қазақтың халық композиторлары: Құрманғазының, Сейтектің, Дәулеткерейдің, Мәменнің, Қазанғаптың күйлерін орындаушы. Бақыт Қарабалинаның орындауында күйлер ерекше тереңдігімен айрықшаланады. Оның репертуарында қазақ және шетелдік композиторлардың шығармалары бар.
## Дереккөздер |
Уалбай Утмаханбетұлы Өмірбаев (1960 жылы 7 мамырда Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Төрткүл ауылында дүниеге келген) — Қазақстандық математик-алгебраист, физика-математика ғылымдарының докторы.
1973-1977 жылдары Алматыдағы Республикалық физика-математика мектебінде оқыған. 1977-1982 жылдары Новосібір мемлекеттік университетінің механика-математика факультетінің студенті болған. 1982-1985 жылдары Новосібір мемлекеттік университетінің аспирантурасында білім алған. 1986 жылы кандидаттық диссертациясын профессор И. П. Шестаковпен ИМ СО РАН (Новосибирск қаласы) сәтті қорғап шықты. 1995 жылы 01.01.06 — математическалық логика, алгебра және сандар теориясы мамандығы бойынша докторлық диссертациясын қорғайды. Бүгінгі күні (2006—2008 жж.) «Көп мүшелік алгебрасы, Пуассон алгебрасы және бос алгебраларды дифференциялдау және автоморфизмдер» атты ғылыми жобаға басшылық етуде.
## Еңбек жолы
Еңбек жолын 1986-1989 жылдар аралығында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың жоғары алгебра кафедрасының ассистенті болып бастаған. 1989-1991 жылдары ҚазҰУ-дың аға оқытушысы, 1991-1995 жылдары доценті атанған. 1995 жылы ғылым докторы дәрежесіне қол жеткізген.1995-2001 жылдары М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетіндегі информатика кафедрасының меңгерушісі болған. 2001 жылдан бастап ЕҰУ-да Мұрағатталған 8 желтоқсанның 2012 жылы. алгебра және геометрия кафедрасының меңгерушісі(қолжетпейтін сілтеме) қызметін атқарып жүр. 2007 жылдан бері Детройттағы Уейн университетінде сабақ береді.
1993-2007 жылдар аралығында Испанияның Овиедо, Канаданың Манитоба, Бразилияның Сан-Паулу, АҚШ-тың Вашингтон, Мичиган, Кливлен, Майами университеттерінде, Францияның Марсель-Люмини атындағы математика орталығында, Германияның Макс Планка атындағы математика институтында дәріс оқыған.
2001 жылы жапон математигі М.Нагатаның, 2004 жылы ағылшын математигі П.Конның есебін шешкен.
## Марапаттары
Күні бүгінге дейін талантты жас ғалымдарға арналған және ғылымның дамуына зор үлес қосқаны үшін Мемлекеттік стипендияларына,
* ҚР «Үздік оқытушысы» грантына ие болып,
* «Нұр Отан» ХДП-ның «Белсенді қызметі үшін»,
* ҚР Білім және ғылым министрлігінің «ҚР ғылымын дамытуға қосқан үлесі үшін»
* «ҚР білім беру ісінің үздік қызметкері» төсбелгі
* Америка математика қоғамының жоғары дәрежелі «Мур» сыйлығы
* ҚР Мемлекеттік сыйлығы
## Отбасы
Үйленген, 4 баласы бар.
## Ғылыми жұмысы
"Еркін алгебралардың, көпмүшелік алгебралардың және Пуассон алгебраларының Автоморфизмдері мен саралануы"тақырыбында ғылыми жобаның (2006-2008 жж.) жетекшісі болды. Нәтижесінде, кеңестік американдық математик Леонид Макар-Лимановпен бірге Пуассонның бос алгебраларын таза алгебралық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу басталды (бұрын Пуассон алгебралары тек геометриялық және физикалық тұрғыдан белсенді түрде зерттелген).
Бүгінгі таңда-ЕҰУ алгебра және геометрия кафедрасының профессоры. Л.Н. Гумилева.
У.У. Өмірбаевтың докторлық диссертациясы КСРО корреспондент-мүшесі Михаил Каргаполовтың шешілмеу дәрежесі > 2 еркін шешілетін топтарға кіру мәселесінің шешілмейтіндігі туралы мәселесін шешуге арналды. 2001 жылы ол И. П. Шестаковпен бірге Масаоши Нагатаның 3 айнымалыдан көпмүшелік алгебраларында жабайы автоморфизмдердің болуы туралы оң гипотезасын шешті. 2004 жылы Ө. Ө. Өмірбаев ағылшын математигі П. Конның еркін ассоциативті алгебралардың автоморфизмдері туралы белгілі мәселесін шешті.
* U.U.Umirbaev. The Nagata automorlihism is wild, liroc. Nat. Acad. Sci. USA, 100 (2003), No.22, 12561-12563 (with I.li.Shestakov).
* Umirbaev U.U.lioisson brackets and two generated subalgebras of rings of liolynomials. — Journal of the American Mathematical Society, v. 17 (2004), 181—196 (with I.li. Shestakov).
* U.U. Umirbaev. Tame and wild automorlihisms of rings of liolynomials in three variables — Journal of the American Mathematical Society, v. 17 (2004), 197—227 (with I.li. Shestakov).
* U.U. Umirbaev. The Strong Nagata conjecture — liroc. Nat. Acad. Sci. USA, v. 101 (2004), No. 13, 4352-4355 (with J.-T.Yu).
* U.U. Umirbaev. The Anick automorlihism of free associative algebras// J. Reine Angew. Math. v. 605 (2007), 165—178.
## Сыртқы сілтемелер
* [1] Мұрағатталған 1 қарашаның 2013 жылы.
* [2](қолжетпейтін сілтеме)
* [3](қолжетпейтін сілтеме)
* [4] |
Болат Ишанбайұлы Қарақұлов (27.03.1942, Алматы - 16.12.2014, Алматы) - музыкатанушы, фольклоршы.
## Өмірбаяны
* Мәскеу консерваториясысының дирижерлік-хорлық факультетін бітірген.
* 1967-1969 жж. - Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының хорлық дирижерлік кафедрасының дәріскері.
* 1970 жж. ҚР Ғылым Академиясының М.О.Әуезов атындағы өнер және мәдениет Институтында жұмыс істейді.
## Ғылыми жұмыстары
Қарақұловтың ғылыми қызметі музыкалық фольклор мен халықтық ән өнерінің алғашқы нұсқаларына тарихи-теориялық талдама жасаумен ерекшеленеді. Оның зерттеулік жұмысы қазақтық әндік музыкалық өнерін анықтап, зерттеуге бағытталған. Ол Қазақстанның әртүрлі өңіріндегі ән-әуендердің ерекшеліктерін біртіндеп құрылуы тарихи процесінің заңдылықтарын ашуға тырысады.
## Шығармалары
Б.Қарақұловтың «Асыл мұра» музыкалық-этнографиялық жинағы республиканың музыкатану ғылымына қосылған елеулі үлесі болып табылады.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits