text
stringlengths 3
252k
|
|---|
"Есім ханның ескі жолы" - дәстүрлі қазақ қоғамындағы заңдардың жиынтығы. Оның негізін Қасым хан салған болатын (1511 - 1523). Заң жинағында Қыпшақ, Шағатай, және басқа ұлыстарда қолданылатын әртүрлі жарғылар енгізілді. Есім хан өзіне дейін көп өзгеріске ұшырай қоймаған Қасымның заңдарын іс жүзінде қолдануды өзі билік жүргізгенде қатаң талап етті. Қасымның заңы Есімнің арқасында сол дәуірдің әскери-саяси және әлеуметтік қажеттіліктеріне, халықтың тұрмысы мен дәстүріне сәйкес жетілдірілді, соның нәтижесінде бұл заң халық арасында кеңінен тарады. Бұл заң ережелері жермен, малмен байланысты материалдық тарап-арыз, қылмыстық іс туралы (ұрлық, кісі өлтіру және т.б.), әйелдердің жағдайы, әскери міндеттілік, дәстүрлі шаралар, кедейлерге көмектесу және т.б. туралы мәселелерді қарады. Халық бұқарасы Қасым хан заңының ережелерін ұстауды қалады. Бұл заң жиынтығы Есім ханның құрметіне "Есім ханның ескі жолы" деп аталды.
## Дереккөздер |
"Қазақ" газеті (قازاق) — 1918 – 1913 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. № 1 номері 1913 жылы 2 ақпанда шыққан.
1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы — «Азамат» серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл — қазақ ұлты деген ұғымды берді.
Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылды. Мұны түсіндірген ұлт зиялылары «қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ“ газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын» деп жазды.
«Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы — Ахмет Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М. Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан, М. Дулатұлы, М. Шоқай, М. Тынышбайұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Ғ. Қараш, Р. Мәрсеков, Ж. Тілеулин, Ғ. Мұсағалиев, М. Жұмабаев, Х. Болғанбаев, Х. Ғаббасов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров, А. Мәметов, С. Дөнентайұлы, Х. Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып тұрды.
XX ғасыр басында аталған газет оқығандардың, діндарлардың, шәкірттердің, қарапайым сауаты бар адамдардың, тұтастай жалпы ұлттың ықыласпен оқитын басылымына айналды. Бұдан кейін пайда болған барша елшіл газет-журналдар осы «Қазақтың» шекпенінен шықты.
## Дереккөздер |
Кіші Ат (лат. Equuleus) - экваторлық шағын шоқжұлдыз. Дельфин, Суқұйғыш және Пегас (Пырақ) шоқжұлдыздарының аралығында орналасқан. Мұнда жарық жұлдыз жоқ. Қазақстан жерінде көктем, жазда және күзде көрінеді.
## Тағы қараңыз
* Жұлдызды аспан. |
Еңбек келісімі
Белгілі бір жас пен білім дәрежесіне жеткеннен кейін, жұмысқа тұрғандардың әрқайсысының еңбек жолы осы құжаттан басталады.
Еңбек шарты заңмен рәсімделген екі жақтың (әдетте "жұмыс беруші" және "жұмысшы" деп аталады), нақты бір міндеттерді өзіне ерікті түрде алу туралы жазбаша келісімі болып табылады.
Аталған міндеттемелерді нақты анықталған шарттар негізінде уақыттың белгілі бір мерзімі аралығында орындайтындықтары баяндалады. Басқа кез келген құжат еңбек келісімінің де өзіндік құрылымы мен мазмұны, рәсімдеу ережелері бар.
Еңбек келісімі жұмысқа орналасқан кезде немесе алдыңғы жасалған келісімнің кейбір шарттары (міндеттер мазмұны, еңбекақы мөлшері, жұмыс жағдайы т.б.) өзгерген жағдайда жасалады.
Келісім жасауға ұйым әкімшілігінде белгіленге тәртіп бойынша қаралған жұмысшы арызы негіз болады.
Еңбек келісімі мыналардан тұрады:
* құжат аты;
* келісімнің жасалған орны мен күні;
* екі жақтың толық және шартты атауы;
* жұмыстың сипаты мен мазмұны, оны орындауға қажетті квалификация дәрежесі;
* келісім типі (негізгі жұмыс әлде қосымша істелетін жұмыс);
* келісім түрі (шектеулі мерзімге ме әлде ұзақ уақытқа ма);
* келісімнің уақыты, мерзімі (шектеулі мерзімге жасалған келісім үшін);
* сынау мерзімі;
* жұмысшының міндеттері;
* еңбек жағдайы, еңбекақы төлеу сияқты әкімшіліктің негізгі міндеттерін көрсете отырып жазылған жұмыс беруші міндеттері;
* жұмысшының еңбек құқын қорғауға қосымша кепілдік беретін мағлұмат;
* еңбек пен демалыс тәртібінің ерекшеліктері туралы мәлімет;
* ақшалай берілетін сыйлық көлемі мен оны төлеу тәртібі туралы мәлімет;
* демалыс алу тәртібі мен оның мерзімі туралы мәлімет;
* келісім бойынша жасалатын басқа да жағдайлар мен шарттар;
* келісім бойынша атап өтілетін ерекше жағдайлар (қай кезде келісім бұзылуы немесе қайт ақаралуы мүмкін);
* келісім тоқтатылатын жағдай атап көрсетіледі;
* екі жақтың мекен-жай мен реквизиттері;
* екі жақтың қойылатын қолы (сигнатура);
* шартқа қол қойылған күн;
* келісім қосымшасы (егер бар болса).
Еңбек келісімін безендірудің қызметтік құжаттарды безендірудің жалпы талаптарынан көп айырмашылығы жоқ. Келісім мәтіні А4 форматты қағазда таза, түзетулерсіз басылады. Цифрлар қажет жағдайда жазбаша жазылады.
## Дереккөздер
Еңбек келісімі жұмысқа орналасқан кезде немесе алдыңғы жасалған келісімнің кейбір шарттары (міндеттер мазмұны, еңбекақы мөлшері, жұмыс жағдайы т.б.)өзгерген жағдайда жасалады.Келісім жасауда ұйым әкімшілігінде белгіленген тәртіп бойынша қаралған жұмысша арызы негіз болады.
3) екі жақтың толық және шартты атауы;4)жұмыстың сипаты мен мазмұны, оны орындауға қажетті квалификация дәрежесі;5) келісім тип (негізгі жұмыс әлде қосымша істелетін жұмыс);6) келісім түрі (шектеулі мерзімге ме әлде ұзақ уақытқа ма);7)келісімнің уақыты, мерзімі (шектеулі мерзімге жасалған келісім үшін);8)сынау мерзімі;9)жұмысшының міндеттері;10) еңбек жағдайы, еңбекақы төлеу сияқты әкімшіліктің негізгі міндеттері көрсете отырып жазылған жұмыс беруші міендеттері;11)жұмысшының еңбек құқын қорғауға қосымша кепілдік беретін мағлұмат;12)еңбек пен демалыс тәртібінің ерекшеліктері туралы мәлімет;13)ақшалай берілетін сыйлық көлемі мен оны төлеу тәртібі туралы мәлімет;14)демалыс алу тәртібі мен оның мерзімі туралы мәлімет;15)келісім бойынша жасалатын басқа да жағдайлар мен шарттар;16)келісім бойынша атап өтілетін ерекше жағдайлар (қай кезде келісім бұзылуы немесе қайта қаралуы мүмкін);17)келісім тоқтатылатын жағдай атап көрсетіледі;18)екі жақтың мекен-жайы мен деректемелері;19)екі жақтың қойылатын қолы (сигнатура);20)шартқа қол қойылған күн;21)келісім қосымшасы (егер бар болса);
Қүжаттың толық аты мен нөмірі парақтың жоғарғы шетінен 3-5 интервал қалдырылып, орта тұсына үлкен әріптермен жазылады. |
«Рахат» акционерлік қоғамы – 60 жылдан артық тарихы бар, Қазақстандағы кондитер өнімдерін шығаратын ірі өндіріс орындарының бірі..
## Тарихы
1942 жылы Алматы зауыты және Мәскеу кондитерлік фабрикаларының атындағы " Бабаева" және "Рот Фронт" цехтары негізінде құрылды. Шоколад бұйымдар, карамель, печенье, вафли, шығыс тәттілері, зефир, мармелад және басқа да өнімдер шығарады. 1965 жылы фабрикада қайта жаңарту және кеңейту жұмыстары басталды. 1967 жылы бисквит цехы пайдалануға берілді, ал 1980 жылы — какао өндеу және шоколад бұйымдары (жобалық қуаты 12,7 мың тонна). 1982 жылы еңбекті механикаландыру деңгейі төмендеп, 64,8 % - ға, оның ішінде цехтарда негізгі өндірістің 71,5 % - ға, ал учаскелерінде қосалқы қызмет 47,9 % төмендеді.
КСРО ыдырағанға дейін фабрика "Кондитерпром Министрлігінің" Қазақ КСР тамақ өнеркәсібі бірлестігіне кірген. 1992-ші жылы жекешелендірілді және акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. Қазіргі уақытта фабриканың 250-ден астам ассортимент атаулары әртүрлі кондитерлік өнімдерге жататын 10 түрлі топтары бар. Өнім "Рахат" кондитерлік фабрикасынан Ресей, Германия, Моңғолия, Өзбекстан, Тәжікстан, Қытай және Ауғанстан елдеріне экспортталады. 2013 жылдың қаңтар айында оңтүстік корея тобы АҚ "Рахат" бойынша акцияларды сатып алу келіссөзін жүргізді. Сол мезгілде Рахат акциялары өсе бастады: алдымен 2,5 мың теңге, содан кейін 6,5 мың теңгеге дейін көтерілді.
22 қыркүйек 2013 жылы үш тоқсанның акциялар пакетін фабриканың 10 % алатын қазақстандық нарық $156,6 млн, немесе $43,5 акцияға байланысты сыйлығымен нарығы 30 % - ға бағаланды.
29 шілде 2013 жылы Оңтүстік Кореяның LOTTE Confectionery кондитерлік компаниясы қазақстандық өндірушінің шамамен 76 % айналыстағы акцияларын сатып алу туралы шарт жасасты. Мәміле нәтижесінде акцияларды сату бойынша ірі акционерлер құрамынан британдық BD Associates Limited (29 %), Анатолий Попелюшко (25,79 %), Наталья Хильчук (11,54 %) шықты.
10 желтоқсан 2013 жылы LOTTE Confectionery тағы 23,75 % акцияларын 30 күн ішінде сатып алатындығын жариялады .
«Рахат» АҚ-нда 3.500-ге тарта адам жұмыс жасайды. Өндіріс қуаты екі жерде, Алматы және Шымкент қалаларында орналасқан.
Өндірістің жан-жақты сипаты, ауқымдылығы және какао бұршақтарын қайта өңдеу бойынша жеке өз желілерінің болуы компанияның отандық өндірушілер арасында кондитер өнімдерінің кең көлемдегі сұрыпталымына ие болуына мүмкіндік береді. Қазіргі күні «Рахат» АҚ-ның сұрыпталым қоржыны 250-ден астам атауға ие, 10 түрлі топқа жататын әр алуан кондитер өнімдеріне толы.
«Рахат» АҚ - диабетпен ауыратын адамдарға арнап арнайы өнім шығаруды меңгерген Қазақстандағы жалғыз кәсіпорын. Бұл сұрыпталымға калориясы төмен және табиғи шикізатпен тең қант алмастырғышы бар шоколад, кәмпит, печенье және вафлидің бірнеше атаулары кіреді.
Кондитер өнімдерін шығаратын өндірушілер арасында «Рахат» АҚ өнімінің айрықша ерекшелігі - әр алуандығымен ажыратылатын шоколад өнімдерін шығарудың басымдығы.
Кәсіпорында сапаны бақылаудың кешенді жүйесі және бірыңғай жауапкершілікке негізделген ішкі сапа жүйесі ұйымдастырылған және іске асуда. Бұл жүйе өндірістің әр сатысында шикізат пен өнім сапасын бақылауға негізделген.
## Компания жайлы
Компания тұтынушылардың мүддесін ғана емес, өз қызметкерлері туралы да ойлайды. Компания қызметкерлері үшін өнімді және қанағаттанарлық тұрғыда еңбек етуге мүмкіндік беретін жағдайлар жасайды. Бірінші және екінші ауысым қызметкерлері үшін ыстық тамақпен қамтамасыз ететін асхана жұмыс істейді, жоғары санатты дәрігерлер қызмет істейтін санитарлық бөлім бар, сауна мен жаттығу залы бар сауықтыру орталығы қызмет көрсетеді. Түрлі сала мамандарының біліктілігін көтеру бойынша жүйелі сабақтар жүргізілетін оқу класы бар, мемлекеттік тілді үйрету курстары ұйымдастырылған.
1978-1979 жылдары цехтардың жұмыскерлеріне арналған асхана, дәрігерлік санитарлық бөлім, кеңейтілген тұрмыстық орынжайлары бар әкімшілік-тұрмыстық корпустың құрылысы жүрді. 1992 жылы мемлекеттік кәсіпорын «Рахат» акционерлік қоғамы болып қайта құрылып, «Рахат» сауда белгісі болып тіркелді. 2001 жылы Шымкент қаласында еншілес кәсіпорын ашылып, алғашқы өнімдері өндіріле бастады. 2007-2009 жылдары Кельн қаласындағы (Германия) ISM кондитер және бисквит өнімдерінің Халықаралық арнайы көрмесіне қатысты.
«Рахат» АҚ-нда 3500-ге тарта адам жұмыс істейді. Өндірістік қуат Алматы және Шымкент қалаларындағы екі алаңда шоғырланған. Өндірістің жан-жақтылық сипаты, оның ауқымы мен какао бұршақтарын қайта өңдеу бойынша дербес желінің болуы компания үшін отандық өндірушілер арасында кондитерлік өнімдердің кең сұрыпталымын иеленуге мүмкіндік береді. Бүгінде «Рахат» АҚ-ның сұрыпталым қоржыны 10 түрлі топқа жататын алуан түрлі кондитерлік өнімнің 250-ден аса атауымен толыққан.
Кәсіпорында бірыңғай жауапкершілік пен сапаны бақылаудың кешенді жүйесіне негізделген ішкі сапалық жүйе ұйымдастырылып, іске асырылуда. Бұл жүйе өндірістің әр сатысында шикізат пен өнім сапасын бақылайды. Кәсіпорында ҚР ИСО 9001 - 2001 СТ стандартына сәйкес сертификатталған сапа менеджменті жүйесі енгізілген және іске қосылған.
## Басшылығы
Директорлар Кеңесінің мүшелері:
* Даулетова Шолпан Алтыбаевна ─ Директорлар Кеңесінің төрайымы
* Попелюшко Анатолий Висханович ─ Директорлар Кеңесінің мүшесі
* Мейрамбаев Жексембай Аргынгазинович ─ Тәуелсіз директор
Басқарма мүшелері:
* Попелюшко Анатолий Висханович
* Зенков Александр Сергеевич
* Хильчук Наталья Мироновна
* Рустемова Римма Асхатовна
* Гордиенко Ольга Ильинична
* Кристаль Лариса Герасимовна
## Өнімдері
### Карамельдер
Жеміс салмасы бар карамель
«Вишня» (өлшенбелі)
Піскен шиенің дәмі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 91,6 грамм
Энергетикалық құндылығы 353 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, қышқылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330, табиғи ұқсас шие хош иістендіргіші; бояғыш: Е122.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай
«Слива» (өлшенбелі)Піскен алхорының дәмі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 90,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 348 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, қышқылдылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330; хош иістендіргіш ─ табиғиға ұқсас алхоры.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
Мұздақ карамель
«Дюшес» (өлшенбелі)
Алмұрттың айрықша иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 96,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 373 ккал
Құрамы: қант, сірне, қышқылдылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330; табиғиға ұқсас алмұрт және ваниль хош иістендіргіштері. 8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 12 ай.
«Престиж» (өлшенбелі)
Баяу пісірілген сүттің нәзік дәмі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,7 грамм
Май 1,0 грамм
Көмірсу 95,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 378 ккал
Құрамы: сірне, қант, қоюландырылған сүт, ас тұзы, хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас май, қоюландырылған сүт, баяу пісірілген сүт.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 12 ай.
Бұлғанған салмалары бар карамель
«Гауһар» (өлшенбелі)
Ванильдің нәзік иісі мен қоюландырылған сүттің дәмі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,4 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 92,5
Энергетикалық құндылығы 357 ккал
Құрамы: қант, сірне, жележасағыш ─ желатин, табиғиға ұқсас ─ қоюландырылған сүт, ванильді хош иістендіргіштері;8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
Сүт салмасы бар карамель
«Дубок» (өлшенбелі)
Какао ұнтағы қосылған карамель массасы. Өзегі қаймағы алынбаған қоюландырылған ст пен жағымды ромның хош иісі бар какао ұнтағы, ұсақталған жаңғақ және коньяк қосылған жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған, шоколад-жаңғақ салмалы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,0 грамм
Май 2,1 грамм
Көмірсу 90,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 339 ккал
Құрамы: қант, сірне, қоюландырылған сүт, ұнтақталған жержаңғақ, какао ұнтағы, кондитерлік май; Этил спирті.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
Помада салмасы бар карамель
«Сказка» (өлшенбелі)Өзегі қаймағы алынбаған, қоюландырылған сүт пен қуырылған жаңғақ дәмі бар какао ұнтағы қосылған жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған, сүт салмалы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,8 грамм
Май 2,0 грамм
Көмірсу 91,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 372 ккал
Құрамы: қант, сірне, қоюландырылған сүт, какао ұнтағы, кондитерлік май, ас тұзы, табиғиға ұқсас жержаңғақ хош иістендіргіші.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
Ликер салмасы бар карамель
«Клубничный ликер» (өлшенбелі)
Жидек тұнбасы қосылған салма.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,1 грамм
Май 0,2 грамм
Көмірсу 92,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 357 ккал
Құрамы: қант, сірне, қышқылдылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330, этил спирті, спирттегі жеміс тұнбасы, табиғиға құлпынай, ванильді хош иістендіргіштері.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Шоколад-жаңғақ салмасы бар карамель
«Тайна» (өлшенбелі)
Ванильдің иісі бар ұнтақталған какао қосылған салмадан жасалған карамель.
100 грамм өнімдегі энергетикалық құндылық 390 ккал.
Қабатталған май ─ қант салмасы бар карамель
«Снежинка» (өлшенбелі)
Өзегі табиғи кокос майынан жасалған, лимонның иісі бар, салма.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 11,5 грамм
Көмірсу 86,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 434 ккал
Құрамы: қант, сірне, кокос майы, қышқылдылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330; табиғи лимон хош иістендіргіш.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
Қабатталған жаңғақ салмасы бар карамель
«Кузнечик» (өлшенбелі)
Өзегі жержаңғақ, табиғи кокос майы және жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған, кілегей дәмі бар, борпылдақ сүт-жаңғақ салмалы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,1 грамм
Май 13,0 грамм
Көмірсу 75,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 435 ккал
Құрамы: қант, сірне, ұнтақталған жержаңғақ, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, кондитерлік май, кокос майы, табиғиға ұқсас май-кілегей хош иістендіргіш, эмульгатор-лецитин Е332.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Қабатталған шоколад-жаңғақ салмасы бар карамель
«Рачки» (өлшенбелі)
Өзегі ұнтақталған какао қосылған қуырылған кешью жаңғағы, жержаңғақ пен жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған, борпылдақ пралине салмалы, ванильдің иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,9 грамм
Май 10,3 грамм
Көмірсу 82,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 423 ккал
Құрамы: қант, сірне, ұнтақталған кешью жаңғағы, ұнтақталған жержаңғақ, ұнтақталған какао, кондитерлік май, табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш; эмульгатор-лецитин Е332.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Глазурленген карамель
«Рекорд» (өлшенбелі)
Созылмалы карамельдегі экзотикалық жемістердің қайталанбас дәмі бар пектиннен жасалған желе салма.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,2 грамм
Май 1,2 грамм
Көмірсу 83,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 388 ккал
Құрамы: қант, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, жеміс езбесі, қышқылдылықты реттегіш ─ лимон қышқылы Е330, хош иістендіргіштер: табиғи экзотик, табиғиға ұқсас ваниль.8-ден 24ºС-қа дейінгі температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 9 ай.
### Кәмпиттер
Глазурленбеген желелі кәмпиттер
«Сказка» (flow pack, өлшенбелі)
Дәмі мен түр-түсі әр алуан желатиннен және агардан жасалған желелі кәмпиттер.
100 грамм өнімде:
Белок 3,3 грамм
Май 0,2 грамм
Көмірсу 73,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 316 ккал
Құрамы: сірне, қант, ылғал ұстағыш - сорбитол Е420 агенті, жележасағыштар: желатин, агар Е406; қышқылдылықты реттегіш - лимон қышқылы Е330; жылтыратқыш «Капол», табиғиға ұқсас құлпынай-банан, қаймақ-карамель, жемісті коктейль, банан, ванильді, алхоры хош иістендіргіштер; бояғыштар: Е122, Е171, Е102, Е133. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Глазурленбеген пралине кәмпиттері
Арахисовые (өлшенбелі)
Өзегі ұсатылған жержаңғақ, какао ұнтағы мен сүт қосылған жержаңғақ пен жоғары сапалы өсімдік майы негізіндегі пралинеден жасалған "батончик".100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,1 грамм
Май 29,9 грамм
Көмірсу 59,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 523 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, бидай ұны, ұнтақталған жержаңғақ, ұақталған жержаңғақ, құрғақ сүт сарысуы, какао ұнтағы, құрғақ сүт, эмульгатор: лецитин Е 322; жұмыртқа ұнтағы, крахмал, табиғиға ұқсас ванильді, жержаңғақ хош иістендіргіштері.(18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Молочно-вафельные (өлшенбелі)
Өзегі вафлидің қытырлақ үгіндісі қосылған жоғары сапалы өсімдік майы мен сүттен жасалған сүт "батончик".
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,5 грамм
Май 25,4 грамм
Көмірсу 62,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 494 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, бидай ұны, какао ұнтағы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, ұнтақталған какао, эмульгатор: лецитин Е 322; крахмал, жұмыртқа ұнтағы, ас тұзы, қопсытқыштар: Е500, Е503; табиғиға ұқсас баяу пісірілген сүт, сары май, какао, ванильді хош иістендіргіштері.(18±3)°Cтемпературада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Колосок (өлшенбелі)
Өзегі жоғары сапалы өсімдік майы мен сүттен жасалған цитрустың иісі бар "батончик".
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,7 грамм
Май 25,9 грамм
Көмірсу 65,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 504 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, бидай ұны, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, крахмал, эмульгатор: лецитин Е 322; жұмыртқа ұнтағы; хош иістендіргіш: табиғи апельсин; ас тұзы, қопсытқыштар: Е500, Е503. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Шоколадно-вафельные (өлшенбелі)
Өзегі ұнтақталған какао, какао ұнтағы мен вафлидің қытырлақ үгіндісі қосылған жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған сүт-шоколад "батончик".
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,5 грамм
Май 25,4 грамм
Көмірсу 62,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 494 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, бидай ұны, какао ұнтағы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, ұнтақталған какао, эмульгатор: лецитин Е 322; крахмал, жұмыртқа ұнтағы, ас тұзы, қопсытқыштар: Е500, Е503; табиғиға ұқсас баяу пісірілген сүт, сары май, какао, ванильді хош иістендіргіштері.(18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Негізі ─ Помада
Айгерим (өлшенбелі)
Өзегінің қабығы какао ұнтағы мен спирт қосылған карамель-ванильдің иісі бар сүт помадасынан жасалған. Салмасы коньяк қосылған сүт помадасынан жасалған.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,6 грамм
Май 9,6 грамм
Көмірсу 77,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 389 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, кондитерлік май, какао ұнтағы, этил спирті, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, инвертаза Е1103, табиғиға ұқсас крем-карамель, жұмыртқа ликері, ванильді хош иістендіргіштер; коньяк, ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Балапан (өлшенбелі)
Өзегінің қабығы бананның иісі бар қант помадасынан жасалған. Салмасы көк алманың нәзік иісі бар мөлдір желеден жасалған.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,0 грамм
Май 6,9 грамм
Көмірсу 80,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 371 ккал
Құрамы: қант, сірне, ұнтақталған какао, жеміс езбесі, какао майы, ылғал ұстағыш - сорбитол E420 агенті; кондитерлік май, этил спирті, какао ұнтағы, жележасағыш - агар Е406 агенті; құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, қышқылдылықты реттегіш - лимон қышқылы Е330, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильдi, банан, жасыл алма хош иістендіргіштер; ас тұзы, инвертаза Е1103, бояғыштар: Е102, Е102/133; ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш.
Бэлис (өлшенбелі)
Какао ұнтағы және алкоголь қосылған құрамында табиғи құрамы сақталып қоюландырылған сүттің, табиғи сары майдың мөлшері көп, қымбат ликердің таңдаулы иісі бар сүт помадалы крем-брюле.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,9 грамм
Май 11,1 грамм
Көмірсу 75,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 401 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, этил спирті, сиыр майы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, табиғиға ұқсас бэлис, жұмыртқа ликері, ванильді хош иістендіргіштер. Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Вечер (өлшенбелі)
Спирт және жидек тұнбасы қосылған, құрамында қаймағы алынбаған қоюландырылған сүт пен табиғи сары майдың мөлшері көп сары май помадалы крем-брюле.
100 грамм өнімде
Ақуыз 3,1 грамм
Май 3,4 грамм
Көмірсу 72,9 грамм
Энергетикалық құндылығы 411 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, сиыр майы, кондитерлік май, какао ұнтағы, этил спирті, жидек тұндырмасы, коньяк, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас кілегей-май, ванильді хош иістендіргіштер; ас тұзы, инвертаза Е1103.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Ласточка (өлшенбелі)
Табиғи сары май, какао ұнтағы және жеміс қайнатпасы қосылған құрамында қаймағы алынбаған қоюландырылған сүт көп, цитрустың иісі бар сүт-жеміс помадасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,1 грамм
Май 10,3 грамм
Көмірсу 76,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 397 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, жеміс қайнатпасы, какао ұнтағы, кондитерлік май, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғи апельсин және табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіштер, сиыр майы, инвертаза Е1103.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Махаббат (өлшенбелі)
Баяу пісірілген сүттің дәмі бар, сары май және какао ұнтағы қосылған, қаймағы алынбаған қоюландырылған сүт негізіндегі крем-брюле помадасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,6 грамм
Май 14,7 грамм
Көмірсу 70,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 417 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, құрғақ сүт, этил спирті, құрғақ сүт сарысуы, сиыр майы, ас тұзы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас май, пісірілген сүт, ванильді хош иістендіргіштер; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш. Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Этюд (өлшенбелі)
Қара қарақаттың табиғи шырыны қосылған жемісті помада.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,2 грамм
Май 6,8 грамм
Көмірсу бар 82,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 383 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, кондитерлік май, какао ұнтағы, этил спирті, қара қарақаттың табиғи шырыны, қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330, табиғиға ұқсас қара қарақат, ванильді хош иістендіргіштер; эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, инвертаза Е1103. Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Ромашка (өлшенбелі)
Какао және коньяк қосылған, құрамында қаймағы алынбағанқоюландырылған сүт пен табиғи сары майдың мөлшері көп, ромның иісі бар, сары май помадалы крем-брюле.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,1 грамм
Май 13,7 грамм
Көмірсу 72,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 415 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, кондитерлік май, какао майы, какао ұнтағы, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476 сиыр майы, коньяк, табиғиға ұқсас ванильді, ром, коньяк хош иістендіргіштері.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Цитрон (өлшенбелі)
Жеміс қайнатпасы мен цитрустық жемістердің дәмі қанық лимон қышқылы қосылған қант помадасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,2 грамм
Май 6,8 грамм
Көмірсу 82,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 383 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, кондитерлік май, какао ұнтағы, қышқылдылықты реттегіш - лимон қышқылы Е330; ас тұзы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғи лимон және табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіштер; инвертаза Е1103, бояғыш Е102.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Ода (өлшенбелі)
Шоколад глазурімен глазурленген, күмбез тәрізді, помадалы, құрамдастырылған кәмпит. Өзегінің сырты тирамисудың дәмі бар қоюландырылған сүт және какао ұнтағы қосылған сүт помадасынан жасалған. Сүттің дәмі бар трюфель салмаcы.
100 грам өнімде:
Ақуыз 3,1 грамм
Май 16,5 грамм
Көмірсу 69,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 420 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, кондитерлік май, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, какао ұнтағы, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, табиғиға ұқсас дольче де личе, тирамису, ванильді хош иістендіргіштер; инвертаза Е1103, коньяк, ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Айтыс (өлшенбелі)
Шоколад глазурімен глазурленген, құрамдастырылған, күмбез тәрізді помадалы кәмпит. Өзегінің сырты ванилдің дәмі бар какао ұнтағы қосылған сүт помадасынан жасалған. Салмасы табиғи фундук пастасы негізінде.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,8 грамм
Май 10,91 грамм
Көмірсу 76,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 396 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, фундук пастасы, кондитерлік май, какао ұнтағы, этил спирті, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, инвертаза Е1103, табиғиға ұқсас ванильді, фундук хош иістендіргіштер; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Василек (өлшенбелі)
Ұнтақталған кешью жаңғағы және коньяк қосылған, құрамында қаймағы алынбаған қоюландырылған сүт пен табиғи сары майдың мөлшері көп, сары май помадалы крем-брюле.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,7 грамм
Май 13,6 грамм
Көмірсу 73,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 416 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, какао майы, кондитерлік май, ұнтақталған кешью жаңғағы, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; сиыр майы, табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш; коньяк.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Прелесть (өлшенбелі)
Шоколад глазурімен глазурленген, құрамдастырылған, күмбез тәрізді помадалы кәмпит. Өзегінің қабығы спирт қосылған ваниль дәмі бар сүт помадасынан жасалған. Ванильдің дәмі бар, сары май мен қоюландырылған сүт қосылған сүт салмасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,8 грамм
Май 11,3 грамм
Көмірсу 74,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 391 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, ұнтақталған какао, кондитерлік май, какао майы, этил спирті, какао ұнтағы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ылғал ұстағыш – сорбитол Е420 агенті, ас тұзы, жележасағыш - агар Е406 агенті, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, инвертаза Е1103, табиғиға ұқсас дольче де личе, ванильді хош иістендіргіштер; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Сафари (өлшенбелі)
Йогурт пен апельсиннің дәмі бар сары май және какао ұнтағы қосылған қоюландырылған сүт негізіндегі крем-брюле сүт помадасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,6 грамм
Май 14,7 грамм
Көмірсу бар 70,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 417 ккал
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, құрғақ сүт, этил спирті, құрғақ сүт сарысуы, сиыр майы, ас тұзы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476;табиғиға ұқсас йогурт, ванильді және табиғи апельсин хош иістендіргіштер; ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Каприз (өлшенбелі)
Шоколад глазурі, табиғи сары май, жеміс қайнатпасы және алкоголь қосылған, айрықша дәмі мен хош иісі бар қант помадасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,4 грамм
Май 8,5 грамм
Көмірсу бар 81,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 392 ккал
Құрамы: қант, сірне, кондитерлік май, жеміс езбесі, какао ұнтағы, этил спирті, ұнтақталған какао, какао майы, сиыр майы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, инвертаза Е1103, табиғиға ұқсас май, тирамису, ванильді хош иістендіргіштер.Ауаның (18±3)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Глазурленген желелі кәмпиттер
Лето (өлшенбелі)
Тропикалық жемістердің иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,2 грамм
Май 6,9 грамм
Көмірсу 72,6 грамм
Энергетикалық құндылығы 351 ккал
Құрамы: қант, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420, желелегіш агент-пектин Е440, қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330, тұрақтандырғыш Е331, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас жеміс коктейлі, шие, ванильді хош иістендіргіштері; бояғыштар Е 102/133.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Серенада – Вишня с фруктовым соком (өлшенбелі)
Жеміс шырыны қосылған желелі кәмпит. Жұқа ақ глазурдегі шиенің дәмі мен хош иісі бар нәзік желе.
100 грамм өнімде :
Ақуыз 0,9 грамм
Май 8,2 грамм
Көмірсу 72,4 грамм.
Энергетикалық құндылығы 360 ккал
Құрамы:қант, сірне, кондитерлік май, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, ылғал ұстағыш агент-сорбитол Е420, жележасағыш агент- пектин Е440, қышқылдылықты реттегіш-лимон қышқылы Е330, табиғи жеміс шырыны, тұрақтандырғыш Е331, табиғиға ұқсас шие хош иістендіргіші, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, иіс пен дәмді күшейткіш: ванилин; бояғыш Е122. (18±3) °С, температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Серенада – Апельсин с фруктовым соком (өлшенбелі)
Жеміс шырыны қосылған желе кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,9 грамм
Май 8,2 грамм
Көмірсу 72,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 360 ккал
Құрамы:қант, сірне, кондитерлік май, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, ылғал ұстағыш агент-сорбитол Е420, жележасағыш агент- пектин Е440, қышқылдылықты реттегіш-лимон қышқылы Е330, табиғи жеміс шырыны, тұрақтандырғыш Е331, табиғи апельсин жидек хош иістендіргіші, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, иіс пен дәмді күшейткіш: ванилин; бояғыштар Е102. (18±3) °С, температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Южная ночь (өлшенбелі)
Айрықша жеміс иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,2 грамм
Май 6,9 грамм
Көмірсу 72,6 грамм
Энергетикалық құндылығы 351 ккал
Құрамы: қант, сірне, кондитерлік май, какао ұнтағы, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420, желелегіш агент-сорбитол Е440, қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330, тұрақтандырғыш Е331, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас табиғи лимон, шие, ванильді хош иістендіргіштері; бояғыш Е 122.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Негізі ─ Пралине
Ажар (өлшенбелі)
Өзегі какао ұнтағы, қытырлақ вафли үгіндісі қосылған жержаңғақтан жасалған, цитрустың жеңіл иісі бар, нәзік сүт пралине.
1100 грамм өнімде:
Ақуыз7,0 грамм
Май 31,4 грамм
Көмірсу 55,9 грамм
Энергетикалық құндылығы 528 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, қуырылған жержаңғақ, ұнтақталған какао, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, бидай ұны, какао майы, какао ұнтағы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильді, табиғи апельсин хош иістендіргіштері; жұмыртқа ұнтағы, крахмал, ас тұзы, қопсытқыш Е500.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Блюз (өлшенбелі)
Өзегі ұнтақталған какао, какао ұнтағы, ұсатылған жержаңғақ қосылған жержаңғақтан жасалған қуырылған орман жаңғағының иісі бар, нәзік сүт пралине.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,2 грамм
Май 31,5 грамм
Көмірсу 55,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 527 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, ұнтақталған какао, ұнтақталған жержаңғақ, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, ұсақталған жержаңғақ, какао ұнтағы, какао майы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас фундук, ванильді хош иістендіргіштері.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Красный мак (өлшенбелі)
Өзегі ұнтақталған какао және карамель үгінділері қосылған, какао майы мен кешью жаңғағынан жасалған нәзік пралине.
1100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,2 грамм
Май 31,8 грамм
Көмірсу 55,6 грамм
Энергетикалық құндылығы 531 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, ұнтақталған кешью жаңғағы, бидай ұны, ұнтақталған какао, какао ұнтағы, какао майы, сірне, жұмыртқа ұнтағы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; крахмал, ас тұзы,табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Танго (өлшенбелі)
Шоколад глазурі және қытырлақ вафли үгіндісі қосылған нәзік сүт пралине бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,9 грамм
Май 28,1 грамм
Көмірсу 61,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 513 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, бидай ұны, ұнтақталған какао, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, какао майы, маргарин, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; крахмал, жұмыртқа ұнтағы, ас тұзы, қопсытқыштар: Е500, Е503; табиғиға ұқсас крем-карамель, қоюландырылған сүт, ванильді хош иістендіргіштері.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Белочка (өлшенбелі)
Өзегі ұсатылған жаңғақ қосылған кешью жаңғағы, какао майы мен ұсақталған какаодан жасалған, ванильдің иісі бар шоколад пралине.100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,6 грамм
Май 33,6 грамм
Көмірсу 54,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 543 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған кешью жаңғағы, ұнтақталған какао, какао майы, кондитерлік май, ұсақталған бадам жаңғағы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Кара – Кум (өлшенбелі)
Өзегі сары май, қытырлақ вафли үгіндісі қосылған бадам жаңғағы, какао майы мен ұсақталған какаодан жасалған, ванильдің иісі бар, шоколад пралине.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,8 грамм
Май 29,9 грамм
Көмірсулар 60,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 523 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, ұнтақталған кешью жаңғағы, ұнтақталған какао, бидай ұны, какао ұнтағы, какао майы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; сиыр майы, жұмыртқа ұнтағы, крахмал, ас тұзы, қопсытқыш Е500, табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Маска (өлшенбелі)
Өзегі какао ұнтағы қосылған кешью жаңғағынан жасалған ванильдің иісі бар, нәзік сүт пралине.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6.7 грамм белок
Май 31,9 грамм
Көмірсу 55,9 грамм
Энергетикалық құндылығы 532 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, ұнтақталған кешью жаңғағы, ұнтақталған какао, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, какао майы, какао ұнтағы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш.18±3°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Негізі ─ Грильяж
Грильяж в шоколаде (өлшенбелі)
Шоколад глазурімен глазурленген жержаңғақтан жасалған грильяж массасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 8,7 грамм
Май 21,0 грамм
Көмірсу 66,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 475 ккал
Құрамы: қант, ұсақталған жержаңғақ, ұнтақталған какао, какао майы, кондитерлік май, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш. (18±3)°C температурда, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Грильяж фруктовый в шоколаде (өлшенбелі)
Шоколад глазурімен глазурленген жеміс-грильяж массасынан жасалған кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,1 грамм
Май 19,4 грамм
Көмірсу 66,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 455 ккал
Кұрамы: жеміс езбесі, қант, ұсақталған жержаңғақ, ұнтақталған какао, какао майы, кондитерлік май, сірне, қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330; эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476, Е471; табиғиға ұқсас өрік, ванильді хош иістендіргіштері, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Шоколадқа малынған жемістер, жидектер, цукаттар
Абрикос в шоколаде (өлшенбелі)
Калифорния бадамының бүтін дәні бар, шоколад глазурімен глазурленген өрік.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,6 грамм
Май 17,9 грамм
Көмірсу 55,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 397 ккал.
Құрамы: өрік, қант, ұнтақталған какао, какао майы, бадам жаңғағының өзегі, сірне, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас өрік, ванильді хош иістендіргіштері. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Чернослив в шоколаде (өлшенбелі)
Калифорния бадамының бүтін дәні бар, шоколад глазурімен глазурленген алхоры.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,4 грамм
Май 18,0 грамм
Көмірсу 57,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 402 ккал
Құрамы: қара өрік, қант, ұнтақталған какао, какао майы, бадам жаңғағының өзегі, сірне, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 6 ай.
Қораптағы кәмпиттер
Amore (көркем қорап, 100 грамм)
Ромео Қанттағы бадам жаңғағы үгінділері қосылған, ерекше май салмасы бар шоколад кәмпит Джульетта Шампанның жағымды хош иісі бар, ақ глазурдегі нәзік, трюфель салма.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,0 грамм
Майлар 40,0 грамм
Көмірсу 54,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 537 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт, ұсақталған бадам жаңғағы, құрғақ сүт сарысуы, коньяк, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, сірне, табиғиға ұқсас ванильді, крем-карамель, жұмыртқа ликері, шампан хош иістендіргіштері; иіс пен дәмді күшейткіш - ванилин, какао ұнтағы, тұрақтандырғыш - инвертаза Е1103.(18±3)℃ температурада, ауаның салыстырмалы 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі : 8 ай.
Romance (көркем қорап, 100 грамм)
Passion Ақ глазурдегі май-трюфельді салма.
Бриз Таңдаулы ваниль-ромның хош иісі бар ерекше трюфель салмалы шоколад кәмпит. Круиз Ваниль иісі бар, ақ глазурдегі трюфель-кремді, нәзік салма. Стиль Криспи-карамель қосылған, ақ және қоңыр шоколад негізінде салмасы бар шоколад кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,5 грамм
Майлар 41,4 грамм
Көмірсу 53,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 540 ккал
Құрамы : қант, кондитерлік май, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт, сиыр майы, құрғақ сүт сарысуы, кокос майы,коньяк, крем-карамель криспиі, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; этил спирті, ас тұзы, табиғиға ұқсас ванильді, ромды, дольче де личе, май хош иістендіргіштері; иіс пен дәмді күшейткіш - ванилин, тұрақтандырғыш--инвертаза Е1103. (18±3)℃ температурада, ауаның салыстырмалы 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі : 8 ай.
Magic (көркем қорап, 100 грамм)
Магия Кілегей-ванильдің жұмсақ дәміне ие, нәзік сүт - бұлғама салмасы бар шоколад кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,5 грамм
Май 26,0 грамм
Көмірсу 56,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 467 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, сірне, кондитерлік май, қоюландырылған сүт, ылғал ұстағыш агент - сорбитол Е420, жұмыртқа белогы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; желе жасағыш - агар Е406,хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас ваниль, май, баяу пісірілген сүт; ас тұзы, тұрақтандырғыш - инвертаза Е1103, иіс пен дәм күшейткіш - ванилин. (18±3)℃ температурада, ауаның 75%-дан аспайтын ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Symphony (көркем қорап, 100 грамм)
Муза Йогурт пен қара жидектің дәмі бар, бұлғанған, нәзік кілегей массасынан жасалған, ақ глазурдегі салма. Глория Ұнтақталған фундуктан жасалған, ақ глазурдегі жаңғақ салмасы. Магия Кілегей-ванильдің жеңіл дәмі, нәзік сүт-бұлғама салмасы бар шоколад кәмпит. Нур Қаймағы алынбаған қоюландырылған сүт және табиғи сары май негізіндегі бұқтырылған, нәзік крем-брюле салмасы бар, коньяк пен спирт қосылған шоколад кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,0 грамм
Май 35,8 грамм
Көмірсу 55,5 грамм
Энергетикалық құндылығы 505 ккал
Құрамы: қант, кондитерлік май, қоюландырылған сүт, ұнтақталған какао, какао май, фундук пастасы, сірне, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, ылғал ұстағыш агент-сорбитол Е420, эмульгаторлар: лецитин Е320, Е476; жұмыртқа белогы, коньяк, сиыр майы, этил спирт, желелегіш агент - агар Е406, ас тұзы, қышқылдылықты реттегіш - лимон қышқылы Е330, хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас баяу пісірілген сүт, май, қара жидек, йогурт, ваниль; иіс пен дәмді күшейткіш – ванилин; тұрақтандырғыш - инвертаза Е1103. (18±3)℃ температурада, ауаның 75%-дан аспайтын ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Достық (көркем қорап, 270 грамм)
Шоколад кәмпиттері салмасы крем–брюле.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,2 грамм
Май 23,7 грамм
Көмірсу 59,6 грамм
Энергетикалық құндылығы 458 ккал.
Құрамы: қант, қоюландырылған сүт, ұнтақталған какао, какао майы, сірне, сиыр майы, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; коньяк; табиғиға ұқсас баяу пісірілген сүт хош иістендіргіші; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.(18±3)°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Гармония (көркем қорап, 270 грамм)
Шоколад кәмпиттері негізі пралине.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,8 грамм
Май 35,2 грамм
Көмірсу 56,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 551 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, ұнтақталған кешью жаңғағы, какао майы, кондитерлік май, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы; табиғиға ұқсас фундук, ванильді хош иістендіргіштері; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.(18±3)°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Рахат (көркем қорап, 265 грамм)
Крем-брюле помада салмасы бар шоколад кәмпитi.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,7 грамм
Май 20,8 грамм
Көмірсу 64,0 грамм
Энергетикалық құндылығы 453 ккал.
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, қоюландырылған сүт, сірне, сиыр майы, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, коньяк, инвертаза Е1103; табиғиға ұқсас кілегей – май, ванильді хош иістендіргіштері; ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш.(18±3)°С температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 8 ай.
Снежинка (көркем қорап, 200 грамм)
Ақ глазурьмен глазурьленген, кокос үгіндісімен безендірілген, вафли қос қабатының арасында нәзік кремнен жасалған өзегі бар кәмпит.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 4,7 грамм
Май45,1 грамм
Көмірсу 46,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 605 ккал
Құрамы: қант, кокос ұнтағы, кондитерлік май, құрғақ сүт, құрғақ сүт сарысуы, бидай ұны, этил спирті, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; жұмыртқа ұнтағы, ас тұзы, крахмал, қопсытқыш Е500, табиғиға ұқсас кокос – кілегей хош иістендіргіші, ванилин иіс пен дәмді күшейткіш.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
### Шоколад
Сүт шоколады
«Казахстанский» (пластик сауыт, 168 грамм)
Ванильдің иісі бар, құрамында ұнтақталған какао мөлшері көп, табиғи сүт шоколады (тақта 6 г). (құрамындағы какао өнімдері 45% кем емес)
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,3 грамм
Май 33,4 грамм
Көмірсу 52,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 532 ккал.
құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, эмульгаторлар: лецитин Е322; Е476; иіс пен дәмді күшейткіш - табиғи ваниль сығындысы.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 12 ай.
«Казахстанский» (көркем қорап трансформер, 210 грамм)
Құрамында ұнтақталған какао өнімі көп, ваниль дәмі бар, сүтті шоколад (тақта 6г) (құрамындағы какао өнімдері 45% кем емес)
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,3 грамм
Май 33,4 грамм
Көмірсу 52,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 532 ккал.
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, эмульгаторлар: лецитин Е322; Е476; иіс пен дәмді күшейткіш - табиғи ваниль сығындысы.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 12 ай.
«Казахстанский» (тақта, 20 грамм)
Ванильдің иісі бар, құрамында ұнтақталған какао мөлшері көп, табиғи сүт шоколады.(құрамындағы какао өнімдері 45% кем емес)
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,3 грамм
Май 33,4 грамм
Көмірсу 52,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 532 ккал.
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, эмульгаторлар: лецитин Е322; Е476; иіс пен дәмді күшейткіш - табиғи ваниль сығындысы.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 12 ай.
«Тысяча и одна ночь» (тақта, 20 грамм)
Ванильдің жағымды иісі бар табиғи сүт шоколады.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,8 грамм
Май 33,4 грамм
Көмірсу 53,9 грамм
Энергетикалық құндылығы 534 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғи ваниль сығындысы – иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 12 ай.
Сказки Пушкина (тақта, 20 грамм)
Ванильдің иісі бар, ұнтақталған кешью жаңғағы қосылған табиғи сүт шоколады. (құрамындағы какао өнімдері 40%-дан кем емес)
Ақуыз 6,4 грамм
Май 34,3 грамм
Көмірсу 52,8 грамм
Энергетикалық құқндылығы 540 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, ұнтақталған кешью жаңғағы, фруктоза, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; иіс пен дәмді күшейткіш – табиғи ваниль сығындысы.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 12 ай.
Қара қоңыр шоколады
«Rakhаt 65% cocoa» (пластик шелек, 200 грамм)
Құрамында какао өнімдер көп ащы шоколад, 65% жоғары (тақта 6 г).
100 грамм өнімде
Ақуыз 8,3 грамм
Май 37,7 грамм
Көмірсу 44 грамм
Энергетикалық құндылығы, 545 ккал
Құрамы: ұнтақталған какао, қант, какао майы, какао ұнтағы, эмульгатор-лецитин Е322, ас тұзы, табиғи ваниль сығындысы – иіс пен дәмді күшейткіш.Какао өнімдерінің мөлшері 65 % кем емес.
Ауаның (8-23)°Стемпературасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 18 ай.
«Rakhаt 70% cocoa» (тақта, 100 грамм)
Құрамында какао өнімдер көп ащи шоколад, 80% жоғары.
100 грамм өнімде
Ақуыз 10,1 грамм
Май 46,7 грамм
Көмірсу 31,3 грамм
Энергетикалық құндылығы, 586 ккал
Құрамы: ұнтақталған какао, қант, какао майы, какао ұнтағы, эмульгатор-лецитин Е322, ас тұзы, табиғи ваниль сығындысы – иіс пен дәмді күшейткіш.Какао өнімдерінің мөлшері 80 % кем емес. Ауаның (8-23)°С температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 18 ай.
«Астана» (пластик қаптама, 168 грамм)
Қоспасыз, құрамында какао өнімдері көп (75% жоғары) ащы шоколад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 9,4 грамм
Май 45,0 грамм
Көмірсу бар 34,4 грамм
энергетикалық құндылығы 579 ккал
Құрамы: ұнтақталған какао, қант, какао майы, какао ұнтағы, эмульгатор-лецитин Е322, ас тұзы, иіс пен дәмді күшейткіш – табиғи ваниль сығындысы.Какао өнімдері 75% құрайды.
Ауаның (8-23)°С температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 18 ай.
«Малыш» (тақта, 20 грамм)
Ванильдің жеңіл иісі бар, қоспасыз, табиғи классикалық шоколад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,9 грамм
Май 33,3 грамм
Көмірсу 60,0 грамм
Энергетикалық құндылығы , 541 ккал
Құрамы: қант, ұнтақталған какао, какао майы, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; табиғи ваниль сығындысы - иіс пен дәмді күшейткіш.Ауаның (8-23)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 18 ай.
Кеуекті шоколады
«Almaty» ерекше шоколады (тақта, 90 грамм)
Құрамында сүт өнімдерінің мөлшері көп кеуекті сүт шоколады.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,4 грамм
Май 33,4 грамм
Көмірсу 54,9 грамм
Энергетикалық құндылығы 538 ккал
Құрамы: қант, какао май, ұнтақталған какао, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, фруктоза, эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476; ас тұзы, табиғи ваниль сығындысы- иіс пен дәмді күшейткіш. Какао өнімдерінің мөлшері 37% кем емес (8-23)℃ температурада, ауаның 75% -дан аспайтын ылғалдылығында сақтау қажет.
Сақтау мерзімі: 18 ай.
«Almaty» қара қоңыр шоколады (тақта, 90 грамм)
Массасыз құрамында какао өнімдері көп (62% жоғары) кеуекті, ащы шоколад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,9 грамм
Май 36,6 грамм
Көмірсу 45,8 грамм
Энергетикалық құндылығы 539 ккал
Құрамы: ұнтақталған какао, қант, какао майы, какао ұнтағы, эмульгатор: лецитин Е322; ас тұзы, табиғи ваниль сығындысы - иіс пен дәмді күшейткіш. Какао өнімдерінің мөлшері 62% кем емес. (8-23)℃ температурада, ауаның 75% -дан аспайтын ылғалдылығында сақтау қажет.
Шоколад-Жаңғақ кремі
Шоколад-жаңғақты «Рахат» кремі (пластик стақандар 500 грамм)Ваниль қосылған какао-ұнтағы мен ұнтақталған жержаңғақ негізіндегі шоколад өнім.
100 грамм өнімдегі энергетикалық құндылық 542 ккал.
### Ирис
«Забава» (өлшенбелі)
Өзегі құрамында сары май және табиғи какао ұнтағының мөлшері көп, қаймағы алынбаған, қоюландырылған сүттен жасалған.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 3,3 грамм
Май 12,3 грамм
Көмірсу 76,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 417 ккал
Құрамы: қоюландырылған сүт, сірне, қант, кондитерлік май, какао ұнтағы, ас тұзы, сиыр майы, табиғиға ұқсас кілегей- май, қоюландырылған сүт, май, какао, ванильді хош иістендіргіштері. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
«Золотой ключик» (өлшенбелі)
Өзегі сары май қосылған, қаймағы алынбаған, қоюландырылған сүттен жасалған, ванильдің нәзік иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 2,4 грамм
Май 7,6 грамм
Көмірсу 82,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 396 ккал
Құрамы: сірне, қант, қоюландырылған сүт, кондитерлік май, ас тұзы, сиыр майы, табиғиға ұқсас кілегей- май, қоюландырылған сүт, май, ванильді хош иістендіргіштері. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
«Петушок» (өлшенбелі)
Какао ұнтағы мен жеміс-жидек қайнатпасы қосылған, жеміс-жидектің жағымды иісі бар.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,8 грамм
Май 6,7 грамм
Көмірсу 85,4 грамм
Энергетикалық құндылығы 393 ккал
Құрамы: сірне, қант, кондитерлік май, жеміс – жидек қайнатпасы, какао ұнтағы, ас тұзы, табиғиға ұқсас май, баяу пісірілген сүт, какао, ванильді хош иістендіргіштері. (18±3)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
### Мармелад
Агар мармелады
«Любимый» (полипропиленді қаптама, 250 грамм)
Жүрекше пішінді, алуан түрлі түсі мен дәмі бар мармелад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 76,2 грамм
Энергетикалық құндылығы 306 ккал
Құрамы: сірне, қант, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420; жележасағыш – агар Е406; қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330; «Капол» жылтыратқышы; хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас кілегей-карамель, құлпынай; бояғыштар: Е122, Е171.(8-24)ºС температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 7 ай.
«Ягодная поляна» (полипропиленді қаптама, 250 грамм)
Жеміс-жидек пішінді және алуан түрлі жидек дәмі бар мармелад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,0 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 76,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 306 ккал
Құрамы: сірне, қант, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420; жележасағыш – агар Е406; қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330; «Капол» жылтыратқышы; хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас өрік, құлпынай, алма, қара қарақат; бояғыштар: Е122, Е102/133, Е133, Е102.(8-24)ºС температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 7 ай.
Желатиннен жасалған мармелад
«Веселый зоопарк» (полипропиленді пакет, 125 грамм)
Түсі мен дәмі алуан түрлі жануарлар пішінді мармелад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,6 грамм
Май 0,2 грам
Көмірсу 68,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 323 ккал.
Құрамы: сірне, қант, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420, желе жасағыш – желатин, қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330, «Капол» жылтыратқышы, хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас банан, шие, қара қарақат, алма; бояғыштар: Е122, Е102/133, Е133, Е102.(8-24)ºС температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
Текше пішінді, түсі мен дәмі алуан түрлі мармелад.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 6,6 грамм
Май 0,2 грамм
Көмірсу 68,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 323 ккал
Құрамы: сірне, қант, ылғал ұстағыш агент – сорбитол Е420; жележасағыш – желатин; қышқылдылықты реттегіш – лимон қышқылы Е330; «Капол» жылтыратқышы; хош иістендіргіштер: табиғиға ұқсас кілегей-карамель, тутти-фрутти, қара өрік, табиғи жалбыз, лимон; бояғыштар: Е171, Е133, Е122, Е102, Е102/133.(8-24)ºС температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 6 ай.
### Агар зефирі
«Зефир глазированный» (өлшеніп салынған 460 грамм)
Жеміс езбесін қосып, жұмыртқа белогы мен агар сиропына бұлғанған масса. Жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған глазурмен глазурленген жартылай домалақ өнім, зефир.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,9 грамм
Май 10,2 грамм
Көмірсу 72,4 грамм
Энергетикалық құндылығы , 380 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, кондитерлік май, какао ұнтағы, жұмыртқаның ақуызы, жележасағыш - агар Е406 агенті; қышқылдылықты реттегіш - сүт қышқылы Е270; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіштер; эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476.Ауаның (8-24)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 3 ай.
«Зефир бело-розовый» (өлшенбелі)
Жеміс езбесін қосып, жұмыртқа белогы мен агар сиропына бұлғанған масса. Зефирдің екі бөлігі жабыстырылған: құлпынай иісі бар қызғылт және ваниль иісі бар ақ бөліктерден тұратын домалақ өнім.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 0,1 грамм
Май 0,1 грамм
Көмірсу 81,3 грамм
Энергетикалық құндылығы 315 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, жұмыртқа ақуызы, желелеуші агент – агар Е406, қышқылдылықты реттегіш- сүт қышқылы Е270; табиғиға ұқсас құлпынай, ванильді хош иістендіргіштері, бояғыш: Е122.(8- 24)°C температурада, ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 2 ай.
«Зефир глазированный» (өлшенбелі)
Жеміс езбесін қосып, жұмыртқа белогы мен агар сиропына бұлғанған масса. Жоғары сапалы өсімдік майынан жасалған глазурмен глазурленген жартылай домалақ өнім, зефир.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,9 грамм
Май 10,2 грамм
Көмірсу 72,4 грамм
Энергетикалық құндылығы , 380 ккал
Құрамы: қант, сірне, жеміс езбесі, кондитерлік май, какао ұнтағы, жұмыртқаның ақуызы, жележасағыш - агар Е406 агенті; қышқылдылықты реттегіш - сүт қышқылы Е270; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіштер; эмульгаторлар: лецитин Е322, Е476.Ауаның (8-24)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Сақтау мерзімі: 2,5 ай.
### Печеньелер
Созылмалы печеньесі
«Детское» (өлшенбелі)
Сонылы қант- май құрамды печенье.
Энергетикалық құндылығы 405 ккал
100 грамм өнімде:
Ақуыз 8,0 грамм
Май 9,6 грамм
Көмірсу 71,1 грамм
Құрамы: бидай ұны, қант, маргарин, крахмал, жұмыртқа ұнтағы, қопсытқыштар: Е500, Е503; ас тұзы, эмульгатор-лецитин Е322, ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш, қышқылдандырмауыш Е223.
«Крокет» (өлшенбелі)
Сонылы қант- май құрамды печенье.
Энергетикалық құндылығы 403 ккал
100 грамм өнімде:
Ақуыз 7,8 грамм
Май 9,3 грамм
Көмірсу 71,6 грамм
Құрамы: бидай ұны, қант, маргарин, крахмал, қопсытқыштар: Е500, Е503; ас тұзы, эмульгатор-лецитин Е322, ванилин - иіс пен дәмді күшейткіш; қышқылдандырмауыш Е223.
«Веселый зоопарк» (полипропиленді пакет, 350 грамм)
Сонылы қант- май құрамды печенье.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 8,0 грамм
Май 12,1 грамм
Көмірсу 69,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 422 ккал
Құрамы: бидай ұны, қант, маргарин, крахмал, қопсытқыштар: Е500, Е503; жұмыртқа ұнтағы, ас тұзы, эмульгатор-лецитин Е322, ванилин – иіс пен дәмді күшейткіш, қышқылдандырмауыш Е223.
Ауаның (8-24)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында.
Сақтау мерзімі:6 ай.
### Вафли
«Каприз» (өлшенбелі, термопленка)
Карамель-ванильдің хош иісі бар, арасына нәзік сүт салмасы салынған үш қабат вафли тілімі.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,8 грамм
Май 26,9 грамм
Көмірсу 60,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 510 ккал
Құрамы: қант, бидай ұны, кондитерлік май, құрғақ сүт сарысуы, құрғақ сүт, жұмыртқа ұнтағы, крахмал, эмульгаторлар: лецитин Е322, ас тұзы, қопсытқыш Е500, табиғиға ұқсас крем-карамель, баяу пісірілген сүт, ванильді хош иістендіргіштері.
(8-24)°C температурасында ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 5 ай.
«Орешек» (өлшенбелі, термопленка)
Какао ұнтағы және фундук пастасы қосылған, арасына пралине салмасы салынған үш қабат вафли тілімі.
100 граммөнімде:
Ақуыз 5,3 грамм
Май 26,5 грамм
Көмірсу 63,1 грамм
Энергетикалық құндылығы 509 ккал
Құрамы: қант, бидай ұны, кондитерлік май, какао ұнтағы, құрғақ сүт сарысуы, жұмыртқа ұнтағы,фундук пастасы, крахмал, эмульгаторлар: лецитин Е322, ас тұзы, қопсытқыш Е500, табиғиға ұқсас фундук, ванильді хош иістендіргіштері.
(8-24)°C температурасында ауаның 75%-дан аспайтын салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
Жарамдылық мерзімі: 5 ай.
«Әсем» (өлшенбелі, термопленка)
Ванильдің жеңіл дәмі бар, үш қабат вафли тілімі арасына какао ұнтағы бар сүт салмасы салынған.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 5,2 грамм
Май 27,5 грамм
Көмірсу 62,6 грамм
Энергетикалық құндылығы , 518 ккал
Құрамы: қант, бидай ұны, кондитерлік май, какао ұнтағы, құрғақ сүт, жұмыртқа ұнтағы, крахмал, эмульгатор-лецитин Е322; ас тұзы, қопсытқыш Е500; табиғиға ұқсас ванильді хош иістендіргіш.
Ауаның (8-24)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.
«Арахисовые» (полипропилен пәшкесі, 110 грамм)
Үш қабат вафли тiлiмi және сүт өнiмдерi мен ұнтақталған жержаңғақ қосылған екi қабат пралине салмасы.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 11,7 грамм
Май 30,6 грамм
Көмірсу 51,4 грамм
Энергетикалық құндылығы , 523 ккал
Құрамы: бидай ұны, қант, ұнтақталған жержаңғақ, кондитерлік май, құрғақ сүт, жұмыртқа ұнтағы, крахмал, эмульгатор-лецитин Е322, ас тұзы, қопсытқыш Е500, табиғиға ұқсас ванильді және жержаңғақ хош иістендіргіштер.
Ауаның (8-24)°C температурасында, 75%-дан аспаған салыстырмалы ылғалдылығында сақтау керек.Сонымен бiрге өлшенбелі.
### Какао ұнтағы
«Рахат» (көркем қораптарға, 100 грамм)Какао майлылығы 10% жұқа шашыраған жоғары сапалы какао бұршағының ұнтағы.100 грамм өнімдегі энергетикалық құндылық 364 ккал.
* Бұрмақтар
Жеміс-жидекті драже
«Морские камешки» (өлшенбелі)
Түрлі-түсті қантты қабықтағы әр түрлі жемістердің дәмі бар мейіз.
100 грамм өнімде:
Ақуыз 1,0 грамм
Май 0,2 грамм
Көмірсу 87,7 грамм
Энергетикалық құндылығы 340 ккал.
Құрамы: қант, жүзім, сірне, какао ұнтағы, қышқылдылықты реттегіш - лимон қышқылы Е330, жылтыратқыштар: Е901, Е905, Е553; өсімдік майы; табиғиға ұқсас қара өрік – арония, ананас, дюшес, қара қарақат, өрік хош иістендіргіштері, бояғыштар: Е102, Е133, Е122, Е102/133.
Жарамдылық мерзімі: 4-6 ай
## Марапаттар
2001 жылы
«Рахат» ААҚ «Жылдың үздік салық төлеушісі» құрметті атағын және Қазақстан Республикасы мемлекеттік кіріс Министірлігінің марапаттау Белгісіне, «Жыл таңдауы» республикалық байқауы барысында «Казахстанский» шоколады «Жылдың № 1 шококлады» Құрметті атағына ие болады.
2002 жылы
Компания өнімі «Қазақстан мақтанышы» Құрметті атағын және «Тәттілер ─ 2002» көрмесінің марапаттау белгісін алады. Компания өнімі «Қырғыстан ─ 2002» Халықаралық көрме-жәрмеңкесінде алтын медаль жеңіп алады.
2003 жылы
«Қазақстанның іскер адамы - 2003» Үкіметтік байқау барысында тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары арасындағы жоғары сапалы өнімі үшін жүлде беріледі.
2004 жылы
Компания өнімі «Тәттілер - 2004» көрмесінде «Тұтынушылар қалауының жүлдесі» атауы бойынша кубок пен дипломға ие болады.
2005 жылы
Компания өнімі «Тәттілер - 2005» көрмесінде «Тұтынушылар қалауының жүлдесі» атауы бойынша кубок пен диплом иеленеді.
2006 жылы
«Алтын сапа» республикалық байқауында компания екінші орынға ие болады.
2007 жылы
Компания өнімі «Тәттілер - 2007» көрмесінде «Тұтынушылар қалауының жүлдесі» атауы бойынша кубок пен диплом иеленіп, «Мінсіз» сапалық халық белгісін алады.
2008 жылы
Компания өнімі «Тәттілер - 2008» көрмесінде «Тұтынушылар қалауының жүлдесі» атауы бойынша кубок пен диплом иеленіп, «Мінсіз» сапалық халық белгісін алды.
2010 жылы
Компания өнімдері «Мінсіз» сапа куәлігі мен халық белгісін алды.Компания «Қазақстанның үздік тауары» республикалық байқауында «Үздік азық-түлік тауарлары» номинациясында бірінші орынға ие болады.Мәскеу қаласында өткен «Продэкспо 2010» көрмесіндегі «Үздік өнім-2010» конкурсында компания өнімдері диплом мен алтын медаль алады.
2011 жылы
Компания өнімдері «Мінсіз» сапа куәлігі мен халық белгісін алды.Алматы қаласындағы «Тәттілер-2011» ХIII Қазақстан Халықаралық көрмесі.«Халық таңдауы» тұтынушылар дәм сараптамасы бойынша бас жүлде.Диплом - «Халық таңдауы» Тұтынушылар дәм сараптамасына қатысушыға.
## Экспортталуы
Фабрика өнімдерi отандық нарықтағыдай жақын және алыс шет елдер нарығында да белгілі. «Рахат» АҚ өз өнімін ішкі нарықта жоғары деңгейде жеткілікті ету саясатын жүзеге асырады. «Рахат» АҚ сату ауқымы бүкіл Қазақстанды қамтиды, компанияның 14 облыс орталығын қосқанда 18 қалада өнім тарату жүйесі бар. Алматы қаласы бойынша өнім ірі көтермемен сатып алушылар арқылы, сонымен бірге фирмалық бөлшек сауда дүкендері арқылы таратылады.
Республиканың басқа аймақтарына «Рахат» АҚ өнімін жеткізу фирмалық сапалы өнім сатуды жүзеге асыратын дистрибьюторлық желі (еншілес кәсіпорындар) құрумен қамтамасыз етіледі. Осылайша «Рахат» АҚ-ның сату ауқымы бүкіл Қазақстанды және компанияның еншілес сауда ұйымы бар көрші Қырғызстанды қамтиды. Өнімді сыртқа шығару жоғары бәсекелестік жоқ және саяси-экономикалық жағдайлар ішкі саудаға кедергі келтірмейтін орталық-азия өңірлеріндегі елдермен (Ауғанстан, Әзірбайжан, Қырғызстан, Тәжікстан) жүргізіледі. ТМД-ның басқа республикалары және алыс шет елдер тарапынан «Рахат» АҚ өніміне деген қызығушылыққа байланысты келешекте компания өндіріс көлемін арттыруды және экспорт көлемін ұлғайту жолымен өткізу нарығын кеңейтуді жоспарлап отыр.
Әр түрлі гастрономиялық дәстүрлері бар елдердің халқы «Рахат» АҚ кондитерлік өнімдерінің тұтыну сипаттамасының тартымдылығын мойындауда. Бүгінгі күні Акционерлік Қоғам өзінің өнімдерін ТМД елдеріне, жақын және алыс шетелдерге экспортқа шығарады.
## Дереккөздер |
Допты хоккейден әлем чемпионаты 2010 жылы Мәскеуде өтеді.
## Кестесі
«А» тобы. Ресей, Швеция, Финляндия, Қазақстан, Норвегия, АҚШ«В» тобы . Канада, Венгрия, Латвия, Голландия, Моңғолия
### «А» тобы
24 қаңтар Ресей – Қазақстан (4-1, 14-2), Швеция – Финляндия (8-1, 3-0), АҚШ – Норвегия (2-2, 5-10)25 қаңтар Қазақстан – Норвегия, Швеция – АҚШ, Ресей – Финляндия26 қаңтар АҚШ – Финляндия, Швеция – Қазақстан, Ресей – Норвегия27 қаңтар Швеция – Норвегия, Финляндия – Қазақстан, АҚШ – Ресей28 қаңтар АҚШ – Қазақстан, Финляндия – Норвегия, Ресей – Швеция30 қаңтар .«А» тобында қалу үшін өткізілетін кездесу: А6 – В1. Жартылай финал. А1 – А4 және А2 – А3. 31 қаңтар. Финал және қола жүлде үшін матч
### «В» тобы
24 қаңтар Голландия – Венгрия, Канада – Латвия25 қаңтар Голландия – Канада, Венгрия – Моңғолия26 қаңтар Моңғолия – Канада, Латвия – Голландия27 қаңтар Канада – Венгрия, Моңғолия – Латвия28 қаңтар Голландия – Моңғолия, Латвия – Венгрия30 қаңтар плей-офф.
## Қазақстан құрамасы
Қазақстан құрамасының бас бапкері Александр Ионкин бұрыннан ойнап жүрген хоккейшілерге сенім артып отыр. Тек биыл жаңадан Новосібірдің «Сибсельмаш» командасынан Андрей Рейн ғана қосылды. Оралдың «Ақжайығынан» команда капитаны Владислав Новожилов пен 1990 жылғы жас ойыншы Ескендір Нұғыманов алынып отыр. Сондай-ақ Орал допты хоккейінің түлектері, қазір Архангельскінің «Воднигінде» жүрген Рауан Исалиев, Нижний Новгородтың «Стартында» ойнайтын Денис Максименко мен Леонид Бедарев те ел намысын қорғамақ. Бұдан бұрын екі мәрте әлем біріншілігінің қола жүлдегері атанған Қазақстан құрамасы 2010 жылғы додада қаңтардың 24-інде – Ресей, 25-інде – Норвегия, 26-сында – Швеция, 27-сінде – Финляндия, 28-інде АҚШ құрамасымен күш сынасады. Бұдан кейін жартылай финалға шыққандар жүлде үшін бәсекеге түседі.
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми торабы Мұрағатталған 21 қаңтардың 2010 жылы. |
Ертіс (орыс. Иртыш, қыт. 额尔齐斯河) — Солтүстік Мұзды мұхит алабында жатқан өзен, Обь өзенінің сол жақ саласы.
Қазақстан жерінде Абай, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары арқылы ағады. Жалпы ұзындығы 4248 км, оның 1698 км-і Қазақстан жерінде. Су жиналатын алабы 1643 мың км2.
## Бастауы
Бастауын Алтай тауларының сілемі Бесбоғда (Қытай, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Алтай аймағы) тауынан алады. Зайсан көліне дейінгі бөлігі – Қара Ертіс, көлден төмен қарай Ақ Ертіс немесе Ертіс деп аталады.
## Гидрологиясы
Арнасы бастау жағында, негізінен, қар, мұз суымен, орта және төменгі ағыстарында қар, жаңбыр және жер асты суымен толығады. Алабы Алтай тауларының оңтүстік-батысын, Тарбағатайдың солтүстік-батыс баурайын, Сарыарқаның солтүстік-шығысын, Ресей жерінде Батыс Сібір жазығы мен Шығыс Орал етегін қамтиды.
Қазақ жерінде Ертіс ағынын Қатын, Қалба, Нарын, Тарбағатай және Сауыр жоталарынан, Құлынды даласынан жинайды. Көп жерінде тау сілемдерін тіле терең шатқалдар қалыптасқан. Бұл тұста жағаларының биіктігі 500 м-ге жетеді. Құлынды даласында өзеннің арнасы кеңейіп, жайылмасы пайда болады. Таулық аңғары (250 м биіктікке дейін) қылқан жапырақты орманды, оң жағы көбіне қарағайлы шабындықты келеді, осы тұстағы арнасының ені 100 – 150 м, Омбы қаласы тұсында 6 – 8 км, Тобыл кент тұсында 25 – 30 км-ге жетеді.
Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық). Басты кемежайлары: Өскемен, Семей, Павлодар, Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. 1953 жылы Ертісте Өскемен су электр станциясы (СЭС) салынған. Ертіс каскадындағы 3-саты Шүлбі СЭС-і бөгетінің құрылысы басталды. Ертіс алабының су энергетикалық ресурстарын игеру жылына 30 млрд. кв/сағ-қа дейін электр энергиясын бере алады. Ертістің суы Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз етуге және суландыруға арналған Ертіс-Қарағанды каналын қоректендіруге (75 м3/с су алынады) пайдаланылады. Ертіс сүйрік, сылан, бекіре, шортан, алабұға, елең және т.б. балықтарға бай. Сазан, табан, көксерке және байкал омулі жерсіндірілген.
## Салалары
Қазақстандық бөлігіндегі басты салалары
* → Есіл
* → Тобыл
* → Бұқтырма
* → Шаған
* → Үлбі
* → Шар
* → Күршім
* → Үлкен Бөкен
* → Қалжыр
* → Нарын
* → Алқабек
* → Ұлан
* → Қайыңды
Ресей аумағындағы салалары
* →Вагай
* →Конда
* →Омь
* →Тара
* → Демьянка
Жылдық ағынын реттеу және электр энергиясын алу үшін өзен бойында Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі бөгендері салынған. Сарыарқа аймағындағы табиғи қорларды игеру мақсатында Ертіс-Қарағанды каналы тартылған. Көліктік маңызы зор, сағасынан 3784 км-ге дейін кеме қатынайды.f>
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Malimetter.kz Ертіс өзені реферат |
Зайсан көлі – Қазақстанның көлдерінің Оңтүстік Алтай және Сауыр, Тарбағатай жоталары арасындағы тектоникалық ойыста жатқан тұщы көл. Көл теңіз деңгейінен 395 м биіктікте. Жағалауы жайпақ. Тектоникалық бөген көлдер типіне жатады.
## Су құрамы
Суының минералдануы 100 мг/л-ден артпайды, түсі көкшіл, мөлдірлігі 1,3 м. Химиялық құрамы жағынан хлоролы-натрийлі. Жоғарғы деңгейі мамыр айы мен маусым айының бас кезінде, төменгісі қыста байқалады. Қараша - сәуір айларында мұз құрсанып жатады.
## Су бассейні
Зайсанға Қара Ертіс, Көкпекті, Жарма, Кендірлік өзендері құяды да, Ертіс (Ақ Ертіс) ағып шығады. Өзеннің жалғасы көл табанындағы ені 2 км, тереңдігі 10 м-ге дейін баратын ұзынша ор түрінде байқалады. Су режимі Қара Ертіспен байланысты.
## Гидрографикасы
Жазда таудағы қар ерігенде көл деңгейі көтеріледі. Қыста төмендейді. Су деңгейінің маусымдық ауытқуы 1 – 2,5 м. Ең төмен деңгейі сәуірдің басында байқалады. Ертістегі Бұқтырма СЭС-і салынғанға дейін көл айдынының аумағы 1788 км2, ұзындығы 111 км, ені 30 км, орташа тереңдігі 4 – 6 м (ең терең жері 10 м) болатын. Бөгет салынғаннан кейін көл Бұқтырма бөгеніне қосылып кетті. Көлемі артып, жаға сызығының пішіні өзгерді. Соңғы жылдары көлге құятын Қара Ертіс өзенінің суын Қытайда шамадан тыс пайдалану салдарынан Бұқтырма бөгенінің деңгейі төмендеп, аумағы кішіреюде. Қосылатын су мөлшері бұдан әрі азая берсе, Зайсан көлі бөгеннен оқшауланып, бұрынғы табиғи қалпына қайтып оралуы мүмкін.
## Көлдің ихтиофаунасы
Бүгінгі күні Зайсан көлінің ихтиофаунасы 21 түрден тұрады, оның ішінде 16 түрі байырғы немесе жергілікті балықтар болса, 5 түрі жерсіндірілгендердің қатарына жатады, яғни ол 24% құрайды. Әсіресе, бекіре, ақбалық, таймен, көксерке, табан, ақ қайран, сазан, т.б. көптеп ауланады. Табан, көксерке, алабұға, торта балықтарының таралу аумағы өте кең болып, көлдің барлық акваториясына жайылған, ал шортан көбінесе балық аулауға тыйым салынған жерлерде көп шоғырланған. Аққайран мен мөңке балықтарының бірнеше түрі шөптесін сияқты биотоптарда көбінесе өзендер шығанақтары мен жағалауларында кездеседі. Ал саны жағынан аз, сазан, қарабалық, нәлім сияқты балық түрлері сирек кездеседі. Бүгінгі күні жемдік қорға көлдегі табан балығы басымдылығының біраз азаюы салдарынан сазан, қарабалық, нәлім сияқты бағалы балықтар үшін өз санын көбейтуге мүмкіншіліктер туып отыр. Кәсіптік мәні жағынан төмен таутан мен торта балықтары саны жағынан көп емес. Көл маңында бірнеше балық кәсіпшілігімен айналысатын ауылдар (артельдер) бар. Суына ондатр жерсіндірілген. Көл айдыны кеме қатынасына пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Диас Ерікұлы Кенешов (31 наурыз 1985 жыл, Үржар, Шығыс Қазақстан облысы) - қазақ биатлоншысы.
## Карьерасы
Диас жазғы биатлон спортынан 2008 жылғы әлем біріншілігінің екі мәрте жүлдегері (күміс, қола). Сондай-ақ Қазақстан кубогының иегері, ел чемпионы.Ванкувер Олимпиадасының ашылу салтанатында Қазақ елінің көк байрағын Диас Кенешов ұстап шықты.
2014 жылғы Қысқы Олимпиада ойындарына қатысты.
## Жетістіктері
* 2011 жылғы Азия ойындарының жеңімпазы.
* Екі дүркін Азия чемпионы (2011, Шыршық)
* Әлем чемпионатының күміс жүлдегері: 2008
## Дереккөздер |
Уақ тарихы жайлы барлық тарихшылар бір ауыздан бір шешімге келген. Уақтар академик Әлкей Марғұланның және Қытай қазақтары тарихшысы Нығмет Мыңжандардың айтуынша, Шыңғыс хан кезіндегі Оңғыдтар. Мұны Ш.Уәлиханов атындағы тарихи институтының директоры, бұрын Моңғолия премьер-министрі болған Зардыхан Қиянатұлы "Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары" деген еңбегінде дәлелдеген.
## Шығу тегі және тарихы
Уақ тайпасының рулары мен аталары жоңғарларды қуып шығу кезеңінде қазақтардың Орталық және Шығыс Қазақстанға қайтып оралуы тұсындағы жалпы ағын бойынша қозғалған. Бастапқыда уақтардың бірнеше қауымы Ерейментау жазығына (мысалы, Тұраққопа алқабы) қоныстанған да, басқалары Ертістің оң жағалауына (Арқатау тауы жазығына) кеткен. Ерейментаудан олар Ертістің сол жағалауына, Шар, Ащысу секілді өзендер бойына көшеді. Ертістің оң жағалауында уақтардың біразы жалға: 1 шаңыраққа 40 тиын, 1 ірі қараға 15 тиын, 1 қойға 5 тиын, әрбір шаңырақтың түтін салығына 30 тиын төлепу кабипеттік және әскери жерлерде көшіп жүрген. Жайылым мен учаскелерді жалға алатын ақшасы болмаған кейбір қауымдар Ертістің сол жағалауына, ал басқалары Томск губерниясы мен Алтай таулы округінің жерлеріне кетеді. Мысалы, Жансары руы 1876 жылға дейін Алтай таулы округінің жерінде қыстап жүргенде, өзінің Семей облысына қосылуы себепті Ертіске көшіп келуге мәжбүр болған.
XIX ғасырдың бірінші жартысында уақтар барлық округтерде қоныстанды деуге болады, алайда олар Аягөз, Аманқарағай (Құсмұрын), Баянауыл сыртқы округтері мен Омбы ішкі округінде көп болған. Салық төлемеген болыстар жөнінде жасалған 1841 жылғы ведомость бойынша, ондайлар: Сарман Уақ болысында 3220 адамы, 736 шаңырағы бар 12 ауыл, ал Шоға Уақ болысында 3999 адамы, 913 шаңырағы бар 14 ауыл болған. Уақтардың екі болысында барлығы 26 ауыл, 1649 шаңырақ, 7219 адам есептелген.
Бұл көшпенділер өздерін Уақтан тараған сегізінші буынбыз деп білетін ағайынды Шоға мен Сарманның ұрпақтары (6кесте). Сібір шебі төңірегінде көшіп жүрген 374 шаңырақ уақтар 7- ші казак полкінің жерінен қуып шығарылып, 1844 жылы Аягөз округінің Уақ болыстарына қосылды. Шоға (6 ауыл, 621 шаңырақ) мен Ергенөкті уақ (5 ауыл, 430 шаңырақ) біріккен бір Уақ болысы Томск губерниясындағы Бийск округінің жерінде, Черемухов және Белокаменный станцияларына жақын жерде көшіп жүрген. Ал олар барлығы 11 ауыл болып, 1051 шаңырақты біріктірген. Баянауыл, Ақмола сыртқы округтеріне қосылған уақтардың көпшілігі Томск және Тобыл губернияларында көшіп жүрген.1849 жылғы деректер бойынша, 4 әкімшілік ауылдан (384 шаңырақ) тұратын Баянауыл уақтары (ергенекті уақ руының Бидалы атасы 6-кесте) Томск губериниясының Бийск округіндегі Семияр станицасының маңында, Сарбеубел алқабында, сондай-ақ Тобыл губерниясьшың Омбы округінде, Песчаный станциясына жақын маңда көшіп жүрген. 1840 жылғы деректерге қарағанда, ашылмақшы болған Көкпекті округі иелігінде Делбегетеіі тауы мен Жартас алқабынан Шар өзеніне, приказдан солтүстік - батысқа қарай 150 шақырым қашықтықта көшіп жүрген уақтардың 170 шаңырағы болған. Омбы округіндегі казак полктері жерінде көшіп жүргеи уақтар да көп болған.
Мысалы, 5 - ші, 6 - шы казак полктерінің жерінде (Құланды даласы) 665 шаңырақ, Ертістің сол жағалауындағы 10 шақырымдық өңірде, 7 - ші полктің жерінде 909 шаңырақ көшіп жүрген. Ақмола сыртқы округіне қосылған 10 қауымнан тұратын (898 шаңырақ) Шоға Ергенекті уақ (Бидалы, Жансары аталары 6кесте) рулары да округтен тыс жерлерде: Томск губерииясының Бийск округіндегі Лебяжье, Ямышев, Семияр станциялары маңында: Тобыл губерниясының Омбы округіндегі Качиры және Песчаный станциялары аралығында, Черлак станциясының маңында, сондай - ақ 7 - ші казак полкінің жоғарыда аталған станициялары маңында көшіп жүрген. Сібір ведомствосы жерінің батысында, Орынбор ведомствосының жерімен шектес, Аманқарағай уақтары орналасқан.
Уақтардың шағын топтары Кіші жүздің жерінде, Тамды, Қарақобда және Сарықобда өзендерінің бас жағын мекендеген. Өз тайпаластарынан бөлініп қалғаи бұл уақтар Кіші жүз рулары (әлімұлы, байұлы тайпалары) арасында қоныстанған. Бұлар, мұнда не жоңғар шапқыншылығынан кейін қалған немесе өз тайпаластарымен ренжісіп, олардан айырыла көшкен болса керек. Соңғысы жиі болатын құбылыс. Мысалы, Орта жүз тайпалары арасынан өз руластарынан бөлініп, Орта жүз қауымдарына кетіп қалғанына көп болған жағалбайлыларды, тамаларды т. б. жиі кездестіруге болады. Өскемен уезінің жерінде, Бұқтырма өзенінің бас жағында және Аршаты тауының төңірегінде керейлермен бірге уақтардың 68 қожалығы көшіп жүрген.
Семей уезінде уақтардың 5728 қожалығы болған. Төрт болыс пен Қызылқұм болысының бір бөлігі солардан құралған. Олардың орналасқан жерлері Семей қаласынан оңтүстікке қарай Семейтау, Белтерек, Арқалық тауларының жазығы, Ащыкөл өзенінің төңірегі және Ащысу өзенінің бас жағы. Олар Ертістің оң жағалауында уездің 10 шақырымдық өңірін бойлай және одан әрі шығысқа қарай Лебяжье, Черный поселкелері аралығындағы жазыққа орналасқан. Ертістің оң жағалауындағы Белағаш даласында қазақтар Кабинеттен, Сібір казак әскерінен жалға алған Қараөзек, Қарағанды т. б. «бос дала» деп аталатын жерлерде тұрды. XVIII ғасырдың аяғында Жалқарағай (Шульба тоғайы) мен Қараөзек (Ремев даласы) ормандары мүлде бос болған. Қыс кезінде бұл жерлерге сол жағалаудан мал айдап әкелініп жүрген. 1780 жылдар шамасында Уақ тайпасынан шыққан Есібар өз руластарымен Жақсы Қараөзекке (Ремев даласы) қоныстанды. Ол кезде бұл қоныстанушылар алым төлемеген.
XIX ғасырдың алғашқы отыз жылдығында Семей округтік приказы жаңа қоныстанушылардан Байуақ болысын құрып, ол 1874 жылы оның аты Белағаш болысы деп өзгертілді. Бұл болыста 1444 қожалық болған, ал оның 25,75 пайызы уақтардың қожалықтары еді. Белағаш даласындағы түрлі тайпалар руларының өздерін "қырық ру" деп атағанын көрсете кету орынды. Павлодар уезінде уақтардың 1399 қожалығы болған. Олар Ертістің оң жағалауындағы 10 шақырымдық өңірден (Крутояр поселкесі Песчаный поселкесі) шығысқа қарай Барабин даласымен шектесіп жатқан көптеген көлдерге дейінгі далаға орналасқан.
Уақтар иелігінің оңтүстік шегі Әжі-Болат-Қарасу көлдері бойымен өткен. Ертіс өңіріне уақтардан негізінен алғанда Бидалы (Ергенекті уақ) тармағының Әжібек, Абырай аталары мен аздаған Шоға руы (6-кесте) қоныстанды. Қазақстанның солтүстігінде, Петропавл уезінде, уақтар Обаған өзенінің шығыс жағалауында, Алабота, Қойбағар, Шалқар, Жарқайың, Шошқалы көлдерінің жазығында, Есіл, Қойбағар, Түнтүгір өзендерінде көшіп жүрген. Ондаған шаңырақ Теке өзені маңында қоныстанған. Петропавл уезінде 221 ауыл (2260 шаруашылық) болған, бұл барлық шаруашылық санының 19,8 пайызы болады. Уезде ергенекті уақ руының қауымдары көбірек те, Шоға руының өкілдері азырақ болған.
## Рулары
## Тұлғалар
## Әдебиет
* Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алма-Ата: Казахская энциклопедия, 2006. — Т. 5. — С. 279. — 561 с. — ISBN 9965-9908-5-9.
* Мухамеджан Тынышпаев. Материалы по истории киргиз-казакского народа. — Ташкент: Вост. отд. Казакск. гос. изд., 1925.
* Шакарим Кудайбердиев. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий. / Пер. Бахыта Каирбекова. — Алма-Ата: Жазушы; СП «Дастан», 1990. — ISBN 5-605-00891-9
## Дереккөздер |
Қыпшақ — қазақ халқының, басқа да бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі тайпа, орта ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі.
Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шина Усу ескерткішінде алғаш кездеседі (қазақша “Қыпшақтану”). Мақмұт Қашқари еңбегі бойынша, 9 ғ-дағы Қыпшақтардың құрамына имақ, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсаба, жете, бөрілі, т.б. рулар мен тайпалар енген. Қыпшақ Түркі қағандығы ыдырағаннан кейін алғашында Қимақ қағандығының құрамында болып, 11 ғасырда бөлініп шыққан. Қыпшақ хандығы тез арада күшейіп, Қыпшақ Орта Азия мен Шығыс Еуропаға тарала бастады. Шыңғыс хан империясының батыс бөлігіндегі Жошы ұлысын (Алтын Орда) тарихшылар Дешті Қыпшақ деп атады. 13—14 ғасырларда Қыпшақ сөзі жалпы “түркі” ұғымын алмастырып, Алтын Ордадағы саудагерлер үшін қыпшақ сөздігі — “Кодекс Куманикус” шығарылды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қыпшақ көптеген ұлыстарға бөлініп кетті. Бір бөлігі Қазақ хандығының құрамына кірді. Н.А. Аристов қазақ халқының құралу кезінде көлденең, ұзын, танабұға, қарабалық, т.б. Қыпшақ рулары болған деп көрсетсе, В.В. Радловтың айтуынша ол кезде Қыпшақ тайпасы құрамында торайғыр, түйшіке, қытайқыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған. Қазақ шежірелерінде 92 баулы Қыпшақ деп аталады, бірақ ешқайсысында оның барлығы бірдей таратылмайды. Шежіре бойынша Қыпшақтардың өсіп-өнуі төмендегіше сипатталады: Қыпшақтардан ақтамсопы, одан құлан-қытай, одан сүлімалып, одан кебекалып, одан мүйізді сарыабыз. Мүйізді сарыабыздан қытай-қыпшақ, қарақыпшақ, сарықыпшақ, құланқыпшақ тарайды. Қазақ құрамына енген Қыпшақ шежіресі бойынша, қарақыпшақтың ірі-ірі бес атасына (ұзын, бұлтың, көлденең, қарабалық, торы) бөлінеді.
Бірқатар ғалымдар (Аристов, Г.Е. Грум-Гржимайло, Л.Н. Гумилев, т.б.) Қыпшақтардың сырт пішіні әуелде еуропалықтарға ұқсас болды дегенді айтады. Қазақстанда жүргізілген антропологиялық зерттеулер орта ғасырларда Қыпшақ мекендеген жерлерде моңғолдық және еур. нәсілдер аралас қоныстанғандығын көрсетеді. Сондай-ақ шежірелерде келтірілген қытай-қыпшақ атауы да ежелгі замандарда Қытаймен көршілес отырған Қыпшақтардың атауы болуы да мүмкін. Қарақыпшақтан тараған Қобыланды батыр 15 ғасырда көшпелі өзбек мемлекетін билеген Әбілхайыр ханның замандасы ретінде сипатталады. Қай өңірді жайласа да, Қыпшақ белгілі бір халықтың әр түрлі тобы есебінде ғана көрінген, бірақ бір тілде сөйлеп, бір тектес болған. Қыпшақ қазақтан басқа да түркі халықтарының (қырғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, ноғай, қарашай, Әзірбайжан, түркімен, балқар, т.б.) ұлт болып қалыптасу барысында елеулі рөл атқарды. Қазақ халқының құрамына енген Қыпшақ, негізінен, [Сыр бойын, Арқа өңірін, Солтүстік-Батыс Қазақстан (Ақмола, Қостанай, Торғай) аумағын мекендеді. Қыпшақтардың ұраны — Ойбас, таңбасы — екі тік сызық (ІІ, қос әліп).
Қыпшақтар — XI ғасырдың басында бұрынғы қимақ, қыпшақ және құман тайпалары қоныстанған аумақта әскери-саяси үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың билік басына келген билеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және батыс бағыттарда белсенді қимыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азия мен Оңтүстік-Шығыс Еуропа мемлекетімен тікелей белсенді қарым- қатынас орнатуға жеткізді.
XI ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-тайпалық шонжарлары Сырдарияның төменгі және ортаңғы аңғарынан, Арал өңірі мен Каспий өңірі далаларынан оғыз жабығуларын ығыстыруына экономикалық та, саяси себептер де болған еді. Саяси фактор ең алдымен XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азия тайпаларының батыс бағытында қозғалуына ұласқан сыртқы оқиғаларға байланысты болатын. Сонымен бірге қыпшақтардың өзін-әзі билеуге және өз мемлекетін құруға ұмтылған әулеттік топтардың орталықтан аулақтау сарынының маңызы аз болған жоқ. XI ғасырдың бірінші жартысында күшейген қыпшақ тайпаларының көсемдері, тегінде, жайылымдық жерлердің тапшылығына ұшырап, сонымен қатар Еділ бойы, Үстірт және Сырдарияның төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды сауда жолдарын өз бақылауына алуға ұмтылған болса керек. Азияны Еуропамен жалғастырып жатқан жолдың бұл телімі маңызды баю жолдарының бірі ретінде мейлінше қажетті болатын.
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы аймақтарға таралуына байланысты этникалық-саяси жағдайдың өзгеруіне қарай XI ғасырдың 2-ширегінің басында «Оғыздар даласы» (Мафазат әл-гузз) деген атаудың орнына «Қыпшақтар даласы» (Дешті Қыпшақ) деген атау пайда болады. Маңғыстауды, сондай-ақ оған жапсарлас жатқан аймақтарды қаратып алған қыпшақтар Қорезмнің солтүстік шегіне жақындап келді. Сол арқылы қыпшақтардың саяси ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың ортасында құмандардың негізгі бұқарасы мен билеуші тоқсоба және бұржоғлы руларының қол астындағы қыпшақ тайпаларының үлкен топтары оңтүстік орыс және Қара теніз өңірі далалары мен Византия шекараларына дейін қоныс аударған. Осы оқиғалардың нәтижесінде қыпшақ тайпаларының жері этноаумақтық екі бірлестікке: Еділ өзені бөліп жатқан Шығыс қыпшақ және Батыс қыпшақ бірлестіктеріне бөлінеді. Қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігі Шығыс қыпшақ ұлысы ханының билігінде болған.
Қыпшақ хандығының саяси негіздері қыпшақ және қуман тайпаларының едәуір топтарьшың Шығыс Дешті Қыпшаққа орталықтан аулақтау ниеттерімен жасаған қоныс аударуынан кейін XI ғасырдың орта шенінде едәуір нығаяды.XI ғасырдың екінші жартысынан XII ғасырдың бірінші үштен біріне дейін қыпшақ хандарының саяси бірлігінде де біршама тұрақтылық байқалады, солардың ішінен деректемелерде ен елеулі екі билеуші — «құдіретті» билеуші және «ең үлкен құрметке ие патша» бөліп айтылады.Бұл айтылғандар қыпшақтардың этно- әлеуметтік қауымында ерекше ықпалы бар билік иелері жоғарғы хандар болған деп санауға мүмкіндік береді.
Қыпшақ хандарының билігі әкесінен баласына мұраға қалып отырған. Елбөрілі әулеттік ру саналған, хандар солардан шыққан. Тарихшы Джузд- жани (1260 жылдан кейін қайтыс болған) қыпшақ ханының әлеуметтік руы туралы мынадай құнды мәліметтер келтіреді: жас кезінде Қазақстан аумағынан Үндістанға монғолдардан қашып барған «(ұлы) ханның асқан ұлы ұлығы», Дели сұлтанатында ол «Елбөрі ханы және имектердің шахы» ретінде белгілі болады. «Ұлық ханның әкесі де, — деп жазады одан әрі Джузджани, — Елбөрі тайпасының арасында күшті кісі болған және хан атағымен аталған», ал оның атасы Елбөрі Абарханның ұрпағы саналады. Демек, Абархан қыпшақтардың әулеттік елбөрі (елбөрілі) руының генеалогиялық негізін қалаушыдан басқа ешкім де емес.
Осыған байланысты Мақмұт Қашқаридың қыпшақтар арасындагы Табархан есімді тұлға туралы мәліметі назар аудартады. Алайда ол Табархан жөнінде ешқандай қосымша мәлімет келтірмейді. Ал барлық жағынан алып қарағанда, Табархан мен Абархан - бір адам. Осыны негізге ала отырып, Табархан (немесе Абархан) XI—XIII ғасырдың басындағы Қыпшақ хандары әулетінің алғашқы атасы болған деуге болады.
Орда деп аталған хан ордасында ханның мал-мүлкі мен хан әскерін басқарған ханның басқару аппараты орналасты. Әскери-әкімшілік жағынан Қыпшақ хандары ертедегі түріктердің дәстүрлерін ұстанып, екі қанатқа: ордасы Жайық өзенінде, Сарайшық қаласы орнында орналасуы ықтимал оң қанатқа және ордасы Сығанақ каласында (Сырдарияда) орналасқан сол қанатқа бөлінген. Неғұрлым күштісі он қанат болды. Дұрысына келгенде, хандықтың орталығы Торғай далаларында болса керек. Әскери ұйым мен әскери-әкімшілік басқару жүйелеріне ерекше мән берілген, өйткені олар кешпелі тұрмыстың ерекшелігін көрсететін және көшпелі тіршілік әдісі үшін ең табиғи және қолайлы болатын.Үстемдік еткен ақсүйек топтарының қатаң иерархиялық жүйесі (хандар, тархандар, юғұрлар, басқақтар, бектер, байлар) айқын көрсетілді, сонымен қатар рулар мен тайпалар да өздерінің әлеуметтік маңызы жағынан бөлінетін. Орталық Азияның көшпелі мемлекеттерінде рулар мен тайпалардың қатаң иерархиясы қоғамдык және мемлекеттік дамудың негізгі принципі болған.
Қыпшақ хандығында мемлекеттік істер жүргізіліп, ақсүйектер көршілес және алыстағы елдердің билеушілерімен хат жазысып отыратын. Жазба деректерде қытай, үнді, ұйғыр ғұламалары мен данышпандары қатарында, қыпшақтан шыққан оқымыстылар да аталады. Қыпшақтардың мұсылман дініне тартылуы олардың мәдени-әлеуметтік дамуының жоғары деңгейін көрсетеді.
## Қоғамы өркениетінің өзіндік ерекшелігі
Қыпшақ көшпелі қоғамы өркениетінің өзіндік ерекшелігі — оларда байланыс желісінің өте жетілдірілгендігі болып табылады. Қыпшақтар елінде қолданылған коммуникациялық байланыстар жүйесі сол кездің «техникалық» прогресінің ең жоғарғы талаптарына сай келетін. Осыған байланысты XI—XIII ғасырдың басындағы қыпшақтардың этникалық аумағының кең- байтақ кеңістігі олардың қоғамының коммуникациялық мүмкіндіктеріне сәйкес болғанын атап өту жеткілікті.
## Әлеуметтік және сословиелік жағы
Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және сословиелік жағынан тең болған жоқ. Негізгі теңсіздік малға жеке меншік еді. Жылқы басты байлық саналды. Орта ғасырлардагы авторлардың хабарлағанындай, қыпшақтар елінде көптеген адамдар бірнеше мың жылқы, ал олардың кейбіреулері он мың және одан да көп үйірлі жылқыны иеленген.
Қыпшақ тайпаларынын көшіп-қонуы тез малшы топтары жүздеген, ал кейде мыңнан да астам шақырым жерге көшіп жүрді. Олардың көшетін аумағы тарихи дәстүрлерге, байлық дәрежесіне және табиғат жағдайларының сипатына қарай әр түрлі болып отырды. Негізгі жайылымдардың орны мен көшу жолдары, сан ғасырлық, тәжірибе ұрпақтардың бойында қалыптасты. Осыған байланысты «отан» (этникалық аумақ) ұғымына «жайылымдық жер», «жайлау» және «қыстау» ұғымдары арқылы ой жүгіртуге болады. Тұрақты көшу жолдарын елеулі экономикалық, әлеуметгік немесе саяси себептер ғана өзгерте алатын. Көшу жолдары мен жайылымдарды бөлу қоғамның қалыпты тіршілігін қамтамасыз еткен жайылымдық-көшпелі жүйенің негізгі шарты болды. Мал ұрлау қатаң жазаланды, дағдылы құқықтың (төре) орныққан нормалары бойынша жазаланды деп есептелді. Жеке меншіктегі малға рулық-тайпалық белгілер (таңбалар) салынды. Малынан айырылған, демек, көшу мүмкіндігін жоғалтқан еркін қауым мүшесі отырықшы тұрғындар-жатақтар (ятұқтар) қатарына өтті. Кедей ятұқтар жеткілікті мөлшерде мал пайда болысымен-ак, ол қайтадан көшпелі шаруашылыққа ауысып отырды. Қыпшақ қоғамында ен құқықсыз топ соғыс тұтқындары есебінен толықтырылып отыратын құлдар болды. Этникалық аумақ шептерінің көптеген ерекшеліктерін басқа халыктармен этникалық-саяси қарым-қатынастар анықтады. Қыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, әсіресе хорезм шахтармен ерекше табанды күрес жүргізді. Егемендікті тану, әдетте, вассалдардың билеушілерге адалдыққа ант беріп, алым төлеуінен, оның соғыс жорықтарына өз қолдарымен қатысуынан көрінді. Салжұқтар әскерінің құрамы көбінесе қыпшақ көсемдері бастаған тайпалық топтармен толықтырылып отырды.
XI ғасырдың екінші ширегінде хорезмшахтар салжұктардың өктемдігіне қарсы қыпшақ және оғыз тайпаларынан тұратын әскер қолдарын қызметке кең келемде тартты. 1065 жылы салжұктардың билеушісі Алып Арслан хорезмшахтарды бағындырып, қыпшақтарға қарсы Маңғыстауға жорық жасады, онда қыпшақтардың жақсы бекінген қамалы орналасты. Қыпшақтарды бас идіруге көндірген Алып Арслан оғыздардың шағрақ тайпасына шабуыл жасап, олардың 30 мыңдык әскерін талқандады. Осыдан кейін салжұқ сұлтаны Жент пен Сауранға жорық жасады. Осы соғыс науқанының нәтижесінде қыпшақ тайпаларынын бір бөлігі уақытша Хорасан салжұқтарына тәуелділікке түсті. Осы тайталастар барысында қыпшақтар оғыз-салжұқтардың алқабұлақ тайпасын тұтқынға алса керек, бірақ соңғылары, Махмұд Қашғаридың айтуынша, олардан құдайдың көмегімен құтылып кеткен.
XI ғасырдың соңғы ширегінің аяғында Маңғыстауда және Каспий теңізінің шығыс жағалауында бұрынғысынша қыпшақтар билік жүргізді, оларға оғыз және түрікмен тайпаларынын жекелеген топтары саяси жағынан тәуелді болды. 1096 жылы «құдіретті» хан бастаған қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге жорық жасады. Алайда хорезмшахтардың қамқоршылары салжұқтар оларды Манғыстауға қайтуға мәжбүр етті.
## Тайпалық және этникалық құрамы
XI ғасырдың бірінші жартысынан XIII ғасырдың басына дейін қыпшақ этникалық қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ басады, мұның өзі ең алдымен олардың жерінде - Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ хандары күш-қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз мемлекеті шеңберінде күшті әулеттік елбөрілі руы зандастырды.
XI ғасырдың орта шенінде қыпшақ жөне куман тайпалары батысқа қарай қозғала бастады. XI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік орыс далалары шегінде болған саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы Хамдаллах Казвини атап өткен, оның мәліметтері бойынша, Дешті Қыпшақ деген Дешті Хазардың нақ өзі. X ғасырда оңтүстік орыс далалары Дешті Хазар ретінде белгілі болған. Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай аударылған «половец» деген атпен кездеседі. Барлық жағынан алып қарағанда, «половецтер» терминін екі мағынада: дәл кумандарды білдіретін нақты және бүкіл қыпшақ тайпалары бірлестігіне қолданылған кең көлемдегі мағынада түсіну керек. Алайда жылнамаларда бұл мағыналары ажыратылмаған.Қыпшақтардың этникалық жер аумағы. Қыпшақтардың этникалық жер аумағының қалыптасу үрдісі этностың негізгі қоныстанған аймағының анықталуымен мейлінше тікелей байланысты.
Қимақ қағанының қол астында болған кең-байтақ жер XI ғасырдың басында әулеттік елбөрі руынан шыққан хандар бастаған қыпшақ шонжарларының қолына толық көшті. Қимақ тайпалары шығысында Алтай мен Ертістен батысында Еділ мен Оңтүстік Оралға дейінгі, солтүстігінде Құлынды даласынан оңтүстігінде Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқаны мәлім. Қыпшақ хандары саяси дәуірлеуімен қоса-қабат, оңтүстік бағытта ілгерілеп, Сырдарияның орта және төменгі аймағын, Арал және Каспий өнірі далаларын Қыпшақ хандығының қол астына қаратты. Қыпшақ ақсүйектері Сырдария бойы қалаларының билеушілеріне айналды.
## Қыпшақтардың Қазақстан аумағы
Қыпшақтардың Қазақстан аумағындағы көшіп жүретін аймағы Есіл мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу бойында болды. Маңғыстау мен Үстірттегі қыстауларынан қыпшақ рулары жаздыгүні Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық өзендерінің аңғарларына кететін, Каспий теңізінің солтүстік жаға- лауынан жаздыгүні Еділ, Бала және Үлкен өзендерінің аңғарлары мен Оңтүстік Орал тауының етегіне көшіп баратын. Араб географы әл-Омаридің деректері қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу жолдары болғанын дәлелдейді: «Қыпшақтардың хандары қысты Сарайда өткізеді, ал жайлаулары, бір кездегі Тұран жайлаулары сияқты, Орал таулары аймағында». Қыпшақ тайпаларының бірқатар рулары Арал өнірі мен Сырдария бойындағы аймақта қыстап, жаз кезінде солтүстікке, Қазақстанның орталық аудандарына кетіп отырған. Бірақ барлық жерде бірдей халықтың көпшілігі болған жоқ. Мәселен, Ертісте имектер (қимақтар) жинақы мекендеді, Арал өңірінде адам саны көп қанды тайпалары орналасты, ал Жайық пен Еділ арасында куман тайпаларынын едәуір топтары қоныстанды.
Қыпшақтармен бірге Батыс Қазақстанда оғыз және печенег тайпаларынын қалған топтары мекендеді, Сырдарияның төменгі ағысымен Маңғыстауда — түрікмендердің жекелеген топтары, этникалық жер аумағының шығысында наймандар, керейлер мен арғындар көшіп жүрді, ал Қазақстанның оңтүстігін көшпелі және жартылай көшпелі имек, қарлұқ, жікіл, ұран, қай тайпаларынын өкілдері мекен етті.
### Қазақ қыпшақтары
* құлан қыпшақ: Пұсырманқұл, Қайдауыл, Қырымқожа, Бұғаз.
* сарықыпшақ
* қытай қыпшақ
* қарақыпшаққарабалық: Қыдырбай, Қарсақ, Қарта, Жантілес, Шуманақ, Танабұғакөлденең: Көлденең Алатай, Қыжық, Былғашы, Шандаяқ, Көккөз, Тасқор, Арық, Науша, Мимықбұлтың: Биболат, Ағыс, Шуақұзын: Алтыбас — Күлеке, Құлшын; Алтыс — Қаз, Келел, Кенжебайторы: қитаба, түйішке, көкмұрын, шашты
* қарабалық: Қыдырбай, Қарсақ, Қарта, Жантілес, Шуманақ, Танабұға
* көлденең: Көлденең Алатай, Қыжық, Былғашы, Шандаяқ, Көккөз, Тасқор, Арық, Науша, Мимық
* бұлтың: Биболат, Ағыс, Шуақ
* ұзын: Алтыбас — Күлеке, Құлшын; Алтыс — Қаз, Келел, Кенжебай
* торы: қитаба, түйішке, көкмұрын, шашты
## Шаруашылығы
Қыпшақтардың негізгі шаруашылық кәсібі мал шаруашылығы болды. Орта ғасырлардағы жазбаша деректемелерден қыпшақтардың жылқы, қой, сиыр, өгіз, түйе өсіргенін білеміз. Қыпшақтар малының кұрамында қыста жаюға неғұрлым бейімделген жылқы мен қой басым болды.Олардың мал шаруашылығында ет пен май қорын тез толтыратын қой шаруашылығының зор маңызы болды. Сондай-ақ қойдың жүні мен терісінен жылы киім дайындалды. Қыпшақтар қойдың екі тұқымын өсірген. Олар- дың едәуір бөлігі кішкене құйрығы бар, бірақ ұзақ кешуге өте бейімделген қой болған. Сонымен бірге құйрықты қой да өсірген; олар көктем алдындағы жемшөп жеткіліксіздігіне біршама жақсы тезетін еді.
## Сілтемелер
* Қыпшақ рулары құрамы туралы сұрақнама
## Дереккөздер |
Қазақстан теңгесі — Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылы 15 қарашадағы жарлығы бойынша айналысқа енгізілді.
## Тарихы
Алғашқы кезде Теңгенің бірінші шығарылған қатары (1 теңге = 100 тиын) мынадай номиналдардан тұрды:
* 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік банкноттар
* 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік монеталар,
* 1, 3, 5, 10, 20 және 50 тиындық монеталар (бастапқыда қағаздан жасалған).
Кейіннен айналысқа:
* 1994 жылы 1993 жылғы үлгідегі номиналы 200 теңгелік және 1994 жылғы үлгідегі 500 теңгелік банкноттар;
* 1995 жылы 1994 жылғы үлгідегі номиналы 1000 теңгелік банкноттар;
* 1996 жылы 1996 жылғы үлгідегі номиналы 2000 теңгелік банкноттар;
* 1997 жылы номиналы 1, 5, 10, 20, 50 теңгелік монеталар (жаңа дизайны);
* 1999 жылы 1998 жылғы үлгідегі номиналы 5000 теңгелік банкноттар;
* 2000 жылы 1999 жылғы үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар (дизайны өзгертілген),
2001 жылы:
* 2000 жылғы үлгідегі номиналы 1000 және 2000 теңгелік банкноттар (дизайны өзгертілген);
* 2001 жылғы үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар (дизайны ішінара өзгертілген);
* Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған 2001 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік мерейтойлық банкноттар;
* 2001 жылғы үлгідегі 5000 теңгелік банкноттар (дизайны ішінара өзгертілген).
2002 жылы:
* 2003 жылғы үлгідегі номиналы 100 теңгелік банкноттар;
* 1999 жылғы үлгідегі номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар (дизайны ішінара өзгертілген) шығарылды.
2003 жылы:
* 2003 жылғы үлгідегі номиналы 10 000 теңгелік банкноттар.
2006 жылы:
* 200, 500, 1000, 2000, 5000 және 10000 теңгелік банкноттар (мүлде жаңа дизайн).
## Жалпы мәліметтер
1992 жылдың 27 тамызы күні Ұлттық банк теңге купюрасының үлгілерін бекітті. Ертесіне қазақ валютасын өмірге келтірген суретшілер Тимур Сүлейменов, Меңдібай Алин, Ағымсалы Дүзелханов, Қайролла Әбжәлеловтер Англияға аттанды. 1992 жылы теңге дизайнындағы портреттер бекітілді. Теңге Ұлыбританияда басылып шықты.1993 жылдың 12 қарашасы күні Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасында ұлттық валюта енгізу туралы» Жарлыққа қол қойды.
1993 жылғы 15 қарашада Қазақстанның ұлттық валютасы — теңге айналысқа енгізілді. Ескі ақшаны қазақстандық теңгеге айырбастау 1993 жылы 15 қарашада сағат 8.00-де басталып, 20 қарашада сағат 20.00-де аяқталды. Ұлттық Банк бастапқыда 1 теңгені сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен, еліміздің саяси, әлеуметтік мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріліп 1 теңге 500 сомға бекітілді. Теңге бірінші айналымға кірген күні 1 доллар 4,75 теңге болып бекітілді.
1993 жылы қараша айына дейін эмиссиялау қызметін тек қана КСРО-ның Мемлекеттік банкі, кейіннен Ресейдің Орталық банкі атқарып келді. Ол кезде Қазақстан аумағында төлем құралы ретінде КСРО Мемлекеттік банкінің немесе Ресей Орталық банкісінің 1961— 1991 жылдары шығарған рублдегі банкноталары мен монеталары қызмет етті. Ендеше сол уақыттары біздің шаруашылық айналымға қажетті Ресейдің рублін сатып алып отырғанымызда жасырын емес. Әсіресе 1 рублдегі қолма-қол ақшаны 2 рубль қолма-қолсыз ақшаға сатып алған. КСРО ыдырағаннан кейін кейбір оның кұрамына енген республикалар өздерінің ұлттық ақша бірлігін айналымға енгізіп, яғни «рубль аймағынан» шығып кеткен болса, ал біздің республикамыз сол аймақта екі жыл бойы қалды. Оның басты себебі, Қазақстанда өзінің банкнота шығаратын фабрикасы мен Монета сарайы болмады.
1992 жылы құпия жолмен біздің алғашқы валюталарымыз 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 номиналдағы банкноталар түрінде төрт ғасырлық тәжірибесі бар ағылшынның пошта маркілері мен банкнота жасауды кәсіп еткен «Харрисон және оның ұлдары» компаниясымен өзара жасалған келісімшартқа байланысты шығарылды.
1992 жылы 26 шілде күні Ресей өзінің төл валютасын енгізгеннен бастап, өзге елдердің, соның ішінде «рубль аймағындағы» Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан сияқты елдердің қаржылық жүйелерін бөліп жібергендігін хабарлады. Сондай-ақ, Ресей Орталық банкі Қазақстанға қазақ нышандары бар рубльді шығарып беруді үсынған.
Соған қоса, олардың мынадай талаптары болды: біріншіден, егер рубльді пайдалану үшін Қазақстанның Ресейдің құрамына Ресей Федерациясының субъектісі ретінде енуі; екіншіден, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жинаған небары 700 млн астам АҚШ долларындағы алтын-валюта резервін Ресейдің орталық банкіне тапсыру. Қорыта айтқанда, олар өз рублін бізге пайдалану үшін Қазақстан тәуелсіздігімен төлеуді ұсынды.
Сол уақкыттан бастап, Қазақстанда КСРО-ның рубльдері ғана айналыста қалды және өзге рубльден бөлінген аймақтардан олардың келуіне шек қойылмады. Ақыры, оған дейін құнсызданған рубль әрі қарай құнсызданып, инфляция қарқыны 2900 пайыздан асты.
Міне осындай келеңсіз оқиғалардың орын алуы Қазақстаннын, төл валютасын шығаруға еріксіз жол сілтеді. Сөйтіп, 1993 жылдың 12 қарашасында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы аумағында ұлттық валютаның енгізілуі туралы шешім қабылданып, 15—18 қарашада КСРО-ның 1961 — 1991 жылдарда шығарылған рубльдерін ұлттық валютамыз теңгеге айырбастау шаралары жүзеге асты.
Осы сәттен бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі эмиссиялық банк болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің эмиссиялық қызметі оның, құрылымдық бөлімшелері: Алматы қаласында орналасқан Қазақстан Республикасы Банкнот фабрикасының банкноттары мен Өскемен қаласында Монета сарайында дайындалған монеталар көмегімен іске асады.
Банкноттар мен монеталарды шығару, олардың айналысын ұйымдастыру, жалған ақша жасаушылармен күрес бірте-бірте ғаламдық проблемалар болып отыр. Бірқатар мемлекеттер банкноталар мен монеталарды алдыңғы қатарлы технологиялары бар компанияларға ішінара және толық бере отырып, өздері оларды жасаудан бас тартады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы қорғалған баспа үшін қазіргі заманғы баспа жабдықтарымен жарактала отырып, тек ұлттық валюта банкноталарын ғана шығарып кана қоймай, мемлекеттік және коммерциялык тапсырыстар бойынша қорғалған полиграфиялық өнімді де шығарады.
Қазақстан теңге сарайы Берлинде (Германия) беделді Монеталар сарайы көрмесінде жоғары бағаланатын монеталарды шығарады және оған деген мамандар мен коллекционерлер арасындағы қызығушылық күннен-күнге өсіп отыр.
Қазақстан теңге сарайы IS0-9001:2000 халықаралық стандарт бойынша сапа менеджменті жүйесін ендірді және монета өнімдері мен мемлекеттік наградаларды шығаруға сертификаттар алды. Кәсіпорындар үшін шығарылған наградалар ең үздік әлемдік стандарттарға сәйкес келетін зергерлік өнердің тамаша үлгілері болып табылады. Басқа орталық банктерден монеталар дайындауға алынған тапсырыстан басқа, ҚТС бірнеше халықаралық монеталар бағдарламасына, оның ішінде Олимпиада ойындары мен футбол бойынша әлем чемпионатына арналған бағдарламаға катысуға шақыру алды. Соңғы жетістіктер ретінде биколорлы монеталарды, эмалі бар proof сапасындағы күміс монетаны, ұлттық валютаны енгізуге 15 жылдыққа арналған салмағы 1 кг номиналы 50 000 теңге күміс және алтын бірегей монеталар шығаруды меңгеруді атап етуге болады.
Монеталардың бет жағында (аверсінде) жоғарғы бөлікте Қазақстан Республикасының Елтаңбасы бес рет бұралып өрнектелген сегіз бұрышты розеткамен қоршалып бейнеленген және мемлекеттіктілде «ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ» деген жазу орналасқан. Теменгі бөлігінде монетаныңноминалын білдіретін «50000 ТЕҢГЕ»деген жазу орналасқан.
Монетаны айналдыра моншақ тәріздес тізбек және шығыңқы жиек жүргізілген. Алтыннан жасалған монетада номиналдың сол жағында Қазақстан теңге сарайының тауар белгісі және монетаның массасын білдіретін «1 kg.» деген жазу, оң жағында монета дайындалған металды және оның сынамын білдіретін «Аи 999» деген жазу орналастырылған.
Монетаның сырт жағында (реверсінде) орталық белігінде ұлттық валюта нышандары суретінін аясында үш монетадан — «Шабандоз», «Регель қызғалдағы» және «Ғарыш» монеталарынан коллаж бейнеленген. Коллаждың сол жағында құны 10000 теңгелік купюраның суреті орналастырылған. Монетаның жоғарғы бөлігінде ұлттық валюта — теңге нышанының графикалық бейнесі орналастырылған. Айналдыра мемлекеттік тілде «ТЕҢГЕГЕ 15 ЖЫЛ» деген жазу, соғылған жылын білдіретін «2008» деген сан және шығыңқы жиек орналастырылған.
Монетаның бет жағындағы және сырт жағындағы суреттер мен жазулар бедерлі. Қыры (гурты) бедерленген.
Ескерткіш монеталар 999/1000 сынамды алтыннан жасалған, массасы — 1000 грамм, диаметрі — 100 mm., «proof» сапасымен жасалған.
## Ұлттық Банктің мұражайы
Ұлттық Банктің мұражайы туралы. Қазақстандық валютаны жасау тарихын болашақ ұрпаққа сақтап калу мақсатында 1997 жылы 13 қарашада Ұлттық Банктің мұражайы ашылды.
Бүгінгі күні мұражайдың қоры 5 мың материалдық мәдениет заттарын жинастырған. Бұл жерде XII — XIV ғасырлардағы, қола және күміс монеталар, революцияға дейінгі Ресейдің, уақытша үкіметтің, РКФСР және КСРО-ның ақша белгілері, сондай-ақТМД елдерінің ақша белгілері сакталған. Мұражай корында күны 5 және 10 рубль 1898-1899 жылдары шығарылған Николай II патшаның бейнесі бар орыс алтын монеталары, Ұлы Петр, Екатерина II, Николай II бейнесі бар күміс монеталар бар. Сондай-ақ неміс рейхсмаркалары, орысполяк монеталары және Қытай, Мексика, Польша, Австро-Венгрия монеталары да бар.
Жәдігерлер арасында ерекше, мысалы «жібек ақшалар», «опиумдық ақшалар»дегендер де аз емес. Құны 5000 теңге салмағы 1 кг 925 сынамды күмістен жасалған Қазақстан тәуелсіздігінін, 10 жылдығына арналған күміс монета мұражайға келушілерді өзінің өлшемімен және дизайнымен таңғалдырады.
*
*
*
*
*
*
*
*
Бұл жерде Түркістанның 1500 жылдығына, Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған алтын монеталар, ұлттық валютаның 10 жылдығына арнап шығарылған бірінші түрлі-түсті күміс монеталар, «Қазақстан Петроглифтері», «Қазақстанның кызыл кітабы», «Қазақстанның қолөнері», «Сәулет және тарихи ескерткіштер», «Көшпенділер алтыны», «Ертеде соғылған монеталар» сериясындағы монеталар сақгалған. Мұражайға келушілер арасында Қазақстандық теңге сарайы шығарған — «Қызыл бөрі», «Регель қызғалдағы», «Шабандоз» алтын және күміс монеталар үлкен қызығушылық тудырады.
Эмиссиялық банктің басты міндеті айналысқа қажетті ақша мөлшерін шығару және артық мөлшерін айналыстан алу. Әрине, ақшаны айналысқа қажетті мөлшерден артық шығару оның құнсыздануына жол береді. 1993 жылы 15 қарашада айналымға 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 номиналдағы теңгелік банкноталар; 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік монеталар және 1, 2, 5, 10, 20, 50 тиындық монеталар жіберілді.
1993 жылы алғашқы тиындар қағазбен басылып шыққан болатын. Аз уақыттан кейін осы қағаз тиындар айналымнан алынып тасталынып, олардың орнына монета нысанындағы тиындар айналымға жіберілді.
ҚҰБ кейінірек айналымға мынадай ақша белгілерін шығарды:
* 1994 жылғы банкноттар, номиналы 200, ол 1993 жылғы үлгі бойынша және номиналы 500 теңге, ол 1994 жылғы үлгі бойынша;
* 1995 жылғы банкноттар, номиналы 1000, ол 1994 жылғы үлгі бойынша;
* 1996 жылғы банкноттар, номиналы 2000 теңге, ол 1996 жылғы үлгі бойынша;
* 1997 жылғы монеталар, номиналы 1, 5, 10, 20, 50 теңге;
* 1999 жылғы банкноттар, номиналы 5000 теңге, ол 1998 жылғы үлгі бойынша;
* 2003 жылғы банкноттар, номиналы 200 және 500теңге, ол 1999 жылғы үлгі бойынша (өзгертілген дизайн);
* 2001 жылғы банкноттар, номиналы 1000 және 2000 теңге, олар 2000 жылғы бойынша (өзгертілген дизайн);
* номиналы 100 теңге банкнот 2001 жылғы үлгі бойынша;
* мерейтойлық номиналы 5000 теңге банкнот, ол 2001 жылғы үлгі бойынша, бұл ақша түрі мемлекетіміздің 10 жылдықтәуелсіздігіне байланысты;
* 5000 теңгелік банкнот 2001 жылғы үлгі бойынша;
* 2002 жылы номиналы 100 теңгелік монета 2001 жылғы үлгі бойынша;
* номиналы 200 және 500 теңгелік банкноттар, олар 1999 жылғы үлгі бойынша;
* 2003 жылғы номиналы 10000 теңгелік банкнот, ол 2003 жылғы үлгі бойынша.
Қазақстан Ұлттық Банкі 2006 жылы айналымға жаңа дизайнды банкноттар дайындап шығарды, бұл банкноттар 200 теңгеден 10000 теңгеге дейін.
Қазақстанның 2006 жылы 15 желтоқсан айына дейін ақша айналысында: 10000, 5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік банктік билеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелік металл монеталармен бірге 500 теңгелік алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған монеталар, алғашқыда көлемі 64x100 мм. су тамғылы қағазға басылған 50, 20, 10, 5, 2 және 1 тиындар кейіннен олардың орнына осы номиналдарда металл тиындар шығарылды.
Бірақ, бүгінгі күні 1 теңгеге дейінгі тиын монеталар айналыстан алынған, сондай-ақ 100 теңгеге дейінгі номиналдағы банкноталар (қағаз түріндегі) айналыста жүрмейді, олардың орнында металдан жасалған монеталар қолданыста жүр. Әрине, ірі номиналда банкноталардың айналыста болуы, еліміздегі орташа жалақы мөлшерінің жоғарылауымен байланысты.
2006 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10000 теңгелік банкноталардың келбетіне өзгерістер енгізіп шығарды. Мұндағы шаралар банкнотадағы адам бейнесінің болмауын және олардың қорғаныс қабілетінің жоғары болуын көздейді.
Ескі үлгідегі және 2006 жылғы үлгідегі ақша белгілерінің айналыста қатар жүру кезеңі 1 жыл. Ескі және жаңа үлгідегі ақша белгілерінің айналыста қатар жүру кезеңінде занды төлем құралы болып табылады, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төлемнің барлықтүрлері бойынша, сондай-ақ ешбір шектеулерсіз банктік шоттарға есептеуге және аударым жасауға міндетті түрде қабылданады. Ескі және жаңа үлгідегі ақша белгілерінің айналыста қатар жүру кезеңі аяқталғаннан кейін ескі үлгідегі ақша белгілері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төлемнің барлык түрлері бойынша занды төлем құралы болуын токтатады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Басқармасы занды және жеке тұлғалардан ескі үлгідегі ақша белгілерін қабылдау мен айырбастаудың көрсетілген онжылдық мерзімін үзартуға құқылы.
Бүгінгі күні ұлттық валютамыз Орта Азиядағы тұрақты валюталардың біріне айналуда. Айналымға енгізген бастапқы кездері ұлттық валютаға деген сенімділіктің төмендігі және елдегі экономикалық дағдарыстардың болуы, оның құндылығына теріс әсер етті. Соның салдарынан теңгеміз АҚШ долларына қатысты құлдырады десе болады. Айталық, теңге енгізілгенде 1 АҚШ долларының бағасы 4,75 тиынға тең болса, 2000 жылы ол 155 теңгеге дейін құнсызданды. Бір жағынан мұндай құбылыс объективті, себебі, кез келген жаңа валютаның тарихы тереңде жатқан немесе экономикасы дамыған мемлекеттің ақша бірлігімен бәсекеге түсе алмасы анық. Екінші жағынан, ол кезендер ұлттық экономикамыздың жаңадан қалыптасу кезендерін сипаттайды. 2001 жылдан бастап осы күнге дейін теңгеміз АҚШ долларына қатысты тұрақтанып, 2001 жылы оның АҚШ долларына қатысты бағамы 155,6 теңгеден 2005—2006 жылдардың ортасына дейін 117,4 теңгеге дейін төмендесе, 2009 жылдың сәуірде ұлттық валютаның девальвацияланып, 150,8 теңгеге дейін қайта көтерілді.
Теңгенің АҚШ долларына қатысты құнсыздануын біріншіден айналыстағы ақша массасының өсуімен, екіншіден мұнай өнімдеріне деген бағаның өсуінің нәтижесінде пайда болған инфляция дейгейінің 8,5 пайызға жоғарылауымен байланыстыруға болады. Мұндағы ақша массасы екі жолмен өсіп отыр, біріншісі, мұнай өнімдерін сыртқа сатудан түскен валюталық түсімдердің өсуінен, ал екіншісі, отандық банктеріміздің соңғы жылдары шетелдік қаржы нарықтарынан арзан займдар тарту көлемінің артуынан болып отыр.
## Банкноттар
## Шақалар
### Бірінші топтама шақалары
### Екінші топтама шақалары (1997 — 26 сәуір 2019)
### Үшінші топтама шақалары (2019 бастап)
Шақалардың дизайны алдыңғы топтамамен салыстырғанда айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ, дегенмен, қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуіне байланысты олардағы барлық жазулар латын жазу таңбаларымен жасалған.
## Естелік шақалар
Айналымға шығарылатын шақалармен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі естелік және мерейтойлық шақаларды шығарады.
## Теңге - ұлттық валюта
Қазақстанның ұлттық валютасы 1993 жылы 15 қарашада пайдалануға енгізілді. Ақша белгілері - теңге мен тиынды Қазақстанның озық суретшілерінің қатысуымен Ұлттық банк әзірледі.Теңге Қазақстанның алғашқы ақшасы емес. Ежелгі Қазақстан аумағында ақша бұдан көптеген ғаcырлар бұрын пайдаланылған. Сырдарияда, Отырар алқабында түркі билеушілері, ал Жетісуда түргештер 7-8 ғасырларда өз ақшаларын шығарған. Отырар мен Исфиджабта монет сарайлары жұмыс істеген. Оныншы ғасырлардың ортасы мен сегізінші ғасырларда қалалар тез өсіп, тауар өндірісі мен сауда көлемі ұлғая түсті. Ұсақ бөлшек саудада көбіне мыс фельстер қолданылды. Алтын монеталар да айналымға түсті, бірақ ол саудада дара түрінде ғана емес салмағына қарай пайдаланылды: монетаны қажетіне қарай кесектеп сындыратын болған. Он төртінші ғасырдың соңыннан бастап Қазақстанда Әмір Темір монеталары айналымға енді. Бұлардан басқа Қазақстан қалаларында саудада Самарқанд, Бұхара, Ташкент монеталары, негізінен, мыс динарлар пайдаланылды. Күрделі жиырмасыншы ғасырда Қазақстан біртұтас рубль аймағына кірді. Бұл 1993 жылдың қараша айына дейін жалғасты. Кеңестік рубльдер 1993 жылғы 15 қарашада сағат таңертеңгі 8:00-де теңгемен ауыстырыла бастады. Бұл күн Ұлттық валютаның туған күні болып саналады.
## Қызықты деректер
2007 жылғы таңдалынған теңге нышаны, осыдан 120 жыл бойы Жапон пошта фирмасы қолданып келе жатқан белгісінің айнымасы болып шықты.
* Жапон поштасы сайты
* Қазақстан теңгесі алғаш айналымға енгізілген Тараз қаласында оған ескерткіш орнатылды.
## Ескерткіш банкноттары
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Қазақстан ұлттық валютасы
* Теңгенің жаңа дизайны Мұрағатталған 6 қаңтардың 2014 жылы.
* Қазақстан банкноттары Мұрағатталған 12 мамырдың 2019 жылы.
* Монеты стран СНГ и Балтии
* "Көркемсуретті Қазақстан тарихы" төртінші том, Қазақ энциклопедиясы, Алматы, 2007 |
Жойылған басқарма (басқаратын қызметтері) — ұйымның шек жағына менеджменттің тұрақты қызмет түрлерін жіберу тәжірибесі. Термин «аутсорсинг» сөзінің мәніне жақын болып келеді.
Жүйеге немесе басқаратын ұйымға тікелей жауап беретін немесе иеленетін жеке тұлға немесе ұйым, клиент немесе тапсырушы деп аталады. Қашықтатылған басқару қызметін жүзеге асыратын жеке тұлға немесе ұйым қызметтердің жеткізушісі болады.
Әдетте, клиент қашықтатылған басқару қызметінің жұмысына жауап береді де, жүйеге немесе басқаратын ұйымға жіберілетін басқармалы жауапкершілігінен бас тартпайды.
## Жойылған басқармаға жіберілетін кең таралған қызметтер
Жойылған басқармаға жіберілетін кең таралған қызметтер келесілер жатады:
* транспорттық қызметтеравтомобиль жолдарытемір жолдары
* автомобиль жолдары
* темір жолдары
* пошталық қызмет
* сумен қамтамасыз ету
* электірлік қамтамасыз ету
* ИТ қызметтері
* Коммуникациялық қызметтеринтернеттелефон
* интернет
* телефон
* СМИ
## Жойылған басқару қызметінің артықшылығы
Жойылған басқару қызметтері деп тұрақты негізінде ұсынылатын және алдын-ала төленетін кез келген проактивті қызметтер айтылсын.
### Жеткізушілер артықшылығы
* Клиент-компаниясында физикалық келуін қажет етпейді. Клиент жолдың уақытын үнемдеу, өзінің офисіндегі уақытын анықтау үлкен икемділігі.
* Нақты орындаушыны таңдау икемділігі.
### Клиент артықшылығы
* Стратегияға көбірек уақыт
* «Емдеу емес, профилактика»
## Әдебиет
* Introduction to Managed Services. |
Сейхун-КАМ-ҚМУ — Қызылордалық қыздар гандбол клубы. Қазақстанда жоғары нәтижелерге жеткен команданың бірі. Олар Қазақстанның төрт дүркін чемпионы, ойыншылар арасында Азияны бағындырған, Бейжің олимпиадасына қатысқан қыздар бар.Осындай команда мерейін биіктетуге айрықша атсалысқан Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы Вячеслав Чан-Себович Кимнің маңдай тері аз төгілген жоқ. Жуырда Вячеслав қыздардың қол добынан Қазақстанның ұлттық командасына бас бапкер болды. |
Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны» деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.
Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді.
Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.
Ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. Күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз.
Енесі алғашқы сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі – ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады.
Көктем шыға, солтүстікке қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп іздей бермейді. Олар жаңа өнген шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары «команда» болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды.
Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады.
Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі VІІ-V ғасырларда қашалып салынған екен. ХІV-XVІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің «Киік» деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты.
Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы – Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені – Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес.
XІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский.
1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен.
Үкiмет ақбөкендердi 2006 жылы «Қызыл кiтапқа» ендiрдi. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. Ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. Әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен «Ештен кеш жақсы» деген емес пе? Өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.
## Статистика
* 1960: 1300000 бас киік болды
* 1988: 500000 киік қырылды
* 2003: ҚР-да 23000 киік қалды
* 2010: БҚО-да 12000 бас киік жойылды
* 2011: 400 киік қырылды
* 2015: Бетпақдалада 150000 киік қырылды
* 2016: 108000 бас киік болды
* 2017: ақбөкен саны 153000 болды
## Дереккөздер |
Семей полигоны - КСРО ядролық сынақ полигондарының бірі, аса маңызды стратегиялық объектісі болды. КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысында адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.
## Семей полигонының инфрақұрылымы
Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Сары-Өзен», «Г» (Дегелеңдегі сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік алаң» дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды.Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік берді.
## Семей ядролық полигонның алғашқы жүргізілуі
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және термоядролық жарылысты құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе әуе кеңістігінде жасалды. Семей полигонында әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды. 1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген. Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тұратын адамдар дір ете түскен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалынға таңырқап, үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың кесірткелердің өлі денесі табылған. Жаңадан келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы деп атады. Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының жарылуы еді. Полигонда жаңа таталды жұлдыздың тууын Лаврентий Берия, Игорь Курчатов, әскери бастықтар мен атақты ғалымдар, Кеңестік атом бомбасының толып жатқан идеологиялық, идеялық және техникалық аталары тасадан бақылап тұрды.
## Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға әсері
Тұңғыш атомдық жарылыстың радиоактивті өнімдері аймақтың барлық елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған әскери объектіде не болып жатқаны туралы титімдей түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың тұрғындары радиациялық сәуленің сұмдық дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеген де еді. Ядролық жарылыстар туралы халыққа 1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға немесе кепелерге жасыру көзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан былғанған жерлердегі өз үйлеріне оралып отырды. Жарылыс толқыны көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберген, кейбір үйлердің қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді. Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері туралы алғашқы шын да жүйелі деректер Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген кең ауқымды медициналық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынды.
Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқарды. Радиацияның адамға ықпалының механизмі қазіргі кезде едәуір жақсы парықталған. Бұл орайда ең қауіптісі – иондалатын радиацияның ықпалы гендік кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей және Павлодар облыстарының радиациялық сәулеленудің ықпалына ұшыраған басқа аумақтардың тұрғындарының арасында сырқат санының ұдайы өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз және басқа да қатерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы бері үш есе өсті. Семей полигонына жақын нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді. Мамандардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты. Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің құнарлығын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді.
## Суарылған ядролық темірмен
Сутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы дегеннің қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953 жылғы 12 тамызда Семей ядролық полигонының төңірегін тетірентті. Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болған нарттай жанған радиоактивті газдардың саңырауқұлақ секілді бұлты 16 километр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы көгілдір сәуле шығарып тұрды. 1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы Семей полигонының үстінен ұшып бара жатып, жаңадан жасалған қуаты 1,7 мегатонна болатын, термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір жарым километрлік биіктікте жарылды. Бұл жарылыстың соққы толқыны мен жер қабатының дірілі бүкіл дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің көршіліс аймақтарында сезілді. 1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындағы Дегелең тауының жер астындағы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұл арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ өткізіліп тұрды. Осынау жарылыстың салдарынан бір көздері жартастардан құралған Дегелең тауы іс жүзінде киыршық тас үйіндісіне айналды. Жер астындағы әрбір үшінші жарылыстан соң, жарылыс нәтижесінде пайда болған жарықтар мен саңылаулардан радиоактивті газ шығып кетіп жатты. 1989 жылы 12 ақпанда кезекті жоспарлы ядролық сынақ өткізді. Үңгірлердің бірінде қуаты 70 килотоннадан астам ядролық заряд жарылды. Соның салдарынан жер бетінде саңылаулар пайда болып, олардан екі тәулік бойы радиоактивті газдар шығып жатқан. Содан пайда болған радиоактивті бұлт 30 мыңнан астам адам тұратын аумақты бүркеді. Бұл аймақта радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бұл көрсеткіш қалыпты жағдайда сағатына 15-20 микрорентген болатын табиғи радиациялық фоннан екі жүз есе асып түсті.
## Невада - Семей
1989 жылдың ақпанында Семейдегі атом полигонын жабу үшін күресті бастауға ұйғарған «Невада - Семей» қозғалысының алғашқы митингісі өткізілді. Оны басқарған – белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында Семей облысының Қарауыл ауылында ядролық қаруды сынауға мораторий жариялау жөніндегі ұсынысты КСРО және АҚШ Президенттеріне үндеу қабылданды. Онда былай делінген болатын: «Сайын даламыз ядролық жарылыстардан қалтырап бітті, сондықтан да онда ары қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл ішінде бұл арада мыңдаған Хиросималар жарылды. Біз келешекті қауіппен күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, өмірге нәресте әкелу мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы ядролық қаруды тоқтату үшін, өз үйімізде бейбітшілік пен тыныштық орнату үшін, өз құқықтарымыз үшін күресу мақсатында біз «Невада - Семей» қозғалысын құрдық».
Осы уақытқа дейін үнсіз тығылып келген халық бір дауыстан «ядролық қаруға жол жоқ!», «Сынақтар тоқтатылсын» деп мәлімдеді. Ядролық сынақтардың қатері жөнінде барлық бұқаралық ақпараттары құралдарында, телевидение мен газеттерде әңгіме бола бастады. Түрлі елдердің парламенттері өз сессияларында қозғалыс ұрандарын талқылап жатты. Радиациялық сәулелердің зардаптары жайлы дәрігерлер мен ғалымдардың ашық әңгіме қозғауға батылдары жетті. Бұқараның қысымымен Семей полигонындағы сынақтар саны азая бастаған еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш рет КСРО Үкіметі ядролық қаруды сынауға тыйым салу – мораторий жасау туралы шешім шығарды. Қазақстан Республикасының егемендігі туралы Декларацияда ел ауағы ядросыз аймақ деп жарияланды. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығарған күні – 1991 жылдың 28 тамызы.
Сөйтіп тиянақтылық пен елімталдық көрсеткен қазақ халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен полигон жабылып, атом қаруынан бас тарту әрекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, АҚШ пен Францияның полигондарында ядролық қаруды сынауға мораторий жарияланды.
1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды.
## Сыртқы сілтемелер
* Semipalatinsk test site's website
* Semipalatinsk test site's panoramic photos Мұрағатталған 25 наурыздың 2009 жылы.
* The Nuclear Threat Initiative's page on the STS Мұрағатталған 30 тамыздың 2009 жылы.
* Environmental study of the site's atomic legacy Мұрағатталған 29 наурыздың 2005 жылы. (PDF file)
* detailed seismic data for world nuclear tests Мұрағатталған 29 наурыздың 2005 жылы. - shows all explosions at STS from 1966 (PDF file)
* nuclearweaponarchive.org/ on the Soviet nuclear program
* Details of nuclear explosions at STS, including detailed map of fallout trails Мұрағатталған 26 ақпанның 2005 жылы.
* City of Kurchatov (from the site of the East Kazakhstan provincial government) (in Kazakh)
* Video and Picture Galleries of Semipalatinsk Test Site. Мұрағатталған 25 наурыздың 2009 жылы.
## Тағы қараңыз
* Сары-Өзен ядролық полигоны |
Канар аралдары (ис. Islas Canarias) — Атлант мұхитындағы аралдар тобы. Испанияның 17 автономдық облыстарының бірі. Африканың солтүстік-батыс жағалауынан 100 – 120 км жерде. Канар аралдарын мәңгі жасыл орман мен бұталар көмкерген. Эндемик өсімдіктер көп. Олардың қатарына дракон (айдаһар) ағашы, Канар құрма пальмасы мен қарағайы жатады. Жергілікті тұрғындар банан, картоп, цитрустар, жүзім, темекі, астық және бұршақ тұқымдастарын өсіреді, сиыр, ешкі, қой ұстайды. Аралда ұлттық саябақтар орналасқан. Аралдарда теңіздік климаттық курорт дамыған. Ірі қалалары: Лас-Пальмас және Санта-Крус-де-Тенерифе. Олар Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа елдің бір бөлігі ретінде біріктірілген. Дегенмен, бұл мүшеліктің аралдардың ара-қашықтығына, экономикалық және тарихи-дәстүрлік ерекшеліктеріне байланысты өзіндік өзгешеліктері де бар.
## Астанасы
Канар астанасы Санта-Крус-де-Тенерифе және Лас-Пальмас аралдарының ірі қаларының қақ ортасында орналасқан. Автономиялық үкіметтің Президенті әр астанада 4 жыл сайын сайланады. Құрамында 60 депутаты бар Парламент Санта-Круста – қала орталығында орналасқан. Әр аралдың Сabildo insular – мәңгілік көктем аралдары деп аталатын өзіндік жергілікті үкіметі бар.
## Тарихы
Гректер бұл жерлерге ғасырлар бойы “Бақытты аралдар” деп аталып келген Гесперидтер бағын тұрғызды.Қанар аралдарының даңқы саяхат мақсатында XVIII – XIXғғ. Ғылыми экспедициялар дәуірінен басталады. Бұл кездері европалық натуралистер ерекше сарқырамалық ландшафтар мен бай өсімдіктер дүниесін зерттеу үшін аралдарға қатынаған.XIX ғасырдың соңында аралдардың даңқы одан әрі күшейе түсті, олар демалыс және көптеген ауруларды емдеу орны болды.Қазіргі уақытта Қанар аралдары европалық туризмнің ең маңызды орталықтарының бірі болып табылады. Олардың жағалауында әржыл сайын 8 млн-нан артық адам тынығып, ғажайып әсереге бөленеді.Қанар жерлеріндегі тамаша сарқырамалық табиғат кез келген адамға таңқаларлық күй кештіреді. Бұл сарқырамалық көрініс әр европалық саяхатшының ең керемет демалыс орны болып саналады. Сарқырама көшкіні, құм, базальт құздары мен жартастары, көшкін даласы, сонымен қатар, сарқыраманың жарқылы, жердің ұсақ бөліктерге бөлінуі кез келген адамды қуанышқа бөледі. Қанар аралдарының негізгі байлығы, маңызды ерекшелігі табиғат екендігіне күмән жоқ. Бұл туризм бизнесінде маңызды рөл атқарады.Қанар аралдарының мұндай тартымдылығы туристер үшін өте мәнді. Мұндағы климат, 1500км-лік жағалау сызығы, салтанатты жағажай спортпен және су спортымен айналысуға мүмкіндік береді. Бұл жерлердің халқы, Еуропа, Африка, Америка мәдениетімен қосылған дәстүрлі асханасы, барлығы да ғажайыпқа толы. Бұған олардың ыңғайлылығын (ескі әлемнің ірі қалаларынан бірнеше сағат ұшу) және көптеген елдерге үлгі болатын туризмнің жақсы дамыған инфрақұрылымын да қосамыз.
## Экономикасы
Соңғы онжылдықта туризм қанар аралдарының тұрғындары үшін негізгі мәселе болып келеді.Өндірістің пайыздық қатынасын талдау арқылы бұған көз жеткіземіз. ІҰӨ (ішкі ұлттық өнім): ауыл шаруашылығы – 4,13%, өндіріс – 11,28%, құрылыс – 11,56%, қызмет көрсету – 73,03%. Соңғы бөлімді (қызмет көрсету) туристік бизнес қызметтері: өзгерту жұмыстары, туристік агенттіктер, транспорттық қызмет көрсету, жатын орындары, т.б. мысалы, туристерден түсетін пайзаның есебінен дамып, өркендейтін коммерциялық орталықтарды қамтиді.1995 жылы Қанар аралдарына 4,5 миллион саяхатшы келді.
## География
## Географиялық ерекшеліктері
Қанар аралдарының алаңы – 7,447 шаршы км, халқы – 1,700 000 адамды құрайды. Осылайша, халықтың тығыздығы 1 шаршы км-ге 230 тұрғынды құрады. Тұрғындардың көптеген бөлігі Қанар аралдырының екі астанасына шоғырланған. Эль Йерро, Ла Гомера, Лансароте және Фуэртевентура аралдары халық ең қоныстанған аралдар болып есептеледі.Канара архепилагын құрайтын жеті арал Переней жартылай аралынан оңтүстікте шамамен 1000км-дей және африкалық жағалаудың ең жақын нүктесінен 115км қашықтықта орналасқан. Олардың сарқырамалық тегі және Атлант мұхитындағы ерекше жағдайы европалық, сонымен қатар африкалық аралдарға қарағанда геологиялық, өсімдік әлемі, сондай-ақ, табиғат көрінісі айқындалады. Мұндай табиғат ерекшеліктері әр мерзімде, тәулікте көп өзгермейтін төменгі температуралық (жағалаудағы жылдық орташа температура 220С құрайды) жағымды климатты белгілейді.Аралдардағы көктемгі климат шамадан тыс аптаптан запа шекпей-ақ жыл бойы кез келген уақытта жағажайды пайдалануға мүмкіндік береді. Мұндай климат Қанар тұрғындарының жағымды мінезін көрсетеді. Канара аралдарының жұмсақ климаты ежелден бері адамдарды өзіне тартып келеді.
## Тарихы
Аралға еуропалықтар келмей тұрғанда, Гуанчи тайпалары мекендеген. Олардың дамуы деңгейі тас дәуіріндегімен тең болды, олар мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысты. Киім ретінде аң терісің пайдаланды. Өдерінінің артынан Гуимар пирамидасын жасады. Бұл мегалиттік архитектураның таңқаларлық ескерткіші.
## Тұрғындар
Арал тұрғындары:
* Тенерифе — 906.854
* Гран-Канария — 838.397
* Лансароте — 141.938
* Фуэртевентура — 103.167
* Пальма — 86.996
* Гомера — 22.769
* Иерро — 10.892
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Тенерифе |
“Отырар сазы”, Н.Тілендиев атынд. – Қазақтың мемлекеттік академиялық фольклорлық-этнографиялық халық аспаптары оркестрі. Қазақ филормониясы жанынан 1980 жылы құрылған. Оның көркемдік жетекшісі әрі бас дирижері Н.Тілендиев басында шағын ансамбль ретінде ұйымдастырып, 1982 ж. оркестр санатына көтерген.
Оркестрдің құрамында домбыра мен қобыздан басқа қазақтың жетіген, шертер, шаңқобыз, месқобыз, сырнай, сазсырнай, сыбызғы, асатаяқ, дауылпаз, тұяқтас, қоңырау, т.б. саз аспаптары бар. “О. с.” репертуарындағы фольклорлық туындылармен қатар аңыз, шежіре, күйлер сипатында жазылған Қазақстан композиторларының шығармалары ұлттық нақышымен ерекшеленеді. Сондай-ақ оның репертуары кинофильмдер музыкасымен, солистер орындайтын аспаптық шығармалармен толықтырылған. Ұжым қазақтың муз. фольклорының тамаша үлгілерін сақтап қана қоймай, қазіргі мәнерлеу аспаптары мен оркестрдің тембр мүмкіндігіне сәйкес келетін туындыларды өңдеп, жетілдіріп келеді. Оркестр құрамында 65 өнер шебері қызмет етеді. Солтүстік Кореяда өткен дүниежүз. өнер фестивалінде (1994) “Отырар сазы” 1-орынды иеленіп, алтын жүлдемен оралды. 1999 ж. оркестрге Тілендиев есімі, 2000 ж. Академиялық атақ берілді.Оркестрдің репертуарында: халық күйлері- “Кеңес”, “Сары өзен”, “Сал күрең”, халық композиторларының шығармалары “Қосбасар”, “Сары жайлау”, Тәттімбеттің “Сылқылдағы”, “Ерденнің күйі”, Ықыластың “Қамбар батыры”, М. Төлебаевтың “Еске алуы”, Н. Тілендиевтің “Ата толғау”, “Қош керуені”, К. Күмісбековтың “Қорқыт күйі”, “Фараби сазы” және т. б. бар.
## Дереккөздер |
Үлгі:Infobox rail
Түрксіб теміржолы - 1926–1931 жылдары салынған КСРО-ның ірі құрылыстардың бірі, Орталық Азия мен Сібірді қосатын темір жолы. 1941 жылы жолдың пайдаланымдық ұзындығы 2088,4 шақырымды құрады. Жамбыл – Қаратау, Көксу – Текелі жаңа желілері салынды. Бекеттік жолдардың толық ұзындығы 557 шақырымға тең болды. Соғыс жылдарында Қазақстан майданның қуатты арсеналына айналды. Соғыс еліміздің бүкіл теміржолдарының, соның ішінде Түркістан – Сібір магистралінің алдына әскери жүктердің үздіксіз тасымалдарын, майданға әскери эшелондарды, әскери техниканы, ал қорғаныс өнеркәсібі үшін көмір, металл және басқа да маңызды жүктерді уақытында жеткізуді ұйымдастыру бойынша жауапты міндет қойды. Түркістан - Сібір темір жолы, Түрксіб – 1927–1930 жылдары Қазақстанда салынған темір жол торабы. 1926 жылы 26 қарашада БК(б)П ОК осы темір жол торабын салу жөнінде шешім қабылдады. Ол Орт. Азияны, Қазақстанды және Сібірді өзара байланыстырып, халық ш-ның дамуына үлкен әсер ететін құрылыс ретінде салынды. Түркістан - Сібір Темір Жолы торабын Луговая бекеті. мен Семей қ. аралығындағы 1470 км-ге тарту жоспарланды. Құрылыс жұмыстары екі жақтан солт-нде (Семей) 1927 жылы көктемде, ал оңт-нде сол жылдың күзінде басталды. Құрылыстың қарқынды және сапалы жүруіне РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесі жанынан құрылған, Т.Рысқұлов жетекшілік еткен Түрксіб құрылысына жәрдемдесу комитеті көп еңбек сіңірді.
Түркістан - Сібір Темір Жолы торабының салынуына М.Тынышбаев өзінің біліктілігімен елеулі үлес қосты. Магистраль өтетін жол бойы 20 ғасырдың бас кезінде де зерттелген еді. 1927–1928 жылдары ол қайтадан зерттелді. Соңғы зерттеу барысында магистральдың бағыты өзгеріп, рельстік жолды қысқартуға, соның нәтижесінде бірнеше ондаған миллион сом қаржыны үнемдеуге мүмкіндік туды. Луговая – Бішкек – Алматы арқылы өтетін Қордай бағыты орнына жол Шоқпар асуы арқылы тартылып, 23 км қысқарды. Солт-те Лепсіге соқпай, Балқаш бағыты қабылданды, бұл жолды 73 км қысқартты. Жол қатынасы халық комиссариаты құрылысқа инженерлер мен техниктер жіберді, тек 1930 жылы қазанда өзге өңірлерден 668 маман теміржолшылар (паровоз машинистері, оның көмекшілері, слесарьлар, т.б.) келді. Түркістан – Сібір Темір Жолы Қазақстанда кәсіби теміржолшылар мектебін қалыптастыруға елеулі ықпал етті. Мұнда құрылысшылардың саны 1928 жылы 21 мыңға, 1929 жылы 40 мыңға, ал 1930 жылы 50 мыңға жетті. Құрылыста істегендердің басым көпшілігі жергілікті тұрғындар болды. Құрылыс жұмыстары 1928–1929 жылдары өте қызу жүріп, 1930 жылы 28 сәуірде Айнабұлақ станциясында оңтүстік және солтүстік жақтардың жолы қосылды. Осы кезеңге дейін Түрксібте 12 млн. м3 жер қазылып, 1644 км негізгі және бекеттік жол салынды. Ертіс, Іле, Аягөз, Шу, Қаратал, т.б. өзендер арқылы темір көпірлер салынды. 1928 жылы Ертістің тар сағасында 11 күн ішінде 300 м-лік уақытша көпір, кейін 600 м-лік тұрақты көпір салынды. Түркістан - Сібір Темір Жолы жоспарлы мерзімнен бір жыл бұрын, 3 жыл 9 айдың ішінде аяқталды да, 1931 жылы 1 қаңтардан бастап тұрақты пайдалануға берілді.
1941 жылдың 24 маусымында 18 сағатта ҚЖХК еліміздің, соның ішінде Қазақстанның теміржолдарындағы пойыздар қозғалысын айрықша әскери жұмыс кестесіне ауыстырды. Онда бірінші кезекте әскери эшелондармен, әсіресе, мобилизациялық іс шараларымен байланысты жүктердің өте жылдам қозғалысы қарастырылды. Жолаушы пойыздарының, сол сияқты қорғаныстық мәні жоқ тасымалдардың қозғалысы едәуір қысқарды.
Қозғалысты ұйымдастыруда айтарлықтай құрылымдық өзгерістер болды, шикізат жүктерінің тасымалдары қысқартылды, жартылай фабрикаттарды, дайын өнімдерді тасымалдау артты, қару-жарақтар, рудалық қоспалар, вольфрам, молибден, ауыл шаруашылық машиналарын, газогенераторларды және басқаларды тасымалдау ұлғайды. Соғыстың алғашқы жылдарында Түрксіб арқылы адамдар мен материалдық ресурстарды үсті-үстіне жөнелту, Қазақстанға көшірілген кәсіпорындар мен адамдарды түсіру кезінде қиындықтар болды, тасымалдар мен вагондарға деген сұраныс нормадағыдан үш есе асып түсті. ҚЖХК мен әскери командованиенің қорғаныстық және халық шаруашылық жүктерінің тасымалдары бойынша тапсырмалар бұлжытпай уақытында орындалды. Бұл оңайға түскен жоқ, дегенмен түрксібшілер барлық қиындықтарды жеңудің жолдарын тауып отырды. Қазақстанның теміржолшылары орасан зор тасымалдар көлемін орындады. Елімізге бірнеше айлардың ішінде елдің орталығынан 220 өнеркәсіптік кәсіпорындар және 550 мың адам көшірілді. Көмір жөнелту екі есе, қара металдарды жөнелту екі еседен астам, мұнай өнімдері мен рудаларды жөнелту 4 еседен астам өсті. Жауға қарсы атылған он оқтың тоғызы қазақстандық қорғасыннан құйылып жасалған еді.
Осының бәрінде де Түрксіб пен оның адамдары жетекші рөл атқарды. Мәліметтер бойынша, Ұлы Отан соғысы кезінде 1300 жедел әскери эшелон, жалпы саны 70 мың вагонды қамтыған 1700-ден астам әскери-жабдықтаушы құрам жөнелтілді. Соғыстың басынан бастап, оның соңғы күндеріне дейін магистраль саны күрт қысқарып кеткен бос вагондарға, әсіресе, жабық вагондарға қатысты ерекше ауыр қиындықтарды бастан кешірді. Жабық вагондар жетіспеген кездерде қант платформаларымен, астық жартылай ашық вагондармен үсті брезентпен қымталып жабылып тасылды. Соғыс жылдарында 240 өндірістік нысан тұрғызылып, пайдаланымға енгізілді. ҚЖХК-ның Алматыдағы электротехникалық зауыты іске қосылды, ол шағын теміржол шеберханаларының және Харьков қаласынан көшіріліп әкелінген байланыс зауытының құрал-жабдықтарының негізінде пайда болды. Сол жылдары ол жол көлігіне арналған байланыс аппараттарының кейбір күрделі түрлерін шығару жөнінен еліміздегі жалғыз зауыт болды. Сол кездері Алматыда, сондай-ақ ҚЖХК-ның ірі вагон жөндеу зауыты салынды. Түрксібтің паровоз деполарында майдан желілерінен келіп жеткен локомотивтерді қалпына келтіру үшін патриоттық қозғалыс өрістеді. Бұл депо ұжымынан үлкен күш жұмсауды қажет етті. Бомбылаудан кейін жартылай қирап қалған 58 паровоз қалпына келтірілді. Содан кейін депо ұжымы паровоз паркін жаппай ауыстыруға көшті. Олар майдан жолдарына өздерінің 314 ең жақсы паровозын жөнелтті, ал өздері батыс европалық типтегі трофейлік (соғыста жаудан түсірілген олжа) паровоздармен жұмыс істеді, оларға едәуір жөндеу жүргізу қажет болды. Осындай жолмен 460 паровоз қалпына келтіріліп, пайдалануға енгізілді.
Түркістан – Сібір магистралінде құрастырылған №34 паровоз колоннасы Алматыдан Берлинге дейін 13 600 шақырым жол жүріп өтті. Монша – кір жуу пойызы мен бронепойыздар құрастырылып, олар майдан алаңдарында әрекет етті. Түрксібке майданнан оралған ЭУ-№69911 сериалы паровоз Алматы-1 депосында мәңгілік тұғырға қойылды, бұл паровоз тізе бүккен Германияның астанасы Берлинге бірінші болып кірген болатын. И.В.Панфилов атындағы 28 гвардиялық атқыштар дивизиясы жауынгерлері 1941 жылдың 17 қарашасында майданға аттанған еді.
Атақты дивизияда Ұлы Отан соғысының майданында Түркістан – Сібір магистралінің көптеген теміржолшылары Отан қорғауда көрсеткен ерліктері үшін марапатталды. И.Л.Шапшаев теміржолдан 1077 атқыштар полкына политрук болып Панфилов дивизиясында, жауынгер Р.Х.Вальданов 28-ші Гвардияшыл Панфиловшы барлау ротасының политругы болып, соғыс аяқталған соң, Алматыға Түрксібке келіп қызмет істеді. Кеңес Одағының батыры атағына ие болды. Мұсахан Әлімжанов, Есмұхан Таймасов, Қоңырқұлжин, Иманбековтер теміржолда жұмыс істеп жүріп, өздері сұранып, соғысқа аттанды. Әлімжанов соғыс аяқталған соң, Алматыға Түрксібке оралды, «Қызыл жұлдыз», «ІІ дәрежелі Отан соғысы» ордендерінің иегері болды. Таймасов Есмұхан – Түркістан – Сібір теміржолының бөлім бастығынан 28 Гвардияшыл Панфиловшылар дивизиясында артиллерия взводының командирі болып, барлық шайқастарға қатысып, 1943 жылдың 22 ақпанында тамаша ерлікпен қаза тапты.
Өткен 2005 жылдың 7 мамырында Ұлы Отан соғысының жеңісінің 60 жылдығын, фашистік Германиямен 1941–1945 жылдардағы кеңес халқының ерлік жеңісін тойлау қарсаңында орталық мұражайда соғыс ардагерлерімен кездесу өтті. Мұражайға кірер жерде фойеде «Ешкім ұмытылмайды, ештеңе ұмыт қалмайды!» деген экспозицияда соғыстан қайтпағандарға от жалындап, екі офицер қарауылда тұрды. Кездесуге Ұлы Отан соғысының мүгедегі – Р.Тұғанбаев, С.Ф.Соколов, соғысқа қатысқан ардагерлер: Н.Д.Середенко, М.Бисимбаев, М.Мұхамеджанов, Б.Мұқажанов, В.И.Клименко, Н.П.Малахова және т.б. қатысты.
Түрксіб теміржолшыларының қазақстандықтардың фашистік Германияны жеңудегі ерлігі мен іс-қимылдары мұражайдағы 4 қабырға газетінде айқын көрсетілген, яғни түрксібшілердің жеңіске жетудегі нақтылы жанқияр ерлігі бүкіл Қазақстан тарихында мәңгі қалатыны сөзсіз.
## Турксиб схема
### негізгі станциялар
### Барлық станциялар
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік академиялық симфониялық оркестрі - ҚР еңбек сіңірген ұжымы. 1958 жылы Жамбыл атындағы қазақ филармониясының құрамында ұйымдастырылды. 1983 жылдан дербес көркемдік ұжым.
Ұжымды әр кезеңде жоғары білікті музыка мамандары (Ф.Мансұров, Ғ.Доғашев, В.Яковлев, Ш.Қажығалиев, Т.Мыңбаев, Т.Әбдірашев) басқарды. Оркестрдің репертуарында Қазақстан және шет ел композиторларының шығармалары орын алды.
Қазақстандық композиторлар: А. Жұбановтың “Жігер”, Е. Г. Брусиловскийдің 7, 8 симфонияларын, Е. Рахмадиевтың “Думан”, “Құдаша”, “Дайрабай” күйлерін және т. б. шығармаларын тұңғыш орындаушы. Оркестр шетелдік музыка мәдениеті классиктерінің симфониялық шығармаларын, Д. Д. Шостаковичтің 15 симфониясын, 17-18 ғғ. ескі әуендердің (Вивальдидің, Коррелидің, Йоганн Себастиан Бахтың, Гендельдің) және т. б. шығармаларын орындады.
1987 жылдан Қазақстанның мемлекеттік оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері Қазақстанның халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Т. Әбдірашев.
1998 жылы оркестрге академиялық құрметті атағы берілді. Бүкілодақтық байқаудың лауреаты (1967).
## Дереккөздер |
Майра Мұхамедқызы (сахнада Maira Kerey - Майра Керей есімін пайдаланады) (1965 жылдың 5 қыркүйек күні Қытайдың Құлжа қаласында дүниеге келді) қазақтың ең атақты опера әншiсi (сопрано), Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Париждегі "Гранд Операда" Қазақстанның атынан өнер көрсеткен тұңғыш әрі әзірге жалғыз опера әншісі.
## Өмірбаяны
Майра Мұхамедқызы ҚХР-да өнерлі отбасында туып, өскен. Тарихи отанына 1994 жылы оралды. Әкесі Мұхамед Әбдіқадырұлы — композитор, профессор, музыка зерттеу саласы бойынша көптеген кітаптардың авторы. Анасы Камал Қуанышқызы — әнші, ҚХР Халық әртісі.
Майра Мұхамедқызы Бейжің Ұлттар Университетінің Музыка Факультетін (Джоу Бен Чин сыныбы) және Пекин Консерваториясын (Го Шу Джен сыныбы) бітірген. Алматыда Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында (профессор Н.А. Шариповтің сыныбы) стажировкадан өткен.
## Шығармашылығы
Майра Мұхамедқызының (Еуропа сахнасында Майра Керей) шығармашылық өміріндегі айтулы кезеңі Францияның Гранд-опера театрымен (Opéra National de Paris) келісім-шарт жасауынан басталады. Әлем опера аренасына Пуччинидің «Богемасындағы» Мюзетта рөлімен дебют жасап, опера жұлдыздары тенор Роберто Аланья, Марселло Альварез қатарлас әншілермен бірге ән салды. Г.Доницеттидың «Махаббат дәрісі» (L'Elisir d'Amore) атты комедиялық операсында Адина рөлімен Opéra National de Lorraine, Opéra de Rennes, Théâtre de Caen, Grand Théâtre de Reims және Opéra National Bordeaux сахналарында өнерін көрсетті. Әлемдік классикалық операның үздік үлгілеріне қатысып, жетекші партияларды орындап, европадағы опера карьерасын бүгінге дейін жалғастырып келеді.
2005 жылы Майра Мұхамедқызы әйгілі әлем опера жұлдызы Пласидо Домингоның шақыруымен АҚШ опера сахнасына көтерілді. Вашингтон Ұлттық Опера Театрында П.И.Чайковскийдің «Орлеан Бикешінен» Агнесс Сорель партиясын орындады, аты аңызға айналған әлем опера жұлдызы Мирелла Френимен бір сахнада ән салды.
Gay City News ақпарат құралы айтуынша, Майра Керей — керемет орындаушылық шеберлігімен қоса табиғат берген ажары мен өнері астасқан дарынды әнші. «Тамаша дауыстың иесі Майра Керей бірегей дарынымен, табиғи қуатты, ашық таза, жағымды да әдемі дауысымен көрермендер жүрегін жаулап алды. Майра Керей Вашингтон операсына үлкен рөлдермен қайта оралатынына кәміл сенеміз», — деп жазады The Washington Times.
Майра Мұхамедқызы Қазақтың мемлекеттік Абай атындағы академиялық опера және балет театрының сопрано дауысты жетекші әрі беделді әншісі. Майраның театрдағы репертуарында Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсындағы Жібек, Жубанов пен Хамидидің «Абай» операсындағы Ажар, Вердидің «Травиатасындағы» Виолетта, «Риголеттодағы» Джильда, Бизенің «Кармен» операсындағы Микаэла, Доницеттидің «Лючия ди Ламмермурдегі» Лючия, Гуноның «Фаустындағы» Маргарита, Пуччинидің «Турандот» операсындағы Лию және басқа да партиялары бар.
Соңғы опера маусымында Майра Мұхамедқызы Гуноның «Ромео мен Джульетта» операсындағы басты партияны Opéra National de Lorraine опера театрында, Доницеттидің «Дон Паскуале» операсындағы Норина рөлін Grand Théâtre de Genève және Théâtre de Caen сахналарында, Пуччини «Богемасындағы» Мюзетта партиясы және Гуноның «Фаустындағы» Маргарита партиясын Opéra National Bordeaux опера театрында, Бритиннің «Жазғы түндегі түс» операсында Титания рөлін Opéra National de Lorraine, Grand Théâtre de Тoulon және Opéra National Bordeaux сахналарында сомдады. Altamusica келесідей хабарлайды: Қазақтың әнші қызы Майра сомдаған образдар ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын өзіндік ажар-айшығымен ерекшеленеді. Кейіпкерлерінің бойына табиғи сұлулық пен ішкі жан-дүниесі мен сыртқы келбетінің астасып адамгершілік қасиеттерін сіңіріп, көрермендер жүрегін әншілік шынайылығымен, орындаушылық шеберлігімен баурап алады»
Майра Мұхамедқызының концерттік репертуары бай да байсалды. Әншінің әлемдік классикалық операсынан бөлек, оперетта, мюзикл, камералық вокалды шығармалардан, халық әндерінен тұратын бай репертуары үнемі толықтырылу үстінде. Репертуарындағы көптеген шығармалар Қазақстан сахнасында бұрын соңды орындалмаған. Опералық және концерттік репертуарын асқан талғампаздықпен таңдап, үлкен еңбекқорлық пен ізденістің үлгісін көрсетіп келеді. Майраның орындаушылық тәжірибесі Бетховеннің 9-ші симфониясын, Гайдннің «Әлем жаратылысы» ораториясын, Мендельсоннің Elijah ораториясын, Моцарттың Exultate Jubilate, Перголезидің «Stabat Mater», Россинидің «Кішкене Салтанатты Месса», Вилло-Лобостың «Bachianas Brasileiras No. 5» т.б. қамтиды.
Майра Мұхамедқызы жеке концерттік, гастрольдік сапарда жиі болады. Ол Пекин, Гонконг, Стамбул, Дели, Сеул, Мәскеу, Санкт-Петербург, Будапешт қалаларында және Словакияда Форе, Пуленк, Дебюсси, Рахманинов, Чайковский, сонымен қатар, қазақ және қытай халық әндерін орындады. Пекиннің «Жон Шань Ли Тан» концерттік залында орталық Пекин опера театрының симфониялық оркестрімен және Ұлыбританиядағы «Кадоган-холл» концерттік залында Лондоннің Корольдық симфониялық оркестрімен жеке концерттері өтті.
2009—2010 опера маусымында Майра Мұхамедқызы Керубинидің «Медея» операсындағы Глауче ролын сомдайды. Сонымен қатар, Opéra National de Lorraine театрының симфониялық оркестрі сүйемелдеуімен Mozart et les femmes атты жеке концерті Францияның Нанси қаласында өтеді.
Қазақ мемлекеттік Абай атындағы академиялық опера және балет театры 2009—2010 маусымында Майра Мұхамедқызына арнайы Доницеттидың «Махаббат дәрісі» (L'Elisir d'Amore) атты комедиялық операсының жаңа қойылымын ұйымдастыруда.
Майра Мұхамедқызы Қазақстанның өнер Елшісі болып, қазақты өзге елдерге танытып, ұлттық опера өнерінің жалауын көптеген алыс-жақын шетелдерде желбіретіп, мәртебесін көтерді, егемен еліміздің мақтанышы, қазақ халқының жұлдызды әншісіне айналды. Қазақ мемлекеттік Құрманғазы атындағы академиялық халық аспаптары оркестрімен осыған дейін орындалмаған халық әндерінен тұратын «Інжу Маржан» таспасын жазып, өнер сүйер қауымның ыстық ықыласына бөленді. Майраның өнері жайлы бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен насихаттады. Майра тамаша әншілігімен қатар, Әмір Қарақұловтың «Жылама!» атты көркем фильмінде басты рөлді шебер орындап, жаңа бір қырынан көрінді.
### Ән жинақтары
### Кинодағы ролдері
### Сыншылардың пікірлері
## Отбасы
## Қызықты деректер
## Марапаттары
* Майра Мұхамедқызы — Қазақстан Республикасына еңбегк сіңген әртіс.
* 2008 жылы Әдебиет және өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
Көптеген беделді халықаралық байқаулардың лауреаты, жеңімпазы:
* «Алтын айдаһар» байқауында I сыйлық (Қытай, 1988 ж.);
* «Томаз Алкайде» байқауында I сыйлық (Португалия, 1997 ж.);
* Мәскеудегі П.И.Чайковский байқаунда III сыйлық, М.Я.Давыдова атындағы арнайы диплом (Ресей, 1998 ж.);
* Елена Образцова байқауының арнайы сыйлығы (1999 ж.);
* «Үміт» номинациясы бойынша «Тарлан» тәуелсіз меценаттар сыйлығының иегері (2000 ж.);
* «Қазақстан жыл таңдауы – 2004» байқауының «Алтын Адам» сыйлығы .
## Сыртқы сілтемелер
* Майра Мұхамедқызының ресми сайты http://mairakerey.com Мұрағатталған 25 желтоқсанның 2011 жылы.
## Дереккөздер |
Верный үш классты училищесі - XIX ғасыр сәулет өнері үлгісі.
Бұл ғимарат 1890 ж. салынған. Гоголь көшесі басындағы 37 үй. Сәулет өнерінің қайталанбас тарихи ескерткіші, ғимарат қабырғалары Алатау еменімен ою өрнектеліп безендірілген.
Қайта қалпына келтіру жұмыстары 2003-жылы басталған болатын, алайда қаражат жетіспеуі салдарынан 2004-жылға қалдырылды. Ағаш ғимаратқа іші-сыртына қалпына келтіру жұмыстары жасалынды. |
Есмұхан Несіпбайұлы Обаев (23 маусым, 1941 жыл, Кеген, Кеген ауданы, Алматы облысы) — актер, театр режиссері, театр қайраткері, профессор. Қазақ КСР Халық артисі (1988). Қазақ КСР Еңбек сіңірген өнер қайраткері (1975). "Тарлан" тәуелсіз платинды сыйлығының лауреаты. Барыс, Парасат ордендерінің иегері. Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы мемлекеттік степендиясының лауреаты.
## Толығырақ
Есмұхан Несіпбайұлы 1941 жылы 23 маусымда Алматы облысы Кеген ауданы Кеген ауылында дүниеге келген. Ұлы жүздің Албан тайпасынан шыққан.
1960 - 1964 жылдары Қазақ ұлттық консерваториясының театр факультетінің режиссерлік бөлімін үздік бітірген.
## Еңбек жолы
* 1965 - 1967 жылдары Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының қоюшы - режиссері болып, «Жаяу Мұса» (З.Ақышев), «Боран» (Т.Ахтанов), «Көзілдірік» (Б.Майлин) қойылымдарында режиссерлік қабілетін танытты. Жас режиссер шеберлігін шыңдай түсу үшін Қазақстанның Мәдениет министрлігі Коллегия алқасының шешімімен Мәскеудегі М.Горький атындағы академиялық театрына (МХАТ) екі жылдық жоғарғы курсқа жіберілді.
* 1968 1970 жылдары МХАТ-та КСРО халық артисттері М.Н.Кедров пен И.М.Раевскийден дәріс алып, олардың "Ревизор" (Н.Гоголь), "Сүйікті алдамшы" (А.Тур) қойылымдарына көмекші-режиссер болды;
* 1970 - 1972 жылдары Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ Мемлекеттік Академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында қоюшы - режиссер болып, Б. Майлиннің «Шұға», С. Мұқановтың «Мөлдір махаббат», «Қашқар қызы», «Ботагөз», М.Кәрімнің «Ай тұтылған түн», Ә.Әлімжановтің «Махамбеттің жебесі», Қ.Мұхамеджановтың «Өзіме де сол керек», т.б. пьесаларды қойды.
* 1972 - 1992 жылдары Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы Қазақ музыкалық-драмалық театрының көркемдік жеткшісі болды. Бұл жиырма жыл - Батыс, орыс, қазақ классиктерімен қатар, бүгінгі күн драматургтерінің пьесса сахнаға шығарған айрықша кезеңі болды.
* 1992 - 1995 жылдары Қазақ ұлттық өнер академиясының ректоры болды. Бұл басшылық қызыметінде жүріп, оқу орнының тәуелсіздік талаптарына сәйкес қайта жаңғыртуына үлкен үлесін қосты.
* 1995 - 2001 жылдары Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігінің бірінші орынбасары, ҚР Мәдениет Комитеті төрағасының орынбасары лауазымды қызыметтерін атқарып, кәсібіи Қазақ өнерінің өркендеп, өсуіне үлкен үлесін қосты.
* Германия, Үндістанда, Кореяда, Қытайда, Ресейде, Өзбекстанда, Қырғызстанда және тағы басқа алыс-жақын шетелдерде өткен қазақ өнері мен мәдениетінің күндерінің көркемдік жетекшісі болды;
* 2001 - 2013 жылдары Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының көркемдік - жетекшісі.
* 2013 жылдан бастап Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының бас директорының кеңесшісі лауазымды қызыметін абыраймен атқарып келеді.
## Кәсіби шығармашышылығы
Н. Гогольдің «Үйлену», «Ревизор», М. Горькийдің «Шыңырау түбінде», У. Шекспирдің «Асауға – тұсау», Ғ. Фаизидің «Башмағым», С. Құдаштың «Құдаша», У. Гаджибековтің «Аршын мал алан», О. Иоселианидің «Арбаң аман болсын», ұлттық классикадан М. Әуезовтің «Абай», «Қарагөз», «Айман-Шолпан», «Еңлік-Кебек», «Дос – Бедел дос», Ғ. Мүсіреповтің «Қыз Жібек», «Ақан сері-Ақтоқты», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», С. Мұқановтың «Шоқан Уәлиханов» пьесаларын, Е. Рахмадиев, Ғ.Мүсіреповтің «Қайран, Майрасын», сондай-ақ, Т. Ахтанов, С. Шаймерденов, Қ. Мұхамеджанов, Ә. Тарази, С. Жүнісовтердің драмалық шығармаларымен қатар, драматургияға 1975-1990жж. келген жас буын өкілдері О. Бөкеевтің «Құлыным менің», «Зымырайды поездар», Д. Исабековтің «Әпке», «Перизат», Т. Нұрмағамбетовтің «Ескі үймен қоштасу», Н. Оразалиннің «Тас киіктер», Р. Сейсенбаевтың «Өзіңді ізде», «Қазбектің оралуы», «Түнгі диалог», Б. Мұқайдың «Сергелдең болған серілер», «Қош бол, ертегім!» пьесаларының тұңғыш қойылымдарын сәтті жүзеге асырып, рухани айналымға түсірді.
Ұзақ жылғы режиссерлік қызыметінде Абайдың 150 жылдығы, Жамбылдың 150 жылдығы, М.Әуезовтың 100 жылдығы және Түркістанның 1500 жылдығы, Тараздың 2000 жылдық мерйтойларында ұлттық мерекелік қойылым топтарын басқарып, шығармашылық ізденістерін жоғарғы дәрежеде екеінін тағыда дәледеді.Күләш Байсейітова атындағы Ұлттық опера балет театрында, облыстық көптеген қазақ және орыс, сондай-ақ, Орта азия театрларында 100-ден аса өзінің қойылымдарын қойды.
## Марапаттары
Шығармашылық зор жетістіктері, кәсіби ұлттық өнерді дамытуға сіңірген еңбектері бағаланып:
* 1975 жылы Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген өнер қайраткері құрметті атағы
* 1988 жылы ҚазақКСРнің халық артисі құрметті атақтары мен марапатталған.
* 1993 жылы "Өнертану ғылымының профессоры" ғылым атағы;
* 2004 жылы Театр өнеріне қосқан зор үлесі үшін "Бас Платинды Тарлан" сыйлығының иегері атанды.
* 2007 жылы «Парасат» Орденінің иегері атанды.
* 2011 жылы "ҚР тәуелсіздігіне - 20 жыл" мемлекеттік мерекелік медальі;
* 2014 жылы ҚР тұңғыш президентінің жарлығымен ІІ дәрежедегі «Барыс ордені» иегері атанды;
* 2016 жылы "ҚР тәуелсіздігіне - 25 жыл" мемлекеттік мерекелік медальі берілді.
* 2016 жылғы ҚР тұңғыш президенті - Елбасының мәдениет саласы бойынша мемлекеттік степендиясының иегері. |
Ықылас атындағы Ұлттық музыкалық аспаптар мұражайының ғимараты (бұрынғы Офицерлер жиналыс үйі), 1908 жылғы, Алматы қаласы, Зенков көшесі, 24.
Алғашқы қолданылу мақсаты – Верный қаласының клубтық ұйымы-әскери жиналысы; 1913 жылында – Романовтар әулетінің 300-жылдығы мерейтойына орай ұйымдастырылған бірінші ауыл-шаруашылығы көрмесінің павильоны, 1918 жылдан бастап – пошта-телеграф кеңсесі.
Жобаға қарағанда төртбұрыш пішінде, ағаштан жасалған және сырттан тақтайларменен қапталған ғимарат болып табылады. Терезелері сырттан ағаштан көркемдеп, ойылып жасалған. Көлемді-жобалама шешімі үш белдікті және бұл фасадтарда ризалиттермен белгіленген. Орталық ризалит үлкен шатырмен, ал шеткілері екі-жақты үшбұрыш шатырмен жабылған. Басты кіреберіс есігі, биік мәтке тәрізді шығып тұрған және ағаштан оймалы тіректерге сүйенген шықпа шатырмен жабылып, безендіріліп айрықша етілген.
Ғимараттың жобасы, бүкіл қолданылған жылдар ішінде маңызды өзгерістерге ұшыраған. 1979 жылы фасадтардың әшекейлі тұрпатына, ұлттық оюлардың мотивтері негізінде ағаштан ойма элементтері қосылған.
## Дереккөздер |
Мақпал Мұхамедиярқызы Жүнісова (1963 жылы 11 қаңтарда Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Теректі ауылында туған) — кеңестік және қазақ эстрада әншісі (драмалық сопрано), профессор. Қазақстанның халық әртісі (1994 ж.), ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері (1999 ж.). Халықаралық конкурстардың лауреаты.
Көптеген халықаралық конкурстардың гран-при иегері болған Мақпал Жүнісова 22 жасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, 31 жасында Қазақстанның халық әртісі атанды. 1981 жылы Днепропетровск қаласында өткен бүкілодақтық конкурста гран-при иеленіп КСРО-ның ең үздік әйел әншілерінің үздік ондығына кіріп, үлкен танымалдылыққа ие болды.
## Өмірбаяны
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің мәдени-ағарту факультетін бітірген (1988), ұйымдастырушы-әдіскер. 1981 жылдан бері - «Қазақконцерт» Қазақ мемлекеттік концерттік бірлестігінің солист-вокалисі. Жоғарғы "Ленин-комсомол" сыйлығының иегері (1982 ж.). Халықаралық "Жігер" фестивалінің лауреаты (1983 ж.). Халықаралық "Ж. Малдыбаев атындағы сыйлықтың" иегері (1985 ж. Қырғызстан). Өзбекстан Республикасы президентінің жеке сыйлығы. (1987 ж. Өзбекстан). ҚР Еңбек сіңірген әртісі (1989). «Азия дауысы» Халықаралық конкурсының 2 дүркін "Гран-при" иегері (1996, 1997 ж.) Қазақстан Республикасы президентінің жеке сыйлығының иегері (1998 ж.) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры (1996 ж.). I. Жансүгіров атындағы Қазақ педагогикалық институтының профессоры (1997 ж.).
### Отбасы
Әншінің анасы 13 құрсақ көтергенімен, олардың 8-і ғана тірі қалады. Бүгінде әулетте 6 қыз,2 ұл бар. Әкесі өмірден ерте қайтқан, ал анасы ұлы мен келінінің қолында.Жақындарының айтуынша, Мақпал Жүнісова төрт жасынан бастап бес жүз адамға арналған клубта ән айтып, сахнаны еркін меңгере бастаған. Оның әншілігі тойларда, думандарда, әртүрлі мерекелерде ұшталып жатты десе де болады.Мектепте үздік оқып, ата-анасын мақтау қағаздарымен жиі қуантқан. Әкесі Мұхамедияр қарапайым шаруа адамы болса да, табиғатынан дана кісі. Мақпалды үшінші сыныпта Қарағандыдағы музыка мектебіне әкелу керек деген ой осы әкесінің шешімі болған. Көп ұзамай әнші аталған мектепте музыкалық білім алып қана қоймай, орыс тілін меңгере бастайды.
## Білімі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің мәдени-ағарту факультетін 1988 жылы бітірді.
## Марапаттары
* Лениндік комсомол сыйлығы — жоғарғы орындаушылық шеберлігі үшін (1982 ж.)
* Халықаралық "Ж. Малдыбаев атындағы сыйлықтың" иегері (1985 ж. Қырғызстан).
* Өзбекстан Республикасы президентінің жеке сыйлығы. (1987 ж. Өзбекстан).
* Халықтар Достығы ордені (Ресей, 1991)
* Қазақстан Республикасы президентінің жеке сыйлығының иегері (1998 ж.)
* Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры (1996 ж.).
* I. Жансүгіров атындағы Қазақ педагогика институтының профессоры (1997 ж.).
* Халықтар Достығы ордені (Ресей, 1998 ж.).
* Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы (2004)
* "Платиновый Тарлан" премиясын алды (2001 ж.)
* Қарағанды облысының құрметті азаматы (2002 ж.).
* "Тәуелсіз Тарлан" сыйлығының иегері (2003 ж.).
* «Звезда созидания» ордені (2004)
* Үрімші ауданының құрметті азаматы (Моңғолия, 2006 ж.)
* "Астана" медалінің иегері (2007 ж.)
* "Алтын Адам" сыйлығының иегері (2009 ж.)
* "Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл" төсбелгісінің иегері (2011 ж.).
* "Алтын микрафон" статуэткасы (2014 ж.)
* "Сахна ханымы" атағы (2014 ж.)
## Хронологиясы
* 1981 - «Қазақконцерт» Қазақ мемлекеттік концерттік бірлестігінің солист-вокалисі.
* 1985 - Халықаралық "Ж. Малдыбаев атындағы сыйлықтың" иегері (Қырғызстан)
* 1987 - Өзбекстан Республикасы президентінің жеке сыйлығы. (Өзбекстан)
* 1996, 1997 ж. - «Азия дауысы» Халықаралық конкурсының 2 дүркін "Гран-при" иегері
* 1998 - Қазақстан Республикасы президентінің жеке сыйлығының иегері
* 1996 - Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры
* 1997 - I. Жансүгіров атындағы Қазақ педагогика институтының профессоры
* 2007 - "Астана" медалінің иегері
* 2007 - Эстрада әртісі номинациясында «Қазақстан әйелі» атанды
* 2011 - "Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл" төсбелгісінің иегері
* 2011 - Қазақстанда өткен VII Қысқы Азия Ойындарының факелін алып жүрді
* 2013 - ҚР Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мақпал Жүнісованың құрметіне "Мақпал" сән үйлері жүйесі ашылды
* 2013 - Германия, Монғолия, Қытай, Ресей, Өзбекстан, Франция, Индия мемлекеттеріндегі концерттік турне
* 2014 - "Алтын микрофон" статуэткасы
* 2014 - "Сахна ханымы" атағы.
## Дереккөздер |
Халық аспаптар оркестрі, Құрманғазы атындағы Қазақтың мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрі – сахналық-концерттік ұжым.
1944 жылы Құрманғазы есімі берілді, ҚазКСР-інің еңбек сіңірген ұжымы (1967), 1978 жылдан академиялық мәртебесі берілді. 1933 жылы Алматыдағы Музыкалық драма техникумы (қазіргі Алматы музыкалық колледжі) жанынан домбыра ансамблі ретінде А.Қ. Жұбанов ұйымдастырды. Оның құрамында 11 адам болды, ал музыкалық аспаптарынан тек альт-домбыралар пайдаланылып, халық күйлері мен әндері орындалды. 1934 жылы ансамбль халық өнерпаздарының Бүкілодақтық 1-слетіне қатысып, халықтың “Кеңес”, “Айжан қыз”, “Қарабас”, т.б. күйлері мен “Балқурай”, “Қарғаш”, т.б. әндерін орындады. Слеттен кейін ансамбль КазЦИК атындағы оркестр болып қайта құрылды. Слетке қатысқан домбырашылар Л.Мұхитов, Қ.Жантілеуов, О.Қабиғожин, Н.Бөкейханов, Ғ.Матов, қобызшы Ж.Қаламбаев оркестр құрамына алынды. Оркестрдің бас дирижері әрі көркемдік жетекші болып Жұбанов тағайындалды.
Онда музыкалық аспаптарды дауысқа бөлу тәртібіне және олардың жаңа түрлерінің (тенор, пикколо, прима, бас, контрабас домбыралары, альт, бас, контрабас қобыздары, сырнай, дауылпаз, т.б.) жасалуына орыстың В.Андреев атындағы оркестрі негіз болды. Оркестр әр жылдарда жас маман кадрлармен толықтырылып отырды. 1987 жылы оның құрамында 90 адам болды.
Оркестр репертуары 3 бөлімнен тұрады. 1-бөлімінде халық композиторлары Құрманғазының “Сарыарқа”, “Серпер”, “Адай”; Дәулеткерейдің “Құдаша”, “Қос алқа”; Динаның “Әсем қоңыр”, “Той бастар”; Тәттімбеттің “Сары жайлау”, “Сылқылдақ”; Сейтектің “16-жыл”; Қазанғаптың “Көкіл”; Түркештің “Көңіл ашар”, сондай-ақ, Дайрабайдың, т.б. күйлері; 2-бөлімінде ТМД елдері композиторлары С.С. Прокофьевтің “Классикалық симфониясы”, Д.Д. Шостаковичтің “Романсы”, А.И. Хачатурянның “Гаянэ” балетінен үзінділері, т.б., орыс және Батыс Еуропа композиторлары М.И. Глинканың “Камаринскаясы”, П.И. Чайковскийдің 4-симфониясының 2, 3-бөлімдері, А.К. Глазуновтың “Концерттік вальстері”, А.С. Аренскийдің “Фортепьяно мен оркестрге жазылған фантазиясы”, В.А. Моцарттың “Қысқа түнгі серенадасы”, Ж.Бизенің “Кармен” операсының увертюрасы, Сен Санстың “Рондо Каприччиозосы”, И.Брамстың “Венгер билері”, Дж. Россинидің“ Севиль шаштаразысы” операсының увертюрасы, т.б. шығармалары; 3-бөлімінде Жұбановтың “Қазақ маршы” мен “Абай” сюитасы, Е.Г. Брусиловскийдің “Думанда” мен “Желдірмесі”, С.Мұхамеджановтың “Шаттық Отаны” мен “Мерекелік увертюрасы”, Н.Тілендиевтің “Поэмасы”, М.Қойшыбаевтың “Кеңестік Қазақстан” мен “3 бөлімді симфониясы”, К.Күмісбековтің “Шалқымасы” мен “Вальсі”, М.Маңғытаевтың “Концерттік күйі”, т.б. қазақ композиторларының оркестрге арнап жазған музыкалық туындылары бар. Бұл шығармалар халықтың аспаптық музыкасын гармониялық және полифониялық дыбыс бояуымен, көп дауысты белгілерімен байыта түсті.
Кезінде оркестрге Мұқан Төлебаев, Н.Тілендиев, А.Мырзабеков, Л.А. Хамиди, Қ.Мусин, Л.М. Шаргородский дирижерлік етті. 1950 жылдан оркестрдің көркемдік жағын Ш.С. Қажығалиев (1950 – 60; 1964 – 68 және 1971 жылдан) басқарып, бас дирижері болды.
Оркестр 1953 жылы Бухарест қаласында өткен жастар мен студенттердің Бүкіл дүниежүзілік фестивалінің жеңімпазы атанып, алтын медальға ие болды. Қазан төңкерісінің 50- және 60-жылдығы мен КСРО-ның 50 жылдық мерекесіне, КОКП 26 – 27-съездері құрметіне арналған музыкалық ұжымдар байқауында 1-дәрежелі дипломды (1967, 1972, 1977, 1981, 1986) жеңіп алды. “Халықтар достығы” орденімен, ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Құрмет грамотасымен марапатталған. Гастрольдік сапармен ТМД елдерінің көптеген қалаларында, шет елдерде – Қытайда (1950, 1957), Румынияда (1953), Венгрияда (1969), Польшада (1973), Финляндияда (1971), т.б. елдерде болды.
## Дереккөздер |
Роза Тәжібайқызы Бағланова (1 қаңтар 1922, Қазалы, Түркістан КФР, КСРО — 8 ақпан 2011, Алматы, Қазақстан) – әнші, Қазақстанның (1955) және бұрынғы КСРО халық әртісі (1967), Халық қаһарманы (1996).
Өнер жолын Ташкент қаласындағы филармонияда ән-би ансамблінде әнші болып бастаған. Сол ансамбльмен 2-дүниежүзілік соғыс жылдары майдан даласында өнер көрсетіп, 1945 жылы тоғызыншы мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысады. 1947 – 1949 жылдары Қазақ опера және балет театрының, 1949 – 1960 жылдары Қазақ филармониясының, 1960 жылдан Қазақконцерттің әншісі болып, ұлттық ән өнерін дамытуға үлкен үлес қосты, ерекше сазды әншілік мектептің қалыптасуына ықпал жасады. Роза Бағланова қазақтың халық әндерін, замандас композиторлар әндерін, шет ел халықтарының (венгр, өзбек, қырғыз, тәжік, украин, грузин, Әзірбайжан, корей, қытай, моңғол, орыс, үнді, чех, швед, т.б.) әндерін нақышына келтіре орындады. 1946 жылы Мәскеуде өткен бүкілодақтық эстрада әншілері 2-конкурсының дипломаты, 1949 жылы Бухаресте өткен бүкіл дүниежүзілік Жастар мен студенттердің 2-фестивалінің лауреаты. «Ленин», «Еңбек Қызыл Ту», «Халықтар достығы» ордендерімен, «Шапағат» медалімен марапатталған.
## Өмірбаян
1922 жылы Қызылорда облысында туған. 1941 жылы Қызылорда педагогикалық институтын бітірген. Кіші жүздің Жағалбайлы руынан Роза Бағланованың әкесі Тәжібай бақуатты кісі болған. Әуелі татар қызы Мәриямға үйленген. Кейін Күндей деген шешесі ер адамға ізін жалғастыратын ұрпақ керек деп, екінші рет Ақкүріш деген қазақ қызын алып береді. Екі әйелі қатар босанып, Мәриямнан Ыдырыс деген ұл, Ақкүріштен Роза дүниеге келді. Аумалы-төкпелі кезеңде Тәжібай отбасы Ташкентке қоныс аударады. Роза Бағланова тетелес бауыры Ыдырыстың әскерге кеткенін ғана біледі. Содан ол хабарсыз кеткен. Оның шығармашылық жолы Ұлы Отан соғысы жылдары басталды. 1945 жылы 9 мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысқан. 1947-1949 жж. Абай атындағы қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театрында істейді. 1949 жылы Бухарестте өткен бүкіл дүниежүзілік жастар мен студенттердің 2-фестивалінің лауреаты атанды. 1949-1960 жж. Жамбыл атындағы Республикалық филармонияда жұмыс істеді. 1960 жылдан Қазақконцерт солисі. Роза Бағланова сирек талантты әнші, әлем халықтары әндерін шебер орындаушы. Ол бүкіл Қазақстанда, КСРО-ның бұрынғы республикаларында, шетелдерде болып, Отан, махаббат пен достық, адам мен табиғат туралы әндерді шырқады. Гастрольдік сапарға шығарда Р. Бағланова міндетті түрде сол баратын елінің тіліндегі әнді үйренеді. Бірақ, қазақтың халық әндерін оның орындауында тыңдау ләззатына ештеңе тең келмейді.
2011 жылы 8 ақпанда Алматы қаласында Роза Бағланова қайтыс болды.
## Еңбек жолы
Мектеп бітірген соң 1939 жылы Роза Қызылорда педагогика институтына түседі, бірақ кенеттен әкесі қайтыс болып, туыстарды жағалап, тұрмыстық жағдайға байланысты сол жылы Ташкент тоқыма институтына ауысады. Әншінің бойжеткен шағы ашаршылық пен аласапыран жылдарға дөп келеді. Ташкентте жүргенде оның ерекше дауысы бірден көзге түседі.
"Үйдің тіршілігін жасай жүріп, ән салатын әдетім бар еді. Әлі есімде, есіктің алдын сыпырып жүріп әндеткен қыздың даусын естіп, өзбек филармониясының директоры "Ән айтқан кім?" деп іздеп келді. Менің әншілік өмір жолымды, бағымды ашқан сол Кари Якупов әка еді. Содан Кари әканың көмегімен Ташкент филармониясындағы мемлекеттік әйелдер ән-би ансамблінде әнші болдым. Одан соң 1941 жылы Москва консерваториясына жолдама алғанымда соғыс басталып кетті", - дейді Роза Бағланова бір сұқбатында. Сол ансамбльмен Роза Бағланова Ұлы Отан соғысы жылдары майданды аралап, өнер көрсетіп, 1945 жылы 9 мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысады. Бірақ ол барлық концертте Өзбекстан атынан шығып жүреді. Бір күні Өзбекстандағы керемет әнші қазақ қызы туралы Жұбан Молдағалиев естиді.
Роза Бағланованың Отанына оралуына тікелей себепші болған осы кісі. Ол кезде Жұбан Молдағалиев Москвада Жоғарғы партия мектебінде оқып жүрген. Қазақ ақынының қолдауымен 1949 жылы Роза Бағланова елге оралады. Одан кейін де әкесіндей боп, қызға қамқорлық танытып отырған. Будапештте өткен ән жарысына да Розаны ілестіруге Жұбан Молдағалиев тікелей атсалысады.
Роза Бағланова 1946 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтық эстрада әншілерінің ІІ-конкурсының дипломанты, 1949 жылы Бухаресте өткен Жастар мен студенттердің ІІ-Бүкілдүниежүзілік фестивалінің лауреаты атанды. Осында КСРО елінің атағын асырып, "Ах, Самара-городок" әнін айтып, Роза Бағланова бас бәйгені қанжығалайды. Осы сапардан оралғанда ол өзін Сталин шақыртып жатқанын естиді. Жалпы, ол кісінің қабылдауында әнші үш рет болыпты.
Әншінің жанына жара салған жалған сөз
Расында Роза Бағланованың сұлулығына еліткен бір Хрущев емес, олардың қатарында шетелдің мемлекет басшылары, маршалдар, генералдар, хатшылар, колхоз председательдері, совхоз директорлары, шахтерлар, қарапайым азаматтар да болған."Әскери атақты қолбасшыларды майдан даласында көрдім. Маршалдар - Жуков, Малиновский... Бәрі де әніме, үстімдегі қазақтың қынама бел жарасымды ұлттық киіміне қызықты, "дала қызғалдағына ғашық болдық" деді әскер басшылары. Айтылды, өтті, кетті", - деп еске алады өмірінің бұл арасын әнші.
Пластикалық отаға қатысты алып-қашпа сөздер Роза Бағланованың жанын ауыртыпты. Әнші ол отаны жетіскеннен жасатпағанын бір сұқбатында былай деп айтып береді:"1944 жылы жауынгерлерге концерт қойып жүргенде, майдан даласында бетімді снарядтың жарықшағы жанып өтіп, көзіме зақым келді. 1979 жылы екі көзім бірдей көрмей қалды. Сол жылы жоспарлы Павлодар қаласындағы концертімнен де қалмадым. Сахнаға жетектеп шыққан адамдар куә. Алдымен Жаратқанның, содан соң дәрігерлердің құдыретімен жанарымды сақтап қалдым. Көпшілікке топырақ шаша алмайсың, көзін әдемілеймін деп пластикалық ота жасатып, соқыр бола жаздапты деп жұрт гуілдеп жүр енді", - деп ренжіген Бағланова.
## Әндері
«Әдемі» — Әні Е. Хасанғалиевтікі, сөзі Ә. ТәжібаевтікіӘншінің орындауындағы Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», композитор М. Төлебаевтың ақын өлеңіне жазған «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», С. Мұхамеджановтың «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», «Қиыстырып мақтайсыз» әндері Қазақ радиосы фонотекасында сақтаулы, бірнеше рет күйтабаққа жазылған.
## Әншіге құрмет
* Әйтеке би кентіндегі орталық көшеге және мәдениет орталығына Роза Бағланованың есімі берілді.
* 30 мамыр 2015 жыл. Роза Бағланованың туған жері Қазалы ауданында әншінің ескерткіш-бюсті ашылды. «Жеңіс» саябағында салынған Роза Бағланова атындағы 300 орындық мәдениет Үйінің алдына Қазақстанда алғаш рет әншінің ескерткіш-бюсті қойылды. Роза Бағланова мүсінінің авторы – Қазақстан Республикасының халық мүсіншісі, өнер қайраткері Бақытжан Әлімбайұлы Әбішев. Биіктігі – 1 м. 42 см, тұғырының биіктігі – 2 м., ені – 97 см болатын бюст қоладан құйылып, тұғыры мрамормен қапталған.
* 2022 жылдың 15 сәуірінде Алматыда Роза Бағланованың 100 жылдығын мерекелеу аясында ескерткіш ашылды. Медеу ауданында биіктігі 4,8 метр қоладан жасалған ескерткіш орнатылды. Ол Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы ғимаратының алдында орналасқан.
## Марапаттары
* «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалі
* «Еңбек Қызыл Ту» ордені
* «Ленин» ордені
* «Шапағат» медалі
* «Халықтар достығы» ордені
* «Құрмет белгісі» ордені
* «Отан» ордені
## Дереккөздер |
Ақкесене мұнарасы - Жамбыл облысы, төменгі Талас ауданында орналасқан Қазақстан тарихында осы күнге дейін сақталған Қыпшақ дәуірінің есерткіші. (XIII-XVII).
Жамбыл облыстық археологиялық эспедиция басшысы Г.И.Пацевичтің пайымдауынша бұл ескерткіш кезінде қарауылдауға арналып салынған нысан. Жедел континенттегі ауа райы осы аймаққа тән, сол себепті де мұнараның негізгі келбеті сақтала қоймаған, осы соңғы он жылда ескерткіш тіптен мүжіле түсті, және жедел жөндеу жұмыстарын керек етті. Мұндай ескерткіштер республика аймақтарында аз екенін ескере отырып, оны сақтап қалу мақсатындағы жөндеу жұмыстары өте қажет еді. Оның барлық сырт келбетін ғылыми негіздеу есерткішті кешенді зерттеуден өткізгенде ғана мүмкін екендігі анықталды. 10-12, 17 ғ.ғ. (археологиялық, сәулет) ауылдан солт-батысқа қарай 35 шақырымда, а. солт-батысқа қарай 21 шақырымдағы шөл далалы мекендегі кеуіп кеткен каналдың жағ. орналасқан. 1896 ж. В.А.Каллаурмен, 1945, 1949 ж.ж. – Жамбыл облысы тарихи - өлкетану мұражайымен (Л.И. Ремпель мен Г.И. Пацевич, өлшемдері Г.В. Исхакова), 1980 ж. «Қазжобажаңғырту» жұмыстарының нәтижесінде материктік сары топырақта іргетассыз бекіністің салынғаны анықталды. Бұрыштарымен жарық жағына қарай бағытталған, бұрыштарында мұнаралары бар, биіктігі 2,5-3 м. пасхалы қабырғалармен қоршалған тік бұрышты (21 х 22 м) алаңқай, Ақ Кесене деген атымен белгілі шығыс мұнара дөңгелектеу келген, диаметрі 11 м іргедегі 14 м биіктіктегі сақталған пішінмен бөлінген; тік қимада конус тәріздес пішінге ие. Баспалдақтар мен жоғарыға қарай шығатын бұранда пішінді сатының сыртқы жиынтықтарының қалдықтары сақталған. Қалаудың жүйесі «плашмялы» үш қатарлы «қабырғалы» кірпіштік қатардың жүйелі кезектесуі. Батыс мұнара, сондай-ақ диаметрі 43 м, дөңгелектеніп келген пасха қабаттармен бір уақытта қамал қабырғасы анықталған, қалыңдығы 3 м қамал қабырғасының бір бөлігі ашылған, еңіс өрлеулі, ені 1 м бекініске кіру есігі анықталған; бекіністің мерзімі 10-12 ғ.ғ. болып айқындалған. Мұнараның құрылысы 17 ғ. қатысты.
Ақ Кесенеге 2007 – 2008 жылдары «Қазаққайтажаңғырту» мекемесінің шеберлері Қ. Тұяқбаевтың басшылығымен жаңғырту жұмыстарын жүргізілді. |
Роза Қуанышқызы Рымбаева (28 қазан, 1957 жыл, Семей облысы, Жарма ауданы, Жаңғызтөбе станциясында туған) — кеңестік және қазақ эстрада әншісі (сопрано), профессор, актриса. Қазақстанның халық әртісі (1986), халықаралық конкурстардың лауреаты. Құрмет және Парасат ордендері мен марапаттың иегері. Қырғызстанның (2000) және Өзбекстанның (1984) еңбек сіңірген әртісі.
Көптеген халықаралық конкурстардың гран-при иегері болған Роза Рымбаева 22 жасында Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, 29 жасында Қазақстанның халық әртісі атанды. 1977-1979 жылдары «Песня года» фистивалінің финалдарында және КСРО-ның ең үздік ондығы«Звуковая дорожка» хит-парадында (1978 ж. 3-орында Алла Пугачева және София Ротарудан кейін) жоғары орыннан көрініп, үлкен танымалдылыққа ие болды.
## Биографиясы
Роза Рымбаева Шығыс Қазақстан обылысындағы Жаңғызтөбе станциясында теміржолшылар отбасында дүниеге келген. Найман тайпасының Бура руынан шыққан.1974 жылы Семейдегі музыкалық училищеге түсіп, мұнда 3 жыл оқиды. Бұдан кейін Алматыдағы театралдық-көркем өнер институтында оқып, оны 1984 жылы тәмамдайды. Алматы қаласындағы театрлық көркемдік институттың музыкалық драмалық комедиясы факультетін бітірген.
1976-1979 жж. Республикалық Гүлдер жастар – эстрадалық ансамблінің солисі, 1977 жылы «Алтын Орфейді» жеңіп алады.1979 жылы - «Қазақконцерт» бірлестігі жанындағы «Арай» эстрадалық ансамблінің солисі. Әншінің халықаралық белгілі болуы С. Бәйтерековтың «Әлия» әнін орындауынан басталады. 1979 жылы Роза Рымбаева Ыстамбұлда өткен халықаралық әншілер байқауында лауреат атанды, 1983 жылы Кубада өткен «Гала – 83» халықаралық байқауда бас жүлдені жеңіп алады. 29 жасында Қазақстанның халық әртісі атанады. Оның орындауындағы қазақ композиторлары Т. Ерешевтің «Гүлдене бер, туған жер», Н. Тілендиевтің «Куә бол», Б. Байқадамовтың «Айгөлек», Ж. Тұяқбаевтың «Атамекен», Т. Сарыбаевтың «Отандастар» әндері тыңдаушылардың үлкен ықыласына бөленген. «Бір бала», «Сәулем-ай», «Кебек», «Назқоңыр», «Әгугай» және т. б. сияқты халық әндерін ол өзіндік ерекшелікпен орындайды. Роза Рымбаева сондай-ақ, киноактриса ретінде де танымал.
## Отбасы
Жолдасы - Тасқын Оқапов (1948-1999)
Ұлдары - Әли Оқапов (1991), Мәди Рымбаев (2000)
Жолдасының қарындастары - Мәншүк (1975), Әлия (1979)
## Хронологиясы
* 1974 — өзіндік шығармашылық республикалық конкурсының бірінші премиясы
* 1975 — өзіндік шығармашылық республикалық конкурсының бірінші премиясы
* 1976—1979 — «Гүлдер» ансамбілінің солисті
* 1977 — «Гран-при», «С песней по жизни» бүкілодақтық телевизиялық конкурсы
* 1977 — «Гран-при» Болгариядағы «Золотой Орфей» фестивалі
* 1977 — «Гран-при», Сопоттағы халықаралық әндер фестивалі, Польша
* 1979 — Т. Оқапов жетекшілігіндегі «Арай» ансамбілінің құрылуы
* 1979 — Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі
* 1979—1984 — Қазақ Театралды-көркемдік институты
* 1981 — Лениндік Комсомол премиясының лауреаты.
* 1983 — «Гран-при» «Гала-83», Куба
* 1984 — Өзбекстанның еңбек сіңірген әртісі
* 1986 — Казақ КСР-нің Халық әртісі
* 1986 — «Гран-при» «Алтын микрофон», Түркия
* 1995 жылдан бастап Республикалық эстрада-цирк колледжінде оқытушы
* 2000 — «Эстрада жұлдызы» номинацисында «Жыл Адамы»
* 2000 — Қырғызстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері
* 2000 — Платиновый Тарлан премиясын алды
* 2004 — Қазақстанның Мемлекеттік премиясының лауреаты
* 2005 — Мәскеуде Эстрада жұлдыздары алаңында жұлдызы ашылды
* 2007 — "Роза Рымбаева 30 жыл сахнада" мерейтойы
* 2008 — Пекин олимпиадасының факелын алып жүрді
* 2008 — Қарағандыда жеке жұлдызы ашылды (Бибігүл Төлегеновадан кейін)
* 2008 — Эстрада әртісі номинациясында «Қазақстан әйелі» атанды
* 2008 — "Коктем шакырады"концерттік бағдарламасына 10 жыл
* 2011 — Қазақстанда өткен VII Қысқы Азия Ойындарының гимнін орындап, факелды алып жүрді
* 2011 — "Роза Рымбаева 35 жыл сахнада" мерейтойы
* 2012 — Жапония, Ресей, Түркия және Белоруссиядағы концерттік турне
* 2013 — Imperial Сәң Үйінің бет бейнесі болды
## Дискографиясы
1985 — LP "Роза Рымбаева және «Арай» ансамблі, фирма «Мелодия».
2003 — LP «Ademi-au» (Таңдаулы әндер)
2006 — CD «Cенімен біргемін» (14 қазақша ән)
2007 — DVD «30 жыл сахнада» (3 DVD диск — үш концерт (Мәскеу, СПб, Алматы) и дер. фильм «Роза» және бір CD «Ертеңіме сенемін») [1] Мұрағатталған 12 тамыздың 2014 жылы.
2008 — МР3-жинақ «Любовь настала» («Имена на все времена» сериясында, Ресей)
2009 — МР3-жинақ «Роза Рымбаева» («Золотая коллекция ретро» сериясында, Ресей)
2009 — CD «Вечная весна» (қазақ және кеңестік композиторлар әндері).
2010 — CD «Жерiм жаннатым» (Еркін Ынтықбаев әндері).
## Фильмографиясы
1976 — телевизиялық фильм «Первая песня», студия «Қазақтелефильм».
1982 — «До свидания, Медео»\"Revue na zakázku" совет-чехословак фильмінде басты рөл
1999 — дер. фильм "Женский взгляд". Роза Рымбаева», реж.Оксана Пушкина (Ресей).
2001 — дер. фильм «Роза», реж. Ж. Сабирова.
2002 — дер. фильм "Хвост кометы". Роза Рымбаева», реж. А. Бурыкин (Ресей).
2010 — дер. фильм «И снова здравствуйте!», (Ресей).
## Марапаттары
* Лениндік комсомол премиясы (1981) — жоғарғы орындаушылық шеберлігі үшін
* Халықтар Достығы ордені (1991)
* «Парасат» ордені (2000)
* Құрмет ордені (Ресей) (7 тамыз 2002)
* 2002 — Қазақстан жұлдыздар аллеясында жеке жұлдызы.
* 2002 — Тарлан
* «Құрмет» ордені (2004)
* Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы (2004)
* «Звезда созидания» ордені (2004)
* 2005 — Мәскеудегі жұлдыздар аллеясында жеке жұлдызы.
* «Астанаға 10 жыл» медалі (2008)
* 2008 — Қарағандыдағы жұлдыздар аллеясыдағы жеке жұлдызы
* «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі (2011)
* Шығыс Қазақстан обылысының Құрметті азаматы 2011
## Сілтемелер
* Роза Рымбаеваның бейресми сайты
* Роза Рымбаеваның бейресми сайты
* Биографические сведения
* Интервью Розы Рымбаевой (09.02.2006) Мұрағатталған 30 қыркүйектің 2007 жылы.
* Роза Рымбаева на сайте Кино-Театр. Ру
* Роза Рымбаева Facebook та
## Әдебиет
* Кожиров Б. «Қазақ елінің атақты музыка өнерпаздары» 2010 жылы
## Дереккөздер |
Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері — петроглиф тас кешені, Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі. 2004 жылдан бері Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандары тізіміне енген.
Таңбалы шатқалының тастағы суреттер галереясын 1957 жылдың 19 қыркүйегінде Қазақстанның тұңғыш кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих және археология институтының Оңтүстік-Қазақстан археологиялық экспедициясындағы Жетісу отряды ашқан. Петроглифтер кездейсоқта табылғанмен, бұл жаңалықтың мәні төмендегідей болды, Қазақстан аумағындағы адамдардың осынау көне тұрағының бірі ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мәдени мұрасының тізіміне енді.
Өткен жарты ғасырда осы жерлерде ондаған ғылыми экспедициялар болып, әрбір дала маусымында ғалымдар көне дәуірдегі адамдардың өмірі туралы жаңа дәлелдемелер тауып отырған. Бүгінгі, ауданы 3800 га қорық - датасы біздің жыл санауымызға дейінгі ХІV-ХIII ғасырдың ортасы – ХІХ-XX жүзжылдық аралығымен көрсетілген елді мекендер, мазарлар, тас қашалған орындар, петроглифтер галереялары (ал олардың бәрін қосқанда 5000-н астам суреттер) және діни құрылыстар (құрбан шалынатын жерлер) түрлі кезеңдегі жүзге тарта ескерткіштерден тұратын қорық бірегей археологиялық кешен болып табылады. Міне осы кездің бәрінде, бірнеше мыңжылдықтар бойы мұнда адамдар тұрғылықты өмір сүрген, бұған дәлел – тастан қаланған үйлер мен мал кіргізетін қоралардың орны, ыдыстардың сынығы және тастан, темірден, сүйектен жасалған бұйымдар.
Петроглифтер Таңбалы шатқалының аса маңызды және көптүрлі ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тастағы суреттердің бәрі пикетаж техникасында, кейде ғана темір аспаптың немесе тастың көмегімен ойып жасалатын, бояумен жасалғандары кездеспеген. Тастағы суреттер галереясын арғы ата бабаларымыз орта қола, кеш қола, өтпелі дәуір (ертедегі сақ), ертедегі темір дәуір (сақ және үйсін), ортағасыр (ертедегі түрік) және жаңа заман (жоңғар және қазақ) сияқты әртүрлі тарихи дәуірде құрған. Таңбалы тастағы суреттердің көне және ең әсерлі сериясын құрайтын, орта қола дәуірдің петроглифтары эстетикалық және мәдени құндылықтарға ие. Сол кездегі тастағы бейнелеу өнерінің шеберлерін солярий құдіреті («күнбастылар»), «маскарадшылар», шоқпарұстаушылар, қасқыр маскасындағы садақшы, қару ұстаған жауынгерлер, малдар мен адамдарды құрбандыққа шалу көріністері, эротикалық көріністер, жас босанған әйелдер, арбалар, түрлі белгілер, символдар, сондай-ақ бұқаларды, құландарды, аттарды, түйелерді, қабандарды, қасқырлар мен бұғыларды бірнеше рет бейнелеу сияқты ойларының кеңдігі ерекшелендіріп тұрған.
## Толығырақ
Белгілі де зерттелген петроглифтердің бірі Таңбалы болып саналады. Таңбалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысына қарай 170 км, Алматы облысының Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.Петроглифтер мерзімі б.э.д ХIY ғ., б.э YI -YIII ғасырлар аралығы, яғни қола дәуірден түркі халықтарының Ұлы даланы жаулап алғанға дейінгі уақытты қамтиды. Петроглифтер кең аймақта жайғасып, өлшемі 3 км х 10 км құрайды.
Олардың ең маңызды бөлігі 250 м х 500 м, онда 2 000 петроглифовтер бар, жалпы Таңбалыда 5 000 суреттей бар.
Таңбалы – Балқаш бассейні аймағында Семиречьядағы 50 орталықтардың бірі Орталық Азия аясында ғана емес әлемдік масштабта ауқымдылығын таралды. Таңбалы петроглифтері сұлулығымен, кеңістік көрінісінде ежелгі адамның әлемді тануын білдіртеді.
2004 жылы Таңбалы археологиялық петроглифі Юнеско Әлемдік мұралар тізімі енген.
Юнеско қорғауындағы Тамғал ескерткіші әлемдік маңызы бар қазына болып табылады. 2006 жылдан Юнеско ескерткіш өмірінде белсенді қатысып келеді және оны сақтауда қолайлы орта туғызуда. Шатқал маңындағы қола дәуір молалары (б.э.д. ХI-Х ғғ) орналасып ертедегі көшпенділер ( б.э.д III мен II ғғ.) және олардың қоныстары орын тепкен.
Таңбалы шатқалында мекендеген ежелгі адамдар табиғаттың көркем жерлерінде ерекше, қайталанбас ландшфатар енгізді. Таңбалы әлемдік танымал мұражай-қорығына «RGB-Studio» ЖШС-нің мультимедийлік энциклопедиясы арналған. Қазақстанның қазіргі аймағында қырма өнерінен шыққан ежелгі ескерткіштер орналасқан. Петроглифтер (гректің «тас» пен «кесу»сөзінен шыққан) - қырма суреттер. Бейнелі өнер түрі ретінде петроглифтер Қазақстан аймағында ежелде пайда болған. Көптеген тарихқа дейінгі шығармалар біздің күнге дейін жетіп, мәдениет туралы түсінікті қалыптастыруға мүмкіндік беріп, ежелгі тайпа мен діни нанымдар рәсімін бейнеледі.
Қазақстандағы қырма бейнелері туралы ХI ғасырдың ғалымы әл-Бируни атап өткен, ол қимақтар еліндегі жұмбақ суреттерге жергілікті халық табынуын айтқан. Х1Х ғасырдағы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан петроглифтер шоғырланған ірі аудандар болып саналды. Өткен жүзжылдықтың 40-50 жылдарында республиканың шығысында республиканың шығысында Тарбағатай, Нарын, Қалба, Моңрақ, Сауыр тауларында «картиналар көрмесі» сериясы ашылады. Шығыс Қазақстан қырма суреттерге толы еді. Алайда, бұл өлкеде ешкім петроглифтермен айналыспады.
Таңбалы деп шатқалды жергілікті халық атаған. Жартылай шөлейт аймақтарында орналасқан шатқалдың жылы мезгіл кезінде қалың бұтамен жабылып, көктемде гүлдерден көмкерілген кілем төселеді. Таңбалы тек табиғатымен қызықтырып қоймай, бұл жерден сирек өсімдіктер мен жабайы қасқыр, түлкі, қоян, тасбақа, жылан және балабан, сұңқар, дала бүркіті сынды құстарды кездестіруге болады. Бәрінен де адам қолынан туындаған Таңбалы петроглифы қызықтырады. Таңбалы – бұл ежелгі шығармашалық көрме, оның суреттерінде адамдар мен жануарлар, ежелгі адамдардың өмір қалпы суреттелген.
Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи «Таңбалы» қорығына 10 мультимедийлық энциклопедиялар арналып, «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында «RGB-Studio» ЖШС-і құрған «Мультимедийлық энциклопедия коллекциясына» енді.
Таңбалы шатқалындағы алғашқы петроглифтер 1957 жылы 19 қыркүйекте Қазақстанның кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимова жетекшілігіндегі ғылыми зерттеушілер тобынан шыққан А.А.Поповпен суретке түсірілді.
Ғылыми экспедиция қола дәуіріндегі Қарақұдық шатқалындағы молалар қазбасын зерттеді. Соңғы уақытта А. Г. Максимов пен А.А. Попов Таңбалы петроглифінің жерін жіті зерттеу жасап, құнды композиция ретінде суретке түсірген. А.Г. Максимов ашуға өз септігін қосқан ғалым ретінде шаттықтан күнделігінде жазбалар жүргізген. 1958 жылы А.Г. Максимовтың бірінші дүниесі «Таңбалы шатқалындағы қырма суреттер» жарық көреді, онда естеліктің жартығасырлық тарихы берілген.
1977-78 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеу А.Г.Максимов жетекшілігімен жалғасты. Біріншіден, Таңбалы аймағы толығымен зертеліп, петроглифтер жиналған негізгі орындардың кестесі құрылады.
1980 жылдардың аяғында ғылыми мақалалар мен қырма суреттерге байланысты Таңбалы зор танымалдыққа ие болып, шетелдік және отандық мамандардың назарын аударды.
1990-1994 жылдары Таңбалы ескерткішін зерттеген ғалымдар петроглифтерді сақтауда алға қойған есептері болды. «Таңбалы шатқалының қырма суреттері консервациясы» атты Мемлекеттік жоба қабылданып, мәліметтер қоры өңделіп, петроглифтерді суреттейтін дала бейнелірінің 3000 суреті берілген.
Б.э.д, екінші мыңжылдықтың ортасындағы мерзімге жататын ерекше композициялар мен бейнелер болды. Оның бірі Күнбасты құдай. А. Г. Максимов, А.С. Ермолаев, Н. Марьяшевтың «Таңбалы шатқалының қырма суреттері» кітабында Таңбалының күнбасты алыптары ежелгі антропоморфты құдайдың бейнесі болса керек деп жазған.
Петроглифтер бейнелері ішінде ежелгі құдайларды бейнелеген дөңгелек, тамға, дұға жазбалары, салттық билер көрінісі, керемет түйелер бейнесі, доңыздар болған. Қазақстан тарихында із қалдырған көптеген халықтар үшін Таңбалы шатқалы әулие жер деп саналып, салттық рәсімдер жүргізілді, құдайға табыну, ата-баба рухына тағзым жасалды. Аспан астында біріккен сарай болды.
Суреттер тақырыбы әртүрлі: адамдар, жануарлар, ат шабармандар, аң аулау сәті, адам өміріндегі құрбанды шалу рәсімі, салттық-жоралғылық билер. Ежелгі шеберлер тас заттарын тегістігіне қарай қолдануда, Күнге қарай төзімділігін үнемі ескеріп жүрген. Күн сәулесінің түсуі тәулікке қарай жылжып, суреттер түрлі-түсті болып көрінген. Петроглиф орындарының ыңғайлылығы сондай, бірнеше срует көруге мүмкіндік болатын. Алқап бойында шатқалды бірнеше суреттерін топтасқан түрде көріп, күрделі композицияларға біріліктірілгенін аңғаруға болады.Сол жерде акустика мықты, дауысты қатты шығармай-ақ 100 метрден қашық жерде естіледі.
Атқарылған жұмыстар Таңбалы петроглифтер кешенінің мәдени-тарихи маңыздылығын тереңдетсе керек.
1994 жылы петроглифтерді зерттеу қаржының жоқтығынан тоқтатылады. Алайда, Таңбалы петроглифтерінің танымалдылығынан 1995-2001 жылдар аралығында туристер ағымынан ескерткішті бақылау қиындап кетеді. Оның ақырында естеліктерге қауіп төнгені бар.
Тек 1998 жылы Таңбалы кешенінде ғылыми-зерттеу жұмыстары жаңғырып, Қазақстанның мәдениет министрлігімен Таңбалы кешенін сақтау мен кешенді бағдарламасын өңдеу басталды. Сол жылы Таңбалыны Қазақстан атынан Юнесканың Әлемдік Мұралардың Алғашқы Тізіміне енгізу негіздемесі дайындалады.
1999 жылы Юнесконың Әлемдік Мұралар Комитеті Таңбалыны беделді ескерткіш ретінде 2001-2002 жылдарда номинацияға қосу қажет деп анықтайды. 2001 жылдың тамыз айында Қазақстан Премьер-Министрі И. Тасмағамбетов пен Юнесконың Бас директоры К. Мацуура Таңбалы шатқалында болып, ескерткіш маңздылығын бағалап, Қазақстан мамандарының ескерткішке қолайлы жағдай туғызғанын көріп, тәнті болады. 2001 жылдың 5-қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Таңбалы Археологиялық кешені республикалық маңзы бар ескерткіш мәртебесін алып, қорғау аймақтары белгіленіп, 2003 жылдың 14-қазанында № 1052 Үкіметтің арнайы қаулысымен Мәдениет министрлігінің қолдауымен Алматы облысы Таңбалы шатқалында 3,8 га жалпы ауданы бар «Таңбалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени, табиғи қорық-мұражай ашылады. Ескерткіш кешенінде 2-мыңжылдық бойы адамдармен қолданған молалар, петроглифтер, діни орындар орныққан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды
Материалдар Қазақстан Республикасы Мәдени саясат пен өнертану институтымен ұсынылған.
## Дереккөздер |
Мүйіз сырнай – ескі үрмелі мүйізді аспап. Ол үш тесікті мүйізден жaсaлaды. Сырнaй-сыңсымaлы дыбыспен ерекшеленеді және жол сaпарлaрда хабар беруші аспап ретінде қолданылған.Мүйіз сырнай - ескі үрмелі мүйізді аспап. Oл үш тесікті мүйізден жасалады. Сырнай - сыңсымалы дыбыспен ерекшеленеді және жол сапарларда хабар беруші аспап ретінде қолданылған.Ұран - әскерлер қолданатын үрмелі музыкалық аспап. Ұзындығы әртүрлі екі түтікшенің әрқайсысында үш саңылау бар.
## Дереккөздер
* Қазақ халқының аспаптары туралы жинақ
санат атауы:Мүйіз сырнай |
Жаркент мешіті — 1887 — 1892 жылы Жаркент қаласында салынған ескерткіш. Сәулетшісі Хон-Пик. Қасбеті шығысқа қараған, ауданы 28x54 м, биіктігі 14,5 м, мұнарасының биіктігі 19 м. Мешіт 52 бағана тізбегімен айналдыра қоршалған. Арқалығы ағашқа түсірген әсем оймышпен нақышталған. Тянь-Шань шыршасынан дайындалған бұл бағаналардың құрылыс қаңқасын құруда әрі әсемдік көрік беруде мәні зор (әрбір бағананы кендірмен орап, сылап, қызыл жосамен сырлап, сыртын лактаған). Бағаналарды құрастыруда шеге қолданылмаған, оларды қиып, қашап қиюластырған. Интерьері әсем оймыш, нәзік өрнектермен безендірілген. Мешіт қабырғасы да шебер қиюластырылған бағаналардан құралған, төбесі қаңылтырмен жабылған. Жаркент мешітінің пештағы ерекше көз тартады. Мұндағы ғанышқа түсірілген нақышты араб жазуының өзі әсем өрнек міндетін атқарған. Мешіт ауласының солтүстік-шығыс бұрышында шағын үй, оңтүстік қапталында медресе орналасқан. Кешен биіктігі 2,3 м тас қоршаумен қоршалған. Оңтүстік және солтүстік қапталында үлкен қақпасы бар.
## Тарихы
«Жаркент мешіті» - ХІХ ғасырға жататын сәулет өнері ескерткіші. Кешен құрылысы екі кезеңмен жүргізілді, 1-ші кезең 1887 жылдан 1890 жылдарды қамтиды. Бірінші кезеңде мешіт ғимараты және басты кіру порталы салынды. Екінші кезеңде 1891 жылдан 1892 жылдар аралығында медресе ғимараты, дұға оқитын үй, қақпа-қоршаулар тұрғызылды. Құрылыс жұмыстары Пекиннен шақырылған Қытай маманы, инжинер – Хон Пиктің басшылығымен жүргізілді. Тапсырыс беруші Жаркент уезінің мұсылмандар қауымы болса, ұйымдастырушысы, әрі Қытай архитекторын алып келуге себепші болған Вали Ахун Юлдашев пен Жаңабай Құдайбергенов. Кешеннің ең басты нысанының маңыздысы мешіт ғимараты болып табылады. Мешіт сол уақыттың ең түп нұсқалы әдісімен салынған. Құрылыс кезінде бірде-бір шегелер, бірді-бір тұтқалар (скобы) қолданылмады. Бағандар тастарға отырғызылған, ерекше телім тастармен тегістелген және шеңбер түріне келтірілген. Кешеннің тағы бір негізгі бір бөлшегі болып, мешіт-мұнарасы салынған басты кіру-порталы болып табылады. Оның жазулары трафаретсіз қылқаламмен жазылған.
Қақпаларын бұқар Зәйнутдин Әмір Темір заманына сәйкестендіріп салған. Кешен қаланың орталық бөлігінде орналасқан. Көлемі 1,12 га жерді алып жатыр. Кешеннің сәулеттік-жоспар шешімі Шығыс Түркістан мұсылмандарының мәдени құрылысына тән келетін мешіттің түріне жатады. Ансамбль Қытай және Орта Азияның сәулеттік бөлшектеріне сәйкестендіріп жүргізілген.Кешеннің құрамына кіретіндер: мешіт ғимараты, басты кіру-порталы, медресе, дұға оқитын үй, қақпа-қоршаулар.Мешіт ғимараты кешен композициясының негізгі элементі болып табылады. Ауланың ортасында орналасқан /55х29м/ биік емес кірпіш және ағаштар қатарымен қоршалынған. Ғимарат сүйеніштері 68 ағаш бағандардан тұрады. Ғимараттың ішкі сәулетінде қытай сәулетінің элементтері қолданылған: төбесіне және ғимаратты айнала биіктігі 3,6м, диаметрі 0,3м болатын 52 қатар орнатылған.Бөлменің ішкі көрінісін жергілікті шеберлер безендірген және Орта Азия сәулетін пайдаланған. Ішкі қабырғалары гипспен сыланған. Басты кіру-порталы шығысқа қаратылған және биіктігі 12,3м Орта Азия сәулетімен жасалынған. Негізгі құрылымы мен мінездемесі Самарқандағы Шир-Дор медресесін еске түсіреді. Орталық бөлігі арка түрінде 2,4м жуандықта салынған. Арканың артқы қабырғасында мерекелік екіжақты ашылатын есігі бар. Ауланың бет жағында 3 күмбезді көлеммен жоғарылатылған мешіт – мұнарасы көрінеді.
Медресе көптеген бөлмелерден тұрады. Қабырғалары саманнан, ал іргелері күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Ғимараттың биіктігі 3,7м. Едендері ағаш тақталы және құмдалған. Дұға оқитын үйдің алдыңғы бөлігі кішкене ашық алаңқайдан тұрады. Аулағына ауданы 20 ш.м. болатын қосалқы бөлмелер келіп қосылады. Біріншісінің ауданы 60,5 ш., екіншісінікі – 165,6 ш.м. Екі бөлмелер де терезе ойықтарымен жарықтандырылған. Қабырғалары саманнан жасалынған, қалыңдығы 60 см, іргесі күйдірілген кірпіштен тұғызылған. Ғимарат екі қабатты қатармен төбеленген.
## Архитектурасы
Монументалды кіру қақпалары күйдірілген кірпіштен, оңтүстік және солтүстік жақтан тұрғызылған. Қақпа биіктігі – 4,6 м, төбесі екі қатарлы жабылған. Қоршаудың іргесі күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Аралықтары құммен сыланып, толтырылған. Жаркентте орналасқан халық арасында Уәлибай мешіті аталып кеткен "Жаркент мешіті" қытайлық және Орта Азия сәулет өнері үлгісімен тұрғызылған ескерткіш. 1892-1895 жылдары Қытай сәулетшісі Хон Пик Жаркент қаласында салған. Ол – теңдесі жоқ архитектуралық ескерткіш. Құрылыс композициясының кіндігі – ортадан салынған мешіт құрылысы. Қасбеті шығысқа қараған, ауданы – 28х54 метр, биіктігі - 14,5 метр , мұнарасының биіктігі 19 метр. Мешіт 52 бағана тізбегімен айналдыра қоршалған. Негізгі құрылыс материалы – ағаш, 122 ағаш бөрене бір-біріне шегесіз қырлана қондырылған. Антаблименті ағашқа түсірген әсем оймышпен нақышталған. Тянь-Шань шыршасынан дайындалған бұл бағаналардың құрылыс қаңқасын құруды, әрі әсемдік көрік беруде мәні зор (әрбір бағананы кендірмен орап, сылап, қызыл жосамен сырлап, сыртын лактаған). Бағаналарды құрастыруда шеге қолданылмаған, қиып, қашап қиюластырған. Интерьері әсем оймыш, нәзік өрнектермен безендірілген. Мешіт қабырғасы да шебер қиюластырылған бағаналардан құралған, төбесі қаңылтырмен жабылған. Мұндағы ғанышқа түсірілген нақышты араб жазуының өзі әсем өрнек міндетін атқарған. 1910 жылы көптеген шығын әкелген жер сілкінісі кезінде Жаркент пен Верныйдағы мешіт пен шіркеу сол қалпында аман қалды.
## Дереккөздер |
Даңғыра — қазақтың көне ұрмалы-сылдырмақты, қатты дыбысты музыкалық аспап. Бұл бір жағы терімен қапталған, ішкі жағынан темір алқалар, сақиналар мен сылдырмалар ілінген дөңгелек шығыршық. Даңғыра шамандық әдет-ғұрыптардың бөлінбес белгілемесі болып табылды.
## Дереккөздер |
Асатаяқ — қазақ халқының ежелгі музыкалық аспабы. Асатаяқты абыздар мен бақсылар ұстанған. Әдетте, олар асатаяқты қылқобыз бен даңғыраның үніне қосып қолданатын болған. Асатаяқ жасалу тәсіліне қарай "күмбезді, "жалпақ басты", "ай басты", "жыланбас асатаяқ", "сопақша", "қалақша", т.б. болып келеді. Оларды ырғақтатып, сілкіп, шайқап ойнайды. Асатаяқ емен, үйеңкі, қайың, долана секілді қатты ағаштардан жасалады. Бетіне әр түрлі салдыр-гүлдір, шулы дыбыс беретін темір салпыншақтар, сақиналар, шығыршықтар тағылады.
Асатаяқ туралы деректер Г.М. Броневский, П.Бекетов, Р.А. Пфеннинг, т.б. зерттеуші-этнографтардың еңбектерінде кездеседі. Асатаяқ туралы Ш.Уәлиханов пен белгілі зерттеуші Б.Сарыбаевтың еңбектерінде жазылған. Асатаяқтың көне түрлері Ықылас атындағы Қазақтың халық музыка аспаптары мұражайында сақтаулы. Асатаяқ қазіргі кезде "Отырар сазы", "Сазген", "Шертер", т.б. музыкалық фольклорлық-этнографиялық оркестрлер мен ансамбльдерде қолданады.
## Дереккөздер |
Ришат Мүкімұлы Абдуллин (14 наурыз 1916, Өскемен — 12 қараша 1988, Алматы) — қазақ кеңес әншісі (баритон), КСРО халық әртісі (1967).
## Өмірбаяны
Кәсіби музыка өнеріне көркемөнерпаздар үйірмесінен келді. 1933 жылы Алматы музыкалық техникумында, 1936 жылы Мәскеу консерваториясының жанынан ашылған қазақ студиясында оқыды. Профессор А.И.Вишневский класында әннен сабақ алды. 1939 жылдан Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театрының әнші-солисі. Қазақтың ұлттық опера өнерінің өркендеуіне елеулі үлес қосты. "Абай", "Травиата", "Даиси", "Демон", "Ер Тарғын", "Біржан-Сара", "Кармен" т. б. операларда басты партияларды айтып, Абай, Жермон, Онегин, Киэзо, Эскамильо т. б. кейіпкерлердің образын жасады. Концерттік программасы да жан-жақты. Репертуарында қазақтың жүздеген өндерінен басқа орыс, татар т. б. туысқан халықтардың әндері бар. Р.Абдуллин Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған.
## Отбасы
* Егіз ағасы - Мүсілім Абдуллин (1916-1996), опера әншісі. Қазақ КСР халық әртісі (1947).
* Жұбайы - Лямига Абдуллина.
* Ұлы - Зәуір Абдуллин, опера әншісі (баритон).
* Немересі - Карина Абдуллина (1976 жылы туған), әнші, актриса.
* Қызы - Зухра.
* Ұлы - Шәміл.
## Дереккөздер |
Үкі - негізінен орманды мекендеп, жемін көбіне түнде аулайтын жыртқыш құс. Басы үлкен, көздері бақырайған, қауырсындары жұмсақ. Ұшқанда дыбыссыз қанат қағады. Ұясын жасыруға болатын жерге салады. Жұптарын өмір бойы сақтайды. Дене мөлшеріне қарай 2-12-ге дейін жұмыртқа басады.
Қоян, тышқан секілді кемірушілерді аулап пайда келтіреді. Үкіні қазақ халқы қасиетті құс санайды. Оның қауырсынындағы бедер, құранның құпияланып жазылған нұсқасы деп баланың бесігіне, бас киіміне таққан. Сонымен қатар бақыт, табыс әкеледі деген сеніммен ақын, әншілер бас киімдерін, домбыраларын үкілеген.
Саны кеміп келе жатқан, сирек кездесетін түр. Евразияда, сондай-ақ Қазақстанда кең тараған. Шөлді, далалы, таулы орманды жерлерді мекендейді. Санының қанша екені белгісіз, бірақ, көпшілік жерлерде сирек. Санын шектеуші себептер: электр сымдарында және уланған жемді жеп өлгенінен басқа, кауырсынынан ұлттық әшекейлер мен бой тұмарлар жасау үшін ұядағы балапандарын алудың да кері әсері үлкен. Сондықтан оны қорғаудың тағы бір жолы - оның қауырсынын пайдалану үшін қолдан өсіру керек.
## Дереккөздер |
Жетіген - қазақ халқының көп ішекті шертпелі аспабы. Жалпы тұрқы ұзынша, жәшік тектес етіп жасалады. Бетіне жұқа тақтайдан қақпақ жабылып, үн беретін ойықтары салынады.
## Тарихы
Жетіген — жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.
18 ғасырда қазақ даласын аралаған саяхатшы-этнографтар И.Лепехин, И.Георги, т.б. екі ішекті домбырадан басқа көп ішекті аспаптардың да болғандығын жазады. Ал саяхатшы А.С. Паллас 1786 жылғы қазақ даласын аралаған сапарында осы күнгі жетігеннің көне түрін кездестірген. “Бұл аспап шыршадан жасалған шағын ғана жәшік, оның түбі ғана бар. Оған ішектер ешбір құлақсыз керілген. Бұл аспапты құлақ күйіне келтіру үшін әрбір ішектің астына кішкене тиек — қойдың асықтары қойылады. Музыкант ішектің ұзын жағын сол қолымен тартады да, оң қолымен дишкантта ойнайды”, — деп жазған. Этнограф-саяхатшылардың осы секілді жазбаларына қарағанда, Жетіген аспабы қазақ халқы арасында 19 ғ-дың ортасына дейін сақталып, бертін келе жоғалып кеткен. Осы этнографиялық сипаттамалар бойынша қалпына келтірілген немесе жетілдіріліп жасалған жетігеннің алғашқы үлгісі өмірге қайта келіп, өнеріміз бен аспаптық музыкамызда орын ала бастады. 1817 жылғы “Сибирский вестник” журналында жазылған анықтама бойынша белгілі шебер Оразғазы Бейсенбекұлы 1966 ж. Жетіген аспабының алғашқы нұсқасын қалпына келтіріп жасап шықты. Бұл алғашқы үлгінің дыбыс ауқымы бір жарым октава болып, 13 ішек тағылып жасалды. Оның ұзындығы 1060 мм, шанақ ені 250 мм болып, бетіне екі-үш жерден тиектер қойылып жасалды.
Жетігеннің ноталық жүйесін анықтаған ғалым-зерттеуші Б.Сарыбаев болды. Жетіген аспабына байланысты оны ертеде жеті ұлынан айырылған күйші-өнерпаз жасап, “Жетігеннің жеті күйін” шығарыпты дейтін аңыз бар. Аспаптық-фольклорлық музыкамызда ерекше орын алатын бұл аспап 1970 жылдан бері Т.Сарыбаев, Е.Құсайынов, С.Мерекеев, т.б. музыкашылардың орындауында жаңаша сипатқа ие болды. Жетіген аспабының қазіргі шеберлер жасаған үлгісінің дыбыс ауқымы 2 — 2,5 октаваға дейін жеткізілді. Қазақ халық музыка аспаптары мұражайында жетіген аспабының этнографиялық сипаттамалар бойынша жасалған көне үлгісі мен жетілдірілген үлгілері сақталған. Оларды О. Бейсенбекұлы, Н. Әбдірахманов, Д. Шоқпарұлы, С. Ділманов секілді аспапшы шеберлер жасап шықты. Аспап “ Сазген”, “Мұрагер”, “Адырна”, “Отырар сазы”, т.б. белгілі өнер ұжымдарында ойналып келеді.
Жетіген аспабы түркі тілдес халықтардың барлығында да бар және өз тілдік атауларымен аталады. Мысалы, татарлар — “етиган”, тывалықтар — “жадықан”, хақастар — “шатқан” деп атап, музыкалық аспаптарымыздың да этникалық шығу, пайда болу негізінің ұқсас, тектес екендігін байқатады.
## Жетіген сөзінің пайда болуы
«Жетіген» деген атау тегінде екі сөзден құралса керек: жеті және ән. Яғни, мұны әндетуші немесе күй шертуші жеті ішек десе де болғандай. Өйткені түркі тілдерінде мынадай музыкалық терминдер бар: аган — өлең, әуен; ган-ни — жырға қосу; ганани — ән, шумақ; таган — ән салу.
Татар және ұйғыр тілінде — ахан, өзбекше аханг. Бұл сөздердің мәні де сол — ән, әуен. Қазақ тілінде бұл сөздерді дыбыстағанда, бәлкім, «аһан», «аган» дегенді «ән» деп кеткен болу керек.»
Профессор Құдайберген Жұбанов бүл жайында былай деп жазған еді:
## Жетіген даму тарихы
Шертпелі аспаптардың ең көне түрінің даму тарихы бізге күні бүгінге дейін белгісіз. Сондықтан бүл саланы зерттеушілер бар болғаны әр түрлі болжаулар айтумен ғана шектелулері мүмкін. Әр түрлі халық аспаптарының дамуында кейбір орталық заңдылықтар бар дедік. Осындай аспаптар жетілдірілген сайын ондағы ішектер саны бірте-бірте көбейе берген. Аспаптар тұтас ағаштан ойып жасалған, шанақтары әдетте көн терімен қапталған, кейбір этнографиялық еңбектерде шанағы ашық қалдырылған аспаптар жайында да сөз болады. Қарапайым аспаптарда құлақ болмаған, сондықтан ішектерді қолмен керіп байлаған. Күйге келтіру үшін тиек орнына қойылған асықты жылжытатын болған. Музыканттардың орындаушылық шеберліктері артқан сайын шертпелі аспаптардың түрі өзгеріске ұшырап, жетіле түсіп отырған. Мойын жасалып, байланатын пернелер саны артқан сайын мұндай аспапта ойнау техникасы едәуір байи түскен.
Өз еңбектерінде XVIII ғасырдың ғалымдары үш ішекті домбыраны қалай тартатындары жайлы көргендерін жазады және осыған орай садак, түріндегі шертпелі көне аспаптан қылқобыздың пайда болуы мүмкін дегенді айтады.
Мысалы, XVIII ғасырдағы саяхатшылар И. Лепехин, П. Паллас, И. Георги және П. Рычков өздерінің жазбаларында түркі халықтары арасында тараған шертіп ойналатын көп ішекті көне аспап жайында жиі-жиі ауызға алады. Олар бұл аспапты көбінесе Сібірдің батыс бөлігін мекендеуші тұрғындар арасынан кездестірген. Осы аспаптардың құрылысын суреттеп жаза отырып, ғалымдар оның гуслиге, арфаға және лютняға ұқсайтындығын айтқан, сол себепті өз еңбектерінде оны «гусли», «жатқызылған арфа» деп атайды. Соңғы атаудың тағылу себебі, аспапты ойнаған кезде көлденеңдете ұстау керек. Зерттеушілердің барлық еңбектерінде жеті ішекті көне аспап —жетіген жайлы баяндалады. Бірақ әр этнограф оны өзінше атаған, мысалы, «етиге», «етиган», «ятага», «елтаға», «джатыган» дейді, солай бола тұра, түркі тілінің, келтірілген сөздерінде ортақ түбір бар екенін байқау қиын емес.
Саяхатшылар көп жайларда қазақ ауылдарын да аралап көрген. Ертеде жазылған этнографиялық мақалалардың бірінде былай делінген:
Саяхатшылар XVIII ғасырдың екінші жартысында кездестірген жетігендердің кейбір түрлері тіптен қарадүрсін жасалынған. Академик П. С. Паллас солардың бірі туралы былай деп жазады:
Ертеде көптеген үй жабдықтары, музыка аспаптары, солардың ішінде жетіген де тұтас ағаштан ойып жасалатын болған, сол себепті саяхатшылар жетігеннің сыртқы түрін астау сияқты жәшікпен салыстырған. Мұндай жетігенде құлақ, қақпақ дегендер болмаған. Ішектер аспаптың сырт жағына қолмен керіліп байланған.
Этнографтардың мәліметтеріне қарағанда, жетіген кейбір аймақтағы қазақтардың арасында XIX ғасырдың ортасына шейін кездескен. Өткен ғасырдың 60-жылдары Москвада этнографиялық көрме ұйымдастырылған, оған Орынбор губерниясының қазақтары музыка аспаптарының бірнеше түрін әкеліп қойған. Кейін бұл аспаптар Дашковский этнографиялық музейіне беріліпті.
Осы музейдің 1868 жылы жазылған коллекциялық тізімінде сыбызғының үш түрі жайында, қылқобыз бен домбыраның бірнеше түрі, сондай-ақ жеті ішекті жетіген туралы айтылыпты. Суреттеп жазылуында бұл аспаптар: цибизга, кубыз, думбра және ятага деп аталған.
А. Масловтың «Сибирский вестник» (1818) журналында жарияланған мақаласында жетіген анағұрлым толық суреттелген. «Ятага,— деп жазыпты ол, — Орынбор қырғыздары (қазақтары — Б. С.) қолданатын музыкалық аспап. Шанағы ұзын, орта тұсы төрт бұрышты, бір жағына қарай доғал бұрыштанып сәл иілген. Бүйіріндегі екі қақпағы тұтас, қалған екі қақпақтың әрқайсысы екі бөліктен біріктірілген, олардың бір-біріне қатынасы 9:25-ке қатынасындай. Төменгі қақпақта бес жұлдызша орналасқан 25 қосымша дауыстар жасалған, сәл дөңестеу жоғарғы қақпақта, иілген тұсына тақтай жапсырылған, оған ішектерді байлауға арналған жеті ағаш құлақ орнатылған, ішектер аспаптың, түп жағындағы кішкене мыс шығыршыққа бекітілген. Төменгі қақпақтын, түбін ала бірнеше тақтайша бекітілген: олар тек сәндік үшін емес, аспапты жерге қойғанда тіреуіш қызметін де атқарады. Ятаганың жалпы түрі үлкен жапон котосына өте ұқсас. Ятаганың қақпағы сарғыш сырмен ал қалған бөліктері қара түске боялған, құлақтары сияқты ұсақ белшектерін айтпағанда, қызыл сырмен сырланған. Ятаганың бұрауы белгісіз. Көлемі мынадай: ұзындығы—102 см, ені—14 см, биіктігі осы шамалас, бірақ резонатордың қалыңдығы екі есе кем.
«Ятага» аталып, осылай суреттелген бұл аспаптың жетігеннен аумай ұқсастығы дау туғызбаса керек. Масловтың еңбегінде Орынбор қазақтарының арасынан табылған жетігеннің суреті бар және бұл сурет бірден-бір құжат болып саналады.
Сібірдің батыс аймақтарын мекендеуші халықтардың, тұрмыс салты, әдет-ғұрыптары бір-біріне жақын екені, сондай-ақ олардың музыкалық аспаптарының ұқсастығы жайында этнографтар көп жазып қалдырған. Саяхатшы П. Паллас манси халықтарының (қазіргі Ханты-Мансийск ұлттық округі) музыкасы туралы былай деп жазады:
Бұл арада Паллас жетіген тектес аспапты жазып отыр, ал «татардікіне ұқсайды» дегені әдетте саяхатшылар шығыс түркі халықтары арасынан өздері естіген әуенді айтқаны.
XVIII ғасырдың өзге де саяхатшылары: И. Лепехин, С. Гмелин, П. Рычков, И. Георгидің еңбектерінде осындай мәліметтер келтірілген. XVIII ғасырда жетігенмен бір тектес аспаптар түркі халықтары арасында неғұрлым көбірек тараған. Алайда, олардың бәрінде бірдей сақталмаған. Татар халқы арасында «етиганның» ұмыт болғаны, оның орнына гуслидің тарап отырғаны жайында А. Масловтың еңбегінде былай делінген:
Жетіген тектес аспап Астрахань мен Орынбор татарлары арасында кездеседі. Бұл туралы И. .Георги былайша еске алады:
Архив материалдарынан көрікетіндей, жетіген тектес аспаптар Қазақстан территориясынан солтүстікке таман мекендеуші көптеген халықтарда: «марилерде, чуваштарда, буряттарда, удмурттарда, тувалытарда, хакастарда және тофыларда болған. Г. Миллердің «Қазан губерниясын мекендеуші мәжуси халықтар, яко то черемис, чуваш және вотяктарды олардың тұрмыс салттарын көрсете отырып баяндау» атты мақаласынан:
деген жолдарды оқимыз.
Этнограф С. Болотов қазақтардан көп ішекті шертіп ойналатын аспап тапқан. Ол бұл аспапты торбанмен салыстыра келіп, «шебер орындаушынын, қолында оның үнін рақаттана отырып тыңдайсың»,— деп жазады.
Халықтың аңыз-ертегі, өлең-жырларында әр қилы музыкалық аспаптар жиі аталып отырады. Сонау бағзы заманнан бері келе жатқан көне аңыздардың бірінде жеті ішекті жетігеннің шығу тарихы баяндалған. Бұл аңызды біз 1966 жылы Өзбек ССР-іне қарасты Бұхар облысындағы Тамды ауданына экспедицияға барғанымызда жазып алдық. Оны бізге жергілікті домбырашы Жақсылық Елеусінов айтып берді. Мұны ол бала кезінде өзінің атасынан естіген екен:
## Жетігеннің құрам бөлшектері
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, көне жетігенде құлақ болмаған. Ішектердің астына екі жақ шетінен асық қойылған. Аспап осы асықтарды жылжыту арқылы күйге келтірілетін болған. Даусын көтеру үшін асықтарды ішектердің екі жақ басынан ортасына қарай жақындатқан, ал оларды кері жылжытып, араларын алшақтатса дауыс төмендеген. Әрбір ішектің бұрауын келтіргенде орындалатын әннің, әyeнi басшылыққа алынған. Осы арада айта кетелік, домбыраны күйге келтіргенде тек ішектерді қатайтып не босатып қана қоймайды, сонымен қатар тиек пен шайтан тиекті жылжыту арқылы да бұрауын реттейді. Бұдан көретініміз, жетіген мен домбыраны күйге келтіру әдісінде кейбір ұқсастық бар. Ішектерінің бұрауы бұрынғыша келтірілетін домбыралар әлі де кездеседі. Ондай домбырада құлақ жалғыз болады. Жоғарғы ішек қолмен керіліп аспаптың басына байланады. Екінші ішек құлаққа бекітіледі және оны жоғарғы ішектің дыбысына келтіріп бұрайды. Жетігенге қүлақ жасағаннан кейін де оның ішектерінің бұрауын келтіруге тиекті пайдалану принципі сақталып қалды.
Жетіген талай жүздеген жылдар өтсе де сол баяғы қарапайым күйінде қала берді. Ішек саны жетеу, тиегі асық.
1966 жылы Оразғазы Бейсембаев «Сибирский вестник» журналында 1818 жылы суреттеп жазылуы бойынша жетіген аспабын жасады. Нақ осы жетігеннің бейнесін қайтадан өмірге келтіру көне аспаптарды қайта жасау ісінің бастамасы болды.
Жетілдіріліп қайта жасалған жетігенді жеке күй орындауда және әншілерді сүйемелдеуші аспап ретінде халық оркестрлері мен ансамбльдерінде кеңінен пайдалануға болады.
## Жетіген туралы аңыз
Ерте кезде ауылда бір қария тұрады. Оның жеті ұлы болған. Бір жылы қатты жұт болып, адамдар тамақсыз қалады, сөйтіп қарияның үйіне қайғы орнайды. Аштықтан үлкен ұлы Қания өлгеннен кейін қария кепкен ағаштың бөлігін алып, оған шек салып, тиек қойып, “Қарағым” күйін орындайды, Төралым деген екінші ұлы өлгеннен кейін екінші шек тартып, “Қанат сынар” деген күй шығарды, үшінші ұлы Жайкелдіге ол “Құмарым” күйін, төртінші ұлы Бекенге “От сөнер”, бесінші ұлы Хауасқа “Бақыт көшті”, Жүлзарға “Күн тұтылуы” атты күй шығарады. Ең кіші ұлы Қиястан айрылған қария жетінші шекті тартып, “Жеті баламнан айрылып құса болдым” атты күй орындайды. Аспаптан қайғыға толы көп дыбысты ала отырып, орындаушы әртүрлі әуен арқылы өзінің балаларының бейнелерін көрсетеді. Бұл шығарылған әуендер мұнан әрі дамытылып, аспапты орындаудағы күй-пьеса түрінде бізге “Жетігеннің жетеуі” деген жалпы атпен жеткен. “Жетіген деген атау екі сөзден тұрады: жеті және ән” - “жетіген” деген ұғымды береді.
## Дереккөздер |
Қоқиқаздар (лат. Phoenicopterus) — құстардың қырлы төсті құстар тармағының қоқиқаздар тұқымдасына жататын құстар туысы, дене бітімі ерекше, тұмсығы имек, сирек кездесетін құстар.
Қоқиқазтәрізділер сабы (лат. Phoenicopteriformes) және қоқиқаздылар тұқымдасының (лат. Phoenicopteridae) жалғыз туысы. Қызыл қанат деп те аталады. Қорғалжын қорығындағы Теңіз көлінде ғана ұялап, жұмыртқалайды. Ол басын суға батырып, түбін қопарып, судағы жәндіктерді аузына толтырып сүзіп алып қоректенеді. Ұя жасауға да су түбіндегі тұнбаны пайдаланады.
Ұшып бара жатқан қоқиқаздың қанаттары лапылдап жанған оттың жалынына ұқсас болғандықтан оларды кей халықтар “от немесе жалын құс” деп те атайды.
## Түрлері
Қоқиқаздардың алты түрі белгілі, олар – үлкен қоқиқаздар, кіші қоқиқаздар, чилилік қоқиқаздар, Джеймс қоқиқазы, Анд қоқиқаздары және америкалық қоқиқаздар. Биіктігі 1,5 м-ге дейін жететін үлкен қоқиқаз осы тұқымдастың ішіндегі ең үлкені болса, кіші қоқиқаз ең кішкентайы болып табылады.
## Таралу аймағы
Таралу аймағы шектелген сирек кездесетін түр. Әлемде ең терістіктегі ұялайтын орны Қазақстанда Теңіз көлінде (Ақмола облысы). Әр жылдары бұл жерде 5-9 мыңнан (1972-1976 жылдары) 54 мыңға дейін (1979 жылы) қоқиқаз ұялады. Дала мен шөлейтті жерлердегі кең байтақ су қоймаларын жайлайды. Негізгі шектеу факторлары - ұялауға жарамды жерлердің азаюы және мазалау. Қорғалжын қорығында қорғалады. Торғай өзенінің төменгі саласында қорық, сонымен қатар Каспий теңізінің солтүстік-шығысындағы Комсомол шығанағы мен Қолтық сорында қорықшалар ашу қажет.
## Дене бітімі
Қоқиқаз – қырлы төсті құстар тобының отряды. Алғашқы қазба қалдықтары эоцен, ал осы күнгілері жоғарғы олигоцен кезеңінен белгілі. Қоқиқаз дүние жүзіндегі бойы ең биік және аяқтары мен мойны ұзын құстар. Дене бітімі жұмыр. Дене тұрқы ірі әрі жабайы қаздарға ұқсас, сондықтан қоқиқазды халық арасында қызылқаз деп те атайды. Қораздары мекиендерінен ірілеу. Бойының биіктігі 91 – 120 сантиметрдей. Қораздарының салмағы 4,5 килограмм, ал мекиендерінікі – 3 килограммдай. Қанаттарының ұзындығы 35 – 49 сантиметр. Ересек қоқиқаздардың қауырсындарының түсі ақ, қызғылт, ұштары қара, ұзындығы 11-16 сантиметр, тұмсықтарының екі жақ жиегіндегі тілімденген “тісшелері” қоректенген кезде сүзгіштік қызмет атқарады.
## Тұмсықтары
Қоқиқаздардың тұмсықтарының пішіні өте ерекше болып келеді. Тұмсықтары орта тұсында төмен қарай майысып иілген. Басқа құстарға қарағанда, олардың тұмсықтарының төменгі жағы үстіңгі жағымен салыстырғанда үлкенірек болады. Мұндай ерекшелік олардың су мен батпақта қорек табуына көмектеседі.
## Ұялары мен жұмыртқалары
Қоқиқаздар ұяларын таяз суларда батпақтардан конус тәрізді төбешік жасау арқылы соғады. Аналық қоқиқаздар бір немесе екі жұмыртқа салады. Әдетте, жұмыртқалары аппақ болады. Жұмыртқаны еркегі де, ұрғашысы да кезектесіп басады. Жұмыртқа 26-31 күн аралығында жарып шығады. Олар балапандарын 75 күнге дейін қоректендіріп күтеді.
## Тіршілік етуі
Қоқиқаз топтанып тіршілік етеді. Тұмсығы орта тұсынан бірден төмен қарап иіледі де қойқиып тұратындықтан “қоқиқаз” деп аталған. Мойнының пішіні латынның “S” әрпі тәрізді. Жіліншігі сирағынан 3 еседей ұзын. Саусақтарының арасы терілі жүзу жарғағымен байланысқан. Негізінен тропиктік және субтропиктік аймақтарда тіршілік етеді. 4 тұқымдасқа бірігетін 3 туысы, 6 түрі бар. Олардың көпшілік түрі экваторға жақын белдеулерде кеңінен таралған. Орталық және Оңтүстік Америкада, Африкада, Еуразияда көптеп кездеседі. Қоқиқаздың кей түрлері (кіші, джеймс қоқиқаздары) қоныс ауыстырмай бір орында тіршілік етеді.
Қазақстанда Теңіз, Шалқартеңіз көлдері мен Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауында, Асаубалық, Қоқай, Есей, Қорғалжын, Сұлтангелді, Үлкен және Кіші Қаракөл су айдындарында қызғылт қоқиқаздар (roseus) кездеседі.
## Өсуі
Қоқиқаздар жүздеп, мыңдап бір мыңға ұя салып, жұптарын жазбайды. Ұядағы 2-3 жұмыртқаны кезектесіп басып шығарады да алғашқы екі айда құрамы дәрумендерге бай құс сүтімен асырайды. Жеген тамақтарын асқазанында өңдеп, тұмсығын балапан аузына апарғанда 23-ы қаннан тұратын ашық қызыл түсты сұйықтық тамшылап ағады екен. Бұның сыры әлі күнге дейін ашылмаған. Ересектері ұшып кеткенде балапандарға қарауға қалған 1-2 тәрбиеші қоқиқаздардың мыңдаған балапанды жүзуге апарып, ұясына қайтаруды адамдарды таң қалдырмай қоймайды.Қоқиқаздар 3 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Жұптарын жазбай таяз су жағалауына сазбалшықтан, құмнан және су өсімдіктерінің қалдықтарын араластырып ұя салады. Ұясының беткі жағы жалпақ, түбі конусқа ұқсас сүйірлеу әрі су бетінен 15–20 сантиметрдей шығып тұрады. Ұясына бір, кейде екі жұмыртқа салып, оны қоразы мен мекиені кезектесіп басады. 30–32 күннен кейін балапандары ұядан ұшады. Балапандары тез өседі, жақсы жүзіп, сүңги де алады.
## Жыл құсы
Қоқиқаздар – жыл құсы. Қазақстанға наурыз – сәуір айларында ұшып келіп, қазан – қарашада Иран, Ауғанстан, Пәкістан аумағына қоныс аударады. Қоқиқаздар шаянтәрізділермен, ұлулармен, жәндіктердің дернәсілдерімен, балдырлардың және су өсімдіктерінің тұқымдарымен қоректенеді. Олардың тіршілігі үшін суы таяз әрі тұзды су айдындары өте қолайлы. Саны жылдан жылға азайып барады. Қазақстанда 15–18 мыңдай қоқиқаз ұя салады деп есептелінеді (2002).
## Қорғау
Қазақстанда қоқиқазды қорғау мақсатында Қорғалжын қорығы ұйымдастырылған. Қоқиқаз АҚШ-тың, Ұлыбританияның, Швейцарияның, Германияның зоология бақтарында қолда өсіріліп көбеюде. Қоқиқазды атуға мүлде тыйым салынған. Халықаралық табиғат қорғау одағының және Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Тағы қараңыз
* Кәдімгі қоқиқаз
## Дереккөздер |
Егістік күріш (лат. Oryza sativa) – астық тұқымдасының күріш туысына жататын, биіктігі 50-150 см дейін жететін бір жылдық шөптесін өсімдік.
Сабақтары бұтақталған, жапырақтары таспа тәріздес, жасыл, қызғылт, күлгін түсті. Гүлдері көп масақты сыпырғы гүл шоғырына жиналған.
* Күріш – астық тұқымдастарының бірі, 20 – ға жуық түрі бар.Отаны – Оңтүстік – Шығыс Азия. Қазақстанның суармалы жерлерінде өседі. Біздің еліміздің Қызылорда облысында, Алматы облысында, Бақанаста қызыл күріш егіледі.Гүлшоғыры сыпыртқы, аталығы -6, жемісі- дәнек.Жылу сүйгіш өсімдік. В дәрумені, қағаз, крахмал, сприт, бұйым, қатырма қағаз. Мал азық, азық түрінде алынады.
* Отаны – Оңтүстік – Шығыс Азия. Қазақстанның суармалы жерлерінде өседі. Біздің еліміздің Қызылорда облысында, Алматы облысында, Бақанаста қызыл күріш егіледі.
* Гүлшоғыры сыпыртқы, аталығы -6, жемісі- дәнек.
* Жылу сүйгіш өсімдік. В дәрумені, қағаз, крахмал, сприт, бұйым, қатырма қағаз. Мал азық, азық түрінде алынады.
* Күріш қазақ халқына өте ұнап, оны қайткенде де Қытайдан шығармақшы болыпты, бірақ шашының арасына, киіміне тықса да шекарадан өткізе алмапты. Бір шаруа қайтсем де күрішті Қытайдан алып шығамын деп ант беріпті. Сөйтіп шаруа Қытайға барып күріш плантациясында 2 жыл жұмыс істейді. Шаруаның аяғы әбден быт – шыт болып жарылады. Сол аяғының жарылған жеріне күрішті тығып, бетін батпақпен жауып әкелген.
* Күріштің дәндерін күзде жинап алады.
* Химиялық құрамы: Дәндерінде 3-12% белок, 65-70% көмірсулар, 4-6% майлар болады.Масақшалары тік өседі, қысқа гүлсағақта бір ғана гүл болады.
## Қолданылуы
Крахмал өндірісінде қолданылады.
## Дереккөздер |
Биік андыз (лат. Inula helenium) – астралылар тұқымдасына жататын, биіктігі 1,5 м-ге жететін, тік сабақты көп жылдық шөптесін өсімдік, андыздың бір түрі.
Жапырақтары ірі, сопақша-эллипс пішінді, шеттері бейтегістісті болып келеді. Тамырсабағы қысқа, Жуан, көп басты, диаметрі 6-7 см, тамырсабақтан аз санды тамырлар тарайды, ұзындығы 20 см-ге дейін, жуандығы 2-3 см болады. Гүлдері алтын-сары түсті, диаметрі 7 см-ге жететін ірі себетке жиналған. Себеттерде жалғыздан болады. Шілде-тамызда гүлдейді.
## Таралуы
ТМД елдерінің Европалық бөлігінің Оңтүстік және Орталық аймақтарында, Кавказда, Батыс Сібірде, Орта Азияда өседі. Қазақстанда Семей, Көкшетау, Ақтөбе, Орал, Қостанай, Қарағанды, Шымкент маңайларына өседі. Дайыңдау аймақтары – Краснодар, Ставрополь өлкелері мен Қазақстан.
## Дайындалуы
Тамырлары мен тамырсабақтарын күзде, жемістері пайда болғаннан бастап үсік жүргенге дейін дайындайды. Өсімдік сабағының маңын 20 см радиусында қазады, одан кейін сабағының түбінен ұстап, тік тартып тамырсабағын тамырларымен бірге тартып шығарады. Топырақтан тазартады, суда тез жуады. Тамырлар мен тамырсабақтарды ұзына бойына, ұзындығы 10-15 см, жуандығы 1-2 см болатындай етіп турайды. Шикізатты 2-3 күн бойына ашық ауада қақтайды. Кептіргіштерде, 40º С – тан артпайтын температурада кептіреді.
## Шикізаттың сапалық көрсеткіштері
Тамырсабақтары мен тамырларының ұзындығы 2-ден 20 см-ге дейін, жуандығы 0,5 см-ден 3 см-ге дейін болады. Сынған жері бейтегіс. Сырты сұрғылт-қоңыр, іші сарғылт-ақ түсті, хош иісті, ащы дәмді.Ылғалдығы 13%-дан артпау керек, жалпы күлі 10%-дан артпау керек, солған тамырсабақтар мен тамырлар 5%-дан артпау керек, сынған жерінде қарайған тамырсабақтар мен тамырлар 5%-дан артпау керек. Органикалық қоспалар 0,5%-дан көп болмау керек. Минералдық қоспалар 1% - дан артпау керек.
## Химиялық құрамы
Шикізаттың құрамында 40%-ға дейін инулин болады, эфир майлары және сапониндер бар.
## Қолданылуы
Қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданылады. Эфир майының антисептикалық, қабынуға қарсы әсері бар. «Аллонтон» препараты асқазан-ішек жарасын емдегенде қолданылады.
## Дәрілік препараттары
Қайпатпа, «Аллантон», «Девять сил» сусына |
Бүргелі бақажапырақ - Бір жылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 40 см-ге дейін. Сабағы күшті бұтақталған, тамырсабағы үлкен емес, үршық тәрізді болады. Жапырақтары ұзынша, түк басқан, қарама-қарсы орналасқан, жиектері бүтін. Гүлдері үсақ, масақ тәрізді гүлшоғырын құрады. Жемісі эллипс тәрізді, қостұқымды қорапша.
## Таралуы
Шығыс Закавказьеде, Түркменияда өседі. Қазақстанда кездеспейді. Таудың етегінде өседі.
## Дайындалуы
Бүргелі бақажапырақ шөбін өсімдік гүлдеген кезде жинайды, орып алады да, жинап кейінгі 24 сағаттың ішінде зауытқа жібереді. Ұрықтарын жеміс піскенде жинайды. Шөбін орып алады да, кептіріп, бастырады.Шикізаттың сапалық көрсеткіштері:
## Шөбі
Өсімдіктің жер үсті бөліктері бұтақталған, жапырақталған, мамық басқан ұзындығы әртүрлі сабақтардан тұрады. Жапырақтарының ұзындығы 7 см-ге дейін, жиектері бүтін, қарама-қарсы орналасқан, ұзынша келген, гүлдері үсақ. Шөптің түсі сұрғылт-жасыл. Иісі жоқ, дәмі сәл ашылау.Ылгалдығы 70%-дан кем болмау керек. Табиғи түсін өзгерткен шөптің бөліктері 5%-дан артпау керек. Органикалық қоспарлары 2%-дан артпау керек. Минералдық қоспарлар 1%-дан артпау керек.
## Дәндері
Дәндері ұзынша-сопақтау, қайықша тәріздес, ішіне қарай қайырылған. Бір жағы дәңес, екінші жағы ойық. Дәндер жылтыраған, тегіс. Ұзындығы 1,7-2,3 мм, ені 0,6-1,5 мм. Иісі, дәмі жоқ.
## Химиялық құрамы
Шөбінде шырышты заттар, терпеноидтар мен флавоноидтар, иілік заттар бар.Дәндерінде шырышты заттар, гликозид аукубин, белоктар, майлар бар.
## Қолданылуы
Шөбінде бақажанырақ сөлін алады. Бұл сол антацидті гастриттерде, созылмалы колиттерде қолданылады.Дәндерінің тұндырмасы іш айдайтын препарат ретінде және колиттерде бүркен қаптайтын препарат ретінде қолданылады. |
Саз сырнай, үскірік және тастауық.Саздан жасалынып, үрлеп тартылатын аспаптардың бірегей түрлері табылып отыр. Олар — сазсырнай, үскірік және тастауық. Бүл аспаптар «окарина» тектестер қатарына жатады. Мұндай аспаптар КСРО-ның көптеген халықтарында кездеседі, оны марийлер — шун мушпык, чуваштар — там-шахлыча, там-шахран, там-шахаркач немесе там-кавалкал, эстондар — сави пиилу, латыштар — свилуе, литвалықтар — молинукас, армяндар — пепук, грузиндер — булбуль дейді. Бұл аспаптарды саздан жасап, кейін отқа күйдіреді. Олардың көлемі де, түрі де әр қилы келеді. Олардың сыртын көмкеріп ою-өрнек салған, кейде глазурьмен жылтыратады. Аталмыш аспаптардың ішінде диапазоны терция, одан да жоғары, кейде, тіпті, октаваға жететіндері кездеседі. Бағзы заманда бұл аспаптармен балалар халық әндерін орындаған. Мұндай аспаптардың бәрі де ысқырып ойналатын флейтаның тобына жатады. Кейбір халықтарда олардың ысқырғыш тетігі болмайды. Мысалы, қазақтың саздан жасалған аспаптарында ысқырғыш тетік жоқ. Бұл күнде окарина тектес аспаптар балалардың ысқырып ойнайтын ойыншықтары ретінде ғана қолданылып жүр. Олардың ішінде үш-төрт ойнау ойықтары барлары анағүрлым кең тараған.
## Саз сырнай
1971 жылы Отырар қаласының орнында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілу кезінде қаздың жұмыртқасындай, саздан жасалған аспап табылады. Бір-біріне қарама-қарсы жақтан тесілген титтей ғана екі ойығы бар, іші қуыс. Шығатын дыбыстың жоғарылығы екінші октаваның «ми-бемоль» нотасына сәйкес болып шықты. Төменгі ойығын басқанда екінші октаваның «соль» нотасына сәйкес болып тағы бір дыбыс пайда болды. Ал, үшінші дыбысын шығару үшін аспаптың төменгі ойығын жартылай басу керек екен. Оның жоғарылығы екінші октаваның «фа» дыбысына сәйкес болды. Соңғы екі дыбысын шығару үшін қолданылған. Әдісіміз сыбызғыда да қолданылады. Сөйтіп, саз сырнай аспабынан қатарынан үш дыбыс шығардық. Олар екінші октаваның «ми-бе-моль», «фа» және «соль» ноталары. Осы үш дыбысқа келетін шағын әуенді әндерді орындауға мүмкіндік бар екені анықталды.
Саз сырнай аспабы Қазақстанның кейбір аудандарында әлі де болса кездеседі. Мысалы, Торғай облысы, Аманкелді ауданының, Крупская атындағы совхозының тұрғыны Өмірзақ Тұрмағанбетов сыбызғы мен саз сырнай тартқан. Ө. Тұрмағанбетовтың саз сырнайының Отырардан табылған саз сырнайдан айырмашылығы — ойығы үшеу. Ол кісі мұнымен «Шилі өзен», «Елігай» сияқты халық әндерін орындаған екен. Кейде құстың даусына салып ойнағанда жан-жақтан құстар ұшып келетін болған. Мұның бәрін 1975 жылы жазда ол кісінің жиені Нүрбибі Ахметова әңгімелеп берген еді.
Саз сырнайдың көне үлгісін қолымызға ұстай отырып, біз оны қайта жасап шығармақ болдық. Бұл үшін арнайы ағаш қалып жасадық. Қоймалжың сазды жайып қалыптың сыртынан қаптадық. Қалыпты ішінен алу үшін сазды кең жағынан екіге бөлдік, сонан соң екі бөлікті қайта біріктірдік. Оның негізгі дыбысы бірінші октаваның ля тоны болып шықты.
Кепкеннен кейін ойықтарын ойдық. Әуелде оны ескі үлгі бойынша екі ойықты етіп жасадық. Кейін тәжірибе жүргізе келе ойық санын көбейтуге тура келді. Әрбір сондай үлгіні бірнеше рет қайта жасап отырдық.
Қандай үрмелі аспап болсын негізгі үні шанақтың ішіндегі ауаның мөлшеріне байланысты екені белгілі, іші кең, болған сайын дыбыс төмендей береді және бүған керісінше, шанақтын, ішкі қуысы неғұрлым саяз болса, соғұрлым дыбыс жоғары шығады. Тәжірибе көрсеткеніндей, ішкі диаметрі — 49 мм, ұзындығы — 125 мм саз сырнайдың негізгі дыбысы бірінші октаваның фа тоны болады. Ал, диаметрі — 47 мм, ұзындығы — 88 мм, аспап негізгі тоны бірінші октаваның ля нотасы болды. Келесі дыбыстардық жоғары-төмен болып шығуы аспаптағы саусақпен басылатын ойықтардың орналасу тәртібіне және тіпті көп дәрежеде осы ойықтардың диаметріне байланысты. Ал аспаптың диапазоны ойықтардың санына тәуелді. Әдетте ішінің қуысы кең саз сырнайдың даусы ақырын шығады. Негізгі тон неғүрлым жоғары болса, аспаптың үні соғұрлым анық және күшті естіледі.
* Негізгі тоны — ля болып келген, екі ойықты бірінші эксперименттік үлгінің дыбыс қатары мынандай болады, бірінші октаваның ля, екінші октаваның до-диез, ре, ми ноталары. Екінші октаваның ми ноталары екі ойық бір мезгілде ашық тұрғанда алынады.
* Екінші үлгі үш ойықты етіліп жасалды. Әуелде үшінші ойық шанақтын, сыртынан ойылған-ды, кейін аспаптық қолайлы болуы үшін бергі бетіне көшірдік. Үш ойықты аспаптың дыбыс қатары мынадай болды: бірінші октаваның ля, си, екінші октаваның до-диез, ре, ми ноталары.
* Үшінші үлгіде төрт ойық жасалды. 1 өртінші ойық сыртқы жағынан ойылды. Сонда аспаптың дыбыс қатары былай болды: бірінші октаваның ля, си, екінші октаваның додиез, ре, ми, фа-диез. Фа-диез үш ойық бір мезгілде ашылғанда алынады.
* Төртінші үлгіде шанақтың бет жағынан және бір ойық жасалады. Бүл бізге қосымша — екінші октаваның соль дыбысын берді.
* Бесінші үлгіде алты ойық болды. Оның дыбыс қатары: бірінші октаваның ля, си, екінші октаваның до-диез, ре, ми, фа-диез, соль-диез, ля ноталары. Бірінші ойықты аша отырып біз дауысты жарты тон — екінші октаваның ля-диез етіп жоғарылаттық. Сөйтіп, соңғы үлгінің дыбыс
қатары мынадай болып шықты: бірінші октаваның ля, си, екінші октаваның до-диез, ре, ми, фа-диез, соль-диез, ля, ля-диез. Ойнау ойықтарының диаметрі: біріншісі — 2 мм, екіншісі 2,52 мм, үшіншісі — 4 мм, төртіншісі — 5 мм, бесіншісі — 4 мм, алтыншысы — 5-7 мм. Үрлеу ойығының диаметрі — 1 Х І2 мм.
Бұл дыбыстардан басқа, бірнеше ойықты түрліше үйлестіре отырып бір мезгілде ашу жолымен хроматикалық дыбыс қатарын алуға болады. Сөйтіп, алты ойықты саз сырнайдың, хроматикалық дыбыс қатары мынадай болмақ: бірінші октаваның ля, си, екінші октаваның до, до-диез, ре, ре-диез, ми, фа, фа-диез, соль, соль-диез, ля ноталары.
Біз саз сырнайды қайта жасау кезінде Алматы көркем керамика эксперименттік зауытымен тығыз байланыс жасадық. Завод қызметкерлері саз сырнайдың алғашқы үлгілерін жасауымызға көмек көрсетті. Әсіресе, суретші-керамист Феликс Андреевич Письманның көмегі көп тиді. Бірлесіп жасалған тәжірибе жұмыстарының нәтижесінде мынадай деректерді анықтадық. Табиғи түрде кептіргенде саз сырнайдың саздан соғылған үлгісі 5% кішірейеді, ал оны бисквитті түрде күйдіргенде әлгі тағы да 6%-ға отырады. Сөйтіп, саз үлгінің екі рет кептіріп, күйдіргеннен кейінгі көлемі 11% кішірейген болып шығады.
Күйдірген кезде көлемінің кішіреюі саздың сапасына да байланысты болады. Аспап алғаш рет күйдіргеннен кейін өз қатарын езгерткен жоқ, ал аспаптың даусы күшейе түсті. Екінші рет 960° температурада күйдіру кезінде аспапқа глазурь жағылды. Глазурьмен қапталса аспаптың шанағы мықты бекиді. Бес үлгінің екеуінің шанағының, ішкі қабырғасына глазурь жағылмады. Сөйткенде бүл екі аспаптың даусы өзгелеріне қарағанда күшті шықты, тембрі де жақсара түсті. Тәжірибе көрсеткендей, күйдіріліп және сыртына глазурь жағылғаннан кейін аспаптың негізгі үні жоғарылай түсті.
Саз сырнайды игеру барысында үні таза шығатын нұсқасы таңдап алынды. Ойықтардың саусақпен басуға ыңғайлы болуы үшін аспаптың оңтайлы ұсталатын болуын да ескеріледі.
Үрлеуге арналған ойық екі еріннің аралығынан оң жақтан келетіндей етіліп және орта түстан сәл солға қарай қиыстай ойылады. Сол себепті ауа толқыны сәл оңға қарай бағытталады. Аспаптың жоғарғы бұрышымен ерінге тақалады.
Дауыстың тембрі, күші, жағымдылығы ауа толқынының дүрыс жетуіне байланысты. Жалпы бұл аспаптың үні әуезді, құлаққа жағымды майда қоңыр, адамнын, табиғи даусына жақын. Тіпті сәл ғана үрлесеңіз де дауыс шығады. Дауыс неғүрлым сапалы шығу үшін үрлеу ойығының жиегін үшкірлеу керек және ойнау кезінде оны ерінге сәл қиыстау келтіріп жабыстыра үстаған жөн. Ойнау тәсілін үйреніп алғаннан кейін саз сырнайды неше түрлі әуенге салып тартуға болады.
Саз сырнайдың барлық мүмкіншіліктерін ашып білу үшін оны ерінбей-жалықпай мұқият зерттеу қажет, сондай-ақ жекелей және ансамбльге қосып игеру керек.
## Үскірік
Саздан жасалынған тағы бір музыкалық аспап — үскірік. Ол да ерте заманнан белгілі болған. Алайда соңғы жүз жылда қолданудан мүлде ұмыт қалған екен.
1974 жылы қыркүйек айында бұл аспап Маңқыстау маңайынан табылды. Табылған аспапты жасаған шебер алпыстан асқан Балапаш Әнесов — Маңғышлақ облысы Маңғыстау ауданы, Емір кеңшарының түрғыны. Үскірікті ақсақалдың қызы, Құрманғазы атындағы консерваторияның студенті Хадиша Балапашева арқылы алдырттық.
Аспаптың үзындығы — 120 мм, биіктігі — 58 мм, үрлейтін ойығының диаметрі — 7 мм. Сол жақтағы ойығынық диаметрі — 4 мм, оң жақтағы ойығының диаметрі — 5 мм. Ойығының саны орындаушының ойнау шеберлігімен байланысты болған. Ойықтың біреуін үрлеп, қалғандарынан саусақтарымен түрлі дыбыс шығарып отырған. Бүл аспаптың өте шебер орындаушылары болған. Үскірікте тартылған күйлер сақталмаған. Үскіріктің үнін құстың даусына немесе басқа да түрлі дыбыстарға қсас шығарған және халық әндерін орындаған. Бүл аспаптың орындаушылық мүмкіндіктері «Саз сырнайдың» ескі үлгісінен әлдеқайда молырақ.
Аспап қолымызға тиісімен Б. Әнесовтің аулына барып қайттық. Ол кісі жас кезінде сыбызғыда, үскірікте, қамыс сырнайда ойнаған екен. Ал әкесі Қуатбай болса, кептеген аспаптарда, оның ішінде кернейде де ойнаған. Әкесінен көрген кернейдің үлгісіне келтіріп бізге ағаштанкерней жасап берді. Көзбе-көз кездескеніміздің пайдасы — халық аспаптары жайында көптеген қызықты әңгімелерін естіп, үскіріктің, қамыс сырнайдың, кернейдің қалай жасалатынын көріп тамашаладық. Мысалы, үскірікті жасарда арнайы саздан үшбұрышты етіп екі жапырақша істеп,оларды кептірмей арасына қуыс қалдырып екеуін бір-біріне қосады. Үстіңгі жағындағы бұрыштың оң жағынан үрлейтін ойық теседі. Екінші бұрышының екі жағынан екі ойық тесіп шығарады. Кепкеннен кейін дыбыстың тазалығын келтіреді. Ойығын кеңейтсе дыбысы төмендейді. Ал, ойығы орнында болмаса, онда ол ойығын балшықпен бітеп, оны басқа жерден шығарады.
Үскірікте орындауды меңгеріп алғаннан кейін біз одан дыбыс шығарудың, күйге келтіру мен дыбыс қатары түзілісінің, ойнау және діріл алу тәсілдерінің кейбір ерекшеліктері болатынын байқадық. Сонымен бірге оны өзге де көне аспаптарға қосып ансамбльге пайдаланудың жолын іздестірдік. Ол үшін бірде, яғни 1975 жылдың наурыз айында Құрманғазы атындағы консерваторияның камера залында қылқобызшы Мықтыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойлық кешінде ойнап шықтық. Әсіресе шаңқобыз бен үскіріктің дуэті және үскірік, шаңқобыз, асатаяқ үшеуінің триосы әсерлі шықты. Бұдан байқағанымыз, үскірік пен саз сырнайды әр түрлі ансамбльдерге жасқанбай қосуға болатындығы еді.
Үскірікті түрліше жолмен жасауға болады, мәселе оны жасаудың технологиясында сондай-ақ диапазонын кеңейту, түрін, ойнау ойықтарының санын көбейту, техникалық мүмкіндігін молайту төңірегінде болмақ.
Әуелде біз оның көлемін бұрынғы ескі нұсқаларынан үлкен етіп жасадық. Сөйткенімізде негізгі тоны тым баяу және үні анық болмай шықты. Кейін көлемін көне үлгісінен онша алшақтатпай, бірақ төрт ойықты етіп жасадық. Енді негізгі тоны жоғарылады, даусы әуезді бола түсті, диапазоны едәуір кеңейді.
Үскірікті жетілдіру мақсатында тәжірибе жүргізгенімізде оның түрін көне үлгісіне келтіріп, бірақ көлемін біршама үлкенірек етіп ағаштан қалып жасағанбыз. Мұндай қалыпта жасалған үскіріктің, негізгі тоны бірінші октаваның си нотасы болып шығады (шанақтың төменгі бөлігінің ені — 24 мм, жоғарғы бөлігінің ені — 14 мм).
Аспаптың диапазонын кеңейту үшін ойық санын көбейтуге, тура келді, сондай-ақ ойықтардың ойнау кезінде саусақтарға оңтайлы болып орналасуын қарастырдық.
Дауыстың негізгі тоны бірінші октаваның си нотасы сақталған жағдайда үшінші ойықтың көмегімен — до-диез екінші октава ала алдық. Үш ойықты аспаптың дыбыс қатары мынадай: бірінші октаваның си, екінші октаваның до-диез, ре-диез ми, фа-диез нотасы.
Үскіріктің неғүрлым жетілдірілген нұсқасында төрт ойық болады, олардың үшеуі бет жағында, біреуі сыртында орналасқан. Аспапты ойнау кезінде оң қолдың бас бармағы және ортаңғы саусағымен ұстайды. Оның дыбыс қатары үлкен секстаға кеңейтілді. Үш ойық бір мезгілде ашылса, екінші октаваның соль-диез нотасы алынады. Ал, төрт ойықты түгел ашып екінші октаваның ля нотасын алуға болады. Сөйтіп, ең соңғы нұсқаның дыбыс қатары былай болып шықты: бірінші октаваның си, екінші октаваның додиез, ре-диез, ми, фа-диез, соль-диез, ля нотасын.
Бұрынғы замандағы көне нұсқасына қарағанда төрт ойықты үскіріктің артықшылықтары көп. Оны музыка сүйгіш қауымға көркемөнерпаздар үйірмелеріне ұялмай ұсынуға болады. Бүл аспапты тез меңгеріп алу үшін оның дыбыс қатары, дыбыс шығару жолдары, ойнау әдістері жөнінде әдістемелік кеңес берілуі қажет.
Бірыңғай үскіріктен ғана қүралған өзгеше ансамбль ұйымдастыру үшін дыбыс қатарының жоғары-төмендігі әр түрлі болып келетін бірнеше аспап жасап шығаруға нақты мүмкіндік бар.
Жоғарыда айтылғандардан дэлелдейтініміз саз сырнай мен үскірік көп жайларда бір-біріне ұқсас. Осындай ұқсастықтың бір қызғылықты түрі халық шеберлері әр кездерде жасаған саз сырнай мен үскірікте дыбыс қатарының екінші дыбысы негізгі тоннан жоғары келтіріліп үлкен терцияға орналастырылған. Солай бола тұра бұл аспаптардың арасында формасы, негізгі үні диапазоны, ойықтарының орналасуы, осыған орай саусақтың атқарар қызметі жағынан едәуір айырмашылық бар. Халық шеберлері жасаған үлгілеріне қарағанда қазіргі үскірік анағұрлым жетілдірілген аспап.
Үскіріктің төрт ойығының диаметрі мынадай: біріншісі — 3 мм, екіншісі — 5 мм, үшіншісі — 6 мм, төртіншісі — A'12 мм. Үрлейтін ойығының диаметрі —77 г мм.
Ерін аппаратын қатайту немесе босаңсыту жолымен дыбыстың жоғары-төмендігін ептеп өзгертуге болады. Ерінді созғанда дыбыс жоғарылайды. Аспаптың дыбыс қатарында төменгі дыбыстардың анық естілуі бір ойықтың диаметріне байланысты, ал жоғарғы регистрде — екі, үшке одан да көп ойықтардың қатар ашылуымен байланысты.
Үскірікте немесе саз сырнайда орындаушы сыбызғы тартушының дәстүрлі әдісіне салып негізгі тоннан төмен өз дауысын қоса алады. Сол шақта аспаптан қайталанбас, ғажап әуен құйқылжып төгіледі де, тыңдаушысын баурап алады. Нақ осы әдісті халық арасынан шыққан музыканттар қолданды ма, жоқ па? Ол бізге белгісіз. Бурдон даусын қосқанда музыкант өз көмейінен созып дыбыс шығарады.
Үскірікте саусақтар ойықтардың орналасу ретіне және аспаптың формасына қарай қимыл жасайды. Орындаушы Б. Әнесов үскіріктің екі жағындағы екі ойықты оң және сол қолының сұқ саусақтарымен басып ойнайды. Жетілдірілген үскірікте — «Елім-ай», «Елігай», «Ақ Баян», «Алатау», «Екі бала», «Ахау, Семей», «Жас келін» сияқты біршама күрделі халық әндерін, сондай-ақ «Қамбар батыр», «Нар идірген», «Кертолғау» сияқты күйлерді орындауға болады.
Саз сырнай мен үскіріктің ерекшелігі сонда — бұл аспаптардың әрбір ойығы — өз дыбысынан басқа қосымша дыбыс та бере алады, ол үшін бірнеше ойығын ашып ойнау керек. Қазақтың үрлеп тартылатын басқа аспаптарында мұндай әдіс қолданылмайды. Сыбызғыда және басқа да үрлеп тартылатын аспаптарда дауыстың жоғары төмендігі саптағы ойықтардың орналасу тәртібіне байланысты десек, ал саздан жасалатын аспаптарда бұл — ойықтың диаметрінің көлеміне байланысты болады.
Саз сырнай мен үскірік осы кітаптың авторы ұйымдастырған көркемөнер ансамбльдерінде, Қыздар педагогика институты жанындағы «Айгүл» вокальды-аспапты ансамблінде, сондай-ақ «Дос-мұқасанда», «Шертерде» пайдаланылып та жүр. 1975 жылдың шілде айында біз Торғай облысында болғанымызда бұл аспаптарды ондағы Мәдениет үйі жанындағы «Ғасырлар пернесі» атты ансамбльдің құрамына да енгіздік. Осы ансамбль мүшелері, қабілетті музыканттар Бақытжан Қапанова мен Тарғын Боранбаев үскірікте және саз сырнайда халық әндері «Елім-ай» мен «Елігайды», сондай-ақ «Толғау» күйін орындады. Жаңа аспаптар ансамбль үнінің көп тембрлі әуезін құлпырта түсті. Қазақтың басқа аспаптарына қарағанда саз сырнай мен үскірікте ойнауды меңгеру онша қиын емес. Көне саз сырнай көп кешікпей көптеген көркем өнерпаздар ұжымдарының сүйікті музыкалық аспабына айналары хақ.
## Тастауық
Жас кезінде көне музыкалық аспап тастауықта ойнаған қарияларды да кездестірген едік. Бұл аспапты да үскірік сияқты саздан жасаған. Берік болуы үшін сазға жылқы қылын немесе жүн қосқан. Оның қалай жасалатынын өз көздерімен көрген адамдар бізге мүның бәрін әңгімелеп айтып берді, суреттерін сызып көрсетті, ойнауы тәсілдерін де айтты. Осы мәліметтерге сүйене отырып тастауық аспабын жасадық.
Біз тастауық жайында көптеген деректерді Қазақстанның батыс аудандарынан жинадық, өйткені бұл жақта ол 1940 жылдарға дейін қолданылып келіпті. Шеберлер саздан және тастан жасаған аспаптар үш немесе төрт ойықты болып келген. Бұрын ойнағандардың айтуына қарағанда әк тастан жасалынған тастауықтың даусы күштірек болатын көрінеді. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері С. Андарбаев үш ойықты осындай аспап жайында әңгімелеп берген еді, аулында оны — үшпелек деп атапты.
Гурьев облысында тастауықты өз көздерімен көрген адамдарды көп кездестірдік. Құрманғазы атындағы қазақтың халық аспаптары оркестрінің солисі Өтепберген Хамзиннен тастауықтың суретін жэне ол жайында толық мәлімет алдық. Ол өзі де бала күнінде төрт ойықты тастауық жасап алып сонымен талай ойнаған екен. Мәліметтерге қарағанда үш және төрт ойықты тастауықтар неғұрлым көп тарапты.
Саз сырнай мен үскіріктен тастауықтың түрі мүлде өзгеше тауыққа немесе балапанға ұқсайды. Бұл аспаптардың бір-біріне ұқсастығы дыбыс алу және ойнау тәсілдерінде. Осы сияқты аспаптарға қарағанда олар дыбыс алу әдісінде едәуір өзгеше болып келеді.
Окарина тектес аспаптарды музыканттар көкек, тауқұдірет сияқты құстардың, сондай-ақ аңдардың даусына салып ойнаған. Олармен халық әндерін де орындайтын болған. Негізінен балалар, бақташылар пайдаланған.
Тастауық туралы толық түсінік алған соң, біз оның анағұрлым жаңа, жетілдірілген түрін жасауға кірістік. Жасау әдісінің саз сырнай мен үскірікке қолданылған қалпын сақтадық. Яғни, ең алдымен ағаштан қалып жасадық. Оның көлемін: ұзындығы — 108 мм, шанағының жуан бөлігінің орта тұсының ені — 42 мм, түпкі бөлігінің диаметрі — 18 мм, басының диаметрі — 16 мм. Қалыптың көлемі шанақтың ішкі көлемін көрсетеді. Бүл тастауықтың негізгі тоны — бірінші октаваның си-бемоль нотасы. Дыбыс қатары әрбір ойнау ойығының диаметріне байланысты.
Ойнау ойықтарының диаметрлері: біріншісі — 2 мм, екіншісі — 3 мм, үшіншісі — 47гмм, төртіншісі — 3 мм, бесіншісі — 44 мм. Дыбыс алынатын ойықтың диаметрі — 8 мм. Бес ойықты аспаптың, дыбыс қатары мынадай: бірінші октаваның си-бемоль, до, екінші октаваның до, рег ми-бемоль, фа, соль, ля-бемоль және ля ноталары. Диапазоны септима бірінші октаваның си-бемоль, екінші октаваның ля ноталары. Жоғарғы регистрдің дыбыстары бірнеше ойықты бір мезгілде ашқанда алынады. Мысалы үшінші, төртінші ойықтар екінші октаваның фа нотасы; үшінші, төртінші, бесінші ойықтар—соль; үшінші, төртінші,бесінші, екінші ойықтар — ля-бемоль; ал егер бес ойықты түгел ашса — ля дыбысы алынады.
Тастауықты күйге келтіргенде төменгі регистрдегі төрт ойықтың үні таза болуының маңызы зор, себебі содан ғана жоғарғы регистрде дауыс жоғарылығы айқын болып шығады.
Дауысты жоғарылату не төмендету үшін түрлі әдіс қолдануға болады. Ерін бұлшық еттерін босаңсытқан және ауа толқынын азайтқан шақта дауыс төмендейді. Дауысты төмендетудің тағы бір әдісі — ашық ойыққа саусақты жақындату. Ал, дауысты жоғарылату үшін басқа бір ойықты ашу әдісін қолданған жөн.
Дауыс тербелісі диафрагманың, сондай-ақ аспапты, өзін тербелте үстаудың көмегімен орындалады. Егер тербеліс сиретілсе төменгі регистрдегі дыбыстар әуезді, созыңқы шығады.
Тастауықтың өзгеше тембрі, ашық та жағымды үні бар. Оны қазіргі көркемөнерпаздар ұжымдарына, сондай-ақ жеке орындауда ойдағыдай қолдануға болады.
Саздан жасалған аспаптардың табылуы халқымыздың көне музыка аспаптарының түрлері өте бай болғандығын дәлелдей түседі. Бүл музыкалық аспаптардың халқымыздың бүгінгі өсіп келе жатқан мәдениетін байытуға септігін тигізетіні сөзсіз.
## Дереккөздер |
Юрий Петрович Аравин - музыкатанушы. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері. 1941 ж. Тверь қаласында (Ресей) туған.
Новосибирь консерваториясының тарихи – теоретикалық факультетін, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының аспирантурасын (ғылыми жетекшісі – профессор Б. Г. Ерзакович) бітірген. Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясында, қазақтың мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында музыкалық – тарихи және теориялық пәндерден дәріс берген.
Аравин педагогикалық қызметін ғылыми – зерттеу және музыкалық ағарту жұмыстарымен байланыстырды. Ол халықтық – кәсіби композитор –күйшілердің өмірі мен творчествосына, симфонизмнің әндік бастаулары мәселелері, Қазақстан композиторларының симфониялық музыкасындағы музыкалық бейнелердің жанрлық жинағы мен бағдарламалылығына қатысты мәселелерді көтерді. Оның музыкатанулық қызметін, ғылыми және творчестволық көп қырлы ізденісін конференцияларда жасаған баяндамалары мен хабарламалары, радио мен телевидениеден берген хабарлары, филармониядағы лекциялар циклы, мерзімді басылымдарда жарияланған материалдары сипаттайды.
Аравин – “Дыбыстар музейі”, “Қазақ музыкасының кіші антологиясы” сияқты танымал телехабарлардың және “Тотем” радиосындағы “Дала шоқжұлдызы” авторлық циклдық хабарлардың авторы. “Қазақстан” каналындағы оның қазақтың халықтық музыкасы туралы телехабары Қазақстандық телекөрермендердің ең сүйікті хабары болып табылады. Аравиннің “Абай жадына арналған лирикалық поэма”, “Қазақстанның симфониялық поэмаларының тақырыбы мәселесі туралы”, “Халық қаћармандары туралы үш поэма”, “М.Төлебаевтың “Қазақстан” поэмасы”, “Қазіргі замандық ұйғыр симфониясының бастама көздері”, “Әндік симфонизм тарихына”, “Дала шоқжұлдызы: қазақ музыкасы туралы очерктер мен этюдтер” және т. б. шығармалары қазақтың музыкатануына қосылған өлшеусіз үлес болып табылады.
## Дереккөздер |
Ауғанбаев Шанақ - сыбызғышы. 1912 жылы Шығыс Қазақстан облысында туған. Сыбызғыда ойнауды бала кезден бастаған. Оның алғашқы ұстазы белгілі сыбызғышы Шерубай. Ол Шанақтың творчестволық тұлға ретінде қалыптасуына үлкен ықпал етті және күйлерді орындау жөніндегі өз өнерін табыстады. Үрмелі аспаптар ішінде сыбызғыны халық аса құрметтеген, ал сыбызғышылар барлық тойлар мен мерекелерде аса қадірлі меймандар сапында болған. Шанақ шығыс Қазақстандық сыбызғы мектебінің көрнекті өкілі, оған екі дауысты орындау техникасымен лирикалық және мазмұнды әндерді орындау тән. Ол сыбызғылық дәстүрлі өнерді, оның үлгілерін осы күнге жеткізуші тұлға. Оның репертуарында 20-дан астам күйлері бар, соның ішінде белгілері: “қазақтың күйі”, “Қалмақтың күйі”, “Қош, аман бол”, “Жамал-ай”, “Есік алды балқурай” және тағы басқалары.
«Хош, аман бол»- қазақтың халық әні, орынд. Ш. Ауғанбаев. |
Қазақстанның еңбек сіңірген ұжымы. 1939 жылы ұйымдастырылған.
Оның ұйымдастырушысы және тұңғыш жетекшісі — Қазақ ССР-нің халық артисі Б. В. Лебедев (1939-1941жж.). 1954 жылы ұжым қайтадан құрылған, 1958 жылға дейін оған Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген артисі Г. Е. Виноградова, мұнан соң ұзақ жылдар бойына КСРО-ның халық артисі А. В. Молодов басшылық жасады. Қазіргі кезде оның көркемдік жетекшісі және бас дирижері Б. Демеуов болып табылады. Ұжым репертуарында қазақтың халық әндері, күйлер, қазақ композиторларының шығармалары, орыс және шетел классиктерінің шығармалары бар. Хор капелласы үшін композиторлар Б. Байқадамов, А. Жұбанов, Ғ. Жұбанова, Б. Жұманиязов, Қ. Қожамияров, М. Төлебаев, Е. Рахмадиев, Л. Хамиди және тағы басқа шығармалар жазды. |
Албан тілі (алб. Shqip) — Албанияның жергілікті жұрты, албандардың ана тілі, Грекия мен Солтүстік Македонияның, Косово, Черногория, Төменгі Италия мен Сицилияны мекендейтін халықтардың тілі болып табылады. Осы тілде сөйлейтіндердің жалпы саны— 6 млн жуық.Албан тілі болгар, румын және жаңа грек тілдеріне жақын.Оған славян, латын, грек тілдерінен енген кірме сөздер де бар.
Албан тілі фонетикалық, грамматикалық, лексикалық өзгешілігі жағынан гег (солтүстік) және тоск (оңтүстік) диалектеріне бөлінеді. Гег диалектісінде дауыстылар мұрын жолды болып келеді, тоск диалектісінде мұндай ерекшелік жоқ. Албан алфавиті латын графикасына (1908) негізделген. Албан тілінің көне ескерткіштері 15 ғасырға жатады. Әдеби тілі 19 ғ. аяғында жасала бастағанымен, терминологиясы Албан Халық Республикасы құрылғаннан кейін қалыптасып дамыды.
## Географиялық таралу
Бұл тілде Балқан елдерінде, солардың ішінде көбінесе Албанияда, Косовода, Солтүстік Македонияда, Сербияда, Черногорияда және Грекияда шамамен 6 миллион адам сөйлейді. Дегенмен, Италиядағы ескі қауымдастықтар мен албан диаспорасының үлкендігінің арқасында дүние жүзінде албан тілінде сөйлейтіндердің жалпы саны Оңтүстік Еуропаның өзіне қарағанда әлдеқайда жоғары және шамамен 7,5 миллион адамды құрайды.
### Еуропа
Албан тілі - Албания мен Косовоның ресми тілі және Солтүстік Македония мен Черногориядағы ортақ ресми тіл. Албан тілі - Хорватияда, Италияда, Румынияда және Сербияда азшылықтың тілі деп танылған. Албан тілінде Грекиядағы азшылық, атап айтқанда Феспротия және Превеза аймақтық бөліктерде және Грекиядағы Иоаннина мен Флорина аймақтық бөліктердің бірнеше ауылдарында сөйлейді. Сондай-ақ бұл тілде Грекиядағы 450 мың албан иммигранттары сөйлейді, бұл оны сол елдегі грек тілінен кейін ең жиі қолданылатын тілдердің бірі етеді.
Албан тілі Италиядағы шетелдіктер арасында үшінші ең көп таралған ана тілі болып табылады. Бұл албандардың Италияға жаппай көшіп кетуіне байланысты. Италияда 500 мыңға жуық албандар бар, олар Италияның оңтүстігінде шашыраңқы орналасқан және оларды "Арбереше" деп атайды. Косоводан шыққан 1 миллионға жуық албандары Германия, Швейцария және Аустрия мемлекеттерінде таралған, олар негізінен 1990 жылдары қоныс аударған иммигранттар. Швейцарияда 176 293 адам үшін албан тілі ана тіл болып келеді, бұл елдегі жиі қолданылатын алтыншы тіл.
Албан тілі 2019 жылдың 15 қаңтарында Солтүстік Македонияның ресми тіліне айналды.
### Америка
Америка Құрама Штаттарында, Аргентинада, Чилиде, Уругвайда және Канадада албан тілінде сөйлейтіндердің саны қыруар. Америка Құрама Штаттарына келген тұңғыш этникалық албандардың кейбірі Арберешелер болды. Арберешенің өзіндік мақтан сезімі мықты әрі олар Арбереш деп аталатын тоск албан тілінің архаикалық диалектісінде сөйлейтіндігімен ерек.
Америка Құрама Штаттарында және Канадада шамамен 250 000 адам албан тілінде сөйлейді. Албан тілі негізінен АҚШ-тың шығыс жағалауында, Нью-Йорк, Бостон, Чикаго, Филадельфия әрі Детройт сынды қалаларда, сондай-ақ Нью-Джерси, Огайо және Коннектикут штаттарының кей бөліктерінде сөйлейді.
Аргентинада 40 мыңға жуық албан тілінде сөйлейтін жандар бар, олардың көбісі Буэнос-Айресте тұрады. [дереккөзі?]
### Азия және Африка
Түркияда шамамен 1,3 миллион албан текті азамат тұрады, олардың 500 мыңнан астамы өздерінің ата-тегін, тілін әрі мәдениетін мойындайды. Дегенмен, өзге де деректерге сүйенсек Түркиядағы албан тектес адамдардың саны 5 миллионға дейін жетеді. Бірaқ, бұл халықтың үстем көбi ассимиляцияланып кеткен әрі қазіргі таңда албан тілін ерікті меңгермейді, бірақ белсенді албан қауымы бүгінгі күнге шейін Ыстанбұлда өзінің ерекшелігін сақтайды.
Сонымен қатар Мысыр да өз мемлекетінде 18 000-ға жуық албандардың, негізінен тоск диалектісінде сөйлейтіндердің барын мойындайды. Олардың көпшілігі өзін Мысыр мен Суданның Хедиві деп жариялаған Уәли атанған албан Мұхаммед Әли Мысырлық жаңа шеріктің ұрпақтары. Ол құрған әулетпен қоса, ескі Мысыр мен Судан ақсүйектерінің орасан бөлігі албан текті болды. Осыған қоса, жер жүзінде бұдан да ескі диаспоралық қауымдастықтар бар.
### Океания
Албан тілінде Аустралия мен Жаңа Зеландияда тұратын албан диаспора қауымдастығы да сөйлейді.
## Диаклектілер
* албанТоскСолтүстік ТоскЛабериштЧамАрванитикаАрберешГегСолтүстік-батыс ГегСолтүстік-шығыс ГегОрталық ГегОңтүстік Гег
* ТоскСолтүстік ТоскЛабериштЧамАрванитикаАрбереш
* Солтүстік Тоск
* Лаберишт
* Чам
* Арванитика
* Арбереш
* ГегСолтүстік-батыс ГегСолтүстік-шығыс ГегОрталық ГегОңтүстік Гег
* Солтүстік-батыс Гег
* Солтүстік-шығыс Гег
* Орталық Гег
* Оңтүстік Гег
Албан тілінде екі түрлі диалект бар: оңтүстігінде Тоск, ал солтүстігінде Гег. Стандартты албан тілі тоск диалектісін негізделген. Шкумбин өзені - қос диалект арасындағы қақ үлеу сызығы.
Гег төрт субдиалектіге тарайды: Солтүстік-Батыс Гег, Солтүстік-Шығыс Гег, Орталық Гег және Оңтүстік Гег. Ол негізінен Албанияның солтүстігінде, Косовода,бүкіл Черногория мен Солтүстік Македонияның солтүстік-батысында сөйлейді.
Тоск бес диалектіге бөлінеді, соның ішінде Солтүстік Тоск (сөйлеушілер саны қыруар), Лаберишт диалектісі, Чам , Арванитика және Арбереш. Тоск тілінде Албанияның оңтүстігінде, Солтүстік Македонияның оңтүстік-батысында және Грекияның солтүстігі мен оңтүстігінде сөйлейді. Чам диалектісін Грекияның солтүстік-батысында қолданады, ал Арванитика диалектісінде Грекияның оңтүстігіндегі арваниттер сөйлейді. Сонымен қатар, Арбереш диалектісінде Италияның оңтүстік-шығысында, Сицилия мен Калабрия аймақтарын қоныстанған шағын қауымдастықтарда Арбереше халқы сөйлейді, олар 15-16 ғасырда келген мигранттардың ұрпақтары.
## Дереккөздер |
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы — мәдени, экономикалық және әлеуметтік капитал, жалпы адамзаттық мәдениеттің құрылымдық бөлігі, этнос, қоғам, адам парасатының дамуы мен құрылуының бастауы, тарихи естеліктердің маңызды қоймасын жасау және қорғау бағдарламасы. Ежелгі тарихтың негіздерін бүгінгі күнмен қосатын жолды құрап, уақыттың үзіліссіз байланысын көрсететін қазіргі дау-дамайдағы адамзатқа қажетті көп қырлы қоғамның тарихи тәжірибесін зерттейді.
Тарихи-мәдени мұрамен хабардар етіп, тек тарихты ғана емес, сонымен қатар болашақта болатын жағдайды баяндайды. Сондықтан да, Елбасымыз осыдан 15 жыл бұрын, яғни 2003 жылы сәуірде Қазақстан халқына жолдауында арнайы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырған болатын.
Елбасының жолдауымен қабылданған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қазіргі Қазақстанның әлемдік өркендеуінің дәлелі.
Сонымен бірге, әлемге ұлттық рухани ескерткіштер байлығын паш етеді.
Бағдарламаны қабылдағаннан кейін 2004 жылы 51 тарихи және мәдени ескерткіштің реставрациялық жұмысы аяқталып, 39 қалашық пен қорғандарға археологиялық зерттеулер жүргізілді. 218 нысанды қамтыған Қазақстанның тарихи-мәдени және тарихи ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі дайындалды. Ұлттық мәдениет үшін аса маңызды 30 сәулеттік және археологиялық қосымша ғылыми зерттеулер жүргізілді.
Ұлттық мәдени мұраны толық зерттеу жүйесінің құрылуы бағдарламаны құруда аса маңызды болмақ. Республика тәуелсіздік алғаннан кейін толық гуманитарлық білім беру қорын құру мақсатында мемлекеттік тілде алғашқы қадамдар жасалды. Қытай, Түркия, Моңғолия, Ресей және Өзбекстан, Армения, Құрама Штаттар және Батыс Еуропа елдеріне ғылыми зерттеу экспедициялары ұйымдастырылды. Олардың қорытындысы бойынша ғылыми топтарда бұдан бұрын белгілі Қазақстанның сәулеті, этнографиясы, тарихы бойынша шамамен бес мың жазба және баспалар алынды.
350-ден астам кітап, олардың ішінде этнография, археология, тарих бойынша сериялар, жаңа энциклопедиялық сөздіктер шығарылды.
Бағдарламаның жүзеге асуын мәдениет, әдебиет, философия, тарих, этнография, және тіл білімі т. б. бойынша академиялық институттар құрылуынан, бағдарламаның тиімді жоспарларының орындалуынан көреміз. Ұлттық кітапхана елдің жоғары оқу орындарының бірі. Нұрсұлтан Назарбаев «Мәдени мұра» бағдарламасын мемлекеттің мәдениетіне қолдау көрсететін стратегиялық ұлттық жоба деп атаған.
Бағдарлама халықтың гуманистикалық курсы және потенциалын көрсетіп, оның тарихи тәжірибесін байытып, болашақтың сенімді тірегі болмақ.
## Мәдени мұра объектілерінің жіктелуі
### Мәдени мұра нысандарының түрлері
* Құрылыстар (туындылар) — табиғи немесе адам жасаған элементтермен бірге сәулет және инженерлік өнер туындылары, монументалды мүсін және кескіндемемен монументалды айналысу туындылары, археологиялық объектілер, үңгірлер, адам өмірінің, ғимараттың немесе үй-жайдың, олардағы көрнекті тарихи оқиғалар, белгілі адамдардың өмірі мен қызметі туралы шынайы айғақтар сақталған;
* Кешендер (ансамбльдер) — архитектурасымен және ландшафтпен органикалық байланысымен ерекшеленетін әр түрлі мақсаттағы жеке немесе өзара байланысты құрылымдардың топографиялық анықталған жиынтығы;
* Көрнекті орындар-топографиялық белгілі бір аймақтар немесе ландшафттар, антропологиялық, археологиялық, эстетикалық, этнографиялық, тарихи, ғылыми немесе көркемдік тұрғыдан біздің заманымызға құндылық әкелген табиғи, табиғи антропогендік туындылар.
### Мәдени мұра объектілерінің түрлері
* Археологиялық-қалашықтар, қорғандар, ежелгі қоныстардың, тұрақтардың, бекіністердің, әскери лагерьлердің, өндірістердің, ирригациялық құрылыстардың, жолдардың қалдықтары, қорымдар, ғибадат орындары мен құрылыстар, мегалиттер, жартастағы бейнелер, тарихи мәдени қабаттың учаскелері, ежелгі шайқас алаңдары, қарабайыр және ежелгі адамдардың қалдықтары;
* Тарихи-үйлер, құрылыстар, олардың кешендері (ансамбльдері), жекелеген жерлеу орындары мен қорымдар, маңызды тарихи оқиғалармен, белгілі адамдардың өмірі мен қызметімен, халықтардың мәдениеті мен тұрмысымен байланысты көрнекті орындар;
* Монументалды өнер-бұл тәуелсіз (жеке) және сәулет, археологиялық немесе басқа көрнекті орындармен немесе олар құрған кешендермен (ансамбльдермен)байланысты бейнелеу өнерінің туындылары;
* Сәулет және қала құрылысы-тарихи орталықтар, көшелер, кварталдар, алаңдар, сәулет ансамбльдері, ұзақ уақыт жоспарлау мен дамудың қалдықтары, жеке сәулет құрылыстары, сонымен қатар монументалды, сәндік және бейнелеу өнерінің байланысты туындылары. Өнеркәсіптік мұра объектілері де осы жіктеу бөлімінің бөлігі ретінде қарастырылады;
* Бақша және саябақ өнері-саябақ құрылысының табиғи немесе адам жасаған ландшафттармен үйлесуі;
* Ландшафт-тарихи құндылығы бар табиғи аумақтар. Табиғат ескерткішін де қараңыз.
Қазақстан тарихында гуманитарлық акция ретінде жүргізілетін «Мәдени мұра» бағдарламасы бұдан әрі қарыштап дами бермек.
## Тағы қараңыз
* Әлемдік мұра
* Қазақстандағы Юнеско Әлемдік мұра нысандар тізімі |
Роза Тәжібайқызы Бағланова (1 қаңтар 1922, Қазалы, Түркістан КФР, КСРО — 8 ақпан 2011, Алматы, Қазақстан) – әнші, Қазақстанның (1955) және бұрынғы КСРО халық әртісі (1967), Халық қаһарманы (1996).
Өнер жолын Ташкент қаласындағы филармонияда ән-би ансамблінде әнші болып бастаған. Сол ансамбльмен 2-дүниежүзілік соғыс жылдары майдан даласында өнер көрсетіп, 1945 жылы тоғызыншы мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысады. 1947 – 1949 жылдары Қазақ опера және балет театрының, 1949 – 1960 жылдары Қазақ филармониясының, 1960 жылдан Қазақконцерттің әншісі болып, ұлттық ән өнерін дамытуға үлкен үлес қосты, ерекше сазды әншілік мектептің қалыптасуына ықпал жасады. Роза Бағланова қазақтың халық әндерін, замандас композиторлар әндерін, шет ел халықтарының (венгр, өзбек, қырғыз, тәжік, украин, грузин, Әзірбайжан, корей, қытай, моңғол, орыс, үнді, чех, швед, т.б.) әндерін нақышына келтіре орындады. 1946 жылы Мәскеуде өткен бүкілодақтық эстрада әншілері 2-конкурсының дипломаты, 1949 жылы Бухаресте өткен бүкіл дүниежүзілік Жастар мен студенттердің 2-фестивалінің лауреаты. «Ленин», «Еңбек Қызыл Ту», «Халықтар достығы» ордендерімен, «Шапағат» медалімен марапатталған.
## Өмірбаян
1922 жылы Қызылорда облысында туған. 1941 жылы Қызылорда педагогикалық институтын бітірген. Кіші жүздің Жағалбайлы руынан Роза Бағланованың әкесі Тәжібай бақуатты кісі болған. Әуелі татар қызы Мәриямға үйленген. Кейін Күндей деген шешесі ер адамға ізін жалғастыратын ұрпақ керек деп, екінші рет Ақкүріш деген қазақ қызын алып береді. Екі әйелі қатар босанып, Мәриямнан Ыдырыс деген ұл, Ақкүріштен Роза дүниеге келді. Аумалы-төкпелі кезеңде Тәжібай отбасы Ташкентке қоныс аударады. Роза Бағланова тетелес бауыры Ыдырыстың әскерге кеткенін ғана біледі. Содан ол хабарсыз кеткен. Оның шығармашылық жолы Ұлы Отан соғысы жылдары басталды. 1945 жылы 9 мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысқан. 1947-1949 жж. Абай атындағы қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театрында істейді. 1949 жылы Бухарестте өткен бүкіл дүниежүзілік жастар мен студенттердің 2-фестивалінің лауреаты атанды. 1949-1960 жж. Жамбыл атындағы Республикалық филармонияда жұмыс істеді. 1960 жылдан Қазақконцерт солисі. Роза Бағланова сирек талантты әнші, әлем халықтары әндерін шебер орындаушы. Ол бүкіл Қазақстанда, КСРО-ның бұрынғы республикаларында, шетелдерде болып, Отан, махаббат пен достық, адам мен табиғат туралы әндерді шырқады. Гастрольдік сапарға шығарда Р. Бағланова міндетті түрде сол баратын елінің тіліндегі әнді үйренеді. Бірақ, қазақтың халық әндерін оның орындауында тыңдау ләззатына ештеңе тең келмейді.
2011 жылы 8 ақпанда Алматы қаласында Роза Бағланова қайтыс болды.
## Еңбек жолы
Мектеп бітірген соң 1939 жылы Роза Қызылорда педагогика институтына түседі, бірақ кенеттен әкесі қайтыс болып, туыстарды жағалап, тұрмыстық жағдайға байланысты сол жылы Ташкент тоқыма институтына ауысады. Әншінің бойжеткен шағы ашаршылық пен аласапыран жылдарға дөп келеді. Ташкентте жүргенде оның ерекше дауысы бірден көзге түседі.
"Үйдің тіршілігін жасай жүріп, ән салатын әдетім бар еді. Әлі есімде, есіктің алдын сыпырып жүріп әндеткен қыздың даусын естіп, өзбек филармониясының директоры "Ән айтқан кім?" деп іздеп келді. Менің әншілік өмір жолымды, бағымды ашқан сол Кари Якупов әка еді. Содан Кари әканың көмегімен Ташкент филармониясындағы мемлекеттік әйелдер ән-би ансамблінде әнші болдым. Одан соң 1941 жылы Москва консерваториясына жолдама алғанымда соғыс басталып кетті", - дейді Роза Бағланова бір сұқбатында. Сол ансамбльмен Роза Бағланова Ұлы Отан соғысы жылдары майданды аралап, өнер көрсетіп, 1945 жылы 9 мамырда Берлиндегі жеңіс концертіне қатысады. Бірақ ол барлық концертте Өзбекстан атынан шығып жүреді. Бір күні Өзбекстандағы керемет әнші қазақ қызы туралы Жұбан Молдағалиев естиді.
Роза Бағланованың Отанына оралуына тікелей себепші болған осы кісі. Ол кезде Жұбан Молдағалиев Москвада Жоғарғы партия мектебінде оқып жүрген. Қазақ ақынының қолдауымен 1949 жылы Роза Бағланова елге оралады. Одан кейін де әкесіндей боп, қызға қамқорлық танытып отырған. Будапештте өткен ән жарысына да Розаны ілестіруге Жұбан Молдағалиев тікелей атсалысады.
Роза Бағланова 1946 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтық эстрада әншілерінің ІІ-конкурсының дипломанты, 1949 жылы Бухаресте өткен Жастар мен студенттердің ІІ-Бүкілдүниежүзілік фестивалінің лауреаты атанды. Осында КСРО елінің атағын асырып, "Ах, Самара-городок" әнін айтып, Роза Бағланова бас бәйгені қанжығалайды. Осы сапардан оралғанда ол өзін Сталин шақыртып жатқанын естиді. Жалпы, ол кісінің қабылдауында әнші үш рет болыпты.
Әншінің жанына жара салған жалған сөз
Расында Роза Бағланованың сұлулығына еліткен бір Хрущев емес, олардың қатарында шетелдің мемлекет басшылары, маршалдар, генералдар, хатшылар, колхоз председательдері, совхоз директорлары, шахтерлар, қарапайым азаматтар да болған."Әскери атақты қолбасшыларды майдан даласында көрдім. Маршалдар - Жуков, Малиновский... Бәрі де әніме, үстімдегі қазақтың қынама бел жарасымды ұлттық киіміне қызықты, "дала қызғалдағына ғашық болдық" деді әскер басшылары. Айтылды, өтті, кетті", - деп еске алады өмірінің бұл арасын әнші.
Пластикалық отаға қатысты алып-қашпа сөздер Роза Бағланованың жанын ауыртыпты. Әнші ол отаны жетіскеннен жасатпағанын бір сұқбатында былай деп айтып береді:"1944 жылы жауынгерлерге концерт қойып жүргенде, майдан даласында бетімді снарядтың жарықшағы жанып өтіп, көзіме зақым келді. 1979 жылы екі көзім бірдей көрмей қалды. Сол жылы жоспарлы Павлодар қаласындағы концертімнен де қалмадым. Сахнаға жетектеп шыққан адамдар куә. Алдымен Жаратқанның, содан соң дәрігерлердің құдыретімен жанарымды сақтап қалдым. Көпшілікке топырақ шаша алмайсың, көзін әдемілеймін деп пластикалық ота жасатып, соқыр бола жаздапты деп жұрт гуілдеп жүр енді", - деп ренжіген Бағланова.
## Әндері
«Әдемі» — Әні Е. Хасанғалиевтікі, сөзі Ә. ТәжібаевтікіӘншінің орындауындағы Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», композитор М. Төлебаевтың ақын өлеңіне жазған «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», С. Мұхамеджановтың «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», «Қиыстырып мақтайсыз» әндері Қазақ радиосы фонотекасында сақтаулы, бірнеше рет күйтабаққа жазылған.
## Әншіге құрмет
* Әйтеке би кентіндегі орталық көшеге және мәдениет орталығына Роза Бағланованың есімі берілді.
* 30 мамыр 2015 жыл. Роза Бағланованың туған жері Қазалы ауданында әншінің ескерткіш-бюсті ашылды. «Жеңіс» саябағында салынған Роза Бағланова атындағы 300 орындық мәдениет Үйінің алдына Қазақстанда алғаш рет әншінің ескерткіш-бюсті қойылды. Роза Бағланова мүсінінің авторы – Қазақстан Республикасының халық мүсіншісі, өнер қайраткері Бақытжан Әлімбайұлы Әбішев. Биіктігі – 1 м. 42 см, тұғырының биіктігі – 2 м., ені – 97 см болатын бюст қоладан құйылып, тұғыры мрамормен қапталған.
* 2022 жылдың 15 сәуірінде Алматыда Роза Бағланованың 100 жылдығын мерекелеу аясында ескерткіш ашылды. Медеу ауданында биіктігі 4,8 метр қоладан жасалған ескерткіш орнатылды. Ол Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясы ғимаратының алдында орналасқан.
## Марапаттары
* «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалі
* «Еңбек Қызыл Ту» ордені
* «Ленин» ордені
* «Шапағат» медалі
* «Халықтар достығы» ордені
* «Құрмет белгісі» ордені
* «Отан» ордені
## Дереккөздер |
Мәрия Ахметова (1921, Жамбыл облысы) - музыкатанушы, өнертану ғылымдарының докторы, Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты.
Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын тарихи теориялық факультетін, мұнан соң П.И. Чайковский атындағы Мәскеу консерваториясын бітірген.
Қазақстан композиторларының вокальды-хорлық шығармалары және халықтық - фольклор бойынша монографиялар авторы, ол сондай-ақ, халықтық және композиторлық стильдің өзіндік жақтарын көрсете отырып, шығармалардың эстетикалық және көркемдік мәнін ашу, кәсіби музыкалық жанрдың дәстүрлі және жаңашылдық мәселелері туралы жазды. Ахметованың қаламынан сондай-ақ, қазақ халық әндерінің көкейтесті мәселелеріне арналған ірі монографиялар дүниеге келді.
Шығармалары:“Қазақтың әндері”, ”Ән және қазіргі заман”, ”Қазақтың ән мәдениетінің дәстүрі”, ”Музыканың сұлу әлемі” және т. б.
## Дереккөздер |
Сыбызғы — қазақтың үрмелі музыкалық аспабы. Қурайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады. Ұзындығы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4 ойықты. Дыбыс қатары диатоникалық, көлемі 2 1/2 октава. Үрмелі аспаптар арасында сыбызғы - халық үшін ең сүйікті аспаптардың бірі болып саналады. Ол халық музыка өнерінің ажырамас бөлігіне айналды.
## Тарихы
Ежелгі заманнан бері сыбызғы шопандар арасында сүйікті аспап болған. Олар оны жайылым кезінде жалғыздықты сіңірмейтін құрал ретінде қолданды, ал кешкі үзіліс кезінде музыканттар оны ескі аңыздар - әндерді оқуға пайдаланды. Сыбызғышылар барлық үйлену тойларында және мерекелерде құрметке ие болды. Ысқырықтың кең қолданылуы оның қарапайымдылығымен байланысты.
XVIII—XIX ғасырлардағы этнографиялық еңбектерде сыбызғы жиі ауызға алынады. Ал мұның өзі сыбызғының сол кезде халық тұрмысында кеңінен қолданылғанына дәлел. Сыбызғы жайында капитан И. Андреевтің 1795 жылы жарық көрген кітабында айтылады. XIX ғасырдың екінші жартысына шейін сыбызғының барлық жерге кең тарағаны жайында белгілі зерттеуші А. Левшиннің жазбаларында да бар. Этнограф И. Липаевтың да мәлімдеуі көңіл аударарлық.
Өткен ғасырдың аяғына қарай Қазақстанның бір қатар өңірлерінде бұл аспап тым сиреп кетеді. Сыбызғының әр түрлі облыс тұрғындарының арасында бір мезгілде емес, біртіндеп жоғалғанын этнографтардың көптеген мәліметтерінен аңғаруға болады. Мысалы, Түркістан өлкесін жете зерттеген этнограф П. Тихов былай деп мәлімдейді:
Бұл өлкеде сыбызғының жоғалуын ол екі түрлі себеппен байланыстырады: жергілікті жердің табиғатында сыбызғы жасайтын өсімдіктің болмауы және онда ойнаудың қиындығы.
XVIII ғасырдың екінші жартысында атақты ғалым И. Лепехин өзі Орал қазақтарынан көрген бір тамаша сыбызғы жайында жазып қалдырыпты:
Бұл суреттеудің біз үшін бағалылығы сол, мұнда ойнау тәсілдері айтылған. Әсіресе, түтіктің төменгі ойығын ашып-жабу арқылы қосымша дыбыс шығаруға болады дегені назар аударарлық, өйткені біз мұндай тәсіл сыбызғы ойнағанда қолданылатынын білеміз.
А. Гейнс сирек кездесетін құбылысты — сыбызғының сүйемелдеуімен ән салғанды көрген. Бұл жайында ол былай деп жазады:
КСРО халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде қорабы бар екі сыбызғы сақтаулы. Олардың бірін Шоқан Уәлиханов сыйға тартқан екен.
Семейдегі Абайдың Республикалық әдеби-мемориалдық музейінде инвентарлық № 415 кітапта былай делінген:
Сыбызғы бақташылардың ең сүйікті аспабы болған. Оны жасау көп уақыт алмайды: тәжірибелі шебер 10—15 минутта жасап алады. Бұл үшін ұзындығы 500—700 мм қурай кесіп алынады, оның үш-төрт жерін тесіп ояды. Бірінші ойық түтіктің ұшынан алақанның еніндей жерден ойылады. Келесі ойықтың аралығы одан гөрі тарлау алынады, яғни бір-бірінен төрт елі қашықтықта болады. Алайда мұндай өлшем дыбыстың анық шығуын жеткізбейді, сондықтан күйші ойнаған кезде дыбыстың тазалығын ерінді қимылдату арқылы реттеп отырған. Қурайдан немесе ағаштан жасалған. Ауа толқыны жақсырақ таралу үшін түтіктің кең ұшын сүйірлеген. Даусы жақсы шығатын болуы үшін ойнар алдында сыбызғының ішін сулайды.
## Өндіріс
Бұл үшін ұзындығы 500—700 мм, қурай кесіп алынады, оның үш-төрт жерін тесіп ояды. Бірінші ойық түтіктің ұшынан алақанның еніндей жерден ойылады. Келесі ойықтың аралығы одан гөрі тарлау алынады, яғни бір-бірінен төрт елі қашықтықта болады. Алайда мұндай өлшем дыбыстын, анық шығуына жеткізбейді, сондықтан күйші ойнаған кезде дыбыстың тазалығын ерінді қимылдату арқылы реттеп отырған. Қурайдан немесе ағаштан жасалған. Ауа толқыны жақсырақ таралу үшін түтіктің кең ұшын сүйірлеген. Даусы жақсы шығатын болуы үшін ойнар алдында сыбызғының ішін сулайды.Орындаушылық шеберліктің артуы нәтижесінде аспаптың құрылысы өзгертіледі. Бүйірлік ойықтар пайда болды.
Аспапты қурай мен ағаштан жасаумен бірге темірден де жасаған. Металдан жасалған сыбызғыны этнографтар 1860 жылдары-ақ тапқан.
Аспапты бір жағы ұзына бойына қуыс бюлып келетін екі ағашты беттестіріп жасалған қорап ішіне сақтаған. Беттестірілген екі ағаш не темір шеңбермен немесе ағаштың қабығымен құрсауланған. Қораптың бір жақ ұшы былғары белбеу тағылған тығынмен жабылады. Өне бойы ат үстінде жүрген шақта сыртындағы мықты қабы нәзік аспапты сынып қалудан сақтаған.Орындаушылық шеберліктің артуы нәтижесінде аспаптың қүрылысы өзгертіледі. Бүйірлік ойықтар пайда болды.Бұл күндері сыбызғышыны тек Шығыс Қазақстан облысынан ғана кездестіруге болады. Сыбызғы Қазақстанның Батыс аудандарында ертерек жоғалған, онда белгілі сыбызғышыларды 1930 жылдары ғана көруге болатын еді. Бұдан байқайтынымыз, біздің ғасырымыздың басында-ақ бүл өңірде сыбызғы жоғалып біткен.
## Құрылымы
Сыбызғының диатоникалық дыбыс құрылысы түтіктің ұзындығына, ойықтардың саны мен орналасуына байланысты. Үш ойығы бар аспаптың негізгі төрт тоны болады. Ол түтіктің өзінен және үш ойығынан әрқайсысынан бес-бестен қосымша дыбыс шығады. Сөйтіп, үш ойықты сыбызғы жиырма түрлі дыбыс шығаруға мүмкіндік береді екен. Сыбызғының диапазоны үш регистрге бөлінеді: төменгі, орта және жоғарғы. Халық күйлері көбіне орта регистрде орындалады.Дыбыстың өзгеруі түтіктегі ойыққа және үрлеуге байланысты. Төменгі регистрдегі дыбыстарда ауа толқыны бәсеңдейді, ал орташа және жоғарғы регистрдегі дыбыстарда күшейеді. Сыбызғыда төменгі дыбыстар ақырын шығады, тембрі жүмсақ келеді, ал жоғарғы ноталар — қатты да ащы естіледі.
## Нота жазуы
Дыбыстың өзгеруі түтіктегі ойыққа және үрлеуге байланысты. Төменгі регистрдегі дыбыстарда ауа толқыны бәсеңдейді, ал орташа және жоғарғы регистрдегі дыбыстарда күшейеді. Сыбызғыда төменгі дыбыстар ақырын шығады, тембрі жүмсақ келеді, ал жоғарғы ноталар — қатты да ащы естіледі.Сыбызғының диатоникалық дыбыс қүрылысы түтіктің үзындығына, ойықтардың саны мен орналасуына байланысты. Үш ойығы бар аспаптың негізгі төрт тоны болады. Ол түтіктің өзінен және үш ойығынан әрқайсысынан бес-бестен қосымша дыбыс шығады. Сөйтіп, үш ойықты сыбызғы жиырма түрлі дыбыс шығаруға мүмкіндік береді екен. Сыбызғының диапазоны үш регистрге бөлінеді: төменгі, орта және жоғарғы. Халық күйлері көбіне орта регистрде орындалады.Сыбызғыда ойналатын күйлер аспаптын, диапазоны мен техникалық мүмкіндіктеріне тығыз байланысты болады. Күйлер негізінен әуезді. Әдетте қысқа фраза әр түрлі нүсқада бірнеше рет қайталанып отырады.
* Төменгі регистрдің дыбыс қатары: кіші октаваның ля, си нотасы, бірінші октаваға до-диез, ре-диез нотасы.
* Орта регистрдің дыбыс қатары: бірінші октаваның ля, си; екінші октаваның до-диез, ре-диез, ми, фа-диез, соль-диез, ля нотасы.
* Жоғарғы регистрдің дыбыс қатары: екінші октаваның ля, си; үшінші октаванын, до-диез, ре-диез нотасы.
Аталған аспаптың, яғни сыбызғының негізгі дыбыстары мен дыбыс қатары әр түрлі болып келетіні оның ішкі құрылысына байланысты болады. Сыбызғының регистрі неғүрлым төмен болса, соғүрлым жоғары регистрдің дыбыстарын алу жеңіл келеді де, ал төменгі регистр соғұрлым баяу естіледі. Және керісінше, регистрі неғұрлым жоғары болса, соғүрлым жоғарғы дыбыстарды алу қиындайды, ал төменгі регистрі күштірек естіледі. Шығыс Қазақстан облысынан әкелінген үш ойығы бар сыбызғының дыбыс қатары мынадай: бірінші октаванық до, ре, ми, фа-диез нотасы.Батыс Қазақстандағы төрт ойықты сыбызғының дыбыс қатары: кіші октаваның ля, си, бірінші октаванын, до-диез, ре-диез, фа ноталары болады.
## Күй
Шығыс Қазақстан облысынан бізге жеткен күйлер көбінесе әнге үқсас. Батыс Қазақстанның сыбызғыда ойналатын күйлері формасының күрделілігімен, диапазонының кеңдігімен ерекшеленеді және аспаптық күйге жақынырақ болып келеді.
Халық музыканты бүл аспапта ойнау кезінде кейде төменгі регистрде бурдон сияқты болып естілетін дыбыс шығара алған. Сонда өзгеше тембр пайда болады.
Домбыра мен қылқобыз секілді халық ішінде жиылмалы сыбызғы да кездескен. Иесі Ысқақ Уәлиев болған нақ осындай сыбызғы жайында. А. Жұбановтың «Ғасырлар пернесі» еңбегінде айтылады.
Сыбызғышылар өзгеше тәсіл қолданған, яғни түтіктің төменгі ойығын алақанымен немесе саусақтың жұмсақ етімен басып түрған, сондықтан аспаптың көлемі орындаушының қолының үзындығымен де байланысты болған. Төменгі бірінші ойықты оң қолдық бас бармағымен басқан, екінші және үшінші ойықтары сол қолдың сүқ саусағымен және шынашақпен басылған. Түтіктегі төртінші ойық оның сыртқы жағынан ойылған және сол қолдың бас бармағымен жабыдады. Кейбір орындаушылар аспапты сол қолына алып ойнайтын болған, ондай шақта ойықтардың саусағымен жабылатыны тиісінше өзгереді.
Бүйірінде ойықтары жоқ түтікпен үрлеу арқылы бірнеше обертонды дыбыстарды шығаруға боладьь Түтік ұзын әрі жуан болған сайын обертонды дыбыстары көбірек болады. Үзындығы 720 мм, жерде диаметрі 175 мм түтікті үрлегенде мынадай дыбыстар шығады: октаваның ля, бірінші октаваның ля, екінші октаваның ми, ля, үшінші октаваның до-диез, ми ноталары.
Бүдан басқа, төменгі ойығын саусақпен жауып түру арқылы түтіктен тағы бірнеше обертонды дыбыс алуға болады. Бүйірлік ойықтар пайда болғанға дейін қолданылған бүл ескі тәсілді сыбызғышылар күні бүгін де қолданады.
Бұл дыбыс қатары қарапайым әуенді ойнауға мүмкіндік береді.
## Заманауи қолдану
1934 жылы Қүрманғазы атындағы оркестрдің құрамына Халық орындаушыларының Бірінші бүкіл Қазақстандық слетіне қатысқан музыканттар алынды. Қазақстанның түрлі аудандарынан, орындаушылық дәстүрлері әр қилы, музыкалық білімдері жоқ және өзгелермен қосылып ойнап көрмеген музыканттардан оркестр коллективін үйымдастыру жас жетекші А. Жұбановқа оңай бола қойған жоқ. Оның үстіне аспаптар да ансамбльмен орындауға икемделмеген болатын. Сыбызғыда Ысқақ Уәлиев ойнады. Ысқақ сегіз жасынан бастап сыбызғы тартуды үйренген екен. Онын, әкесі Уәли атақты сыбызғышы Сарымалайдың шәкірті болыпты. Ысқақтың репертуарына мына күйлер енді: «Қара жорға», «Қоңыр», «Шонай», «Мүңды к,ыз», «Сансызбай» және басқалар. Талантты музыкант Ысқақ өзі де күй шығарған. Олар: «Толқын» және «Кербез».
Сыбызғыны оркестрлік аспап ретінде пайдаланған шақта музыкант бүл аспаптың тым қара дүрсінділігі салдарынан көп қиыншылыққа кездескенін айту керек. Ал бұл шақта домбыра мен қобыз оркестрге қосылған соң-ақ тез дамып, жетіле түсті. Олардың техникалық мүмкіндік- тері өскен сайын оркестрдің репертуары да күрделілене берді. Осының бәрі сыбызғыны қайта жетілдіріп жасауды талап етті.
Осы кезеңде сыбызғыны жетілдіруде алғашқы қадамдар жасалынады. Белгілі музыка шебері И. Романенко бұл аспапты оркестрде ойнау үшін жетілдіру ісімен айналысты. Бүл мақсатқа жету үшін ең әуелі сыбызғының оркестр репертуарына сәйкес болуын қарастыру керек болды. Бірақ оркестрдің бүрауы ол кезде әлі белгіленіп болған жоқ еді. Оркестрдің жалпы даусын күшейту үшін алдымен домбыраның жалпы даусын күшейту қажетболды.Әуелгі кезде сыбызғыны оркестрде пайдаланғанда тек халық күйлерінде қолданды. Ал Қазақстан композиторлары шығармаларының партитурасына келгенде іс қиынға айналдьі. Ы. Уәлиев негізінен қурайдан жасалған сыбызғымен ойнаған-ды. Ол сыбызғыны жай ғана тыңдай отырып күйге келтіретін. И. Романенко оған ағаштан бірнеше сыбызғы жасап берген еді, алайда олар қазір ені жерде жоқ. Бұл шебердің 1936 жылы металдан бес ойықты етіп жасалған бір сыбызғысы бүл күнде Москвада М. Глинка атындағы музыкалық мәдениеттің орталық музейінде сақтаулы.
1939 жылы бес ойықты етіп жасалған тағы бір сыбызғы Алматыда Орталық мемлекеттік музейде сақтаулы тұр. Бүл аспап өзінің үнімен 1936 жылғы жасалған нұсқаға келеді. Бүйірдегі ойықтардың диаметрі—10 мм. Ол сыбызғының дыбыс қатарын анықтағанымызда былай болып шықты. Кіші октаваның ля, си, бірінші октаванық до-диез, ре, ми, соль ноталары.
Төмендегі регистрдің өзгеше тембрі бар, бірақ үні тым баяу шығады. Бірінші октаваның ре мен соль дыбыстарынан басқасы таза естіледі. Сыбызғының даусы ортаңғы регистрде күштірек шығады. Тембрі жүмсақ. Жоғарғы ноталар үшінші октаваның ми, фа, соль ноталары ащы дауыс шығара бастайды.
Сөйтіп, бес ойықты сыбызғының дыбыс қатары мынандай: Аспапты жаңғыртып қайта жасағанда ойықтары, дыбыс қатары неғүрлым жүйелі болып келетіндей етіп орналастыру қажет. Зерттеу барысында төрт ойығы бар сыбызғыда дыбыстардың мынадай жүйесі белгілі болды: кіші октаваның ля, си; бірінші октаваның до-диез, ре, ре-диез ноталары.
Аспаптардың қолда бар нүсқаларын зерттей отырып, біз төмендегідей қорытындыға келдік, 1939 жылға дейін сыбызғы оркестрде ойнау үшін жеткілікті түрде жетілдірілмеген.
Ысқақ Уәлиев1941 жылы майданға аттанғанда өзімен бірге мыстан жасалған сыбызғыны ала кеткендігі белгілі. Бірақ ол сыбызғы туралы бізде ешқандай мәлімет жоқ.
Қүрманғазы атындағы консерваторияда 1945 жылы қазақтың халық аспаптары факультеті ашылғаннан кейін Ахмет Қуанұлы Жұбанов сыбызғы класын ашпақшы болған. Алайда сыбызғышы маманнын, жоқ болуына байланысты іс нәтиже көрсетпеді. 1961 жылы оқытушылыққа халық сыбызғышысы О. Қожабергенов шақырылады, ол кісі өз өнеріне студенттерді 2 жыл бойы үйретеді.
Сыбызғы ойнауды үйренудің анағүрлым күрделі процестерінің бірі одан майда қоңыр әрі ашық дыбыс шығара білу. Ойнаған кезінде түтіктің кең жағындағы тесігін үстіңгі тіске тигізеді. Жоғарғы ерін ауаны сыртқа шығармай тісті жауып тұрады. Тілдің үшын түтікке тигізгенде онымен жоғарғы тістердің арасында сәл саңылау болуы қарастырылады. Осы саңлауға келген ауа толқыны түтіктің шет-шетіне соғылады да қайта серпіле отырып дыбысқа айналады. Егер ойықтын, диаметрі 13—20 мм төңірегінде болса дыбыс оңай шығады. Неғүрлым қолайлы диаметрі — 17-18 мм.
Дыбыстың асқақ естілуі ауа толқынының күшіне байланысты, сондықтан орындаушының тынысы кең болуы шарт. Егер ойналатын ойықты жартылай ашық ұстаса дыбыс жарты тонға көтеріледі.
Ағаш сыбызғыны көптеп жасап шығару үшін көлемі жағынан стандартты түтіктерді көптеп өндіретін өндіріс орны қажет. Ойықтардың белгілі бір бірыңғай жүйесін жасап шығару сонда ғана мүмкін болмақ.
Қурайдан сыбызғыны көптен жасап шығару бір есептен мүмкін емес, өйткені қурай сыбызғының ішкі қуысы біркелкі болып келмейді ғой. Мұндай жағдайда түйықтан шығудың бір жолы жез түтіктен сыбызғы жасау.
Біз нақ осындай түтіктен бірнеше сыбызғы жасап тексеріп көрген едік. Олардың үзындығы —503 мм, ішкі диаметрі —13,6 мм болып келген бірінен екінші октаваның ми-бемоль дыбысы алынды. Оны 49 мм-ге кішірейткенде дыбыс күшейіп, екінші октаваның фа нотасына дейін көтеріледі. Осы тәжірибенің нәтижесінде көлемі әлгіндей түтіктердегі ойықтардың ара қашықтығы қандай болуға тиісті екені анықталды.
Түтіктен дыбыс шығаруда сыбызғының бүйіріндегі ойықтар диаметрінің ролі айрықша. Сыбызғыда жеңіл ойнау, дыбыстын, тазалығы, тембрдің жағымдылығы көбінесе осыған байланысты. Алғаш рет тәжірибе жүргізілгенде ойықтардың диаметрі 5 мм болғанды. Бүл жағдайда орта регистрден дыбыс алу қиынға соқты, ал жоғарғы регистрде дыбыс мүлде өшіп қалды. Ойықтың диаметрі кіші болған сайын ауа тасқынын күштірек беру қажет.Ал мүның өзі ерін аппараты бүлшық еттерінің ширығуын, туғызады, тембрді күрт қатайтып жібереді, дыбыстың таза болуын бүзады. Кейбір дыбыстар шықпай қалатыдықтан шапшаң келетін пассаждарды орындау мүмкін емес. Егер ойықтың диаметрі 7 мм-ге дейін кеңейтілсе ойнау жеңілдейді, тембр жұмсарады, демді қатты-қаттышығарудың қажеті болмай қалады. Бұдан әрі ойықтардың диаметрі 11 мм-ге дейін кеңейтілді. Сонда жоғарғы регистрдегі дыбыс жүмсақ естілді, аспап дем шығарудағы сәл-пәл өзгерістердін, өзіие де ыңғай білдіріп ырыққа көніп отырды. Жүргізілген тәжірибелер сыбызғыда шебер ойнау оның ойықтарының көлеміне байланысты болатынына көз жеткізді.
Аспапты күйге келтіруді орта регистрден бастаған жөн. Сонда жоғарғы регистрдің дыбысы интонациялық жағынан біршама жоғары шығатын болады, ал төменгі регистрдікі төменірек болады. Бүл регистрлердің тазалығы ерінді қимылдату арқылы реттеледі. Күйге келтірудің бүл әдісі барлық регистрлерде де интонацияның тазалығына қол жеткізеді.
Егер түтіктің төменгі тесігін алақанмен немесе ортаңғы саусақпен жауып ойнаса, онда бүйірдегі ойықтарға бас бармақ қана қалатын болғандықтан біраз қиыншылықтар туары сезсіз. Тәжірибе жүргізіп көру үшін түтіктін, төменгі тесігі жабық етіп жасалынды. Мүндай жағдайда бүйірдегі төменгі ойығы түтіктін, төменгі тесіктің ролін атқарады. Айырмашылық мынада ғана, бүйірдегі бұл ойықты жабу төменгі түтіктің тесігін жабудан гөрі әлдеқайда оңай. Жабық түтіктің үзындығын таңдағанда бүйірдегі төменгі ойықты ашып-жапқан кезде аспаптың дыбыс қатарын байытатын обертонды дыбыстар пайда болуын қарастыру керек. Мысалы, егер түтіктегі бірінші ойықты_ кіші октаваның ля, ал ашық түтікті сольға келтірсе, онда түтікті ашып-жапқан кезде кіші октаваның ля, ал ашық түтікті сольға келтірсе, онда түтікті ашып-жапқан кезде кіші октаваның ми дыбысы алынады, яғни, ля-дан жоғары квинта пайда болады.
Бұрынырақта сыбызғыда орындалған көптеген күйлер «шертпе» мәнінде тартатын домбырашылардың репертуарында сақталып қалғанын көреміз. Мүны сол орындаушылардын, өз аузынан естідік. Әдетте сыбызғышы мұндай күйлерді тек домбырамен ғана тартылатын күйлерден оп-оңай ажыратады. Сыбызғымен орындалатын күйлер өте әуезді, диапазоны шағын болып келеді. Халық ішінде сыбызғының күйлерін домбырамен қосылып орындаған. Бүлайша қосылып орындағанда домбыраны сыбызғыда тартылатын күйдің ыңғайына келтіріп бүрауын өзгертеді. Бұл ретте көбінесе домбыраны квинтаға келтірген жөн.
1967 жылы Таулы Алтай автономиялы облысының Қосағаш ауданындағы қазақтардың арасында болып, халық музыкасы мен музыкалық аспаптарын жинағанымызда Монғол Халық Республикасының Баянүлгі аймағынан осында келіп концерт қойып жүрген қазақ артистерін кездестірдік. Олардың халық аспаптары оркестрі домбырашылар, қобызшылар, сондай-ақ сыбызғышылардан құралған екен. Біз сыбызғышы Калек Қумақаев пен домбырашы Ахмет Ыбыраевтың қосылып тартқан дуэтін алғаш рет осында еетідік. Олар орындаған халық күйлері: «Кербез қыз», «Фатима», «Бөкен жарғақ» және А. Ыбыраевтың «Ой толқыны». Ертеде сыбызғышы Ы. Уәлиев пен қылқобызшы Д. Мықтыбаевтың қосылып тартқаны белгілі. Олардың репертуарында қазақтың халық әндері «Saypern», «Ахау Бикем» және басқалар бар.
Жоғарыда айтылғандай көп уақыт үмыт болып, тоқтап қалғаннан кейін ақыры әр түрлі музыкалық аспапта қосылып ойнау дәстүрі қайта өмірге келді. Бұл жолы Д. Мықтыбаев пен осы кітаптың авторы дуэт қүрады. Бұрынғыдағыдан бір өзгешелігі, біз күйлерді тартып үйрене бастадық. Алғаш 1970 жылы Алматы облысына гастрольдық сапарға шыққанымызда Ықыластың «Қамбар батыр» күйін орындаған едік. Кейінірек Ықыластың және бір күйін «Кер толғауды» дуэтке салдық. Тембрі, әуені, ойнау тәсілі, дыбыстың күші жағынан сыбызғы мен қылқобыз жақсы үйлесім табады. Оларда орындалатын күйлердіқ сипаттары жағынан бір-біріне үндес болып келуі де осы екі аспапты ойдағыдай дуэтке қосуға жағдай жасайды.
Сыбызғы мен шаңқобыздың дуэті де жарасымды. Бұрын мүндай дуэттің болған-болмағаны жайында біздің қолымызда ешқандай дерек жоқ. Бүл екі аспаптың үнін үйлестіру тіптен оңайға да түспеді. Шаңқобыз, сыбызғыда ойналатын мелодияның регистріне қарай күйге келтірілуі тиіс. Қосылып ойнағанда сыбызғы жетекші ролін атқарады да, шаңқобыз сүйемелдеу қызметін атқарады. Әсіресе, ырғағы ашық-айқын күйлер мен әндер бүл дуэткежақсы келеді.
Профессор А. Жұбановтың айтуына қарағанда, сыбызғышы Ысқақ Уәлиев оркестрде түтігі кіші октаваның сибемольіне келтірген және дыбыс қатары минорлық болған сыбызғымен ойнаған көрінеді. Біз тәжірибеде көз жеткізу үшін нақ осылайша күйге келтірілген сыбызғы жасадық. Аспаптың қүлақ күйін әр түрлі тонда тексеріп көргеннен кейін халық күйлерін оркестрде орындау үшін бұдан қолайлысы жоқ екен деп таптық.
Сонымен қатар оркестрде негізгі тонын кіші октаваның фа дыбысына келтіруге болады.
Сыбызғыны жасау процесін баяндай кетелік. Ұзындығы—797 мм, жуан жақ ұшынық диаметрі—17 мм, жіңішке жақ үшының, диаметрі—11 мм, ішкі қуысы тазартылған қурайды алып, оның жуан жақ үшын сүйірледік. Сонда түтіктің негізгі дыбысы кіші октаваның соль дыбысы болып шықты. Қүлан күйін си-бемольға дейін көтеру үшін түтікті жіқішке жағынан 121 мм қысқарту жәнетөрт ойық жасау қажет болды. Ойықтардың ара қашықтығын тәжірибе жүргізіп барып анықтадық.
Негізгі дыбысы — кіші октаваның ля дыбысы болып келетінін, бүрынғыларына қарағанда, бүл сыбызғы төменгі регистрде күштірек және жоғары регистрде анығырақ дыбыс береді. Аспаптың диапазоны кіші терцияға ұлғайтылды. Ойнаған кезде түтіктің үшы тіске тигеннен қайрылып қалуы мүмкін, ал енді мүны болдырмау үшін түтіктің үшына мүштік кигізіп қойған жөн.
Оркестрде негізгі тондары әр түрлі бірнеше сыбызғыны пайдалануға болады.
Егер сыбызғының бүйіріне бес ойық ойылатын болса, онда бесінші ойықты бірінші мен екіншінің аралығына жасау керек, сонда бірнеше қосымша дыбыс алынатын болады. Бес ойықты түтік орта және жоғарғы регистрлерде дыбысты хроматикалық түрғыда жүйелеп шығарады. Алты ойығы бар түтік тек *'орта регистрден ғана хроматикалық, дыбыс қатарын туғызады. Алтыншы ойық бірінші ойықтан төменірек жасалмақшы.Моңғолиядағы қазақтардың ішінде күні бүгін де сыбызғы ойнайтындары көп көрінеді.
Сыбызғының төменгі регистрінен бастап хроматикалық дыбыс қатарын алу үшін, он бір ойық керек, ол үшін клапандар болуы шарт. Осылайша бүл аспаптың оркестрдегі техникалық мүмкіншіліктерін кеңейтуге әбден болады.
## Дереккөздер |
Сәдуақас Балмағанбетов (1941 жыл, Ақтөбе облысы - 1992 жыл) - домбырашы, шебер орындаушы және қазіргі замандағы көптеген күйлердің авторы.
1974 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясын профессор Х. Тастановтың класы бойынша бітірген. 1978 жылдан ол осы жоғарғы оқу орнында дәріс берді. Әкесі Балмағамбет, Қазанғап күйшінің дәстүрлі орындау мектебін жалғастырушы белгілі домбырашы болған. Сәдуақас домбырада ойнауды жас кезінен бастаған. Оны туысқан ағасы Матай Қуантаев өнерге баулыған (ол да Қазанғаптың шәкірті). Мұнан кейінгі жылдары Сәдуақас шеберлігін Қадірәлі; Келбет; Жалыкеш; Құрманғали сынды домбырашылардан үйрену арқылы шыңдайды.Сәдуақас Балмағамбетовтың өзіне ғана тән орындау ерекшелігі бар. Күйді шеберлікпен орындау арқылы ол халық ықыласына ие болды.
«Қызылқұм»- Әні М. Қойшыбаевтікі орынд. С. Балмағамбетов.
## Дереккөздер |
Қайрат Әукенұлы Байбосынов (1950 жылы 1 маусымда Жезқазған облысы, Жаңаарқа ауданы, Атасу кентінде туған) — әнші, қазақ дәстүрлі ән өнерін кеңінен насихаттаушы. Қазақстанның халық әртісі (1990). Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының иегері (2006). Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері, профессор.
## Толығырақ
* Қайрат Әукенұлы 1950 жылы 1 маусымда Жезқазған облысы, Жаңаарқа ауданы, Атасу кентінде дүниеге келген. Арғын тайпасы Қуандық руының сайдалы бөлімінен шыққан.
* 1969 жылы Ж.Елібеков атындағы Республикалық эстрда-цирк колледжі (бұрынғы Алматы эстрада-цирк студиясын) бітірген.
* Ұмыт болған, сирек орындалатын әндерді қалпына келтіріп, халық арасына таратуда елеулі еңбек етті. Концерттік сапармен АҚШ, Жапония, Германия, Франция, Испания, Италия, Түркия, Қытай, Бирма, Сингапур, т.б. елдерде болып, ұлттық өнерімізді шет ел тыңдаушылырына танытты.
## Еңбек жолы
* 1969 – 1987 жылдары Гүлдер (ансамбль) ансамбльінің солист-воколисті;
* 1987 – 2009 жылдары Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры.
* Ж.Елібеков атындағы Республикалық эстрда-цирк колледжінің директоры болды.
* 1992 -2009 жылдары Қазақ ұлттық консерваториясының «Халық әндері» кафедрасының меңгерушісі;
* 2009 жылдан бастап Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры әрі «Халық әндері» кафедрасының меңгерушісі;
## Марапаттары
* 1980 жылы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты;
* 1985 жылы (Қазақ КСР) «Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі» құрметті атағы;
* 1990 жылы (Қазақ КСР) «Қазақстанның халық әртісі» құрметті атақтары берілді.
* 2000 жылы «Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы»ның лауреаты;
* 2006 жылы президент жарлығымен «Парасат ордені» нің иегері атанды.
* 2011 жылы «ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
* 2012 жылы ҚР «Жоғарғы оқу орнының үздік оқытушысы» атағы;
* 2013 жылы ІІ дәрежедегі «Достық ордені» мен марапатталды.
* 2015 жылы ҚР «Еңбек ардагері» мемлекеттік медалі.
* Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің құрметті қызметкері.
## Жеке қасиеттері
Діни көзқарасы - мұсылман. Саяси қайраткер ретіндегі идеалы - Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның болашағы туралы болжамы - «Жарқын,гүлденген».
## Отбасы
Үйленген. Жұбайы -Жөлеу Рабиға Иманғазықызы (1950 ж.т.), зейнеткер. Ұлы - Байбосынов Мұхтар Қайратұлы (1972 ж.т.); қызы - Байбосын Қорлан Қайратқызы (1979 ж.т.).
## Шығармашылығы
«Асылым» - Әні мен сөзі І. Жақановтікі орынд. Қ. Байбосынов.
## Дереккөздер |
Тобыл ФК — Қазақстан Премьер Лигасында ойнайтын Қазақстан футбол клубы. Қостанай қаласының Орталық стадионы клубтың базасы саналады.
2010 және 2021 жылғы Қазақстанның чемпионы. 2007 жылғы УЕФА Интертото кубогы жеңімпазы.
## Тарихы
### 1992 жылға дейін
Клуб ресми түрде 1967 жылы құрылды. Оған дейін де Қостанайда футбол болған, облыс атынан "Химик", "Торпедо" сынды клубтар түрлі спартакиадаларға, әуесқой турнирлерде бой көрсетіп жүрді. Бірақ кәсіпқой дәрежедегі футбол тарихы 1968 жылы тұңғыш рет КСРО екінші лигасының Қазақстан аймағында ойнады. 40 кездесуде 40 ұпай жинап, 21 клубтың арасында 9 орынға табан тіреді.
1970 жылы КСРО екінші лигасы аздап өзгеріске ұшырады да, сегіз топ үш топқа дейін қысқарды. "Автомобилист" клубының 1969 жылғы көрсеткіші жоғарыдағы үш топқа ілігуге аздық қылды.
Он жылдан астам уақыт кәсіпқой футболда көрінбей кеткен клуб тек 1982 жылы ғана "Энергетик" деген атаумен екінші лигада ойнады. Тек қазақстандық клубтар бас қосқан жетінші аймақта 13-орынға табан тіреді.
1984 жылы қыркүйекте тұңғыш рет халықаралық ойынға қатысты, Лаос Ұлттық футбол құрамасымен жолдастық кездесу өткізіп, 5:1 есебімен жеңіске жетті. Ал 1985 жылы тұңғыш рет Қазақстан аймағында бесінші орынға көтерілді. Ал 1986 жылды төртінші орынмен қорытындылады. 1988 жылы ең жоғары нәтижеге қол жеткізді, үшінші орынды иеленді! 1990, 1991 жылғы маусымдарды "Кустанаец" деген атаумен екінші төменгі лигада өткізді.
### 1992 жылдан кейін
1992 жылы атауы "Химик" боп ауысып, Қазақстан чемпионаттарында ойнай бастады. 1995 жылы "Тобыл" боп өзгерді. Тәуелсіздіктің алғашқы он жылында тәуір нәтиже көрсете алмады. Тек 2002 жылы тұңғыш жүлдесін иеленіп, қола жүлдегер атанды. 2003 жылы клуб тізгінін ресейлік маман Владимир Мұқанов ұстаған соң клуб тіпті күшейді. Интертото кубогына қазақстандық клубтар арасында бірінші боп қатысып, алғашқы іріктеуде "Полонияны" сырт алаңда 3:0 есебімен тас-талқан қылды. Екінші іріктеудеБельгияның "Синт-Трюйден" клубын қапы қалдырды. Тек үшінші кезеңде апта сайын екі матч өткізіп шаршаған тобылдықтар "Пашингке" жол берді. Жыл соңында Қазақстан кубогының финалында "Қайратқа" жол берді, ал клубтың жартылай қорғаушысы Нұрбол Жұмасқалиев Қазақстанның 2003 жылғы үздік футболшысы атанды.
2006 жылы УЕФА кубогына қатысты. Алғашқы іріктеуде "Базельге" жол берді. Сыртта 1:3 есебімен жеңіліп (жалғыз голды Нұрбол Жұмасқалиев соқты), өз алаңында 0:0 есебімен тең ойнады. 2006 жылғы маусымды үшінші орында аяқтап, 2007 жылғы Интертото кубогына жолдама алды. Бұл жолы "Зестафони", "Слован", "ОФИ" клубтарынан басым түсіп, посткеңестік клубтар арасында бірінші боп аталмыш турнирде топ жарды. 2008 жылы бұл турнир өткізілуін тоқтатты да, "Тобыл" бұрынғы КСРО аймағындағы командалар арасындағы Интертото кубогының жалғыз жеңімпазы боп қала берді. 2007 жылғы маусым қорытындысында клуб Қазақстан чемпионатында екінші орынға табан тіреді (соңғы бес жылда үшінші рет).
Клуб 2008 жылы да екінші орында қалды. Бұл жолы "Ақтөбе" мен "Тобыл" мәреге бірдей жетті, тіпті доп айырмасы мен өзара кездесулер нәтижесі де тең еді. Осы себеппен "алтын матч" өткізіліп, тең аяқталды (1:1), пенальтилер сериясында "Ақтөбе" басым болды.
2010 жылғы маусымда ұзақ уақыт бойы клуб турнир кестесінде көш бастап келді. Чемпионат бітуге таяғанда бірнеше ойында ұпай жоғалтып, "Ақтөбені" өзіне тым жақындатып алды, және сол кезде "Ақтөбеден" 2:5 есебімен ұтылды. Тек соңғы сәттерде ғана клуб өз тарихында тұңғыш рет Қазақстан чемпионы атанды.
2011 жылы тұңғыш рет Достастық кубогына қатысты (клубтық командалар қатысқан соңғы турнир, 2012 жылдан бастап Достастық турнирінде жастар құрамалары ойнай бастады). Бірақ топтық кезеңнен аса алмады. Ал чемпиондар лигасында "Слованнан" ұтылып қалды. Чемпионатты 7-ші орынмен аяқтады. Мұнан соң да ұзақ уақыт бойы буындар алмасу кезеңін бастан өткізіп, жөнді нәтиже көрсете алмады, тек 2017 жылы ғана қола жүлдегер атанды.
2019 жылғы маусымда УЕФА Еуропа лигасына қатысты. Қостанайдағы стадион УЕФА талабына сай болмағандықтан, өз алаңындағы ойынын "Астана Аренада" өткізді. Бірақ Люксембургтің "Женесс" клубынан ұтылып қалды.
Ал 2020 жылы күміс жүлдеге қол жеткізді.
2021 жылғы маусымның басында финалда "Астананы" пенальтилер арқылы ұтып, тұңғыш рет Қазақстан суперкубогы иегері атанды.
## Статистикасы
### Маусымдары
### Ірі жеңісі
Қазақстан чемпионаты
* 2007 — 10:1 («Оқжетпес», Көкшетау)
### Ірі жеңілістері
Қазақстан чемпионаты
* 2002— 0:5 («Ертіс», Павлодар)
* 2002 — 0:5 («Жеңіс», Астана)
## Атаулары
* 1967-1970 : Атауы — «Автомобилист»
* : Клуб атауын «Энергетикке» ауыстырды
* : Клуб атауын «Кустанаецке» ауыстырды
* : Клуб атауын «Химикке» ауыстырды
* 1995 : Клуб атауын «Тобылға» ауыстырды
## Жетістіктері
* Қазақстан чемпионы (2): 2010, 2021
* Қазақстанның күміс жүлдегері (4): 2003, 2005, 2007, 2008, 2020
* Қазақстанның қола жүлдегері (3): 2002, 2004, 2006, 2018
* Қазақстан кубогының иегері (1): 2009
* Қазақстан кубогының финалисті (1): 2003
* Интертото кубогының жеңімпазы (1): 2007
* Қазақстан суперкубогы: 2021
## Сілтемелер
* Ресми сайты |
Қазақ этикасы – қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән.Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның Ұлы даласында өркендеген скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады.Қазақ этикасының қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге, өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қорқыт жырлары – имандылық пен ізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді. Көбіне Қорқытты күйші ретінде білеміз, өмірде қайда барсаң да Қорқыттың көрі – деген аңыз кездейсоқтық емес, ол адам баласына айтылған ескертулер.Ата-бабаларымыз адамның ішкі дүниесіне зер сала ақтара қарай отырып, оның әлеуметтік ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген ой қортындыларын жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-салтымызда, инабаттылық пен иманжүзділікті қалыптастыру мақсатында тақырыпты халық даналығымен байланыстырудың маңызы зор.Қазақ даналарының тұжырымдауынша, ақыл-парасаттылық мынадай 10 нәрседен тұрады; біріншіден, адамдарға кішіпейіл және нәзік сезімталдықпен қараудан, екіншіден, өзінің ісінің бұрыс екенін біліп, соған орай әрекет жасаудан; үшіншіден, халқына қызмет етіп, олардың тілек-армандарын орындаудан; төртіншіден, өз сырларын басқаға білдіру-білдірмеуді білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан; алтыншыдан, әр жағдайда сақ бола білуден; жетіншіден, тілге ие болып, артық сөйлемеуден; сегізіншіден, мәжілістерде тыныш, үндемей отырудан, әдеп сақтап, білмейтін нәрсені айтпаудан және өкіндіретін сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, біреудің ісіне, өзі сұрамаса, араласпаудан, құлаққа жағымсыз сөзді айтпаудан [1].
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Ғұлама данамыз Әл-Фараби «Қайырымды қаланың бірінші басшысы, қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырған адам ғана бола алады деген. 1) Бұл адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелерінің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы керек, сонда егер адам әлдебір мүшесінің жәрдемімен әлденедей бір іс істемек болса, ол мұны оп-оңай атқаратын болады; жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінетін, айтылған сөзді сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек; 2) өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; 3) әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болу шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын тілмар болу шарт; өнер-білімге құштар болу, оқып-үйренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болу керек; 4) тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұхбат құруға келгенде қанағатшыл болу керек, жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа жирене қарауы шарт; 5) шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көру керек; 6) жаны асқақ және ар намысын ардақтайтын болуы шарт; жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып жаратылысынан игі істерге ынтазар болуы тиіс; 7) жаман атауға, жалған дүниенің басқа да белгілеріне жирене қарау керек; 8) жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көру керек; 9) жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып жұртты әділеттілікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп, жұрттың бәріне де өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет; 10) әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек; 11) әдептілік; 12) өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көрсетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек…» - дейді [2]. Осы қасиеттердің бәрін келер ұрпақ бойына қалыптастыра отырып мінсіз адамды тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды ғұлама ғалым.Әл-Фараби шығармашылығындағы көрнекті орын алатын тәрбие мәселесі. Ол өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді:
* «Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз»;
* «Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі»;
* «Этикалық ізгіліктерді – білім, тәрбие арқылы дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады» [2. Б.251].
Әл-Фарабидің «Философияны үйрену үшін алдымен нені білу керек?», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Азаматтық саясат» атты трактаттарында: ұстаз қандай болу керек, ұстаз бен шәкірттің ара қатынасындағы психологиялық мәселелер туралы көп айтылған. Ғұлама бабамыздың түсінігінше ұстаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет атқаратын адамдар: «Ұстаз баланы тәрбиелесе, қала басшысы барша халықты тәрбиелейді. Олай болса екеуі де «Сегіз қырлы, бір сырлы» халыққа қай жағынан болса да үлгілі адамдар болуы тиіс», - деді.Әл-Фараби «Нағыз тәрбиеші ұстаздың бойында он екі тума табиғи қасиет және алты жүре дарыған қасиетті меңгерген дана адам болу керек», - дей келіп, оның мынадай сипаттамасын береді: «.. өнер-білімге құштар;- мүшелері мүлде мінсіз;- жаратылысынан өзіне айтқанның бәрін жете түсінетін;- өзі естіген, көрген, түсінген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, алғыр да аңғарымпаз;- өткір сөз иесі және ойына түйгенінің бәрін анық бере алатын;- тағамға, ішімдік ішуге, сыр-сұқбат құруға қанағатшыл;- жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын;- жаратылысынан игі істерге ынтызар;- әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты жек көретін;- жақындарына да жат адамдарға да әділ- пасықтық атаулығы мүлде рақымсыз;- қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ер жүрек;- бойына туа біткен он екі, сондай-ақ өмір барысында жүре қалыптасатын алты қасиетке ие болған, бұларды бір-бірімен сәтті ұштастырған адам ғана нағыз ұстаз, жұртқа жақсы басшы бола алады», - дейді [2]. Әл-Фараби болашақ мұғалім даярлауда ең алдымен еңбек етуге тәрбиелеу ең басты - қасиет деп санайды және еңбекті бірнеше түрге бөліп көрсетеді. Олар: адал еңбек, пайдалы еңбек, халықтық еңбек, көпшілік еңбек, бірлескен еңбек. Ол жастарды халықтық еңбекпен айналысуын жөн көрді, және мынадай өлең жолдарын да арнады: Халықтың қамын жесең, таза еңбек ет, Дәстүрді ұста, көксеген мұратқа жет. Болашаққа апарар бірақ жол бар, Білім, еңбек, тәрбие, ол – парасат [2. Б.92]. Бұл жерде Әл-Фараби таза, адал еңбекті – тәрбиенің алғы шарты етіп алды. «Тәрбиені неден бастау керек?» деген еңбегінде ғылымды, оқу-ағартуды меңгеруді, білім-тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны үйрену үшін адамның ар тазалығын, оның жеке басының тазалығын, еңбексүйгіштігі мен қызығушылығын бірінші орынға қояды.Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесінің басқа халықтарға ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп, толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар.Тарихи кезеңдердің жаңа дәуірі туғанымен ешқашан құнын жоймайтын моральдық-этикалық категорияларға: ар, ұят, намыс, абырой, ұждан, абырой, борыш, парыз, борыш т.б. жатады. Оған қазақ халқының «Ақылды болсаң, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта», «Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы», «Ұят кімде болса, иман сонда», «Әдептілік, ар-ұят – адамдықтың белгісі», «Өз ұятын білген кісі, бір кісіге төрелік береді» т.б. деген мақал-мәтелдері дәлел бола алады. Қазақ халқы ар-ожданды, абыройды қатты қастерлеген, оны адамгершіліктің туы етіп көтерген, сондықтан жастарға бата бергенде «Абыройлы бол!», «А, құдай абыройыңнан айырма» - деп тілек білдіріп отырған. Ал, намыс – адамның ішкі сезімі, абыройды қорғайтын құралы. Намыс – адамның қадір-қасиетіне байланысты өте нәзік, өткір, күшті лап етпе сезім. Ол адамды жаман әрекеттерден сақтайтын таза ұлы қасиет.Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесі туған жерге, отбасына, үлкен-кішілерге, қоғамға т.б. көрініс береді. Үлкендерге деген сыйластықты орнату мақсатында қалыптасқан нормалар мінез-құлықтың қалыптасуына зор ықпал етеді. Бұған мысал: үлкеннің жолын кесіп өтпе, сөзін бөлме, үлкендерге сәлем бер, үлкендердің көңілін қалдыратындай қылық жасама, т.б. Мораль, адамгершілік, парыз деген ұғымды ең алғаш отбасынан яғни ата-анасы арқылы біліп, түсінеді. Ата-ана парызы - өтелмейтін парыз. Соның ішінде ананың орны ерекше. «Ана сүтін оны Меккеге үш рет арқалап апарсаң да өтей алмайсың», - деп халық бекер айтпаған. Халықтық тәлім-тәрбиеде әкенің де орны ерекше құрметті. Аналарының балаларына «әкең біледі», «әкеңмен ақылдас», «әкеңнен бұрын асқа отырма» деп барлық нәрсені әкесінің нұсқауымен істеуге үйретуі әкенің қазақ отбасындағы орнын көрсетеді.Мұның бәрі қазақ халқының бала тәрбиесіне үлкен мән бергенін дәлелдейді. «Он үште отау иесі» деген ұғым бойынша бабаларымыз ес білген шағынан бастап баланы өмірге даярлаған, әсіресе ер бала шыр етіп келген сәтінен он үшке дейінгі кезеңде өмірдің құпия сырын, ауыртпашылығын, тұрмыс-қарекетінің жыл мерзіміне сай ерекшелігін үйретіп, құлағына құйып отырған. Он үш жасқа дейін осынау ғаламды дұрыс игерген бала өзінің өмірін де басқара алады, елін қорғауға да ақал-парасаты жетеді деп түсінген. Халық педагогикасында ең негізгі қағида адамнан, адамның өмірінен артық, одан қымбат, одан қасиетті ешқандай құндылық жоқ деген көзқарасты ұстану және адамды айырбастайтын, оны өмірі пида боларлық дүниеде ешқандай құндылықтың жоқтығын түсіну болып табылады. «Адам деген ардақты ат», «Адам болып туған соң, адам болып өлу лазым», «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», т.с.с. халық даналығындағы мақал-мәтелдер адамның құндылық екенін дәлелдейді.Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалары болашақ мұғалімдерді мақсаттылыққа, ішкі сұраныспен өмір сүру және жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру ісіне, барлық жағдайда моральдық кодекс принциптері мен жоғары адамгершілік идеяларды басшылыққа ала отырып, оларды оқу-тәрбие ісінде жүзеге асыруға, кәсіби парыздылық сана-сезімінің қалыптасуына көмектеседі.
## Дереккөздер
* Даналардан шыққан сөз: нақылдар жинағы / Құрастырған Ұ. Асылов. – Алматы: Мектеп, 1987. – 162 б.
* Әл–Фараби. Әлеуметтік–этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 163 б. |
Нартай Бекежанов(26 наурыз 1890 жылы, қазіргі Шиелі ауданы, Қызылорда облысы – 17 желтоқсан 1954 жылы, Алматы) – ақын, композитор, әнші. Бай - молдаларды шенеген (“Сараң байға”, “Мырзалық емес”), барымта әмеңгерлікті әшкерелеген. (“Жесір дауы”), жалшыларды батылдыққа, қайсарлыққа шақырған өлеңдер шығарды. Ақындар айтысында Н. Баймұратовпен,Қ. Байболовпен өнер сайысына түсті. Ақын халық әндерін шебер орындаумен қатар өзі де әндер (“Толқын”, “Нартай сазы”, “Өсиет терме”) шығарды. Нартай өмірінің соңғы кезеңіне дейін өткір идеялық құрал өнер мен мәдениетті дамыту жолында күресті. Оның өмірбаяны туралы Мұхамеджан Рүстемов “Нартай” повесін жазды. 2010 жылы Қазақстанда туғанына 120 жыл болуына байланысты мерейтойы аталып өтті.
## Өмірі
Арғын тайпасы Қаракесек руының Шұбыртпалы бөлімінен шыққан.Анасы Бақтыгүл, ағасы Мансұр ақын болған. Сауықшыл ауыл дәстүрін өнеге тұтқан өнерлі бала он жасынан ән салып, өлең айта бастайды. 1935 жылы Шиелі қыстағында ашылған балалар үйіне көркем-өнерпаздар үйірмесінің жетекшісі болып орналасады. Бірер жылдан кейін Қызылордада ұйымдастырылған концерт-эстрада бюросына шақырылады, өмірінің ақырына дейін сонда қызмет істейді. 1939 жылы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесінің ашылу құрметіне болған этнографиялық концертке қатысып, академиялық Үлкен театр да ән шырқап, жыр толғайды. «Қызыл Москва» деген толғауы осы тұста шығарылды. Республикалық ақындар айтысына қатысып, Нұрлыбек Баймұратовпен өнер сайысына түседі. 1946 жылы Қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеуде өткен онкүндігіне қатысады.
## Еңбегі
Шығармаларының жинағы екі дүркін жеке кітап болып басылды. 1982 жылы «Жазушы» баспасынан «Өсиет» деген атпен өлеңдер, дастандар, айтыстар енген жинағы жарық көрді.
## Жетістіктері
«Құрмет Белгісі» орденімен, медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған. «Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағы (1939) берілген.
## Дереккөздер |
Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (10 тамыз 1845 жыл – 6 шілде 1904 жыл) — ұстаз, ақын, ағартушы, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, сазгер, аудармашы, саяси қайраткер, либералды көзқарасын ислам дініне таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.
Абай Шығыс пен Батыс мәдениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» – тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.
## Қысқаша шолу
Абай Құнанбайұлы Орта жүздің Тобықты руынан шыққан. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Абайдың анасы Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының қызы, Абай бала кезден Өскенбайдың әулетінің Үлкен әжесі атанып кеткен Зере әжесінің қолында өсті, Өскенбайдың бәйбішесі Тоқбала анамыз (Зере) Найманның Матай болысының байы Бектемірдің қызы, Зере әжеміз Ибраһимді "Абай" деп еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі Абай жастайынан-ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректілігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді. Медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. Өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Ұтымды сөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін, ол халық тұрмысындағы көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. Абай бір жағынан шығыс классиктері Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Физули, Жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан Александр Пушкин, Александр Герцен, Михаил Салтыков-Щедрин, Николай Некрасов, Михаил Лермонтов, Лев Толстой, Иван Крылов, Фёдор Достоевский, Иван Тургенев, Николай Чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен Гёте, Джордж Байрон сияқты ақындарды оқып, Дрепер, Спиноза, Спенсер, Льюис, Дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді.
## Өмірбаяны
### Отбасы
Абай Құнанбайұлы 1845 жылғы 23 тамызда қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында, Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты, Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,
Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым...
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ырғызбай ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел осыдан қалған. Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай туады.
Құнанбай — 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдың “ Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңға шебер, жөн-жобаға жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза мешіт-медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Физули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.
Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары, кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.
Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, “ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады да, 1876–1978 жылы Қоңыр-Көкше еліне болыс болады. Бұл жылдары Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды. Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалған арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың «Таймақкөл деген жерімді тартып алды» деген жалған арызы бойынша көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Евгений Михаэлистің көмегімен аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 жылғы 27 тамызда жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған «Абай барымта алды, ауыл шайып әйел қорлады» деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтижесіз қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Санкт-Петербургтен Семейге айдалып келген Михаэлиспен, 80-ші жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А. А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеуметтік көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ Абай Құнанбаев орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста Мұхтар Әузовтың «Ал, кейін орыс тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай өзгін ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеуметтік көзқарасын тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік» деген тұжырымын келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша, Европаның Гете, Джордж Байрон сияқты ақындарын, Спенсер, Бенедикт Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда «1884 жылдары, жасы қырыққа таман ілінгенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.» Абай осы тұста, 1886 жылы досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей облысы Статистика комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1875 жылы Қоңыркөкше елінде өткен сайлауда жеңіп шығып, 1878 жылға дейін болыс болады. Қазақ халқының дәстүрлі ел билеу жосындарын, әдет-ғұрып заңдарын жетік білетін Абай ел ішіндегі әр алуан әкімшілік-құқықтық реформаларға белсене араласады. Егде тартқан шағында әкімқара биліктен, атқамінерліктен іргесін аулақ салып, шығармашылықпен ғана шұғылданады. Абайдың көптеген шығармаларында Адам, Болмыс және Ралам тақырыбы, сондай-ақ, абсолюттік ақиқат сыры тұрақты орын алады.
1885 жылы мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да, патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдың атақ-даңқын осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп кетті. 1890 жылы Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке сөз байласады.
1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан жарық дүниеден өтеді. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы Әбдірахманнан айырылады. Бұлардың қазасының ақын жанына қандай батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын көрінеді. Сөйтіп, жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын баласы Мағауия да қайтыс болды. Осындай қабаттасқан қайғы қасіреттен күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі де дүние салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай мекенінде, інісі Оспанның жанына жерленеді. Бұл күнде ол арада қазақтың ұлы екі перзенті — Абай мен Шәкәрімге деген ұрпақтың өшпес махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей болып, сәулет өнерінің соңғы үлгісімен салынған қос мұнаралы кешенді алып мазар тұр.
1891 жылы Оразбай бастаған дау 1897 жылға дейін созылады. Бұл шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын, өзінің-ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған…”) бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-1997 жылы аралығында көбірек қолға алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 жылы ескерткен. Ал қара сөзбен жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890–1898 жылдар аралығында қолға алған. Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан, Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Тұрағұл, Мекайыл, Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.
## Шығармалары
Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «Физули, Шәмси, Сәйхали». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі — өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі — ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі — өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.
Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп бой бұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік — шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытында даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің — сезім мен қисынның , түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.
Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы — жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.
## Қара сөздері
Абай Құнанбайұлының көркемдік, әлеуметтік, гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі — қара сөздері. Абай Құнанбайұлының қара сөздері (Ғақлия) — ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абай Құнанбайұлының қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай Құнанбайұлының өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған.
Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абай Құнанбайұлының қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абай Құнанбайұлының кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.
Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 жылы Семейде шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.
### Қара сөзде айтылған ой
Абайдың жетінші қара сөзінде ұшырасатын «жанның тамағы» деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай Құнанбайлы біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды. Осы себептен де Абай Құнанбайұлы:
... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді,
— деп қайыра түсінік беріп отыр... [бай Құнанбайұлындай ұстаз ақынның бұл «Жетінші сөзде» көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абай Құнанбайұлы ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.
Абай Құнанбайұлы бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:
Адам болам десеңіз...
Бес нәрседен қашық бол...,
Бес нәрсеге асық бол,
- деген жолдарда жатыр. Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абай Құнанбайұлының пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абай Құнанбайұлының «Он тоғызыншы сөзінде» де қайталанады. Абай Құнанбайұлының дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай Құнанбайұлы Он тоғызыншы сөзінде:
Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады,
— деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.
## Абай лексикасы
Абай тілінің негізі қазақтың жалпы халықтық сөйлеу тілі мен ауызша әдеби тілі болғандықтан, оның лексика-фразеолия қазынасы тегі жағынан, ең алдымен, қазақтың төл сөздерінен, одан соң шағын мөлшерде араб-парсы және орыс сөздері қабатынан құралады. Өз тұсындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық күй-жағдайына орай қазақ лексикасында болған өзгеріс-жаңалықтарды Абай тілі айқын көрсетеді. Мысалы, кейбір атаулар ескіріп, қолданыстан шыға бастаса, Абай ондай сөздерді көбінесе көнені суреттеу үшін немесе образ үшін пайдаланады.
Хан, уәзір, аламан, абыз, жылыс, тоғыс, наурыздама сөздері көбінесе Қара сөздерінде тарихты баяндайтын тұстарда қолданылады. Ал, өмірге келген жаңа атауларды жатсынбай қабылдап, өзі де бұларға қоса жаңаларын жасайды (қ. Жаңа сөздер). Абай шығармаларының тақырыбына орай төл лексиканың ішінен этнографизмдерді де (шілдехана, үш тоғыз, қынаменде, ақшомшы, ықтырма, күзеу т. б.), көне киім-кешек, сауыт-сайман, құрал-жабдық атауларын да (дәндәку, жарғақ шалбар, пыстан, шақпақ, шөншік, дулыға, шарайна т. б.) пайдаланады. Сондай-ақ сыртқы тұлғасы жағынан көнерген сөздерді (мыс, Ұлы дегеннің орнына ұлық, кіші сөзінің орнына кішік, тураның орнына туғры тұлғалары) ұйқас құрау, мағыналық реңк үстеу сияқты белгілі бір мақсатпен қолданады. Дегенмен, Абай тұсында бірқатар сөздердің көнеру дәрежесі қазіргі көздегіден әлдеқайда солғындау болғаны байқалады. Мысалы, ағайын, туысқан мағынасындағы қарындас сөзі, ел, жақын және жат, алыс семантикалы алаш, әскери мағынасындағы қол сөздерінің әлі де осы ұғымдарда еркін және жиі қолданылғандығын сол көзеңдегі қазақ әдеби тілі де, Абай тілі де көрсетеді. Қоғам өмірімен етене қабысқан тіл, әсіресе, оның лексикасы сол қоғамның әр кезеңдегі тыныс-тіршілігіне орай өзгеріп отырады, яғни бірқатар сөздердің мағыналары ауысады, бірсыпырасы терминдік дәрежеге кетеріледі, енді бір алуанының қолданылу жиілігі артады. Бұл процеске қалам қайраткерлері белсене қатысады. Осы ретте Абайдың еңбегі көзге түседі.
Араб және парсы ықпалы:
Абай тілі лирикасының келесі қабаттары - араб және парсы сөздері. Бұрыннан қазақтың жалпы халықтық тілінде қалыптасқан шығыс сөздерін Абай жатсынбай, еркін қолданады. Олар дінге, оқу-ағартуға, өнер-білімге, әкімшілікке, сауда-саттыққа т. б. қатысты болып келеді. Араб-парсы сөздерінің басым көпшілігін, жалпы халықтық тілдегі сияқты, Абайда да дерексіз ұғым атаулары құрайды (ар, абырой, мейір, нала, парыз, қаһар, қиял, қудірет, дәурен т. б.). Абай тілі лирикасының бір ерекшелігі - мұнда қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздерінің де қолданылғандығы. Олар, негізінен, Абайдың қарасөздерінде, онда да барлығында емес, тақырыбына қарай белгілі біреулерінде ғана шоғырланған. Ол шығармалар жүрегінің қуаты перзентлеріне арналған атақты Отыз сегізінші сөзі мен қазақ оқырмандарына иман деген - алла табарақа уатағаланың... жарлығына... мойынсұнып, инанмақ» екенін баяндаған 13-сөзі. Бұларда философия мен моральға қатысты ой-пікірін айтуда автор осы салалардағы ұғымдардың араб тілінде қалыптасқан атауларын қазақшаламай, сол күйінде пайдаланды.
Орыс сөздері:
Абай лирикасының келесі қабаты - орыс сөздері. Олар сан жағынан араб-парсы қабатынан әлдеқайда кем болганымен, әрі қарайғы орын тебу бағыты жағынан басым тұседі. Бұл бағытқа себепкер, ең алдымен, қазақ қоғамының сол кезеңдегі және әрі қарай әлеуметтік, саяси, экономика күй-қалпы болса, екіншіден, қазақтың ұлттық жазба тілінің демократтық сипатта дамуы еді. Абай мен Ыбырай орыс тілі элементтерін текжалпыхалықтық сөйлеу тәжірибесінен емес, тікелей орыс әдеби тілінен алды. Абайдың жалпы халықтық қолданыс тауып пайдаланған сөздерінің көпшілігі әкімшілік, заң, шаруашылық салаларына қатысты. Олар: болыс, кандидат, ояз, сияз, старшын, майыр, шен, партия, сот, шар, закун, закуншік, кателешке, бодан, расход, кір, лапке, барқыт, самаурын, пәтер, сома, бақалшік, мәліш (сауда), аршепке, барабан, зауыт, машине.
Абайда өзіне дейінгі және өз тұсындағы қазақ әдеби үлгілерінде көздеспейтін бір топ орыс сөздері бар. Олар адвокат, доктор, губернатор, начальник, визит, монастырь, ладан, штык, картечь, такт, номер, химия, трагедия, единица, ноль, образование, назначение, посредник, жеребе, прошение, дезнание, прямота, икра, фабрик, электр, румке, стакан, счет дегензат есімдер мен уөздный, военный, здравомыслящий, уголовный, самородный (сары алтын), виноват деген сын есімдер және гуляйттау, пошел, занимайся деген етістіктер.
## Абай және Пушкин
Аудармашыға екі қасиет қажет. Бірі талғампаздық, екіншісі ой тереңдігі. Талғампаздық деп отырғанымыз Абайдың хакімдігінің бір қыры. Абай бас салып кім-көрінгенді аудармаған, ол аудармақшы болған автормен өзі бәсекеге түскен. Абайдың аудармалары, шын мәнінде, ой жарыстыру. Сондықтан Абай жасаған аудармаларын оның ой кеңістігінің өрісі деп қабылдаған жөн. Абай тілін еркін меңгерген орыс халқынан таңдап, талғап, әсіресе екі ақынды аударған олар Александр Пушкин және Михаил Лермонтов. Абайдың талғампаздығына таң-тамаша қаласың. Орыс елімен, оның мәдениетімен мәңгілік қалатын, ешқандай өзге құндылық өлшемдеріне түспейтін екі ғалымды Абай бұлжытпай таныған және қазақ халқына таныстыру мақсатында, олардың шығармаларын қазақ тіліне аударған.
Абай орыс ақыны Александр Пушкиннің өлеңмен жазылған "Евгений Онегин" деген романын толық аудармаған одан үзінділер тәржімалағак Абай: "Онегиннің сипаты," "Татьянаның Онегинге жазған хаты," "Онегиннің Татъянаға жауабы," "Онегин сөзі," "Онегиннің Татьянаға жазған хаты," "Татьянаның сөзі," "Ленскийдің сөзінен" және "Онегиннің өлердегі сөзі" - деп жеке-жеке сегіз шығарма етіп аударған Неге Абай романды қазақ тіліне толық аудармаған, әрине оның себебін дөп басып айту қиың бірақ мен ойлаймың егер "Евгений Онегинді" толық аударса, оны қазақ оқырмандары қабылдамас еді, сірә, Абай соны түсінген, Қазақ оқырмандары махаббат, ғашықтық тақырыбына "Ләйлі Мәжнүннен" бастап өңкей классикалық ғажап туындылармен сусындап келе жатқан қауым, сондықтан болар Онегиннің Татьянаға шалажансар сезімін қалайша қабылдамақ. Әрине, қабылдай алмайды. Шығыстық дәстүрде ғашықтар құрбандыққа дейін барулары керек, айталық Қозы Көрпеш-Баян сұлу сияқты. Осыны түсінген Абай "Евгений Онегиннен" үзінділерді таңдап алып, аударып, олардың өзін қазақы ұғымдармен сөйлетіп қойған ол "Татьяна сөзін" "Тәңірі қосқан жар едің сен", деп бастайды.
## Музыкалық мұра
Ұлы ақын, ағартушы Абай музыкалық саласында да айта қалғандай мұра қалдырды. Өзінің асыл өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қалдырса, музыкалық жөнінде оның мұндай мүмкіндігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген көзеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта еді. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халықтық ән-күйлері сияқты, ауыздан-ауызға, заманнан заманға ауыса отырып жетті. Музыка саласында жазба мәдениеттің болмауына қарамастан, Абай әндерінің бізге толық жеткен себебі - олардың халықтың жүрегінде сақталуға сапасы сай келетін шығармалар болғандығында, халық санасынан өшпес орын алғандығында. Абай әндерінің өзгешелігі - мелодиялық, ырғақтық жақтарындағы жаңалықтарында, идеялық мазмұнының ашықтығында. Бұл өзгешелік алғашқы көзде тыңдағандардың бәріне бірдей тұсінікті бола қоймады, болмақшы да емес еді. Мәдениеттің дамуына кедергі болатын феодалдық жағдайда кейбіреулер үшін ол әндердің жаңа тілдері қазақтың халықтық ән дәстүрінен шығып кеткендік болып көрінуі де мүмкін еді. Бірақ жаңа, прогресшіл мәдениет күрескері болған Абай өз бетінен қайтқан жоқ. Сейтіп, Абай әндері алғашқыда оның өз айналасына - ауыл-аймағына, кейін жалпы қазақарасына тарай бастады. Абай әндері халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан, нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын-соңды халықтың музыкалық салтында болмаған жаңа өткір тілмен өлең тексіне құрылуы да себеп болды.
## Абайтану
Абайтану қазақ әдебиеттану ғылымының саласы. Абайтану Абайдың өмірі мен шығармашылық өнері, философиясы, қоғамдық, эстететикалық көзқарастары, қазақ халық поэзиясындағы өлең жүйесін, ақындық тілді дамытудағы үлесі, музыкалық мұрасы жайлы сан-салалы зерттеу еңбектерін қамтиды. Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеу шын мәнінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы мақалаларынан басталды деуге болады.
Ахмет Байтұрсынұлы 1913 ж. «Қазақ» газетінде басылған «Абай – қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «Одан асқан бұрын-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» – деп Абайды аса жоғары бағалады. Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп, баспаға дайындау ісі ақын қайтыс болған соң ұзамай-ақ қолға алынғанын дәлелдейтін нақтылы деректер жетерлік. Жарық көруінен бірнеше жыл бұрын құрастырылып, 1909 жылы Санкт-Петербургте басылған Абай өлеңдерінің жинағында ақынның жүз қырықтай өлеңі (аударма өлеңдерін қосып санағанда) мен «Ескендір», «Масғұт» поэмалары басылғаны, яғни осы күнгі белгілі поэзиялық шығармаларының көрнектілері түгелге жуық қамтылды.
## Абай Құнанбайұлының дінге көзқарасы
Абайдың дінге көзқарасын бағалап, тұжырымдауда екі түрлі қате пікір орын алып келді. Кейбір зерттеушілер Абай «ислам дінінің қазақ ішінен шыққан өкілі» деп келсе, екінші бір зерттеушілер Абайдың дін туралы ойлары ақын шығармашылығының әлсіз, кертартпа жағы деп түсіндіреді. Алғашқы пікір Абайға тағылған жала болса, соңғысы - ақынның дін туралы түсініктеріне тарихи, диалектикалық тұрғыдан қарамай, тұрпайы социологияға бас июдің салдарынан туған болжам. Абайдың дін туралы толғамдарын дұрыс түсініп, бағалау оған тарихи тұрғыдан қарауды талап етеді. Абай заманында қазақ даласында қос дінділік орын алды, ресми өмірде ислам діні үстемдік еткенімен, күнделікті тіршілікте бақсылық түйсіктер мен түсініктер басым болды. Қос дінділік қазақ халқының сол кезеңдегі наным-сенімі мен дүниетанымынан айқын байқалады. Бақсылықтағы негізгі санат — «Тәңірі», исламдағы — «Аллаһ» қазаққа тән ұғымдар. Шаманизмде тәңірінің, аруақтардың адамдармен ұштастырушы «жын» болса, исламда Алланың адамдармен байланыстырушысы «періштелер» деп саналды. Қазақтың күнделікті өмірінде шаманизмнің өкілі, іс жүргізушісі - жын шақыратын бақсылар, ал ислам дінінде - өздерін пайғамбардың ұрпақтары санайтын қожалар болды. Абай «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде қазақ жерінде ислам дінінің қалай тарағандығын және оның шаманизммен байланысын арнайы талдайды.
Абайдың дін мәселелері - құдай мен адамның, өмір мен өлімнің, жан мен тәннің, иман мен ұяттың, дін мен ғылым, дін мен дін иелерінің өзара байланысы туралы түсініктері антиклерикалдық бағыттағы талдау. Құдай мен адамның қарым-қатынасын Жиырма жетінші, Жиырма сегізінші сөздерінде арнайы талдап, гректің ұлы ойшылы Сократпен пікір таластырады.
## Ақынның балалық шағы
Абай Құнанбаев 1845 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы Шыңғыс тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты Ибраһим екен.
Абай ислам дінінің қағидаларын барынша құрметтейтін діни отбасында өсіп, тәрбие алды. Оның әкесі Құнанбай қажы тобықты руының өте ықпалды, орыс тілін жақсы білген биі болды. Орыстың алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдерімен қарым-қатынас жасап тұрды. Ол шыққан тегі сұлтан әулетінен болмаса да Қарқаралы округында алғашқы аға сұлтандардың бірі болып сайланды. Ғұмырының аяқ кезінде Меккеге қажылыққа барып қайтты. Меккеде Құнанбай қажы салдырған Тәбия қонақүйі әлі бар. Қажылықтан қайтып оралған Кұнанбай бұл дүниелік істерден біржола қол үзеді. Ақынның бабасы Өскенбай Қазақстанның Солтүстік-шығыс аймағындағы әділетті де ықпалды қазақ билерінің бірі болатын. Оның қалдырған данышпандық сөздері мен ғибратты өсиеттері аз емес. Биге қазақтардың алыс жатқан руларының адамдары да шағым айта келіп, жүгінетін. Абайдың арғы атасы Ырғызбай да атақты би әрі батыр болған.
Абай әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, содан кейін Семейдегі Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқып білім алады. Ол жас кезінен кітапқа құмар болды, араб-парсы және көне түркі әдебиетінің үлгілерімен танысты. Абай қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрып заңы мен ислам дінінің қағидаларын терең меңгерді. Онымен білім жарыстырудан молдалардың өздері қауіптенетін. Абай халық ауыз әдебиетінің үлгілерін өте жақсы білді. Мектеп қабырғасында оқып жүрген кезінде-ақ өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.
Әкесі Құнанбай Абайды тобықты руының болашақ билеушісі ету мақсатымен оқудан ауылға кері қайтарып алады. Мұнда ол халықтың қалың ортасына түседі. Билер, ақындар, сазгер-әншілермен, сондай-ақ даланың данышпан ойшылдарымен жиі-жиі бірге болып, араласып тұрады.Ақынның жастық шағы патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстігіне қарай әскери күшпен ентелеп ене бастаған кезімен тұспа-тұс келді. Ол патша үкіметінің округтық приказдардағы жағдайының барған сайын нығая түскенін, XIX ғасырдың 60—90-жылдарындағы әкімшілік реформаларының енгізілгенін өз көзімен көрді. Ол аз уақыт болыс болған кезінде қай істі болса да әділ және адал шешуге талпынды. Сол үшін қатардағы қарапайым халықтың терең сый-құрметіне бөленді. Бірақ қоғамның күрделі проблемаларын мұндай қарапайым тәсілмен шешуге болмайтынына бірте-бірте кәміл көз жеткізе бастайды. Сондықтан да ол қазақтардың білім мен ғылым алуын белсене жақтаушыға айналады.
## Озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы
Болашақ ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына оның озық ойлы орыс зиялы қауымының өкілдерімен араласуы орасан зор ықпал етті. Ол кезде өз Отанының тәуелсіздігі жолындағы ұлт-азаттық қозғалыстарға белсене қатысушылар Қазақстан аумағына жер аударылып келіп жатты. Олар, атап айтқанда, Украина мен Польшадағы зиялы қауымның неғұрлым білімді өкілдері болатын. Жер аударып келгендердің арасында патша үкіметінің саясатына қарсы шыққан орыс зиялы қауымының өкілдері де аз емес еді. Олар Абайдың саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал етті. Атап айтқанда, Евгений Михаэлис, А. Леонтьев, С. Гросс, А. Блек, П. Лобановский, Н. Коншин, Н. Долгополов және басқалары еді.
Олар Абаймен бірге жиі-жиі қонақта болып жүрді. Қазақ ақыны солардың арқасында озық ойлы орыс мәдениетінің алып өкілдері А.С. Пушкиннің, М.Ю. Лермонтовтың және басқалардың шығармаларымен жете танысты.
## Абай — ұлы ақын әрі ойшыл
Абай өзінің өлеңдерін бала кезінен жаза бастады. Бірақ ол ақын ретінде алғаш рет XIX ғасырдың 80-жылдарының орта кезінен бастап таныла бастады. Бұл кезде Абай өз атынан «Жаз» («Жаздыкүн шілде болғанда...») деген өлеңін жариялаған болатын. Абай — «Ескендір», «Масғүд», «Әзім әңгімесі» поэмалары мен этикалық-философиялық еңбегі «Қара сөздерді» жазды. Ақынның 1890-1898 жылдар аралығында жазылған «Қара сөздерінде» XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы зерделенді.
Ақынды қатты алаңдатқан жағдайлар қазақтардың жаппай кедейленіп, қайыршылық халге түсе бастауы, патша үкіметі шенеуніктерінің шектен шыққан озбырлығы, жергілікті болыстардың парақорлығы мен қанағатсыз пайдакүнемдігі болды. Ол өзінің өлеңдерінде жақын туыстарына көмек қолын созбайтын сараң байларды өлтіре сынады.
Абай қазақ қоғамын ерінбей еңбек етуге шақырды. Өзінің кейбір замандастарының бойындағы жаманшылық мінездерді — жалқаулықты, еңбексіздікті, көрсеқызарлықты, алтыбақан алауыздықты, надандықты жеріне жеткізе әшкереледі. Кедейшіліктен құтылудың бір тәсілі егіншілікпен айналысу, қолөнер кәсібін және сауда-саттық жасауды үйрену екенін айтты. Ол былай деп жазды:
Егіннің ебін,
Сауданың тегін
Үйреніп, ойлап, мал ізде
Оның басқаша ойлауы мүмкін де емес еді. Қазақ даласында жиі болып тұратын жұт қарапайым халықты ауыр қайғы-қасіретке душар ететін. Ондай кезде жылдар бойы жинаған малдан бір-ақ күнде айырылып, жұтап қалуға болатын еді. Абай 1880 жылғы алапат ауыр жұтты өз көзімен көрді. Сол жылы оның сан мыңдаған жерлестері қайыршылық халге душар болған еді. Семей облысында кедей жатақтардың саны бұрын-соңды болып көрмеген жоғары көрсеткішке жетті. Олар казак станицалары мен орыс шаруаларының деревняларына жаппай ағылып, болар-болмас тиын-тебенге жалданды, үй қызметшілері, қолбала, бақташылар болды. Қайыр сұрап, ел кезіп кеткендер де көп еді.
Абай қазақтарды мал өсірумен қоса сауда жасауды, белгілі бір кәсіп түрімен шұғылдануды үйрену қажеттігіне баса назар аударды. Орта Азия тұрғындарының кәсіп түрлеріне үлкен ілтипатпен қызыға қарады. Ол былай деп жазды: «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагердің жүрмеген жері жоқ, қылмаган шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһари (яғни қала адамдары болып. — авт.) жауласпайды. Орысқа қарамай тұрганда қазақтың өлісінің ахыреттігін (кебінін. авт.), тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды».
Абай халыққа жаны ашымайтындарды жек көрді, байлардың қарапайым халыққа менсінбей қарауы оның ашу-ызасын келтірді. Қоғамды прогресшіл түрде дамыту жолдарын үнемі іздестіріп отырды. Абай ел басқаруға халық үшін қызмет ететін, адал адамдар сайлануы тиіс деп есептеді. Ол өз төңірегіндегі адамдардың, жақындары мен шәкірттерінің бойындағы өз халқына риясыз берілгендікті, оның мүдделерін қорғау қасиеттерін қолдап отырды.
## Абай және халық ағарту ісі
Ұлы ақын жас ұрпақты имандылыққа, адамгершілікке, ғылым-білім үйренуге шақырды.
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба.
Құмарланып шаттанба
Ойнап босқа күлуге...
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз,
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз,
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой -
Бес асыл іс көнсеңіз..., -
деп жастарды бес нәрседен — өсектен, өтіріктен, мақтаншақтықтан, еріншектіктен, бекер мал шашпақтықтан қашық болуға, бес асыл іске — талап етуге, еңбекті сүюге, терең ойлай білуге, қанағатшыл болуға, қайырымды рақымшылық жасауга шақырды.
Абай жастардың бойындағы кеселді кемістіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәрбие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ балаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айтқанда, ол былай деп айтты: «Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа мамандықтарды игеруге бағыттау керек. Мектептерді көбейту қажет, оларда тіпті қыздар да оқитын болсын».
Ұлы ақын өз шығармаларында халықты ғылыммен белсене айналысуға үндеді. Әркімді өзінің өткен әр күніне міндетті түрде есеп беріп отыруға, келер ұрпақты парасаттылыққа шақырды.
Абайдың пікірінше, адам болу үшін оның бойынан үш түрлі фактор табылуы тиіс. Біріншіден, баланың шыққан тегі жаксы болуы керек, екіншіден, оның әлеуметтік жағдайы немесе қоршаған ортасы жағымды болуы шарт, үшіншіден, балаға адамгершілік тұрғысында тәрбие берілуі қажет.Абай парақор билеушілерді, ашкөз судьяларды, надан молдаларды әшкерелеп отырды. Халықтың игілігіне жету жолындағы бұл қырсықты ғылым мен білім аркылы ғана жоюға болады деп есептеді. Ол жастарға үздіксіз еңбек етіп, білім алуды міндет етіп қойды. Білім алуға жұмылған еңбек әрқашанда жемісті және ізгілікті болатынын қадап айтты. Қараңғылықтан шығар, елді өркениетке жеткізер жалғыз жол — оқу-білім екенін көзі қарақты жастарға түсіндірді.
## Аудармашылық қызметі
Абай орыс тілін тамаша меңгерді. Мұның өзі оның орыс ақыны Михаил Лермонтов бірқатар өлеңін қазақ тіліне аударуына мүмкіндік берді. Атап айтқанда, Абай М.Ю. Лермонтовтың «Шайтан» («Демон»), «Дұға» («Молитва»), «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалау» («Жалғыз жалау жалтылдап»), «Теректің сыйы» («Асау Терек долданып, буырқанып») сияқты өлеңдерін аударды. Абай А.С. Пушкиннің «Евгений Онегин» дастанының үзінділерін қазақы ұғымда жатық етіп еркін аударды. Абайдың Татьяна хатының сөзіне шығарған «Татьянаның қырдағы әні» қалың елдің сүйікті әніне айналды.
Абай И.А. Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударумен де айналысты. Қазақтар ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті жетекшісі Ә. Бөкейханов өзінің қырғыз даласындағы әртүрлі уездерде болған кезінде ондағы ақындардың Пушкин мен Лермонтовтың Абай аударған өлеңдерін жақсы білетініне, оларды домбырада әнге қосып айтатынына көз жеткізіп қайтқанын жазады.Орыс тілінен Абай аударған шығармалар қазақ әдебиетін байыта түсті. Абай орыстың ұлы ақындарының 50-ден астам өлеңін қазақ тіліне аударды.
## Абайдың Қазақстан тарихында алатын орны
Абайдың өз өлеңдері мен қара сөзбен жазылған ғибраттарында қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтарын ашып көрсетті. Одан ақыл-кеңес сұраған дала тұрғындары ағылып келіп жатты. Атап айтқанда, оған Баянауыл өлкесіндегі белгілі шежіресі, әрі ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы келіп тұрды. Абаймен Семейге саяси жер аударылып келгендер де санасатын. Міне, мұның бәрі патша үкіметі шенеуніктері мен олардың жергілікті кейбір итаршыларының тарапынан қызғаныш пен көре алмаушылық, тіпті саяси күдік туғызды. Ақынның үстінен өсек айту мен жала жабу әрекеттерін күшейтті. Патша үкіметінің әкімшілігі Абайдың соңына шам алып түсіп, аңду орнатты. Тіпті 1903 жылы Семей полицмейстері ақынның және оның балаларының үйіне тінту жүргізді.
Жақын туыстары мен балаларының бірінен соң бірінің қазаға ұшырауы, оның үстіне ізіне түсіп қудалауға душар болуы ақынның денсаулығына әсер етті. Абай 1891 жылы өзінің ең жақсы көретін інісі Оспаннан айырылды. 1895 жылы үлкен ұлы Әбдірахман қайтыс болды. 1904 жылғы көктемде оның тағы бір ұлы Мағауия дүниеден өтті. Бұл қайғылы оқиғалар Абайға аса ауыр тиді. Мағауияның өлімінен кейін 40 күн өткенде Абайдың өзі де қайтыс болды.
Ақын өзінің талантты шәкірттерін тәрбиелеп өсірді. Абайдың ізбасар шәкірттері Шәкәрім, Көкбай, Ақылбай, Кәкітай және Мағауия болды.
Абай көзі тірісінде өзінің өлеңдерін жинаған емес. Олардың әрқайсысын бір жапырақ қағазға жазып, жастарға таратып бере берген. Олар Абайдың өлеңдерін жаттап алып отырған. Сөйтіп Абай өлеңдері қазақ даласында ауыздан ауызға таралып кете барды. Оның өлеңдері қолдан қолға көшіріп алынды. Ондай қолжазба көшірмеге ие болу әрбір сауатты қазақ үшін зор ғанибет болатын. Кейінірек Абайдың туындыларын оның ұлы Тұрағұл жинастыра бастады. Абай өлеңдерінің ең алғашқы жинағы 1909 жылы ақын Кәкітайдың арқасында Қазан қаласында басылып шықты. Абай Құнанбаевтың өлеңдерін жинауға және бастырып шығаруға көп күш-жігер жұмсап, игі ықпал еткен адал ақын Көкбай Жанатайұлы (1864—1927) болды. Ол өлеңдер белгілі қоғам қайраткері Әлихан Бөкейханның редакциясымен басылып шықты.
Абай отандық тарихымыз бен әдебиетімізде аса көрнекті орын алады. Абай қазақтың ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалады. Абай есімі дүниежүзі халықтары әдебиетінде Шекспир, Пушкин, Гётелермен қатар тұрады. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы саналады. Қазақстанда ұлы Абайдың есімі көптеген елді мекендер мен көшелерге, Алматы Ұлттық университетіне, Алматы қаласындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрына берілген. Ұлы ақынның құрметіне Қазақстан мен Ресейде ескерткіштер орнатылған. Қазақстанның жоғары оқу орындарында Абай шығармашылығына арналған халықаралық және республикалық ғылыми конференциялар жыл сайын өткізіліп тұрады. Ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы дүниежүзілік ЮНЕСКО көлемінде аталып өтті.
## Түрікмен оқырмандары
Ақынның қайтыс болғанына 50 жыл толуына орай түрікмен ақындары оның өлеңдерін аударды, ал ғалымдар мен сыншылар Абайдың шығармашылық жолы мен поэзиясының түр ерекшеліктері жөнінде зерттеу мақалалар жазды. Абайдың өлеңдерін ақындар М. Сеидов, К. Эзизов, С. Ураев, А. Баймурадов, А. Ораз тағанов түрікмен тіліне аударды. Ұлы ақынның туғанына 125 жыл толу тойы қарсаңында Б. Кербабаев, Б. Сейтақов, А. Алымкулов, Н. Гуллаев, А. Белмурадов, Н. Эсенмурадов тағы басқа Абай өлеңдеріне жан-жақты талдау жасайтын мақалалар жазды. Жиырмасыншы ғасырдың басында түрікмен поэзиясында шарлар алға шықты. Шахир да суырып салма ақын, олар өлеңді алдын-ала дайындықсыз-ақ құрай алады. Ондай шахарлар қатарына ұлы Абайдың дәстүрін жалғастырған Кер-молла, Байрам-шахир, Молла-мұрт, Дурды-Клыч, Ата Салих жатады. Абай поэзиясына тән суырып салмалық ерекшелік осы түрікмен ақыңдарының поэзиясында кездеседі. Бұл жөнінде түрікменнің әдебиетшісі А. Баймурадов өзінің «Поэзиямыздағы Абай дәстүрінің жалғасуы» («Әдебиет ве сунгат», 1974 жыл) атты мақаласында кең көлемде сөз еткен. Абайдың өлеңдерімен қатар ғақлиялары, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» атты дастандары түрікмен оқырмандарына жақсы белгілі.
## Абай туралы
Абай туралы (кітаптар, мақалалар, фильмдер т.б.):
* Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. «Абай Құнанбайұлының шығармаларының» 1940 жылы шыққан 2 томдық жинағының 2 томында жарық көрді.
* Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап) — («Жизнь и творчество Абая (Ибрагима) Кунанбаева»), Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Абай Құнанбаевтың «Лирикалары мен поэмалары» атты 1940 ж. «Художественная литература» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинағына жазған алғы сөзі. Кітап Л. Соболевтің редакторлығымен шыққан.
* Абай — қазақтың ұлы ақыны (кітап) — Мұхтар Әуезовтің туындысы (Б. Кенжөбаевпен бірге). Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты 1945 ж. жарық көрген.
* Абай аулында — Мұхтар Әуезовтің балалық шағына арналған көркем туынды. Авторы Т. Жұртбаев. 1987 ж. «Жалын» баспасынан жарық көрген.
* Абай ақындығының айналасы — Мұхтар Әуезотің мақаласы. «Әдебиет майданы» журналының 1934 ж. 11-12-санында, сол жылы «Социалды Қазақстан» газетінің 30 желтоқсандағы нөмірінде жарияланды.
* Абай елі — альбом-шежіре. Абайдың 150 жылдық мерейтойына орай 1994 жылы «Өнер» баспасынан шыққан.
* Абай елінде өткізілген мереке — Мұхтар Әуезовтың очеркі. Ұлы Абайдың 100 жылдық мерейтойында көрген-сезген жайлардан туған ойларын жазған. Очерк «Қазақ елі» журналынын 1945 жылғы 3-4-санында, кейін Мұхтар Әуезовтың 20 томдық шығармалар жинағында (18-кітап, 1985) жарияланды.
* Абай еңбектерінің биік нысанасы — Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Абайдың туғанына 100 жыл толуына байланысты жазылып, алғаш рет «Социалист Қазақстан» (18. VIII. 1945), «Ленин туы» (23. VIII. 1945), «Алтай большевигі» (26. VIII. 1945) газеттерінде жарияланды.
* Абай жайын зерттеушілерге — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Семей облыстық «Екпінді» газетінің 1940 жылғы 17 шілде күнгі санында жарияланған.
* Абай жолы — («Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың шағын мақаласы. «Литературная газетада» 1954 жылғы 13 қарашада шыққан.
* «Абай жолы» эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы — монографиялық зерттеу. Авторы З. Ахметов. 1984 жылы орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.
* «Абай жолы» эпопеясының тарихи негіздері — монография. Авторы Ләйлә Әуезова. 1969 жылы орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жарық көрген.
* Абай Құнанбаев шығармашылығын зерттеудің маңызды мәселелері — Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Алғаш рет 1954 жылы «Қазақстан мұғалімі» газетінің 1 шілдедегі санында жарияланды.
* Абай Құнанбаев қазақ халқының ақыны және ағартушысы — (10. VIII. 1945) газетінде жарияланған. Мақалада Абайдың ақындық өмір жолымен қалың окырманды таныстыру мақсат тұтылып, негізінен өмірбаяндық деректер қамтылған.
* Абай Құнанбаев (150 жылдық мерейтойына) — Мұхтар Әуезовтің ғылыми еңбектерінің жинағы. Абайдың 150 жылдық мерейтойына байланысты «Санат» баспасынан 1995 ж. жарық көрген.
* Абай Құнанбаевтың 100 жылдық мерейтойына әзірлік жөніндегі ойлар — Мұхтар Әуезовтың 1940 жылы жазған мақаласы Ә. Тәжібаевпен бірге).
* Абай (деректі фильм) — деректі фильм. 1954 жылы Алматы киностудиясы шығарған.
* Абай (диафильм) — диафильм. 1956 жылы Мәскеу «Диафильм» студиясы шығарған.
* Абай (жарнама кітапша) — осы аттас операның қойылымына арналған орыс тіліндегі жарнама кітапша. 1958 ж. Қазақ КСР Мәдениет министрлігі шығарған.
* Абай (кинодрама) — жазушының кинодрамасы. Қолжазба жазушы мұрағатында сақтаулы (№141-папка), араб әрпімен жазылған, көлемі 53 бет.
* Абай (М. Әуезовтың зерттеу еңбегі) — Мұхтар Әуезовтың 1933 ж. жазған зерттеу еңбегі. «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралына» енген.
* Абай (әдеби журнал) — 1918 ж. Мұхтар Әуезов негізін салған (Ж. Аймауытовпен бірге) әдеби журнал. С. Шикібаев ұйымдастырған «Уақ қарыз серіктестігінің» демеуімен 12 саны жарық көрген.
* Абай (әдеби сценарий) — жазушының әдеби сценарийі. Автор Абайдың ақындық өнepiн суреттеуді шәкірт ақындар шығармашылығымен қатар өрбітуді мақсат еткен.
* «Абай» және «Абай жолы» романдарының жазылуы туралы — («Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая»), Мұхтар Әуезовтың мақаласы. Оқырмандармен кездесу кештерінде ойға оралған ой-пікірлері мен оқырмандар сұрауына қайтарған жауаптары негізінде, әсіресе М. Горький атындағы Әдебиет институтында оқитын студенттермен кездесу үстінде сөйлеген сөздері негізінде жазылған.
* Абайды білмек керек ойлы жасқа — Мұхтар Әуезов жазған оқу құралы. 1997 жылы «Санат» баспасынан толық нұсқасы жарық көрді. Кітап құрастырушы әрі ғалым М. Мырзахметұлының «Мұхтар Әуезов және Абай әлемі» деген көлемді алғы сөзімен ашылады.
* Аймақтану, білім арттыру — «Аймақтану, білім арттыру», Мұхтар Әуезовтың мақаласы. «Жаңа мектеп» журналының 1929 жылы 11-санында жарияланған. Жазушының шығармалар жинағының 50 томдық толық басылымының 3-томында (1998) қайта басылды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Абай Құнанбаев, өлеңдері, поэмалары, аудармалары
* Әлемге танылған - АБАЙ Мұрағатталған 25 тамыздың 2009 жылы.
* Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасы. Мұрағатталған 26 ақпанның 2011 жылы.
* Қазақтың Ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы
* Дархан Қыдырәлі. Түркістанның ең ұлы ақыны
* Абай ақпараттық порталы |
Шәміл Әбілтай (24.2.1948 жылы туған, Атырау облысы Дендер ауданы Толыбай құмы, Қарақызыл қыстауы) – күйші-домбырашы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1998 жылы).
Атырау музыка училищесін домбыра мамандығы (1972 жылы) бойынша бітірген.1972 – 75 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясында күйші-лектор ретінде қызмет істеді. 1975 – 85 жылдары еркін шығармашылық еңбекпен айналысады және Қазақ радиосының бас редакторы (1985 – 88 жылдары), ал 1994 жылдан халықаралық.1980 жылы Жастар одағының иегері.1994 жылы дүниежүзілік Құрылтайында Озан атағын алды.1997 жылы Тағлымдық толғаулар еңбегін Қазақ телидидары арқылы шығарды.1994 жылдан бастапҚұрманғазы қорының төрағасы болған.
* “Ұлытау” атты күй-кітабы мен “Ордабасы” дейтін күйтабағы шықты.
Қазақ телевизиясы бойынша “Yкілі домбыра”, “Домбыра дастан” бағдарламаларын жүргізді.
Әбілтаев –
* “Домалақ ана”,
* “Шақшақ Жәнібек”,
* “Бекет Ата”,
* “Қыдыркезген Қызылқұм”,
* “Елбасы” күйлерінің,
* “Қожа Ахмет Иасауи”,
* “Жер ұраны – Ұлытау”,
* “Ордабасы”,
* “Құрманғазы – күй дүлдүл”,
* “Мұстафа Шоқай туралы толғау”,
* “Түркістан”,
* «Бір ауыз сөз»,
* «Күй ата» музыкалық-толғауларының авторы.
Әбілтай кішкентай кезінен маңғыстау елімен рухани жақын болатын.Әбілтайдың композиторлық шығармалары негізінен тарих тағылымына баса назар аударумен әрі оны қазақ елінің тәуелсіздігімен ұштастыру болып табылады. Әбілтай Оғыландыдағы әулие күмбезінде түнегенде «Бекет ата» күйін шығарған.
## Дереккөздер |
Рысбай Хисметұлы Ғабдиев (05.02.1936, Ресей, Астрахан облысы Қызылжар - 2004 жылы) - домбырашы, дирижер, Қазақстанның халық артисі (1996).1953 ж. Алматыда өткен жасөспірімдердің респ. өнер байқауында Құрманғазының "Төремұрат" күйін орындал, бірінші орын алған. Алматы музыка училищесін (1958), Шымкент өнер институтын бітірген (1979). 1954 - 1961 ж. Қазақ халық аспаптар оркестрінің домбырашысы, қонцертмейстері, 1961 - 1962 ж. Атырау муз. училищеде оқытушы, 1962 - 1980 ж. Доссор музыка мектебінің директоры, 1980 - 1990 ж. Атырау пед. ин-тының муз.-пед. ф-тінің деканы болды. 1990 жылдан Атырау облысы халық аспаптар оркестрінің көркемдік жетекш. және бас дирижері. Ғ. 1994 ж. Анталия (Түркия) қаласында өткен дүниежүзілік өнер фестивалінің, 1998 ж. Алматыда өткен "Құрманғазы және ұлы дала музыкасы" халықаралық фестивалінің бас жүлделерін жеңіп алды. Ғ-тің репертуарында Құрманғазының "Терісқақпай", "Төре-мүрат", "Байжұма", "Адай", "Аман бол, шешей", "Қайран шешей", "Машина"; Динаның "Бұлбұл", "Бай-жұма"; Дәулеткерейдің "Байжүма", "Қос ішек", "Көркем ханым", "Кербез Ақжелең", "Кәроғлы", Сейтектің "Ақсақ құлан", Есбайдың "Ел айы-рылған", Ерғалидің "Қоштасу", сон-дай-ақ, Қазанғаптың, Абылдың күйлері, халық күйі "Қарасай", т.б. бар. Оның орындауындағы күйлер 3 күйтабаққа және "Байжұма" деген атпен үнтаспаға жазылды. Ғ. - "Балалар оркестрімен жұмыс", "Домбырадан сабақ беру тәсілі", т.б. кітаптардың авторы.
«Парасат» орденімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Сейдулла Бәйтереков (10 мамыр 1945 жылы, Түркістан облысы, Түркістан ауданы - 1998 жылы, Алматы) – қазақстандық әйгілі композитор, музыкант. Қазақстанға Еңбегі сіңген өнер қайраткері.
## Толығырақ
Шымкент музыкалық училищесін, Құрманғазы атындағы мемлекеттік консерваториясын бітірді. 1977 - 1992 жылдары С. Бәйтереков Алматы мемлекеттік консерваториясының ұстазы, “Қазақконцерт” бірлестігінің көркемдік жетекшісі, бас дирижері, Алматы қалалық музыкалық ансамбльдер бірлестігінің директоры көркемдік жетекшісі болып қызмет атқарды. 1990 жылдан өмірінің соңғы күніне дейін “Саз” дыбыстық жазба Мемлекеттік студиясының директоры болып қызмет атқарды. С.Бәйтереков кинофильмдерге, драмалық қойылымдарға музыка жазды. Оның симфониялық оркестрге, хорға жазған туындылары Қазақстан композиторларының үздік шығармаларының қатарынан берік орын алды. Оның “Әлия”, “Күнге табыну”, “Дос туралы жыр”, “Түркістан” әндері музыка сүйер қауымның рухани азығына айналды.
«Әлия»- Әні С. БӘйтерековтікі, сөзі Б. Тәжібаевтікі орынд. Р Рымбаева.
## Мемлекеттік марапаттары
* 1994 жылы ҚР тұңғыш президенті – елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өз қолынан қазақ музыка өнеріне сіңірген еңбектері үшін «Қазақстанға Еңбегі сіңген өнер қайраткері» құретті атағымен марапаттады. |
Байғали Досымжанов (01.01.1922, Семей — 09.07.1998, Алматы) — әнші, режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген халық әртісі(1954; 1954). Орта жүз Найман тайпасының Қаратай руының Қара Қаршыға бөлімінен шыққан.
1936 — 39 жылдары Алматы музыкалық училищесінде, 1939 — 41 жылдары Мәскеу консерваториясы жанындағы қазақ студиясында оқыған, 1947 жылы Алматы консерваториясын (қазіргі Қазақ ұлттық консерваториясы) бітірген. 1941 жылы Қазақ опера және балет театрының, 1942 жылы ішкі істер жауынгерлерінің, кейін (1943) шекарашылар ән-би ансамбльдерінің жеке дауыстағы әншісі болды. 1944 жылдан Қазақ опера және балет театрында Төлеген (Е.Г. Брусиловскийдің “Қыз Жібегінде”), Біржан (М.Төлебаевтың “Біржан — Сарасында”, КСРО Мемлекеттік сыйлығының, 1949), Айдар (А.Жұбанов пен Л.Хамидидің “Абайында”), т.б. партияларды орындап, ұлттық опера өнерінің дамуына елеулі үлес қосты. Қазақ халық әндері мен халық композиторларының әндерін (“Жиырма бес”, “Бурылтай”, “Ақбақай”, “Сырымбет”, “Айттым сәлем, Қаламқас”, “Ғайни”) насихаттады. Оның әншілік өнері жоғары мәдениетімен, жарқын бояуымен, шынайы терең тебіреністі өзіндік өрнегімен ерекшеленді. 1960 жылдан режиссерлік қызметпен айналыса бастады. Е.Рахмадиевтің “Қамар сұлуы” мен “Алпамысын”, Брусиловскийдің “Қыз Жібегін” (Қ. Байсейітовпен бірге), З.Г. Исмагиловтың “Құдаша”, Д.Вердидің “Балмаскарад”, т.б. спектакльдерді сахналады. 1975 — 76 жылдары “Біржан-Сара” мен “Абай” (Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының, 1978) операларын қайта қойды. 1975 жылдан Алматы консерваториясының опералық даярлық кафедрасының меңгерушісі болды. Досымжанов көптеген дарынды әншілерді даярлап, көркемөнерпаздықты дамытуға үлкен үлес қосты. Жұртшылыққа танымал болған “Қаламқас”, “Нұргүл” ансамбльдерінің қамқоршысы болды. Үш мәрте Еңбек Қызыл Ту және “Парасат” орденімен, көптеген медальдермен марапатталған.
## Дереккөздер |
Марат Сәметұлы Бисенғалиев — скрипкашы. 1962 ж. Алматы қаласында туған.Мараттың әкесі Сәмет Бисенғалиевтің ата тегі Батыс Қазақстан облысының Орда ауданын мекендеген. Ол институтта жоғары білім алған соң Қырғызстанның Жалалабад облысының қаржы бөлімін басқарды. Кейін отбасы Алматыға қоныс аударғасын Сәмет Бисенғалиев қаладағы Калинин ауданының қаржы бөлімінің төрағасы қызметінде болды.
Мараттың анасы – Арухан көршілес Астрахань облысынан, мамандығы – мұғалім. Сәмет пен Аруханның ұрпақтары – Ғалия, Райхан, Батима, Ғанимат, Сағадат. Олардың кенжесі – Мараттың Алматыда 1962 жылы 13 наурыз күні кіндігі кесілді. Егер де оның анасы Маратты Алматыға қонаққа келгенінде босанбаса, жолшыбай туып қалар еді.
Сәмет Бисенғалиев домбыра аспабында тамаша ойнайтын. Жерлестері ортасында үлкен құрметке ие-тұғын. Оның орындаушылығында Дәулеткерей мен Сейтек күйлері әуен фирмасында кезінде таспа-ланғанды. Мараттың музыкалық қабілеті кешірек оянды. Мектепте жүрген шағында оны алда музыка өнерпазы болады деп ешбір жан ойламаған. 1969 жылы Күләш Байсейітова атындағы музыкалық үчилищенің скрипка класында оқуды бастайды. Ол 8 сыныпта Нина Михайловна Патрушевнаның тәрбиесінде нағыз ұстазын табады. Сонда ғана скрипкада беріле ойнайды.
Училищені бітірген соң ол Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры, ардақты Н.М.Патрушеваның класына қабылданды. Үшінші курста П.И. Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясының профессоры Борис Владимирович Беленькийдің класына ауысты. Көптеген халықаралық конкурстардың лауреаты.1988 жылы Қазақстанға келіп «Алтын алма» атты жеке батыс-тық музыка ұжымдарымен тайталаса алатын камералық концерт құрды. Дирижер Құрманғазы атындағы консерваторияның профессоры Я.Фудиман, Р.Хисматуллин, Я.Мавриди, С.Бисенғалиева, М.Бекмағанбетов сынды өнерпаздарды шақырды. Бұл Мараттың өзі үлкен қанағаттанушылықпен есіне алатын оркестрді басқару тәжірбиесі еді. Бастама Мараттың Англияға кетуіне орай тоқтап қалды. 1990 жылдан Англияда тұрады. Осы уақыттан бастап, белсенді концерт берумен айналысады.1990 жылы Англия корольдігінің оркестрімен үлкен концерт атқарды. Оның скрипкашылық өнері таныла түсті. Осы жылы «Наксос» фирмасының менеджері оны байқап, осы фирмамен бірге жұмыс істеуге шартқа отыруды ұсынады. Мұның өзі скрипкашы алдында батыстың көптеген концерттік залдарының есіктері айқара ашыларына және әлемдік жетекші маңыздағы оркестрлерде орындауына жол ашылды. Ол әлемнің ең үздік, әркімнің қолына түсе бермейтін «Карнеги Холл» және «Барбикен Холл», «Альберт Холл», «Гивен Хауз» залдарында өнерімен тамсандырды.
Осылардың арқасында Марат Сәметұлының орындауындағы шығармалар жазылған үнтаспалар сатылымы молая түсті. Оның көптеген дискілері ағылшын журналы «Граммофонның» үздігі аталды. 1989 жылы Мәскеудегі «Мелодия» фирмасы да оның орындауындағы шығармаларды үнтаспалады. Оның репертуарына 80 скрипкалық концерттері мен 1,5 сағаттық камералық музыкаға арналған бағдарламалары енді.
1996 жылы Нью-Йорктің Барбикан Холында Англияның камералық оркестрімен берген концерті оның халықаралық скрипка жұлдызы ретінде қалыптасуындағы шешуші кезең болды. Ол ірі әлемдік музыка жазбаларымен айналысатын компаниялармен тұраҚты келісім шарт жасасады. Қазіргі кезде Марат Бисенғалиевті әлемнің танымал сыншылары мойындап отыр. Оны “Қазақстанның бейбітшілік елшісі” деп атайды.Марат Бисенғалиевтің тікелей ұйымдастыруымен құрылған Батыс Қазақстандық симфониялық оркестр Астана, Алматы және Орал қалаларында көмеймен ән салатын өнерпаз Еділ Құсайыновтың Финляндия хоры мен Ұлыбританиялық орындаушыларының қатысуымен өткен екі сағаттық концерті тамаша өтті. Karl jenkins Music ltd дискіде музыкалық поэманы жарыққа шығарды. Оны таспалауды Sony classic фирмасының студиясы мойнына алды. Бұл оркестрде кеңесші дирижер болуға кезінде Фуат Шәкірұлы Мансұров пен ағылшындық дирижер Джон Андерсон қатысқан-ды.Марат Бисенғалиевке ҚР еңбек сіңірген қайраткері атағы 2008 жылы берілді. Бұл хабарды Қазақстанның Англиядағы төтенше және өкілетті елшілігінен естиді.
Аса шебер өнерлі скрипкашыны 2005 жылы Англияда өткен концерттің аяқталғанында үндістандық менеджер сахна сыртына көтеріліп, оған үлкен ұсыныс жасайды. Мақсаты – Марат Бисенғалиевтің тікелей көмегімен Үндістанда симфониялық оркестр құру. Бұл күндері Үндістанда сондай оркестр қанатын жая түсуде. Енді ол Францияның мәдениет министрлігінің сұранысымен Парижге қоныс аудармақшы.
## Дереккөздер |
Кеңес Дүйсекеұлы Дүйсекеев (10 ақпан 1946 жыл, Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Пірімов ауылы - 9 шілде 2020 жыл, Алматы) — композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1994). Парасат, Құрмет ордендерінің иегері. Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры.
## Өмірбаяны
Кеңес Дүйсекеұлы Дүйсекеев 1946 жылы 10 ақпанда Қызылорда облысында дүниеге келген. Әлімұлы тайпасының Төртқара руынан шыққан. Композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1994 ж.). Алматы консерваториясын бітірген (1974 ж.). 1974-1976 жылдары “Гүлдер” ансамблінің бас дирижері және музыка жетекшісі, 1976-1979 жылдары “Қазақконцерт” гастрольдік-концерт бірлестігінің музыка жетекшісі, 1975-1984 жылдары Қазақ теледидары музыка редакциясының бас редакторы болып қызмет атқарған. Дүйсекеевтің жетекшілігімен “Тамаша”, “Халық — талант қайнары”, “Шабыт”, “Жастарға арналған музыкалық кештер”, “Музыка әлемінде”, т.б. теледидарлық бағдарламалар шығарылды. 1984- 1997 жылдары Қазақстан мемлекеттік телерадио комитеті эстрадалық-симфония оркестрінің көркемдік жетекшісі және бас дирижері болды. 1997 жылдан “Қазақконцерт” гастрольдік-концерт бірлестігінің көркемдік жетекшісі. Ол – “Толғау” симфониясының (1984), “Жалаңтөс батыр” симфония поэма-картинасының (1996), “О, дүние” кантатасының (1997), “Жыл мезгілдері” романстар циклінің (1991), “Мәди”, “Аққу Жібек” мюзиклінің, “Алдар көсе” опереттасының, симфония-концерттер, аспаптарға арналған концерттер, камералық оркестрге шығармалар, соната, рапсодия, вариациялар және 200-ден астам әндердің авторы. Дүйсекеев әндерін Р. Рымбаева, Н. Есқалиева, М. Жүнісова, А. Мейірбеков, Н. Өнербаев, М. Дәулетбақова т.б. әншілер орындап жүр.
## Марапаттары
* 1994 жылы "Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген өнер қайраткері" құрметті атағымен марапатталды.
* 2005 жылы "Құрмет" орденімен марапатталды.
* 2014 жылы "Парасат" ордені берілген.
* Қазақ Ұлттық Өнер университетінің профессоры.
* 2016 жылғы ҚР тұңғыш президенті - Елбасының мәдениет саласы бойынша мемлекеттік степендия иегері.
## Отбасы
Жұбайы - Дүйсекеева Баян Кеңесқызы (1947 ж.т.), республикалық медициналық училищесі педагогы. Ұлы - Дүйсекеев Нұркен Кеңесұлы (1976 ж.т.). Немерелері - Дүйсекеев Дәурен Нұркенұлы (2001 ж.т.), Дүйсекеев Дінмұхамед Нұркенұлы (2008 ж.т.).
## Дереккөздер |
Жүсіпбек Елебеков (28 тамыз 1904, Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Қаратау ауылы — 12 тамыз 1977, Алматы) — әнші, Қазақстанның халық артисі (1942).
## Өмірбаяны
* Арғын тайпасы Қаракесек руының Көшім бөлімінен.
* Бес-алты жасынан әншілік өнерге ден қойған. Ән өнерін әкесінің інісі Жақыпбек Балғабайұлынан үйренген. Кейін Ғ. Айтбаевтан, Қ. Байжановтан, Ә. Қашаубаевтан дәріс алады.
* 1920-22 жылдары Семейдегі "Ес аймақ" труппасының спектакльдері мен концерттеріне қатысады.
* 1922-30 жылдары Түрксиб темір жол құрылысы мен ет комбинатында жұмыс істеді, бірақ ән өнерінен қол үзбеді.
* 1931-35 жылдары Қазақ мемлекеттік драма театрында (қазіргі М.Әуезов атындағы драма театры)
* 1935-60 жылдары Қазақ Мемлекеттік филармониясында қызмет етті.
* 1960 жылдан "Қазақконцерттің" әнші – солисі.
* 1933-38 жылдары Қазақтың Абай атындағы опера және балет театрының спектакльдеріне қатысып, "Айман-Шолпан" музыкалық комедиясынан Әлібектің, "Қыз Жібек" пен "Айман-Шолпан" операсынан Төлеген мен Арыстанның партиясын айтты. Драмалық спектакльдерде ойнаған. Ұлы Отан соғысы жылдары (1942-43 ж.) концерттік бригаданың құрамында болып, Калинин майданы жауынгерлеріне мәдени қызмет көрсетті. Осы сапарында жауынгер-композитор Р.Елебаевтың "Жас қазақ" әнін тұңғыш рет орындап, кейін халық арасында кең түрде насихаттады.
* 1967 жылдан Қазақ эстрадалық студиясында педагогтық қызметпен айналысты.
## Репертуары
Ж.Елебеков репертуары негізінен халықтың және халық композиторларының музыкалық құрылысы мен тілі күрделі, сыршыл әндерінен ("Ардақ", "Ағаш аяқ", "Айтбай", "Жамбас сипар", "Жиырма бес", "Қанатталды", "Құлагер", "Сегіз аяқ", "Сұржекей", т.б.) тұрады.Ол орындайтын әндерінен аса ұқыптылық, суреткерлік талғаммен қарайтын лирик әнші. Ән әуенінің терең сырын ашып, бояуын құлпырта түседі, домбра сүймелімен образ жасайды. Қазақ әдебиеті мен өнерінің он күндігінде (1936, 1949, 1958), сондай-ақ концерттік сапармен барлық республикаларда, Қытай Халық Республикасында (1950, 1955), Моңғол Халық Республикасында (1960), Үндістанда (1967) болды.
## Есте сақтау
* Ж.Елебековтың құрметіне Егіндібұлақ селосындағы музыкалық мектепке, көшеге оның есімі берілген.
* Қазақ әнінің ардағы Жүсіпбек Елебековтің 90 жылдығы тұсында Қарағандыда дүниеге келген халық әндері мен халық композиторларының әндерін орындаушы жас әншілердің облыстық байқауы өтті. Бүгінде аймаққа ғана емес, бүкіл елімізге кең танылды. Алғашқы байқаудан кейін, араға екі жыл салып өткізген Жүсіпбек Елебеков атындағы II облыстық байқау ән әлеміне бұрын танылмай келеген талай талантты таныстырды, өнер өлкесіне сәт сапар тілеп, биіктерге самғатты…
* 1994 жылы Ж.Елебеков атындағы I республикалық байқау өтті.
## Марапаттары
* Ленин ордені
* "Құрмет белгісі” ордендерімен марапатталды
* Қазақ КСР-ң халық әртісі
* Қазақ КСР-ы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1968) құрметті атақтарын иеленді.
## Дереккөздер |
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы – алпыс жыл бойы Қазақстан мен шет елдерде қажет білікті мамандарды дайындауды жоғары деңгейде қамтамасыз етіп келе жатқан Қазақстан Республикасының жетекші музыкалық жоғары оқу орны.
Консерватория – Қазақстандағы алғашқы музыкалық жоғары оқу орны. 1944 жылы 24 шілдеде Қазақ КСР Халық Комиссарларының Кеңесі осы жылдың 1 қазанынан бастап Алматы қаласында Мемлекеттік өнер институтын ашу туралы қаулы қабылдады. Кейіннен Мәскеу және Ленинград консерваторияларының үлгісінде Алматы консерваториясы болып өзгертілді.
1945 жылы оқу орнына ХІХ ғасырдың атақты күйшісі Құрманғазы Сағырбайұлының аты берілді. Сол жылдары консерватория құрамында 5 факультет: тарихи-теория-композиторлық, вокалды, фортепианолық, оркестрлік, дирижерлі-хорлы, ұлт аспаптар бөлімі, сонымен қатар опера студиясы мен қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарын жасайтын және дайындайтын ғылыми-тәжірибелік шеберхана болды.
1938 жылы салынған алғашқы ғимаратта консерваторияға дейін музыкалық-хореографиялық комбинат қоныстанған. 60-ыншы жылдардың басында тағы бір оқу корпусы мен 120 тұрғын бөлмесі, 42 репетиторилері, оқу және спорт залы бар кең дәлізді жатақхана салынды.2000 жылдың қараша айында консерваторияға қазіргі заманғы төрт қабатты ғимарат пайдалануға берілді. (Абылай хан даңғылы 86).
## ...осы күнге дейін
Бүгінгі күні Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерватория екі оқу корпусында орналасқан. Оқу орнының студенттері мен оқытушыларына – кең оқу аудиториялары, 170 орындық Камералық зал, 236 орындық кіші Концерт залы, спорт залы, оқу залы, сынып абонементі қызмет етеді.
Қазіргі ауқытта 500 орындық Үлкен Орган залының құрылысы аяқталды.
Студенттер жапония және неміс фирмаларының ең жақсы жаңа аспаптарымен, сонымен қатар ішекті квартет үшін электронды аспаптарда дайындық жүргізеді.
Консерватория түлектері еліміздің барлық шығармашылық ұжымдарында (Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера және балет театры, Күләш Байсеитова атындағы Ұлттық опера театры, президенттік, симфониялық, үрмелі оркестрлер, камералы ансамбльдер, ұлт аспаптар оркестрлері), сонымен қатар білім мекемелерінде (Қазақ ұлттық музыкалық академия, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, көптеген музыкалық колледждер, мектептер және т.б.) қызмет етеді. Қазақ ұлттық консерваторияның түлектері сонымен қатар Ресей, Германия, Грекия, Голландия, Израиль, АҚШ, Франция, Чехия, Канада, Корея, Қытай және т.б. жақын және алас шетелдегі профессиональді ұжымдарда табысты еңбек етуде.
Соңғы үш жыл ішінде консерватория қабырғасында Қазақстанның музыка өнерін мақтанарлықтай танытатын жас ұрпақты - 50-ден астам халықаралық және 200-ден астам республикалық конкурстардың лауреаттарын дайындады.
## Факультеттер
Оқу процесін 4 факультет қамтамасыз етеді:
* Музыкатану, арт-менеджмент, әлеуметтік және гуианитарлық пәндер факультеті
* Аспаптық орындаушылық факультеті
* Вокал, дирижерлеу және музыкалық білім беру факультеті
* Халық музыкасы факультеті
## Ректорлар
* 1944—1945 — Иван Круглыхин
* 1945—1951 — Ахмет Жұбанов
* 1951—1957 — Иван Круглыхин
* 1957—1967 — Құддыс Қожамияров
* 1967—1975 — Еркеғали Рахмадиев
* 1975—1987 — Ғазиза Жұбанова
* 1987—1997 — Дүйсен Қасейінов
* 1997—2018 — Жания Әубәкірова
* 2018—қ.у. — Арман Жүдебаев
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми торабы
## Дереккөздер |
Бекнар Аманбаев (Алматы облысы, Райымбек ауданының Қақпақ ауылы, 1982 жыл) - ережесіз жекпе-жектен Еуразия және ТМД чемпионы. Джиу-джитсудан Қазақстанның екі дүркін чемпионы.
Бекнар Аманбаевтың ережесіз жекпе-жекті серік еткеніне бар-жоғы бес жыл ғана болды. Соған қарамастан ол өзінің мықтылығын мойындатып, көпшіліктің көзайымына айналып үлгерді. Соңғы екі бәсекесін Алматыда өткізген қандасымыз екеуінде де айқын жеңіске жетті.
2009 жылы ресейлік Ваха Әлиевті ұтып, ТМД чемпионы атанса, 2010 жылы қаңтарда үндістандық Кумар Анаптан айласын асырып, әлемдік тәж үшін айқасу мүмкіндігіне ие болды.
## Өмірі
Бекнар көпбалалы қарапайым отбасынан шықты. Әкесі – Бөрібай мен анасы – Рысхан тоғыз бала тәрбиелеп өсірген жандар. Ол кісілер өмір бойы мал бақты. Ауылда еркін күреспен айналысты. Орта мектепті аяқтағаннан кейін Алматыға келіп, Қазақтың спорт және туризм академиясына оқуға түсті. Сол жерде де жаттығудан қол үзген жоқ. Алайда біраз уақыт өткеннен соң джиу-джитсуға бейімделіп, Қазақстанның екі дүркін чемпионы атанды. Кейін ережесіз жекпе-жекке аңсары ауып, осы спортқа мықтап ден қойды.Осы жолды таңдауына әлемнің бірнеше дүркін чемпионы Ардақ Назаровтың ықпалы зор болды. Екеуі бір ауылдан, туысқандығы тағы бар.
Еркін күрестің қыр-сырын ауылда Мұрат Бекбаев үйретті. Ережесіз жекпе-жекте әуелде Ардақ Назаровтың қол астында жаттықты. Кейіннен Ардақ оны өзінің ұстазы Сағатбек Мұсахановқа табыстады.
2007-2009 жылдар аралығында панкратионнан Бішкек пен Қарағанды, ережесіз жекпе-жектен Алматы мен Тараз қалаларында өткен халықаралық турнирлерде топ жарды. Қырғызстанның астанасында жалауы желбіреген вале тудо жарысында жеңімпаз деп танылды.
2008 жылы Еуразия және 2009 жылы ТМД чемпионы атақтарына қол жеткізді. Осы күнге дейін 24 жекпе-жек өткізіп, соның 23-ін жеңіспен аяқтадым. |
Дархан Қамбышев (1985 жылы туган) - Алматы циркінің әртісі Дархан Қамбышев. 2010 жылы Францияда өткен халықаралық байқауда бас жүлдені жеңіп алды. 2010 жылы Қаңтарда Мәскеуде өткен 8-ші Халықаралық цирк өнері фестивалінде де «Алтын пілді» ұтып алған. Анасы Күлтайдың айтуынша, ауылдан қаладағы циркке келген 5 жастағы Дархан сонда-ақ цирк әртісі боламын деп серт беріпті. Діттеген мақсатқа жету үшін Дархан алдымен «Динамо» спорт мектебінде, онан соң 10 жасында цирк училищесінде оқиды.
Асқақ арманға қол жеткізу үшін Дархан аттай 15 жыл тер төкті. Қаңтарда Мәскеуде өткен халықаралық цирк өнері фестивалінде қазылар алқасы бірауыздан бас жүлдеге қазақтың қара баласы лайық деп тапты. 15 метр биіктікте еш сақтандырусыз еркін қалықтаған өнерпаздың талантына залдағылар түгел тәнті болды.
Франциядағы мәртебелі байқауда да Дархан дәл осы трюкты көрсетті. Қос арқанды алақанға орап, жоғарыдан төменге құлдилаған әртістің сәтті шыққан нөмірін бұл жолы да майталман мамандар ең үздік деп тауып, Дарханның мойнына Алтыннан алқа тақты.
Екі ай ішінде екі бірдей Халықаралық байқауда бас жүлдеге ие болған Дархан қазір келісім-шарт бойынша Германияның Варите театрында жұмыс істеп жүр. Жігерлі жігіт енді күзде Италияда, онан соң Монте Карлода өтетін цирк өнері фестивальдерінде Қазақстанның намысын қорғайтын болады. |
Манарбек Ержанов (8 наурыз 1901 жылы Ақтоғай ауылы, Ақтоғай ауданы, Қарағанды облысы — 14 қараша 1966 жылы, Алматы) — әнші, композитор, күйші, актер.
## Жетістіктері
* Қазақстанның халық артисі (1938);
* Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (1936)
* Қазақстан композиторлар одағының ең алғашқы мүшелерінің бірі (1942).
## Отбасы
Әкесі күйші, зергер, ұста болған. Анасы Нақбала да әншілігімен ауыл арасына танылған. Болашақ өнер иесінің музыкаға деген құмарлығы анасының ықпалы арқылы ерте оянады. Арғын тайпасы Тобықты руының Дадан бұтағынан шыққан.Ержановты музыка әлеміне жетелеп, оның әсем сазын көкірегіне ұялата білген ұстазы — әнші әрі күйші Күсенбай. Бұдан кейін Манарбектің әншілік шеберлігін ұштауда Шашубай Қошқарбайұлы мен Әміре Қашаубаев игі әсер етті. 16 — 17 жасында-ақ Ержанов Біржан сал, Ақан сері, Жарылғапберді, Естай, Шашубай әндерін айтып, ауыл арасындағы айтыстарға қатысып, ел аузына іліккен.
## Өнер жолы
1928 жылы Қазақ драма театрына қабылданып, алғашқы актерлерінің бірі болды. Осы театрда қойылған спектакльдерде ойнап, сан қырлы бейнелерді сомдады. 1931 — 32 жылдары Риддердегі жұмысшы жастар театрында қызмет етті. 1934 жылы Алматы музыкалық театрында (қазіргі Қазақ опера және балет театры) өнер көрсетті. И.В. Коцыктың “Айман—Шолпан” спектакліндегі Жарас, Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің “Абайындағы” Әзім, М.Төлебаевтың “Біржан — Сарасындағы” Естай, т.б. рөлдері оның әншілік әрі артистік талантын кең танытып, даңққа бөледі. 1936 жылы Мәскеуде өткен Қазақ өнері мен әдебиетінің онкүндігінде Е.Г. Брусиловскийдің опералары — “Қыз Жібектегі” Шегенің, “Ер Тарғындағы” Сақанның, “Жалбырдағы” Елеместің рөлін ойнап, көрермендердің ерекше ықыласына бөленді. Ол 1953 жылдан өмірінің ақырына дейін Қазақ филармониясында жеке дауыстағы әнші болып, халықтық ән өнерінде кең орын алатын терме, желдірмелерді, кең тынысты әндерді (“Ардақ”, “Ағашаяқ”, “Смет”, “Топайкөк”, “Жанбота”, “Балқадиша”, “Ақ қайың”, “Толыбай”, “Хорлан”, “Ақ сиса”, т.б.) нақышына келтіре орындады. Сөйтіп, ұлттық өнердегі Арқа әні дәстүрінде өз мектебін қалыптастырды.
## Композиторлық қыры
Ержанов композитор ретінде де халыққа кең танымал. Оның “Жетісу”, “Астанада”, “Батыр жорығы”, “Күсенбай”, “ҙрнек”, “Шалқар көл”, “Аққу көлі” күйлері, хорға арналған “Партизан жорығы”, “28 гвардияшы-панфиловшылар”, “Жастар тойы”, “Жастар әні”, “Бейбітшілік маршы” атты шығармалары, “Паровоз”, “Амангелді”, “Бақыт жыры”, “Қуанамын”, “Қойшының әні”, “Әнші Біржанға”, “Сайра, бұлбұл”, “Шегенің термесі”, т.б. әндері бар. Музыкалық жинақтары жарық көрді.
## Марапаттары
Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен, медальдермен марапатталған.
## Дереккөздер |
Шымыр – Дулат тайпасының құрамындағы төрт рудың бірі. Ру атауының шығуы нақты тарихи тұлғаның есімімен байланысты. Шымыр-Ата туралы ауызша аңыздар халық арасында сақталған, оның мазары да белгілі. Шымыр-Ата Ташкент аймағында өмір сүріп, сонда жерленген. Шымыр-Ата мазары – Ташкент қаласы, Сабыр Рақымов ауданы, Фараби көшесі, мазардың жалпы ауданы 4 га., ішінде Шымыр-Ата кесенесі және мешіті бар, ХІІ-ғасырдан бері белгілі тарихи орын.
## Ұраны
Шымырлардың рулық ұраны – «Қойгелді», Қойгелдіге дейін шымырлардың ұраны «Шымыр» болған, жалпы үйсіндік «Бақтияр» ұранын да қолданған. Қойгелді батыр (шамамен 1702-1795 ж. деп қабылданған) шымырлардың рубасы, қолбасы батыры. Қойгелді батыр қазақтардың жоңғар қалмақтарымен, ташкенттік Жүнісқожа қолымен, қырғыздармен соғыстарында дулаттарды ұйымдастырып, қол бастаған. 18-ғ. қазақ-жоңғар соғыстарында жоңғарларға қарсы күресті бастаған. Кейін оның есімі ру ұранына айналған.
## Таңбасы
Шымырлардың таңбасы Н.И.Гродеков бойынша «ятамга» – деп көрсетеді. Қазіргі бұл таңбаның аталуы «Айшық таңба».
## Шежіресі
Шымырдың руының шежіресі:
Шымыр руы — Шынқожа, Бекболат, Темірболат ру бөлімдерінен тұрады. Үшеуінің атауын Шынболат, Бекболат, Темірболат деп бірыңғай айту да кездеседі.
## Шынқожа ру бөлімі
Шежірелік деректер бойынша Шымыр руының ішінде жолы үлкені Шынқожа. Ауызша тарихи аңыздар оның алғашқы есімі Шынболат еді, кейінірек оның нағашысы және түп нағашысы (әкесінің нағашысы) да қожа әулетінің қыздары болғандықтан халықтың дуалы аузымен Шынқожа деп аталып кетіпті дейді. Шынқожаның таңбасы Н.И.Гродековтың деректерінде көрсетілген. Н. Аристовтың Ұлы Жүз рулары туралы құнды мәліметтер беретін еңбегінде: «по г-ну Южакову у Чемыра показаны сыновья Чинходжа, у него Темиръ и Чокай» деп жазады. Бұл деректі 1867 ж. Шымкент өңірінің қазақтарын аралап, шежіресін жинаған Ю.Д. Южаковтың жасап кеткен шежіре кестесінен алғанын айтады . Тағы сол Н.Аристовтың дерегінде 1865 жылғы «Алатау тізімі» деп аталған құжатта «Шымыр болысында басқа көптеген тармақтарын қосқанда үш бөлім тұрады - Күнту, Сәмбет және Көкірек» деп жазады. Әрине бұл деректердің ғылыми маңыздылығы бар, бірақ Шымыр руының көптеген тармақтары ішіндегі кейбірінің ғана аты аталған. Шынқожа бөлімінің тарқатылуы туралы назар аударарлық нұсқа Кененбай Бірімқұлов шежіресінде беріледі ол бойынша: Бәйбішеден – Қобыланды мен Марсым, тоқалынан Бозқозы мен Бозан тарайды. Қобыландыдан Алдияр, одан Сүгірәлі атты жалғыз ұл туылады. Ел аузында ол Мерген Сүгір немесе Шоқай аталып кеткен. Шоқай – Шынңқожа бөліміндегі жолы үлкен ру болғандықтан, Шынқожадан тараған басқа ру тармақтарына аға рудың атын тіркеп айту қалыптасқан. Мысалы, «Күнту-Шоқай», «Қарағай-Шоқай», «Құттық-Шоқай», «Шымыр-шоқай», «Көкірек-Шоқай» тағы басқалары. Шынқожаның Марсымынан – Қырғызалы, Қонақбай, Садыбай батыр атты үш кісінің ұрпағы тарайды. Бозқозыдан - Күнту ру тармағы шағады. Күнтулардың ұраны "Қанкөшек". Бұл осы рудан шыққан әйгілі батыр, бай-бағлан кісі болған. 1910-1911 жылдар шамасында орыс статисттері Алматы қаласы маңында өмір сүрген Күнтудың Қанкөшек аталығының шежіресін жазып алған. Бұл тарихи дерек ҚР. Ғылым Академиясының кітапханасында сақталынған. Сондағы Күнтудың Қанкөшек атасының шежіресі былай таратылады:
Чимырь — Чингожа — Кунту — Маргозы — Айтимбет — Тенегь — Куттыгадам — Канкучукъ.
## Бекболат ру бөлімі
Бекболат Шымырдың ортаншы баласы, одан бес ұл туған — 1. Жиеш, 2. Жиенбет (Боққайнат), 3. Қарымбет, 4. Шілменбет, 5. Мырзамбет (Бестерек). Олардың әрқайсысын біз жеке ру бөлімшелері ретінде тарқатамыз. Алғаш рет орыс зерттеушісі Н. Аристов өз зерттеуінде «Бекбулат с сыновьями Клы, Чильмамбет, Бок-кайнатом» - деп Бекболаттың Құли, Шілмембет, Боққайнат деген үш бөлімінің барлығын естігенін жазады. Бекболаттардың таңбасын зерттеуші Н.Гродековтың деректері бойынша анықтап көруге болады. Жиештен — Жаңабай руы шығады.
## Темір ру бөлімі
Темір ру бөлімі туралы айтылатын ауызшы аңыз әңгімелер көп. Соның бірі — «шын аты Темірболат екен, кейін болаты қалып Темір атала бастаған» — дейді. Темірші ата, Темір әулие туралы бірқатар аңыздар да осы рудың шығуына байланыстырады. Рудың аты темір ұсталығына байланысты шығуы да мүмкін. Бұл туралы зерттеулер жоқтың қасы. Темір руының шежіресі туралы Ш.Құдайбердіұлының еңбегінде, М. Тынышбаeвтың еңбегінде, Х.Арғынбаев, М.Мұқанов, В.Востровтардың еңбегінде де ештеңе айтылмайды. Бұл авторлар Шымырдың Темір деген бір бөлімі бар екенін естігенімен таратылуын білмеген соң, одан ары қарай жаза алмаған. Темір руының аталары туралы бізге мәлімет берген дерек, Н. Аристовтың «Опыт выянения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и Каракиргизов» атты еңбегінде: «по г-ну Южакову у Чемыра показаны сыновья Чинходжа, у него Темиръ и Чокай» — деп жазады. В. В. Радловтың «Из Сибири» еңбегінде «Западное крыло Большой орды: сихым около Чимкента, джамыс, темиръ, шымыръ, ботпай у Аулиеаты» делінеді. 1915 жылы шыққан статистикалық зерттеулер жинағында Темір руының аталарының аты жеке-жеке аталады. XX ғ. басындағы «Материалы по киргизскому землепользованию» статистикалық жинақ бойынша Темірдің мына аталарының аты аталынған: «Ердес-темир», «Худайсугур-темир», «Уркунчи-темир», «Акберди-темир», «Кран-темир», «Кедей-темир». Соған қарағанда Темірден таралатын ең негізгі аталар да осылар. Темірлердің негізгі бөлігі Шымкент уезінің Сарыбұлақ болысында жинақталып отырған. Ташкент уезінде біраз Темірлер мекендеді, олар өзін кейде «Темірші» деп те атаған. Темірлердің жауынгерлік ұраны мен таңбасы, малына салған ені туралы бір мәлімет Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімі экспедициясының мәліметінде кездеседі. Сол бойынша Ташкент уезінде Атшыбұлақ, Кемербастау деген жерлерде отырған дулаттың Темір руының ұраны «Дулат» болған. Сонымен қатар басқа да өзіндік ішкі рулық аталық ұрандары болғаны айтылады .
## Тұлғалар
## Түсініктемелер |
Асық – төрт түлік мал мен қоңыр аңдар тілерсегінде болатын, қызметі аса күрделі, буынға біткен шымыр сүйек. Қой, ешкі, сиыр, түйе асығы үлкен-кішілігіне қарамастан бір пішіндес, мүсіндес келеді. Ал жылқы асығы басқа пішінді болады. Асықпен «Ханталапай», «Үш табан», «Шеңбер» сияқты неше түрлі асық ойындары ойналады. Ойында асықтың сыртқы пішіндері үлкен рөл атқарады.
* Алшы – асықтың иірілгенде тегіс табаны жерге тиіп, тұрық түсуі. Ойын кезінде оған бірінші дәрежелі мән беріледі.
* Тәйке (тауа) – асықтың иіріленде шұңқырлау табаны жерге тиіп, тұрық түсуі. Ол екінші дәрежелі мәнге ие.
* Бүге (бүк) – асықтың иірілгенде дөңес жоны үстіне қарап, етпетінен жатық түсуі. Ол үшінші дәрежелі мәнге ие.
* Шіге (шік) – асықтың иірілгенде шұңқыр құрсақ жағы үстіне қарап, шалқасынан жатық түсуі. Ол төртінші дәрежелі мәнге ие.
* Тұрық – асықтың алшы не тәйке түсуі.
* Омпы – асықтың тұмсығымен жер тіреп, тік шаншылып түсуі.
* Сомпы – асық тұмсығының көкке қарап, тік шаншылып шоңқая түсуі.
* Табан – асықтың тәйке жағы.
* Оңқай – асықтың бүгесі алақанға қарап, тәйкесі оң қол бас бармағына басылып ыңғайлы ұсталуы. Оңқай асық малдың сол жақ аяғының тілерсегінде болады.
* Солақай – асықтың шігесі сыртқа қарап, алшысы оң қол бас бармағына басылып ыңғайлы ұсталуы. Солақай асық малдың оң жақ аяғының тілерсегінде болады.
* Сақа – қолдағы бар асықтың үлкенінен, ірісінен, межемдісінен, салмақтысынан, оңқайынан белгіленеді. Солақайлар сақаны солақай асықтан ұстайды.
## Асық түрлері
* Кеней, кентай - асық ойынында ұпайға тігілетін асық. "Кішкентай" сөзі "Кіші" және "кентай" сөздерінен шыққан. Шүкейдің мүжілген түрі.
* Сақа - асықтың ең үлкені, ірісі. Құлжа сақа - арқардың сақасы.
* Ешкімер - ешкінің асығы.
* Қойлақ, жабай - қойдың асығы.
* Құлжаз- құлжаның асығы.
* Топай, сомпай - бұзау, тайынша асығы.
* Шүкейт - киіктің асығы.
* Шүкей - қозы, ешкі асығы.
* Пүш- тәйке түспесін деп, алшы жағы жонылған асық. "Пұшайман болу" деген сөз осыдан шыққан.
Оңқай - малдың оң жақ аяғының асығы.Солақай - малдың сол жақ аяғының асығы.
## Дереккөздер |
1723 жыл — Григориан күнтізбесі бойынша аптаның бесінші күні, яғни жұмада басталады. Кібісе жыл емес.
Бұл біздің заманымыздың 1723 жылы, II мыңжылдықтың 723-жылы, XVIII ғасырдың 23-жылы, 18 ғасырдың 3-онжылдығының 3-жылы, 1720 жылдардың 4-жылы болып табылады.
## Оқиғалар
## Туғандар
Тағы қара: Санат:1723 жылы туғандар
## Қайтыс болғандар
Тағы қара: Санат:1723 жылы қайтыс болғандар
## Тағы қараңыз
## Түсініктемелер |
Абзал Бауыржанұлы Рақымғалиев (25 мамыр 1992, Алматы) – мәнерлеп сырғанаушы. Олимпиада ойындарына тұңғыш қатыспақ. Ең жоғарғы жетістігі – ересектер арасындағы әлем біріншілігінде – 24-орын (сәуір, 2009 ж), 13-орын «Төрт құрлық біріншілігі» (ақпан 2009 жыл), жасөспірімдер арасындағы «Гран При» кезеңінде 7-орын иегері (қыркүйек, 2008 ж). Биылғы маусымда екі рет жасөспірімдер арасындағы «Гран При» кезеңінде бақ сынап, 15-ші және 14-ші орындарды місе тұтты. Әлемдік рейтингте 58-орында. Ең жоғарғы ұпай көрсеткіші –156,91 («Төрт құрлық біріншілігі», қаңтар, 2010 ж.).
## Дереккөздер |
Денис Юрьевич Тен (13 маусым 1993 жыл, Алматы - 19 шілде 2018 жыл, Алматы) — қазақстандық мәнерлеп сырғанаушы. 2014 жылы мәнерлеп сырғанаудан Сочи олимпиадасының қола жүлдегері. Ол мәнерлеп сырғанаудан 2013 жылғы әлем чемпионатының күміс медаль жүлдегері, VІІ қысқы Азия ойындарында мәнерлеп сырғанаудың чемпионы, Қазақстанның үш дүркін чемпионы. Қазақстан Республикасының халықаралық дәрежедегі спорт шебері.
Ванкувердегі олимпиадада Денис Тен өз деңгейінде өнер көрсетіп 76.34 ұпаймен 10 орынға жайғасты.Ересектер арасындағы әлем біріншілігінде – 8-орын (сәуір, 2009 ж), 9-орын «Төрт құрлық біріншілігі» (ақпан 2009 жыл.), ал 2013 жылы — әлем чемпионатының күміс жүлдегері, жасөспірімдер арасындағы әлем біріншілігінде 4-орын (наурыз 2009 ж), жасөспірімдер арасында «Гран При» сериясы бойынша өткен әлем кубогы кезеңінің 1 орын иегері (қазан 2008 ж.). Биылғы маусымда ересектер арасындағы «Гран-при» сынының қос кезеңіне қатысып, 7 және 10 орындарды иеленді. Әлемдік рейтингте 18-орында тұр. Ең жоғарғы ұпай көрсеткіші – 266,48 (2013 ересектер арасындағы ӘЧ). 2014 жылы Қысқы Олимпиада ойындарында қола медаль жеңіп алды.
## Өмірбаяны
Денис Тен Алматы қаласында туған және корей ұлтының өкілі болып табылады. Денис Корей империясы кезінде даңқты қолбасшысы болған генерал Мин Гынхоның ұрпағы. Калифорниядағы Лос-Анжелес қаласында жаттықты.2018 жылы 19 шілдеде пышақ жарақатынан ауруханада қайтыс болды.
## Мансабы
Конькимен мәнерлеп сырғанауды денсаулық тобында үйренеді. Мәнерлеп сырғанаудан бөлек, Денис басқа спорт түрлерімен, атап айтқанда, теннис, акробатика, таеквондо, каратэ, жүзумен айналысып, би және сурет салу мектебіне барған.
Музыка мектебінде 5 сыныпты тәмамдап, хорға қатысқан.
2002 жылы Денис Тен қатысқан хор ұжымы Пусандағы Хор Олимпиадасында күміс медаль иеленді.
Кейіннен мәнерлеп сырғанаумен айналысуға біржола ден қойды. 2003 жылы "Хрустальный конек" турнирінде оны Елена Буянова (Водорезова) байқап, Мәскеуге өзінің қол астында жаттығуға шақырады.Тен ересек спортшылармен жарысып, 2006 жылғы Қазақстан чемпионатын жеңеді. Бірақ халықаралық деңгейде келесі жылдан бастап көрінеді, оған Халықаралық конькимен сырғанаушылар Одағының жас шектеулері (13 жас) себеп болады. 2010 жылы Нидерланддағы Гран-при жасөспірімдер этапында 10-шы болды.2014 жылы өткен Сочи олимпиадасында Қазақстан қоржынына жалғыз жүлдені алып берген спортшы.Сочи қысқы олимпиада ойындарының мәнерлеп сырғанаудан қола жүлде иегері.
## Бағдарламалар
## Спорттағы жетістіктері
### 2010 жылдан кейінгі нәтижелері
### 2010 жылға дейінгі нәтижелері
* N = балалар деңгейі;
* J = жасөспірімдер деңгейі;
* WD = конкурстан шығып қалған
## Дереккөздер |
Бувайсар Сайтиев - Олимпиада ойындарын үш мәрте ұтқан балуан (74 кг, еркін стиль). Өз шеберлігіне дүние жүзі мықтыларын бас идіріп, алты мәрте әлем чемпионы атанған саңлақ спортшыға кәрі құрлықта да қарсы келер қарсылас табылмады. 1975 жылғы 11 наурызда Хасавюрт жерінде кіндік қаны тамған жігіт барша шешен жұртының мақтанышы болып қана қоймай, иісі мұсылман қауымының ардақтайтын ұлына айналып үлгерді. Себебі, мұсылман қауымында Бувайсардай Олимптің алтын шыңында үш мәрте ат ойнатқан балуан әзірге жоқтың қасы.
## Спорттық ғұмырнамасы
Ол күрес әліппесімен алты басынан бастап танысады. 1992 жылы Красноряскіге қоныс аударып, Ресейдегі мықты еркін күрес мектебі саналатын қарашаңырақта екі дүркін Олимпиада чемпионын тәрбиелеген аты аңызға айналған бапкер Дмитрий Миндиашвилидің қарамағына келіп жазылады. Журналистерге берген сұхбатында: – Мен Красноярскіге орта мектепте білім алу үшін емес, атақты бапкер Дмитрий Миндиашвилиден тәлім алуға бардым. Жас едім, оның үстіне спорттық шеберлігім де анау айтқандай, жоғары болмады. Сөйте тұра, Миндиашвилидің назарына ілігуге тырыстым. Бірақ, бір жылға тарта уақыт бұл мүмкін болмады. Басшылықты қатар алып жүргендіктен, бапкерімнің уақыты тығыз, сол себепті жаттығуды тек өзі ғана өткізбей, өзге жаттықтырушыларға кезек беріліп тұратын. 1993 жылы мен жасөспірімдер арасындағы Еуропа біріншілігін ұттым. Міне, содан бастап Дмитрий Георгиевичтің назарына іліктім, – дейді.
Бувайсар 1995 жылы алғаш рет жастардың әлем чемпионатын ұтады, содан кейін талантты жігіттің тасы өрге домалай береді. Ол бұл жетістігін 1997, 1998, 2001, 2003 және 2004 жылдары қайталап, әлемнің алты дүркін чемпионы деген құрметті атаққа қол жеткізеді. Алайда Олимпиада медалінің кез келген спортшы үшін жөні бөлек-ті. Бувайсар көп ұзамай бұл арманына жетті.
1996 жылы Атлантада өткен Олимпиада ойындарында 25 жастағы Сайтиев сол кездегі күрес ережесі бойынша 76 келі салмақта өнер көрсетіп, алтыннан алқа тағынады.
2003 жылғы әлем чемпионатының ширек финалында белдесіп жатқанда Бувайсар бет сүйегін сындырып алады. Жанына батқан ауруға қарамастан, намысқой жігіт Австралия өкілі Ильсовты атойлап жеңіп, келесі айналымға жолдама алады. Жартылай финалда әлем чемпионы ирандық Хабибиді сан соқтырып, ақтық сайыста Минск өкілі Гайдаровты тізе бүктіреді. Мәскеуге оралған соң, Бурденко атындағы госпиталь дәрігерлері спортшыны операция үстеліне жатқызады. Шытынап сынған бет сүйегінің әсерінен миға қан құйылу қаупі байқалғандықтан, бет хирургиясы бөлімінің меңгерушісі Труханов дейтін профессор операцияны өзі жасайды. Екі ғасыр тоғысындағы Сидней аламанында жарақаты жазылып үлгермеген спортшы ел намысын қорғамай қалуды жөн көрсін бе? Боз кілемге қайта жол алып, Сиднейде күміс жүлдеге қол жеткізеді.
Олимпиаданың өз Отанында алауы тұтанған сайыста Сайтиев бабына қайта еніп, жеңіс тұғырынан қол бұлғайды. Бұл талантты балуанның Олимп тұғырының екінші мәрте бағындыруы болатын. Еркін күрес өнеріндегі даңқы жер жарған атақты Александр Медведьтен кейін батылы жетіп, Олимпиада ойындарын үш дүркін ұтқан балуан бұл кезде әлі жоқ-тын. Осы бақытқа Бувайсар Бейжіңдегі ойындары кезінде қол жеткізіп, әлемдік күрес тарихында өз есімін алтын әріптермен жазды. Әлемдегі еркін күрес балуандары арасында әлденеше рет үздік балуан атанды. Еркін күрестегі ең атақты балуан Александр Медведь екені белгілі. Ол Олимпиаданың үш дүркін, әлем чемпионатының жеті мәрте чемпионы атанған саңлақ.
Бувайсар өзі жайлы Чеченский Спортивный Порталға берген сұхбатында: «Күрес – бұл менің өмірім, кәсібім. Күрестің қамытын кигеніме отыз жылдан асты. Жаттығуда тынбай еңбектенгенді жақсы көрем, боз кілемде төккен теріңнің өтелгені жақсы. Бірақ, спортта әрқашан жеңіс тұғырынан көріну мүмкін емес» деген екен. «Сіздің табысыңыздың сыры неде?» деген сұраққа «Денсаулықта. Қанмен берілген қасиетте. Отбасында дұрыс тәрбие алуда» деп түсіндіреді.
Боз кілемде айбыны асқан Бувайсардың спорттық ғұмырнамасында күтпеген жағдайлар да кездесті. 1994 жылы екі дүркін Олимпиада чемпионы Иван Ярыгиннің мемориалында қызық жайт орын алды. Ол кездегі күрестің ережесі бойынша белдесу 5 минутқа созылатын. Бувайсар екінші айналымда америкалық спортшымен белдесіп ұтылып жатты. Электронды есептегіштегі уақыт – 4.56. Төрт секундтың ішінде төрт ұпай алу мүмкін емес. Оның үстіне төрешілерге 18 жастағы балуанның есімі беймәлім еді. Сайтиевке тиесілі бір ұпай берілместен қалды. Кілемдегі төрешінің ысқырығын ести сала америкалық балуан Сайтиевтің аяғына жармаса кетті. Міне, осы мезетте біздің кейіпкеріміз қарсыласын өзінен асыра лақтырып, 3 ұпайға қол жеткізді. Және тағы бір ұпайды белсенділігі үшін алды. Есеп теңесті: 7:7. Енді бір ұпай алса, келесі айналымға жолдама алмақ. Америкалықтан ес кетті. Бойын қорқыныш билеген болар сірә, кілемге бапкерінің итермелеуімен шығып, ұтылып қалды. Осы жарыста есімі күрес жанкүйерлері мен мамандарына бейтаныс Бувайсар Сайтиев алтыннан алқа тағынды. Ресей ұлтты құрамасы осыдан бастап Сайтиевті жаттығу жиындарына шақыра бастады. Бір қызығы, Сайтиев өзінің барлық белдесулерін еске сақтайды екен.Бір кездері еркін күресте ағайынды Сайтиевтердің даңқы аспандап тұрды. Бувайсардың інісі Адам Сайтиев Сидней Олимпиадасының чемпионы тәжін киген балуан. Бүгінгі таңда ол омыртқа жарығының кесірінен күрестен қол үзуге мәжбүр. Адам Сайтиевтің боз кілемге қайтып шығар-шықпасы әзірге белгісіз. Бір отбасынан шыққан балалардың спорт әлемінде құлаштап қанат қағулары бір бұл емес. Әлемдік күрес тарихындағы соңғы жайтты алып қарайықшы. Бейжің Олимпиадасында белдескен ағайынды француз жігіттері Стив пен Христоф Женолар алғашқысы чемпион атаққа қол жеткізсе, соңғысы жеңіс тұғырының үшінші сатысынан көрінді. Бұл жігіттер төрт жылда алауы бір рет тұтанатын Олимпиада ойындарында олжа салуымен ерекшеленбек, әйтпесе, бір ұядан түлеп ұшып, халықаралық деңгейге жеткен спортшылар қазақ қоғамында да бар.
## Жеке өмірі
Бувайсар қазіргі жары Индирамен отбасын құруды түбегейлі шешкен соң барып, танысқан. Екі жас бір жылдай телефон арқылы тілдесіп тұрды. Жаттығу жиындарынан, жарыстардан балуанның қолы босай бермейтін. Афины Олимпиадасына бір ай қалғанда 29 жастағы Бувайсар болашақ жарымен некелесті. Қазір Сайтиевтер отбасында Әбдірахым, Әлихан, Дэни атты үш ұл өсіп келеді.
Төрт рет Олимпиада ойындарына қатысып, үшеуінде топтың алды болған Бувайсар екі мәрте Меккеге қажылыққа барғанын мақтанышпен айтады. «Қажылық – адамның жан-дүниесін тазартып, рухани күш береді. Ислам дінінде иман деген ұғым бар. Бойында иманы бар адам қайырсыз нәрседен аулақ жүреді. Адам баласы былайғы өмірінде күнәлі істерге көп ұрынады, Алла тағалаға құлшылық етіп отырмасақ, біз жаратушы иемнен алыстап кетеміз» деген болатын. Айтпақшы, Бувайсардың анасы да қасиетті Меккеге төрт рет сапар шеккен жан. Ол ұлының жауапты жарыстар кезіндегі қамқоршысы, сүйенері.
Бүгінгі таңда күрес жанкүйерлері «Бувайсар Сайтиев Лондон Олимпиадасына қатыса ма, жоқ па?» деген сауал төңірегінде бас қатыруда. Бұл жайлы спортшы: «Мен өз өмірімде түрлі қалаларды мекен етіп, көптеген дос таптым. Боз кілемдегі жеңістеріме олар менен бетер қуанады. Мен мұны неге айтып отыр дейсіз? Күресте қалар-қалмасым ұжымдық түрде шешілмек. Ол шешімнің қашан қабылданатыны әзірге белгісіз» деген түсініктеме таратты.
Бувайсар Сайтиевке Шыңғысхан кубогын Мәскеуде Ресейдегі Моңғолия елшілігі өкілдері табыстады. Аталған кубокты күрес әлеміндегі ең мықты балуанға екі жылда бір рет беруге 2006 жылы Моңғолия президенті мен Ұлттық олимпиадалық комитеті шешім шығарған болатын. Ұйымдастырушылардың назары бұл жолы Олимпиаданың үш дүркін чемпионы, әлем чемпионатының алты мәрте жеңімпазы Бувайсар Сайтиевке түскен екен.
– Шынымды айтсам, айналамда не болып, не қойып жатқанын әлі түсінбей жатырмын. Әрине, Шыңғысханның кім болғанын білемін. Бала кезімде Василий Янның романын оқығанмын. Жақында Қытай мен Моңғолия бірлесіп түсірген 30 сериялы көркем фильмін көріп шықтым. Маған фильм керемет әсер етті. Маған Шыңғысхан кубогын табыстап отырған Моңғолияның ұлттық олимпиадалық комитеті мен ел президентіне алғысым шексіз. Бұл сыйлықтың неліктен маған берілгенін білмедім. Тұтастай алғанда, 2008 жыл Моңғолия мемлекеті үшін тарихи жыл болды. Бейжіңдегі ойындарда бұл ұлттың бүкіл спорттық тарихында бұрын-соңды болмаған жетістік орын алып, үш бірдей спортшы Олимпиада алтынына қол жеткізді. Шыңғысхан кубогын алуға ол спортшылардың да мүмкіндіктері бар болатын.
Мені Моңғолия жерінде көп таниды, балуан достарым да бар. Аты аңызға бергісіз Хорлоогийн Баянмунхпен жақсы доспын, ол Мюнхен Олимпиадасында аса ауыр салмақта белдесіп, менің ұстазым Дмитрий Миндиашвилидің шәкірті саналатын атақты Иван Ярыгиннен ұтылған еді. Баянмунхпен бір кездескенімде, бизнесмен достарымен бірігіп, 2012 жылғы Лондон Олимпиадасы қарсаңында жүз шақты талантты жеткіншектің басын қосып, дайындағалы жатқандықтарын айтып берген-тін. Айтпақшы, көп жылдан бері моңғол жерінде менің атымда дәстүрлі турнир өтіп келеді. Бұл жарыста топ жарып, ерекше танылғандар болашақта ел намысын қолдан бермейтін тастүлектер болып қалыптасатынына сенімім мол, – деді журналистерге берген қысқаша сұхбатында Сайтиев. |
Моғолстан — 14 ғ. ортасында құрылған мемлекет. Ол Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалыптасты. Бұл мемлекеттің негізін қалаған Тоғлық Темір (1348—1362) болды.
Моғолстан атауы моңғол деген сөздің түркіше, парсыша атауы болып табылады.
14—15 ғғ. Моғолстан құрамына Түркістан, оңтүстік-шығыс Қазақстан және Орта Азияның кейбір аумақтары кірді. Оған кіретін тайпалар: дұғлаттар, қаңлылар, керейттер, арғындар, барластар кірді. Орталығы — Алмалық қаласы.
Бұрынғы Шағатай ұлысының жерін толық билеуді көздеген Тоғылық Темір Мәуереннахрды Шыңғыс әулеті Денішмендінің атынан билеп отырған Қазағанның көзін құртуды, сол арқылы бұл өңірді Моғолстанға қосып алуды ойлады. Сөйтіп, ол 1358 ж. Қазаған әмірді өлтіртті. Бір жылдан кейін Қазағанның мұрагері Абдолла да қаза болды. Осыдан кейін Мәуереннахр тәуелсіз ұлыстарға бөлінді. Оны пайдалану үшін Тоғлық Темір жанталасты.
Ал Осы кезде Ақсақ Темір өзінің шағын әскерімен Кеш қаласының әміріне қызмет етіп жүрді. Тоғылық әскерлері Кешті алады. Темір Тоғылық Темірге қызметке кіреді.
1361 ж. Мәуереннахрға екінші рет шабуылға аттанып, оны бағындырған Тоғылық Темір баласы Ілияс қожаны оған билеуші етіп қалдырды. Бұл жолы ол Темірді Кеш қаласының басшысы етіп тағайындады.
1362 ж. Тоғылық Темір қаза тауып, Моғолстанда билік Ілияс қожаға көшкенде Мәуереннахрға билеуші болып Қазағанның немересі Хұсайн тағайындалды. Ақсақ Темір онымен бірге Моғолстанға қарсы шығып, Мәуереннахрды өздерінің қол астына біріктіруге кірісті. Ақсақ Темір мен Хұсайн Моғолстан әскерлерін талқандады.
Енді Хұсайн мен Ақсақ Темір арасында билік үшін күрес басталды. Осындай шайқастардың бірінде Темір Балқы қаласында Хұсайнды өлтіріп, Мәуереннахрға ие болды.
## Моғолстанның құрылуы, жер аумағы
14 ғ. ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі – Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу себебі, Шығыс деректерінде «моңғол» сөзіндегі «н» әрпі түсіп қалып, «моғол» немесе «моғолстан» сөзі қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының хан болуға құқығы болмағандықтан, өздерін таңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған. Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақты тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе жерін берген. Маңлай-Сүбе Шығыс Түркістаннан Ферғанаға дейінгі кең-байтақ жерді алып жатқан. Осы аумақта Шағатай кезінен бері өз биліктерін жүргізіп келген дулат тайпасының өкілдері Моғолстан хандығының құрылуына да белсене араласқан.
«Тарих-и Рашиди» еңбегінде былай деп көрсетілген: «… қазіргі Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық жол. Шығыс шеті (Моғолстанның) қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз (Балқаш), Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі, оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен, Қашғар, Ақсу, Шалыш және Тұрфанмен шектеседі». Моғол мемлекетіне Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары да кірген.
## Халқының этникалық құрамы
Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен моңғол ақсүйектері отырған. Әрине, моңғол шапқыншылығы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түркі тілдес тайпалар басымдылық алып, моңғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің моңғол атынан мүлдем айырылған.
Жоғарыда көрсетілгендей, Жетісу аймағы Моғолстанның солтүстік-шығыс жағын алып жатты. Ал бұл аймақтағы түркі тілдес үйсін, қаңлы тайпаларының біздің дәуірімізге дейінгі III – II ғасырлардан өмір сүріп келе жатқандығын білесіңдер. Одан кейін V-VI ғасырларда да бұл аймаққа түркі тілдес тайпалар келіп қоныстанды. Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түркі тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірде өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен моңғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді.
## Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы
Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген Тоғылық-Темір хан елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Мемлекеттің орталығы Алмалық қаласы болады.
Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды. Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. Мырза-Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды. Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.
Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді. Тоғылық-Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген Әмір Темір енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс –Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады. Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады. Ташкент қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақ шайқасы” болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кесікіліскен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.
Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы Самарқанға қарай аттанып, оны қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысты кезіндегі билікті қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық батыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың құрбаны болады.
Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты әмірлері Қамар ад-дин мен оның інісі Шамс ад-диндер жүргізген. Қамар ад-дин де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр-Қожа оғланды хан тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын жақсартуға күш салады.
## Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары
Моғол хандығын осындай саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда Мауараннахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді Моғолстанды жаулауға кіріседі.
14 ғ. аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей, дүркін-дүркін жорықтар жасайды. Алғашқы жорығы 1371-1372 жылдары болған. Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қалаға кірмейді. Жол бойындағы елді мекендерді тонап, халықтың мал-мүлкін талан-таражға ұшыратып, көптеген тұтқын алып қайтады. Екінші жорықта 1375-1377 жылдары оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, жетісудің Шарын өзеніне дейін жетеді. Моғол ұлысының басшысы Қамар ад-динмен шайқасып, оны жеңеді. Қамар ад-дин Шығыс Түркістанға, Үш Тұрфанға қарай қашып құтылады.Әмір Темір Моғолстанға 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасаған. Бұл жолғы жорықтың жойқындығы соншалықты, Әмір Темір өзінің балаларының қолындағы әскерлермен қосқанда 120 мың адаммен атанған.
Әмір Темір 1371-1372 жылдары Моғолстанға әскер аттандырады. Олар Моғолстанның шығыстағы қалаларының бірі Алмалықтың жанына дейін жетіп, керейіттері талқандап, қайтып оралады. Нақ осы жылы Темірдің өзі де Моғолстанның жері Ыстықкөл өңіріндегі Сегізағашқа дейін барлаушылық жорық жасап, көптеген тұтқын алып, қыруар олжа түсіріп қайтады. Бұл жорық моғол жерінің ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорықтардың бағдарламасы болған еді.
Әмір Темір Моғолстанға 1371 жылдан 1390 жылға дейін он шақты рет жорық жасаған. Оның алғашқылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арқылы жүрген. Жетісудің ішкі аудандарына өтіп, Іле өзеніне дейін жеткен. Әмір Темір 1376 жылы көктемде моғолстанның атақты колбасшысы Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырады. Оны кыпшақ әмірі Сасы-Бұға басқарған. Алайда Сасы-Бұға басқа әмірлермен астыртып келіседі де, Әмір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, оған қарсы бүлік шығарады. Сасы-Бұға Ақ Орданың ханы Ұрұс пен Моғолстанның билеушісі Қамар ад-диннен көмек сұрайды. Бұл хабарды естіген Әмір Темір Мауараннахрға тез оралып, Қамар ад-динді Атбасы маңында (Қырғыз жері) қуып жетіп, талқандайды. Бұдан кейін де моғол әмірінің темірге қарсы күресінен ешбір нәтиже шықпаған. Ол 1377 жылы қаратау етегінде және Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында екі рет Әмір темір әскерлерінен күйрей жеңілген.
Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері өздерінің Әмір Темірге жеке-дара қарсы тұра алмайтындарын біліп, 1380 жылдың аяғында одақ құруға әрекет жасайды. Алайда бұл одақтан да еш нәтиже шықпаған. Өйткені одақтың құрылып жатқанын білген Әмір Темір 1384-1391 жылдардың аралығында алтын Ордаға және моғол жеріне бірнеше рет жорықтар жасаған. Моғолстанды біржолата қаратып алу үшін оның түкпір-түкпіріне 120 мың әскер аттандырады. Осы жорықтарды Темір әскерлері көп олжа түсіріп, қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, топ-тобымен қолға түскен тұтқындарды мауараннахрға жіберіп отырған. 1390 жылдардағы жорықтардан кейін Моғолстан Темірге толық тәуелдікке түсті.
## Моғолстанның ыдырау кезеңі
Моғолстанның Сонымен, Әмір Темір шабуылдары әбден титығына жеткен Моғол хандығы мүлде әлсірейді. Хандық бірнеше иеліктерге бөлініп, саяси жағынан бөлшектенеді. Қызыр-Қожа хан Темірге өзінің тәуелділігін мойындайды. Моғолстан Әмір Темір қаза болғаннан кейін (1405 жылы) ғана Қызыр-Қожаның мұрагері Мұхаммед ханның кезінде (1408-1416) тәуелсіздікке қол жеткізе бастайды. Моғол ханы Темір өлгеннен кейін оның әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып қалады. Мұхаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұлықбектің арасындағы Ферғана үшін таласта ол өзінің әскер күшімен ахмед мырзаға көмектесіп, жеңіске жеткен еді. Осы кезден бастап Моғолстан өз тәуелсіздігін ала бастаған. Мұхаммед хан қаза болған соң, Моғол хандығының ішіндегі талас-тартыс қайта басталады. Бұл талас-тартысты Темірдің немересі Ұлықбек пайдаланып, өзін жақтаушы Қызыр-Қожаның немересі Шер-Мұхаммедтің хан болуын қолдайды. Оның хан тағына отыруына көмектескен Ұлықбек енді одан өзіне тәуелді болуын талап етеді. Бұған қарсы болған Моғол шонжарлары Қызыр-Қожаның екінші бір немересі Уәйісті хан тағына отырғызады. Бұған наразы болған Ұлықбек 1425 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасап, халықты талан-таражға ұшыратып қайтады.
Моғолстандағы жағдай 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін де сол баяғы бытыраңқы күйінде қалады. Хандық билік үшін талас енді Уәйіс ханның балалары Жүніс пен есен-бұға арасында басталады. Таластың нәтижесінде дулат әмірлерінің қолдауымен есен-бұға 1433-1462 жылдары хан тағына отырады. Бірақ Жүніс хандық өкімет үшін таласын тоқтатпайды. Ол Темір әулеті әбу Саидтан көмек сұрайды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұғаның қаза болуымен аяқталады. Ферғана жерінде – Жетікентте билік құрып отырған Жүніс дереу Моғолстанға оралып, өзін хан етіп жариялайды. Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абдар-рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағы Қазақ хандығының құрамына енеді.
## Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны
1456 ж. Керей хан мен Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне, Моғолстан жеріне таман қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға еді. Бұл оқиғаның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда территориясы - Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1248-1468) үстемдік етті. XV ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қан төгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар болған сайын үдеп феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар мен феодалдық бытыраңқылық салдарынан Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан мал жайылысын пайдаланудың дағдылы көшіп-қону тәртіптері бұзылды, көшпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қыстауларына бара алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік етуді армандады. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…
Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолданылды, ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары Дешті-Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ көшпенділері Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып қазақ хандығына келіп жатты. XV ғасырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Әбілхайыр ханның қарамағынан батыс Жетісуға 200 мың адам көшіп барды. 1462-жылы Моғолстан ханы Есенбұға қайтыс болған соң, бұл мемлекетте ішкі феодалдық қырқыс күшейіп, өкіметсіздік жағдайдың өріс алуы, Амасанжы Тайшы бастаған ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы шайқалған кезде, Жетісуды мекендеген қазақ тайпаларының қазақ хандығына келіп қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери, саяси күш-қуатын арттыра түсті. |
Денис Кузин (Қостанай облысы, 12 көкек 1989 жыл) — конькимен жүгіруден әлем және Азия чемпионы, қазақстандық конькимен жүгіруші, спринттік көпсайысшы, Қазақстан Республикасының халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Коньки спорт түрінен әлем чемпионы атағына ие жалғыз қазақстандық.
Денис Кузин 2011 жылы Астана мен Алматыда өткен қысқы Азия ойындарында 1500 метрге жүгіру жарысында чемпион атанған. Денис Кузин - конькимен жүгіруден әлем және Азия чемпионы, қазақстандық конькимен жүгіруші, спринттік көпсайысшы, Қазақстан Республикасының халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Коньки спорт түрінен әлем чемпионы атағына ие жалғыз қазақстандық.
Ол 1998 жылы коньки тебу секциясына баруды бастады. Алғашқы бапкері Пастушенко Николай Петрович болды.Кузин әлем чемпионатын жеңіп алған алғашқы қазақстандық спортшы.
Конькимен сырғанау спортына Денисті әжесі Светлана Григорьевна Карайченцева әкелген екен. Ол – ата-анасы қаза болғаннан кейін баланың тәрбиесін толықтай өз қолына алған спортшының ең жақын әрі қымбат адамдарының бірі.
«Конькимен жүгіру спортына мені әжем күштеп әкелді. Ол мені мұнда темекіге, ішімдікке әуестеніп кетпей, спортқа деген қызығушылығымды ояту үшін әкелгені анық. Соның арқасында конькимен сырғанау спорты менің жұмысыма, өмірімнің мәніне айналды. Бұрын жай ғана сырғанау, жаттығуға келіп-кету ұнаса, қазір менің дайындығым басқа дәрежеге көтерілді», - деген ойымен бөлісті спортшы.
Чемпионның айтуынша, оның басты фанаты әжесі болған және болып қала бермек. Сол себепті ол өзінің барлық жетістіктерін тек қана әжесіне арнайды.«Мен, әлбетте, барлық жеңістерімді әжеме арнаймын. Ол мен үшін мені мәпелеп, бағып-қағып, өз жолымды дұрыс таңдауға көмектескен ең қымбат адам. Ол Қостанайда тұратындықтан, жарыстарға қатысуға мүмкіндігі жоқ, ал негізгі жарыстардың бәрі өте қашық жерлерде өтеді. Соған қарамастан, ол теледидар арқылы бірде-бір жарысымды қалт жібермей, менің әрбір маңызды сәттерімді назардан тыс қалдырмауға тырысады. Біз үнемі байланысымызды үзбейміз, мен хабарласып, тікелей көрсетілім қайда және қашан болатынын айтам. Ол менің жағдайымды үнемі қадағалап отырады», - деп әңгімеледі Денис.
Денистің тағы бір жанкүйері – үш жасар қызы Ксюша. Ол барлық көрсетілімдерді интернет арқылы тамашалап, чемпион әкесін әркез қолдап-қолпаштап отырады.
"2008 жылдан бастап Қазақстан Республикасы құрамасына кірдім. 2012 жылы жарақатыма байланысты үзіліс алуыма тура келді. Емделіп келген соң, жаттықтырушымның өтінішімен спортпен айналысуды қайта жалғастырдым. Алты айдан кейін әлем чемпионатын жеңіп алдым" - дейді Денис.
## Жетістіктері
2010 ж. - Ванкувердегі (Канада) қысқы Олимпиада ойындарының қатысушысы;2011 ж. - 1500 м қашықтықта VII қысқы Азия ойындарының жеңімпазы (Астана, Қазақстан);2012 ж. - 1500 м қашықтықта Азия чемпионатының жеңімпазы (Астана, Қазақстан);2013 ж. - 1000 метр қашықтықта әлем чемпионатының жеңімпазы (Сочи, Ресей);2014 ж. - Сочидегі (Ресей) қысқы Олимпиада ойындарына қатысушысы; Әлем кубогының жеңімпазы; Әлем чемпионатында кіші алтын және кіші қола медаль иегері;2017 ж. - 1000 метр қашықтықта өтетін VIII қысқы Азия ойындарының күміс жүлдегері, Саппородағы (Жапония) командалық жарыстың қола жүлдегері.
## Әлем чемпионаты 2013
Сочиде өткен конькимен жүгіру спорты бойынша әлем чемпионатында, ерлер арасында 1000 метр қашықтықты 1.09,14. минутта өтіп әлем чемпионы атанды. Бұл – Қазақстанның әлем чемпионатында конькиден алған алғашқы алтын медалі.
## Дереккөздер |
Екібастұз — Павлодар облысының оңтүстік-батысында орналасқан қала. 1898 жылы негізі қаланып, қала дәрежесін 1957 жылы алды.
## Этимологиясы
Осы өңірде тас көмір кені ашылғанға дейін, оның күншығыс жағында жатқан тұзды көл ерте заманнан бері «Екібастұз» деп мұрағаттық құжаттардан белгілі. Осыған байланысты кейін бұл жерден табылған тас көмір кені де, оның жанына орнаған қалашық пен қала да «Екібастұз» деп аталады.
Екібастұз қаласы өзінің жастығына қарамастан теңдесі жоқ алып кәсіпорындарымен бүкіл әлемге танымал болып отыр. Қысқа ғана мерзім ішінде Қазақстанның «қара алтынды» жерінде пайда болған қала біздің замандастарымыз үшін аты аңызға айналған қала болып отыр. Тек қана Екібастұзда тұңғыш рет Қазақстанда көптеген алдыңғы қатарлы технология өмірге келді, жаңа үлгідегі құрал-жабдықтар зерттелді.
Екібастұз қаласы - кеншілер мен энергетиктердің мақтанышы. Қала орасан зор, әлемдегі бай тас көмірімен танылып отыр. №1, 2-МАЭС- тердің іске қосылуы арқасында Екібастұз жылу энергетикалық кешенінің ірі орталығы болып отыр. Бүгінгі таңда үш бірдей – «Богатырь», «Солтүстік» және «Шығыс» кеніштерінде көмір өндіріледі. Екібастұз көмірі Қазақстанның, Орал, мен Батыс Сібірдің электр станцияларының жұмыстарын үздіксіз қамтамасыз етіп отыр. Қала тек географиялық орнымен ғана емес,сонымен қатар тарихи ерекшелігіне байланысты қалыптасты. Екібастұз көмірі мен электр қуаты бүкіл аймақтың кәсіпорындар: Павлодар химия, мұнай өңдеу, алюминий, трактор, Ақсу ферроқорытпа зауыттары - Екібастұздағы «қара алтынның» арқасында өркендеп отыр. Сондай-ақ Екібастұз көмірі Қазақстан мен Ресейдің арасын жалғастырушы буын болып табылады. «Шығыс» кеніші - әлемдік тәжірибеде тұңғыш рет бейімделген көмір қабаты жағдайында көлденең жатқан шектеулі қуатымен жобаланды және көмір шығарудың жаңа технологиясын енгізді.
## Бұқаралық ақпарат құралдары
* Екiбастұздан шығатын баспасөз:қазақ тiлiндегi «Отарқа» газетіапталық «Голос Экибастуза Мұрағатталған 2 тамыздың 2009 жылы.»«Экибастузское обозрение» газетасы«Деловой Экибастуз» Мұрағатталған 8 сәуірдің 2009 жылы. журналыжарнама хабар апталығы «Витрина» Мұрағатталған 7 ақпанның 2009 жылы.
* қазақ тiлiндегi «Отарқа» газеті
* апталық «Голос Экибастуза Мұрағатталған 2 тамыздың 2009 жылы.»
* «Экибастузское обозрение» газетасы
* «Деловой Экибастуз» Мұрағатталған 8 сәуірдің 2009 жылы. журналы
* жарнама хабар апталығы «Витрина» Мұрағатталған 7 ақпанның 2009 жылы.
* 2 телеарна жұмыс iстейдi«Екiбастұз қалалалық телеарнасы» (ЕҚТ) — 5-шi арна МВ«Арта ТВ» — 32-шi арна ДМВ
* «Екiбастұз қалалалық телеарнасы» (ЕҚТ) — 5-шi арна МВ
* «Арта ТВ» — 32-шi арна ДМВ
* 6 радиостанса бар:«Павлодар» радиосы 102,1 МГц«Русское радио — Азия» 102,6 МГц«Love» радиосы 103.6 МГц«NS» радиосы 104,2 МГц«Ретро FM» радиосы 105,2 МГц«Қазақ радиосы» 106,9 МГц.
* «Павлодар» радиосы 102,1 МГц
* «Русское радио — Азия» 102,6 МГц
* «Love» радиосы 103.6 МГц
* «NS» радиосы 104,2 МГц
* «Ретро FM» радиосы 105,2 МГц
* «Қазақ радиосы» 106,9 МГц.
## Халқы
Тұрғындар саны — 128 981 адам, ал бірнеше ауылдық аймақтарындағы тұрғындарымен қоса 145 491 адам (1 қаңтар 2023 жылғы санақ бойынша).
Ұлттық құрамы (1 қаңтар 2019 ж. бойынша):
* Қазақтар — 87 087 адам. (56,93 %)
* Орыстар — 48 129 адам. (31,46 %)
* Украиндықтар — 5653 адам. (3,7 %)
* Татарлар — 3701 адам. (2,42 %)
* Немістер — 2495 адам. (1,63 %)
* Басқалары — 5 906 адам. (3,86 %)
* Барлығы — 152 971 адам. (100,00 %)
## Дереккөздер |
Арқалық сөзінің мағынасы:
* Арқалық – брус түріндегі құрылымдық элемент.
Елді мекендер:
* Арқалық – Қостанай облысындағы қала.
Таулар:
* Арқалық – Шаған тауының батысында орналасқан тау.
* Арқалық – Қу тауының оңтүстік-шығысында 30 км жерде орналасқан тау.
* Арқалық – Қарағанды облысы, Шет ауданы жеріндегі тау.
* Арқалық – Семейтау тауының оңтүстік-шығысындағы тау.
## Дереккөздер |
Абай — Қарағанды облысындағы қала, Абай ауданының орталығы (1997 жылдан).
## Тарихы
Қала негізі Қарағанды көмір алабының батыс телімдерінің игерілуіне байланысты 1949 жылы Шерубайнұра кенті ретінде қаланған. 1961 жылы қалаға айналған.
## Халқы
## Экономикасы
Біздің мемлекетімізде болған қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістер қаланың өміріне де өз әсерін тигізді. Нарыққа өтер тұста бүкіл еліміздегі тәрізді Абай ауданы да қиындықты бастан кешті. Ауданның көлемі қазір 653 мың гектар. Халық санағының мәліметіне сәйкес ауданда 57,3 мың адам тұрады, оның 28,3 мыңы қалалықтар, 29 мыңы ауылдықтар. Нарықтың қиын кезінде көптеген мекемелер мен кәсіпорындар жабылды. Бұрынғы 4 шахтадан біреуі ғана қалды. Басқадай кәсіпорындар мен құрылыс-монтаж ұйымдарының өнімдеріне сұраныс болмай қалды.
Оның есесіне ауданда шағын және орта бизнес жақсы дамып келеді. Қазір мұнда ірі бизнестің жеті, орта бизнестің 36, шағын бизнестің 127-і кәсіпорны жұмыс жасайды. Бұлардың ішінде ырғақты жұмыс істеп жатқан «Қазақмыс» корпорациясының «Абай жылу жүйесі» ЖШС, Оңтүстік Топар кен басқармасы, жоғары коксты көмірді байытатын «Восточная» байыту фабрикасы, «Тексти-Лайн» ЖШС-ін айтуға болады. Жеке меншік кәсіпорындардың ішінде «Эдельвейс» өндірістік кооперативі, агроөндірістік ұн комбинаты, «Медео» ЖШС-ларын ерекше атап өткен жөн.
## Инфрақұрылым
Ауданда қазір 39 мектеп бар. Абай спорт мектебінің спортшылары республикалық қана емес, әлемдік жарыстарда жүлде алып жүр. 1980 жылы ұйымдастырылған Абай Құнанбаевтың мұражайы қаланың мақтанышы ғана емес, мәдени-рухани орталықтың бірі болып отыр. Денсаулық сақтау саласына да ерекше көңіл бөлініп келеді. Ауданда 3 емхана, 2 аурухана, 11 селолық фельдшерлік амбулатория, 22 фельдшерлік-акушерлік пункт, 13 дәріхана, 2 туберкулезге қарсы диспансер халыққа медициналық қызмет көрсетіп келеді.
1966 ж. құрылған Олимпиадалық резервтегі балалар мен жасөспірімдердің мамандандырылған мектебі бокстан Еуропа чемпионы С. Нұрқазовты, халықаралық спорт шеберлері Б. Аманбаев, Д. Мұңайтпасов, Әлем чемпионы С. Сәпиевті даярлады. Мұнда Абай Құнанбаевтың әдеби-мемориалдық мұражайы бар. Қапаның орталық бөлігінде Абай ескерткіші орнатылған. Қарағанды—Жезқазған—Қызылорда автомобиль жолы, Қарабас кентінің жанынан Жартас су құбыры өтеді. Ең жақын Қарабас темір жол стансасы 7 км жерде.
## Тағы қараңыз
* Абай (шахта)
## Дереккөздер |
Қаулы – алқалық негізінде жұмыс істейтін мекемелерде шешімдерді, ұйғарымдарды жинақтайтын ресми құжат.
Қаулы мәжілістерде, жиналыстарда талқыланатын мәселелер бойынша қабылданады, онда көрсетілген шаралардың орындалуы міндеттеледі.
Ірі мекемелерде, министрліктер мен ведомстволарда ең маңызды мәселелер бойынша алдын ала анықтама және анықтама бойынша қаулының, шешімінің жобасы әзірленеді.Қаулы мен шешім тілдік құрылымы жағынан ұқсас.
## Дереккөздер |
Құда түсу - қазақтардың ертеден және қазір де жалғасып келе жатқан жақсы әрі жарасты дәстүрлердің бірі.
Жігіттің әкесі немесе оның жақын туыстары қызы бар үйге құда түседі, яғни бойжеткен қызын сұрайды. Құдалар құрметке лайық сыйлы адам деп жасайды саналады. Қыз әкесі келісім берген соң құдалықтың жөн-жоралғыларын жасайды. Оның түрі өте көп, мысалы: құда аттанар, құда тарту, ат байлар, құйрық-бауыр, тағы басқа ырымдары мен кәде алымдары болады (“кәдеге” қараңыз). Құдалықты басқарып барған адам “бас құда” деп аталады. Тұрмыс құратын жігіт пен қалыңдықтың әкелері бір-біріне “бауыздау құда” деп аталады.
Құда түсу- қазақтың мәртебелі әрі жарасты салт-дәстүрлерінің бірі. Онда түрлі ойын-сауық, әзіл-қалжыңдар айтылады. Екі жақ та бір-бірін сынап отырады.
## Дереккөздер |
Мұрат Мұхтарұлы Әуезов (1 қаңтар 1943 жыл, Мерке кенті, Жамбыл облысы – 14 маусым 2024 жыл, Алматы) — мемлекет және қоғам қайраткері, мәдениеттанушы, фиолология ғылымдарының кандидаты (1969), Қазақстанның Қытайдағы Төтенше және Өкілетті Елшісі (1992–1996), жазушы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың ұлы.
## Өмірбаяны
1943 жылғы 1 қаңтарда Жамбыл облысында Мерке кентінде қазақтың жазушысы Мұхтар Омарханұлы Әуезов пен Фатима Ғабитованың отбасында дүниеге келді. Қожа руынан шыққан.
1949 жылы әкесі Мұхтар Алматы қаласындағы екі қазақ мектебінің бірі – ұлдарға арналған №18 мектеп-интернатқа апарып, оқытады. Қазақ мектебінде 3 жыл оқып, орыс тілді №39 мектепке ауысады.
М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Шығыс тілдері институтын «Қытай филологиясы» мамандығы бойынша бітірді.
Мәскеу қаласында оқып жүрген кезінде, 1963 жылғы 7 қараша күні "Жас тұлпар" ұйымының негізін салады. Ұйым Мәскеуде оқып жүрген қазақ студенттерінің басын қосып, қазақ мәдениетін, тарихын, тілін, әдебиетін насихаттауды көздеді. "Жас тұлпар" сұрапыл Сталиндік заманнан соң, қазақ жастарының алғашқы ұлттық намысын көрсетуі еді. Ұйым ықпалымен жастар қазақша әуен тыңдай бастап, аты-аңызға айналған "Гүлдер", "Дос-Мұқасан" ансамбльдері құрылды.
КСРО Ғылым Академиясының әлем әдебиеті институтында әдебиет теориясы бойынша филология ғылымының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғады.
Қазақстан Журналистика Академиясының 2007 жылғы 27 ақпандағы жалпы жиналысы арқылы Академияның толық мүшесі болып сайланды (диплом №44; 2007 жылғы 27 ақпан).
2024 жылғы 14 маусымда Әуезов Алматыда қайтыс болды. Онымен қоштасу рәсімі 16 маусымда өтті де, ол Алматы Орталық зиратында, әкесі Мұхтар Әуезовтің қасында жерленді.
## Қызметі
1963–1966 жылдарда "Жас тұлпар" ұйымына көшбасшылық етті.
1965–1966 жылдарда КСРО Ғылым академиясының Азия және Африка халықтары институтында зерттеуші болып қызмет етті.
1970–1976 жылдарда Мұрат Әуезов «Эстетика кочевья» ұжымдық монографиясын әзірлеген (1975) философия және құқық институтындағы эстетика тобына жетекшілік етті.
1977–1980 жылдарда Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші;
1980–1982 жылдарда Қазақ КСР тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамының Орталық кеңесінде бөлім меңгерушісі;
1982–1987 жылдарда Қазақфильм киностудиясында бас редактор және көркемдік жетекші болып қызмет атқарды.
1988–1989 жылдарда Қазақстан жазушылар одағының көркем аударма және әдеби өзара байланыстар жөніндегі бас алқасын басқарды.
1989–1990 жылдарда Халықаралық антиядролық "Невада-Семей" қозғалысының Вице-Президенті;
1990–1992 жылдарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Халық депутаты, Президиум мүшесі, сыртқы қарым-қатынас пен парламентаралық байланыстар жөніндегі Комитеттің төрағасы болды.
1992–1995 жылдарда Қазақстанның Қытай Халық Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметін атқарды.
1995–1998 жылдарда Мұрат Әуезов Мәдениет проблемалары ғылыми орталығының тарих және мәдениет теориясы бөлімінің меңгерушісі; «Мир» телерадиокомпаниясының Қазақстандағы көркемдік жетекшісі болды.
1996–1999 жылдарда "Азамат" демократиялық партиясының төрағасы;
1998 жылы Алматы облыстық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының басшысы;
1998–1999 жылдарда Мұхтар Әуезов мұражай-үйінің жетекші ғылыми-қызметкері;
1999 жылғы желтоқсаннан «Сорос-Қазақстан» қорының атқарушы директоры, 2002 жылғы шілдеден 2003 жылғы шілдеге дейін қордың президенті.
2003–2007 жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапханасының Бас директоры қызметіне тағайындалды.
2003 жылдан бастап Бішкек қаласындағы "Планетарное око" фестивалінің Президенті;
2005 жылғы сәуірден бастап "Алматы мәдениеттанушылар форумының" төрағасы;
2007 жылдан бастап Мұхтар Әуезов қорының Президенті.
### Мүшелігі
* Қазақстан жазушылар одағының мүшесі;
* Қазақстан Кинематографияшылар Одағы мүшесі;
* Қазақстан ПЕН-Клубының мүшесі;
* ҚР Президенті жанындағы Ұлттық құрылтай мүшесі;
* "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының қоғамдық кеңес мүшесі;
* ЮНЕСКО ісі жөніндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы мүшесі;
* "Ұлы Жібек жолындағы талқы" үкіметтік емес ұйым мүшесі;
* ҚР Параламенті Мәжілісі жанындағы қоғамдық кеңес мүшесі;
## Марапаттары
Мемлекеттік марапаттар
* 2001 — «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы берілді;
* 2006 — «Құрмет» ордені;
* 2011 — «Парасат» ордені;
* 2022 (22 қазан) — 1 дәрежелі «Барыс» ордені (Ақордада ҚР Президенті табыстаған);
* 2024 (18 сәуір) — «Данакер» ордені (Қырғызстан) — Қырғызстан мен Қазақстан арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайтқаны үшін
Халықаралық және қоғамдық марапаттар
* 2003 — "Тарлан" сыйлығының лауреаты ("Ағарту ісіне қосқан үлесі үшін" санатында);
* 2005 — «Алтын асық» сыйлығының лауреаты, «Алтын Адам-Человек года» фестивалінің арнайы сыйлық лауреаты;
* 2005 — «Интеллигенция для интеллигенции» номинациясында сыйлық лауреаты;
* 2005 — Қазақстан журналистика академиясының "Алтын жұлдыз-2005" сыйлығының лауреаты ("Үздік авторлық бағдарлама" номинациясында);
* ЮНЕСКО қола медалі – Ұлы жібек жолының зерттелуі мен жаңғыруы қосқан үлесі үшін;
Үкіметтік медальдер
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 10 жыл" медалі (2005);
* "Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл" медалі (2006);
* "Астана 10 жыл" медалі (2008);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 10 жыл" медалі (2011);
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 20 жыл" медалі (2015);
* "Қазақстан халқы Ассамблеясына 20 жыл" медалі (2015);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 25 жыл" медалі (2016);
* "Астана 20 жыл" медалі (2018);
* "Қазақстан халқы Ассамблеясына 25 жыл" медалі (2020);
* "Қазақстан Республикасының Конституциясына 25 жыл" медалі (2020);
* "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 30 жыл" медалі (2021);
## Шығармашылығы
* Времён связущая нить. Монография. Алматы, «Жазушы» (1972);
* Иппокрена Хождение к колодцам времен (1997).
## Отбасы
* Әкесі — Мұхтар Омарханұлы Әуезов
* Анасы — Фатима Ғабитова
* Мұғамила Мұхтарқызы Әуезова
* Ләйла Мұхтарқызы Әуезова
* Інісі — Ернар Мұхтарұлы Әуезов
* Ұлы — Мағжан Мұратұлы Әуезов
* Қызы — Зифа-Алуа Мұратқызы Әуезова
Әйелдері:
* Хорлан Рахiмбек (қызы — Зифа-Алуа Мұратқызы Әуезова)
* Зәуреш (ұлдары — Мағжан Мұратұлы Әуезов)
* Тамара
## Дереккөздер |
Картоп, картофель (немісше Kartoffel), түйнекті алқа, ақтүйнек (лат. Solanum tuberosum ) – алқалар тұқымдасына жататын көп жылдық дақыл.
* 150-ге жуық түрі белгілі.
* Бір жылдық дақылдық негізінен, 2 жақын түрге бөлінеді.
* Анд картобы (andіgenum) Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия және Аргентинада өседі.
* Чили (Еуропа) Картобы (tuberosum) климаты қолайлы елдерде өседі.
* Қазақстанға Еуропадан әкелінген, республиканың барлық аймақтарында өсіріледі.
* Жарықсүйгіш, ылғалсүйгіш (әсіресе, гүлдеу және түйнектүзілу кезінде), суыққа төзімді дақыл.
## Таралуы
Отаны – Оңтүстік Америка, күні бүгінге дейін осы аймақта табиғи жағдайда өсетін жабайы картоп түрлерін кездестіруге болады.
Оңтүстік Америкадан Еуропаға 1565 жылы әкелінген. Ең алғаш Франция ханшайымы Мария-Антуанетта картопты насихаттау үшін оның гүлін шанына қыстырған екен. Бұл сәндік король сарайы қызметкерлерінің барлығына лезде мода болып, кеңінен тараған. Осыдан кейін Францияда картоп өсіру қолға алынады. Тіпті король ХVІ Людовик картопты кеңірек наихаттау мақсатында қала маңындағы өз бақшасына тек қана картоп отырғызып, оны күзетуді бұйырды. Бір қызығы: картоп ұрлаушыларды тек қана айыптап, «ұрыларды ұстамауға» міндеттейді. Бұл әрекет картоптың сол елде кең таралуына қолайлы жағдай туғызған. Картоптың отаны Чили болып саналады. 1560 жылдары Испанияға әкелінген картоп кейін Еуропа мен Азияға таралады. Ал Ресейге ол І Пертдің ұсынуы бойынша 1765 жылы әкелінген. Қазіргі заманда дүние жүзінің бырлық елдерінде егіледі.
## Сипаттамасы
Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Сабағы жуан, тікенексіз. Сабағының көп бөлігі топырақ астында болады. Ұзын мұртшалар шығарады (ұзындығы 15-20, кейбір түрлерінде 40-50 см). Жапырағы қою жасыл, сабақта кезектесіп орналасады. Гүлі ақ, күлгін түсті, сабақ басында шоғырланған болады, гүлі 5 күлтелі.
Биіктігі 40 – 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте 3 – 6 сабақ болады. Гүлі ақ, қызғылт не көкшіл күлгін түсті. Жемісі екі ұялы, көп тұқымды. Жер астындағы өркен сабағының ұшы түйнекке айналады. Топырақ температурасы 5 – 8°С-та түйнек бүршік жара бастайды, түйнектің түзілуіне ең қолайлы температура 10 – 13°С, 20°С-та түйнек түзілу процесі тоқтайды. Ал –1 – 2°С суықта жас өскіндері үсіп кетеді. Вегетациялық кезеңі 70 – 120 тәулік. Тұқымынан және түйнектен көбейеді. К. түйнегінде 23,7% құрғақ зат болады, оның ішінде: 17,5% крахмал, 0,5% қант, 1 – 2% ақуыз, 1%-ке жуық минералды тұздар, С, В1, В2, В6, РР, К витаминдері бар. Қазақстанда картоптың 20-дан астам сорттары аудандастырылған (оның ішінде 10-ы жергілікті селекциядан шыққан), 1 га-дан орта есеппен 100 – 200 ц өнім түседі. К. тағам, мал азығы және өнеркәсіпте тех. шикізат ретінде пайдаланылады.
Зиянкестері: картоп түн көбелегі, колорадо қоңызы, тағы басқа.
## Күтімі
Картопты вегетативтік тәсілмен, картоптың түйіндері арқылы көбейтеді. Картопты бірнеше бөліктерге бөліп, 5-10 см тереңдікке егеді. Егілген түйіндер өну үшін, 15-20 °C температурада ұстау қажет. Ал сабағының өсуіне, жапырақтардың өсіп шығуы мен гүлдеуі үшін 16-22 °C температура жеткілікті. Картоп гүлдеу кезінде және түйін салу кезінде суды көп мөлшерде қажет етеді. Дегенмен, судың шамадан артық болуы да картопқа зиян. Картоптан көп өнім алу үшін, сабағын топыраққа көміп 2-3 рет түптеу қажет. Картоптың жер бетіне өсіп шығуы үшін және гүлдеу, түйін салу уақытында өте көп тыңайтқыш пайдаланылады. Мысалы, 1 гектар жерден өсіп шыққан 200-250 ц картопқа 100-175 кг азот, 40-50 кг фосфор және 140-230 кг калий жұмсалады. Сонымен қатар қопсыту жұмыстарын жиі жүргізу керек.
## Дайындалуы
Түйнекті алқаның түйнектерін күзде қазып, жинап алады.Химиялық құрамы: Картоптың түйнегінде 10-28% крахмал, 15% май, 1,3% ақуыз, A, B1, B2, C, PP, K1, Д витаминдері, натрий, калий, кальций, хлор, күкірт тұздары, микроэлементтерден мыс, қобальт, йод болады.
## Қолданылуы
Крахмал өндірісінде қолданылады.Бәрімізге белгілі, картопты көптеген елдерде «екінші нан» деп атайды. Өйткені, өзінің құнарлығымен және дәмімен үлкен орын алатын картоп барлық елдер дастарханындағы тағам құрамында болады. Картоптан көп мөлшерде крахмал алынады.
## Дереккөздер
Қ 74 Құлжабаева Г. Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал. — Алматы, 2011. — 16 б., ISBN 978-601-7237-33-2
## Тағы қараңыз
* Картоп аурулары
* Картоп шаруашылығы |
М.О. Әуезовтің әдеби-мемориалдық мұражай үйі – Алматы қаласының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне енген қала құрылысы және сәулет түріне жататын тарихи нысан.
## Орналасқан жері
Алматы қаласы, Төлебаев кешесі, 185-үй.
## Құрылыс кезеңі және авторы
Үй 1951 жылы тұрғызылды (сәулетшісі Г. Г. Герасимов), М.О. Әуезовтың мұражай-үйі болып 1963 жылы 28 қарашада ашылды. Жазушы өмірінің соңғы 10 жылы (1951-61 жылдары) осы үйде өткен.
## Тарихи деректер
Біртуар қазақ жазушысы, ғалым және қоғам қайраткері М.О. Әуезов (1897-1961 жж.) туралы естеліктерді сақтап қалу үшін 1961 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен М.О. Әуезовтың мемориалды мұражайын ашу туралы шешім қабылданды. 1963 жылы әдеби-мемориалдық мұражай-үйі алғашқы келушілерді қарсы алды. Бұл үйде М.О. Әуезов өмірінің соңғы онжылдығында тұрды. Дәл осы жерде әйгілі "Абай жолы" романы аяқталған болатын. Үйді және жазушының қолжазбалары мен жеке кітапханасынан тұратын жеке қорын оның жұбайы ҚазКСР ғылым академиясының әдебиет және өнер институтына тапсырды. 1961-1971 жылдар аралығында бірінші жинақтама көрсетілді, оның концепциясының авторы суретші Н.П. Александров болды. 1973 жылы жинақтама айтарлықтай жаңарып, кеңейді, сол күйінде ол 90-жылдардың ортасына дейін өзгеріссіз болды.1993-1997 жылдар аралығында мұражай айтарлықтай ауқымды қайта қалпына келтіру жұмыстарына ұшырады. Оның мақсаты үйдің алғашқы қалпын және М.О. Әуезовтың жұмыс орнын алғашқы қалпына келтіру болды. Ойдағыны іске асыру үшін жаңа құрылыс тұрғызылды. Қазір жазушының жұмыс бөлмесін ғана емес, сонымен қатар кітапханасын және басқа бөлмелерін де бұрынғы қалпына еңжақын күйде көруге болады.
## Мұражай бөлімдері мен қоры
Мұражай ұлы жазушының мұрасын жинақтап, насихаттау, шығармашылық өмір жолы мен қоғамдық қызметін, әдебиет саласындағы ізденістерін жан-жақты тану бағытында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Мұражайда қазақ интеллигенциясының қаймағы болған М. Әуезовтің араласу ортасы, достары мен жақындары тұрғысынан сипаттайтын 11 зал бар.
* М. Әуезовтің есімімен біте қайнасып астасып жатқан, оның ғылыми және әдеби ізденістерінің негізгі жемісі болып табылатын қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы – музей экспозициясының өзекті тақырыптарының бірі. Абайдың әдеби мұрасын бейнелейтін экспонаттардың қатарында ақын шығармаларының Мүрсейіт көшіріп жазған қолжазбасы мен библиогр. сирек кездесетін басылым - 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық керген шығармалар жинағы сияқты баға жетпес аса құнды тарихи туындылар бар. Мұражайда Абайдың алғашқы шығармалары, оның қазақ, орыс және басқа бауырлас халықтар тілдеріндегі басылымдары мен дүниежүзі халықтарының тілдеріне аударылған жинақтары қойылған. "Абай жолы" эпопеясына арналған бөлімде шығарманың бауырлас халықтар және араб, ағылшын, неміс, француз, чех, словак, венгр, румын, поляк, болгар, моңғол, Вьетнам тілдеріндегі аудармалары орналастырылып, әлемдік әдебиет пен өнер қайраткерлерінің ойшыл-ақынның шығармашылығы жайлы келелі пікірлері мен ой толғаулары келтірілген.
* Ұлы ақынның мұрасын жан-жақты, терең зерттеуде, қазақ әдебиеті тарихи салаларының бірі - абайтанудың негізін салушы М. Әуезовтің педогогикалық және ғылыми қызметіне арналған бөлімнің ғылыми-танымдық маңызы зор. Бөлімде Абайдың шығармашылық талантын ашып көрсететін Әуезовтің ғылыми-зерттеу еңбектеріне (монографиялық мақалалар жинағы, оқулықтың арнайы тараулары т. б.) ерекше мән берілген. Әуезовтің ұлы ақын мұрасын оқып-үйренетін абайтанудың арнайы курсы мен абайтанудың арнайы семинар сабақтарын ұйымдастырушы көрнекті педагог, абайтанудың бірегей білгірі ретінде бейнесі сомдалған.
* "Абай жолы" эпопеясының жазылу жайына арналған бөлімде Абайдың отбасымен түскен фотосуретінің түпнұсқасы, балаларының және Семей өңіріне жер аударылып келген орыс достарының суреттері, Абайдың П.Д. Лобановскийдің салған портреті, ақынның өмірі туралы Әуезов жазып алған естеліктері, архивтік деректер, түрлі тарихи құжаттар кеңінен көрсетілген. Бөлімдегі суретшілер Е.М. Сидоркин, Л.А. Ильина, Қ.Қ. Қожықов т. б. "Абай жолы" эпопеясына салған суреттері Абай тақырыбын байыта түседі.
* "М. Әуезов және театр өнері" бөлімінде Абай бейнесінің драма театрындағы "Абай" пьесасы мен "Абай жолы" роман-эпопеясынан композиция, "Абай әндері" көркем фильмі мен опера сахнасындағы көріністері қойылған және композиторлар А.Қ. Жұбанов пен Л.А. Хамидидің "Абай" операсындағы Абайдың музыкалық тұлғасын қалыптастыру жайлы естеліктері сақталған.
* Абай тақырыбы – Әуезовтің жеке архивінің аса маңызды құрамдас бөлігі. Мұражай қорында "Абай жолы" эпопеясы қолжазбасының барлық түпнұсқасы, шығарманың жазылу барысында енгізілген қосымшалар мен өзгертулер, түрлі нұсқалары және абайтану саласындағы күрделі мәселелерді шешуге арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарының қолжазбалары түгелдей дерлік жинақталған.
* Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде мұражай қорындағы магнитофон таспасына жазып алынған ақын замандастарының естеліктері мен түрлі әдеби және архивтік деректер баға жетпес құнды экспонаттар болып табылады.
* Музейдің киноархивіндегі деректі "Мұхтар аға" фильмі көрермендерді "Абай жолы" эпопеясының жазылу жайымен таныстырады. Фильмде Абайдың өмірі мен шығармашылығына қатысты бірқатар мәселелер талқыланып, көрермендердің ұлы ақын туралы танымын байыта түседі.
## Дереккөздер |
Орынбор облысы (орыс. Оренбургская область) — Ресей Федерациясының субъекті. Еділ федералды өңірінің құрамына кіріп, Орал экономикалық ауданының бөлігі болып саналады.
1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Орта Еділ өлкесінің құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.
Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица Елизавета Петровнаның жарлығымен құрылған Орынбор губерниясы болған.
Әкімшілік орталығы – Орынбор қаласы.
## Физикалы-географиялық сипаттамалары
### Географиясы
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.
Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста Самара облысымен, солтүстік-батыста – Татарстанмен, солтүстігінде – Башқұртстанмен (Ық өзенінен Жайық өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста Челябі облысымен, ал шығысы мен оңтүстігі Қазақстанмен шектеседі. Қазақстанмен мемлекеттік шекарада орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде Сарытау облысымен шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: Қостанай, Ақтөбе және Батыс Қазақстанға түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі Жайық облыс арқылы ағып өтеді.
### Климаты
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың мұхиттар мен теңіздерден айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. Қар жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.
### Жер бедері
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы Шаған өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, Орал таулары, Орал сырты пенеплені, Торғай үстірті жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік Жалпы Сыртқа жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде Бүгілме-Белебей қыратымен, оңтүстігінде Каспий маңы ойпатымен шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. Үлкен Иік және Борлы өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: Шайтантау жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында Гүбірлі таулары байқалады. Оралдың бас жағында Ирендік жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.
Орынбор облысында Ресейдің орманды дала аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.
### Топырақтары
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.
Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.
Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.
### Гидрографиясы
Облыстың жер үсті суларын Жайық (аумақтың 63%), Еділ (31%), Тобыл (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), Сақмар (798 км), Елек (623 км), Самар (594 км).
Шалқар-Екі қара көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. Жетікөл көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: Иреклі (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.
### Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА)
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: Орынбор қорығы, «Шайтантау» қорығы және Бұзаулық бор ұлттық саябағы. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.
## Тарихы
Қазіргі Орынбор облысы аумағындағы адамдардың қоныстануының ең көне іздері жоғарғы палеолитке жатады: Қорманай ауданының солтүстігінде Бұзаулық өзенінің төменгі ағысындағы I Лабаза және II Лабаза тұрақтары, Медногорск маңайындағы Еділбай тұрағы, Новоузел ауылының шетінде және Матвей ауданындағы Интернационал ауылының маңындағы шақпақтас құралдарының орналасқан жері, Елек үстіртіндегі бұғы бейнеленген «Доңыз тақтасы». Қызыл Гвардия ауданындағы Ивановка ауылының жанындағы Староток тұрағы мезолитке жатады. Неолит дәуіріне Ескі Елшан және Ивановская тұрақтары жатады. Б.з.б. V ғасырдың екінші жартысы – IV мыңжылдықтың басы хвалын-бережный мәдени тобының орындарын қамтиды (Торған, Иваново тұрақтары, Иваново жағадөң обасы). Қола дәуіріне Срубная және Алакөл археологиялық мәдениеттерінің отырықшы малшыларының және Қарғалы кеніштеріндегі металлургиялық кеншілердің қоныстары жатады.
Б.з.б. XVII-XVI ғасырларда Оралда Сынтасты үлгідегі қорғандары бар қорған-бекініс қоныстарының тұтас желісі құрылды. Сармат мәдениетіне Шарлық ауданындағы Прохоровка ауылының маңындағы қорғандар жатады. IX—XII ғасырлардағы түркі тілдес көшпенділер Орынбор облысы аумағында қалдырған «балбал тастар» антропоморфты тас мүсіндері орта ғасырларға жатады.
XVIII ғасырдың 30-жылдарынан бастап башқұрт және қазақ тайпаларының Ресей мемлекетіне өз еркімен кіруі туралы шешім қабылданғаннан кейін қазіргі Орынбор аумағын Ресейдің орталық губернияларынан көшіп келушілер белсенді түрде игере бастады.
1735 жылы 15 тамызда Ор өзенінің сағасына (Орынбор атауы осыдан шықты) «зеңбіректен жауған оқпен» бірінші Орынбор бекінісі салтанатты түрде қаланды. Бұл жер қазір Жаманқала қаласы орналасқан. Келесі бірнеше жыл ішінде, 1743 жыл қазіргі орналасқан жерінде құрылғанға дейін Орынбор бірнеше рет көшірілді. Орынбор 1744 жылы императрица Анна Иоанновнаның жеке жарлығымен құрылған Орынбор губерниясының әкімшілік орталығы болды. Губернияның құрылуының бастауында сол дәуірдің белгілі мемлекет қайраткерлері және зерттеушілері В.Н.Татищев, И.К.Кирилов, П.И.Рычков және тұңғыш Орынбор губернаторы болған И.И.Неплюев тұрды. Губерния өз құрамында қазіргі Қазақстан, Башқұртстан, Татарстан, Челябі және Самар облыстарының бір бөлігін біріктірді. Оның оңтүстік шекарасы Каспий және Арал теңіздерінің жағалауымен өтті.
1920 жылы 26 тамызда Кеңес үкіметі (РКФСР БОАК мен ХКК) РКФСР құрамында «Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» декрет шығарып, Қырғыз АКСР-нің басқару органдары жергілікті Депутаттар кеңесі, ОАК және Халық Комиссарлар Кеңесі болады, ал әскери аппарат болып Қырғыз әскери комиссариат болатындығын бекітті. 1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қырғыз АСКР Кеңестерінің Құрылтай съезі өтті. 1920 жылы Орал, Торғай және Семей облыстары, Күнгей Каспий облысының солтүстік бөлігі, Бөкей губерниясы және Орынбор қаласымен бірге Орынбор губерниясының оңтүстік бөлігінде қоныстанған қырғыз-қайсақтарынан (ол кезде қазақтар осылай аталды) РКФСР құрамында жаңа автономия – Қырғыз АСКР (1925 ж. сәуірден бастап – Казақ АКСР) құрылды. 1925 жылы ақпанда Қазақ АКСР-інің астанасы Орынбордан Ақмешітке, ал Орынбор губерниясы Қазақ АКСР-інің құрамынан шығарылып, РКФСР-ның тікелей бағыныстылығына берілді.
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 14 мамырдағы қаулысымен жойылған Орынбор, сондай-ақ Самар, Ульяновск, Пенза және Сарытау губернияларының бір бөліктерін біріктіру нәтижесінде әкімшілік орталығы Самарда болған Орта Еділ облысы құрылды. Осы кезде бұрынғы Орынбор және Ор уездері кіретін Орынбор округі құрылды.
1929 жылдың 20 қазанынан бастап Орынбор округі Орта Еділ өлкесінің құрамына кірді.
1930 жылы 30 шілдеде Орынбор округі басқалармен бірге жойылып, оның аудандары Орта Еділ өлкесіне тікелей бағынды.
1934 жылы 7 желтоқсанда БОАК Төралқасы Орта Еділ өлкесінен Орынбор облысын бөліп құру туралы қаулы қабылдады. Сонымен бірге Орынбор облысы депутаттары Кеңесінің сайлауын өткізу жөніндегі ұйымдастыру комитетінің құрамы бекітіліп, төрағасы болып К.Е.Васильев тағайындалды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1938 жылғы 26 желтоқсандағы Жарлығымен облыс Чкалов облысы болып өзгертілді (сол қаулымен Орынбор қаласы Чкалов қаласы болып өзгертілді). Облыс 1957 жылдың 4 желтоқсанына дейін Чкалов деп аталды.
## Билік органдары
### Атқарушы билік
2019 жылдың 21 наурызынан бастап Орынбор облысының губернаторының міндетін атқарушы — Денис Владимирович Паслер. 2010 жылдың 15 маусымынан 2019 жылдың 21 наурызына дейін Юрий Александрович Берг Орынбор облысының губернаторы болды. Бұған дейін облысты Алексей Андреевич Чернышев пен Владимир Васильевич Елагин басқарған.
### Заң шығарушы үкімет
Заң шығарушы үкіметті 47 депутаттан тұратын Орынбор облысының заң шығарушы жиналысы жүзеге асырады. Заң шығарушы жиналыстың төрағасы Грачев Сергей Иванович.
Заң шығарушы жиналысының комитеттері:
* аграрлы-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша
* бюджеттік, салықтық және қаржылық саясат мәселелері бойынша
* мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, сыртқы байланыстар мен қоғамдық бірлестіктердің қызметінің мәселелері бойынша
* заңдылық, құқық тәртібі, адам құқықтары, әскери қызметкерлер мен казактар мәселелері бойынша
* білім, ғылым, мәдениет және спорт мәселелері бойынша
* меншік, табиғатты пайдалану және құрылыс мәселелері бойынша
* әлеуметтік саясат және денсаулық мәселелері бойынша
* экономикалық даму, өндірістік-шаруашылық кешен және кәсіпкерлік мәселелері бойынша
* мандат комиссиясы
## Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
### Әкімшілік-аумақтық құрылымы
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
* 35 аудан
* 12 қала
* 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым
Аудандары
* Абдулла ауданы
* Адам ауданы
* Ақбұлақ ауданы
* Александровка ауданы
* Әсекей ауданы
* Бөрте ауданы
* Бұқарыслан ауданы
* Бұзаулық ауданы
* Гай ауданы
* Грачевка ауданы
* Домбаровка ауданы
* Елек ауданы
* Кваркен ауданы
* Қызыл Гвардия ауданы
* Қуандық ауданы
* Қорманай ауданы
* Матвеевка ауданы
* Новоорск ауданы
* Новосергиевка ауданы
* Октябрьский ауданы
* Орынбор ауданы
* Первомайский ауданы
* Переволоцк ауданы
* Пономаревка ауданы
* Сақмар ауданы
* Сарықтас ауданы
* Светлый ауданы
* Северный ауданы
* Соль-Илецк ауданы
* Сорочинск ауданы
* Ташлы ауданы
* Түк ауданы
* Төйлеген ауданы
* Шарлық ауданы
* Ясный ауданы
Қалалары
* Абдулла
* Бұқарыслан
* Бұзаулық
* Гай
* Қуандық
* Медногорск
* Жаңа Троицк
* Орынбор
* Жаманқала
* Соль-Илецк
* Сорочинск
* Ясный
Жабық әкімшілік-аумақтық құрылым
* Комаровск ЖӘАҚ
### Муниципалды құрылысы
Муниципалды құрылысының құрамында облыстың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шегінде 2016 жылғы 1 қаңтарға қарай 489 муниципалды құрылым құрылды, оның ішінде:
* 13 қалалық аймақ
* 29 муниципалды аудан, оның ішінде:447 ауылдық мекен.
* 447 ауылдық мекен.
2016 жылдың 1 қаңтарына қарай облыста қалалық мекендер жоқ.
### Елді мекендері
10 мыңнан астам тұрғыны бар елді мекендер
## Тұрғындары
Росстат мәліметтері бойынша облыс халқының саны 1 924 578 адамды (2022) құрайды. Халық тығыздығы — 15,56 адам/км2 (2022). Қала халқы — 61,65% (2020).
Ұлттық құрамы
Халықтың басым бөлігі орыстар. Облыста татарлар, қазақтар, украиндар, башқұрттар, мордвалар – ерзә, чуваштар, немістер де тұрады.
## Экономикасы
Экономиканың жетекші салалары — отын өнеркәсібі, қара және түсті металлургия, химия, мұнай-химия және тамақ өнеркәсібі. Орынбор облысының аумағында Ресейдегі ең ірі Орынбор сұйық газ кен орны бар. Орал өңірінде мұнай, темір (Халилов кен орны), мыс (Гайское кен орны) және никель кен орындары, талшықтас (Киембаев кен орны), тас тұзы (Илецское кен орны) өндіріледі. Облыстағы ірі кәсіпорындар: «Орынбормұнай», «Газпром Добыча Оренбург», «Орскнефтеоргсинтез», «Оренбург минералдары», «Орал Болат» (Новотроицк) өндірістік бірлестіктері, «Южуральникель» (Орск), Орск жеңіл металл құрастырылым зауыты, Медногорск мыс-күкірт комбинаты, Гай тау-кен байыту комбинаты.
Астық және мал шаруашылығы саласындағы ауыл шаруашылығы. Орынбордағы мамық орамалдар зауытының өнімдері әлемге кеңінен танымал. Сондай-ақ облыста шипайжайлы ағымдар да бар, мысалы, Соль-Илецкідегі Тұзды көл және Гайдағы бальнеологиялық-балшық шипайжайы.
### Өнеркәсіп
Өнеркәсіпте экономикалық белсенді халықтың 25 % жұмыс істейді және жалпы өңірлік өнімнің 55 % өндіріледі.
Көмірсутектерді өндіру
Облыс Ресейдің мұнай өндіруші аймақтарының тізімінде төртінші орында тұр. Республикадағы өндіріс үлесі 4,5% (2011). Отын өнеркәсібі Орынбор облысындағы жетекші сала болып табылады. Мұнайдың 60 % Құрманай, Первомай, Сорочин аудандарында өндіріледі.
## Тағы қараңыз
* Қуандық дәлізі
## Дереккөздер |
Юпитер (Есекқырған) — Күн жүйесінің бесінші ғаламшары.
Қызылжұлдыз бен Сатурн (Қоңырқай) ғаламшарларының арасында орналасқан. Есекқырған күннен 773 млн. шақырым қашықтықта орналасқан.Есекқырған Күн жүйесінің ең үлкен ғаламшары. Диаметр бойынша ол Жерден 11 есе, ал салмағы бойынша 300 есе үлкен.
Есеккқырғанның бір жылы Жердегі 11 жылына сәйкес, яки Есекқырған Күнді 11 жылда бір айналады. Бірақ Есекқырғанда Жердегідей жыл мезгілдері жоқ, өйткені ғаламшардың белі оның орбитасының жазықтығына перпендикуляр болып тұр. Есекқырғанның, Жермен сәйкестегенде, жылы ұзақ болса, тәулігі өте қысқа.
Есекқырғанның бір тәулігі 9 сағат 50 минутқа сәйкес. Ол бар үлкен ғаламшарлар секілді өте жылдам өз белін айналады.
Ғаламшар бетіндегі орта шама температурасы −138 °C. Есекқырғанның табиғи серіктері — Еуропа (серік), Каллипсо, Ио, Ганимед.
## Атауы
Юпитер көне юнандардың Зевс құдайының мадағына атаған. «Юпитер» бұл Зевс құдайының латын аты.
Қазақтың атауы «Есекқырған» ғаламшардың ерте аспанға шыққанынан пайда болған. Есек керуенді басқаратын адамдар оны Шолпан ғаламшарымен шатасып, есектердіерте оятқан. Есектер дұрыс дем алмай, таңертенге шейін шыдай алмағаннан өліп қырылған. Соңдықтан ел аузында ғаламшарды Есекқырған деп атау бастаған.
## Серіктері
Әртүрлі жазбаларда Юпитердің әртүрлі серіктер саны келтіріледі. Ресми деректерде ғаламшардың 95 серігі бар деп жиі жазылады. Ең ірі серіктерді Галилей серіктері деп атайды, өйткені оны Галилео 1610 жылы алғаш бақылаған. Олар: Ганимед, Ио, Еуропа және Каллисто. Юпитердің барлық үлкен серіктері синхронды түрде айналады және планетаның күшті толқындық күштерінің әсерінен Юпитерге қарай әрқашан бір жаққа қарайды. Юпитердің де әлсіз сақиналары бар, олар «Вояджер-1» 1979 жылы Юпитерді ұшып өтуі кезінде табылған.
Юпитердің Галилей тапқан ең танымал төрт серігін қарастырайық.
* Ганимед - Күн жүйесіндегі ең ірі серік. Ол тіпті кейбір ғаламшарлар, атап айтқанда, Меркурий мен Плутоннан да ірі.
* Ио - Юпитердің тамаша серігі. Күн жүйесінде геологиялық ең белсенді дене. Оның бетінде бір уақытта жиырмаға тарта жанартаулар атқылап, балқыған күкірт өзендері ағып жатады.
* Еуропа - тауы жоқ мұзды әлем, Соңғы мәліметтерге сүйенсек, мұздың астында жүз км тереңдікте су пайда болуы мүмкін. Ал онда, өз кезегінде бір жасушалы балдырлар өмір сүруі мүмкін.
* Каллисто - ең күңгірт әрі мұзды серік. Күн жүйесінде кратерлері ең көп дене. Ғаламшар бетінде өте терең шұңқыр бар, ол планетаның төрт миллиард жыл бұрын астероидпен соғысқандығын айтады. Оны алғаш Галилео Галилей байқаған Галилей серіктерінің бірі болып, ірі серік ретінде Меркурийдің үлкендігіндей көлемге ие.
Юпитер - үлкен ғаламшар, соның арқасында ол Күн жүйесіндегі барлық планеталар үшін қорғаныс болып табылады, өйткені оның гравитациялық әсерінен ол көптеген ғарыштық денелерді, кометаларды, метеориттерді, астероидтарды тартады. Мысалы, 1992 жылы қызықты құбылыс байқалды - Юпитердің Шумейкер-Леви кометасымен соқтығысуы. Толқындық күштердің әсерінен комета фрагменттерге бөлінді.
Алып планеталарды зерттеудің бүкіл тарихы «Пионер», «Вояджер», «Галилео» және т.б. сияқты құрылғылармен байланысты болды. 1972 жылы және 1973 жылы АҚШ-тың алғашқы ғарыш кемесі «Пионер-10 және -11» Юпитерге жіберілді. «Вояджер-1 және -2» ғарыш аппараттары да 1977 жылдың күзінде ұшырылып, планетаға 1979 жылы жетті. 1995-2003 жылдар аралығында «Галилео» ғарыш кемесі Юпитерде жұмыс істеді. «Галилео» көмегімен ғалымдар «Шумейкер-Леви» кометасының құлауын байқады.Олар 2011 жылы планетаны егжей-тегжейлі зерттеу үшін «Юнон» ғарыш аппаратын ұшырды.
Юпитерге телескоп арқылы қарасаңыз, экваторға параллель орналасқан қызыл-қызғылт сары көлденең жолақтарды көруге болады. Бұл оның бұлттары. Бұлттар жарық аймақтарынан тұратын әртүрлі ендіктер жолақтарында орналасқан аммиак кристалдарынан тұрады. Юпитер бұлттарының қызғылт сары және қоңыр түстері Күннің ультракүлгін сәулеленуіне ұшыраған фосфор мен күкірт бар қосылыстардан туындайды.
Юпитерде сіз антициклондық құйын деп аталатын қызықты құбылысты байқауға болады, оны Ұлы Қызыл дақ деп атайды. Бұл оңтүстік тропиктік аймақта орналасқан әртүрлі мөлшердегі сопақ түзілу. Бақылаулардың басында оның өлшемдері: ұзындығы - 50 000 км., ал ені – 13 000 км болды.
Қазір оның ұзындығы қысқарып, шамамен 12 000 - 13 000 км құрайды.
## Ел аузындағы аңыздардан
Бір жаққа тауар апара жатып, жолда бір бекетке түнеген көпес күзетшіге: Шолпан туа оят, ертерек жүреміз, — деп бұйрық беріп жатып қалады. Ұйқылы-ояу қалғып отырған күзетші бір кезде күншығыстан туып келе жатқан жарық жұлдызды көріп, Шолпан туып қалыпты, тұрыңдар деп керуеншілерді оятады. Таң жақын деп керуен жолға түсіп тартып береді. Бірақ таң атпайды, оның үстіне борасын көтеріліп, күн суытады. Керуен жолдан адасады. Жылы қорадан шығып кеткен есектер суықтан қырылады. Мен Шолпан екен десем, ол есекті қыруға шыққан жұлдыз екен ғой депті аңқау күзетші. Осылай манағы жарық жұлдыз таң алдында туатын Шолпан емес, Есекқырған жұлдызы деп аталады.
## Дереккөздер |
Индербор — Атырау облысы, Индер ауданындағы кент, аудан және Индербор кенттік әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Жайық өзенінің сол жақ беткейінде, Индер көлінен солтүстік-батысқа қарай 9 км және Атырау қаласынан солтүстікке қарай 190 шақырым жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі Индер кентінің маңында ашылған борат және ас тұзы кен орындарын игеруге байланысты 1935 жылы қаланған.
## Халқы
## Өндірісі
Басты кәсіпорны "Индерқұрылысиндустрия" акционерлік қоғамы борат кенін, гипсокартон өндіруші кәсіпорын. «Жайықгазтасымалдау» басқармасы, геологиялық «Бор» ЖШС, «Индертұз» кәсiпорны, «Индергипс» бiрлескен кәсіпорны, «Индер» мұнай айдау стансасы, «Геохим» кәсiпорны аудан экономикасының негiзгi нысандары болып есептеледi. Ауданның табиғи қорларын игеру мақсатында шетелдiк компаниялармен бiрлескен кәсiпорындар жұмыс жасауда.1989 ж. "Мақат-Индер" темір жолы іске қосылды. Жайық өзенінен жаңа көпір салынды.
## Мәдени-әлеуметтік мекемелері
### Мектептер
* М.Әуезов атындағы орта мектеп — 1961 ж. сегізжылдық мектеп болып құрылған, 1974 жылы орта мектепке айналды.
* С.Сейфуллин атындағы орта мектеп — 1959 жылы 7 жылдық мектеп болып ашылды. 1960 жылы мектепке С.Сейфуллин есімі берілді. 2013 ж. мектептің жаңа ғимараты пайдалануға берілді.
* Ш.Уәлиханов атындағы орта мектеп — 1933-34 оқу жылында іргесі қаланған. Шоқан есімі 1952-53 оқу жылында берілген.
* Көктем орта мектебі — 2000 жылы "Көктем" мөлтек ауданында бастауыш мектеп болып ашылды. 2002 ж. 200 орындық жаңа мектептің ғимараты тұрғызылды. 2003 ж. орта мектепке айналды.
* Индер балалар өнер мектебі
* Индер аудандық балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
### Мектепке дейінгі білім
* "Райхан" бөбекжай-бақшасы
* "Ботақан" бөбекжай-бақшасы – ескі С. Сейфуллин орта мектебінің ғимараты қайта жасақталып, 2019 жылы 80 орындық балабақша болып ашылған.
* "Айналайын" бөбекжай-бақшасы – Шығыс мөлтек ауданданында 2017 жылы 290 орындық балабақша болып ашылған.
* "Балдәурен" бөбекжай-бақшасы
### Колледж
* Индер көп бейінді ауыл-шаруашылық колледжі — 1984 жылдан №8 кәсіптік- техникалық училище, 1996 жылдан №5 кәсіптік- техникалық мектеп. 2003 жылдан №5 кәсіптік мектеп, 2007 жылдан № 8 кәсіптік лицейі болып өзгертілді. 2012 жылдан бері Индер көп бейінді ауыл шаруашылық колледжі.
### Мәдени орындар
* "Борат" мәдениет үйі — 1958 ж. пайдалануға берілген. Индерборат кенішінің қаржысымен тұрғызылған.
## Діни ұйымдар қызметі
* Свято-Никольский приходы — 2011 жылы ашылған.
* Әйіп Қажы мешіті — 2004 жылы салынған, 250 адамға арналған. Жоба авторы Қазақстан Сәулетшілер одағының мүшесі Т.Қасенов. Қабырғасының биіктігі 12 метр. Екі кіші мұнарасы бар, мінбердің биіктігі 2 метр.
## Суреттер
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
Қазақстан:
* Ақсай — Ақмола облысы Есіл ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Ақтөбе облысы Қобда ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Ақтөбе облысы Темір ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Алматы облысы Кеген ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Алматы облысы Іле ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Атырау облысы Атырау қалалық әкімдігіне қарайтын ауыл.
* Ақсай — Батыс Қазақстан облысындағы қала, Бөрлі ауданының орталығы.
* Ақсай — Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданындағы таратылған ауыл.
* Ақсай — Қостанай облысы Амангелді ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданындағы ауыл.
* Ақсай — Түркістан облысы Түлкібас ауданындағы таратылған ауыл.
Ресей:
* Ақсай — Ресейдің Ростов облысындағы қала.
Өзендер:
* Ақсай (өзен, Алматы облысы)
* Ақсай (өзен, Атырау облысы)
* Ақсай (өзен, Қарағанды облысы)
* Ақсай (өзен, Жуалы ауданы) |
Ақкөл сөзінің бірнеше мағынасы бар:
Елді мекендер:
* Ақкөл – Абай облысы Бесқарағай ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Ақмола облысы Ақкөл ауданындағы қала.
* Ақкөл – Ақмола облысы Зеренді ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Ақтөбе облысы Әйтеке би ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Ақтөбе облысы Қарғалы ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Алматы облысы Балқаш ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Атырау облысы Құрманғазы ауданындағы кент (станса).
* Ақкөл – Жамбыл облысы Талас ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Қостанай облысы Жангелді ауданындағы ауыл.
* Ақкөл – Павлодар облысы Екібастұз қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
* Ақкөл – Түркістан облысы Отырар ауданындағы ауыл.
Көлдер:
* Ақкөл – Жамбыл облысы Талас ауданындағы көл.
* Ақкөл – Ақмола облысы Ақкөл ауданындағы көл.
* Ақкөл – Қостанай облысы Жангелді ауданындағы көл.
* Ақкөл – Маңғыстау облысы Бозащы түбегінің солтүстік-батысында Ақшағыл шығанағына жақын жатқан көл.
* Ақкөл – Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданындағы көл.
Басқа мағыналар:
* Ақкөл – Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы Қаражал әкімдігі аумағындағы құдық.
* Ақкөл – Арал теңізіндегі Қаратерең түбегі мен Тоқпан теліміндегі қолтық. |
Рудный — Қазақстанның солтүстік әкімшілік-аумақтық бөлінісі Қостанай облысындағы қала.
## Тарихы
1949 жылы 18 ақпанда Алтай геологиялық-барлау экспедициясының ұшқышы М.Г.Сургутанов «Сарыбай» шатқалының үстінен ұшып бара жатып, кенеттен компас тілі оңтүстікке бұрылғанын байқады. Үш ай өткен соң Сургутановтың магниттің кенеттен ауытқуын байқаған жеріне геологтар мен географтар келді. Олар Сарыбай мекенінде ірі кен орны жатқанын анықтады. 1949 жылғы көктемде В.П.Новиков Соколов темір кені пайдалы қазбасын ашты.
1954 жылғы жазда үкімет комбинат құрылысын бастау жөнінде нұсқау берді. Осы уақытта қала құрылысы да басталды. 1955 жылғы мамырда алғашқы құрылысшылар келді, олар трест басқарушысы Я.М.Гиммельмаш және В.Ш.Буреш болатын. Кеншілер бұл уақытта геологтардан Комсомольск поселкесін алып, өздерінің қарапайым үйлерін құрылысшыларға берген болатын. Қолда бар тұрғын үй қорына қосымша ретінде палаткалар орналастырылды, сондай-ақ жиналмалы қалқан үйлер бой көтерді.
1955 жылы 13 қаңтарда тал түсте алғашқы жарылыс болды. Жарушылар қатқан үлкен топырақ кесегін әуеге көтерді, дизель экскаваторының тәжірибелі машинисі Александр Попов және ауысым бойынша жұмыс істейтін оның әріптестері Павел Малютин, Григорий Киселев тау жынысының алғашқы шөміштерін автомашиналарға тиеді. Жүргізушілер оның алғашқы ондаған текше метрлерін үйінділерге шығарды. Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинатының және Рудный қаласының құрылысы осылайша басталған болатын.
Рудный қаласы... Бұл атау, әрине, Үлкен Торғайдың темір кенінің орасан үлкен қорлары болуынан шықты, Соколов және Сарыбай кен орындары оның інжу-маржаны болып табылады. Қала құрылысы жөнінде алғашқы рет Ленинград институтының «Гипро-руда» жобасында сөз болады, онда карьерлерге сипаттама беріледі, кен дайындау фабрикаларының, электр стансасының, құрылысшылар базасының және ... кеншілер қаласының орны Тобыл өзенінің жағасы деп белгіленеді.
Бұл 1953 жылы күзде болатын. ССКБК құрылған күні - 1954 жылғы 30 маусым, КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысында комбинат құрылысын бастау жөніндегі шешімнен басқа қала құрылысы жөнінде де айтылады. Алайда 1954 жылғы 30 маусым мен 1957 жылғы 30 тамыз аралығында бақандай 3 жыл жатты, бұл жылдар жігер мен романтикаға толған әрі ұзақ, әрі қысқа жылдар болатын.
1955 жылы комсомол жолдамаларымен Үлкен Торғайға алғашқы 4 мың адам келген болатын. Бастапқыда Комсомольск, Павловск, Алексеевка поселкелеріне, палаткаларға қоныстанды. Бұл жерге көбісі ұзақ уақытқа, тіпті тұрақты тұруға көшіп келген болатын, сондықтан кен алыбын игеру мақсатынан басқа көкейде өз шаңырағым болса ғой деген арман болатын. Палаткадан жасалған ең үлкен қалашық «ВЛКСМ» кинотеатры ауданында еді. Онда жетпіс палатка болды, сондықтан ол Семидесятипалатинск (Жетпіс палата) деген атпен тарихта қалды. Басқа палата қалашықтары Комсомольск поселкесі жанында нан зауыты ауданындағы 39 махаллада болды, жаңадан қоныстанғандар 200 палаткада тұрды, әр палаткада 20 адамнан болды. Палата қалашығы көшелерге бөлінді, ол көшеде кім тұратынын атынан білуге болатын: Строитель, Пионер, Комсомольск, Украин, Киевская, бұл атаулар әлі күнге дейін сақталған.
Болашақ қала Алексеевка поселкесінен 3-4 километр қашықтықта салына бастады. Алғашқы бас жоспарда ССКБК поселкесінің құрылысы қарастырылды. Ол 1953 жылы әзірленді және 22 мың адамға есептелінді. Алайда 1953 жылдың өзінде бұл бас жоспар қайта қаралды, халық саны 30 мың адамға дейін өсті.
1957 жылы 30 тамызда кеншілер мен құрылысшылардың жұмысшы поселкесі облысқа бағынатын қала болып қайта өзгертілді. Қаланың Рудный деп аталуының өзіндік қызықты тарихы бар. «Соколоврудстрой» тресінің құрылысшылары поселкелерін осылай деп атайтын. Алғашқы кеншілер оны Рудногорск деп өздерінше атайтын және бұл атау мейлінше байсалды естіледі деп санайтын. Тресттің және комбинаттың басшылары әртүрлі органдарға хат дайындаған кезде кері мекенжайды жазғанда «бөтен» атауды сызып тастап, әрқайсысы өздері таңдаған атауды көрсететін. Бұл мылтықсыз майданға «Огонек» журналының 1955 жылғы он төртінші нөмірі нүкте қойды. Мәскеуден келген «Огонек» журналының арнайы тілшісі Владимир Полынов поселкеде біраз мекендеп, кеншілер мен құрылысшыларды суретке түсірді, ал өзі жариялаған очеркте былай деп жазды: «Бұл қала карта бетінде жоқ, тіпті оның атауы да жоқ. Бірақ жаңа Магнитка пионерлері Рудный атауы оған ең лайықты атау деп санайды». Очерктің өзі «Рудный поселкесі» деп аталатын.
Журнал саны еліміздің түкпір-түкпіріне тарап кетті, енді бірдеңені өзгерту қиынға соғар еді. Өйткені Кеңес Одағының әр түкпірінен жаңа құрылысқа ниеттенген хаттар ағылып келіп жатты, мекенжайы Қостанай облысы, Рудный қаласы деп көрсетілетін. Осы кезде жұмысшы поселкесіне ресми мәртебе беру мәселесі көтерілді, оның атын белгілеу керек болатын. Халық Рудный деп атап кеткеннен кейін құжатты дайындаушылар бұл шешімді құптады. Дауды комбинат директоры Н.Ф.Сандригайло былай қорытындылады: «Осылай шешеміз! Облыстық және республикалық атқарушы комитетке осылай деп ұсынамыз».
1955 жылғы жазда ҚазКРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумі Жарлық шығарды, онда былай жазылды: «Қостанай облысы Қостанай ауданы ССКБК құрылысы жанындағы елді мекен жұмысшылар поселкелері санатына жатқызылсын, оған «Рудный жұмысшылар поселкесі» атауы берілсін». Осы Жарлықта жұмысшы поселкесінің шеңберіне Комсомольск елді мекені де енгізілген болатын.
Бір жыл өткен соң 1957 жылғы 30 тамызда Республика Жоғарғы Кеңесінің Президиумі Рудный жұмысшылар поселкесін Рудный қаласы деп өзгертті. Сол уақыттан бері Рудный қаласы Қостанай облысындағы және республикамыздағы ірі өнеркәсіптік және мәдени орталық болып өсті.
## Қазіргі қала
Рудный қаласының аумағы – 0,1 мың ш.м. құрайды.
Облыс орталығынан ара қашықтығы – 46 км.
Тұрғындардың саны - 124098 адам.
* қазақтар – 19,7 ℅
* орыстар – 59,1 ℅
* басқа ұлттар – 21,2 ℅
Елді мекендер – Рудный қ. Қашар п. Горняцк п. Перцев с.
Белсенді экономикалық тұрғындары – 66,4 мың адам.
Зейнетақылар мен сыйақыларды алушылар – 35,6 мың адам, олардың ішінде – 21,2 мың адам.
Өнеркәсіп. 2009 жылы өнеркәсіп өнімінің көлемі 145,5 млрд. теңгені құрады. Физикалық көлем индексі – 96,3%. Қала бойынша орташа айлық еңбекақы- 59295 тенге, бұл 2008 жылғы деңгейден 10% көп.
Кәсіпкерліктің дамуы. 2010 жылдың 1 қаңтарында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны – 7682 бірлік.
Негізгі капитал инвестициясы. 2009 жылы негізгі капитал инвестициясы 32 млрд. 660 млн. теңгені құрады, бұл 2008 жылғыдан 28,9% көп.
Тұрғын үй құрылысы. 2009 жыл бойынша п 27,1 мың ш. метр тұрғын үй пайдалануға берілді, немесе жылдық бағдарламаның 110 % орындалды.
Қаржылық көрсеткіштер. 2009 жылы жергілікті бюджетке 5 млрд. 359 млн. теңге келіп түсті.
Әлеуметтік сала. Жұмыссыздар деңгейі 2008 жылғы 0,4 ℅ қарсы 0,5℅ құрайды. Ағымдағы жылы жұмыспен қамту органдарының көмегімен 3613 адам жұмысқа орналастырылды, бұл 2008 жылғы көрсеткіштен 1,6 есеге көп. Өтініш білдіргендердің жалпы санынан жұмысқа орналастырылғандардың үлесі 82,9 % құрайды. «Жол картасы» аясында әлеуметтік жұмыс орындарына барлығы 1208 адам, жастар саясаты бойынша – 417 жұмысқа орналастырылды. Қоғамдық жұмыстарға 439 адам жіберілді, 843 жаңа жұымыс орны құрылды. Еңбек нарығында талап етілетін кәсіп бойынша оқытудан 833 адам өтті.
Білім. Қалада 12 мектепке дейінгі ұйым, 23 жалпы білім беретін мектеп, 1 қосалқы, 1 кешкі ауысымда оқытатын мектеп,1 мектеп-интернаты, 1 жоғары оқу мекемесі, 4 колледж, 3 кәсіби мектеп жұмыс істейді.Қала мектептерінің барлығы Интернет желісіне қосылған.
Денсаулық сақтау. Қалада 9 медициналық қызмет көрсететін мемлекеттік объектісі (7 аурухана мекемесі, 1 емхана және 1 медициналық пункті) және 4 жеке меншік (1 аурухана және 3 амбулаторлы-емхана мекемесі) жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Алға — Қазақстанның, Ақтөбе облысындағы қала, Алға ауданының орталығы, темір жол станциясы.
## Географиялық орны
Ақтөбе қаласының оңтүстігіне қарай 45 км жерде, Елек өзенінің сол жағалауына орналасқан.
## Тарихы
1930 жылы химия комбинатының құрылысы басталуына байланысты іргесі қаланды. 1961 жылы кенттен қалаға айналды.
Алға ауданы түгелімен Қазақстанның Еуропа жағында орналасқан.
## Халқы
* 19 896 адам (2010);
* 19 978 адам (2013).
* 20 239 адам (2016)
* 20 432 адам (2019)
## Өнеркәсібі, инфрақұрылымы
Алғада Қазақстандағы ірі химия кәсіпорындардың бірі, минералдық тыңайтқыштар өндіретін Ақтөбе химия комбинаты (АҚ) жұмыс істейді. Қалада нан, май зауыттары, Ақтөбе медициналық колледжінің бөлімшесі, емхана, аурухана, дәріхана, кәсіптік-техникалық колледжі, орта музыка және спорт мектептері, кинотеатр, кітапхана, баспахана, санитарлық-эпидемиялық станциясы, стадион және жүзу бассейні бар. Алға арқылы Орынбор — Ташкент темір жолы, Ақтөбе — Атырау автомобиль жолы өтеді.
## Галерея
*
*
*
## Дереккөздер |
Үлгі:Шатастыруға болмайдыЕуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) (2001-2014) - бірнеше бұрынғы Кеңес Одағы республикаларында Халықаралық экономикалық ұйым. Кеден одағы және Бірыңғай экономикалық кеңістік қалыптастыру үшін, экономикалық және гуманитарлық салалардағы интеграцияны тереңдету, сондай-ақ басқа да мақсаттары мен міндеттері, оның тиімді мүдделі тараптар қалыптастыру үшін құрылды. Еуразиялық экономикалық Одақ құруға байланысты алынып тасталды.
## Құрамы
* Беларусь (2001—2014)
* Қазақстан (2001—2014)
* Қырғызстан (2001—2014)
* Ресей (2001—2014)
* Тәжікстан (2001—2014)
* Өзбекстан (2006—2008, мүшелігін тоқтатты)
### Бақылаушы мемлекеттер
ЕурАзЭҚ бақылаушы мәртебесін Жарғысына сәйкес олардың өтініші бойынша мемлекеттің немесе мемлекетаралық (үкiметаралық) ұйымдарға берілуі мүмкін. Қажет болған жағдайда, ашық құжаттар мен шешімдер Қоғамдастық қабылдаған болса, бақылаушы алуға төрағалық етушінің келісімімен осы отырыстарда сөз сөйлеуге, Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың қоғамдық отырыстарына қатысуға құқылы. Бақылаушы мәртебесі ЕурАзЭҚ және Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құжаттарға қол қою органның отырыстарында шешімдер қабылдауға дауыс беру құқығы жоқ. Бақылаушы мемлекеттер:
* Молдова (2002—2014)
* Украина (2002—2014)
* Армения (2003—2014)
## Құрылымы
* Мемлекетаралық Кеңес;
* Интеграциялық Комитет (штаб-пәтерлері Алматы және Мәскеу қалаларында);
* Парламентаралық Ассамблея (штаб-пәтері Санкт-Петербург қ.);
* Қоғамдастық соты (штаб- пәтері Минск қ.)
Мемлекетаралық Кеңес – мемлекеттер және үкіметтер басшылары өкілдік ететін жоғарғы басқару органы. Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің ортақ мүдделеріне байланысты қағидаттық мәселелерді қарайды, интеграция дамуының стратегиясын, бағыттары мен келешегін белгілейді және ЕурАзЭҚ мақсаттары мен міндеттерін іске асыруға бағытталған шешімдерді қабылдайды.Интеграциялық комитет – ЕурАзЭҚ органдарының өзара іс-қимылын және Мемлекетаралық Кеңес қабылдаған шешімдерді іске асыруды бақылауды қамтамасыз ететін тұрақты жұмыс істейтін орган.Парламентаралық Ассамблея ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің ұлттық заңнамаларын үйлесімдендіру (жақындастыру, бірегейлендіру) мәселелерін қарайтын парламентаралық ынтымақтастық органы болып табылады.Қоғамдастық Соты Қоғамдастық шеңберіндегі қолданыстағы шарттардың және ЕурАзЭҚ органдары қабылдайтын шешімдердің біркелкі қолданылуын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта ЕурАзЭҚ сотының функцияларын ТМД Экономикалық Сотына жүктеу туралы шешім қабылданды.
## Құрылу тарихы
Еуразиялық экономикалық қоғамдастық 2000 жылғы 10 қазанда Астана қаласында халықаралық экономикалық ұйым ретінде Кеден одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары қол қойған Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (бұдан әрі – ЕурАзЭҚ) құру туралы шартқа сәйкес құрылды. ЕурАзЭҚ-ты құру туралы шартта бұрын Кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік туралы 1999 жылғы [26 ақпандағы шартта айқындалған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін тығыз және тиімді сауда-экономикалық ынтымақтастық тұжырымдамасы негізге алынған. Қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асырудың ұйымдастыру-құқықтық құралдары және жасалған халықаралық шарттардың бір мезгілде және бірдей орындалуының тетіктері, қабылданған шешімдерді іске асыруды бақылау жүйесін енгізу көзделген. ЕурАзЭҚ-ны құру туралы шартта Кеден одағы шеңберінде бұрын қабылданған шарттар мен шешімдердің сабақтастығы қамтамасыз етілген, олардың ішіндегі айқындаушылары мыналар болып табылады: Кеден одағы туралы келісім; 1995 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Кеден одағына қосылуы туралы келісім; 1996 жылғы 29 наурыздағы Экономкалық және гуманитарлық саладағы интеграцияны тереңдету туралы шарт; 1997 жылғы 22 қарашадағы Кеден одағын қалыптастыру кезінде тарифтік емес реттеудің бірыңғай шаралары туралы келісім; «Қарапайым адамдарға қарай он қарапайым қадам» мәлімдемесі.
## Мақсаттары мен міндеттері
* Толық еркін сауда режимін, ортақ кедендік тариф қалыптастыру және тарифтік емес реттеудің бірыңғай жүйесін тіркеуді аяқтау
* Капитал қозғалысының еркіндігін қамтамасыз ету
* Жалпы қаржы нарығын жасау
* ЕурАзЭҚ шеңберінде бірыңғай валютаға көшу үшін принциптері мен шарттарын үйлестіру
* Тауарлар мен қызметтерді сауда үшін ортақ ережелер құру және олардың ішкі нарыққа қол жеткізу
* Кедендік реттеудің бірыңғайланған ортақ жүйесін құру
* Мемлекетаралық бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру
* Өндірістік және кәсіпкерлік қызмет үшін тең жағдай жасау
* Көліктік қызмет және кешенді көлік жүйесін ортақ рыногын жасау
* Ортақ энергетикалық нарығын қалыптастыру
* Тараптардың нарығына шетелдік инвестицияларды қол жеткізу үшін тең жағдайлар жасау
* Қоғамдастық аясында ЕурАзЭҚ елдерінің азаматтарының еркін қозғалысын қамтамасыз ету
* Жалпы еңбек нарығын қамтамасыз ететін бірыңғай білім беру кеңістігін, денсаулық сақтау мәселелері, көші-қон және басқа да келісілген тәсілдерді әл-ауқатын мемлекеттердің қоғамдастық құру мақсатында әлеуметтік саясаттың үйлестіру.
* Ұлттық заңнаманы жақындастыру мен үйлестіру
* Қоғамдастық шеңберінде ортақ құқықтық кеңістік құру ЕурАзЭҚ елдерінің құқықтық жүйелерінің өзара іс-қимылын қамтамасыз ету
* БҰҰ-мен өзара іс-қимыл
* Еркін сауда режимін толық көлемде ресімдеуді аяқтау, біртұтас кеден тарифін және тарифтік емес реттеудің біртұтас шаралары жүйесін қалыптастыру; мүше мемлекеттердің ДСҰ-мен және басқа да халықаралық экономикалық ұйымдармен өзара қарым-қатынасындағы келісілген ұстанымын тұжырымдау;
* Қоғамдастықтың сыртқы шекараларында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, контрабандамен және кедендік құқық бұзушылықтың өзге де түрлерімен күрес; экономикалардың келісілген құрылымдық қайта құруын жүргізу; бірлескен бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру, әлеуметтік-экономикалық даму; көліктік қызмет көрсетулердің ортақ рыногын және біртұтас көлік жүйесін қалыптастыру; ортақ энергетика рыногын қалыптастыру; білімнің ұлттық жүйелерін үйлесімдендіру, ғылым мен мәдениетті дамыту;
* Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің азаматтарына оның барлық аумағында білім және дәрігерлік көмек алуда тең құқық беру; ЕурАзЭҚ шеңберінде жасалған шарттар бойынша мемлекетішілік рәсімдерді орындау мерзімдерін үйлестіру;
* Қоғамдастық шеңберінде ортақ құқықтық кеңістік құру мақсатында қатысушы мемлекеттердің құқықтық жүйелерінің өзара ықпалдасуын қамтамасыз ету.
## Қызметі
Еуразиялық экономикалық қоғамдастық – ТМД кеңістігіндегі ең дамыған аймақтық бірлестіктердің бірі. Аталған аймақтық бірлестік жұмысына қатысу Қазақстанның сыртқы саяси басымдықтарының бірі болып табылады. 2003 жылғы желтоқсанда ЕурАзЭҚ БҰҰ Бас Ассамблеясы жанындағы бақылаушы мәртебесіне ие болды, бұл осы интеграциялық бірлестікті дүниежүзілік қоғамдастық танып отыр дегенді білдіреді. ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің өзара ықпалдастығы тауарлар аталымының басым көпшілігі бойынша ортақ кеден тарифтері енгізілген, тарифтік емес реттеу бойынша келісілген шаралар жүзеге асырылып жатқан, үшінші елдерге қатысты ортақ сауда режимдері қалыптастырыла бастаған кезеңге жетіп отырғанын атап өткен жөн. Біртұтас кеден аумағын құру басталды. Гуманитарлық салада біздің елдеріміз азаматтарының білім, мәдениет, денсаулық сақтау және әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету салаларындағы қажеттіктерін неғұрлым толығырақ қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бірқатар нақтылы бірлескен қадамдар жасалды. ЕурАзЭҚ құру туралы шартқа қол қойылған сәттен бері ЕурАзЭҚ құру туралы шарттың нормалары мен қағидаларын нақты толықтыру, Қоғамдастықтың басқару органдарын құру және олардың қызметін реттейтін құжаттарды әзірлеу, жаңа халықаралық ұйымның лауазымды тұлғаларының құқықтық мәртебесін, артықшылықтары мен иммунитеттерін бекіту, олардың өз міндеттерін тиімді жүзеге асыруы үшін қажетті жағдайлар жасау бойынша халықаралық-құқықтық жұмыстың едәуір көлемі атқарылды. 2003 жылғы 27 сәуірде Душанбе қаласында болған ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесі барысында (мемлекет басшылары деңгейінде) ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің Төрағасы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтағы іс ахуалы және интеграциялық ынтымақтастықты жеделдету жөніндегі ұсыныстар туралы» баяндамасы қаралды, ол Қоғамдастықтың таяу болашақтағы негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілейді. Осы баяндама негізінде Тараптар ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер басшыларының 2004 жылғы 9 ақпандағы №152 шешімімен бекітілген «2003-2006 және одан кейінгі жылдарға арналған ЕурАзЭҚ шеңберіндегі ынтымақтастықтың басым бағыттарын» және «2003-2006 және одан кейінгі жылдарға арналған ЕурАзЭҚ дамуының басым бағыттарын іске асыру жөніндегі іс-шараларын» әзірледі. ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер осылайша Қоғамдастық шеңберіндегі интеграциялық процестерді одан әрі тереңдету мақсатында бұдан былайғы қадамдап жүретін іс-қимылдарын айқындап алды. Бұдан басқа, Қоғамдастыққа мүше мемлекеттер, экономиканың нақты секторында мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын дамытудың маңыздылығын тани отырып, Қоғамдастық шеңберіндегі интеграциялық процестерге іскер топтарды тарту жөніндегі жұмыстарды жандандыру туралы шешім қабылдады. Осы мақсатта 2002 жылы жазда «ЕурАзЭҚ Іскерлік кеңесі» қауымдастығы құрылды. 2003 жылғы ақпанда Мәскеуде ЕурАзЭҚ-тың алғашқы Экономикалық форумы өтіп, онда ынтымақтастықтың әр түрлі бағыттары бойынша сындарлы пікір алмасулар болды және өзара қызығушылық туғызатын жобалар бойынша ұсыныстар енгізілді. 2004 жылғы қыркүйекте «ЕурАзЭҚ – Іскери әлем» Халықаралық Конгресі өтті. 2005 жылғы 22 маусымда Мәскеу қаласында ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (мемлекет басшылары деңгейінде) 13-ші мәжілісі өтіп, оның барысында Президенттер интеграциялық өзара іс-қимылдарды тереңдету бойынша бұдан арғы қадамдарды талқылады және Тараптар үкіметтеріне экономикадағы ынтымақтастықты жандандыру жөнінде нақты тапсырмалар берді. 2005 жылғы 27 қыркүйекте ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесі отырысында (үкімет басшылары деңгейінде) Қоғамдастық елдерінің отын-энергетикалық, көлік және т.б. салаларындағы қызметін реттейтін бірқатар құжаттар қабылданды. Сондай-ақ ЕурАзЭҚ Ортақ кеден тарифін құру процесін жеделдету қажеттігі атап өтілді. 2005 жылғы 6 қазанда «Орталық Азиялық Ынтымақтастық» ұйымы мемлекет басшылары саммитінде бұл ұйымды Еуразиялық экономикалық қоғамдастықпен біріктіру туралы шешім қабылданды. Осылайша, Қоғамдастықта Өзбекстан секілді тағы бір қатысушы мемлекет пайда болды. 2006 жылғы 25 қаңтарда Өзбекстан Республикасының Президенті И.А.Каримовтің қатысуымен өткен ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер басшыларының кезектен тыс саммитінде 2000 жылғы 10 қазандағы Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру туралы шартқа Өзбекстан Республикасының қосылуы туралы хаттамаға қол қойылды, осылайша Өзбекстанның Қоғамдастыққа толық құқылы мүшелігі ресімделді. Қоғамдастықтың одан әрі стратегиялық дамуын белгілеген 2006 жылғы оқиғалардың қатарына Өзбекстан Республикасының ЕурАзЭҚ-қа мүшелікке кіруін, сондай-ақ Қоғамдастық шеңберінде кедендік одақты қалыптастыру ісіндегі оң сипатты нәтижелерге қол жеткізілуін атап өтуге болады. 2007 жылы 6 қазанда Душанбе қаласында өткен ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (мемлекеттер басшылары деңгейінде) отырысы Қоғамдастық үшін елеулі оқиға болды, ол отырыста әзірге ЕурАзЭҚ-қа мүше үш мемлекет – Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы – қалыптастырып жатқан кеден одағының шарттық-құқықтық базасының негізі қаланды. Осындай жолмен Тараптар бұрын 2006 жылғы 16 тамызда Сочи қаласында қабылданған, Кеден одағын қалыптастыру туралы шешімді іске асырудың практикалық кезеңіне кірісті. 2008 жылғы 25 қаңтарда ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (үкіметтер басшылары деңгейінде) кезекті отырысы өтті, онда ЕурАзЭҚ-тың Кеден одағын қалыптастыру және біртұтас экономикалық кеңістік құру туралы мәселелер қаралды және тиісті құжаттарға қол қойылды. Бұдан басқа валюта саясаты, капиталдың еркін қозғалысы және инвестициялық саясат саласында тараптардың өзара қарым-қатынасын реттейтін, сондай-ақ Қоғамдастықтағы Өзбекстан Республикасының мүшелігін түпкілікті ресімдейтін бірқатар халықаралық құжаттар қабылданды. Сондай-ақ ЕурАзЭҚ-тың 2008 жылға арналған бюджетінің жобасы және Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың «Инновациялық биотехнологиялар» атты мемлекетаралық мақсатты бағдарламасының жобасы қаралды. ЕурАзЭҚ-ты құрушылардың бірі болып табылатын Қазақстан оның қызметіне белсенді түрде қатысады және ЕурАзЭҚ-тың жарғылық құжаттарында негізі қаланған сондай-ақ Қоғамдастықтың нормативтік-құқықтық базасында пысықталған интеграциялық әлеуетті кең ауқымда пайдаланады.
## Дереккөздер
## Орналасқан жері
Интеграциялық комитеттің хатшылығы:
* Ресей Федерациясы, Мәскеу қ., 1-ші Басманный тұйық көше, 6-үй, 4-ғимарат
* Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Республика алаңы, 4. |
Жетісай — Түркістан облысы Жетісай ауданындағы қала, аудан және Жетісай қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Түркістан қаласынан онтүстік-батысқа қарай 393 км жерде, «Достық» каналының сол жағалауында, Сырдария алабында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Мырзашөлде Достық (Киров атындағы) канал құрлысының жүргізілуіне және мақта шаруашылығын дамытуға байланысты 1939 жылы іргесі қаланды. 1951 жылы кентке, 1969 жылы қалаға айналды.
## Инфақұрылымы
Жетісайда мақта тазалау, сыра, нан зауытттары, май өндіру цехтары, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада «Сырдария» университеті, Қожа Ахмет Иасауи атындағы қазақ-түрік халықаралық университетінің филиалы, педагогикалық колледж, 6 орта мектеп, Қ.Жандарбеков атындағы Жетісай драма театры, «Жетісай сазы» фольклорлық-этнографиялық ансамблі, аурухана, емхана, орталық кітапхана, т.б. мекемелер жұмыс істейді. Ж. арқылы халықар. Ташкент – Сырдария – Бұхара темір жол өтеді.
## Дереккөздер |
Булаев — Солтүстік Қазақстан облысындағы қала, Мағжан Жұмабаев ауданының (1928) және Булаев қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан шығысқа қарай 90 км жерде, Транссібір (Оңтүстік Сібір) темір жол магистралінің бойында, “Қамыстысай” деп аталатын ұзын, кең сайда, орманды белдемде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1894 жылы Транссібір темір жол магистралін салуға байланысты темір жол станциясы ретінде қаланды. 1936 жылдан аудан орталығы. Қалада май, ұн зауыттары, астық қоймасы, тұрмыс қажетін өтеу комбинаты жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Жалпы білім беретін мектептер, 2 мәдениет үйі, аурухана, туберкулезге қарсы диспансер, санитарлық-эпидемиологиялық стансасы, т.б. мекемелер бар. Булаев арқылы мемлекетаралық маңызы бар Петропавл — Омбы автомобиль жолы өтеді.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 9638 адам (4752 ер адам және 4886 әйел адам) болса, 2009 жылы 8433 адамды (3950 ер адам және 4483 әйел адам) құрады.
## Дереккөздер |
Кентау — Түркістан облысы қарамағындағы қала.
## Географиялық орны
Облыс орталығы Түркістан қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 30 км-дей жерде, Қаратау жотасының етегінде орналасқан. Кентау қаласы “Қаратау тәжі” және “Қазақстанның жасыл-желекті қаласы” деген аттарға ие. Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы бар.
## Тарихы
Кентау қаласы Ащысай қорғасын-мырыш кен орнын игеру мақсатында; Хантағы мен Мырғалымсай жұмысшылар поселкілері негізінде құрылған. 1955 жылы 1 тамызда Мырғалымсай ауылын Кентау деп өзгерту туралы жарлық шықты. 1971 жылы қаланың бас даму жоспары бекітіліп, оған сәйкес Кентауда 4-5 қабатты үйлер тұрғызылды.
## Халқы
* 2020 жылы тұрғындары 68669 адамды құрады.
* Ұлттық құрамы: қазақтар - 56,86%, өзбектер - 39,62%, орыстар - 2,00%, татарлар - 0,61%, әзербайжандар - 0,28%, басқа ұлт өкілдері - 0,64%.
Қала алғаш құрылған кезде орыстар көптеп көшіп келді. Олардан бөлек гректер, немістер, корейлер, шешендерде келіп қоныстады. Олар – қуғынға ұшырағандардың туыстары мен арттарында қалған үрім-бұтақтары.
## Қала басшылары
### Қалалық комитеттің бірінші хатшылары КОКП
* Мирошин Михаил Устинович 1955-1957 гг
* Зенков Александр Ильич 1957 - 1960 гг
* Качесов Петр Иванович 1960 - 1966 гг
* Тилеубергенов Ыдырыс Тилеубергенулы 1966-1974 гг
* Кабиров Николай Шамсутдинович 1974-1988 гг
* Бекбосынов Сансызбай Абдуллаулы 1988-1991 гг
### Әкім
* Лян Василий Леонидович 1991 — 1998 жж
* Ордабаев Максут Кутымұлы 1998 — 1999 жж
* Болат Әбжаппарұлы Жылқышиев 1998 — 2001 жж
* Жүзенов Бегімше Бексұлтанұлы 2001— 2003 жж
* Пирметов Алишер Хабибуллаұлы 2003 — 2005 жж
* Турабаев Жарылқасын Турабайұлы 2005 — 2008 жж
* Табылдиев Көктембек Өкімбекұлы 2008 — 2010 жж
* Калмурзаев Нұржігіт Нұрпейсұлы 2010-2012
* Бақытбек Байсалов 2012 - 2014жж
* Макулбаев, Абдибакыт Тиллабаевич
* Рысбеков Ғани Курмашұлы 14 қаңтар 2019 - 09 сәуір 2019
* Махажанов Даурен Сабитұлы 10 сәуір 2019 — 10 наурыз 2022
* Аюпов Рашид Абатұлы 11 наурыз 2022 — 10 тамыз 2022
* Тасов Жандос Қалмырзаұлы 2022 жылдың 11 тамызынан бастап
## Қала экономикасы
Кентау қаласында аты КСРО-ға әйгілі болған тау-кен орындары, трансформатор зауыты, экскаватор зауыты құрылды. Алайда, XX ғарыдың 80-90 жылдарындағы өндіріс ошақтары мен жұмыс орындарының жабылуы қала халқының әлеуметтік тұрмысына ауыр соққы болды. Кейіннен қайта іске қосылған экскавтор зауытының күші Кеңестік уақытындағыдай жоғары деңгейге жете алмады.
Кентау – Қазақстандағы машина жасау, металл өңдеу және тау-кен өнеркәсібі орталықтарының бірі. Қала экономикасындағы ірі кәсіпорындар: «Трансформатор зауыты» АҚ – еліміздегі трансформатор жасайтын жалғыз зауыт, «Экскаватор» АҚ – металл өңдеп, көлік жасайды. Барий өнімдерін, түсті металл концентраттарын өндіретін «Оңтүстік түстіметалл» АҚ-қа Кентау байыту фабрикасы, Ащысай металлургия цехы, темір жол цехы кіреді. Мақта-мата өнімдері шығарылады. «Табыс» акционерлік қоғамы, «Эластополимет» АҚ резина-техникалық бұйымдарын, «Ердес-нан» АҚ нан, тоқаш, кондитерлік бұйымдарын шығарады. Жалпы өнім жиынтығында өнеркәсіп үлесі 55%-ды (түсті металлургия – 28,8%, электр қондырғыларын шығару – 28,5%, машинажасау – 11,9%) құрайды.
## Мәдениет пен қала көрінісі
## Инфрақұрылымы
Қалада Мәдениет сарайы, орталық кітапхана, саябақ, кинотеатр, «Кентау шұғыласы», «Кентау» атты қалалық газеттері, жергілікті «Икар» теледидары жұмыс істейді. Кентау қаласында Халықаралық қазақ-түрік университетінің экология, медицина факультеттерінің бөлімдері, музыка, көркемсурет, спорт, «Дарын» мектептері, мектеп-гимназия, кәсіптік-техникалық мектеп, тау-кен металлургия колледжі, агроколледж, Кентау Көпсалалы Колледж бар.
## Танымал тұлғалары
Республикаға танымал өнер қайраткерлері: Райымбек Сейтметов, Сейдолла Бәйтереков, Әшірбек Сығай, Асанәлі Әшімов, Ақбота Сейтмағамбет (КешYOU тобының экс-мүшесі). Қалада Дінмұхамед Қонаев, Сұлтанбек Қожанов сынды көрнекті мемлекет қайраткерлеріне және 2-дүниежүзілік соғыста қаза болған жерлестеріне ескерткіш қойылған. Сақ жауынгері бейнеленген «Тәуелсіздік монументі» бар.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Атбасар — қала, Ақмола облысы Атбасар ауданының орталығы (1928).
## Географиялық орны
Астана қаласынан солтүстік-батысқа қарай 232 км жерде, Жабай өзенінің (Есілдің бір саласы) оң жағалауына орналасқан.
### Климаты
## Тарихы
Іргетасы 1845 жылы қаланған. 19 ғасырдың 40 – 50 жылдары өзі аттас округтың, 1869 жылдан Ақмола облысы Сарысу уезінің орталығы болды. Қазан төңкерісіне дейін мұнда жыл сайын Атбасар (Петров) жәрмеңкесі өткізіліп тұрды. 1928 жылдан аудан орталығына айналды. Ақмола – Қарталы (Ресей) темір жолының салынуы (1940) қаланың одан әрі дамуына қолайлы жағдай жасады. Ұлы Отан соғысы кезінде сырттан көптеген тұрғындар мен бірнеше кәсіпорын көшіріп әкелінді. Тың жерлердің игерілуі қаланы ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін ірі кәсіпорын орталығына айналдырды.
## Халқы
Тұрғындар саны:
* 3 мың адам (1897);
* 35,3 мың адам (1997);
* 29,1 мың адам (2006);
* 29,5 мың адам (2015).
## Кәсіпорындары
Атбасарда толық механикаландырылған, жаңа техникамен жабдықталған Қазақстандағы ең ірі элеватор, автомобиль, ауыл шаруашылығы техникасын жөндейтін, құрылыс материалдарын шығаратын, т.б. кәсіпорындар жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Ауыл шаруашылығын механикаландыратын және электрлендіретін мамандар даярлайтын колледж, орта және орталау, музыка мектептері бар. |
Державинск — Ақмола облысы Жарқайың ауданындағы қала, аудан және Державинск қалалық әкімдігі орталығы. Іргесі 1956 жылы қаланған, 1966 жылға дейін кент болды.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Көкшетау қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 318 км-дей жерде, Есіл өзенінің сол жақ аңғарында орналасқан.
## Халқы
## Дереккөздер |
Ерейментау — Ақмола облысындағы қала, Ерейментау ауданының орталығы (1954 жылдан), темір жол стансасы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Көкшетау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 440 км, Ерейментау тауларының солтүстік-батыс баурайындағы бетеге, боз, сұлыбас, көде, айрауық өскен қызыл қоңыр және қара топырақты дала белдемінде орналасқан. Ерейментау арқылы республикалық маңызы бар Астана-Павлодар автомобиль жолы өтеді.
## Тарихы
Іргесі 1948 жылы Ақмола-Павлодар (1953 жыл) және Ерейментау-Айсары (1965 жыл) темір жолдарын салуға байланысты қаланған. 1951 жылы кентке, ал 1965 жылы қалаға айналып, тез дами бастады.
## Кәсіпорындары
Қалада темірбетон бұйымдары, қиыршықтас, әктас заттары, темір жол және автокөлік мекемелері, баспахана жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
4 орта және 2 орталау мектеп, музыка және спорт мектептері, теміржолшылардың мәдениет сарайы, балалар мәдениет үйі, мәдениет-спорт кешені, кинотеатр, ауданы байланыс торабы, емхана, 2 аурухана, дәріхана, санитарлы-эпидемиалогиялық стансасы бар.
## Тұрғындар саны
* 10 999 адам (1959);
* 15 276 адам (1970);
* 15 134 адам (1979);
* 15 973 адам (1989);
* 16 100 адам (1991);
* 15 087 адам (1999);
* 11 452 адам (2004);
* 12 250 адам (2005);
* 11 996 адам (2006);
* 11 897 адам (2007);
* 11 577 адам (2008);
* 12 518 адам (2009);
* 11 616 адам (2011);
* 11 287 адам (2012);
* 10 835 адам (2013);
* 10 451 адам (2014);
* 10 086 адам (2015);
* 9774 адам (2016).
## Таулы-орманды алқап
Ерейментау – Сарыарқаның солтүстігіндегі таулы-орманды алқап. Ақмола және Қарағанды облыстарының жерінде орналасқан. Абсолют биіктігі 901 м (Ақдің тауы). Таулы алқап оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай 100 км-ге созылып жатыр. Енді жері 30 км-ге дейін жетеді. Тау Өлеңті және Шідерті өзендерінің суайрығы болып табылады. Жарық, Қарасу, Олжабай, Тұрғынбай өзендерінің салалары тау беткейлерінен басталады. Тауаралық аңғарларында шипалық ем болатын тұзды және тұщы (Тайбай) көлдер мен бұлақтар көп кездеседі. Жер қыртысы континенттік шөгінділер мен көмкерілген кембрийге дейінгі кварцит және метаморфтық эффузивті жыныстардан түзілген. Олар Ерейментау антиклинорийін құрайды. Шығыс беткейлері тіктеу жартасты келген, аз тілімденген, кейбір жерлерінде қорымтастар кездеседі.
### Климаты
Климаты қатаң континенттік. Қысы суық, қары аз (20 см). Қаңтар айының орташа температурасы – 17°С, шілдеде 20°С. Жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 280 – 330 мм. Жер бетінде негізінен қызыл қоңыр, сортаңды күңгірт қызыл қоңыр топырақ қалыптасқан. Онда бетеге, сұлыбас, селеу, жусан, өзен-көл бойында қамыс, құрақ өскен. Тауаралық аңғарларында көктерек, қайың, үйеңкіден тұратын ормандар кездеседі. Орман ішінде және тау шатқалдарында қарағаш, тобылғы және жеміс-жидекті тоғай өскен. Өңірде орманды-дала белдемінің жануарлары (арқар, елік, ақ қоян, қарсақ, тиін, сарышұнақ, суыр, атжалман, қара күзен, түрлі тышқандар) мекендейді. Тауларында Ерейментау және Ақдөң қорықшалары орналасқан. Ерейментауда ірі қоңыр көмір кені барланған. |
Есік — Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы қала, аудан және Есік қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы — Қонаев қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 90 км, Алматы қаласынан шығысқа қарай 43 км-дей жерде, Іле Алатауының солтүстік баурайында, теңіз деңгейінен 935 — 1040 м биіктікте, Есік өзенінің ысырынды конусында орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Есік қаласының орнын адамдар өте ертеден мекендеген. Қаланың солтүстік жағында сақ мәдениетінің б.з.б. 5 — 4 ғасырлардағы аса көрнекті ескерткіші — Есік обасы орналасқан. 1854 жылы бұл көне қоныс орнында Надеждинская станицасы қаланды. 1923 жылдан ол Есік станицасы болып аталды. 1968 жылы қала статусын алды.
## Кәсіпорындары
Қалада “Көктем”, “Есік шарап зауыты”, “Дионис”, “Елес”, “Фудмастер”, “Голд Продукт” сияқты ірі кәсіпорындар орналасқан. Одан басқа құрылыс, көлік, т.б. мекемелер мен шағын өндірістік кәсіпорындар бар.
## Инфрақұрылымы
Жалпы білім беретін 9 мектеп, педагогикалық, медициналық, заң колледждері, біріккен қазақ-түрік лицейі, мәдениет үйлері, кинотеатрлар, клуб, аудандық аурухана, емхана, дәріханалар, т.б. бар. Қаладан оңтүстікке қарай 14—15 км жердегі әсем тау шатқалында демалыс және туризм аймағы саналатын Есік көлі орналасқан. Сондай-ақ Түрген ауылында Түрген шатқалы, Түрген сарқырамасы да бар. Есік қаласының солтүстігіндегі Есік өзенінің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасынан алтын киімді сақ жауынгерінің мүрдесі, яғни Алтын адам табылды. Оны 1969 – 1970 жылы археолог Кемел Ақышев тапқан.
## Дереккөздер |
Жаңатас — Жамбыл облысы Сарысу ауданындағы қала, аудан орталығы (1997 жылдан).
## Географиялық орны
Облыс орталығы — Тараз қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 км жерде, Қаратау жотасының солтүстік беткейінде жусан, күйреуік, баялыш өскен таудың сұр топырақты шөлейт белдемінде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі ірі фосфорит кенін игеруге байланысты 1964 жылы қалана бастады. 1969 жылы кентке, 1971 жылы қалаға айналды. Қалада бұрынғы фосфорит өндірісінің негізінде құрылған акционерлік қоғамдар мен өндірістік кооперативтер жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Бірнеше мектеп, мұражай, мәдениет үйі, 2 кітапхана, спорт мектебі, клуб, аурухана, тубдиспансер, аудандық санэпидемиологиялық станция бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль және темір жол (Тараз — Жаңатас темір жол тармағы) арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Жем
* Жем (өзен)
* Жем (қала)
* Жем (азық) |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.