text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Дулат Исабеков (20.12.1942 ж., "Ленин жолы" ауылы, Арыс ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы) — жазушы, драматург, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері (1992), Қазақстанның Еңбек Ері (2022)
## Өмірбаяны
Дулат Исабеков 1942 жылдың желтоқсанның 20-сы күні Арыс ауданының "Ленин жолы" ауылында дүниеге келген. Шыққан руы қоңырат тайпасының Құлшығаш руы.
Мектепті бітірген соң Ташкенттегі институтқа екі рет тапсырып, түсе алмаған.
1966 ж. - Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетін бітірген;
1967—68 ж. - Қазақстан Республикасы Телевизия және радио хабарын тарату жөніндегі мемлекеттік комитетте аға редактор;
1968-70 ж. - Қазақ Совет энциклопедиясы бас редакциясында аға ғылыми редактор;
1971—76 ж. - "Жұлдыз" журналында бөлім меңгерушісі;
1976—80 ж. - "Жалын" баспасында редакция меңгерушісі;
1980-88 ж. - Қазақстан Республикасы Мәдениет министр репертуарлық-редакциялық коллегияның бас редакторы;
1988— 97 - жылы Қазақ теледидарының бас редакторы, "Жазушы" баспасының директоры, Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы;
1997 жылдан Қазақстан Республикасы Мәдениеттану ғылым зерттеу институтының директоры.
## Шығармашылығы
Алғашқы әңгімесі "Жолда", "Замандастар" атты жинақта 1963 жылы жарияланды. "Бекет" (1966), "Ащы бал" (1969), "Мазасыз күндер" (1970), "Қара шаңырақ" (1973), "Тіршілік" (1975) повестер мен әңгімелер жинақтары, "Қарғын" (1980) романы басылды.
Тандаулы повестері "Екі жиырма" (1983) деген атпен жарық көрді. Бір-қатар шығармалары орыс тіліне аударылып, "Полынь" (1978), "Отчий дом" (1979), "Смятение" (1986), "Новоселье в старом доме" (1986) деген атпен басылды. Жекелеген туындылары венгр, неміс, поляк, чех тілдерінде жарияланды. Исабектің "Ректордың қабылдау күндері" (1975), "Әпке" (1977), "Ертеңгі күту" (1979), "Мұрагерлер" (1982), "Алыстан келген ананас" (1984), "Кішкентай ауыл" (1986), т.б. пьесалары республика, облысы театр сахналарында қойылды. Тандаулы пьесалары "Жеті желкен" 1987 жылы жарық көрді. Жекелеген туындылары бойын¬ша "Гауһар тас" (режиссер Ш.Бейсембаев, 1975), "Дермене" (режиссер Асанәлі Әшімов, 1986) көркем фильмдері түсірілді. "Мұрагерлер" пьесасы үшін оған Қазақстан Жазушылар одағында Мұхтар Әуезов атындағы сыйлығы берілген (1985).
## Отбасы
* Жары - Нұрғайша, филолог
* Балалары:Үлкен ұлы - Естияр, заңгерЕгіз қыздары - Айман, оқытушы және Шолпан, фармацевт
* Үлкен ұлы - Естияр, заңгер
* Егіз қыздары - Айман, оқытушы және Шолпан, фармацевт
* Екі немересі бар
## Марапаттары
* ҚЖО Мұхтар Әуезов атындағы сыйлық лауреаты
* ҚР Мемлекеттік сыйлығы лауреаты
* Халықаралық ПЕН клуб сыйлығы лауреаты
* Платиналы "Тарлан" сыйлығы лауреаты
## Дереккөздер |
Тереза ана Калькутталық (шынайы есімі Аньэ́з (Агне́с) Го́ндже Бояджи́у; алб. Anjezë Gonxhe Bojaxhiu; 26 тамыз 1910, Скопье — 5 қыркүйек 1997, Калькутта) — католиктік монахиня, кедей және науқас адамдарға қызмет көрсеткен, әйелдер монахтік конгрегациясы «Махаббат әпкелер миссионерлері», ұйымын құрушы. Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты (1979).
2003 жылы жарылқанған католик шіркеуінің қатарына қосылды.
## Дереккөздер |
Төлеген Айбергенұлы Айбергенов (08.03.1937 , Қоңырат ауданы, Қарақалпақстан, Өзбекстан - 29.08.1967, Нүкіс қаласы, Қарақалпақстан, Өзбекстан) - ақын.
## Биографиясы
Төлеген Айбергенов 1937 жылы 8 наурызда Қаракалпақ елінің Қонырат деген жерінде дүниеге келген. Жетіру тайпасының Табын руынан шыққан. 1959 жылы Ташкенттің Низами атындағы педогогика институтының қазақ тілі мен әдебиеті факультетін бітіріп,туған ауылында мұғалімдік қызмет атқарады.
### Балалық шағы
Низами атындағы Ташкент педагогикалық институтын бітірген (1959). 1959-62 ж. Қоңырат аудындағы орта мектепте мұғалім, 1962-65 ж. Шымкент облысының Сарыағаш ауданындағы кешкі жастар I мектебінде директор. 1965 жылдан Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы әдебиетті насихаттау бюросында қызмет істеді. Айбергеновтың өлеңдері республикалық баспасөзде 1957 жылдан жарияланды. Туған жерге деген албырт сағыныш пен мөлдір махаббатқа толы бір топ өлеңдері 1961 жылы шыққан "Жас дәурен" атты топтама жинақта басылды. Отанға, туған елге деген сүйіспеншілігін, замандастарымыздың рухани сезім байлығын, ізгі тілеу, ақ ниетін жарқырата ашқан, қазақ поэзиясында өзіндік жаңа ыррақ, тегеурінді екпін әкелген поэтикалық жыр кітаптары - "Арман сапары" (1963), "Өмірге саяхат" (1965), "Құмдағы мұнаралар" (1968), "Мен саған ғашық едім" (1970), "Аманат" (1975), "Бір тойым бар" (1981), балаларға арналған "Бақшаға саяхат" сурет-кітапшасы (1985) жарық көрді. Сондай-ақ орыс тілінде "Мир созвездья" (1987) деген атпен таңдама-лы өлеңдері аударылып басылды. Айбергеновтың "Ақ ерке, Ақ жайық", "Жаңғырған Маңғыстау", "Қазақстан", "Сені ойладым", "Мені ойла", "Ақ қайыңдар", "Бір тойым бар", т. б. өлеңдеріне жазылған әндер ел арасына кеңінен танымал. Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1974, қайтыс болғаннан кейін). 1997 ж. ақынның "Таңдамалы өлеңдер" жинағы мен ол турапы жазылған "Біргемін мен сендермен" атты естелік кітабы жарық көрді.
### Қазақстанға қоныс аудару
### Қайтыс болуы
* Сағындым жаным, мен сені!
* Көркіңді жүрген қуаныш қылып, мендей ме екен бар ағаң,
* Шын інім болсаң, бас бұрма, жаным, өсек – ғайбатқа бораған.
* Қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек десек те,
* Адамның заңғар ұлылығын сен сағынышымен есепте.
* Онсыз сен тіпті тұлпар да болсаң, қосыла алмайсың қатарға
* Әуелі әбден сағынып алмай шығушы болма сапарға.
* Сағынбай барсаң, теңіз де сенің тебіренбес жастық шағыңдай,
* Бұлбұлдың дауысын есіте алмайсың, бауларға кірсең сағынбай.
* Сағынбай барсаң, таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап,
* Ойлауың мүмкін дүниені мынау кеткен екен деп тас қаптап…
Айтулы толғауды осы бір жерден үзеріміз үзіп алып, әрі-сәрі күйге түстік. Көз жауын алардай жауһарды сындырып алғандай, соның сіздерге тек бөлшегін ұсынғандай пұшайман болдық. Осы бір жырдағы алабұртқан екпін, тау суындай күркіреген қарқын, бірінен-бірі туындап, сытыла шапшыған бұла сөз толқын, буырқана бұлықсып атқыған сезім серпіні үзуге, іркуге келер емес еді, көнер емес еді. Жыр жүйрік. Апшы қуырған асау ағыс. Аяғына дейін жіберіп, ат басын ағытқан осынау бір тұлпар шабысты тек тамашалай бергің келеді. Тамсана бергің келеді. Ақын үніне үн қосып, сөз шығындап жатқың келмейді. Мың құбыл шұғылалы жыр жауһарларын назарларыңызға бірінен-кейін бірін ұсынып, айберен толғауға үнсіз ден қойып отыра бергің келеді, осынау сұңғыла шабысқа қосыла қол шапаттап отыра бергің келеді. Төрт аяғы тең жорға Төлеген жырларын, шашасына шаң жұқпас ақпа жырларға қара сөзбен түсініктер жазып сипаттап, суреттеп жату — бір әурешілік. Қазақтың арнасы кең жыр дариясына сонау алпысыншы жылдар аяғында бір бүйірден апшып келіп, бір ақжал толқын ұрғаны есте. Төлеген — толқын. Арқырап ақжалданып шиыршық атып келген толқын.
## Айбергенов құрметіне
* Оңтүстік Қазақстан облысы Темірлан ауылындағы орталық көшелердің біріне ақынның есімі берілген.
* Оңтүстік Қазақстан облыс орталығы – Шымкент қаласындағы, сондай-ақ Сарыағаш қаласындағы көшелер оның есімімен аталады.
* Оңтүстік Қазақстан облысының аудан, қалаларындағы бірнеше мектептер ақын есімімен аталады.
* 2001 жылы әкімдіктің қаулысымен Астана қаласының N16 орта мектебіне ақынның есімі берілді. 2007 жылы 23 желтоқсанда осы оқу орны басшылығының бастамасымен мұнда Төлеген Айбергеновтің өмірі мен шығармашылығына арналған мемориалдық мұражай ашылды.
* Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы «Айбергенов әлемі» деректі фильмі, оның өлеңдері мен әндеріне бейнероликтер түсірілді.
## Сілтемелер
* Төлеген Айберген шығармалары Мұрағатталған 13 ақпанның 2012 жылы.
## Дереккөздер |
Фариза Оңғарсынқызы Оңғарсынова (25 желтоқсан 1939 жыл – 23 қаңтар 2014 жыл) — қазақ ақыны, халық жазушысы, журналист, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің I және II шақырылымдарының депутаты (1996–2004).
1939-шы жылы 25-ші желтоқсанда Гурьев (қазіргі Атырау) облысы, Новобогат ауданына қарасты Манаш ауылында туған.
## Өмірбаяны
Байұлы тайпасы Адай руының Тәзіке атасынан шыққан.Фаризаның әкесі Оңғарсын Иманғали (1891–1940) оқыған, елге қадірлі азамат болған. Қазіргі Атырау облысында алғаш балық шаруашылығын ұйымдастырған кісі. Ал анасы Халима Иманғалиева (1893–1976) арабша хат танып, қазақ ауыз әдебиетін жақсы білген. Ақын қыз үйдің кенжесі, бауырларының біразы жастай қайтыс болған. Әкесі жүрегі ауырып ерте көз жұмды, ал анасы 70-ші жылдары дүниеден өткен. Бала күнінен ақындық қасиетін көрсетіп, өзіне әсер еткен жағдайларға байланысты өлең шығаратын болған. Ақынның Анвар, Алмас есімді ұлдары мен Анар, Аида есімді келіндері бар, Анеля, Алан, Анита, Ахметжан, Аслан, Алсу атты немерелері бар. Сондай-ақ, ақын ерте қайтыс болған жалғыз ағасының ұл-қыздарын тәрбиелеп өсірген.
## Қызмет жолы
* 1961-ші жылы Гурьев мемлекеттік педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетін бітіріп, Балықшы ауданының Еркінқала, «Октябрьдің 40 жылдығы» қазақ орта мектептерінде мұғалім болып жұмыс істеген.
* 1966–1968-ші жылдары Гурьев облыстық «Коммунистік еңбек» газетінің партия тұрмысы бөлімінде әдеби қызметкер міндетін атқарған.
* 1968–1970-ші жылдары республикалық «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінің Ақтөбе, Гурьев, Орал облыстары бойынша меншікті тілшісі болып еңбек еткен.
* 1970–1978-ші жылдары республикалық «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан») журналының бас редакторы, 1978–2000 жылдары «Пионер» (қазіргі «Ақ желкен») журналының бас редакторы болып істеді.
* 1996–2004-ші жылдары ҚР мәжілісінің І және ІІ шақырылымдарының депутаты болды.
* 2014-ші жылдың 23-ші қаңтар күні Астана қаласында ұзақ сырқаттан дүниеден өтті
## Әдеби шығармашылығы
Алғашқы өлеңдері республикалық баспасөз беттерінде 1958-ші жылы жарық көрді. Тұңғыш өлеңдер жинағы «Сандуғаш» 1966-шы жылы жарық көрген. «Алмас қылыш», «Тартады бозбаланы магнитім», «Сайраған Жетісудың бұлбұлымын», «Тыңдаңдар, тірі адамдар», «Қарғыс», «Қасірет пен ерлік жыры» поэмалары, «Үйім менің – Отаным», «Маңғыстау монологтары», «Революция және мен» өлең топтамаларының авторы.
Көптеген шығармалары шет ел тілдеріне аударылған. Чили ақыны Пабло Неруданың «Жүректің төрт мезгілі» кітабын, орыс ақыны А.А.Блоктың «Нәпсі», «Куликов даласы», «Он екі жыл өткен соң», «Кармен», «Қарлы перде» өлең топтамаларын, сондай-ақ, Р.Ф.Казакованың, Е.А.Евтушенконың, араб ақыны Әбдірахман әл-Хамисидің жекелеген шығармаларын қазақ тіліне аударған.
1984-ші жылы «Үйім – менің Отаным», «Маңғыстау монологтары», «Революция және мен» өлеңдері топтамалары үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.
## Шығармалары
* Сандуғаш. Өлеңдер. Алматы., «Жазушы», 1966;
* Маңғыстау маржандары. Өлеңдер. А., «Жазушы», 1969;
* Мазасыз шақ. Өлеңдер. А., «Жазушы», 1972;
* Асау толқын. Өлеңдер. А., «Жазушы», 1973;
* Көгершіндерім. Өлеңдер. А., «Жазушы», 1974;
* Биіктік. Очерктер. А., «Жазушы», 1975;
* Біздің Кәмшат. Повесть. А., «Жазушы», 1976;
* Сенің махаббатың. Өлеңдер. А., «Жалын», 1977;
* Шілде. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1978;
* Нежность. Стихи. А., «Жалын», 1978;
* Тревоги. Стихи. М., «Молодая гвардия», 1979;
* Озарение. Стихи. М., «Советский писатель», 1980;
* Полдневный жар. Стихи. А., «Жазушы», 1980;
* Сұхбат. Өлеңдер. А., «Жазушы», 1983;
* Жүрек күнделігі. Таңдамалы. А., «Жалын», 1984;
* Дауа. Өлеңдер. «Жалын», 1985;
* Алмазный клинок. Стихи. М., «Художественная литература», 1984;
* Ожидание солнца. Стихи. М., «Молодая гвардия», 1985;
* Таңдамалы шығармалары. Екі томдық. А., «Жазушы», 1987;
* 10 томдық таңдамалы шығармалар жинағы. 2004.
## Марапаттары
* «Құрмет белгісі» (1976)
* «Парасат ордені» (1996)
* ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1979).
* Халыққа білім беру ісінің үздігі (1985).
* Қазақстанның халық жазушысы (1991).
* Қазақстанның халық ақыны.
* Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
## Отбасы
* Әкесі - Иманғалиев Оңғарсын (1891–1940).
* Анасы - Иманғалиева Халима (1893–1976).
* Балалары - Оңғарсынов Айвар (1966 жылы туған), Оңғарсынов Алмас (1976 жылы туған).
* Немерелері - Анита (1987 жылы туған), Алан (1996 жылы туған), Анеля (1999 жылы туған), Ахметжан (1998 жылы туған), Аслан (2002 жылы туған), Алсу (2009 жылы туған).
## Дереккөздер |
Қарайым тілі - түркі тілдері жанұясының қыпшақ тобына жататын тіл.
Қарайым тілі Украинаның Қырым т.б. облыстары мен Литваның Тракай ауданы және Польшаға таралған. 1959 жылғы халық санағы бойынша КСРО-дағы 5900 қарайымның 16,5 %-ы ана тілін қарайым тілі деп есептеген.
Әдеби тілі жоқ, бұрын (1840 жылдан бастап) кітап, журнал басқанда көне еврей, латын, орыс алфавиттерін қолданған. Қарайым тілі үш диалектіге бөлінеді: Тракай-Литвадағы қарапайымдардың ч мен айтатын диалекті, («ач»-аш) ; галич-Батыс Украинадағы қарайымдардың ц мен айтатын диалекті, («ац»-аш); Қырым диалекті татарлардың тілінің әсерімен біраз өзгеріске ұшыраған. Ерекшеліктері: галич диалектінде басқа диалектілердегі «ө», «ү» дыбыстарының орнына «е»,»и» қолданады; «гел» («көл»), «тиш» («түс»); жіктеу есімдіктері барыс септікте «мана»,»майа» («маған»), «сана», «сайа» («саған») түрінде қолданылады. Синтаксисінде славян тілдерінің әсері күшті. Сөздік қорында бір жағынан көне сөздер сақталып қалса («өксиз» («жетім»), «өбге» («ата-баба»), т.б.), екінші жағынан орыс,поляк, литван, украин, белорус, грек, итальян тілдерінің әсері бар.
## Дереккөздер |
Темір дәуірі – адамзат тарихында қола дәуірін алмастырған, аса маңызды әлеуметтік-экономикалық, саяси, демографиялық, технологиялық өзгерістерді дүниеге әкелген жаңа кезең. Бастаулары темір металын игерумен және оны кеңінен қолданумен сәйкес келетін бұл кезеңді ғылым тарихында «темір дәуірі» деген тұрақты атаумен белгілеуді алғаш рет 19 ғ-дың ортасында К. Томсен (Дания) ұсынды. Біздің заманымыздан бұрын 1-мыңжылдықтың басынан осы заманға дейінгі кезең арасында темір адамзаттың заттық мәдениетінің негізі болып келді. Өндірістік технология саласындағы барлық мәнді ашылымдар осы металмен байланысты. Дегенмен, темір ұзақ уақыт бойы аз таралған әрі қымбат металл болып қала берді. Тек б.з.б. 1-мыңжылдықта ғана темір металлургиясын қолданысқа кеңінен ендіру қолға алынды. Қазіргі заманда да темір еңбек құралдары жасалатын бірден-бір маңызды металл болып қалуда, сондықтан қазіргі дәуір де темір ғасырына жатады. Осы себептен, тарихи-археологиялық кезеңдемеде «ерте темір дәуірі», одан кейінгі кезеңге қатысты «орта ғасырлар дәуірі» деген атаулар қолданылады. Ерте темір дәуірі біздің заманымыздан бұрын 8–7 ғасырлардан бастап, ерте орта ғасырлар дәуіріне дейінгі кезеңді, яғни б.з. 6-ғ-ына дейінгі уақытты қамтиды.
Ерте Темір дәуірінде суғармалы егіншілікке негізделген көне шығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Үндіқытай, Солтүстік Африка, тағы басқа) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаю үдерістері жедел қарқынмен дамыды. Еуропада Рим, Грек өркениеттері қалыптасып, латен, гальштат сияқты аса көрнекті мәдениеттер гүлденді. Мал шаруашылығының жаңа түрлеріне көшу далалық табиғат жүйесінің ерекше жағдайларында өмір кешкен қола ғасыры тайпалары экономикасының дамуының нәтижесі болып табылады. Қазақстан аумағында шаруашылықтың бұл түрінің негіздері қола дәуірінің соңғы кезінде, Беғазы-Дәндібай заманында қаланды.
Ерте Темір дәуірі басталысымен, Еуразия далаларында ірі тайпалық бірлестіктер қалыптасты. Олардың мүдделерінің қақтығысы, айналасындағы отырықшы-егінші халықтармен қарым-қатынастарының өзіндік түрлері қоғамның белгілі дәрежеде әскериленуіне әкелді. Үлкен «патшалық» обалары, яғни қайтыс болған ауқатты адаммен бірге қару-жарақ, ат әбзелдері, әшекейлер сияқты өзінің құндылығымен мәнді болып саналатын бұйымдар бірге жерленген күрделі құрылымды ірі обалар тұрғызылды. Жалпы алғанда, далалық белдеуде ерте Темір дәуірінің соңына қарай қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық үдерістердің барысы, саяси оқиғалар мен ағымдардың тоғысы біздің заманымыз 1-мыңжылдығының 2-жартысына қарай Түркі әлемінің түбегейлі тарих сахнасына шығуына алып келді.
## Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
## Сыртқы сілтемелер:
Темір дәуірі |
Шерубайнұра – Қарағанды облысының Шет, Абай ауданы, Бұқар жырау аудандары аумағындағы өзен. Ұзындығы 281 км, су жиналатын алабы 15600 км2. Ендірек жері -10 м, ең терең тұсы - 1.4 м
## Бастауы
Сарыарқаның орталық бөлігіндегі Қызылтас тауларының батысындағы бұлақтардан басталып, Ростовка, Қызылжар, Тегісжол ауылдарының жанынан ағып өтеді. 4 км жоғарыда Нұра өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Аңғары кең, арнасы жарлы. Өзен алабында жер бетіне шығып жатқан ежелгі тау жыныстары кездеседі. Бойында Қотыр Қызылтау, Қотыртас, Бұғылы қыратты шоқылары бар. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Сәуір айының басында суы тасиды. Мұзы 120-150 тәулік жатады. Шерубайнұраға 12 сала құяды. Негізгі салалары: Қарамыс, Талды, Тұматай, Қызылқой, Топар, Соқыр. Көп жылдық орташа су өтімі Шерубайнұра ауылы тұсында 5,04 м3/с. Өзен суы Жартас, Краснополянское, Шерубайнұра бөгендерімен реттелген. Суында торта, аққайраң, алабұға мөңке, шортан, оңғак, шаян тіршілік етеді. Алабында 14,1 мың га суармалы жер бар.
## Дереккөздер |
Талшық — Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданындағы ауыл, аудан және Талшық ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 222 км-дей жерде, Шат өзенінің сол жағасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 4074 адам (1991 ер адам және 2083 әйел адам) болса, 2009 жылы 3754 адамды (1834 ер адам және 1920 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1962 жылы Көкшетау–Кішкенекөл темір жолын салуға байланысты қаланды. Талшықта ауыл шаруашылығымен айналысатын 17 шаруа қожалығы, 2 ЖШС, ірі астық қоймасы, т.б. мәдени-тұрмыстық мекемелер жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Сәтбаев — Ұлытау облысындағы қала. 1973 жылы құрылған. Қала аумағы 1,1 мың шаршы километрге тең. Халық саны 68379 адам. Жезқазған қаласынан 16 км жерде орналасқан. Негізгі өндірісі - мыс.
## Тарихы
Жезқазған кенді аймағын жан-жақты зерттеп оның қазба байлықтарын игеру жөніндегі игі жұмыстар қазақтың ұлы ғалымы, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың есімімен тікелей байланысты.Қаныш атындағы қала жыл сайын өсіп өркендей түсуде.Топырағында дананың ізі қалған қалада бұл күндері Қ.Сәтбаев атындағы көше, мектеп, ғалымның ескерткіші бой түзесе, ең бастысы қазақтың біртуар ұлының ізбасарлары жарқын істердің жасампаз жалғастырушысы бола білуде. Іргетасы 1954 жылы жұмысшы поселкасы ретінде қаланып, Никольский аталған бұл мекен 1973 жылы қала мәртебесін алса, тәуелсіздік тұғырын көтеруге ұмтылған тұрғындардың өтініш – тілегіне орай 1990 жылдың 13 қыркүйегінде шаһарға оның негізін қалаушы Қаныш Сәтбаевтің есімі берілді.
### Қала дамуы
2000 жылдан бастап «Жасыл қала», «Таза қала», «Таза му», «Дизайн-2000», «экономиканың нақты секторларын дамыту» сияқты көптеген бағдарламалардың қабылдануы іске жаңаша серпін берген еді.Сол жылдың өзінде минералды су және жеміс сусындарын шығаратын завод, «Серебряная нить» тігін кәсіпорны, «Сарыарқа-нан», «Ақбұлақ» акционерлік қоғамдарында сапалы өнім өндіруге мүмкіндік беретін жабдықтар орнатылды.. Кеншілер алаңы, Комаров көшелері жаңартылып, асфальт төселген басты көшелер жаңаша кейіпке енді. Қалада ықшам аудандар кеңесі құрылып, әкімдік негізгі шаруаларды солар арқылы қолға алады. Осылай жүйелі жұмыстардың нәтижесінде 2000 жылы Сәтбаев үлгілі қала атанды.
2005-2007 жылдарға арналған жаңа тұрғын үй бағдарламасы бойынша 30,8 мың жаңа үй салынып, 350 отбасы жәйлі пәтермен қамтамасыз етілмек. Қалада кейінгі екі-үш жылдың бедерінде мешіт, шіркеу, №1 орталық аурухана, тіс емдеу орталығы көптеген сәнді дүкендер мен мейрамханалар бой көтерді. Сәтбаев қаласындағы білім ұялары С.Сейфуллин атындағы гимназия мен Абай атындағы мектеп-лицей республикадағы үздік мектептер қатарынан саналады. Барлық мектептер компьютер техникалары мен жабдықталған , 27 оқушыға бір компьютерден келеді.
## Халық саны
Қала халқының саны 2007 жылғы 1 қаңтарда 70,6 мың адамды құрады.Қалалық әкімшілікте 1 кенттік округ, 1 ауылдық елді мекен бар.2007 жылдың басына қалада тұратын халық санының:
* 58,7%-ы қазақтар,
* 24,3%-ы орыстар,
* 1,7%-ы немістер,
* 2,7%-ы татарлар,
* 6,2%-ы украиндер,
* 0,9%-ы белорустар,
* 5,5%-ы басқа ұлт өкілдері.
2006 жылы халықтың 1000 тұрғынына жалпы коэффициенттер:
* туылу – 18,22
* өлім – 12,04
* табиғи өсім – 6,18
## Экономикасы
2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны “Қазақмыс Корпорация” ААҚ-ның жұмыскерлерін есептемегенде 3993 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы – 32115 теңге.
2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй шаруашылық есебінсіз) 1388,1 млн. теңгені құрады.Жылдық деректер бойынша 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 3943,8 млн. теңге сомасында игерілді немесе 2005 жылғы көлемінен 106,1%-ын құрады.Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 81,9 млн. теңгені немесе 2005 жылғы көлемнің 109,5%-ын құрады.2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 2225,8 млн. теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) – 1262,2 млн. теңге.
Қалада 2007 жылға 189 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген, оның ішінде 4 ірі, 28 орта, 157 шағын субъектілері.Негізгі экономикалық бағыт: тамақ өндірісі. Қаланың негізгі кәсіпорындары:«Вертекс - Инициатив» ЖШС, «Рудсервис К» ЖШСӨндірілетін өнімнің негізгі түрлері:
* макарон өнімдері;
* нан өнімдері.
### Ауыл шаруашылығы
2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін мал шаруашылығы өнімі құрады.2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 23 шаруа қожалығы, 2,2 мың халықтың жеке қосалқы шаруашылығы. Аймақта ауыл шаруашылығы өнімін өндіруге 25,0 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның ішінде 0,1мың га - егістік алқаптар.*2006 жылы астыққа 0,1 мың га ауыл шаруашылық дақылдары егілетін егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде картоп және көкөніс 0,1 мың га.2006 жылы
* 1,0 мың тонна картоп,
* 1,0 мың тонна көкөніс дақылдары,
* 0,2 мың тонна ет (тірі салмақта);
* 1,6 мың тонна сүт;
257,5 мың дана жұмыртқа өндірілді.2007 жылғы 1 қаңтарға
* ірі қара мал саны 2,9 мың бас;
* қой мен ешкі - 6,0 мың бас;
* шошқа - 0,4 мың бас;
* жылқы - 0,1 мың бас;
* құс - 4,1 мың бас.
## Білім
Қалада 2006/2007 оқу жылы басына• 15 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда 12866 оқушы оқиды, • 2 кәсіби-техникалық оқу орнында 958 оқушы оқиды.
Қалада • 3 кітапхана, • 2 клуб типті мекеме жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Аюлы – Нияз тауының батысындағы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Осакаров ауданы Осакаровка кентінің оңтүстік-шығысында 35 км жерде орналасқан. Ең биік жері 796 м. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 13 км-ге созылып жатыр, ені 5 км. Есіл, Қарғалы, Шортанды өзендерінің салалары осы таудан басталады.
## Геологиялық құрылымы
Протерозой жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Карбонатты қара топырағында бетеге, селеу өседі. Аңғарларында көктерек, қайың шоқ тоғайлары кездеседі, тау ішінде бұлақ көп.
## Дереккөздер |
Ақжал – Талды өзенінің оң жағалауында орналасқан тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Қарағайлы кентінің оңтүстік-шығысына қарай 45 км жерде. Ең биік жері 1063 м. Солтүстіктен оңтүстікке және солтүстік-батыстан шығысқа қарай 3 км-ге созылып жатыр.
## Жер бедері, геологиялық құрылымы
Түпкі жыныстары жалаңаштанған, солтүтік беткейі тік, жыра-сайлармен тілімденген. Батыс және шығыс беткейлері жатаған келеді. Элювийлі-делювийлі шөгінділер жапқан тас көмір гранитоидтарынан түзілген.
## Өсімдігі
Таудың қызыл қоңыр сазды және саздауыт топырағында бетеге мен тобылғы түрлері, шөп, кей жерлерінде қараған кездеседі. Шоқыаралық ойыстарында шалғын өседі, бұлақ көп, сортаңдар ұшырасады.
## Дереккөздер |
Ақсу-Аюлы — Қарағанды облысы Шет ауданындағы ауыл, аудан және Ақсу-Аюлы ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Шерубайнұра өзенінің аңғарында, Аюлы тауының етегінде, Қарағандының оңтүстік-шығысында 130 км жерде, Астана-Алматы автожолының бойында орналасқан.
## Тарихы
Іргесі 1930 жылы ұжымдастыру кезеңінде қаланған. Округ атауы 30-60-жылдары Түлкілі ауылдық кеңесі, 1994 жылы Ақсу-Аюлы ауылдық округі болып өзгерген. Округ аумағында 20 ғасырдың 30-жылдарында «Ақсу», «Егіндібұлақ», «Алғабас», «Қызылтау», «Беталыс», «Қатпар», «Игілік», «Сталин», «Еңбекшіл» ұжымшарлары ұйымдастырылған. 1960-1990 жылдары Орджоникидзе атындағы кеңшардың және ауылдық кеңес пен аудан орталығы болған. Шаруашылықтың мамандандырылған негізгі бағыттары - ет, сүт өндіру және қосымша егін салу. Жерінің жалпы ауданы -155,0 мың га. Кеңшар негізінде 100 шаруа қожалығы құрылған (2006).
## Халқы
## Көшелері
* Орталық көше - Шортанбай жырау даңғылы (бұрынғы Мира проспект)
* Сейфуллин көшесі (бұрынғы Маяковский)
* Дербісалы батыр көшесі (Сейфуллин көшесеінің бөлігінен құрылған)
* Жидебай батыр көшесі
* Абай көшесі
* Маясары Жапақов көшесі
* Жанғұтты би көшесі
* Әбікен Хасенов көшесі
* Жұмабек Күлейменов көшесі
* Аманбай Тілеулин көшесі
* Құмжон көшесі
## Инфрақұрылымы
Аудан орталығы мен округтің елді мекендерінде (Ақсу, Ақтөбе, Еңбекшіл, Қайрақты) 30-дан астам аудандық және облыстық бағыныстағы мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар, 2 орта, 4 бастауыш мектеп, кәсіби мектеп, интернат үйі, аурухана, 4 ФАП, 37 дүкен, 7 асхана, 8 АЗС, мейманхана, 5 жеке меншік монша, 3 шаштараз, 4 жеке меншік дәріхана, жастардын демалу орталығы, кітапхана, мәдениет үйі, ауылдық клуб, мешіт, мұражай, балалар мен жастардың спорт мектебі мен балабақша, басқа да мәдени-тұрмыстық мекемелер бар. Жанқұтты би, Шортанбай жырау ескерткіштері аудан орталығына орнатылып көше атаулары берілген. Ауыл басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын (Сәкен Сейфуллин) (Жарық) темір жол стансасы 70 км жерде.
## Білім
Балабақшалар:
* Балдырған
* Нұрдәулет
Мектептер:
* Ы. Алтынсарин атындағы қазақ мектеп гимназия
* Ж. Ақылбаев (2015 жылға дейін М. Горький) атындағы аралас мектеп гимназия
Орта арнайы оқы орны:
* Агро-техникалық колледж 2013 жылдан бастап (бұрын Кәсіби мектеп № 11)
Басқа:
* С. Мұхамеджанов атындағы музыка мектебі
* Балалар және жасөспірімдер спорт мектебі
## Мәдениет
* Мәдениет үйі
* Аудандық кітапхана
* Тарихи өлкетану музейі
## Көрнекі жерлер
* Жаңғұтты би ескерткіші аудандық әкімшілік алдында
* Дербісалы батыр ескерткіші автостанция артында
* Жидебай батыр ескерткіші полиция алдында
* Шортанбай жырау ескерткіші универмаг қасында
* Алтынсарин бюсты Алтынсарин мектебі алдында
* Сейфуллин бюсты Сейфуллин көшсіндегі скверде
* Телевизиялық вышка Аюлы тауы басында 1989 жылы орнатылған.
## Тумалары
* Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков
## Дін
* Жаңғұтты би атындағы аудандық мешіт
## Зираттар
* Көпбейіт зираты, Жарық жолының сол жағында. мұсылман христиан. үлкен.
* Қорым зираты. Жарық жолының оң жағында. мұсылман. Ақсу-Аюлы Қорымы жанында. (40 шақты)
* Қолдабай зираты (Бәйгітөбе зираты). Балқаш жолының сол жағында. мұсылман (400 шақты)
* Шортанбай зираты. Балқаш жолының сол жағында. мұсылман. Шортанбай жырау жерленген.(150 астам)
* Балқаш жолының оң жағында. Аудандық аурухана артында (30 шақты)
* Қаратөбе зираты?. Қарағанды жолының сол жағында. мұсылман. жаңа аз бейіт (20 шақты)
* Аюлы зираты?. Аюлы тауының етегінде. (30 шақты)
* Ашаршылық зираты. Ауыл ішінде. Сейфуллин көшесінде. Қазір ешкім жерленбейді.
## Дереккөздер |
Талды — Қарағанды облысы Шет ауданындағы ауыл, Талды ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Талды өзенінің бойында, аудан орталығы – Ақсу-Аюлы ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 36 км-дей жерде.
## Тарихы
Іргесі 1961 жылы «Путь коммунизму» совхозының бөлімшесі негізінде кеңшар болып қаланды. Округ аумағында өткен ғасырдың 34-50 жылдары аралығында «Жаңа-Жұрт», «Шаруа теңеу» колхоздары болған. 50 жылы Роза Люксембург колхозы ірілендірілген уақытта соған берілген. Шаруашылықтың негізгі мамандандырылған бағыттары-ірі қара мал шаруашылығы, егін шаруашылығы. Жерінің жалпы ауданы 125 мың га. Кеңшар негізінде 64 шаруа қожалығы, 1 ЖШС құрылған (2006).
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Округтің елді мекендерінде (Жаңажұрт, Берекеші ауылдары) 3 мектеп, фельдшер-акушерлік пункт, отбасылық дәрігерлік амбулатория, мәдениет үйі, кітапхана, бар. Округ жерінде Қаз ОАК-тің алғашқы мүшелерінің бірі Қойшыбаев Шаян, ақын Жәкен Байтуов, Смағұлов Зейнекеш (ауданның әйелдер Кеңесінің төрайымы 1941-1945 ж.ж), 1946 жылы Ленин орденін алған белгілі шахтер Кішкентаев Ілияс тұрып, өмір сүрген. Ауыл басқа елдермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Қарағанды темір жол станциясы 110 км.
## Әдебиеттер
* Тарихи сырға, табиғаты толы ТАЛДЫ ауылы
## Дереккөздер |
Ақадыр — Қарағанды облысы Шет ауданындағы кент.
## Географиялық орны
Екатеринбург-Алматы темір жолының бойында, аудан орталығы Ақсу-Аюлы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 82 км-дей, Қарағанды қаласынан оңтүстікке қарай 167 км-дей жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі өткен ғасырдың 30 жылдары Қарағанды-Мойынты теміржол құрылысының бойында Ақадыр стансасының ашылуына байланысты қаланған. Кентте 1937 жылдан бастап паровоз депосы ашылып, ол 1957 жылы тепловоздары, ал 1982 жылдан бүгінгі күндері электровозды жөндейтін ірі кәсіпорын болып есептеледі. 1973-1997 жылдары Ақадыр ауданының орталығы болған. 1997 жылы Ақадыр ауданы жабылып, Шет ауданының құрамына берілген.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Кенттің әкімшілік аумақтық бағынысындағы елді мекендерде (Ақадыр кенті мен Подхоз ауылы, Тағылы, № 906 разъезддері) 4 мектеп, аудандық емхана, ФАП, 4 отбасылық дәрігерлік амбулатория, мәдениет үйі, кітапхана, балалар өнер мектебі, балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, оқу-өндірістік комбинаты, балабақша, «Казақтелеком» бөлімшесі, «Қазпошта» бөлімшесі, басқа да мәдени-тұрмыстық мекемелер бар. Сонымен қатар «Қазақстан темір жолдары» жүйесіне қарасты «Ақадыр электр жабдықтау» (ЭЧ-12), темір жол дистанциясы (ПЧ-26), белгі беру және байланыс дистанциясы (ПЦЧ-21) мекемелері бар. Кент аумағында теміржол жүйесіне қарасты барлығы 14 мекеме, ұжымдар жұмыс атқарады. 46 шаруа қожалығы бар (2006). Аудандық статусы бар №2 Ақадыр аудандық соты, №2 аудандық АХАЖ, кенттік полиция бөлімшесі бар. Кент басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады.
## Дереккөздер |
Нұра, Кеңшоқы — ауыл, Қарағанды облысы Шет ауданындағы Кеншоқы ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Нұра өзенiнiң анғарында, Түйетас тауының етегiнде, аудан орталығы – Ақсу-Аюлының шығысында 30 км, Қарағанды қаласының оңтүстік шығысында 150 км жерде орналасқан.
## Тарихы
Іргесі колхоздастыру кезеңінде 1953 жылы қаланған. 1960-90 жылдары Кеңшоқы атындағы кеңшардың және ауылдық кеңестiң орталығы. Шаруашылықтың мамандандырылған негiзгi бағыттары қой шаруашылығы, қосымша саласы- жылқы шаруашылығы. Жерiнiң жалпы ауданы 250 мың га. Кеңшар негiзiнде 61 шаруа қожалығы құрылған (2006).
* Кеншоқы обалары
## Халқы
## Тұлғалары
* Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков
## Инфрақұрылымы
Округтің елді мекендерінде (Нұра, Батыстау ауылдары) мектеп, дәрігерлік пункт, мәдениет үйі, кiтапхана бар. Ауыл басқа елдi мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын Сәкен Сейфуллин темір жол стансасы 100 км жерде.
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
* Ақшатау – Ақтөбе облысы Ойыл ауданындағы ауыл.
* Ақшатау – Қарағанды облысы Шет ауданындағы кент.
* Ақшатау – Қызылорда облысы Арал ауданындағы ауыл.
Басқа мағыналар:
* Ақшатау – Қызылорда облысы Арал ауданындағы Бекбауыл темір жол станциясынан батысқа қарай 24 км жерде орналасқан көл.
* Ақшатау – Ақтөбе облысы Ойыл ауданы Көктоғай ауылының оңтүстігі-батысында 16 км жерде орналасқан тау.
* Ақшатау (жота)
* Ақшатау вольфрам-молибден кен орны
* Ақшатау орамы (Астана) |
Сарысу – Телікөл алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Қарағанды, Қызылорда облыстары жерімен ағады. Ұзындығы 800 км. Су жиналатын алабы 81,6 — 99,1 мың км².
## Бастауы
Сарыарқадағы Бұғылы тауының етегінен басталатын Жақсы Сарысу, Байназар мен Жақсы Тағылы таулары маңынан басталатын Жаман Сарысу өзені қосылысынан пайда болатын Сарысу Сыр өңіріндегі Телікөлге құяды.
## Гидрологиясы
Қуаң жылдары Телікөл-Ащыкөл ойысына жетпей құмға сіңіп кетеді. Салалары: Жаман Сарысу, Жақсы Сарысу, Атасу, Талдысай, Құрманақа, Талдыманақа, Құмдыеспе, Қаракеңгір.Сарысудың орташа жылдық су ағымы 7,5 м3/с, сағасында 0,10 м3/с. Ағысының жылдамдылығы 0,6 — 0,8 м/с. Негізінен қар суымен толығады, сондықтан да жылдық су ағынының 96,6%-ы сәуір — мамыр айларында, 3,1%-ы күзде, 0,3%-ы қыста өтеді. Сәуірдің аяғында, мамырдың алғашқы онкүндігінде қатты тасиды. Суы бастауында тұщы, орта және төм. ағыстарында тұздылау келеді. Өзен желтоқсанда қатып, наурыздың аяғында мұзы түседі. Арнасының ені бастауында 15 — 20 м, орта бөлігінде 40 — 60 м, саға жағында 150 — 200 м-ге дейін кеңейеді; бас жағында тар болып келетін аңғары төм. ағысында 10 км-ге дейін ұлғаяды. Көне арнасының түбі және жағалауы құмды және құмды-малтатасты шөгінді жыныстардан түзілген. Мұндағы ашық қызыл қоңыр топырақта жусанды-бетегелі-шытырлы өсімдікті шөлейт ландшафтысы қалыптасқан, сағалық бөлігінде шөлдік ландшафт басым. Көктемгі Сырдария суының біраз бөлігі Телікөл каналы арқылы Сарысу сағасына қосылады.
## Дереккөздер |
«Теңге ілу» — ұлттық ойын.
Ойынға қатынасушылар тепе-тең екі топқа бөлінеді. Әрқайсысы жеке-жеке шыбықты «ат» қып мінеді. Ойынды бастаушы жүргізеді.
Ойын кезегі басталатын жерге сызық сызылады. Одан әрі 20—30 метрдей жерден тереңдігі бір қарыстай екі шұңқыр қазылады. Шұңқырға он-оннан тас салады. Содан екі топтан екі сайыскер шығады да, сызыққа келіп, қатарласып тұрады. Бастаушының белгісі бойынша шыбық аттарын құйғытып, шаба жөнеледі. Сол беттерімен әлгі шұңқырға жетіп, қол сұғып жібереді де, тасты іліп алып, әрі өтіп кетеді. Шұңқыр тұсында бөгелуге болмайды.
Ұпай әр сайыскердің іліп алған тастарының санына қарай есептеледі. Қай топ көп ұпай жинаса, сол топ жеңеді. Ойын жылдамдықты дамытып, тез әрі дәл әрекет етуді үйретеді.
Теңге ілу – бозбалалар мен жігіттердің атпен ойнайтын ойыны. Көбіне қыз ұзатылатын және сүндет тойларының думанында ойналады. Жігіттің атқа мықтылығы, ат үстіндегі самдағай әрекеті, денесін игеріп, билеп алған ептілігі сынға салынады. Теңгені іліп ала алмай, аттан ауып қалып жататындар да көп болады. Кейде бір ауылға келін ұзағырақ жылдардан кейін түсіп, беті ашылғаннан кейінгі сайранда ырым үшін де ойналады. Сонда жас келін өзінің шолпысын не алқа күмістерін орамалға түйіп, бір қарыстай терең қазылған, қолдың басы ғана сиятын шұңқырға салып қояды. Сәйгүлік мінген жігіттер жүз, жүз елу метрдей жерден екпіндете шауып келіп, сол ағынымен шұңқырдағы орамалды іліп әкетуге тиіс. Шұңқыр тұсында іркіліп, тоқтауға не аттың шабысын бәсеңдетуге болмайды. Кімде-кім орамалды іліп әкетсе, оны өзіне тартылған жас келіннің тарту сыйы деп біледі. Оны өзі алып қалмайды, қалаған адамына сыйлайды.
Теңге алу - ас пен тойда, ұлы жиындарда ат бәйгесінен кейінгі кезек балуандар күресі мен теңге алу деп аталатын ойынға берілген. Ойын шарты мынадай: қымыз не шұбат толы шараның ішіне алтын не күміс теңгелер тасталады. Шарт бойынша теңгені шараның түбінен тек ауызбен тауып, тістеп алу шығу керек. Көзін жұмып, басын қымызға тығып, тауып шыққан адамға осы теңге сыйлыққа беріледі. Әрине бұл ойын жұрттың ішек-сілесін қатырып, жұрттың көпке дейін көңілін сергітеді.
## Тағы қараңыз
* Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі
## Дереккөздер |
Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов (1924 жылы 22 қазанда Қызылорда облысы, Арал ауданының Құланды поселкесінің Үшкөң ауылы — 2022 жылы 5 ақпан) — Қазақстанның халық жазушысы, XX ғасырда қазақ әдебиетіне зор үлес қосқан суреткерлердің бірі, қоғам қайраткері. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы ардагері, Оңтүстік және Прибалтика майданында, Луганск түбінде миномёт ротасында саяси қызметкер, кейін штабист ретінде Балтық маңында Курляндия плацдармындағы шайқастарға қатысқан.
## Өмірбаяны
### Тегі
Әлімұлы тайпасының Шекті руының Жақайым тайпасынан.. Ата-тегі Арал маңын ежелден қоныс еткен. Жетінші атасы Тайқожа батыр, одан Қалдан, одан Арғынбай би, одан өз заманында асқан байлығымен танылған Сыланбай, одан туған Нұрпейіс болыс болған. Нұрпейістен Кәрім, Нәжім, Қали деген ұлдар туған. Осы үшеуі, Кәрімнен туған Әбдіжәміл төртеуі 1941-45 жж. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Бұлардан аман қалғаны Әбдіжәміл ғана. Әкесі Кәрім қыран салып саяттаған, ауылнай қызметін атқарған кісі. Соғыс қарсыңында балық колхозында істеген. 1944 жылы 21 сәуір күні Тернополь түбіндегі ұрыста қаза тапқан.
### Өмір жолы
Жазушы өзі туралы сыр-сұхбатында: «Біздің ру жақайым, одан Бәйдібек, одан Бәйімбет шығады. Бәйдібек батыр, бір тайпа елдің басшысы, көсем болған кісі. Әбілқайырмен бірде тіл табысып, бірде тіл табыса алмай, алшайысып жүретін өркөкірек, өзімшіл жан болыпты. Орыс офицерінің жазуында 1745 жылы қайтыс болды делінген. Батырды жерлеуге Нұралы хан және Есет Көкіұлы батыр келіпті.Алтыншы атамыз Қалдан жуас, қой аузынан шөп алмас момын кісі болыпты. Дегенмен, өз жөнін ақылына бағындырып отырады екен. Бесінші атамыз Арғынбай заманында би болған, сөз білетін, от ауызды кісі деседі. Бірде жол жүріп келе жатқан Арғынбай ауыл шетіндегі үйге келіп түседі. Үй иесі дастарқан жайып: “Ареке, алдыңызға жібек дастарқан жайдық, зерен қойдық, сол зерендегі асқа ат қойып ішіңіз”, – депті. Ыдыстағысы боза болса керек. Сонда Арғынбай тұрып: “Мынау мойтап деген ас екен, Ішіп ал да ой тап деген ас екен, Ақылды ішсе – дана болатын ас екен, Ақымақ ішсе – диуана болатын ас екен”, – деп сусынды ерніне тигізіп, қайтарып беріпті деседі. Арғынбайдың басында құлпытас бар, оны баласы Сыланбай кірешілерге ілесіп Орынборға барған кезінде әкеліп орнатқан. Сыланбайдан – Нұрпейіс, Нұрпейістен – Кәрім, Кәрімнен – өзім.Өзім туған 1923 жылымды білгеніммен, айы-күнін білмеймін. Соғыстың алдында әкемнен: “Қай күні тудым?” – деп сұраған едім, “Оны қайтесің?” – деді. “Комсомолға өтейін деп едім”. “Ит біліп пе. Теңіз жағасына қар жауды. Кешкісін ауылдың сиырына қасқыр тиді. Қасқыр қарнын жарған қара өгіздің етінен шешеңе қалжа жасап бердік. Ойымша, шамамен қараша болуы мүмкін”, – деген еді жарықтық.Нұрпейіс екі сайлауда болыс болған, екінші сайлаудың ортасында мешіт ұстаған. Имамы Бұхарадан бітіріп келген Үмбет ақын. Беларан деген аласа тау бар. Қатпар-қатпар тас, алқа бел ұзын, бір тұмсығын теңізге сұғып жатады. Сол жердегі ауылда оқыдым. Бізде Арқадағыдай аштық болған жоқ, теңіз жағалап балық аулағанның өзегі талмайды екен.Зәт дегеннің үйін жалдап оқыдық. Кейде әйелі шығып: “Бүгін сабақ болмайды. Қожайын ауырып қалды”, – дейтін. Ол күні қуанып үйге қайтамыз. Ақерке есімді сұлу апайымыз сабақ берді. Нұрпейіс ерте 53 жасында қайтыс болды. Қаңтарда әжем бақилыққа аттанды. Мен де шешемді мойындаған жоқпын. Нұрпейістің кенжесі болып өстім. Сол жылы өзім жалаңаяқ болған соң мектепке бармадым. Келесі жылы 2-сыныптан оқыдым. 3-сыныпты Құландыда, 4-сыныпты Көкаралда бітірдім. Менің оқуым ит тістеген терідей болды. 5-сыныптан бастап дұрыстап оқыдым. 6-сыныпта интернатта жаттым», – дейді.
«Сәбит Мұқановтың “Адасқандар”, “Жұмбақ жалау”, Мұхтар Әуезовтің “Абай” романындағы алғашқы екі кітабы (эпопеяның екінші кітабы кейінше шықты), Сервантестің “Дон-Кихот” романының қазақша аудармасы қол сөмкемізден түспеуші еді”.
10-сыныпты оқып жүріп повесть жазғалы бел будым. Әскерден қайта оралсам – баяғы жазғандарымның бәрі жоқ. Қатесі көп еді, жоғалғаны жақсы болды.» – дейді жазушы естелігінде.
1942 жылы орта мектепті тәмамдасымен армия қатарына шақырылып, Ұлы Отан соғысына қатысқан. Қысқа мерзімді курстарды бітіргеннен кейін Оңтүстік және Прибалтика майданында, Луганск түбінде миномёт ротасында саяси қызметкер, кейін штабист ретінде Балтық маңында Курлянд плацдармындағы шайқастарға қатысты.«Біраз жасадым. Еш уақытта бұл жасқа келемін деп ойламаппын. Тәркілеу болып жатқан уақыт есімде. Сол кездегі көп нәрсе көз алдымда. Ашаршылықты көрдім: өмірге өкпем жоқ. Қайғы-қасіреті, қуаныш-қызығы да көп болды. Аштықта есектің етін жегендер болыпты. Мектепте оқып жүргенімде күнде маған сүтке салып, бір кесе сөк беретін. Әкемнің екі әйелі болды. Кешқұрым туыстар біздің үйге жиналады. Көшелі атамыз кіріп келіп, екі келіні тазалап отырған шикі қаздың басын алып, тұмсығынан ұстап, аузына салып, ұзақ талмап шайнайтыны есімде қалыпты. Бұл аштықтың тіршілігі еді.1943 жылы наурызда лейтенант болдым. Әуелі ұшқыштар курсын оқытты. Курс маған қиын болды. Әуеге көтерілген кезде көп құсатын едім. Ұшақты қондыру да маған қиынға соғатын. – дейді жазушы.
1946 жылы желтоқсанда әскерден босанған Әбдіжәміл армия қатарында жүріп бастаған «Курляндия» романын жазуға кіріседі. Оны бітіріп баспаға берген соң, бір жыл Қазақ мемлекеттік университетінде оқиды.1954 жылы Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институтына түсіп, 1956 жылы бітіреді. Тырнақалды кітабы үшін Жамбыл атындағы республикалық сыйлықтың лауреаты атанады.Проза саласында үзбей еңбектенуімен қатар, өткір сынымен, публицистикалық мақалаларымен де көзге түседі. 1962-1964 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының органы – «Жұлдыз» журналының бас редакторы болып істейді, Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды.1964 жылдан бері ұзақ жылдар бойы бірыңғай шығармашылық қызметпен шұғылданып, нарық заманында халықаралық қазақ ПЕН клубын ұйымдастырып, оның президенттігіне сайланады. 2000 жылы ПЕН клуб жанынан «Таң-Шолпан» журналын шығарады. Көп жылдардан бері осы әдеби-көпшілік журналының редакторлар кеңесінің төрағасы.Өткен XX ғасыр қазақ әдебиетіне мол сыбаға қосқан суреткерлердің бірі – Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы, басқа да шығармалары отыз шақты шетел тіліне аударылып, ұлттық әдебиетімізді дүние жүзіне танытып, әлем әдебиетшілері қасқа-жайсаңдарының үздік бағасына ие болды. Француз Луи Арагон, ресейлік Юрий Казаков, Сергей Баруздин, Анатолий Ким, Николай Афанасьев, Лев Аннинский, Леонид Теракопян, Валентин Оскоцкий, испандық Август Видаль, қырғыз Шыңғыс Айтматов, башқұрт Мұстай Карим, немістер Лео Кошут, Ральф Шредер, қазақстандық Мұқтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Мұхамеджан Қаратаев, Тахауи Ахтанов, Серік Қирабаев, Зейнолла Қабдолов, Герольд Бельгер, Ақселеу Сейдімбек, т.б. ол туралы тебірене жазды.
Қуатты қалам иесінің жазып жүрген естеліктері де көркем мемуарға жаңа леп әкелді. Қаламгердің жанкештілігі сондай, дүние жүзіне әйгілі шығармаларының өзін әр басылымы сайын қатаң сын тезіне салып, ұштап, сүргілеп, қырнап, мінеп отырады. Бұл – көркем сөз құдыреттілігі алдында бас ию. Әдебиетке сүйіспендікті, ар ісіне берілгендікті ұлы [[Абай]] айтқан «жар ісіне» теңгеру. «Қорлығына», «мазағына», азабына көну. Әдебиеттің жауапшылығы зор дүние екендігін байыбына бара түсінгендік.
«Қан мен тер» трилогиясы, «Соңғы парыз» дилогиясы Нұрпейісовтің ғана емес, күллі қазақ әдебиетінің табысы. Жазушының ерен еңбегі елдің, мемлекеттің жоғары бағасына ие болды. Жазушы ретінде «Еңбек Қызыл Ту», «Құрмет белгісі», Қазақстан мемлекетінің «Отан» орденімен марапатталған.
Ол – КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Бұл мәртебелі сыйлықты жазушылардан Қазақстанда үш қаламгер: Мұхтар Әуезов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Жұбан Молдағалиев қана алған.
## Марапаттары
* Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз» ордендері;
* «Еңбек Қызыл Ту» ордені;
* «Құрмет Белгісі» ордені;
* КСРО Мемлекеттік сыйлығы;
* Қазақ ССР-і Халық жазушысы. 200 томдық Бүкіләлемдік кітапхананы дайындап басып шығаруды жүзеге асыруға белсене атсалысқаны үшін, оның ішінде осы сериядағы Мұхтар Әуезовтың екі томдығына арналған алғысөзді мұқияттылықпен жазып шыққаны үшін РКФСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасы;
* Қазақстанның «Отан» ордені;
* 1985 жылы «Қазақ КСР халық жазушысы» құрметті атағы берілді.
## Шығармашылығы
Әбдіжәміл әдебиеттегі алғашқы қадамын бірден сүйекті жанр – романнан бастады. Ұлы Отан соғысынан жаңа оралған майдангер іштен тебіндеген албырт шабыты қолына қалам ұстатқанда, ақ қағазға алдымен қанды ұрыстан, өмір мен өлім айқасынан алған әсерін түсіреді. Ол әсердің молдығы сонша, әскерден босанысымен, төрт-бес жыл бойы табан аудармай істеген еңбегі «Курляндия» атты қалың романды дүниеге келтіреді (1950). Көркемдік бітімі көңіл тойғандай шықпады десек те, бұл шығарма әдебиетке өз қазынасымен, тың суреттерімен қосылды. Қазақ оқырманын окоп шындығына қанықтырып, жауынгер тірлігінің тереңінде жылап аққан ағысын, тыныс-лебін тікелей үрыс шебінен елестетті. «Курляндия» кейін толықтырылып, әрі ықшамдалып «Күткен күн» (1958) атымен қайта шықты.
Жазылған дүние шығарманың көркемдік сапасын жетілдіру мақсатында өнделді. Кейбіреулер «Курляндия» «сын көтермейтін нашар» шығарма десті. Авторының өзі тіптен тұқыртып: «...1947 жылы әскер қатарынан босанып қайтқан шала сауатты қалпыммен роман жаздым. Әрине, шала сауатты баладан шала сауатты роман шығатыны белгілі», – деп атүсті сынды растағандай болды. Жөнін айтқан – жазушы, сыншы Тахауи Ахтанов. «Курляндия» романында, – деп жазды ол, – жас жазушы ең алдымен өзінің талантын, шебер суреткерлігін танытты. Соғыс өмірін оқушылардың көз алдына көркем елестете білді.
Сонымен бірге азды-көпті шын мағынасындағы жанды, көркем бояулы образдар жасай алды. Біз өмірде кездестіріп жүрген замандастарымыздың ой-арманын, іс-әрекетін ғана емес, түр келбетін, дағдысын, мінез-құлқын, біраз жағдайда ішкі дүниесін сол бір бояуы сембеген ыстық жанды күйде көз алдымызға елестетіп берді. Тағы бір әсіресе айтып кететін қасиет – жас жазушы қазақ тілін жақсы білетінін және оны көркем шығарма есебінде сәтті қолдана алатынын көрсетті».
### Қан мен тер
Майданнан қайтқан жас офицер Әбдіжәміл туған жерімен қаншама сағынып қауышса, оған деген махаббатын роман жанрының кең байтақ өрісінде шын жүректен жырлап шығуға соншама ынтыққандығын шығармашылығынан айқын аңғартады.
«...Әлі күнге бір бүйірің ауыл өміріне бұрып тұрады. Қанша қашыққа шырқап кетсең де, бойыңдағы бір тамырың туған жеріңнің топырағында бүлк-бүлк етіп соғып жатқандай. Кей күні... сен әлденеге өзек аузында жалғыз үй отырған балықшы шалдың қамыс қосын, жұпыны жиһазын, жалпылдақ шамын есіңс аласың. Өз үйің жайнап тұрса да, саған осынау балық сасыған кішкентай қос ыстық. Қос ішінде, ақ иық қылған ауыр еңбектен болар, жан әкең сілесі қатып шаршаған. Күнге күйген жылтыр қара бетінде қалжыраған ажар бар. Үні де қалжырап ақырын шығады. Сол кезде қара пұшық бала әлдеқайдан жүгіре кеп отырса болғаны, оның әжім беті іштей нұрланып елжіреп қоя береді»– дейді жазушы.
Жазушының «Қан мен тер» романының дүниеге келу сыры осы сөздерде жатыр. «Қан мен тер» трилогиясын құрайтын «Ымырт» (1961), «Сергелдең» (1964), «Күйреу» (1970) романдарынан, атының өзінен-ақ байқалып тұрғандай, төбеден жарқырап тұрған күнді аз кезіктіреміз. Ал, жарқырап шақырая қалса, кейіпкерлері тағы бір тозаққа ілінді дей бер. Өзінің бас кейіпкері Еламан тәрізді туынды ұдайы дерлік томырылып, үнсіз-түнсіз тұнжырап түнерген қалпынан жазбайды. Соның өзінде де туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімінің орны бөлек.Прозашының туған халқына, оның жазира даласына деген сүйіспендігі елінің кең қолтық мінезін, шалқар әнін, салқар көштей шұбатылған тарихын эпостық құзарға көтере суреттеуінен аңғарылады.
«Қан мен тер» трилогиясы – ел, халық, оның әлеуметтік тағдыры туралы шығарма. Уақыты өзгергенімен, заманалық зәрулігі өзгермейтін туынды. Соңғы жетпіс жылғы алтын әдебиетімізді мысқа балағысы келетін қайсыбір неонигилист даңғойлар бұл романға тап күресін жазғандықтан ескірді деп мін де тақты.
«Қан мен тер» трилогиясын қазіргі тәуелсіздік мұнарасынан, демократиялық көзқарас тұрғысынан оқығанда, оның қазақ шындығынан бұра тартқан жерін табылмайды. Қайта коммунистік үстем идеологияға қайшы пікірлерді жолықтырып, «бұны қырағы цензура қалай жіберді екен?» деп қалуға негіз бар.
Романның «Күйреу» аталатын үшінші, соңғы кітабында комиссар Дьяков насихаттайтын болашақ коммунистік қоғамның басты принципінің дұрыстығына Еламан әжептәуір күмән келтіреді.
«...Ол кезде жер басқан адамның бәрі бірдей болады дейді. Жә, жарайды, адам баласының көкірегінде алалық болмас. Осы жұрттың ішер асы, киер киімі, сөйлер сөзі бірдей-ақ болсын. Бірақ құдай бірдей жаратпаса қайтеді? Басқаны қойғанда бір оттың басында бір қазаннан ас ішіп, бірге жатып, бірге тұрып жүрген, бауырлас кісілердің арасында бірдейлік бола қоймаушы еді ғой. Олардың арасында да бірінің сөзі үстем, бірінің өзі үстем. Бірі ертеден қара кешке дейін қоңынан күн өтіп, сылпылдап қой соңында жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен түспейді.
Түсінбеймін...Қара борбай кедейлер теңдік алсын. Бірдейлік орнасын. Бірақ, бәтір-ау, осы халықтың киер киімі, ішер асы бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма?» Жазушының алғашқы романымен салыстырғанда «Қан мен тер» – тірлік-тынысы әлдеқайда кең шығарма. Жанрлық жағынан да басқаға ұқсамайды. «Курляндия» оқиғалы роман санатына жатса, бұл – әлеумеітік-психологиялық типті шығарма. Ізденіс салмағы характерге түскен. Бар суреткерлік қабілетін ата-бабалардың мінез-кескінін ашуға жұмсаған. Характер – Нұрпейісов романының қозғаушы күші. Ел қазанында қайнап піскен характер өз тарапыпан ел тамырының соғуына, тонус, райына ықпал етеді. Романдағы оқиғаларға мұрындық боп көрінеді. Әрі сюжет ұйтқысы.
Еламанның бүтін бітімді тұлғасы оның жалпы һәм жалқы қасиеттерінің бірлігінен тұрады. Осы екеуінің жұптаса дамуына сай характері толысады, байиды. Трилогияның бастапқы кітабы «Ымыртта» Еламан – қарапайым балықшы. Туа біткен мінезіне өршілдік, қайраттылық тән. Намысқой жігіт. Жұрт Қаратаз деп атайтын Құдайменде байдың қорлығына шыдамай, айбат шеккен, сес көрсетіп, балықшылар арасына кетіп қалған. Бір-екі сөзінен ой түйғіш, көкірегі ояу жан екені байқалып қалады. Жетпей жатқан тұсы әзірше былайғы дүниемен ісі жоқ. Жазушы міне, осындай бұйығы, патриархалдық қапастағы тұңғиық тұлғаның ішіне бірте-бірте әлеуметтік сәуле түсіреді.
Жазушы өмірі жайлы естелігінде: «О заманда қалмақ та, қазақ та көшпелі, бір соғыста атамыздың санына садақ жебесі тиеді. “Жау марқайып кетеді”, – деп жарасын жасырып, оқ тиген санын қанжығаға қайырып байлап, шайқаса берсе керек. Сөйтіп, жарасы асқынып кетеді. Ағасы Қыдырбай дереу сынықшы алып келіп көрсетеді. Сынықшы: “Аяқты кесу керек, әйтпесе өледі. Ол үшін төрт жерге төрт қазық қағып, аяқ-қолын байлап, екі жігіт кеудесінен басып отырсын”, – дейді. Өткір пышақ, тұзды су, түйенің шудасын алдырып, ем-дом жасауға кәдімгідей дайындалады. Сонда Тайқожа: “Көзім тіріде кеудеме ешкімді мінгізбеймін, шыдаймын, төзімім жетеді!” – деп дес бермей, аяқ-қолын кергізбей, тақиясын тістеп, ақырына дейін шыдап жатса керек. Сынықшы оқ тиген аяғын кесіп, байлап, сыртқа шығады. Жігіттер батырдың қарысып қалған жағын қылыштың ұшымен ашса–тістелген тақия қырқылып қалыпты. Содан әлгі атамыз Ақсақбөрі атанған. Бұл кісінің мінезін “Қан мен тер” романындағы Еламанның бәзбір тұстарына қиыстырып келтірдім» – деп Еламанның мінез-бітімін қайдан алып сомдағанынан сыр шертеді.
Еламан өміріндегі ілкі әлеуметтік сілкініс кездейсоқ оқиғадан басталады. Арал промселінің қожайыны «тентек Шодыр» атанған Федоров әлі дұрыстап қата қоймаған теңізге балықшыларды зорлап айдап салады. Жалданған балықшыларды басыбайлы құлы есепті ұрып соғады. Өзіне де қол көтерген соң іштей кіжініп жүрген Еламан суға кеткен балықшыларды сұрастырмай, ауын жоқтап тұрған дүниеқоңызды сүйменмен салып өтеді... Кездейсоқ оқиға. Еламан кісі өлтіремін деп ешқашан ойламаған. Тумысында жуас, ақ пейілді адам. Мына кездейсоқ оқиғаның қажеттілік деп аталатын астары бар. Жазықсыз Андрей мен Жалмұраттың қазасы, көпестің олардың өмірінен дүние боқты жоғары қоюы, адамшылық ар-инабатының жоқтығы адал кеудеде кек отын тұтатады.
Нұрпейісов характер сомдауда әлеуметтік һәм психологиялық талдау тәсілін бір арқанның екі тіні есебінде өреді. Романның алғашқы беттерінен-ақ автор би-төл сөз және төл сөз (несобственно-прямая речь) арқылы Еламанның жанын сөйлетеді. Және психологиялық талдаудың монолог формасын жиі қолданады. Монолог шарты – жалғыздық. Еламан «Жалғыз кісіге ой үйір келеді-ау» – деп түйеді . Ойы үнемі екіге бөлініп жүреді. «Теңіз үстінде әйелі жайында көп ойлайды. Алғашқы кезде ол бір түндік астында бірге тұрғасын бойы үйреніп кетер деп үміттеніп жүрген. Бірақ «Кешкісін үйге кеп әйелінің бетіне бір қарағаннан-ақ көңілі суып сала беретін». Еламан қасында құр сүлдесі жатқан әйелі Ақбаланың тәні ғана өзінікі, ал жаны басқа жақта екенін сезгенде мүлде моқап қалады. Бас кейіпкердің осы күйі үзақ-сонар ішкі монолог, би-төл сөз арқылы беріледі. Кей кейде ғана ішкі монологі ішкі төл сөз пішінін алады. «Бейшара қайтсін, мен кінәлімін. Ие, ие, мен кінәлімін», – деді Еламан ішінен».
Кейіпкер іштей күйінеді, опынады, толғанады. Адамның осы бір ішкі драматизміне жазушы әрдайым құлақ түргіш.
Трилогияның екінші кітабы «Сергелдеңде» Еламанның жеке басының қайғысын ел қайғысы басып кетеді. Екінші кітап халық кенішіне бойлай түседі. Қазақ даласында әлеуметтік қайшылықтардың өршуін тереңнен қопарып көрсетеді.
Ақ патша тағынан құлап, орнына келген Уақытша үкімет те ел тізгініне ие бола алмай, Қос үкімет дейтіннің орнаған кезі. Ел іші дағдарыста. Соғыс ауыртпалығы ес жиғызбай езіп, жаншып әкетіп барады. Бұрынғы майлы, жайлы орнынан тапжыла қоймаған ескілік Петербор жақтан шыққан дүрбелеңнен шошынғанымен, әлі айылын жияр емес. Түрмеге қамалған, айдауда жүрген, одан түріктермен соғысқа қатысқан, майданнан оралғанда Шалқарға келіп теміржол бойына жұмысқа орналасқан Еламан, ендігі жүріс-тұрысында біраз дүниені бағдарлап, байыздайтын өреге көтерілген. Бірақ кейіпкердің әлі де «бір қайнауы ішінде». Әлі де ол оң мен солын айырып жетпеген сергелдең пішінде, әуре-сарсаңда.
Екінші кітаптың сюжеті мен композициясы бас кейіпкер характерінің осы ерекшеліктерінен туындайды. Сюжет әлеуметтік дауылдың қарсаңындағы ісініп-қабына бастаған теңіздей теңселген ахуалды бейнелеу барысында шиыршық атады. Бұрынғы самарқау ырғағынан жаңылған кейіпте. Композиция сюжеттің сабақтас оқиғаларынан құралады. Әлдебір үлкен оқиға аяқтала бере, ширыққан сюжет суреті публицистика әуеніне ауысады. Суреттелген оқиғаларды тың ойлармен түйіндейді. Эпикалық сюжеттің ішкі драмалық, күрделі-психологиялық сипаты өзгеріп, ақырында талдама-жинақтаушылық реңк алады.
«Еламанның сең соққан балықтай сергелдеңге түскен жаны соқтықпалы өмірден соқпақ іздеп, баяғы Шалқарға бет қойды».Романның соңғы редакциясында бұл сөйлем түсіп қалған. Онсыз да түсінікті жайттарды оқырманға шайнап берген астай беруді автор жөн көрмеген тәрізді. Оның бер жағында, Еламанның сең соққан балықтай күй кешіп жүруі рас болғанымен, Шалқарға бет қоюында саналы әрекет барлығы байқалады. Талай елді, жерді аралады. «...Ұйықтап жатқан кеще ойға тас тиіп оятқандай болды; сонан бері өз басының қайғысын ел қасіреті жеңіп, шерлі жүрегі сыздап қайтты». Шалқарға бет алғанда Еламан қара басының қамын ойлаған жоқ. Еліне көмек тиетін көздің қай жерде екенін біліп аттанған.
Характердің сюжеттік арнасы кеңи түседі. Майданнан еңсесін тік көтеріп қайтқан Еламан ешкімге кеудесін бастырмауға, есесін жібермеуге тиіс. Іс жүзінде солай болады да. Майданда казак-орыстармен төбелес үстінде жазым бола жаздаған жерінен арашалап алып, Шалқарға жұмысқа орналастыруға көмектескен, үйінен пәтер берген Мюлгаузенмен жұдырықтасып қалады. Мюлгаузеннің «қорқақсың» деп жұрт көзінше қорлап былапыттағаны жанына батады, намысына тиеді. Кейіпкер характерінің қатайғаны Тәңірбергенмен айырылысқан бетте төркініне қайтуға жүзі шыдамай Шалқарға келген Ақбаламен ойда жоқта ұшырасып қалғанда байқалады. Ескі нұсқада Еламан бұрынғы әйеліне жаны ашығандай, онымен қайта табысқысы келгендей кейіп көрсетуші еді. Жаңа нұсқада оның Ақбалаға қайырылғысы жоқ. Құштарлыққа бой ұрып, емшектен шықпаған баласын тастап, бір кезде айдауға кеткен Еламанға ол да бұрылмастан кетті ғой, – деп қорытады өз шешімін.
Мюлгаузенмен төбелестен кейін ауылға оралған Еламан бастапқы кезде тағы да бұрынғысындай іштен тынып жүрген. Тағы да оқиға ағысында жаңқадай қалқитын тәрізді. Шалқардан әкелген мылтықты жолшыбай бір ескі жұртқа тығып кеткен. Балықшылар арасынан тыныш тірлік іздейтіндей. Қайын атасы Сүйеудің үйіндегі баласын қолына алады. Бірақ бұлайша жеке басының қамын күйттеумен жүруі ұзаққа бармайды. Өмір еркіне қоймай иіріміне тартады. Амалсыз білегін сыбануға мәжбүр. Әлеуметтік тартысқа қайта араласпасына амалы қалмайды. Айдын шалқар теңізді бір өздері иемденіп, балығы көп ойыққа басқаларға ау салдыртпайтын Темірке көпес пен Тәңірберген байдың озбырлығына қарсы тұрады. Жеңілетінін біле тұрса да, топ бастап қайрат көрсетеді. Түрікпендер шабуылдап, бейқам жатқан елдің мал-жанын айдап кеткенде, қол бастап, жаудан өш алады. Мал-жанды үйіріне қосады. Жағдай намысты оятып, кеудеде жігер туғызса, жігер характерді қайрайды. Ар-намыс жетегіндегі характерге оқиға арнасын өз деген жағына бұра алатын қуат бітеді... Бұрынғы жылқышы, балықшы, сарбаз ой-санасының әлеуметтік қабаты қалыңдай түседі. Шодырды өлтірген кездегі Еламан – стихиялы бүлік құрбаны еді. Бұл жолғы Еламан басқа жан. Саналы күрескер. Халқының қолындағы қаһарлы қару. Білек күші жағынан ғана емес, ақылы да пәрменді құралға айналған.
Түрікпен шабуылының құрбандықтарын жерлеп, асын берген Еламан төбе басында жалғыз қалып, «ауыр оймен тұнжырап отыр». Жай ғана қамығып отырған жоқ. Ой ойлап отыр. Бұған дейінгі шертілген ұзын хикая публицистикалық жолмен сығымдалып қорытылады.
«Осы қазақ неге көнгіш? Аштыққа көнуге болар, ал бірақ қорлыққа көнген қасиет пе?..Көненің көзі ғой деп, қариялардан жөн сұраған кезі болды. Қанша жасаса да олардың осы өмірден түйген зәредей де сабағы болмапты... Олар өз елінің тірлігін ұзақ сонарға сап, баяғы заманда өткен даңғой батырын, жезтаңдай биін мақтап, жөн сұраған кейінгі ұрпаққа тірліктің жолын қиындата түседі... Ата-бабасының бір ісіне ырза емес. Үстіне кісі кіргізбейтіндей, кең далаға сыймай, мал жайып жатқаннан не ұтты? Талай заманнан бері жер дауы кішкентай елді жегідей жеп, алауыздық асқына түскен. Соның арқасында ит-құсқа таланып, таяқ жеумен күн кешіп келеді. Кеше де өздерінен он есе күші аз жауға қарсы тұра алмады. Таланды. Тоналды. Алдағы уақытта әлі қанша таланбақ!»
Публицистикалық толғау драмалық сюжет есепті. Іші қазандай қайнаған Еламан тығырықтан шығаратын жол іздейді. Ізденіс үстінде ойы шартарапты шарлайды. Арғы-бергі тарихқа «ат сабылтады». Ауылына қайтқан беттегі қалпы қызық. Көзін алдындағы жалпақ даладан алмай келеді. Ал ойы басқада. Қап тауын, Ресей жерін аралайды, қала берді Түркия майданына кірісіп кетеді. Кезбе ойы кесек ойларға бастай ма, қалай? Сюжет-толғау, сюжет-естелік ащы ішектей шұбатылған ұзақ ішкі монологке ұласады. Еламан іштей түлейді. Оянған, рухани жағынан байыған Еламан санасы жаңарып, ел сөзін ұстайтын өреге көтеріледі... Роман кеңістігі теңіз айдынын елестетіп ұлғая береді...
Еламанның ел-жұртының тағдыры хақында ендігі түйгендерінің бәр-бәрі мінсіз емес. Келісетін де, келіспейтін де жерлері бар. Қазақ халқының өткен күнін, бұрынғы бетке шығарларын түгін қалдырмай сынап-мінеуі сыңаржақтау. Роман жазылған уақыттағы, яки кеңес кезіндегі үстем көзқарастың – социалистік реализмнің салқыны тигендей. Ел тарихын тым кемсітіп жібергенімен келіспейміз. Келісетініміз – Еламанның ел ішінің бірлігі хақындағы түйгендері. Мұның жөні бөлек.
Біріншіден, тарихи шындықты қозғап отыр. Екіншіден, заманалық мағынасы бар. Қазақ елінің күн тәртібінен әлмисақтан бері түспсй келе жатқан ел бірлігі проблемасын қозғайды. Ұлттық идеямызбен үйлесім табады. Еламан жер дауы хақында да көп толғанады. Бұл да – ежелгі дерт.
Көріп отырғаныімыздай, ішкі монолог енді кейіпкердің өзін-өзі қазбалаудан (самоанализ) үлкен өріске, ел жағдайына ауысқан. Еламан көрген-білгенін гүрілдеген жан көрігінде пісіреді. Біреуден шала естігенін малданбайды. Бәрін жүрегінен өткізеді. Трилогияның соңындағы Еламан – өскен, есейген, шыныққан көргенді адам. Қоғам хақындағы ойларында нақтылылық та, пәлсапа да бар. Кейіпкердің идеялық һәм рухани эволюциясы, жаңғырып өзгеруі шырқау биігіне көтерілген. Мұндағы ішкі монолог қайсыбірде ішкі диалогке ауысып, монолог-талқыға айналады. Жас Федоровтың қылышынан қаза болар алдындағы Еламан монологі өзгеше сипатты. Оны монолог-өсиет, монолог-арман десең де сиымды.
«Қан мен терде» айналасына үлкенді-кішілі сюжет тармақтары түйісетін Еламаннан басқа да бір кейіпкер бар. Ол – Тәңірберген. Тәңірберген – жағымсыз тип. Бұрынғы таптық көзқарас, қазіргі парықтық дүниетаным тұрғысынан да оңып тұрған адам емес. Ақбаланың Тәңірбергеннен тапқан ұлының атын Құдайберген деп қояды. Осыны естіген кесір шал Сүйеу осқырына отырып, Тәңірбергеннің бай тұқымына мінездеме береді. «...Құдайберген дсйді, ә? Бұл күшігі – Құдайберген... Әкесі – Тәңірберген. Ал, ал, әнебіреулер Алдаберген... Жасағанберген... – деп ызалы сөздер алқымына тығылғандай, үзіп-үзіп сөйледі. – Әй-әй, о несі? О несі екен?.. Абыралы ауылының балаларын Құдай береді... Алла береді... Тәңір береді... Жасаған береді... Әй, сонда біздің балаларымызды кім берген екен? О несі, әй?». Трилогияны қазір оқығанда да байқалатыны, автор Тәңірбергенді байлығы үшін жерлеп отырған жоқ. Бұл бейне таптық тұрғыдан емес, жалпы адамгершілік тұрғыдан әшкереленген. Перзент ретінде оны Тәңірдің, Құдай тағаланың бергені рас. Малын ше? Оны Құдай берді дей алмайсың. Дей алмайтының – кісі еңбегін жегіш. Оның үстіне ұры ұстайды. Түрікпеннің жылқысын әлденеше рет айдатып алып, көршілес екі елдің арасына от жағады. Түрікмендердің қазақ ауылын шауып жүргені осы байдың кеселінен.
Қалаға тоң балық апаратын кірешілердің тең жартысы – Тәңірбергендікі. Кіре тартқан түйелер сонікі. Романның сынайтыны Тәңірбергеннің бұл тірлігі емес. Оның тым құнығып кеткендігі. Қала байы, промысел қожасы Темірке екеуінің шалқар теңізді меншіктеніп, басқа халыққа күн көрсетпеуі. Көзі топырақтан басқа ештеңеге тоймайтын тиранға айналып бара жатқаны. Сол қаралықтарын роман сықақ тілімен қариды.
Тәңірберген ел бірлігін көп сөз етеді. Адалдықты, тазалықты дәріптеуге құштар. Іс жүзінде ел ішіне іріткі салушы нағыз қызыл көздің өзі. Тып-тыныш отырған балықшылар ауылын екіге жарып, бір-бірімен өштестіріп, қастастырып қояды.
Тұрмыс жағынан да азып біткен. Күйдім-жандым деп алып қашқан Ақбалаға көрсеткен қиянаты, баласынан айырып қоя беруі оның қатыгез келбетін толықтыра түседі. Ақбаланы үйден түріп шыққан күннің ертеңінде қаннен қаперсіз ел аралап кетеді. Бұл дүниеде Ақбала дейтін әйелінің болғанын тарс естен шығарғандай. Бұл қаталдығына Тәңірбергеннің өзі де таң қалады. Құрбандығын жұтып алған қолтырауын екеш қолтырауын да көзіне жас алады екен. Ал, Тәңірберген өз тас бауырлығына өзі тәнті... Және сол мінезін мақтан еткендей ме, қалай?Еламан іштей жуылса, Тәңірбергенді кір басады. Сол ластығына өзі сүйсінетін мұндай жан – қазақ әдебиетінде бұрын кезікпеген кейіпкер. Құнанбай да қатыгез, бірақ дәл мына Тәңірбергендей сырты бүтін, іші түтін, су жұқпас мүттайым, баянсыз қара жүрек емес.
«Қан мен терді» сынаушылар оның кейіпкерлерін Михаил Шолоховтың «Тынық Дон» эпопеясының қаһармандарымен салыстырып қарайды. Тіпті кейбіреуін содан көшіріп алған деседі. Ал, салыстыра келгенде, қазақ жазушысының трилогиясындағы екі жүзден асып жығылатын кейіпкердің бір де бірі, тіпті орыстарына дейін, еш шығарма образына ұқсамайтыны айқындалады. Тәңірбергенге келсек, мұндай типті қаһарманға ұлы орыс жазушысының романындағы кейіпкерлердің арасынан тіпті тырнағы ұқсастары да кезікпейді. Тәңірберген – қазақ әдебиеті тарапынан әлемдік әдебиет образдар галереясына қосар бейнеге жататын бітімі бөлек характер.
«Қан мен тер» трилогиясы Тәңірберген тағдырының соңғы күндерін суреттейтін үлкен тараумен аяқталады. «Ақтар Аралдан шегінгелі Тәңірберген төтен бір халде». Өстіп басталатын тарау тұтастайын ішкі монологтен тұрады. Тәңірберген бар дүниеден баз кешкен. Аяр залым, айлакер қу бұрын ойына алғанын істемей қоймаушы еді. Иті қырын жүгірген соң амалы құрыды. Не істесе де, ойлағанынан кері шығады. Өзінің халіне көлденеңнен тосырқай қарайтынды шығарған. Ішкі монолог ұйтқыған құйындай.
Кейіпкер қай жерден қапы соқтымға ұшырайды. «Үстіңдегі үйіңді жығатындай беті қатты заман бұны төсегінде тыныш жатқызбады». Шалқарға айдап келді. Осы жерде ұсталып қалды. Шегінген генерал Черновтың әскерін құм арасымен бастап алып шығатын кісі керек болып, опасыз досы Темірке саудагер лайықты ешкімді таба алмағандай, Тәңірбергенді нұсқап иек көтеріпті. Басында ақтарға Алтықұдыққа дейін жол көрсетсем, арғы жағына өздсрі бір лажын істер деп ойлап еді, қателесіпті. Ұлықұм, Кішіқұм бойына баруға тура келді. Ол жерден де аман алып шығып еді, ендігі жолын қырсық шалды... Сусыз қаталаған шақта, бар көз өзіне шұқшиып зәресін алып барады. «Ну, гад! Құдық қайда?» – деп ақ офицер жанын мұрнының ұшына келтіріп тұр.
Нұрпейісов психологизмі бұл тұстарда ерекше шабыт алады. Психологиялық мінездеме көркемдік талдауға ұласқанда бақыты күйген кісінің бар пәлені жазмышқа артуы дұрыс па деген сауал туады. Жақсы болсын, жаман болсын, көп харакет істететін адамның пешенесіне жазылған мінезі – характері. Бәрінсн де бұрынғы өр Тәңірбергенге қосымша жаңа табалаушы Тәңірбергеннің шыға келгенін айтсаңшы. Монолог-тексеріс монолог-айыптауға ұштасып, кейіпкер санасын әбдсн сансыратқан. Сансыраған сананың, мәңгүрттенген ахуалы қандай болушы еді? Тәңірберген өзін-өзі жерлейді. Ақылдымын, айла-амалым мен қулығымды бәрінен асырамын деп жүрген жігіт өзін аяусыз кіналап сөгеді. Заманың түлкі болғанда, тазы боп шалу есіне кірмепті. Сол үшін өзін өзі айыптайды. Әсіресе, қызылдарға қарсы шыққанына өкінеді. «Қызылдарға осынша күшпен Колчак түк істсй алмай жатқанда, есалаң сорлы-ау сен күл шашып пе бітірмексің?»
Жаны күйзелген Тәңірберген өстіп өзімен-өзі ішкі диалогке кірген мезетінде тірі пенденің істеп жүрген ісінің бәрін тәрк ететіндей. Бара-бара өмірдің өзінен түңіледі. «Өмірдің түк қасиеті қалмапты-ау», – деген гөй-гөйге басады. Сүлесоқ, енжар, құлықсыз. Көкірегіндсгі ежелгі жауларына деген кектен де ада. Осы дүниеде өзінің де бар-жоғы, өлі-тірісі бәрібір. «Иә, маған, бәрібір» – деді Тәңірберген». Жынды кісіше өзімен-өзі сөйлесетін кейіпкер әуеніне автордың мұңды мақамы қосылып, психологизмнің ең бір күрделі сатысына көтеріледі. Ішкі монолог жиі-жиі ішкі диалогке ауысады. Тәңірберген «өң мен түстей бір халде». Тайталас ойының кезбейтін жері қалмаған тәрізді. Дүниенің төрт бұрышын аралайды. Кербаланың шөлінде қаталаған Хұсайын туралы қиссадағы аңыздарды есіне түсіреді. Әркіммен қызу айтысқа түседі. Бір жұлқысуға жарамаған ақ патшаға наразы. Тағы бірде «бар пейілі малға, байлыққа ауып, болған үстіне болса екен деп құнығып жүргендерді» кекетіп мысқылдайды. Өзі ше? Өзінің олардан асқан жері қайсы? – деп кейіпкер өзін де аямайды.
Сана ағымы күшейе келе машықты кенересінен асып төгіледі. Үлкен философиялық арнаға бет қояды. Жалпы адамзат хақындағы толғанысын еселете түседі. Роман енді адам атаулының бір тұтам тірлігін дұрыс пайдаланып отырғанына күмән келтіреді. Өйтпесе қамшының сабындай қысқа ғұмырында талай күнәға батып үлгіретіні қалай? «Әркім өз күлшесіне күл тартқан заман. Оның бергі жағында өзіміз де құдайдың кең дүниесін қолдан тарылтып, көртышқанша бас-басымызға бір-бір ін қазып ап, күнделікті күйкі тірлікпен күйбеңдеп жүріп, үстіміздегі осынау биік аспанды да жөндеп байқамаппыз».
Трилогияға бұл тұстарда ұлттық ая аздық ететіндей. Ойы енді жер шары үстінде қалқып, адамзаттық өреге көтерілген. Сол бойда ұғып жететіні: адамзат қаншама өмір сүрсе де, өмірдің шын мәніне әлі түсініп жетпеген, Құдай жолының сырына қанықпаған.
Кеңестік атеистік заман шығармасы «Қан мен тер» кейіпкері Құдайды көп аузына ала бермейді. Белгілі себептермен Құран Кәрімді оқып түйсініп, Алла жолын білуге шақырмайды. Алланың аты аталмаса да, заты бар. Ол астарлап айтылады. Тәңірберген көк аспанға жиі көз тігеді. Түркі әлемінде аспан, көк, Тәңір ұғымдары мағынасы тең ұғымдар.
Бір ойды екінші ой түртпектеп оятады. Адам опасыз дүниеден әрдайым жаманшылық күтіп зәресі кетіп жүреді. Осының түп себебі неде? Күнәні жамай бсргенше, күнәдан арылуды неге ойламасқа?
Тәңірбергеннің аузынан бір сәтте ғана «Құдай зауалыңды берсін!» – деген сөз шығады. Осы қарғысты ол кімнен есітті? Әлде, мына сырттан келген зауалды асқындырып бара жатқан сол қарғыс па екен? Тәңірбергеннің іші солай шиыршық атып сенделсе, бергі, сыртқы ойы мына қу даладан су іздеп әлек. Талай жүрген таныс жері еді. Тас қараңғы түнде де көзін жұмып жүріп тауып алатын құдықтардың шегенін біреу тарқатып алып, топырақпен көміп кетеді.
«Бір айналдырғанды шыр айналдыратыны» рас екен. Жолда көрген азабы аздай, зауалды күн енді Тәңірбергеннің ауылына төнеді. Жадап-жүдеп титықтаған ақ әскерлері кенет Тәңірбергеннің аулының үстінен шығады. Сусынын қандырып, тамағы тойып, ауылдың бұт артарға жарамдысын сыпырып алған соң, бар сиқынан айырылып, азғындаған әскер әйел атаулының етегін ашып масқаралайды.
Ішкі монолог арғы-бергіні қорытып үлгермей жатқанда қосарланып битөл сөз кетеуі кеткен дүниенің сұмдықтарын үсті-үстіне басады. Тәңірбергеннің есіне түрікпен ауылын шапқан кезі оралады. Түрікпеннің бір жасамыс әйелі құлақты жарған ащы даусын кілт тыйып: «Жалғыз баламнан айырдың. Қартайған шағымда жұлынымды үзіп жерге қаратып отырсың. Қүдай сенің де зауалыңды берсін!» – дегені енді жаңғырық сияқты қайталанып, жүрегін жұлқылап барады. Табиғат екеш табиғат та бұдан теріс айналғандай... Оның өзі де бір түрлі символистік бейнеге айналып, өлмесең өрем қап дейтіндей.
«Тәңірберген бозторғай үнін жақсы көретін. О шеті мен бұ шетіне көз жетпейтін көл-көсір далада салт атпен жолаушылап келе жатқанда жалғыз көңіл ашатын осы ғана». Көмейінен күн төгілген құмық құс жолаушы жанын жабықтырмайтын қасиетінен мына зауалда айырылып қалгандай. Тәңірберген төбесінде бір жоғарылап, бір төмендеп шыр-шыр еткен бозторғай үнін сезген жоқ. Өйткені ауылдан қайта шығып, Қарақалпақстанды бетке алып, құм арасына сіңгенде бұлар тағы да көмілген құдықтарға тап болады. Титығы құрыған өзінің де, өзі жол көрсетіп келе жатқан ақтардың әскерінің де жан созар жағдайы қалмаған-ды.
Шығарманың трагедиялық әуені философиялық ой-толғаққа ұласады. Аспанды торуылдап қаптап кеткен мына қара құс – зауал құсы. Ертеңгі күн кімнің басын торуылдамақ?Тәңірбергеннің ішкі драмасы шырқау шегіне жеткендей. «Тағдырға тәбділ жоқ» деп мойындатпай қоймайтын қатыгез трагизм дендеп алған. Есі кіресілі-шығасылы. Өзімен-өзі «сен» деп сөйлесетін ішкі диалогі мүдіріңкі, үзік-үзік, сандыраққа ұқсайды.
«Қап-қара тұңғиық дүние кенет қып-қызыл боп алаулап бара жатты.» Бұны өрт екен деп ойлайды. Өртке қарсы жүгіріп бара жатқан оқыған інісіне көзі түсіп: «О, сорлы...есалаң сорлы! Есі дұрыс кісі үстіне келген өртті қарсы жүгіріп өшіре ме? Ха-ха-ха!» Санасы сөнер шағында қайта бір есін жияды. Тәңірберген бойын қайта тіктегендей. Аспанға көзі түседі. Безерген жерден көңілі қалып болған ол бар үмітін зеңгір көкке артатын тәрізді.
«Мына аспанның әділ болмауы мүмкін емес. «Жоқ, мына аспан әділ, шексіз әділ!» – деп ол осынау опасыз жалғанға өзінің кеш байқаған пұшайман бір сырын бар даусымен жар салғысы кеп кетті. Оған бірақ шамасы келмеді. Бұл кезде ол бар дауыстан жұрдай боп айырылған еді».
Ғарышпен тілдесу – романның жер-көкпен астасқан көкжиегін мейлінше кеңейткен. Кішкентай балықшы ауылының тірлігі қазақ елінің үлкен шындығына айналған.
«Мен – қазақпын!» деп тұрған характерлерінің сомдалу сапасының биіктігі Әбдіжәмілдің эпикалық талантын жаңа бір қырынан танытты. Іштей ашылатын Еламан, Тәңірбергендермен қатар, оқиға барысында кескінделетін характерлерге де роман ерекше жомарт. Бұлар – даралығы көзге ұрып тұратын Кәлен, Сүйеу, Ақбала, Айғаным, Мюлгаузен, Федоров, Қарақатын, Судыр Ахмет, т.б. бейнелері.
Кәлен – халық топырағының тереңінен тамыр тартатын образ. Трилогияның басты идеясы тумысынан батыр, жаужүрек, дара тұлға Кәленнің жан сүйсінтер қайрат-жігерімен, үлкен масштабты іс-әрекетімен байытылып отырады. Еламанның, Тәңірбергеннің бейнесі Кәленсіз жүдеп қалар еді.
Кәлен – 1916 жылғы халық көтерілісінің сардары. Трилогияның соңғы нұсқасында оның қолбасшылық ісі кеңірек көрсетілген. Күші басым жау әскері құм ішінде шабуылға шыққанда қорғаныс шебінің алдына киіз үй керегелерін жайып тастайды. Көмулі тұзаққа тап болған дұшпан талай сарбазын жоғалтып, кері шегінуге мәжбүр. Кәлен комиссар Дьяков пен Еламанның тапсырысы бойынша, ақтар әскерлерінің алдына түсіп алып, қу медиен даладағы құдықтарды жауып отырады. Ақ гвардияшыларға жолбасшы боп жүрген Тәңірберген байдан талайдан кеткен кегін қайтарады. Ақ әскер құзғындарын Тәңірберген ауылының үстінен түсіріп, ақыры тұтас бір әскерді судан қаталатып, бір оқ шығармай қырғынға ұшыратқан асқан ерлік иесі – дәл осы Кәлен. Ол құдды Тәңірбергенге тауқымет тартқызбаққа көктен арнайы түскен, көзге шалынбайтын зауал секілді. Кәлен бір өзі мың сан қолды жайпап кететін ертегінің батырындай асқан ерлік танытады. Фольклор кейіпкерінен айырмасы – ерлігінің нанымдылығында, реалистік сипатында. Кәлен образының сомдалуындағы бір ғажап нәрсе – кейіпкер роман сахнасына мүлде шығарылмайды. Ол туралы Тәңірбергеннің аузынан бір-ақ ауыз сөз естиміз. Кәленнің құдықты қалай жауып жүргені суреттелсе, артық болмас еді. Бірақ автор өйтпеген. Тек істеп жүрген орасан қайратының нәтижесін ғана көрсеткен. Қисапсыз «үнемді» тәсіл. Әбдіжәмілдің айтарлықтай олжасы – қазақ романы поэтикасына қосқан жаңалығы. Кәлен қазақ әдебиетінің батырлар галереясына сұранбай-ақ кіріп тұр.
Жазушының шығармашылық жұмысқа әбден беріліп, ысылып алған кезде көріктеуін, бояуын келістіре жасаған образы – Судыр Ахмет, көк мылжың, қуыс кеуде, есі кірмеген пәруайсыз жан. Еңбекке қыры жоқтығы жағынан Қалау мен Төлеуге ұқсас. Айырмашылығы – қолынан дәнеңе келмейтін. Бір бақаннан бір қазық шығара алмайтын, кандай да іске орашолақ, бос белбеу. Бар жақсылықтан жұрдай, бар кеселді мойнына артқан сорлы тәлкекке ұшырайды да жүреді. Байғұсқа басына келіп дұға оқитын мола да бұйырмаған. Ешкім білмейді. Із-түзсіз жоғалып кеткен. Судырдан артында қалған жалғыз белгі ақ киіз қалпағы. Соның өзінде роман жүрегін соқтыруға бұл өте-мөте қажет характер. Ұлт талайы-тағдыры, адамның өмірдегі еңбегі туралы ойға шомдырады. Өлім де адамның қалай өмір сүргеніне сын... Бұрау басын сындырмаған адамның өмірге келдісі не, кеттісі не? дегізеді.
Нұрпейісов романы ұлттық характердің тұтас сілемін жасауымен құнды. 1916-1918 жылдардағы халық қозғалысын әлеуметтік-психологиялық тәсілмен суреттейтін, өрістетілген ішкі монологке құрылған бұл роман нағыз замана эпосы. Кезінде «Қан мен тер» романы жанрын эпопея жанрына қарсы қоюшылар табылды. «Ішкі драматизм сыртқы қабыршақты бұзып, мән-мағынаға бойлатады». Сондықтан бұл таза роман (роман чистых кровей») делінді.
Бұл көзқарасқа дау айтылды. Роман эпос, оның түрлері фольклорды да, лириканы да, тіпті сүреңсіз хабар, хроника, цифрларды да бойына сыйыстырып, жарасым таптырып, тамаша көркем поэзия болып шығатыны жайындағы ежелгі қағида еске алынды. «Қан мен терде» эпостың көп қасиеті табылатыны дәлелденді. Эпосты романға етене жақындататын шешуші белгі – кең құлаштылығы. Халық өмірі өзенінің табанындағы ағыс, жылғаларды көрсететіндігі. Ұлттық һәм адамзаттық проблемаларға шығатын шалқар шығарма екендігі.Тәңірбергеннің ішкі монологінде мынадай бір пікір бар. Әбден әлі құрып, ойы сан саққа жүгіретін Тәңірберген бір уақ көк аспанға көз тастайды. «Ана қарашы, жарықтық, қандай биік және қандай кіршіксіз таза. Адамзат жетпей сорлап жүр. Көре қал, күндердің күнінде көкке қолы жетсе, адам аспанды да былғайды».
Адамзат һәм табиғат, қоршаған орта. Экология... Белгілі себептермен бұл тақырып идеялық-эстетикалық нысанасы басқа «Қан мен тер» романында көп өрістетілмегені түсінікті нәрсе. Адам табиғат-анаға тым қатыгез екендігін айтып үлкен бір әңгіменің шетін шығарды да (қолы жетсе, адам аспанды да былғайды), сол заматында тоқтайды. Бірақ басталған әңгіме аяқсыз қалған жоқ. Жалғасын жаңа шығармадан тапты. Атап айтқанда, маңызы зор экология әңгімесі, табиғат пен адам туралы толғаныс «Соңғы парыз» роман-дилогиясының (1999) өзекті тақырыбына айналды.
Жанры жағынан «Соңғы парыз» дилогиясы «Қан мен тер» трилогиясымен қарайлас: әлеуметтік-психологиялық роман. Сонымен бірге ерекшелігі де бар. Ерекшелігі, кетеуі кеткен қоғамдық-саяси өмірді әжуалап әшкерелеуші роман-памфлет те.
Экранизация
1978 жылы Әзірбайжан Мамбетов пен Юрий Мастюгин Әбдіжәміл Нұрпейісовтің "Қан мен тер" романының желісі бойынша екі бөлімнен тұратын кино түсірді.
* Сценарий авторы: Андрей Михалков-Кончаловский, Родион Тюрин
* Оператор: Асхат Ашрапов
* Суретші: Ыдырыс Қарсақбаев, Р.Каримов
* Композитор: Ғазиза Жұбанова
* Дыбыс операторы: Қадыр Кусаев
Басты рөлдерде: Әнуар Молдабеков, Тұңғышбай Жаманқұлов, Г.Шойбекова, Ыдырыс Ноғайбаев, Н.Рахимов, Ж.Кайрлиев, Е.Евстигнеев, В.Сошальский, Олег Видов, М.Таванов, А.Құланбаева, Әбілқасым Жаңбырбаев, Ш.Хакимжанов, Қасым Жәкібаев, Ю. Герасимов, Ш.Ахметова, Римма Кабдалиева, Айша Абдуллина, Кененбай Қожабеков, А. Собелев, Г. Юдин, В. Гусев, Лола Абдукаримова.
Фильм 1979 жылы Мәскеуде өткен ВДНХ КСРО-ның Алтын медальын және Ашхабад қаласындағы өткен кинофестивальда "Ең үздік тарихи-революциялық фильм" номинациясы бірінші жүлденің ие атанды.
Ескерткіш
2008 жылдың 14-қараша күні Ақтөбе қаласында "Қан мен тер" трилогиясының кейіпкерлеріне арналған Ерік Жауымбаевтың ескерткіші ашылды. Бұл Қазақстандағы әдеби туындының кейіпкерлеріне арналып жасалған алғашқы туынды. Ескерткіш Ақтөбе облыстық Сақтаған Бәйішев атындағы кітапхананың алдында орналастырылған.Мүсіндік копозицияда "Беларан" аралындағы романның негізгі жеті кейіпкері және ит мүсінделген. Ескерткіш құны 324 000 АҚШ долларын құрайды.
## Дереккөздер |
Ақжар ауданы — Солтүстік Қазақстан облысындағы аудан. Аудан орталығы — Талшық ауылы.
## Тарихы
Аудан алғаш рет Ленин ауданы болып 1973 жылы 25 желтоқсанда Көкшетау облысының құрамында құрылды. 1997 жылы 2 мамырда Ленин және Ленинград аудандарының қосылу нәтижесiнде Ақжар ауданы болып қайта құрылды. Ал 3 мамырда Көкшетау облысы таратылып, аудан Солтүстік Қазақстан облысына берілді. 2000 жылы Айсары, Кеңащы, Қулыкөл, Май ауылдық округтері құрылды.
## Сипаттамасы
Аудан аумағы - 8,04 мың шаршы километр. 2010 жылғы 1 қаңтарға халқының саны 21,4 мың адамды құрады. Халықтың тығыздығы (бiр шаршы километрге) 2,7 адам.
Әкiмшiлiк орталығы - Талшық ауылы, облыс орталығынан 285 шақырым қашықтықта орналасқан.
Ауданда - 12 ауылдық округ, 25 ауылдық елдi мекен бар.
## Географиясы
Солтүстiгiнде Ресей Федерациясымен, солтүстік-батысында Мағжан Жұмабаев ауданымен, батысында Тайынша ауданымен, оңтүстiгiнде Ақмола облысының Біржан сал ауданымен, шығысында Уәлиханов ауданымен шектесiп жатыр.
Аудан өсiмдiк жамылғысынан дала зонасында орналасқан, бетең, бiркелкi бетең және құрғақ дала зонасында. Аудан аумағының негiзгi топырақ түрлерi: қара топырақ, оңтүстiк қара топырақ, шалғынды, шалғынды қара топырақты, шалғынды-батпақ, сортаң болып келедi.
Аудан аумағымен бастауын тыс жерден алатын аудан арқылы өтетiн ұзындығы 80 километр Ащысу өзенi ағып жатыр. Сонымен қатар бiрнеше кiшкене көлдер бар, олар жаңбыр, қар және жер асты суларымен толықтырылады.
## Экономикасы
2009 жылдың қорытындылары
Ауданда 2010 жылғы 1 қаңтарға 221 кәсiпорын тiркелген, оның iшiнде 1 - iрi, 12 - орта, 208 - шағын кәсiпорындар. Олардан 93 заңды тұлға мемлекеттiк меншiк нысанына, 126 жеке меншiк , 2 - заңды тұлға шетел меншiгi нысанына жатады.
Ауданда облыстың ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнiң 5,8%-ы өндiрiлген (13 876,4 млн.теңге).
Өнеркәсiп кәсiпорындарымен (қаржылық емес корпорация секторы) 262,7 млн.теңгенiң өнiмi өндiрiлдi, облыстағы үлесi 0,4%. Өнеркәсiп өнiмiнiң физикалық көлемiнiң индексi 121,1% құрайды.
Бөлшек тауарайналымының көлемi (қоғамдық тамақтандырусыз) 319,0 млн.теңге сомасын құрайды. Тауарайналымның физикалық көлемiнiң индексi 82,4% құрады.
2009 жылдың басына аудан кәсiпорындарының негiзгi құрал-жабдықтары 5 926,1 млн.теңге сомасын құрап, тозу деңгейi 22,2% болды.
Негiзгi капиталға салынған инвестиция көлемi 708,4 млн.теңге құрады.
Пайдалануға 3,2 мың шаршы метр тұрғын үй берiлдi.
Ауданның экономикасында 11,9 мың адам жұмыс iстейдi.
Орташа айлық жалақы (кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын шағын кәсiпорындарсыз) өткен жылмен салыстырғанда 22,6% өсiп, 36 047 теңгенi құрады. Нақты жалақы 14,6% өстi.
Орташа жан басына шағып есептегенде атаулы ақшалай табыс 24 247 теңге құрады.
Орташа жан басына шаққандағы күн көрiстiң ең төменгi деңгейiнiң шамасы жыл аяғына 11 113 теңге құрады.
## Халқы
## Ауылдық округтер
Аудандағы 24 елді мекен 12 ауылдық округке біріктірілген:
## Ірі елді мекендері
## Дереккөздер |
Бетпақдала — Қазақстанның орталық бөлігіндегі кең байтақ аймақты алып жатқан шөлді өңір.
## Географиялық орны
Қарағанды, Жамбыл, Түркістан облыстары аумағында орналасқан. Батысында Сарысу өзенінің төменгі ағысымен, шығысында Балқаш көлімен, оңтүстігінде Шу өзені аңғарымен, солтүстігінде Сарыарқамен шектеседі.
## Жер бедері
Батыстан шығысқа қарай 500 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 300 км аумаққа созылған. Ауданы 75 мың км2 шамасында. Бетпақдала үстіртті шөлінің орташа абсолюттік биіктігі 300-350 м. Абсолюттік биіктігі 200-300 метрдей болатын көлемді оңтүстік-батыс бөлігі жазық, ал абсолюттік биіктігі 400-700 метрдей солтүстік-шығыс бөлігі қыратты.
## Геологиялық құрылымы
Палеозой эрасының тау жыныстары (гранит, порфирит, әктас) тереңде жатыр, бетін мезозой мен палеоген кезеңінің шөгінді жыныстары (құмтас, саз, малтатас, құм) жапқан. Ең биік жері - Жамбыл тауы (974 м). Бұл бөлік Сарыарқаның каледондық құрылымының жалғасы.
## Су торабы
Сай-жыралармен тілімденген Бетпақдала жазығында сор, тақыр және жазда құрғап қалатын тұзды көлдер кездеседі. Көктемде жауын суымен толығып, жазда құрғақ арнаға айналатын Қарқаралы, Қарасу, Талдыеспе сияқты кішігірім өзендер бар.
## Климаты
Климаты тым континенттік. Жазы ыстық, құрғақ, қысы суық. Қаңтарда ауаның орташа температурасы –12 -140С, шілдеде 24-260С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100-150 мм. Қардың қалыңдығы 10-15 см-ден аспайды. Тұрақты су көздері болмағанымен, жер асты (артезиан) суының қоры мол. Жайылымдар тереңдігі 10-30 м артезиан құдықтарымен суландырылады.
## Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Бетпақдаланың топырағы қоңыр, сұрғылт қоңыр. Солтүстігінде жусан басым, шығысындағы шоқылы таулардың тастақты шөлдерінде баялыш, эфедра, тасбұйырғын, орталығы мен батысындағы саздақты жерлерде жусан мен баялыш, оңтсүтігіндегі Шу өзені маңындағы құмды төбелер мен қырқаларда сексеуіл, теріскен, еркекшөп, құрғақ арналарын бойлай жыңғыл, тораңғы өседі. Солтүстік-шығысындағы таулы қыраттарда арқар, елік, қасқыр, түлкі; жазықта ақбөкен, алақоржын, саршұнақ, аламан, жылан, кесіртке, дуадақ, құр мекендейді. Бетпақдала - көктемгі және күзгі мал жайылымы. Сарыарқаның оңтүстігі мен Бетпақдала фаунасын сақтау мақсатында қорықшалар (Андасай, т.б.) ұйымдастырылған.
## "Бетпақдала" атауының мағынасы
Шу өзенінің терістігі мен Сарыарқаның арасында жатқан тылсым даланы халқымыз ертеден-ақ Бетпақтың даласы деп келген: жазы ыстық, қысы қатал сусыз, табиғаты өмір сүруге қолайсыз болғандықта да Бетпақтың даласы атанғандығы өзінен-өзі белгілі сияқты. Қазақта "бетпақ" деген байырғы сөз бар. Оның мағынасы бетсіздік. Ұятсыз, бетсіз адамды, әсіресе әйелді, ауылды жерде күні бүгінге дейін "бетпақ" деп ұрысады. Мұның арғы негізі "бет" және "бақ" деген екі сөзден құралады. "Бет" - кәдімгі бет, "бақ" - бағу, қаару. "Бетпақ" деген сөз "бет бақтырмайтын ұрысқақ" немесе "бет қаратпайтын суық, бет қаратпайтын ыстық" деген ұғымнан болуы керек. Өйткені, Бетпақтың төңірегін мекендеген елді сан ғасыр бойына бет бақтырмай, ішіне кіргізбей келгендігі рас. Дегенмен көшпелі халық өзі өмір сүрген ортаның табиғатын терең үйреніп оны шаруашылық мақсатына пайдаланған. Бетпақтың даласы бір қарағанда шөпсіз шетсіз қу дала болып көрінгенмен онда өсетін майда от малға жағымды. Бетпақта жайылған малдың еті өте дәмді, әрі "шыны" болып, майлы етті көп жей алмайтын болған. Бетпақта өсетін шөптердің негізгі түрлері саған, ебелек, боз жусан, майда қара жусан, май жапырақ, теріскен, қырықбуын, күйреуік, бүйірқұм, жауқазын, шытыр, ноқатек. Ноқатекке малды өте сақтықпен жайған. Өйткені ноқатекті көп жеген мал жарылып кететін болған.
## Дереккөздер |
Қыз қуар (әз. qız qov; қыр. кыз куумай; башқ. ҡыҙ ҡыуыу) — (Кейде қыз қуу деп те аталуы мүмкін) Мерекелерде өткізілетін ат үстіндегі спорттық мәні бар ойындардың бірі. Қыз қуарға бір қыз, бір жігітті көз көрім жерге атпен жібереді. Барғанша жігіт қызбен әзілдесіп барады. Қайтарда Жігіт озуға тырысады, ал қыз жігітті қамшымен шықпыртуға тырысады. Ереже бойынша қыз жетсе, қамшының астына алуға хақылы. Жігіт тек тез қашуды және қамшы тигізбеуді көздейді. Көп жағыдайларда қыз қуып жетсе жігітке қамшы тигізбей, жай басынан қамшы үйіреді. Бұл жігіт үшін намысты жағдай. Егер жігітке ызаланса аямауы мүмкін. Бұл ойынды бір-бірін ұнататындар да, былайғы боз балалар да еркін ойнауы мүмкін. Ол әрі ат үстіндегі мәдение дене тәрбие.
Кейбір кейнгі зерттушілер бұл ойында қызды жігіт сүйеді дегенді айтады. Бұл ақылға қонымсыз, қыз қуар ойынын көрмегендердің фантазиясы. Олар осы арқылы бұл ойынды қазақ жастарының махаббаттасуы ретінде айтқысы келеді. Бірақ қазақ қоғамында жиналған жұрттың көзінше қызды сүю өте әдепсіз қылық есептеледі, ондай жағдайда намысқа тиіп, рулар арасында тіпті қақтығысқа әкелуі мүмкін. Сондықтан тіпті олар алда қосылатын, не қосылған жұптар болса да, бәрібір ат үстінде сүйісу деген әңгіме жоқ. Әрине, өзара әзіл-қалжың болуы мүмкін. Ойындағы ең басты ереже жігіттің атқа мықты шаба алуы, болмағанда қыздардың қамшысы тиіп масқара болуы.
Қыз қуар Қазақстанда, Қырғызстанда ойналатын ұлттық ат ойыны тобына жатады. Мерекеден басқа, бұл ойын бұрын үйлену тойларында өткізілген. Әрине, ежелгі нұсқасы қазір ережеге түсіп, бәлгілі бір тәртіппен өтізілу қолға алынды, бірақ негізгі нәрселер өзгерген жоқ. Ойынның негізгі көздегені жігіттердің намысын шыңдау, ат үстіндегі өнерін, қабілетін арттыру, жақсы ат баптау. Мықты жігіттер жақсы ат баптайды, ат үстінде де өте жақсы отырады, демек ол қыздан таяқ жей қоймайды. Ал, болбыр жігіттер ат үстінде дұрыс отыра алмайды, аты да шабан болуы мүмкін, демек ол қыздың қамшысына қалады.
## Өткізу тәртібі мен шарттары
Қыз қуар ойыны үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, жүйрік тұлпарларға мініп шығады. Қашықтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, ашық алаң таңдалып алынады. Жарыстың басталатын жері – алаңның бір маңдайында қатысушылар орағытып өту үшін қарақшы қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау қолданылады. Жарыстың екі түрі болады. Жарыс жекелей өтеді. Егер жастар екі топқа бөлінсе, онда ойын ережесіне сәйкес, қыздар мен жігіттердің саны тең болуы керек. Ойын төрешісінің бірінші белгісі бойынша, жігіт қыздан 10 метрдей қашықтықта алда тұрып, шабысқа дайындалып тұрады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі. Қыз жігітті бұрылысқа дейін қуып жетіп, қамшы үйіруі керек. Егер жігіт сол бетімен – қарақшыдан мәреге дейін қуғыншыға жеткізбесе, онда – жеңгені. Ал егер қыз қуып жетсе, жігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына алады. Мұнда қыз жеңді деп есептеледі. Жарысқа қатысушыға бір-бірінің атын тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға, қарақшыға жетпей мәреге оралуға рұқсат етілмейді.
## Әдебиеттегі қыз қуар
Қыз қуар «Манас» эпосында да айтылыпты:
Боз бала, жігіт аралас,Қыз-келінменен жарысып,Қызық өзен бойласып,Қызығысып қырандарҚыз қууспай ойнасып,Талықпай көшіп, бел байлапТаласты көздей бет алып,Ел шұрқырап, шу болыпЕр қуанып, ду болып,Кіндік кесіп, кір жуғанЖеріне көшіп келе жатад.
Бәрін өзіне ұйытып, қызықтырып,Қыз қуған жоқ,Барасың қызық қуып.Баяулай бер, жігіт-жан, баяулай көр!Қыз жүрегін жүрмеші суыттырып.
Қыз қуар туралы қазақ ақындары былай жырлаған:Қыз да қуып барады – қызық қуып,Бәрді ойынан бір сәтке ұмыттырып.Ұзай көрме, жігіт-жан, ұзай көрме!Біз де отырмыз,Кетпес деп біліп тұрып.
Қыз қуардың қызықта осысы бар,Озба, екеуің өзара тосысып ал.Шынашаққа ілгені қамшысы емес,Саған дарыр жүректің оты шығар…
## Дереккөздер
## Тағы қараңыз
* Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі
## Сыртқы сілтемелер
* [1] |
Елорда немесе астана — мемлекеттің саяси, әкімшілік, экономикалық, мәдени орталығы; елдікті, ұлттық бірлікті білдіретін бас қаласы.
Астана ұғымы ұлыстар, тайпалар одағы, мемлекеттік бірлестіктер пайда болған кезеңде, перғауын, қаған, халифа, шаһ, әмір, король, патша, хан, сұлтан, т.б. елбасылар лауазымдарымен қатар өмірге келді. Түркі халықтары, оның ішінде қазақтар ел билеушілер тұрағын орда деп атаған. Астана орнын осы хан ордасы атқарды.
Көшпелі тайпалардан құрылған мемлекеттерде хан ордасы да бір орында көп тұрақтамай, көшіп-қонып жүрді. Мысалы, Ақтабан шұбырындыдан кейін Түркістан қаласынан шегінген Әбілқайыр хан өз ордасын Ырғыз, Тамды, Сырдария өзендері бойына ауыстырып отырған. Абылай ханның астанасы Түркістан шаһары болғанымен, ұзаққа созылған жорықтарында ордасын қалмақтардан азат етілген жерлерге тігіп (Көкшетау, т.б.) біраз уақыт бойы елін сол жерден басқарып отырған. Әбілпейіз Сарыарқада, Уәли хан Көкшетаудағы Сырымбетке, Бөкей мен Жәңгір Жайық пен Еділ аралығындағы Ордаға, қазақтың соңғы ханы Кенесары Ұлытауға ордасын тіккен.
Халық түсінігінде Ұлытау, Хантау, Ордабасы, Түркібасы, Күлтөбе, Мәртөбе сияқты хан ордасы қонған, ту тігілген, Үш жүз басын қосқан, құрылтай жиналған, мемлекеттің, ұлт тағдырының ең түйінді мәселелері шешілген жерлер аса қастерленіп, қасиеті астана ұғымына жақындастырылған.
Алғашқы кезде астананың басты қызметі елді әкімшілік жағынан басқару болды. Кейін астаналық қалалар пайда болған соң олар сауда, қолөнер, мәдениет орталықтарына да айналды. Хан ордасы орналасқан, қазына сақталған, қамал салынған елді мекен ірі шаһарға айналып, оған керуен жолдары тартылды.
## Әлем астаналары жайлы мәліметтер
* Рим – халық саны бойынша әлемдегі алғашқы миллионер қала (Италия).
* Әлемдегі ең ежелгі астана – Афина қаласы (Грекия).
* Рейкьявик – әлемдегі ең солтүстікте орналасқан астана (Исландия).
* Ла-Пас қаласы – теңіз деңгейінен 3600м биіктікте орналасқан әлемдегі ең биікте тұрған таулы астана (Боливия).
* Әлемдегі ең қауіпті астана – Каракас қаласы (Венесуэла).
* Әлемдегі ең жас астана – Гитега. Бурунди 2019 жылы ел астанасын Бужумбура қаласынан Гитега қаласына көшірді.
* Манила – халық саны ең тығыз орналасқан астана. Мұнда бір шаршы шақырымға 43 мың адамнан келеді (Филиппендер)
* Швейцарияның ресми түрде астанасы жоқ.
* Науру республикасының жері кішкентай болғаны сонша астана салатын артық жері де жоқ
* Испанияның астанасы – Мадрид барлық жағынан есептеліп елдің дәл орталығында салынған.
* Сеул кәріс тілінен аударғанда «астана» (Корея республикасы), Токио жапон тілінде «шығыс астана» (Жапония), Бейжің Қытай тілінен аударғанда «солтүстік астана» дегенді білдіреді.
* Палау астанасы Нгерулмудта үкіметтік ғимараттардан басқа ештеңе салынбаған.
* Канберра – Сидней мен Мельбурн қалаларының астана болуға таласынан кейін салынған ел орталығы (Австралия).
* Иерусалим мен Никосия бірі – Израиль мен Палестинаға, екіншісі Кипр мен мойындалмаған Солтүстік Кипрге астана болып отырған ортақ қалалар.
* Претория Оңтүстік Африка Республикасының ресми астанасы болғанымен, Парламент Кейптаун, Жоғарғы Сот Блумфонтейн қалаларында орналасқан.
* Танзания мемлекетінің екі астанасы бар.Тарихи астана Дар-эс-салам елдің әкімшілік орталығы, ал Додома елдің заңды астанасы.
* Венгрияның астанасы Будапешт бұрынғы екі қаланың Буда және Пешт қалаларының біріккен қаласы.
* Елдің атымен бірдей астаналар – Алжир, Андорра-ла-Велья, Бразилиа, Ватикан, Гватемала, Джибути, Эль-Кувейт, Люксембург, Мехико, Монако, Панама, Сан-Сальвадор, Сан-Марино, Сингапур, Сан-Томе, Тунис.
* Тхимпху – ауасы ең таза Гималай тауындағы астана (Бутан).
* Әлемдегі ең суық астана – Ұлан-батор қаласы (Моңғолия).
* Братислава – көрші елдің шекарасына ең жақын орнласқан астана (Словакия).
* Джамму және Кашмир жазғы-қысқы астанасы бар Индиядағы штаттардың бірі. Сринагар жазғы, Джамму қысқы астана.
* Токио – әлемдегі ең халқы көп астана. Халық саны қала маңымен қоса есептегенде 38млн.адам. (Жапония).
* Бангкок –атауы әлемдегі ең ұзын атау ретінде Гиннестің рекордтар кітабына енді. Бангкоктың ресми атауы тай тілінде: Крун Тхеп Маханакхон Амон Раттанакосин Махинтараюттхая Махадилок Пхоп Ноппарат Ратчатани Буриром Удомратчанивет Махасатан Амон Пиман Аватан Сатит Саккатхаттийя Витсанукам Прасит. Оны қысқартып періштелер қаласы деп атайды. Бірақ, қазір 21 сөздің кейбіреуі қолданылмаса да, Бангкоктың толық атауын оқушылар міндетті түрде жаттайды.
* Лихтенштейн астанасы Вадуцта әуежай мен теміржол бекеті жоқ.
* Әлемдегі жас астаналар (Мемлекет-ескі астана-жаңа астана, жылы): Кот-д̕ Ивуар- Абиджан-Ямусукро 1983ж., Германия- Бонн-Берлин 1990ж., Нигерия-Лагос-Абуджа 1991ж., Танзания-Дар-эс-салам-Додома 1993ж., Қазақстан-Алматы-Ақмола 1997ж., Мьянма-Янгон-Нейпьидо 2005ж., Палау-Корор-Нгерулмуд 2006ж., Бурунди-Бужумбура-Гитега 2019ж.
* Шри Ланка 1982 жылы астанасын Коломбо қаласынан Шри-Джаяварденепура-Коттеге көшіруді бастады. Бірақ әлі күнге дейін толық үкіметті көшіру аяқталмады.
## Тағы қараңыз
* Қазақстан астанасы |
Аударыспақ — спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, төзімділік пен батылдықты талап ететін ұлттық спорттың бір түрі (екі салт атты бір-бірін аттан аударып алуға тырысады).
Аударыспаққа тәртіп бойынша ат үстіндегі айқасты жақсы меңгерген, тиянақты дайындығы бар спортшылар ғана қатынаса алады. Ал дайындығы жеткіліксіз, тәжірибесі аз спортшылар үшін бұл өте қиын. Сондықтан қазіргі тәртіп бойынша сайысқа 18 жасқа толғандар ғана қатынастырылады. Сайысқа қатынасушылар үш салмақтық категорияға бөлінеді. Аударыспақ салмақтық категорияға бөлінеді. Аударыспаққа салмақтың категорияны енгізудің мақсаты — қатынасушыларға неғұрлым теңдік жағдай туғызу. Оны спорттың сайыстың бір түріне айналдыру үшін бір-біріне тең келетін салмақтық категорияны көбейту дүрыс. Бұл категорияға бөлу соңғы кезде қалыптасты. Ертеде кез келген тілек білдіруші өз еркімен қатынаса беретін болған. Амал қанша, спорттық жарыстарда сол үш категорияның өзі де көбіне әлі де сақтала бермейді. Спорттың бұл түрінің дамуымен бірге, сөз жоқ оның салмақтық категориясы да көбейе, кеңейе беретіні күмәнсіз.
Ойында аты белді, жарамды, өзі мықты, атқа отырысы мығым, білікті жігіттер жеңіп шығады. Сайып келгенде, аударыспақта негізгі рольді ат пен ойыншы жігіттер атқарады. Оспадарлық, жұла қашу, салып қалу, қол қайыру сияқты айла-амалдарды қолдануға болмайды. Аударысу ат пен жігіттің үндескен қимыл-бірлестігіне сүйене отырып, күш-жігердің басымдығын көрсететін қалыпты, байсалды шеберлікке үласып жатуы шарт.
Аударыспақ – салт аттылардың бірін-бірі ер үстінен аударып алу сайысы. Бұл ойынға қайрат-күші мол, батыл да төзімді, шапшаң қимылдап, ат құлағында ойнай білетін жігіттер қатысады. Ежелгі заманнан келе жатқан бұл ойын жаугершілік кезінде найза ұстап, қылыш шабатын жауынгерге қажетті қасиеттерді қалыптастырған. Аударыспақ кәзіргі кезде де шопандар тойында, мерекелерде спорт ойынның бір түрі ретінде көрсетіліп жүр
## Ережесі
Ойын аға төрешінің ысқырығымен басталады және тоқтатылады. Тартыс бес минутқа созылады. Егер осы уақыт ішінде олар бір-бірін жеңе алмаса ұпай санына қарап бәйге беріледі.
Спортшы жарақаттанған немесе киімі қолайсыздық туғызған жағдайда ғана жекпе-жек әр спортшы үшін бес минутқа тоқтатылады. Егер бес минуттан асып кетсе немесе жалғастыра алмаса ол спортшыға жеңіліс жарияланады. Спортшы ойынды қайта-қайта тоқтата берсе оның тоқтатқан уақыты қосылып есептеледі, ол бес минуттан аспауы тиіс.
## Жарыстан шығару
Жарысқа қатысқан спортшы бас төрешінің шешімі бойынша мынадай жағдайларда екі ескерту алғаннан кейін үшінші рет ескерту жасау керек болғанда, тыйым салынған әдістерді қайталап қолдануға әрекет еткенде, қарсыласына, төрешілерге, көрермендерге, т.б. тартқанда, екінші рет шақырылғаннан кейін 3 минут бойы шеңберге шықпағанда, қарсыласына жекпе-жекті одан әрі жүргізе алмайтындай етіп, тыйым салынған әдісті қолданғанда жарыстан шығарылады.Жарыстан шығарылған спортшы жеңілді деп есептеледі, оған 0 ұпай, ал оның қарсыласына 2 ұпай беріледі.
## Таза жеңіс
Жекпе-жек барысында аттан сүйреп түсірген немесе аударып тастаған (егер оның денесінің бір мүшесі жерге тиген болса) спортшыға беріледі. Таза жеңіске 3 ұпай, жеңіліп қалған сайысшыға 0 ұпай есептеледі.
## Тағы қараңыз
* Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі
## Дереккөздер |
Көкпар – аттылы адамдардың сойылған ешкіні тартысып ойнайтын ойын түрі.
## Ойын атауының шығуы
Ойынның және оның атауының шығу төркіні туралы алуан түрлі пікірлер бар. Атаудың негізгі төркіні “көп қарбалас” тіркесінен шыққан. Көп қарбалас сөзі көпқар сөзіне қысқарып, айтылу ыңғайына қарай көкпар болып өзгеріп кеткен. Қазақ халқымен тамырлас, Алтын Орда заманынан Керей-Жәнібек заманына дейін бір ел болған өзбек халқында бұл ойын купкари деп аталады. Қазақша дыбысталуға ыңғайлағанда көпқари, яғни көпқар атауына өте жақын. Алғашқылардың қатарында пікір айтқандардың бірі Л.Н. Ермоленко ойынды қасқыр тотемімен байланыстыра келе, көкпар тартушы ойыншылардың өзін қасқыр деп қарастырады. Осы орайда, Ә. Қалиұлының төмендегідей ден қоярлық пікір айтады: «Біздегі қазіргі көкпар тарту әуелде әлеуметтік мәні бар әскери машықтың қажетінен туған. Түрік қағандығы кезіндегі «дербес бөрі жасақ» дегеніміз осындай жаттығудан өтіп сығайланған батырлар тобы еді. Әскер тәрбиелеудің осындай әдісі келе-келе көкпар тарту спортына ұласып, халықтық рең алып кеткен». Б.Х. Кармышева мен С.П. Толстов сынды Орталық Азияның археологиясы мен этнографиясын терең зерттеген ғалымдар болса «басында ешкіні емес, керісінше қасқырды тартқан» деген пікір айтты. Осыған ұқсас пікірді көрнекті этнограф Г.Н. Симаков та білдірді: «Қазақтар ілкі замандарда аңшылық кезінде соғып алған қасқырды ауылға жеткенше тартып, сайысып, жеңісін әйгілеп келеді».
## Дәстүрлі көкпар - мақсаты мен өтуі
Көкпар үлкенді-кішілі той-мерекенің барлығында өткізіледі. Тек қуанышты сәттерге байланысты өткізілетін ғұрыптық ойын болғандықтан, ас беру сияқты ұлы жиын кезінде көкпар тартылмайды. Көшпелілер өмірінде көкпардың мақсаты жігіттерді шынықтыру, батылдыққа, ептілік пен қажырлылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу және осы арқылы әскери өнерге баулу болған. Мұндай ойындар қатарына сайыс ойынын жатқызуға болады. Қазақы ортада көкпар – ойынның қызығы, тойдың тұздығы, жігіттің сыны, елдің намысы болып саналған.Көкпар тарту үшін тек қана ешкі түлігі (серкеш, лақ) беріледі және ойынның атына сай тартылатын малдың түсі де көбінесе көктен таңдалды. Осыған байланысты кейбір өңірлерде аталмыш ойынды "көклақ", "көксерке" деп атау кездеседі. Ысылмаған балаң жігіттер лақ тартып жаттықса, той-томалақта неғұрлым үлкен серке берілетін болған. Ал балалар көк түсті теріні тартқан. Ел арасында тартылған малға сәйкес "лақ көкпар", "серке көкпар" деген атаулар да кездеседі.
### Көкпар атын дайындау
Көкпар атына дене мығым, қозғалысы жылдам да жүйрік, қызбалығы бар елгезек, үрікпейтін, мүмкіндігінше иесінің ыңғайын білетін текті ат таңдалады. Мінезі шәлкес, үркек аттар жарамайды. Көкпар атын жарыстан бұрын арнайы жаратады. Өйткені тым семіз және тым арық аттар да көкпарға жарамайды. Ат додаға түскенде бауырына, басына, сауырына қарай ауып, көкпарды ілген кезде үрікпейтіндей етіп әбден үйретіледі. Күн райы (жердің тоңдануы, мұз қатуы, балшықтануы) мен жер жағдайына (тастақ, сазды) сәйкес көкпарға түсер алдында аттың төрт аяғын тағалайды.
### Көкпар ойынына дайындық
Көкпарға арналған ешкіні негізінен тойдың иелері мен алдыңғы көкпар тасталған үйшығарады. Той-томалақта көкпар тартуға мүмкіндік болмағанда ешкіні кейінірек беруге міндеттенеді.Көкпар тартылатын орын ретінде ауылдан тысқары, ойлы-шұңқыры жоқ жазық алаңқай таңдалады. Аттар аяғын тығып алмау үшін індердің жоқ болуы да ескеріледі.Көкпарға тартылатын ешкіні бата жасап бауыздап, ішек-қарнын, бас-сирақтарын алып тастайды. Содан кейін бауыздауын және ішін тігеді. Дегенмен, ел арасында ешкінің ішіне толтыра су құйып, өңешін буыт тастайтындығы туралы да әңгімелер де кездеседі. Шамасы, бұл жігіттердің қажыр-қайратын арттыра түсі үшін жасалатын болса керек.
### Көкпар ойынының барысы
Көкпар әр аймақта түрліше кездеседі және ережелері ойын басталар алдында алдын ала келісілуі мүмкін. Ертеде көкпарға қатысты нақты ережелер болмаған. Ең басты қағида – жігіттер өзінің және атының күштілігімен, ептілігімен, қажырлылығымен, жылдамдығымен, ұйымшылдығымен серкені өзгелерден тартып әкетуі тиіс болған. Ол үшін серке ортаға тасталғаннан кейін жігіттер лап қойып, бұрын жеткені ат үстінен еңкейіп, серкені іліп алады да өңгере қашады. Ал өзгелері оған жармасып, тартып алуға бар күштерін салады. Мұндай тартыс әдетте бірнеше сағатқа созылады. Тартыс кезінде серкені алып сытылып шыққан адам басқаларға жеткізбей немесе адастырып кете алады. Мұндай тартыста адамдар топтарға бірігіп, өзара көмектесіп те отырған. Көкпарда жігіттер ауыл, ата, румен де топтасуы мүмкін. Топтасқан жігіттер бір-біріне ешкіні тартып алуға, өзгелерді ығыстырып тастауға, ешкіні тақымға басқан жақтасының атын жетектеп алып шығуға көмектескен.Көкпаршылардың бірі серкені топтан тартып алып шығады да, әдейі шетте тұрған жүйрік аттылы бір жақтас жігітке өңгеріп береді. Ол тың әрі жүйрік атымен өзгелерге жеткізбей серкені алып кетеді. Таулы өңірлерде биік жотаның етегіне өршіл аттылы адамды тұрғызып қойып, серкені жеткізіп беретін болған. Өршіл аттар мұндайда жотаға шауып шығып, өзгелерге жеткізбей адастырып кететін. Яғни, көкпарда жеңіске жету үшін епті, әрі қайратты жігіттер мен белді, жүйрік аттар ғана емес, асқан ұйымшылдық та қажет. Осылайша «көкпар – тартқандікі, қоян – қаққандікі» деп кімдер күшті болса солар серкені иеленіп кететін болған.
### Көкпар тастау ғұрпы
Серкені иеленіп кеткен адам немесе топ жеңімпаз деп саналып, абыройлары артқан. Олар серкені өздерінің қалауымен үйлердің біріне апарып тастайды. Көкпар кез келген үйге емес, арнайы таңдалып қана тасталады. Ол ел арасында көкпар тастау деп аталады. Негізінен көкпар тастауға ауылдың жасы мен жолы үлкен ақсақалының, би, батыр, бай, сал-сері, ақын-жырау сияқты беделді адамдарының шаңырағы таңдалған.Қыз ұзату, келін түсіру тойларында көкпарды той өткізушілер өтінішімен құдалар жағына да әкеліп тастаған. Ол да үлкен құрмет көрсетудің белгісі. Мұнымен қатар таңдалған үй бұған дейін қандай да бір ауыртпалық немесе қиыншылық көрген отбасы болуы мүмкін. Көкпар тастау осы шаңыраққа той-мерекенің жұғысты болуын және жақсылық пен жеңіс тілеу болып саналады.Кейде біршама уақыт бала көтермеген шаңыраққа тастап, «көгерт, көгерт»деп айғайлайтын да болған. Көкпар тасталған, яғни, жақсылық, қуаныш тілеу ырымы жасалған үйде кешкісін думан жалғастырады. Додаға түскен мал еті ерекше қасиетке ие болады деген сенім бойынша, осы етті жақсылықтың дәмі ретінде ырымдап, онан бәрі ауыз тиюге тырысады. Көкпер тастаудың негізгі мақсаты – тойды қыздыра түсумен қатар, қызған тойдың лебін жоғалтпай кешкісін басқа шаңырақта тойды жалғастыру. Көкпар етін «көптің тақымын көрді, емдік қасиеті бар» деп көкжөтелге қарсы ем ретінде пайдаланды.Ал серкеден айырылып қалған өзгелер көкпар беруге міндеттенген адамнан немесе түрлі сылтаулармен өзге адамнан серке алып, көкпарды жалғастыруы да мүмкін. Егер кеш батқанша ешкім ұта алмаса ақылдасып сайысты ертесінде жалғастыру үшін серкені үйлердің біріне тастаған. Кейде тартысып жүріп, серкенің қолын, санын бәкілерімен кесіп алып кететін жайттар да ұшырасатын.Көкпарда адамдар жығылуы, бір-біріне қамшылары тиуі де болады. Серкені тақымға басып тартқанда қарсыластарын атпен сүйретіп кететін кездері де болады. Мұндайда ат пен адамның мертігіп қалатын жағдай ұшырасады. Бірақ, дәстүрлі түсінікте ойын үстінде жараланып қалса немесе өліп кетсе ол «таза» деп есептеліп, кек қуып, құн талап ету жөнсіз саналған.
### Көкпар тәртібі
Кейіннен көкпар тартудың алуан түрлі ережелері қалыптасқан. Той жасап жатқан ауылбасы ақсақалы, той басқарушылар көкпар қазыларын сайлайды. Егер дау-жанжал, келіспеушілік бола қалса осы қазылар мен ауыл ақсақалы шешкен. Көкпаршылар ойын басталардан бұрын ойын тәртіптерін келісіп алады. Дүрбелең тартыс кезінде ойыншының құлап, аттардың аяғының астында қалмауын қатаң ескертеді. Көкпарды додадан жермен сүйретіп алып шығуға тыйым салады. Көкпарлы адамның атын жетектеп тартуға болмайды. Баскиімсіз адам көкпарға жіберілмейді. Кейде серкені тақымға басуға немесе ердің басына орау тәсілдерін қолданбауға да келісуі мүмкін. Өйткені мұндай жағдайда көкпарды тартып алу қиынға соғатыны белгілі. Осылайша көкпардың бірнеше түрлері пайда болған. Мәселен, жаппай тарту, ұтысып тарту, дода тарту, айналма көкпар, мәре көкпар, тақым тартыс деген түрлерін атап өтуге болады.Көкпар тартуға шыққан жігіттер кейде екі топқа бөлінеді және онда адам саны тепе-тең болу міндетті емес болған. Жігіттер өзен-судың екі жағындағылар болып немесе жайлаудың жоғарғы-төменгі жағы деп бөлініседі.Көкпарды тарту тәртібі: көкпаршылар алаңды айналып тұрады. Қолында көкпары бар төреші оны алаң ортасына тастап, «баста» деп әмір береді. Лап қойған жігіттер лақты бас салады. Ойын шарты бойынша көкпарды жерден іліп қашып қазанға (мәреге) апарып салуға тырысады. Көкпарды бірінші салым, екінші салым және үшінші салым (өгіз өлді) деген бөліктерге бөлген. Бірінші салымға 2-ден 10-ға дейін ұсақ мал тігілген. Екінші салымға бірнеше ұсақ малмен бірге ірі қара мал, өгіз өлдіге кілем жапқан жылқы немесе түйе тіккен. Тігілген малды той өткізушілер көтерген. Көкпаршылардың саны көп болса немесе алыс ауылдан келген жағдайда екі мәреге тастаған.Кейде ұтушылар қарсыластарының үлкен адамдары тұрған топ алдына әкеліп те тастайды. Сонымен қатар,көкпарды ұтқан топтың маңдай алдысы халық алдына шығып той жасап жатқан ауыл ақсақалынан кімнің үйіне көкпарды тастау керек екенін ишаралап сұраған. Одан соң қолындағы көкпарды көтере ұстап атымен көрсетілген адамның алдына көлденеңдейді.Көкпарды бір күннің ішінде тартып болу да шарт емес. Бір күнде тартып жеңіспесе ертеңінде қайта жалғастырған. Той жалғасатын болғанда ол күні көкпарды ұтыстырмау жағын қазы, төрешілер де ойластырады.
### Көкпар түрлері
Жалпы әр жерде көкпардың түрлі ережелері шағарылып, соған сәйкес көкпар түрлері де пайда болған. Мәселе, солардың ішінде жиірек кездесетіндерін айтып өтуге болады.
* Жаппай тартуда жеке адамдардың тақымдасып, қол қайратын, тақым күшін, батылдығын, ептілігін толық көрсетуіне мүмкіндік береді. Ойынның бұл түрі кімге болсын: кәрі-жас, үлкен-кішіге шектеу болмайды, жаппай тарту деп аталуы да сондықтан. Мұнда әркім көкпарды өзі иемденуге тырысады.
* Ұтысып тарту дегеніміз бірі ұтылса екіншісі келіп ұстап тартады. Олар одаққа (топқа) бөлініп, бір-біріне қарай лақтырысып, қарсыластарының осал тұстарын бақылайды. Көкпарды ұстата қойып қайта тартып алу арқылы осал қарсыластарын ұтып, ойыннан шығарып отырады, яғни, санын кемітеді. Осылайша көпшілікке ойын-сауық, тамаша көрсетеді.
* Айналма көкпар – серкені межелі орынға бірінші болып жеткізу. Белгіленген межеге көкпарды кім бұрын әкелсе, сол жігіт жеңімпаз атанып тиісті сыйлығын алады.
* Мәре көкпар – екі шеттен мәреге жер белгілеп, серкені әр жақ өз мәресіне апаруға таласатын екі кісі ғана тартатын көкпар түрі.
Осылайша көкпар бүгінгі күнде түрлі ережелермен бекітілген ұлттық спорттық ойын түріне айналып отыр.
## Қазіргі заманғы көкпар - ережесі мен өтуі
Қазақстанда 1949 жылы көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Осыған сәйкес көкпар жарысын арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленді. Ал 1958 жылдан көкпар бәйге алаңдарда (ипподромдарда) өткізіліп келеді.Алаң көлемі қатысушылар санына байланысты. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса – 500х200 м, 15 адамнан болса – 700х300 м, 20 адамнан болса – 1000х500 м болады. Алаңның әр бұрышына қызыл жалаушалар ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер (“отау”) сызылады. Алаң ортасында диаметрі 6 м-лік шеңбердің дәл ортасына көкпар қойылады.Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8 – 15 мин аралығында өтеді.Көкпаршылардың мақсаты – орталық шеңберде жатқан көкпарды өз командасының “отауына” жеткізу. Көкпар “отауға” жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда көкпарды өз “отауына” көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.
### Ойын нұсқалары
Ойын екі нұсқада - классикалық тәжік, кейде (көпіршіде) қазақ командасымен ойнауға болады. Ойынның классикалық нұсқасында әрбір ойыншы әр ойыншымен ойнайды. Жеңімпаз тек басты жүлдені алады.Командалық ойында барлық қатысушылардың рөлі қатаң бөлінді. Олардың форвардтары, қорғаушылары, командалардың капитаны бар.Ешкі тек ешкілерге арналған ешкінің қаңқасы пайдаланылмайды, өйткені ешкі терісі өте берік және түрлі бағыттарда ойыншылардың тартқан кезде кернеуіне төтеп береді. Қазіргі заманғы нұсқаларда моделі қолданылуы мүмкін. Шабандоздар ешкілердің қаны үшін күресіп жатыр - бұл оны иемденіп қана қоймай, оны мүмкіндігінше ұзағырақ сақтауға немесе басқа ережелер бойынша белгілі бір сайтқа қол жеткізу үшін, оның ішінде қарсыластар үшін күресуге құқығы жоқ.Бұл күресте аттар ойнайды. Олар арнайы таңдап алынады. Жақсы жылқы қасбеттерге жақындауға кімнің жақсырақ екенін білу үшін, шабандозды алудың оңай болуы, қарсыластың иығына итеріп, бүйіріне соғып, соққыларын, қоршаған ортаны бұзып, жеңіске жеткенде, көрермен алдында әдемі шапалақтап, тіпті тағзым ете алады. Көкпар ережелеріне сәйкес ойынға тек айғырлар мен жылқылар қатысады.
Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", “улак тартыш (тартуу)”, тәжік тілінде “бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны көкпарға өте ұқсас. Сондай-ақ, Аргентина халқының да көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. Ташкент: Типо-Литография С.И. Лахтина, 1889;
* Калмаков Н. Некоторые семейные обычаи киргизов северных уездов Сыр-Дарьинской области. Кауфманский сборник, изданный в память 25-ти лет, истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал адъютанта К.П. фон-Кауфмана 1-го. М., 1910. С.221-228;
* Нұржекеев Б. Қазақтың кейбір ұлттық ойындары. Алматы, 1971;
* Симаков Г.Н. Общей функций киргизских народных развлечении;
* Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Жазушы 1979;
* Маргулан А.Х. Мир казахов. Алматы, 1997;
* Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы: Қайнар, 1994;
* Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдері. Алматы: Қағанат-ҚС, 1999;
* Бопайұлы Б. Қазақ кәдесі. Алматы:Бастау, 2003;
* Ошанов О. Көкпар. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Құраст.: С.Е. Әжіғали. Алматы: Арыс, 2005. 273-291 бб.;
* ҚР МОМ – материалдарынан;
* ОМЭЭ – материалдарынан. |
Нұра — Алматы облысы Талғар ауданындағы ауыл, Нұра ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Талғар қаласынан солтүстікке қарай 65 км жерде, Талғардың тармағы - Тереңқара өзенінің жағалауында, Қапшағай бөгеніне таяу жердегі жусан, ши басым бетеге, боз, селеу, теріскен өскен бозғылт сұр, сортаңды сұр топырақты шөлейт белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
1973-1995 жылдары "Жетіген" мал бордақылайтын кешенінің орталығы болды. Оның негізінде 1997 жылдан Нұрада және округке қарасты Қаратоған, Өстемір және Туғанбай ауылдарында өндірістік кооператив, ЖШС және бірнеше шаруа қожалығы құрылды. Ауыл 1995 жылға дейін "Октябрь" деп аталып келген.
## Дереккөздер |
Хромтау — қала, Ақтөбе облысы Хромтау ауданының (1967 жылдан бері) және Хромтау қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы - Ақтөбе қаласынан шығысқа қарай 86 км жерде, Мұғалжар тауының солтүстік етегінде, Ойсылқара (Сарымырза) өзені бастауындағы дөңесті жерде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 21740 адам (10211 ер адам және 11529 әйел адам) болса, 2009 жылы 24089 адамды (11630 ер адам және 12459 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1940 жылы Дөң хромит кен орнының игерілуіне байланысты жұмысшы кенті ретінде қаланған.
## Кәсіпорындары
Қаладағы негізгі кәсіпорындар: «Дөң кен байыту комбинаты» және «Дөң мұнайбаза» АҚ-дары. Одан басқа қалада «Керамика» АҚ, «Рахат-21», «Сауда орталығы», «Әділ фирмасы» ЖШС-тері, «Бек» ӨК, т. б. шағын жеке кәсіпкерліктер («Егізбаев», «Наурызбаев», т. б.) жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Әлеуметтік салада жалпы білім беретін 6 мектеп, 1 кәсіптік-техикалық мектеп, 3 балабақша, Кеншілер мәдениет үйі, клуб, пошта, телеграф жүйелері, 100 орындық шипажай, т.б. бар. Хромтау арқылы ресубликалық маңызы бар Қандыағаш — Алтынсарин — Жітіқара — Қостанай темір жол және Қарабұтақ — Темірбек Жүргенов — Денисовка — Қостанай автомобил жолы өтеді.
## Дереккөздер |
«Шахтер» футбол клубы — Қазақстан Премьер Лигасында ойнайтын Қазақстан футбол клубы. Қазақстанның қазіргі және екі-дүркін чемпионы. Қазақстан тарихында тұңғыш рет УЕФА Чемпиондар Лигасының төртінші кезеңіне жолдама алған клуб.
Қарағанды қаласының Шахтер стадионы клубтың базасы болып табылады. Негізгі стадионы - сыйымдылығы 19000 болатын "Шахтер" Қарағанды стадионы, өлшемі 104 x 62 м.
## Тарихы
Шахтер клубы тарихы 1958 жылы КСРО чемпионатының "Б" класында өнер көрсетуінен басталады. Клуб жасы бойынша тек Қайратқа ғана жол береді.
1970-1973 жылдары Шахтер СКРО 1-ші лигасында, ал әрі қарай 2-ші лигасында өнер көрсетеді.
1962 жылы клуб КСРО жоғарғы лигасына жолдама алады, бірақ сол кездегі биліктің шешімімен ол лигада ойнай алмады.
### Тәуелсіз Қазақстан
Қазақстан чемпионатының құрылуынан кейін, клуб 19 сезонды жоғарғы дивизионда (1992 жылдан бастап 2001 жылға дейін «Жоғарғы лига» деп аталды, 2002 жылдан 2007 жылға дейін «Суперлига» деген атпен белгілі болды, 2008 жылдан бастап «Премьер-лига» деп аталады.) өткізді.
Қазақстан чемпионатында үш рет қола 1995, 2007 және 2009 жылдары жүлдегер атанады, ал 2011 және 2012 жылы чемпион атағын аладды. Екі рет 2009 және 2010 Қазақстан кубогында финалға жетіп шешуші сәтте жолы болмады.
### Ең үлкен жеңісі
Қазақстан чемпионаты
* 1992 — 9:2 («ЦСКА», Алматы)
### Ең үлкен жеңілістері
Қазақстан чемпионаты
* 1993 — 0:5 («Батыр», Екібастұз)
* 1994 — 0:5 («Аңсат», Павлодар)
* 2001 — 0:5 («Жеңіс», Астана)
* 2005 — 1:6 («Ертіс», Павлодар)
## Құрамы
2019, мамыр
## Клуб атауларының тарихы
* «Шахтер» (1958—1996)
* «Шахтер-Испат-Кармет» (1997—2004)
* «Шахтер» (2004—о.у)
## Жетістіктері
### Қазақстан дәуірі
* Қазақстан чемпионы (2): 2011 2012
* Қазақстанның қола жүлдегері (3): 1995, 2007, 2009,
* Қазақстан кубогы: 2013
* Қазақстан кубогының финалисті (2): 2009, 2010, 2021
### КСРО дәуірі
* 1-лига жеңімпазы: 1962
* Екінші лига жеңімпазы: 1982, 1983
## Сілтемелер
* Ресми сайты
* «Шахтер» стадионының ресми сайты
* Тарих, статистика, "Шахтер" ФК программалары
* Қазақстан футбол федерациясының ресми сайты Мұрағатталған 6 маусымның 2009 жылы.
## Дереккөздер |
Өзен:
* Есіл – Ертіс өзенінің сол саласы, Обь өзені жүйесіне жатады.
Елді мекендер:
* Есіл – Қарағанды облысы Осакаров ауданындағы ауыл.
* Есіл – Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданындағы ауыл.
* Есіл – Ақмола облысы Есіл ауданындағы қала.
* Есіл — Ақмола облысындағы аудан.
Басқа мағыналар:
* Есіл– Торғай үстірті мен Көкшетау қыратының солтүстігіндегі жазық.
* Есіл – Батыс Сібір жазығының оңтүстігінде, Ертіс және Тобыл өзендерінің аралығында жатқан орманды жазық. |
Шорлар (шор. шор-кижи, тадар-кижи, татар, шорд-кутум) – Батыс Сібірдің оңтүстік-шығысын мекендейтін түркі тілдес халық. Негізінен, Кемерово облысындағы Кондома мен Мрассу өзендері алабында қоныстанған. Шорлар өздерін қобый, қарға, қый, аба, шор деген ру аттарымен немесе мекен-жайымен байланыстырып: таяш-чоны (таяш болысы), лерас-кижи (лерас адамы), кондом чоны (кондом халқы), чыш киж (сырт адамы) деп атаған. 17 – 18 ғасырлардағы Ресей деректерінде Шорлар кузнецкілік, кондомалық және мрассулық татарлар деп көрсетілген. Тек кеңес өкіметі тұсында ғана “шор” термині жалпыхалықтық атауға ие болды. Кейінгі жылдары ассимиляцияның әсерінен Шорлардың саны өспей отыр. Жалпы саны 16,8 мың адам, оның 14 мыңы шор тілін ана тілім деп таниды (2001).
## Атауы
"Тадар-кижи" (татар адамы) 1926 жылға дейін шор тайпаларының ортақ атауы болды. Ресми құжаттардағы "шор" атауы В. Радловтың мрасстық және кондомдық татарлардың этномәдени ортақтығы туралы айтылған мәлімдемесінен кейін бекітілді. Бүгінде "тадар-кижимен" қатар "шор киши" атауын да кездестіруге болады.
## Тілі
Шорлардың басым бөлігі орыс тілінде сөйлейді. Халықтың 60 % туған ана тілі ретінде орыс тілін белгілеген. Лингвисттер шор тілінде екі негізгі диалект бар деп көрсетеді: мрасс (шығыс түркі тілдерінің хакас тобы) пен батыс түркі тілдерінің солтүстікалтайлық тобы. Кемерово мемлекеттік университетінде шор тілін зерттейтін ғылыми мектеп бар.Шор тілі – жазуы жоқ тіл, соңғы жылдары жазба жасауға талпыныс жасалуда. Шор тіліндегі алғашқы әліппе 1999 жылы жарық көрді.
## Діні және фольклор
Христиан дінінің православие тармағын ұстанады. Мерекелері
* Чыл пазы - Жаңа жыл, күн мен түннің теңесетін уақыты (20-21 наурызға сәйкес келеді).
* Мылтық-Пайрам - осы күні шорлар болашақты анықтау үшін тұшпара ішіне күнделікті қолданатын заттардың кішірейтілген нұсқасын салады.
* Шор-Пайрам - мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына арналған мереке. Түркітілдес халықтар сияқты тойлайды (шағын енгізулері бар).
## Тарихы
Этникалық құрамы түркі, кетостяк тайпаларының араласуынан қалыптасқан. Шор этносы VI-IX ғғ. жергілікті кеттілді халықтар мен шеттен келіп орныққан түркітілдес тайпалардың араласуынан қалыптасқан. Кейбір зерттеушіліердің пікірі бойынша, шор этносы Кузнецк уездінің пайда болуынан кейін XVII ғ. қалыптасқан. Шорлар туралы алғашқы жазба деректер орыстардың Том өзенінің жоғарғы ағысында орныққаннан соң кездеседі. XX ғ. басына дейін шорлар, негізінен, рулық-тайпалық қоғамда өмір сүрген.
## Кәсібі
Ерте кезден аңшылықты кәсіп етіп, мал қосалқы рөл атқарған. 1917 ж. Қазан төңкерісіне дейін шорлардың басым бөлігі балық аулаумен, аң терісімен айналысқан. Аздаған бөлігінің кәсібі ретінде жер өңдеу, сауда-саттық, жүк тасушылық болды. Шорлардағы қолөнер кәсібі (тоқыма, қыш-құмыра жасау, тор өру) үй сипатына ие болып, негізінен, әйелдердің қолында шоғырланды. Ағаш пен тері өңдеу кей жер жерлерде жаппай орын алды. Солтүстік шорлар ертеден темір рудасын өндіру және оны өңдеумен айналысты. Орыстардың солтүстік шоларды "кузнецкие татары" деп атауының себебі - осы. Ресей құрамына кіргеннен кейін патша жарлығымен шорларға темір өнеркәсібімен айналысуға қатаң тыйым салынды.
## Мәдениеті
Шорлардың тұрмыс-тіршілігі, фольклоры, тілі, ұлттық өнері, мәдениеті солтүстік алтайлықтар мен хакастардың кейбір этникалық топтарына жақын. Ханты-мансилермен де Шорлардың тұрмыс-тіршілігінде ұқсастықтар бар. Мысалы, музыкалық аспаптары ортақ. Солар секілді ағаштан баспана тұрғызады. Қайыңды қасиет тұтып, құдайға табынған кезде қайың маскасын киіп жүреді. Халық ауыз әдебиеті жанрына қай, нық (ерлік поэма мен дастандар), пурунғу чоөк (еңбек ертегілері мен аңыз-әңгімелер) жатады.
Ежелгі заманнан бері негізгі тағамы жануарлар мен құстардың, балықтың еті болған. Ет пен балықты отқа қайнатып, қуырды. Сосын оны қол диірменге салып, ұн, ботқа, торт пісірді. Егіншілік дамығаннан кейін арпа, бидай ұны, жарма дақылдары қолданыла бастады. Сүт қосылған талқан ұны, шай, бал, қаймақ, сары май, одан пісірілген саламат ботқасын жеді. Далада тұратын шорттар сүт өнімдерін: сүзбе, қышқыл сүт, пыштак, сары май және сүзбе тұтынған, кейін көкөністерді пайдалана бастады. Ет сорпасы ұзақ уақыт бойы баяу отта дайындалып, оған талған мен жабайы пияз, содан кейін үгітілген сәбіз араластырылған пияз қосылды. Осы уақытқа дейін адамдар ет тартқышты немесе заманауи араластырғыштарды пайдаланбайды, ет негізінен тек пышақпен туралады.Сусындардан әртүрлі шөп шайлары, айран және сарысу, бөз пайдаланады.
## Этникалық топтары
Y-хромосомасының сеоктар бойынша таралуы
Шорлардың Ресей Федерациясындағы саны:
## Қазақстандағы шорлар
Қазақстанның шор диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
* 215 (1970 ж.),
* 381 (1979 ж.),
* 382 (1989 ж.),
* 212 (1999 ж.),
* 96 (2009 ж.) адам.
## Дереккөздер |
Ертіс (орыс. Иртыш, қыт. 额尔齐斯河) — Солтүстік Мұзды мұхит алабында жатқан өзен, Обь өзенінің сол жақ саласы.
Қазақстан жерінде Абай, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары арқылы ағады. Жалпы ұзындығы 4248 км, оның 1698 км-і Қазақстан жерінде. Су жиналатын алабы 1643 мың км2.
## Бастауы
Бастауын Алтай тауларының сілемі Бесбоғда (Қытай, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Алтай аймағы) тауынан алады. Зайсан көліне дейінгі бөлігі – Қара Ертіс, көлден төмен қарай Ақ Ертіс немесе Ертіс деп аталады.
## Гидрологиясы
Арнасы бастау жағында, негізінен, қар, мұз суымен, орта және төменгі ағыстарында қар, жаңбыр және жер асты суымен толығады. Алабы Алтай тауларының оңтүстік-батысын, Тарбағатайдың солтүстік-батыс баурайын, Сарыарқаның солтүстік-шығысын, Ресей жерінде Батыс Сібір жазығы мен Шығыс Орал етегін қамтиды.
Қазақ жерінде Ертіс ағынын Қатын, Қалба, Нарын, Тарбағатай және Сауыр жоталарынан, Құлынды даласынан жинайды. Көп жерінде тау сілемдерін тіле терең шатқалдар қалыптасқан. Бұл тұста жағаларының биіктігі 500 м-ге жетеді. Құлынды даласында өзеннің арнасы кеңейіп, жайылмасы пайда болады. Таулық аңғары (250 м биіктікке дейін) қылқан жапырақты орманды, оң жағы көбіне қарағайлы шабындықты келеді, осы тұстағы арнасының ені 100 – 150 м, Омбы қаласы тұсында 6 – 8 км, Тобыл кент тұсында 25 – 30 км-ге жетеді.
Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық). Басты кемежайлары: Өскемен, Семей, Павлодар, Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. 1953 жылы Ертісте Өскемен су электр станциясы (СЭС) салынған. Ертіс каскадындағы 3-саты Шүлбі СЭС-і бөгетінің құрылысы басталды. Ертіс алабының су энергетикалық ресурстарын игеру жылына 30 млрд. кв/сағ-қа дейін электр энергиясын бере алады. Ертістің суы Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз етуге және суландыруға арналған Ертіс-Қарағанды каналын қоректендіруге (75 м3/с су алынады) пайдаланылады. Ертіс сүйрік, сылан, бекіре, шортан, алабұға, елең және т.б. балықтарға бай. Сазан, табан, көксерке және байкал омулі жерсіндірілген.
## Салалары
Қазақстандық бөлігіндегі басты салалары
* → Есіл
* → Тобыл
* → Бұқтырма
* → Шаған
* → Үлбі
* → Шар
* → Күршім
* → Үлкен Бөкен
* → Қалжыр
* → Нарын
* → Алқабек
* → Ұлан
* → Қайыңды
Ресей аумағындағы салалары
* →Вагай
* →Конда
* →Омь
* →Тара
* → Демьянка
Жылдық ағынын реттеу және электр энергиясын алу үшін өзен бойында Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі бөгендері салынған. Сарыарқа аймағындағы табиғи қорларды игеру мақсатында Ертіс-Қарағанды каналы тартылған. Көліктік маңызы зор, сағасынан 3784 км-ге дейін кеме қатынайды.f>
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Malimetter.kz Ертіс өзені реферат |
Жайық-Каспий теңіз каналы - Жайықтың атыраулық бөлігіндегі су жолы. Атырау облысы жерінде.
Жалпы ұзындығы 56 км, оның 20 км-дейі Каспий теңізінің солтүстік таяз бөлігімен өтеді. Орташа тереңдігі 4,4 м, ені 90 м. Атырау қаласына теңіз кемесінің еркін қатынауына мүмкіндік береді. Жағасында Тасқала, Жаңаталап, Атырау, Дамба елді мекендері орналасқан.
## Дереккөздер |
Атырауда мұз сарайының құрылысы 2008 жылы қазан айында басталды. Ол 2009 жылы маусымда тапсырылды.
Нысанның құны 1,5 млрд теңгеге бағаланып отыр. Мұз айдынының жобасы алматы жобалаушыларымен дайындалған.
Мұз айдынының жалпы көлемі 6 мың шаршы метрді құрайтын болады. Ғимараттың негізгі бөлігінде ауқымы 61 де 30 шаршы метрге жететін 800 көрерменге арналған зал және мұз айдыны орналасты.
"Қосымша бөліктер спортсмендер мен көрермендерге қызмет көрсету бөлмелерінен құралады. Онда киім-ауыстыру, шайыну бөлмелері, медициналық, баптаушылар, қазылар бөлмелері салынады. Сонымен қатар, ғимараттың бірінші және екінші қабатында фойелер, 40 орынға лайықты асхана, бильярдтық зал жұмыс істейтін болады ", - деп хабарлады облыстық құрылыс департаментінде.
Атырауда алғаш рет "Бейбарыс" хоккей командасы құрылып, олар биыл алғаш рет Қазақстан чемпионатына қатысып, өнер көрсетеді. Қазірдің өзінде мәнерлеп сырғанаудан спортшылар дайындығы басталды. "Халық қаһарманы" Х.Доспанова атындағы мұз айдыны сарайы маңында болашақта спорт қалашығы бой көтереді. |
Атырауда мұз сарайының құрылысы 2008 жылы қазан айында басталды. Ол 2009 жылы маусымда тапсырылды.
Нысанның құны 1,5 млрд теңгеге бағаланып отыр. Мұз айдынының жобасы алматы жобалаушыларымен дайындалған.
Мұз айдынының жалпы көлемі 6 мың шаршы метрді құрайтын болады. Ғимараттың негізгі бөлігінде ауқымы 61 де 30 шаршы метрге жететін 800 көрерменге арналған зал және мұз айдыны орналасты.
"Қосымша бөліктер спортсмендер мен көрермендерге қызмет көрсету бөлмелерінен құралады. Онда киім-ауыстыру, шайыну бөлмелері, медициналық, баптаушылар, қазылар бөлмелері салынады. Сонымен қатар, ғимараттың бірінші және екінші қабатында фойелер, 40 орынға лайықты асхана, бильярдтық зал жұмыс істейтін болады ", - деп хабарлады облыстық құрылыс департаментінде.
Атырауда алғаш рет "Бейбарыс" хоккей командасы құрылып, олар биыл алғаш рет Қазақстан чемпионатына қатысып, өнер көрсетеді. Қазірдің өзінде мәнерлеп сырғанаудан спортшылар дайындығы басталды. "Халық қаһарманы" Х.Доспанова атындағы мұз айдыны сарайы маңында болашақта спорт қалашығы бой көтереді. |
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті — Қарағанды қаласындағы мемлекеттік жоғары оқу орны.
## Құрылымы
Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Қазақстан тарихындағы екінші жоғары оқу орны және еліміздің бұрыннан келе жатқан ірі университеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі қоғамның дамуы, экономикалық гүлденуі, өмір сапасы, ұлттық қауіпсіздігі білім беру саласының жағдайымен, ғылымның өрістеуімен, ғылыми зерттеулердің нәтижелерін тәжірибе жүзінде пайдалану тиімділігімен айқындалады. Қазіргі заманда білім беру мен ғылымның құндылығы көпшілікке танылуымен қатар, жалпы адамзаттың рухани қазыналарының қатарына кіреді. Университеттің ерекше миссиясы қоғамның динамикалық дамуының негізі болатын ғылым мен білімнің кірігуімен жүзеге асады. Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті сияқты классикалық университеттер маңызды қоғамдық және мәдени міндетті орындауда. Олар білім беру және ғылым мен ағарту ісінің мұраттарына қызмет етудің, интеллектуалдық еркіндікті іске асырудың, мемлекет пен қоғамның тұрақты дамуына салмақты үлес қосудың, жас ұрпақты тәрбиелеудің үлгілері ретінде қарастырылады. Біздің университет классикалық университеттер дәстүрлерін жалғастыра отырып, университеттік білім берудің тұрақты жоғары деңгейі мен іргелілігін сақтайды. ҚарМУ Қазақстанның ағарту, ғылым мен мәдениет көшбасшыла рының бірі болып табылады. Демек, бұл жоғары білікті мамандардың тұрақты жоғары деңгейін, ұдайы ғылыми ізденісті, еркіндік, қайырымдылық пен әділдіктің адамгершілік мұраттарына бағыт алуды білдіреді. ҚарМУ бүгінгі күні — қарқынды дамып келе жатқан университеттердің бірі. Біз заң, экономика, гуманитарлық, жаратылыстану, педагогикалық және инженерлік бағыттағы 101 мамандық бойынша күндізгі, сырттай, қысқартылған және қашықтықтан оқу түрлері бойынша дайындықты жүзеге асырамыз. Қазіргі кезде 14 факультетте 20 мыңнан астам студент білім алуда. Қазіргі қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес біз жоғары оқу орнынан кейінгі дайындықты жүзеге асырудамыз. Бакалавриаттан кейін түлектер білім алуды магистратурада және аспирантурада мен докторантурада жалғастыра алады. Жоғары білікті профессорлық-оқытушылар құрамы университеттің негізгі игілігі болып саналады. Оқытушы корпусының 41 %-і ғылыми дәреже мен атаққа ие. Жыл сайын университет қызметкерлері ғылым кандидаты мен докторы ғылыми дәрежесін алу үшін 30-дан аса жұмыс қорғайды. ҚарМУ-де Кандидаттық және докторлық диссертация қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестер ойдағыдай жұмыс жасауда. ҚарМУ-дің мәртебесі белсенді халықаралық ынтымақтастықпен дәлелденеді. Әр түрлі қоғамдық және мемлекеттік институттар, республиканың, алыс және жақын шетелдің жоғары оқу орындары біздің университеттің серіктестері болып табылады. Олардың кейбіреулерін ғана атап өтейік: Орталық Азия менеджментті дамыту қоры (CAMAN) , ИНТАС, ТАСИС, Білім беру және тілдерді меңгеру саласындағы ынтымақтастық жөніндегі американ кеңесі (АКСЕЛС), ДААД академиялық айырбас жөніндегі неміс қызметі, Британ Кеңесі, Қазақстандағы Франция, Италия, Түркия, Корея елшіліктері, АҚШ-тің Бейбітшілік корпусы, Гете атындағы институт (Германия), Мериленд штатынын, университеті (АҚШ), Экстер университеті (Ұлыбритания), Ионсей университеті (Оңтүстік Корея), М. В. Ломоносов атындағы ММУ, Новосибирск мемлекеттік университеті, Қазан мемлекеттік университеті, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, ҚХЭҚИ т. б. Бұл студенттік жинақылықты дамытудың кең өрісі. ҚарМУ-дің еліміздің мемлекеттік жоғары оқу орындарының арасынан бірінші болып халықаралық аккредиттеуден өтіп, Еуропалық менеджментті дамыту қорының (EFMD) сертификатын алғандығы біз үшін үлкен мақтаныш. Бұл — университетімізде берілетін білім са-пасын халықаралық деңгейде мойын-даудың дәлелі. 2005 жылдың мамыр айында ҚарМУ жоғары білім саласын-да беделді халықаралық ұйымдардың бірі болып саналатын Университеттер-дің Ұлы Хартиясына мүше болып енді. Бұл ұйымның штаб-пәтері Италияның Болонья қаласында, Еуропаның ежелгі университетінде орналасқан. ҚарМУ-де тек біздің елдің жастары ғана білім алмайды. Университет қа-бырғасында Қытай, Оңтүстік Корея, Италия, Ресей, Монғолия, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстаннан келген 200-ден аса шетелдік оқушы білім алуда. ҚарМУ-дің дамыған инфрақұрылымы оның бәскелестік қабілетіне қолдау көрсетеді. ҚарМУ құрамында 12 оқу ғимараты, кітап қоры 1,5 млн. дананы құрайтын 16 оқу залы бар ғылыми кі-тапхана, жабдықталған 6 жатақхана, санаторий-профилакторий, студенттік тұрмыстық кешені, 19 кәсіпорынды қо-ғамдық тамақтандыру комбинаты, «Шаңырақ» жастар орталығы, кондитерлік цех, «Аюлы» спорттық-сауықтыру кешені, «Кент» бос уақытты өткізуорталығы, Балқаш, Топар көлдеріндегі демалыс аймақтары, Қарқаралыдағы оқу-сауықтыру базасы, 3 стадион,11 спорттық зал, «Интернет» телекоммуникациялық орталығы, компьютерлік орталық, медиатека, баспахана,оқу теледидары бар. Біздің әрі қарай дамуымыз болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік береді. Біздің болашағымыз бұл классикалық университеттің дәстүрлерін жалғастыру, үздіксіз және іргелі білім беруді қамтамасыз ету, халықаралық сапа стандарттарын қолдану, жаңа білім беру технологияларын енгізу, еңбек нарығында өз бәсекелестік қабілетін сақтау, Елбасы Жолдауы ережелеріне негізделген әлеуметтік саясатты жүзеге асыру болып табылады.[дереккөзі?]
## Факультеттері
* Биология-география факультеті
ботаника кафедрасызоология кафедрасыфизиология кафедрасыгеография кафедрасы
* ботаника кафедрасы
* зоология кафедрасы
* физиология кафедрасы
* география кафедрасы
* Шет тілдер факультеті
гуманитарлық факультеттер шет тілі Кафедрасыжаратылыстану факультеттер шет тілі Кафедрасыағылшын тілі методикасы кафедрасыағылшын тілі теориясы кафедрасынеміс және француз тілі теориясы және практикасы Кафедрасы
* гуманитарлық факультеттер шет тілі Кафедрасы
* жаратылыстану факультеттер шет тілі Кафедрасы
* ағылшын тілі методикасы кафедрасы
* ағылшын тілі теориясы кафедрасы
* неміс және француз тілі теориясы және практикасы Кафедрасы
* Тарих факультеті
археология, этнология және отан тарихы кафедрасыәлем тарихы және халықаралық қатынастар кафедрасыҚазақстан тарихы кафедрасы
* археология, этнология және отан тарихы кафедрасы
* әлем тарихы және халықаралық қатынастар кафедрасы
* Қазақстан тарихы кафедрасы
* Математика факультеті
проф.Т.Ғ.Мұстафин атындағы алгебра, математикалық логика және геометрия Кафедрасыматематикалық анализ және дифференциалды теңдеулер Кафедрасықолданбалы математика және информатика Кафедрасымеханика кафедрасыматематика және информатикадан сабақ беру методикасы кафедрасы
* проф.Т.Ғ.Мұстафин атындағы алгебра, математикалық логика және геометрия Кафедрасы
* математикалық анализ және дифференциалды теңдеулер Кафедрасы
* қолданбалы математика және информатика Кафедрасы
* механика кафедрасы
* математика және информатикадан сабақ беру методикасы кафедрасы
* Әлеуметтік-педагогикалық факультет
педагогика Кафедрасыпедагогика және бастауыш білім методикасы кафедрасыәлеуметтік адаптация және педагогикалық коррекция кафедрасыәлеуметтік жұмыс және әлеуметтік педагогика кафедрасымектепке дейінгі және психология-педагогикалық дайындық теориясы және методикасы кафедрасы
* педагогика Кафедрасы
* педагогика және бастауыш білім методикасы кафедрасы
* әлеуметтік адаптация және педагогикалық коррекция кафедрасы
* әлеуметтік жұмыс және әлеуметтік педагогика кафедрасы
* мектепке дейінгі және психология-педагогикалық дайындық теориясы және методикасы кафедрасы
* Кәсіби-көркем факультет
машинатану кафедрасыжалпытехникалық пәндер және еңбектік оқыту әдістемесі кафедрасыбейнелеу өнері және дизайн кафедрасы
* машинатану кафедрасы
* жалпытехникалық пәндер және еңбектік оқыту әдістемесі кафедрасы
* бейнелеу өнері және дизайн кафедрасы
* Физика факультеті
жылуфизика кафедрасыжалпы және теоретикалық физика кафедрасырадиофизика және злектроника Кафедрасыконденсированного күйдің спектроскопиясы Кафедрасы
* жылуфизика кафедрасы
* жалпы және теоретикалық физика кафедрасы
* радиофизика және злектроника Кафедрасы
* конденсированного күйдің спектроскопиясы Кафедрасы
* Филология факультеті
журналистика кафедрасықазақ тіл білімі кафедрасықазақ әдебиеті кафедрасыклассикалық және орыс филологиясы кафедрасыГ.А. Мейрамов атындағы орыс тілі және әдебиетің оқыту методикасы және практикасы. кафедрасықазақ тілінің практикалық курсы кафедрасы
* журналистика кафедрасы
* қазақ тіл білімі кафедрасы
* қазақ әдебиеті кафедрасы
* классикалық және орыс филологиясы кафедрасы
* Г.А. Мейрамов атындағы орыс тілі және әдебиетің оқыту методикасы және практикасы. кафедрасы
* қазақ тілінің практикалық курсы кафедрасы
* Философия және психология факультеті
философия және мәдениет теориясы кафедрасыпсихология Кафедрасысаясаттану және әлеуметтану кафедрасы
* философия және мәдениет теориясы кафедрасы
* психология Кафедрасы
* саясаттану және әлеуметтану кафедрасы
* Химия факультеті
органикалық химия және полимерлер кафедрасыфизикалық химия Кафедрасыбейорганикалық және техникалық химия кафедрасыхимиялық технология және экология кафедрасы
* органикалық химия және полимерлер кафедрасы
* физикалық химия Кафедрасы
* бейорганикалық және техникалық химия кафедрасы
* химиялық технология және экология кафедрасы
* Экономика факультеті
менеджмент кафедрасыбухгалтерлік есеп және аудит кафедрасымаркетинг кафедрасықаржы кафедрасыэкономика және халықаралық бизнес кафедрасыэкономикалық теория кафедрасы
* менеджмент кафедрасы
* бухгалтерлік есеп және аудит кафедрасы
* маркетинг кафедрасы
* қаржы кафедрасы
* экономика және халықаралық бизнес кафедрасы
* экономикалық теория кафедрасы
* Заң факультеті
азаматтық және еңбек құқығы кафедрасықылмыстық құқық және криминология кафедрасықылмыстық процес және криминалистика Кафедрасыконституциялық және халықаралық құқық Кафедрасымемлекет тарихы және теориясы Кафедрасы
* азаматтық және еңбек құқығы кафедрасы
* қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
* қылмыстық процес және криминалистика Кафедрасы
* конституциялық және халықаралық құқық Кафедрасы
* мемлекет тарихы және теориясы Кафедрасы
* Дене тәрбиесі және спорт факультеті
Дене тәрбиесі Кафедрасыалғашқы әскери дайындық Кафедрасыдене тәрбиесі және спорттық медицина теориясы және методикасы Кафедрасыспорттың циклдық түрлері және спорттық ойындар Кафедрасы
* Дене тәрбиесі Кафедрасы
* алғашқы әскери дайындық Кафедрасы
* дене тәрбиесі және спорттық медицина теориясы және методикасы Кафедрасы
* спорттың циклдық түрлері және спорттық ойындар Кафедрасы
## Халықаралық білім-ғылым ұйымдарына мүшелігі
* Университеттер Президенттерінің Халықаралық Ассоциациясы (IAUP);
* Жоғарғы мектеп ғылымдарының халықаралық академиясы (IHEAS, МАН ВШ);
* Менеджментті дамыту Орталық Азия Фонды (CAMAN);
* Университеттердің Ұлы Хартиясы (Magna Charta Universitatum);
* Экономикалық зерттеулер және білім консорциумы (EERC);
* Экономикалық білім бойынша халықаралық проект(B&EE).
* Университеттердің Еуразиялық Ассоциациясы/EAU;
* Университеттер ректорларының халықаралық ассоциациясы/IAUP;
* Халықаралық Университеттер Ассоциациясы/IAU;
* ТЕМПУС білім және өнер бойынша еуропалық комиссиясы/TEMPUS;
* ЭРАСМУС МУНДУС білім және өнер бойынша еуропалық комиссиясы/ERASMUS MUNDUS;
* «Сібір ашық университеті» халықаралық ассоциациясы;
* Дистанциялық оқыту бойынша жаһандық университеттер ассоциациясы Association of Global Universities In Distance Education/GUIDE;
* Қазақстандағы Британдық Кеңес(British Council);
* KOICA/Корея Республикасы елшілігі негізінде халықаралық ынтымақтастық бойынша корей агенттігі;
* Ынтымақтастық және ауысу бойынша халықаралық кеңес (IREX, АҚШ Мемдепартаменті);
* Сапа менеджменті жүйесін сертификациялау бойынша SGS халықаралық агенттігі, (Қазақстан-Швейцария);
* «Education Network» оқу орындары ассоциациясы, Қазақстан-Қырғызстан;
* Білім беру және тіл үйрену салаларында ынтымақтастық бойынша америкалық кеңес (ACCELS);
* Регенсбург Университеті (Германия);
* Аризона Университеті (АҚШ);
* Тренто Университеті (Италия);
* Йонсе Университеті (Корея Республикасы);
* Орталық-еуропалық университет (CEU, Мажарстан);
* Кембридж университеті (Англия);
* Эксетер география, археология және жер ресурстары институты (Англия);
* Сент-Иштван Университеті (Мажарстан);
* Чукур Университеті (Түркия);
* М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті (Ресей);
* Томск мемлекеттік университеті (Ресей);
* Мәскеу экономика мен құқық академиясы (Ресей);
* Томск политехникалық университеті (Ресей);
* Мәскеу мемлекеттік құқық академиясы;
* «Білім – Орталық Азия» консультация-білім беру орталығы;
* Қарағанды облысының сауда-саттық-өндірістік палатасы.
## Кітапхана қоры
1,7 миллион қазақ, орыс, ағылшын, неміс, француз, корей және басқа тілдерде кітап түрінде және электрондық баспалары бар.[дереккөзі?]
## Дереккөздер |
Ақшатау болысы (1878 жылдың 1 қаңтарына дейін Керней болысы) — Семей облысы Қарқаралы уезіндегі қазақ болысы.
## Тарихы
1869 жылы Кәрсөн-Керней болысының Керней және Кәрсөн болыстары деп екіге бөлу кезінде пайда болды.. 1923 жылдың қазан айында ЦИК КазАССРының 1923 жылдың 5 шілдесіндегі қаулысы бойынша Нұра, Тоқырауын, Шұлым болыстарымен Кедей болысына біріктірілді.
## Халқы
Керней руы — Қазақ халқының Орта жүзінің Арғын тайпасының Қаракесек бұтағынан тарайтын ру.
Қаракесек — Ақша — Бошан — Машай — Бораншы — Тілеулі — Керней. Кернейден 4 ата тарйды: Балапан, Шаң, Дау (Балта, Түйте), Самырза.
Халқы Қаракесек руына кіретін Керней руынан құралды. 1884 жылдағы Керней бөлімшелерілері бойынша киіз үй саны:
* Шаң 350
* Балапан 226
* Балта 300
* Түйте 350
* Барлығы 1226
## Шежіресі
## Территория
Территориясы Қарқаралы уезінің оңтүстігінде, ал қазіргі Шет ауданының оңтүстінде орналасқан.
## Әкімшілік бөлінісі
8 Әкімшілік ауылдарға бөлінді:
## Құрылтай
* 2005 жылы тамыз айында Шет ауданы Ақжал кентінде 170 киіз үй тігілген құрылтай өтті. Ақжал кенті маңында Алматы-Екатеринбург жолының бойында Кернейге ескерткіш белгі қойылды.
* 2015 жылы 8 тамыз айында Шет ауданы Ақжал кентінде құрылтай өтті.
* 2025 жылы тамыз айының басына Шет ауданы Ақжал кентінде құрылтай жоспарлануда.
## Қоғамдық қайырымдылық қоры
«Көкбөрі Керней баба» қоғамдық қайырымдылық қоры 05.11.2003 жылы құрылған. Басшысы Төрехан Майбас
## Өлең
Көкбөрі Керней бабаСөзі мен әнін жазған: Оралтай Сүлейменов
## Тұлғалар
## Дереккөздер
## Әдебиет
* Керней шежіресі, Төрехан Майбас, Қарағанды, Болашақ-Баспа 2005, 360 б., Тираж 1000, ISBN 9965-528-85-3
* Қазкен Қалиұлы Томпиевтің «Еуразиялық түркі шежіре аңыздары». — Алматы, 2012
* https://ru.calameo.com/books/001798844f0c0d4bd34c5
## Сыртқы сілтемелер
* http://baq.kz/regional_media/post/463
* http://alashainasy.kz/shezhire/bes-meyram-emes-bes-boshan-60642/
* http://www.abai.kz/post/view?id=2479
* http://inovainvest.ru/delenie-argynov-311.html Мұрағатталған 24 наурыздың 2020 жылы.
* http://news.ivest.kz/47226466-pohod-na-turkestan
* https://qamba.info/site/book/online/rta-zhuz-rw-taipalary-twraly-angyzdar/content/content_1.xhtml/ Мұрағатталған 13 тамыздың 2018 жылы. |
Курчатов — Қазақстанның Абай облысындағы облыстық бағыныстағы қала. Ертіс өзенінің сол жағалауында Семей және Павлодар қалаларының аралығында орналасқан. 1991 жылы жабылған бұрынғы Семей ядролық полигонының орталығы. Қала кеңес физигі Игорь Курчатовтың есімімен аталған.
## Тарихы
Ядролық зерттеу полигонын құру туралы шешім КСРО Министрлер Кеңесінің және КОКП Орталық комитетімен 1947 жылы 21 тамызда қабылданды. Полигон «Оқу полигоны» ауызша аталды, шифр әскери бөлім 52605. Полигонның қалыптасуы Мəскеу облысының Звенигород қаласында басталды. Алғашқы әскери бөлімдер мен жеке бөлімшелер 1947 жылғы 1 маусымнан бастап Павлодар облысының Майский ауданының Молдары поселкесіне қоныс аудара бастады. Полигон Қазақстан Республикасының Семей, Павлодар, Қарағанды облыстарының аумақтарында орналасқан. Жалпы ауданы-18500км кв., периметр-600 км-ге жуық. Аталған облыстардың тәрбітіне 54%, 39%, және 37% полигон аумағы тиіс келеді.
Полигон сынақтарына дайындық жұмыстары 1949 жылғы шілде айында аяқталды. Сол жылдың 29 тамыз айында КСРО-да алғаш ядролық құрылғының сынағы өткізілді. Сынаққа тікелей ғылыми жетекшілік И.В. Курчатов атқарды. 1953 жылғы 12 тамызда полигонда алғаш термоядролық құрылғы , 1955 жылы 22 қарашада – сутегі бомбасы сыналды. Ядролық сынақтар ядролық жарылыс құрылғылары және қарулардың үлгілерін сынау мақсатында өткізілді. Кейіннен халық-шаруашылық мақсатта өткізілді. Полигон күрделі ғылыми-зерттеу кешені болып саналды. Құрылымы жағынан ол базалық Курчатов қаласынан тұрды.(ауданы «М») , «Балапан» лабораториялық -эксперименттік базасымен,пл. «№ 10», пл. « Дегелең», пл. «Ш».
Сынақ алаңдары құрылысымен қатар сынақ алаңынан 130 км Семей қаласынан батысқа қарай орналасқан тұрғын әкімшілік орталық салына бастады. Алғашқыда тұрғын қалашық әскери гарнизон қызмет істеді, Семей- Конечная бекеті теміржол магистралі құрылысының аяқталуынан соң айрықша құпиялылығына байланысты «Москва-400» атауына ие болды. 1947 жылдан бастап қала статусына ие болып, Курчатов аталынды. Әлемге Семей-21 ретінде белгілі (пошта бөлімшесі).
Қаланың тарихы ядролық қару базасының құрылу тарихымен ажырамас байланыста. Өзінің тарихындағы ең сұрапыл Ұлы Отан соғысында қорғаныс сипаттағы күрделі мәселелер шешімімен, 1947 жылы КСРО МК және КОКП ОК қаулысымен Тау сейсмикалық бекеті (ТСБ), атомдық зарядтарды табиғи сынау үшін «905» обьектісі құрылды. ОП-2 алашқы командирі артиллерия генерал-лейтенанты Рожанович Петр Михайлович (1948 жылғы ақпан- қыркүйек).
Оны артиллерия генерал- майоры Колесников Сергей Георгиевич алмастырды. Семей сынақ полигонының соңғы командирі Коноваленко Юрий Владимирович болды. Алғашқы дайындыққа жетекшілік етуші Игорь Васильевич Курчатов болды. Әскери құрылысшылар 1947 жылы Ертіс өзенінінң жағасына (Обь өзенінің үлкен сағасы, Қазақстанның маңызды өзендерінің бірі) орналасты. Семей қаласынан шамамен 130 км, ағыстан төмен қарай тұрғын-үйлердің, әкімшілік ғимараттардың, техникалық құрылғылардың құрылыс-монтаждау жұмыстары жүргізіле бастады. Бос орында құрылыс бастау қиынға соқты. Жеке құрам үшін шатырлы қалашық, өзен ағысына жақын жерде су ысыту үшін темір бөшкелері бар моншалар жасалды. Сонымен қатар сәскерлерге жертөлелер жасау үшін жер қазылып, фашиналар тоқылып, орманнан тіреулер алынып, жертөлелерді фашиналармен жауып, үстінен құм себілді. Офицерлер жертөлелері тақтайшалармен жабылып, ішінен фанералармен қоршалды. Әскерлерде қыс бойына тамшылар тамып, әсіресе жылынған мезгілде тоқтамады. Отынның жеткілікті мөлшерде болмауы офицерлер үйінің қабырғаларында шық қырау қабаттарымен қапталатын. Қыс (әсіресе 1948 жылы) өте қатты болды, 40-50 градусқа дейін жететін және қол және аяқ саусақатарының үсініп, кестіру жағдайлары жиі болған. Ақпан айларының аязынан, боранынан жертөлелер есіктері жабылып қалып, көбінесе аршып алуға тура келетін. Жеке құрамға азық-түлік жеткізу үшін автожолдардың болмауынан күніне 300гр. Нан ғана жеуге рұқсат етілген.
Полигондағы өмір сүру жағдайы майдандағыдан кем болған жоқ: сол сияқты жертөлелер, жол қазандық азықтану, заттық, саудалық аттестаттар, жанұядан алыстатылу, қатаң жағдай режимі. Қойылған мәселелерді орындау, үлкен ерік күші, шыдамдылық, жеңімпаз елге деген сүйіспеншілік, әскери құрылысшаларға, командирлерге подполковник Барсуков В.М.,, Подполковниктер Евтиков М.А., Евдокимов А.А., Тран В.И. және басқаларына өте қысылтаяң мерзімде ,1949 жылдың шілде айына дейін ядролық қаруларды сынау құрылғылары мен объектілерін дайындауды аяқтау қажет болды. Қатарлас құрамына 2 құрылыс полкі кіретін 31516 әскери бөліміне жүктелген тұрғын қалашық құрылысы ( М алаңы) басталды. Әскери құрылысшалардың алдына заманға сай, толық ыңғайластырылған әскери қалашық салу міндеті қойылды. Бұл міндетті 53 инженерлік-құрылыс полкі орындады. Біртіндеп қалашық өсе бастады, адамдар өмірі ыңғайлана бастады. Жеке құрам жертөлелерден тұрғын үйлер мен казармаларға көшті және алғашқы құрылыс болып Ленин көшелеріндегі үйлер және ЖПО, 52605 ә-б гарнизондық штабы болды.
Полигон басшысына арналып коттедж салынды, бірақ оған бірінші жарылыста Л.П. Берия өз қорғаушыларымен қоныстанды. 1949 жылы «Офицерлер үйі» пайдалануға енгізілді. 1950 жылы –су тазалау құрылығысының барлық кешенімен су алу бекеті құрылысы аяқталды. Ең алғашқы 36 пәтерлік үйлер 1952 жылдың жазында берілді. Бұл Первомайская 32, (құрылысшылар үйі) және Молодежная,2 (Победы). Екі қабатты казарма, госпитальдің хирургиялық бөлімі1953 жылы аяқталды. Ертіс жағасындағы жағалау сатыларымен тас қалауларыман 1954 жылы құрылған. Офицерлердің жанұяларына келуге 1952-1953 жылдары ғана рұқсат етілді. Тұрғын үй мәселелерін шешу үшін 2-3 айға созылған үлкен бетондардан үйлер кварталдарын салу басталды. 1956-1958 жылдары гарнизонда моншалық-кір жуу комбинаты, монша, жаңа наубайхана, Универмаг салынған. 1955 жылдан бастап кең көлемде тұрғын қалашықты жасылдандыру және көркейту басталды.1960 жылы жасыл алқаптар 95 га. ауданды алды, 35 сәндік және 2 мың жеміс ағаштары сонымен қатар көптеген гүл түрлері болды. 1957 жылдың маусым айында 31516 ә/б құрамына Шаған бекетінде орналасқан (240 объект) бөлімдер кірді. Олардың құрамында 7-ші,16-шы бөлек аэродромдық-құрылыстық полктер,708 участок арнайы жұмыстар, 412 жеке монтаждау ротасы және 1008 әскери госпиталь болды. Бұл бөлімдер 1946-1947 жылдары құрылды және 1954 жылы объектіге қорғаныс құрылысының айрықша маңызды жұмыстарын орындау үшін келді. Көптеген арнайы және ұрыс кешендері салынды, ал 240 обьект ресми емес атауы «Половинкада» біздің қалашыққа кіші ағайын біздің қалашығымыздан көлемі жағынан біраз кішірек қалашық өсіп келді.
«О» алаңы Ертістен шамамен бір жарым километрдей жерде сынақ полигонының ғылыми-тәжірибелік бөлімі (ҒТБ) салынып, қоршалды. Бұл аумаққа бірнеше қызметтік ғылыми-зерттеу лабораториялары (биологиялық, радиохимиялық, физикалық өлшеу ) ғимараттар және әскери техниканы сынау секторы, қазіргі уақытта – Радиациялық Қауіпсіздік және Экология Инсититуты салынды. «Ш» алаңы 1949-1962 ж.ж. мерзімінде атмосфералық сынақ жүргізу үшін қызмет етті. Барлығы 130 атмосфералық сынақ жүргізіліп,оның 30- жерүсті ядролық сынағы болды, кейіннен алаң ядролық физика саласының тәжірибелерін өткізуге, және әскери техникаларды сынауға пайдаланылды. Алаңда зерттеу ядролық реакторы, «Сияние» стендтік кешені , 330 орынға арналған 6 қонақ үйі, 4000 адамдық казарма орналасқан. «Балапан» алаңы Жерасты бұрғылау сынақтарын өткізуге және кәдімгі жарылғаш заттармен моделдік тәжірибе жасауды өткізуге қызмет еткен. Алаңда 131 жерасты бұрғылау сынақтары, 33 шахталық жіберу қондырмаларымен, сынауға арналған кең масштабты эксперимент өткізілген, қондырмалардың және инженерлік байланыстардың арнайы форты болды. 850 орындық 5 қонақ үйі,1100 адамдық казарма болды. 1988 жылы КСРО мен СҚШ арасындағы келісім бойынша (1974 жылғы 3 шілдедегі жерасты ядролық қаруларын сынауды шектеу туралы) бақылау жөнінде біріккен эксперимент өткізілді (ББЭ). ББЭ жерасты жарылыстарының параметрлері болды.
### «№ 10» алаң
Атомдық реакторлар мен жаңа технологиялардың мемлекеттік ғылыми орталығының базалық алаңы болды. (« Луч» ғылыми-өнеркәсіптік бірлестігі). Мұнда екі зерттеу реакторлары, 3 7000 орындық қонақ үйі, 524 адамдақ казарма болды. «Дегелен» алаңы
Жерасты штольнядағы ядролық сынақ өткізуге арналған. Барлығы 233 сынақ өткізілген. Алаң физикалық тәжірибелер өткізуге перспективалы болған. Таулы- техникалық және құрылыс-монтаждық өндірістік-техникалық базасы, 1200 орындық қонақ үйі, 1100 адамдақ казарма болды. Барлық тәжірибелік алаңдарда жауынгерлік клуб, монша, орталық жылу беру, су құбыры, су жіберу құбырлары болды. Курчатовта ғылыми-зерттеу лабораторялар, жинақталды, дәрігерлер және биологтар, математиктер мен физиктер сонымен қатар шахтақұрылысшылары өндірістікбазасы , бұрғышылар, геологиялық барлаушылар,құрылысшылар орталығы жинақталды. Бұл ағаштармен көмкерілген, фонтандары бар, бақтары, балалар алаңы, аэродром, теміржол. Автобус бекеттері бар сонымен қатар Мәдениет сарайы, музей, өзінің теледидары, газеті бар әдемі қала болған. Тәулік бойына күнімен , түнімен сынақ алаңдарымен,орталықпен байланысты ұстау және қорғау жөніндегі күзет антеннелеры, радарлық құрылғылардың айналары аспанға қарап тұратын. Бұл Әскери-өндірістік кешеннің (ӘӨК) гүлденіп келе жатқан жабық қалашығы болатын. Мұнда зерттеу және тәжірибе жасауға арналған барлық жағдай жасалды. Қалада белгілі кеңес физактері И. Курчатов, Ю. Харитон, А. Сахаров , Я. Зельдович өмір сүріп, қызмет еткен.
Оларды ядролық қарудың әкелері деп атайды. 1990 жылы қала халқа 200 мың адамда құрады. Курчатов сынаушылардың бас лабораториялық-эксперименттік базасы болып саналды. Қаланың тұрғын үй қоры 175056 кв.м, оның 69500 әскерилерге арналды. Қалада грунталған қону жолымен аэродром, 10 тонналық сүт зауыты, 143 тонналық нан зауыты, тәулік бойы өнімдер, 1150 орындық 8 мектепке дейінгі мекеме, 3000 орындық мектеп, 50 койкалы әскери госпиталь, дәрігерлік-санитарлық бөлім, «Болшевичка» тігін фабрикасының филиалы, ұсақ кәсіпорындар мен кооперативтердің бірқатары болды. Радиактивті газдардың сынақтан соң жер бетіне тастау 1989 жылғы 19 ақпандағы ядроға қарсы күшті қозғалыс «Невада- Семей» пайда болуына себеп болды. ҚР Президентінің 29.08.1991ж. № 409 Семей полигонын жабу туралы Жарлығынан кейін қалада күрделі жағдай пайда болды. Ресей әскери бөлімдерінің полигондардан тездетіп жиналуы және дислокациялануы барлық ғылыми-өндірістік құрылым мен қаланың әлеуметтік саласын толығымен бұзылу қатеріне әкелді. Ел басшылығының Курчатов қаласы аумағында орналасқан сәйкес ғылыми ұйымдар мен объектілері және бұрынғы Семей сынақ полигоны кешенінің базасында ҚР ұлттық ядролық орталығын ұйымдастыру туралы шешімі ғылыми потенциалды сақтап қалуға себеп болды.
ҚР ҰЯО қалада маңызды шетел инвестициясын тартуға және қосымша жұмыс орындарының пайда болуына септігін тигізді. Полигон дамуының ғылыми-техникалық потенциалды конверсиялау және жаңа технологияларды пайдалану мақсатында 1995 жылы қазақстан-американдық «СЕМТЕХ» кәсіпорын құрылды.
1996 жылы–«КК Интерконнект» негізігі профилі электронды құрылғылар мен печатті платаларды өндіру болып табылатын кәсіпорны құрылды. Геологиялық барлау жұмыстарымен қазақстан-американдық «ФМЛ Казахстан» кәсіпорны айналысады. ССП аумағына болашағы зор қазба байлықтары концентрациясы сипат алып келеді, бірінші кезекте, алтын мен мыс, сонымен қатар руда емес шикізаттары да байқалған. Қала аумағында «габбро» табиғи тасын қазу және өңдеу жұмыстарымен «Дегелен» кәсіпорны айналысады.
## Географиясы
Курчатов қаласы - бұрынғы Семей сынақ полигонының орталығы. Шығыс Қазақстан облысының батысында орналасқан. Қаланың геофизикалық координаттары СШ 50 44.3-5046,2 және ВД 7830,5-7833,7 құрайды. 11 мың гектар ауданды құрайды. Курчатов қаласының құрамына Курчатов қаласының өзі, Дегелен бекеті (2 км) және Молдары селосы (3-4км)кіреді. Көрсетілген тұрғын пункттері ерікті емес, және есепке кірмейді.
### Климаты
Курчатов қаласы Павлодар облысының Ертіс өзенінің сол жағалауында құрғақ агроклиматты зонада ГТК 0,3-0,5 –ке тең (жазық бозалы-бетегелі дала кіші зонасына жатады) орналасқан. Мұнда климат күрт континентті. Оған тән : көктем-жазғы мерзімде құрғақшылық, жыл бойына атмосфералық жауын-шашынның мөлшері жеткіліксіз әрі тұрақсыз, жыл бойына әсіресе көктем мезгілінде желді болады, жазды жоғары, қыста төмен ауа температурасы тән. Орташа көпжылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ге дейін, мұнымен қоса интенсивті вегетациялану кезінде (мамыр-шілде) 90 мм-ге дейін ғана жетеді. Қар жамылғысының биіктігі көп емес, қыста ашық алаңдарда 13 см-ді құрайды. Жылдық орташа температура қалыпты және +2,4градус. Өзге жылдарда максималды температура +40-42 градус, минимальды –48,-49. Ең жылы ай-шілде, ең суық айлар- қаңтар және ақпан. Басым желдер оңтүстік-батыс және батыс бағыттағы желдер, олардың күшеюі сәуір, мамыр, маусым айлары болып табылады.
## Халық саны
2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдайға қарағанда қалада 9900 адам, 2003 жылмен салыстырғанда халық саны 400 адамға көбейген. Ұлттық құрамы: Қазақтар-3,14 мың адам (31,7%), орыстар-5,96 мың адам (60,2%), басқа ұлттар –0,8 мың адам (8,1%). Қаланың өмір суруі мен барлық қызметін қамтамасыз ету көзі республикалық бюджет.
## Экономикасы
Қалада 2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 104 барлық меншіктік нысандағы заңды тұлғалар тіркелген, олардың : шағын-92, орташа-8, ірі-4. Әрекеттегісі-74 кәсіпорын.
### Өндіріс
Курчатовта 6 әрекеттегі өндірістік кәсіпорын бар: “Коммуналдық көпсалалы пайдалану кәсіпорны” МҚК (сумен, жылумен қамтамасыз ету), ШҚ АЭК Курчатов филиалы (электрэнергиясын өндіру), “КК Интерконнект” (электронды құрылғылар мен печатті платаларды өндіру), «Азот» ӨК (газтәрізді және сұйық оттегін, ацетилен өндіру), «Луч» КИП ЖШС (салмақты өлшеу жүйесін өндіру және қызмет көрсету), «Дегелен тас» ЖШС (табиғи тастар мен өңдеу плиталарын өндіру). Ауылшаруашылығы. Қала аумағында ауылшаруашылығы және шаруа қожалығы тіркелмеген, бірақ халықтың қосымша шаруашылығы мен саяжайлық кооперативтері бар. Кәсіпкерлік. Салық комитетінің мәліметтері бойынша қалада 629 адам айналысатын 292 шағын кәсіпкерлік субьектісі, тіркелген.
Оның ішінде : 29 шағын кәсіпкерлік, 98 жеке тұлға патентпен жұмыс істейді, 98- куәлікпен, 67- жай декларациямен жұмыс істейді. Қалада 3 наубайхана жұмыс істейді (Надеев, Вдонин, Ковалева).
## Қарауға тұрарлық жерлер
### Ескерткіштер
• Жеңіс ескерткіші • Курчатовқа арналған ескерткіш • Әскери құрылысшыларға арналған ескерткіш
Жеңіс ескеркіші 1985 жылы Павлодар қаласының сәулетшісі, 31516 ә/б әскери құрылысшылырмен және 52605 ә/б әскери құрылысшыларымен салынған. Ескеркіштің ашылуы 1985 жылы 9 мамырда болған. Әскери құрылысшыларға арналған ескерткіш 1972 жылы салына басталған. 10 тамызда оның ашылуы болған. Сәулетшісі - Ресей Федерациясының мәдениетіне еңбегі сіңген сәулетші - Корнеев Георгий Александрович. Ескерткіш қаланы тұрғызған әскери құрылысшылар құрметіне салынған (1947-1972).
## Дереккөздер |
Таутеке (лат. Capra sіbіrіca) – қуысмүйізділер тұқымдасына жататын жұптұяқты жануар. Таутекелер Гиндукуш тауы мен Бадхызда, Гиссар мен Дарбазада, Памир – Алтай жоталарында, Саян мен Моңғолияның таулы аймақтарында тараған. Қазақстанда Тянь-Шань, Жетісу (Жоңғар) Алатауы мен Оңтүстік Алтайда құз жартастар арасында мекендейді. 1995 – 2006 жылдар аралығында “Алтынемел” ұлттық табиғи саябағында Таутекенің 3500 – 4000 басы тіршілік еткені белгілі. Текелерінің дене тұрқы 140 – 167 см, салмағы 59 – 82 кг болса, ешкілері кішірек. Түсі сұрғылт, біркелкі. Қысқа қарай ірі текелерінің жотасы мен мойнында, қапталында ақ түсті жолақ пайда болады. Текесінің семсер тәрізді, көлденең бунақты, ұзындығы 140 см-дей мүйізі болады, ешкісінің мүйізі 40 см-дей. Текесінде ұзын сақал бар. Топтанып жүреді. Маусым сайын таудың басынан етегіне, етегінен басына дейін ауысып, қоныс аударып отырады. Шөптесін өсімдіктермен, ағаш өркенімен қоректенеді, су ішіп, қар жалап, шөлін қандырады. Организмінде минералды заттар жетіспесе, тұзды топырақ пен ащы сорды жалайды. Қазан – қарашада күйекке түседі, 6 ай буаз болып, сәуір – маусымда жалқы, кейде егіз лақ табады. Жаңа туған лақтарының салмағы 2,5 – 3 кг болады. 10 күннен кейін төлдері көк шөптің басын шалса, 1,5 айда ересектерімен бірге жайыла бастайды. Табиғатта таутекелер 13 – 14 жылдай тіршілік етеді. Таутекелердің негізгі жауы – барыс, сілеусін, қасқыр. Таутекелерді еті, терісі үшін аулайды, мүйізінен әсемдік бұйымдар жасайды.
## Дереккөздер |
Таз (calvіtіes) – негізінен бастағы шаштың сиреуі, кей жағдайда терінің жекелеген бөліктеріндегі түктердің толықтай түсіп қалуы. Жасы ұлғайған сайын адамның терісінде болатын өзгерістер мен организмнің қартая бастауы егде тартқан адамдарда шаштың ағарып, түсе бастауына әкеледі. Шаштың ерте түсе бастауы адамның жасына емес, денсаулық жағдайына байланысты. Таз ауруына шалдыққанда бастағы шаш қана емес, адамның қасы, кірпігі, сақал-мұрты, т.б. түсе бастайды. Аурудың пайда болуына жүйке жүйесі қызметінің бұзылуы, эндокриндік және асқазан-ішек жолдарының аурулары, созылмалы инфекция ошақтары (тұмау, дизентерия, т.б.) әсер етеді. Таз ауруының белгілі бір анықталған бірыңғай классификациясы жоқ, алайда шартты түрде тотальды (шаштың толықтай түсуі), диффузды (шаштың сиреуі), ұялы (шаш бастың белгілі бір жерінде ғана түсуі) болып бөлінеді. Сонымен қатар аурудың дамуы мен клиникалық ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрі: туа пайда болған Таз, симптоматикалық Таз, себориялық Таз, жүре пайда болатын Таз және ұялы Таз болады. Мысалы, ұялы Таз жүйкелік-эндокриндік аурулардың салдарынан, организм уланғанда (тіс кариесі, тонзиллит, гайморит, т.б. аурулары кезінде) және терінің жарақаттануынан болады. Ауру басталғанда Таз ошақтары пайда болады, оның диаметрі 1 см-дей болып, шаштың түбінде фолликула қапшықтары көрінеді, бірақ бас терісінің түсі өзгермейді. Ауру асқынғанда ошақтардың көлемі үлкейіп, бірнешеуі пайда болады, кейін олар бір-бірімен қосылып, шаштың толықтай түсуіне әкеледі. Таздың мұндай түрін емдеу қиынға түседі. Кейде емдегеннен кейін де шаштың қайта түсіп қалуы мүмкін. Емі: аурудың пайда болу себебіне қарай әрбір науқасқа ем жеке тағайындалады; құрамында микроэлементтер, мырыш, темір бар препараттар, шашты өсіру үшін гормонды препараттар (глюкокортикоидтар, тиреоидин, соматропин, т.б.) беріледі; витаминдерге (А, С, Е, В, РР) бай, калориясы жоғары тамақ ішу қажет; сұйық азотпен криомассаж, вакуумдық массаж жасау, дарсонвализация (токпен емдеу), хлорлы этилмен тітіркендіру қолданылады.
## Тағы қараңыз
* Таз руы
## Дереккөздер |
Қызыл (тыв. Кызыл, орыс. Кызыл) — Ресей Федерациясының құрамындағы Тываның елордасы. Ресей Федерациясының ең ірі экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени орталықтарының бірі.
## Этимологиясы
1914 жылы Белоцарск атымен құрылды. Бұл атау шығыс халықтарына сай болды, өйткені кезінде моңғол мен түркі халықтары орыс патшаларын "ақ қаған", "ақ царь" (орыс. Белый Царь) деп атайтын. Революциядан кейін (1917 жылдың Ақпан мен Қазан төңкерістері) 1918 жылы Хем-Белдир (Хем-Белдір) деп аты ауысты. Бұл топоним қаланың географиясымен байланысты: тыва тілінде «хем» — «өзен» және «белдир» — «қосылу жері», бұл ірі Бий-Хем өзені мен кіші Каа-Хем өзендерінің қосылуын білдіреді. Қазақ тілінде олар Малый Енисей мен Большой Енисей деп аталады, және олардың "қосылуынан" Енисей өзені пайда болады.
1926 жылы Тыва Халық Республикасы КСРО-мен бірлік келісімін жасайды да, елорданың аты "Қызыл"ға ауысады.
## Географиясы
### Орналасуы
Қала Тыва қазаншұңқырында, Кіші Енисей мен Үлкен Енисей маңайында орналасқан. Қаланың сол жағалауында, Минусинск станциясынан 390 км қашықтықта Енисей қосылу жері бар. Қызыл Азияның географиялық орталығында орналасқан.
### Уақыт белдеуі
Қызыл қаласының уақыт белдеуі халықаралық нұсқада UTC+7:00 болып келеді. Қаланың орташа тапа-талтүсі 12:42-де болады.
### Климаты
Қаланың климаты қоңыржай. Климатқа қаланың қазаншұңқырда орналасуы үлкен әсер етеді. Сібір антициклонының әсерінен температуралық инверсия байқалады, қысының (қараша-наурыз) қары аз (10—20 см) және желі жоқ.
Қаңтардағы орташа температурасы — -28,6°С (аязда -53°С-ке дейін жетеді). Көктемі қысқа. Сәуірдің өзінде де түнде температурасы -20°С-ға дейін де жете алады. Наурыз айында ауа-райы жылдам ыстықтап кетеді. Жаздары ыстық және құрғақ, кейде құрғақшылықтар да болады.
## Тарихы
Урянхай өлкесі құрылғасын, орыстар сол аймаққа қоныс аударады. 1914 жылы "Белоцарск" атымен аталып кеткен елді-мекеннің негізі қалынады.
1918 жылы анти-монархиялық төңкеріске байланысты оның аты "Хем-Белдыр" деп өзгереді, және 1926 жылы қайта өзгеріп, аты "Қызыл" болады.
1944 жылдан бастап РКФСР құрамындағы Тыва Автономиялы Облысының, және 1961 жылдан бастап Тыва АКСР-ның мен 1991 жылдан бастап Тываның елордасы. |
Атырау аграрлы техникалық колледжі — 1948 жылы 18 шілдеде Мақат ауданындағы Ескене өндірістік орталығында зоотехникалық-мал дәрігерлік техникумы болып ашылды. Алғашында екі мамандық бойынша (зоотехник, мал дәрігерлік) мамандар даярлады.
## Колледж басшылығы
## Колледж тарихы
Атырау аграрлы техникалық колледжі өзінің білім беру қызметін 1948 жылдың 18 шілдесінен бастады. Ескене атты өнеркәсіп орталығында сол жылы зооветеринарлық техникум ашылған болатын, кейін 1953 жылы техникум облыс орталығына ауыстырылды, ал 1954 жылы оқу орны облыстық ауыл шаруашылығы техникумы болып өзгерді. Сол жылы техникумда техник- механик, агроном және есепшілер дайындайтын мамандықтар ашып, оқушылар қабылданды. 1997 жылдың мамыр айында (Атырау облысы әкімінің 30.05.1997жылғы №437 шешімі) Гурьев ауыл шаруашылығы техникумы мен Гурьев балық өнеркәсібі техникумын біріктіріп, Атырау аграрлы- техникалық колледжі болып қайта құрылды. Казіргі уақытта колледжде екі оқу ғимараты, жабық спорт кешені, жазғы спорт алаңы, «Автомобиль көліктерін жөндеу, техникалық қызмет көрсету, пайдалану» мамандығы бойынша оқу кабинеттерімен қамтылған екі шеберхана бар, сонымен қатар, мамандарды даярлайтын және қайта даярлайтын «Инновация» орталығы, кітапхана, оқу залы, асхана, акт залы, мұражай бар. Колледждің ресми атауы- «Атырау аграрлы- техникалық колледжі » коммуналды-мемлекеттік қазыналы кәсіпорын. Колледж коммерциялық емес кәсіпорын, өзінің дербес есеп шоты мен балансы бар заңды тұлға болып табылады. 07.12.2013жылға дейін жарамды, 07.12.2010ж. алынған № KZ 2710871070306525 СТ РК ИСО 9001-2009 «Сапа менеджменті жүйесі» атты сертификатқа ие. Колледж өзінің білім беру қызметін Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің АА сериялы № 0010053 23.12.2002 жылы берілген мемлекеттік лицензиясына сәйкес жүзеге асырады.
## Мақсаттары мен міндеттері
Колледждің стратегиялық мақсаттары:
- жаңа ақпараттық технологияларды пайдалана отырып;
- ішкі және сыртқы нарыққа жоғары квалификациялы мамандар даярлау;
- отандық және шетел кәсіпорындарымен серіктестік байланысты кеңейту;
- отандық ересек мамандарды қайта даярлайтын және мамандардй даярлай тын түрлі деңгейлі көпбейінді оқу орнын құру;
- білім беру сапасын бақылау жүйесін қалыптастыруды жалғастыру;
- жұмыс берушілердің жаңа компетенцияларға сұраныстарына байланысты мамандар даярлауда жаңа технологияларды пайдаланып білім берудің жаңа сапасына жету;
- колледждің білім беру үрдісінің барлық тараптарының денсаулығын сақтау үшін дені сау ортаны жан- жақты қалыптастыру;
- әлеуметтік серіктестік жүйесін кеңейту және келісім-шарт бойынша мамандар даярлауды қалыптастыру (оқытудың дуалдық жүйесін енгізу);
Колледждің ұзақ мерзімді мақсаттары:
- Еңбек нарығының сұраныстарына орай жұмыс берушілер мен білім беру қызметін пайдаланушылардың сапа мен мазмұнға қоятын талаптарын ескере отырып, сұраныстарын қанағаттандыру;
Тактикалық мақсаттары
- Жаңа буын мемлекеттік стандарттарына сай кәсіби оқу бағдарламалары мен оқу жоспарларын жасақтауға қатысу;
- Цикл пәндері мен кәсіби модульде пәндерді меңгеруге қойылатын талаптарды жүзеге асыру;
- Маманға тән жалпы және кәсіби компетенцияларды анықтау;
- Жұмыс берушілермен бірлесе отырып, жалпы және кәсіби компетенцияға негізделген мамандықтар бойынша оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын жасақтау;
- Жұмыс берушілердің белсенді араласуымен маманның компетентті моделін қалыптастыру;
- Негізгі білім оқу бағдарламаларының мазмұнын түлектің өңірде қажеттілікке ие кәсіби қызметіне бағыттау;
- Студенттердің жалпы және кәсіби компетенцияларын анықтайтын бағалаудың жаңа әдістері мен түрлерін қалыптастыру және бекіту;
- Іс-әрекетке, тәжіриебеге және оқытудың интерактивті технологияларына басымдылық білдіріп, білім беру үрдісін оңтайландыру;
- Білім беру үрдісінде сабақтың белсенді және интерактивті түрлерін пайдалану (іс – тәжірибенің кезінен жағдаяттарды талдау, еңбек әрекетін имитациялау, проблемалық оқыту, жобалау әдісі, рөлдік және іскерлік ойындар, оқу эксперименті, т.с.с )
- Оқытушының функциясын өзгерту (тәлімгер, кеңес беруші, тьютор, эксперт);
- Оқу бюджетінің уақытын іс-тәжірибеге қарай қайта бөлу;
- Білім беру үрдісінде студенттерді белсенділендіру, өз бетімен жұмыс жасауға дағдыландыру,студентке өзінің білім алу траекториясын анықтауға қатысуға мүмкіндік жасау ;
- Студенттерді қызметтің жаңа түрлері мен әдістерін игере отырып, өмірдегі маңызды және әлеуметтік – қажетті мәселелерді шешуге дағдыландыру.
- Жеке тұлғаның өзін өзі дамытуына бағдар беру, туындаған мәселерді шығармашылықпен өз бетінше шешуге үйренуге жағдайлар туғызу;
- Кәсіби қызметіне және білім алу үрдісіне жоғары мотивация қалыптастыру;
- Кадрлар ресурстарының сабақ беру мәселелеріне сәйкестігін қамтамасыз ету;
- Пәнаралық курстарда кәсіби бағалау және кәсіби компетенцияларды қалыптастыру технологиясы бойынша оқытушылардың біліктілігін көтеру;
- Оқытушылардың облыс көлеміндегі кәсіпорындарда нәтижелі тағылымдамадан өтуді жүзеге асыру;
- Материалдық- техникалық базаны модернизациялауды жалғастыру;
Қысқа мерзімді (оперативті) мақсаттар:
- Колледждің институциональды аккредитациядан өтуін қамтамасыз ету;
- Мамандықтар бойынша оқу жоспарларының және бағдарламаларды дайындау жұмыстары туралы үнемі мәлімет жинап отыр;
- Колледж бойынша жалпы және кәсіби компетенциялары бойынша меңгерген білім сапасын бақылау жүйесін жасақтау, біліктілікті сертификаттау;
- Оқу үрдісіне электронды оқу модульдерін, электрондық оқу бағдарламаларын, электронды оқыту құралдарын енгізу арқылы студенттің өз бетімен оқу жоспарын меңгеруді қамтамасыз ету;
- Жас және жаңадан қабылдаған оқытушыларды оқыту технологияларын игеруді қалыптастыру;
- Оқытудың әр деңгейінде студенттердің білім сапасына мониторинг жүргізу;
- Оқытудың мазмұнының өзгеруіне байланысты болашақтағы жоғары мәдениетті, азаматтық көзқарасы қалыптасқан, әлеуметтік, интеллектуалдық, кәсіби шығармашыл, бәсекеге қабілетті маманның қалыптасуына оптимальды жағдайлар туғызу;
- Колледждің барлық құрылымдық бөлімшелерінің нәтижелі қызмет етуін қамтамасыз ету;
Міндеттер:
- Колледждің өзін өзі зерттеу мақсатында студенттер арасында пәндердің барлық блоктары бойынша сараптама өткізу;
- Барлық алынған нәтижені өңдеп, жүйелеу, олардың оқыту жүйесіне сәйкестігін анықтау;
- Үздіксіз іс- тәжірибеге бағытталған оқу үрдісінің ұйымдастырылуы мен мазмұнын жетілдіру;
- Болжауды, модельдеуды, маркетингтік және мониторингтік қызметін және сапаны басқару жүйесін құру;
- Тұрақты білім беру үрдісінің сапалық көрсеткіштері мен критерийлерін анықтау;
- Оқу-әдістемелік және ғылыми- әдістемелік базаны модернизациялау (оқу-әдістемелік кешендер, құралдар дайындау, электронды оқыту ресурстарын, электронды лекциялар курсын, электронды оқулықтар, презентациялауға арналған мультимедиялық бағдарламалар, т.с.с.)
- Модульді- компетенциялық бағыттағы жаңа мазмұнды қазіргі заманғы технологиялар мен ақпаратқа негізделген оқу-лаборатоориялық база құру;
- Компьютерлік парк пен бағдарламалық қамтамасыз етуді жаңартуды жалғастыру;
- Телекоммуникация құрылғылары , интернет желілері арқылы ақпараттық білім беру кеңістігін құру;
- Түрлі формада педагогтардың біліктілігін көтеру жүйесін жетілдіру арқылы кадрлық қамтамасыз ету қызметінің сапасын жақсарту;
- Маркетингтік қызметті дамыту;
- Қосымша білім беру кешенінің оқу бағдарламасын құруды жалғастыру, орта кәсіптік білім бойынша мамандар даярлауды,тағылымдамадан өутді жалғастыру ;
## Мамандықтар
1511000«Жерге орналастыру»
1509000 – «Экология мен табиғат қорғау қызметі»
1204000 «Су көлікті пайдалану»
1119000 «Тоңазытқыш-сығымдағыш машиналары мен қондырғылары»
0911000 –«Электр және электрлік-механикалық жабдықтарды техникалық пайдалану, қызмет көрсету және жөндеу (түрлері бойынша) »
1401000- «Ғимараттар мен үймәреттерді салу және пайдалану»
0518000 - «Есеп және аудит (салалар бойынша)»
1304000 - «Есептеуіш техникасы мен бағдарламалық қамтамасыздандыру»
0512000 «Аударма ісі»
1513000 – «Ветеринария»
1504000 - Фермер шаруашылығы
## Сыртқы сілтемелер
Атырау аграрлы техникалық колледжі Мұрағатталған 17 қазанның 2013 жылы. |
* Қорған (орыс. Курган) — Ресей Федерациясындағы қала. Қорған облысының орталығы.
* Қорған — ежелгі қабірлер үстіндегі тас немесе топырақ үйінділері. Халық арасында мұндай ескерткіштер төбе немесе оба (Қарауылтөбе, Жуантөбе, Үштөбе, т.б.) деп те аталады. Археологиялық қорғандар неолит және энеолит (б.з.б. 4-3 мыңжылдықтар) дәуірлерінен белгілі. Қорғандар Қазақстанда темір дәуірінде кең тараған. Алматы облысындағы Бесшатыр, Есік, Түрген, т.б. қорғандар - өзі тектес ескерткіштердің үздік үлгілері. Қорғандардың пішіндері шар тәрізді, табаны дөңгелек, сопақ және тік төртбұрышты болып келеді. Қорғандардың өлшемі әр түрлі: биіктігі 0,3 -0,6 м, диаметрі 3 - 4 м, кейбіреулерінің биіктігі 20 м және одан да биік, диаметрі 100 м-ге дейін жетеді. Қорғандардың көлемі ішіне қойылған адамдардың тегіне, дәрежесіне, тұрмыс күйіне сай жасалады. Қабір үстіне қорған салу Қазақстанда 14 - 15 ғасырлырға дейін сақталып келген. Қорған астындағы қабірлер катакомба, сағана түрінде жасалады. Көне қорғандар - тарихи деректемелер үшін маңызы зор археологиялық құнды ескерткіштер.
## Дереккөздер |
* Еңсеп Досқалиев - палуан.
* Жақсылық Ақмырзаұлы Досқалиев - мемлекеттік қайраткер.
* Жәукен Досқалиев — мұнайшы. |
Халықаралық Алматы Әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы және жүктердің 68% өтеді. 2011 жылы әуежай 3,665,538 жолаушыға қызмет көрсеткен (2010 жылмен салыстырғанда 19%-тік өсім). Әуежайды «Алматы халықаралық әуежайы» АҚ басқарады, акцияларының 100% түрік TAV Airports Holding компаниясына тиесілі.
17 ақпанда Мәскеуде Мемлекетаралық авиация комитетінің Авиация және әуе кеңістігін пайдалану жөніндегі кеңестің 32 сессиясы өтіп, Алматы әуежайының әуеайлағы ең үздік әуеайлақ атағына ие болды
## Тарихы
Әуежай 1935 жылы салынған. 1990 жылға дейін ол Кеңес Азаматтық Авиация Департаментінің бөлігі болып, 1991 жылы "Алматы Әуежайы" болып қайта құрылды. Сол кезден бері әуежай тәуелсіз бизнес бірлік ретінде өз жұмысын жалғастырды. Кейін ол Халықаралық Алматы Әуежайы ЖШС болып қайта аталды.
1998 жылы әуежай ұшып-қону жолағы (ҰҚЖ) жөндеуден өткеннен кейін, Алматы Әуежайы II категорияға ие болып, Халықаралық Әуежай статусын алды.
1999 жылдың 9 шілдесінде әуежай ресторанында өрт басталып, бүкіл әуежай терминалы жанып кетті. Жаңа терминалдың құрылысы 2004 жылы аяқталды.
Алматы Әуежайы Air Astana ұлттық тасымалдаушының хабы болып табылады. Сонымен қатар Орталық Азиядағы жүк тасымалдау хабы.
2008 жылдың қыркүйек айында екінші ұшып-қону жолағы ашылды. Жаңа ұшып-қону жолағына ICAO сертификаты беріліп, оған III категория берілді. Жолақ сапасы мен онда орнатылған заманауи құрал жабдықтар ұшу қарқыны бойынша әуе кемелерінің барлық түрін ешбір шектеусіз қабылдауға мүмкіндік береді. Жаңа ұшып-қону жолағы Орталық Азияда ең ұзын болып табылады.
## Әуекомпаниялар мен бағытар
### Ішкі
### Халықаралық
Note:^1 : Although BMI's flight to London-Heathrow has a stop in Amritsar. It has no rights to transport passengers solely between Almaty and Amritsar.
^1
## Жолаушылар тасымалы
Жолаушылар тасымалы бойынша Алматы әуежайы Қазақстандағы ең ірі ауежай болып табылады. Төменгі кесте әуежайдың жылдық жолаушылар масымалын көрсетеді:
## Болашағы
Қазіргі уақытта, әуежайда жаңа терминал салынуда. Жаңа терминалды 2024 жылдың жаз мезгілінде іске қосу жоспарланған. Жаңа терминалдың басты артықшылығы advanced EDGE стандартына (экологиялық таза ғимараттарды сертификаттау жүйесі) сай болады. Айталық, энергияның 40%-дан астамын, судың 20%-дан астамын көлемін, сондай-ақ құрылыс кезінде материалдардың 20%-дан астамын үнемдеу көзделген. Бұдан бөлек салынып жатқан терминал Халықаралық әуе көлігі қауымдастығының (IATA) стандарты бойынша Optimum деңгейіндегі сервиспен қамтамасыз етіледі. Әуежайға қызмет көрсетудің жаңа тұжырымдамасы жылдам, сапалы қызмет көрсетуді қамтып, шығындарды оңтайландыруға бағытталған. TAV Airports Holding Алматы әуежайын Орталық Азиядағы ірі жүк хабына айналдырып, Алматы облысын ілгерілетумен бірге Қазақстанға жаңа авиакомпанияларды тартуды жоспарлап отыр.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Халықаралық Алматы әуежайы (ресми сайты)
* Халықаралық Алматы әуежайынан ұшықып шыққан ұшақтар мен қонып жатқан ұшақтардың радарлық бағылаулары |
Нұрсұлтан Назарбаев халықаралық әуежайы (IATA: NQZ, ICAO: UACC) (ағылш. Nursultan Nazarbayev International Airport) — Астана қаласында орналасқан халықаралық әуежай. Ол Астана орталығынан 14 км қашықта орналасқан.
## Тарихы
Әуежай өз тарихын 1931 жылдан бері бастайды. Сол жылы бірінші әуе алаңы құрылып, 1948 жылдан бастап ауыр ұшақтарды қабылдай алатын болды. 1956 жылдан бастап әуежай тәулік бойы жұмыс істей бастады. Астана қаласының бас жоспары бойынша 2030-жылға дейін күніне 1200 адам жылына 7 миллион жолаушыға қызмет көрсететін жалпы аумағы 1000 шаршы метр тағы бір халықаралық әуежай салынады.
Әуежай шамамен қаладан 35 шақырым қашықтықта орналасады. Оның құрылысы Көкшетау тас жолы бойындағы Шортанды не Қарағанды тас жолында орналасқан Аршалы аймағында бой көтереді. Қазіргі әуежай ішкі бағыттармен жұмыс істеуге көшетін болса, жаңа әуежай халықаралық бағыттарға қызмет көрсететін болады. Астана Халықаралық әуежайына Нұрсұлтан Назарбаевтың есімі берілді. ҚР Үкіметінің бұл туралы қаулысы "Казахстанская правда" газетінде жарияланды.
## Тасымалдаушылар мен Бағыттар
## Түсініктемелер
## Тағы қараңыз
* Астана қаласының бас жоспары
* Халықаралық Көкшетау әуежайы (287 км)
## Сыртқы сілтемелер
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық ӘуежайыНұрсұлтан Назарбаев Халықаралық Әуежайы Мұрағатталған 13 қаңтардың 2020 жылы. (Ресми Сайты)Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық Әуежайынан ұшықып шыққан ұшақтар мен қонып жатқан ұшақтардың радарлық бағылаулары
* Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық Әуежайы
* Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық Әуежайы Мұрағатталған 13 қаңтардың 2020 жылы. (Ресми Сайты)
* Нұрсұлтан Назарбаев Халықаралық Әуежайынан ұшықып шыққан ұшақтар мен қонып жатқан ұшақтардың радарлық бағылаулары |
Халықаралық Алматы Әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы және жүктердің 68% өтеді. 2011 жылы әуежай 3,665,538 жолаушыға қызмет көрсеткен (2010 жылмен салыстырғанда 19%-тік өсім). Әуежайды «Алматы халықаралық әуежайы» АҚ басқарады, акцияларының 100% түрік TAV Airports Holding компаниясына тиесілі.
17 ақпанда Мәскеуде Мемлекетаралық авиация комитетінің Авиация және әуе кеңістігін пайдалану жөніндегі кеңестің 32 сессиясы өтіп, Алматы әуежайының әуеайлағы ең үздік әуеайлақ атағына ие болды
## Тарихы
Әуежай 1935 жылы салынған. 1990 жылға дейін ол Кеңес Азаматтық Авиация Департаментінің бөлігі болып, 1991 жылы "Алматы Әуежайы" болып қайта құрылды. Сол кезден бері әуежай тәуелсіз бизнес бірлік ретінде өз жұмысын жалғастырды. Кейін ол Халықаралық Алматы Әуежайы ЖШС болып қайта аталды.
1998 жылы әуежай ұшып-қону жолағы (ҰҚЖ) жөндеуден өткеннен кейін, Алматы Әуежайы II категорияға ие болып, Халықаралық Әуежай статусын алды.
1999 жылдың 9 шілдесінде әуежай ресторанында өрт басталып, бүкіл әуежай терминалы жанып кетті. Жаңа терминалдың құрылысы 2004 жылы аяқталды.
Алматы Әуежайы Air Astana ұлттық тасымалдаушының хабы болып табылады. Сонымен қатар Орталық Азиядағы жүк тасымалдау хабы.
2008 жылдың қыркүйек айында екінші ұшып-қону жолағы ашылды. Жаңа ұшып-қону жолағына ICAO сертификаты беріліп, оған III категория берілді. Жолақ сапасы мен онда орнатылған заманауи құрал жабдықтар ұшу қарқыны бойынша әуе кемелерінің барлық түрін ешбір шектеусіз қабылдауға мүмкіндік береді. Жаңа ұшып-қону жолағы Орталық Азияда ең ұзын болып табылады.
## Әуекомпаниялар мен бағытар
### Ішкі
### Халықаралық
Note:^1 : Although BMI's flight to London-Heathrow has a stop in Amritsar. It has no rights to transport passengers solely between Almaty and Amritsar.
^1
## Жолаушылар тасымалы
Жолаушылар тасымалы бойынша Алматы әуежайы Қазақстандағы ең ірі ауежай болып табылады. Төменгі кесте әуежайдың жылдық жолаушылар масымалын көрсетеді:
## Болашағы
Қазіргі уақытта, әуежайда жаңа терминал салынуда. Жаңа терминалды 2024 жылдың жаз мезгілінде іске қосу жоспарланған. Жаңа терминалдың басты артықшылығы advanced EDGE стандартына (экологиялық таза ғимараттарды сертификаттау жүйесі) сай болады. Айталық, энергияның 40%-дан астамын, судың 20%-дан астамын көлемін, сондай-ақ құрылыс кезінде материалдардың 20%-дан астамын үнемдеу көзделген. Бұдан бөлек салынып жатқан терминал Халықаралық әуе көлігі қауымдастығының (IATA) стандарты бойынша Optimum деңгейіндегі сервиспен қамтамасыз етіледі. Әуежайға қызмет көрсетудің жаңа тұжырымдамасы жылдам, сапалы қызмет көрсетуді қамтып, шығындарды оңтайландыруға бағытталған. TAV Airports Holding Алматы әуежайын Орталық Азиядағы ірі жүк хабына айналдырып, Алматы облысын ілгерілетумен бірге Қазақстанға жаңа авиакомпанияларды тартуды жоспарлап отыр.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Халықаралық Алматы әуежайы (ресми сайты)
* Халықаралық Алматы әуежайынан ұшықып шыққан ұшақтар мен қонып жатқан ұшақтардың радарлық бағылаулары |
Эйр Астана ұшу бағыттары (2012 мамыр):
## Азия
* ҚытайБейжің - Beijing Capital International AirportҮрімжі - Ürümqi Diwopu International Airport
* Бейжің - Beijing Capital International Airport
* Үрімжі - Ürümqi Diwopu International Airport
* Гонконг - Гонконг Халықаралық Әуежайы, 2012 жылдың мамыр айынан бастап
* ҮндістанДели - Индира Ганди Халықаралық Әуежайы
* Дели - Индира Ганди Халықаралық Әуежайы
* ҚазақстанАқтау - Aktau AirportАқтөбе - Aktobe AirportАлматы - Халықаралық Алматы әуежайы (Хаб)Астана - Халықаралық Астана Әуежайы (Хаб)Атырау - Атырау ӘуежайыҚапшағай - Қапшағай Солтүстік ӘуежайыҚарағанды - Сары Арқа ӘуежайыҚостанай - Kostanay ӘуежайыҚызылорда - Kyzylorda ӘуежайыОрал - Орал Ақ Жол ӘуежайыӨскемен - Өскемен ӘуежайыПавлодар - Павлодар ӘуежайыПетропавл - Петропавл ӘуежайыСемей - Семей ӘуежайыШымкент - Халықаралық Шымкент ӘуежайыЖезқазған - Жезқазған Әуежайы
* Ақтау - Aktau Airport
* Ақтөбе - Aktobe Airport
* Алматы - Халықаралық Алматы әуежайы (Хаб)
* Астана - Халықаралық Астана Әуежайы (Хаб)
* Атырау - Атырау Әуежайы
* Қапшағай - Қапшағай Солтүстік Әуежайы
* Қарағанды - Сары Арқа Әуежайы
* Қостанай - Kostanay Әуежайы
* Қызылорда - Kyzylorda Әуежайы
* Орал - Орал Ақ Жол Әуежайы
* Өскемен - Өскемен Әуежайы
* Павлодар - Павлодар Әуежайы
* Петропавл - Петропавл Әуежайы
* Семей - Семей Әуежайы
* Шымкент - Халықаралық Шымкент Әуежайы
* Жезқазған - Жезқазған Әуежайы
* ҚырғызстанБішкек - Халықаралық Манас Әуежайы
* Бішкек - Халықаралық Манас Әуежайы
* МалайзияКуала-Лумпур - Халықаралық Куала-Лумпур Әуежайы
* Куала-Лумпур - Халықаралық Куала-Лумпур Әуежайы
* Корея РеспубликасыСеул - Халықаралық Инчеон Әуежайы
* Сеул - Халықаралық Инчеон Әуежайы
* ТәжікстанДушанбе - Душанбе Халықаралық Әуежайы
* Душанбе - Душанбе Халықаралық Әуежайы
* ТайландБангкок - Суварнабуми Әуежайы
* Бангкок - Суварнабуми Әуежайы
* БАӘДубаи - Халықаралық Дубаи Әуежайы
* Дубаи - Халықаралық Дубаи Әуежайы
* ӨзбекстанТашкент - «Ташкент-Оңтүстік» Халықаралық Әуежайы
* Ташкент - «Ташкент-Оңтүстік» Халықаралық Әуежайы
## Еуропа
* ӘзербайжанБаку - Халықаралық Гейдар Алиев Әуежайы
* Баку - Халықаралық Гейдар Алиев Әуежайы
* ГрузияТбилиси - Тбилиси Халықаралық Әуежайы
* Тбилиси - Тбилиси Халықаралық Әуежайы
* ГерманияФранкфурт - Франкфурт ӘуежайыГанновер - Ганновер Әуежайы, тоқтатылған
* Франкфурт - Франкфурт Әуежайы
* Ганновер - Ганновер Әуежайы, тоқтатылған
* НидерландАмстердам - Амстердам Әуежайы
* Амстердам - Амстердам Әуежайы
* РесейМәскеу - Халықаралық Шереметьево ӘуежайыНовосібір - Толмачево ӘуежайыСамара - «Курумоч» Халықаралық ӘуежайыЕкатеринбург - «Кольцово» Халықаралық ӘуежайыСанкт-Петербург - «Пулково» Халықаралық ӘуежайыҚазан (қала) - Қазан Әуежайы
* Мәскеу - Халықаралық Шереметьево Әуежайы
* Новосібір - Толмачево Әуежайы
* Самара - «Курумоч» Халықаралық Әуежайы
* Екатеринбург - «Кольцово» Халықаралық Әуежайы
* Санкт-Петербург - «Пулково» Халықаралық Әуежайы
* Қазан (қала) - Қазан Әуежайы
* ТүркияАнталия - АнталияӘуежайыЫстамбұл - Халықаралық Ататүрк Әуежайы
* Анталия - АнталияӘуежайы
* Ыстамбұл - Халықаралық Ататүрк Әуежайы
* ҰлыбританияЛондон - Лондон Хитроу Әуежайы
* Лондон - Лондон Хитроу Әуежайы |
Қарағанды (2020 ж. дейін – Кирово) — Батыс Қазақстан облысы Бөрлі ауданындағы ауыл, Қарағанды ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы - Ақсай қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 35 км-дей жерде, бетеге, боз басым әр түрлі шөптесін өскен қоңыр, сортаңды-қызылқоңыр топырақты қуаң 318 далалық белдемде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы тұрғындар саны 889 адам (447 ер адам және 442 әйел адам) болса, 2009 жылы 785 адамды (400 ер адам және 385 әйел адам) құрады.
## Тарихы
1936-1997 жылдары аралығында Киров атындағы астық кеңшарының орталығы болып келген. Оның негізінде 1997 жылдан Кировта «Қарағанды» серіктестігі, ірі «Махмет» және «Мақсат» шаруа қожалықтары құрылған.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, дәрігерлік амбулатория бар. Тұрғындары елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Халықаралық Алматы Әуежайы (ағылш. Almaty International Airport) Қазақстандағы ең үлкен әуежай. Ол Алматы Орталығынан 18 километр қашықтықта орналасқан. Әуежай арқылы Қазақстан бойынша жолаушылардың жартысы және жүктердің 68% өтеді. 2011 жылы әуежай 3,665,538 жолаушыға қызмет көрсеткен (2010 жылмен салыстырғанда 19%-тік өсім). Әуежайды «Алматы халықаралық әуежайы» АҚ басқарады, акцияларының 100% түрік TAV Airports Holding компаниясына тиесілі.
17 ақпанда Мәскеуде Мемлекетаралық авиация комитетінің Авиация және әуе кеңістігін пайдалану жөніндегі кеңестің 32 сессиясы өтіп, Алматы әуежайының әуеайлағы ең үздік әуеайлақ атағына ие болды
## Тарихы
Әуежай 1935 жылы салынған. 1990 жылға дейін ол Кеңес Азаматтық Авиация Департаментінің бөлігі болып, 1991 жылы "Алматы Әуежайы" болып қайта құрылды. Сол кезден бері әуежай тәуелсіз бизнес бірлік ретінде өз жұмысын жалғастырды. Кейін ол Халықаралық Алматы Әуежайы ЖШС болып қайта аталды.
1998 жылы әуежай ұшып-қону жолағы (ҰҚЖ) жөндеуден өткеннен кейін, Алматы Әуежайы II категорияға ие болып, Халықаралық Әуежай статусын алды.
1999 жылдың 9 шілдесінде әуежай ресторанында өрт басталып, бүкіл әуежай терминалы жанып кетті. Жаңа терминалдың құрылысы 2004 жылы аяқталды.
Алматы Әуежайы Air Astana ұлттық тасымалдаушының хабы болып табылады. Сонымен қатар Орталық Азиядағы жүк тасымалдау хабы.
2008 жылдың қыркүйек айында екінші ұшып-қону жолағы ашылды. Жаңа ұшып-қону жолағына ICAO сертификаты беріліп, оған III категория берілді. Жолақ сапасы мен онда орнатылған заманауи құрал жабдықтар ұшу қарқыны бойынша әуе кемелерінің барлық түрін ешбір шектеусіз қабылдауға мүмкіндік береді. Жаңа ұшып-қону жолағы Орталық Азияда ең ұзын болып табылады.
## Әуекомпаниялар мен бағытар
### Ішкі
### Халықаралық
Note:^1 : Although BMI's flight to London-Heathrow has a stop in Amritsar. It has no rights to transport passengers solely between Almaty and Amritsar.
^1
## Жолаушылар тасымалы
Жолаушылар тасымалы бойынша Алматы әуежайы Қазақстандағы ең ірі ауежай болып табылады. Төменгі кесте әуежайдың жылдық жолаушылар масымалын көрсетеді:
## Болашағы
Қазіргі уақытта, әуежайда жаңа терминал салынуда. Жаңа терминалды 2024 жылдың жаз мезгілінде іске қосу жоспарланған. Жаңа терминалдың басты артықшылығы advanced EDGE стандартына (экологиялық таза ғимараттарды сертификаттау жүйесі) сай болады. Айталық, энергияның 40%-дан астамын, судың 20%-дан астамын көлемін, сондай-ақ құрылыс кезінде материалдардың 20%-дан астамын үнемдеу көзделген. Бұдан бөлек салынып жатқан терминал Халықаралық әуе көлігі қауымдастығының (IATA) стандарты бойынша Optimum деңгейіндегі сервиспен қамтамасыз етіледі. Әуежайға қызмет көрсетудің жаңа тұжырымдамасы жылдам, сапалы қызмет көрсетуді қамтып, шығындарды оңтайландыруға бағытталған. TAV Airports Holding Алматы әуежайын Орталық Азиядағы ірі жүк хабына айналдырып, Алматы облысын ілгерілетумен бірге Қазақстанға жаңа авиакомпанияларды тартуды жоспарлап отыр.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Халықаралық Алматы әуежайы (ресми сайты)
* Халықаралық Алматы әуежайынан ұшықып шыққан ұшақтар мен қонып жатқан ұшақтардың радарлық бағылаулары |
Жақсылық Ақмырзаұлы Досқалиев (30 қараша 1955 жыл, Ақтөбе облысы Алға қаласында туған) - Қазақстан Республикасы бұрынғы денсаулық сақтау министрi. Медицина ғылымының докторы, профессор, ҚР МҒА академигі. ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденімен, М.Ломоносов орденімен және «Гипократ» орденімен марапатталған. 200-ден астам ғылыми еңбектің, 12 монографияның, 50-ден астам өнертабыстың авторы.
## Білімі
Білімі жоғары. Ақтөбе мемлекеттік медицина институтын «емдеу ісі» мамандығы бойынша үздік тәмамдаған. Кейіннен КСРО МҒА Бүкілодақтық хирургия ғылыми орталығында клиникалық ординатураны бітірген.
## Қысқаша өмірбаяны
* 1955 жылдың қарашаның 30 Ақтөбе облысының Алға қаласында дүниеге келген.
* 1973 жылы Ақтөбе облысының Алға қаласындағы В.И.Пацаев атындағы №2 орта мектепті бітірген.
* 1979 жылы «емдеу ісі» мамандығы бойынша Ақтөбе Мемлекеттік Медициналық Институтын үздік бітірді.
* Еңбек қызметін Алға аудандық ауруханасында дәрігер-хирург болып бастап, содан бас дәрігердің орынбасары болып қызмет істеді.
* 1988 жылы КСРО МҒА-ның Бүкілодақтық ғылыми хирургиялық орталығындағы клиникалық ординатураны бітірді.
* 1988 жылдан Ақтөбе Мемлекеттік Институтында аға лаборант, әрі қарай жалпы және госпитальдық хирургия кафедрасында ассистент болып қызмет істеді. 1989 жылы кандидаттық диссертациясын қорғады.
* 1993 жылдан 1995 жылдарда А.Н.Сызғанов атындағы Ғылыми-зерттеу институтындағы клиникалық және эксперименттік хирургияда қызмет атқарды, аға, жетекші, бас ғылыми қызметкер жолын өтті, ал 1995 жылдан эндоскопиялық хирургия бөлімін меңгерді.
* 1994 жылы докторлық диссертацияны қорғады.
* 1997 жылы оған профессор атағы берілді, 1999 жылы ҚР ҒМА мүшесі болып сайланды.
* 1998 жылдан 2000 жылдың тамыз айына дейін Ақтөбе Мемлекеттік Медициналық Академиясының Ректоры болып қызмет атқарды.
* 2000 жылдың тамыз айында Денсаулық сақтау жөніндегі ҚР Агенттігінің Төрағасы болып тағайындалды.
* 2004 жылдың сәуір айынан 2007 жылдың қыркүйек айына дейін «Қазақ Мемлекеттік Медициналық Академиясы» РМҚМ-нің Ректоры болып қызмет істеді.
* 2007 жылдың қыркүйегінен бастап – Қазақстан Республикасының Парламент Мәжілісінің депутаты, әлеуметтік-мәдениеттік дамыту жөніндегі Комитеттің Төрағасы.
* 2008 жылдың қараша айынан - 7 қазан 2010 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрі.
* 2013 жылдан бастап Республикалық трансплантация орталығын басқарады.
## Дереккөздер |
Жұмалақ, тести́кулы (лат. testes, testiculus, гр. ὄρχις) — еркектің жыныстық (сперматозоидтар) және стероидтық (негізінен тестостерондар) жасушалары түзілетін қос еркектік жыныстық бездер.
## Адамда
### Өлшемі мен орналасуы
.
### Құрылымы
### Жұмалақ қызметі
### Аурулары
тағы басқалар.
Үлгі:Заготовка раздела
## Тағы да қара
* Придаток яичка
* Жыныстық даму
* Піштіру
## Сілтеме
Яички - иллюстрированная статья врача уролога Малышева Дмитрия Викторовича.
## Дереккөздер
Үлгі:Нет источниковҮлгі:Репродуктивная система человека |
Александрия кiтапханасы, Искандерия кітапханасы (көне грекше: Βιβλιοθήκη τῆς Ἀλεξάνδρειας) — б. з. б. 3 ғасырдың бас кезінде Александрияда (Мысыр) көрнекті ғалымдардың (Зенодот, Каллимах, Аристарх) қатысуымен Птоломей әулетінің алғашқы екі патшасы негізін қалаған, ертеден дүние жүзіне әйгілі Александрия музейінің жанындағы қолжазба кітаптар қоры.
Александрия кiтапханасында 700 мыңға жуық том (орам) кітап болған. Онда көшірушілер тобы жұмыс істеді. Қолжазбалар кітапхана ғалымдарының сынынан өткізіліп, өңделіп отырылған. Александрия кiтапханасының қорын жинау, сақтау шеберлігі жоғары дәрежеде болғандығын Каллимахтың библиография каталогы дәлелдейді. Александрия кiтапханасында гректің әдеби, ғылыми шығармаларынан басқа шығыс әдебиетінің шығармалары да сақталған. Еуропа мен Ресейде жарық көрген кейбір тарихи оқулықтарда Александрия кiтапханасын Халифа Әмірдің өртегендігі туралы негізсіз тұжырымдар бар. 1933 жылы М.Шоқай: “Мәскеу большевиктері Искандерия кітапханасын Халифа Әмір тарапынан өртелгенін айта отырып, Иран, Түркия және Ауғанстан халықтарын надан, жабайы етіп көрсетуді мақсат етіп отыр” деп жазды “Яш Түркістан” журналында (1933, №39).
Александрия кiтапханасының хазірет Әмір жарлығымен өртелгені — алғашқы дәуір тарихшыларына беймағлұм. Оған Франция Ғылым Академиясының 1923 жылы 30 наурызда “Таң” газетінде жарияланған мәліметтері кейбір орыс деректері (“Брокгауз — Эфрон” сөздігі, 1891 жыл) де дәлел бола алады.
Шын мәнінде кітапхананың Рим, Грек, Үнді және Мысыр әдебиетін сақтаған ең үлкен бөлігі б.з.б. 48-47 жылдарда Юлий Цезарь мен мысырлықтар арасындағы сұрапыл соғыс кезінде өртеніп кеткен. Кітапхананың екінші бөлімі, яғни Птоломей заманында жинақталған шағын қоры Феодосия дәуіріне дейін сақталған. Оны Серапион махалласына шабуыл жасаған фанатик христиандар өртеп жіберген (341 жыл). Яғни аталмыш ғылым қазынасы Искандерия қаласын арабтар алудан 301 жыл бұрын жойылып кеткен.
## Дереккөздер |
Ұлытау сөйлемі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін:
* Ұлытау облысы
* Ұлытау ауданы
* Ұлытау ауылдық округі
* Ұлытау көшесі (Алматы)
* Ұлытау көшесі (Астана)
* Ұлытау (ауыл)
* Ұлытау марганец кенді ауданы
* Ұлытау өңіріндегі ескерткіштер
* Ұлытау таулары
* Ұлытау тобы
* Ұлытау ұлттық қорығы
* Ұлытау ФК |
Жаңаөзен — Маңғыстау облысындағы қала, қалалық әкімшілік орталығы. Облыс орталығы — Ақтау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 150 км жерде, Маңғыстау үстіртінің оңтүстік-батыс етегіндегі жазық шөлді белдеуде орналасқан. Тұрғыны 74,4 мың адам (2023).
## Тарихы
Алпысыншы жылдардың басында Өзен кенорнына барлаушы-геологтар түпкілікті қоныстанып, өздерінің зерттеу-барлау жұмыстарын жоспарлы жүргізді. Қызылсайда алғашқы мекен-жайлар пайда болып, жан-жақтан халық жинала бастады. Алғашында жертөлелер мен вагондар орналастырылып, соңынан сол маңдағы жерқабақтардағы жұмыс тастарды тұрғын үй тұрғызуға пайдаланады. Сөйтіп барлаушы-геологтар мекені Өзен поселкесі пайда болды.Түбекті игерушілердің жанқиярлық еңбегі босқа кетпеді. Алпысыншы жылдары Өзен кенорнынан газ бен мұнайдың көзі ашылды. 1964 жылы қазіргі мұнайшылар қаласының қазығы қағылып, қала типтес жұмысшы поселкесі пайда болды. Онда Маңғыстау жарты аралында тұңғыш рет мұнай кәсіпшілігі басқармасы құрылды, бұл өлкеде екпінді құрылысшы бригадалары жасақталып, тұрғын үйлер мен мәдени нысандарды салу жұмыстары жүргізілді.
1968 жылы 21 қазанда Қазақ КСР Жоғары Кеңес Президиумының қаулысымен Гурьев (қазіргі Атырау) облысы құрамында Өзен ауданы құрылып Жаңаөзен поселкесі қала статусын алды.
### Жаңаөзен оқиғалары
1989 жылы жергілікті халық сырттан келген жұмысшылардың қазақтарға қатысты кемсітушілігіне наразылық танытып бас көтерді. Кавказ ұлтының өкілдерін арнайы ұшақтармен көшірді. Халықтың бас көтеруі "Витязь" арнайы әскер жасағының күшімен тоқтатылды.
16 желтоқсан күні Жаңаөзен қаласының орталық алаңына еңбек дауына байланысты жеті айдан бері ереуілге шыққан Өзенмұнайгаз мекемесінің бұрынғы қызметкерлері мен жергілікті құқық қорғау органдары арасында болған қақтығыс. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері тарапынан қару қолданылып, оқ атылды. Қаладағы тәртіпсіздіктер коммерциялық нысандар мен мемлекеттік органдардың ғимараттарына ауысты. Полиция оқ қару қолдануы салдарынан ереуілшілер тарапынан көп адам опат болып, көбі жараланды.
## Халық саны
Жаңаөзен қаласының және оған іргелес елді мекендердің (Теңге және Қызылсай селоларында, Рахат кентінде) туу көрсеткішінің есебінен жыл басынан бері 4500 адамға өсіп, халқының саны 130 000 адамды немесе облыс бойынша халық санының 22,2 пайызын құрайды. Жаңаөзен қаласының әкімшілік - аумақтық құрамына 2 селолық округ - Теңге (18700 адам) және Қызылсай (3500 адам), сондай ақ 2012 жылы жаңадан құрылған Рахат кенті (30800 адам) кіреді.
## Экономикасы
Есепті кезеңде өнеркәсіптік кәсіпорындар қолданыстағы бағада 141,9 млрд. теңгенің өнімін өндірді. Өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индексі 112,4 пайызды құрады.Жаңаөзен қаласының мұнай және газ өндіретін ірі кәсіпорындардың бiрі-"Өзенмұнайгаз" АҚ, "ҚазГӨЗ" ЖШС.2012 жылдың сәйкес кезеңінен мұнай өндіру көлемі 457,4 мың тоннаны құрады немесе 2,9 пайызға көбейді.
## Билік органдары
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қала дәрежесіндегі әкімшілік бірліктің басшысы - әкім деп аталады. Әкімді Президент тағайындайды.
## Транспорты
Қаладан Солтүстік-Оңтүстік темір жол линиясы басталады (Жаңаөзен - Гызылгая - Берекет - Этрек - Горган бағыты).
Қала тұрғындары облыс орталығымен, басқа елді мекендермен автомобиль және темір жолдарымен қатынасады. Жаңаөзеннен Өзен — Атырау — Самара мұнай құбыры, Өзен — Сайөтеш — Бейнеу газ құбыры басталады. Қала Қиғаш — Атырау — Құлсары — Бейнеу — Сайөтеш — Өзен магистралдық су құбыры арқылы ауыз сумен қамтамасыз етіледі.
## Оқу орындары
Қалада 6 колледж бен 1 лицей орналасқан.
### Колледждер:
* Маңғыстау облыстық медицина колледжі
* Жаңаөзен мұнай мен газ колледжі
* "Лингва" тіл мен аударма колледжі
* Жаңаөзен политехникалық колледжі
* "Каспий" педагогика мен өнеркәсіптік технологиялар колледжі
* Жаңаөзен қызмет көрсету және жаңа технологиялар колледжі
Лицейлер:
* Жаңаөзен кәсіпқой лицейі
## Мәдениет
Қалада қалалық мұражай, "Мұнайшы" мәдениет үйі, "Жалын" кинотеатры, "Өнер" МКҚК, кітапханалар бар. Қалаға іргелес Қызылсай мен Теңге селоларында "Шаңырақ" және "Атамұра" мәдениет үйлері бар.
## Қалада қарауға тұрарлық жерлер
* Бала мен дельфин скульптурасымен әшекейленген фонтан
* Тәуелсіздік алаңы
* Қашаған ескерткіші
* "Дулыға" алаңы
* Мұнайшылар аллеясы
* 1989 жылға арналған ескерткіш
* Мұнайшыларға арналған ескерткіш
## Дін
Қалада және іргелес селоларда қалалық сүнниттік мешіті, Қызылсай мен Теңге селоларының сүнниттік мешіттері жұмыс істеуде. 2016 жылы қаладаға ең ірі "Әбіш-Қожа" мешіті ашылды.
## Спорт
### Спорттық клубтар:
"Мұнайшы" футзал клубы футзалдан ҚР әуесқойлар чемпионатында өнер көрсетуде.
Спорт үйлері:
* Әмин Тұяқов атындағы стадион.
* Рахмет Өтесінов атындағы Дене - Шынықтыру Сауықтыру Комплексі.
* "Энергетик" Балалар мен Жасөспірімдер Спорт Мектебі.
## Бауырлас қалалар
## Белгілі адамдар
Жаңаөзенде тұрған әлде туған:
* Рахмет Өтесінов - Қазақ КСР еңбек сіңірген мұнайшысы
* Дәуіт Шайхисламов - қазақстандық шоумен,КВН қатысушысы
* Алтынай Сапарғалиева - қазақстандық әнші, Супер Старс KZ қатысушысы
* Luina - қазақстандық әнші
* Ақмарал Кемелханова - қазақстандық әнші
* Динара Бақтыбаева- қазақстандық кино актрисасы
* Аманкелді Жақау Өтешов - қазақстандық рэп өнерінің ірге тасын қалаушы, әнші, қала белсендісі
## Галерея
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Александрия шамшырағы — “Әлемнің жеті кереметінің” бірі саналатын, б.з.б. 280 ж. салынған архитектуралық құрылыс. Александрия шамшырағын Ніл аңғарына таяу, Фарос аралының шығыс бөлігіне Мысыр патшасының (Птоломей әулетінің өкілі) бұйрығымен Книдтік Сострат тұрғызған. Кейінгі ұрпаққа өз атын қалдырғысы келген сәулетші шамшырақтың мәрмәр қабырғасына “Книдтен шыққан Декстифонұлы Сострат, теңізшілердің амандығы үшін құтқарушы-құдайларға бағыштайды” деп жазған. Бірақ патшаның қаһарынан қорқып жазудың үстін сылап бетіне әміршінің атын жазған. Уақыт өте келе сылақ түсіп қалып, ел сәулетшінің өз атын білді.
Александрия шамшырағы өз заманындағы өнер мен ғылымның ғажайып үлгісі болып табылады. Биіктігі 120 м шамасындағы үш қабатты мұнараның бірінші қабаты орасан зор шаршы көлемде әктастан тұрғызылған. Екінші қабат сегіз қырлы мұнарадан тұрады, оның сегіз қыры белгілі сегіз желдің бағытына қарай орналастырылған. Бізге жеткен деректерден осы екінші қабатта флюгер желдің бағыты мен жылдамдығын анықтайтын құрал) міндетін атқарған ескерткіш-мүсіндердің болғаны анықталды. Мәрмәрмен қапталған мұнара зәулім шамшырақпен аяқталады. Осы үшінші қабат гранит колонналар тіреп тұрған күмбезбен жабылған. Күмбез басына өте алыстан анық көрініп тұрған теңіз құдайы Посейдонның 7 метрлік қола мүсіні қойылған. Александрия шамшырағы өзінің негізгі міндеті — теңізшілерге жол көрсетуден басқа, бекініс қызметін де атқарған. Құрылыстың ішінде ауыз су құйылған күбі сақталған. Ішкі бұрама баспалдақ арқылы алауға жанармай беріліп тұрған. Темір айналарды шебер қолдану нәтижесінде алау оты бірнеше еселеніп, өте алыстан көрінетін болған. Александрия шамшырағы 14 ғ-да жер сілкінісінен қираған.
## Александрия маягы
Александрия маягы керемет көрініс болды: ол түнде жарық шашып, кемелерді су астындағы жартастарға соғылып қалмауларынан сақтандырып тұратын. Әлемнің жеті кереметінің ең соңғысы болып салынған маяктың практикалық пайдасы да болды, ол әрі бекініс, әрі қарауыл мұнарасы болды. Жүз жылдар бойы Фарос әлемдегі адамдар тұратын ең биік құрылыс қатарына жатты. Ол 1700 жыл бойы тұрған ол осы кезге дейін салынған маяктардың ішіндегі ең биігі болып табылады.
## Салыну себептері
Александр Македонский Александрия қаласының негізін б.з.б. 332 ж. қалады. Алғашында бұл шағын балықшылар тұратын ауыл болатын, оның жағасындағы жартастарға үнемі кемелер соғылып апат болған. Қаланың өсіп, дамуына байланысты қалаға келетін кемелердің портқа шығынсыз жетулері үшін маяк қажеттілігі туған. Б.з.б. 229 ж. Александрдың мұрагері Птолемей Сотер жақын жердегі Фарос аралында маяктың құрылысын бастайды. Бұл 20 жыл мезгілге созылады.
## Маяктың құлауы
Ақырында Александрияны арабтар басып алып, қала құлдырап, төмендеп кетті, кеме тоқтайтын жерді батпақ басты, Фаростың енді қажеті болмады. Жер сілкіністерінің тербеліс салдарынан ғимарат қирап, біртіндеп теңізге құлаған.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Ғажайып фактілер
• Фарос кереметтердің қатарына шамамен біздің заманымыздың 6-ғасырында енгізілген.
• Бір жазушының айтуына қарағанда, маяктың биіктігі "360 фатом" – көп қабатты үйлерден де биік болған.
• Бір дерекке байланысты Фаростың құрылысына "800 талант" күміс жұмсалған. Бұл қазіргі 6,4 млн долларға барабар.
• Кейбірлеулердің пайымдауынша, ең бас жағындағы айна 1250 км Византиядан (Стамбул) келген сигналдың сәулесін түсіріп тұрған.
• 20-ғасырдың 90-шы жылдары француз археологы Жан-Ив Эмперер және оның командасы су астынан маяктың қалдықтарын, сонымен бірге мүсіндер тапқан, мүмкін бұл мүсіндер маякта болған шығар.
## Бүгінгі келбеті
Көптеген сарапшылар мұсылмандардың Каит Бей бекінісі Александрия маягының орнында тұр деп болжайды. Каит Бей сұлтан 1840 жылы салғызған форттың кейбір бөліктерін салуға қираған маяктың кейбір материалдары пайдаланылған болуы керек. Қалған бөліктері жер сілкінісі кезінде суға батып кеткен.
## Дереккөздер
1) Қазақ энциклопедиясы
2) Әлемнің ұлы кереметтері, Алматыкітап. Авторы - Рассел Эш. |
Қазақ тілі білімі — қазақ тілін зерттейтін ғылым саласы. Қазақ тілі білімінің тарихы шартты түрде: а) ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең, ә) ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезең болып екіге бөлінеді. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезең 19 ғасырдың 2-жартысынан басталады. Қазақ тілінің грамматикалық құрылысы туралы алғашқы мәліметтер Н.И. Ильминскийдің “Материалы к изучению киргиз-казахского наречия” деген еңбегінде ұшырасады. Бұл — қазақ тілінің кейбір ерекшеліктерімен таныстыруға арналған тұңғыш еңбек. Кейін М.А. Терентьевтің “Грамматика турецкая‚ персидская‚ киргизская и узбекская” (1875), П.М. Мелиоранскийдің “Краткая грамматика казах-киргизского языка” (1894‚ 1897)‚ В.В.Катаринскийдің “Грамматика киргизского языка” (1897)‚ т.б. еңбектер жарық көрді. Қазақ тілін таныстыру мақсатын көздегендіктен бұл еңбектерде белгілі бір категориялардың сырын ашу, оның ерекшеліктерін анықтау жағы қарастырылмаған. Олар негізінен қазақ тілінің заңдылықтарын, ерекшеліктерін орыс тілімен салыстырып, сол тілдің негізінде түсіндіруге тырысты. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ тілінің лексикогр. жұмыстары қауырт қолға алынып‚ дами бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңде 40-қа жуық сөздік жарық көрді (А.Е. Алекторов, “Краткий казахско-русский словарь”‚ 1891; “Начальное руководство к изучению арабского‚ персидского и татарского языков с наречиями бухарцев‚ башкир‚ киргизов и жителей Туркестана”‚ 1869; Т.Бокин “Русско-киргизский словарь”‚ 1913; Н.И. Ильминский “Материалы к изучению киргиз-казахского наречия”‚ 1861, т.б.). Орыстардың Ресей империясына қараған халықпен қарым-қатынас жасауына көмектесу мақсатын көздеген бұл сөздіктер қазақтың сөздік құрамын хатқа түсіріп‚ жаңа‚ көне сөздердің мағынасын ашып көрсетті. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңнің өзі а) қуғын-сүргінге дейінгі кезең (1912 — 29); ә) қуғын-сүргіннен кейінгі кезең (1930 — 88) болып екіге бөлінеді. Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптасып, дамуы Ахмет Байтұрсынұлының есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тілі оқулығы ретінде жазған “Тіл — құрал” атты еңбектерінде, мақалалары мен баяндамаларында тіл білімінің өзекті мәселелері сөз болады.
## Салалары
Әліппе мен емле19 ғ-дың 2-жартысында Ыбырай Алтынсарин қазақ жазуын орыс графикасына негіздеуге талпыныс жасаса, 20 ғ-дың басында Байтұрсынов қолданылып келген араб графикасын жетілдіре отырып, қазақ жазуына икемдеді. Бұл орайда ғалым қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар санын анықтап, үндестік заңдылығын, тілдің фонол. ерекшеліктерін айқындап шықты. Байтұрсыновтың Қазақ тіл білімінің фонетика, фонология салалары бойынша жасаған тұжырымдары Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, Т.Шонанов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұбанов еңбектерінде жалғасын тапты. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі, дауыстылар мен дауыссыздар санын дәл айқындау, қазақ жазуына негіз болатын принцип таңдау мәселесі көптеген талас тудырып, “Еңбекші қазақ”, “Жаңа мектеп”, т.б. басылым беттерінде мақалалар жарық көріп, қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде талқыланды.
ГрамматикаБайтұрсыновтың оқулықтары, мақалалары Қ. т. б-нің грамматика саласының қалыптасуына да негіз болды. Ғалым сөз жүйесі мен түрлері, сөйлем жүйесі мен түрлері деп атаған оқу құралдарында қазақ тілінің морфология, синтаксис салаларын арнайы зерттеп, оқушыларға түсінікті де жеңіл тілмен жеткізуге тырысты. Осы еңбектер арқылы сөз тіркесі, сөйлем, бастауыш, баяндауыш, зат есім, етістік, толықтауыш, т.б. атаулар қалыптасып‚ тұрақталды. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы еңбектерінде функционалды грамматика, сөзжасам мәселелері де сөз болды. Ғалымның сөзжасамға қатысты тұжырымдары кейінгі еңбектерде дамытылды.
## Лексикология және лексикография
Оқулық жазу ісімен бірге осы ғылым салалары бойынша атауларды қалыптастыру қатар жүрді. Мәселен, Байтұрсынов тілге қатысты зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, есімше, көсемше, т.б. атауларды қазақ тілінің өз байлығын пайдалана отырып ойластырды. Сол сиқты жаратылыстану және гуманитарлық сала бойынша оқулықтар жазған ғалымдар салалық атауларды қалыптастырып, бір атаудың бірнеше баламасы болуына байланысты оларды бір жүйеге түсіруге, тұрақтандыруға ерекше мән берді. Бүл кезеңдегі сөздіктердің дені уақыт талабына сәйкес атаулық сөздіктер болғанымен, түсіндірме сөздіктің де, фразеол. сөздіктің де, диалектол. сөздіктің де жүгін арқалады. Тіл тарихы және диалектология жеке ғылым ретінде қалыптаса қоймаса да, жекелеген мақалаларда тіл тарихы, диалектология мәселелері сөз болды. Мыс., Аймауытовтың “Тіл туралы” (“Еңбекші қазақ”, 1926, 9 наурыз), “Әдебиет тілі мен емле” (“Еңбекші қазақ”, 1929, 12 мамыр), Кемеңгеровтың “Қазақша-орысша тілмаш туралы түсініс” (“Еңбекші қазақ”, 1926, 24 қараша), “Дұрыс па? Бұрыс па?” (“Еңбекші қазақ” 1926‚ 10 қараша), т.б. мақалаларында жергілікті тіл ерекшеліктері, кейбір сөздердің этимологиясы сөз болды. Сонымен қатар Қ. т. б-нің өзекті мәселелеріне қатысты съезд, конференциялар ұйымдастырылды. Мысалы, 1924 ж. 12 — 18 маусымда Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің күн тәртібінде жазу ережелері, әліппе, қазақша пән атаулары мәселелері сөз болса, 1927 ж. 28 — 29 сәуірде Ташкентте өткен бас қосуда жазу‚ әліпби‚ емле мәселесі талқыланды. Ал 1929 ж. 2 — 4 маусымда Қызылордада өткен ғылыми-орфографиялық конференцияда емле, атау мәселесі қаралды. 1934 ж. Қазақтың ұлт мәдениеті ғылыми-зерттеу институтының құрылуына байланысты қазақ тілін зерттеу мәселесі жүйелі жүргізіле бастады. 1936 ж. КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы бөлімшесі құрылып, шағын сөздіктер, лингвистикалық жинақтар шығарылып, ғылыми-әдістемелік мақалалар жарық көрді, орфография‚ терминология мәселелері сөз болды. Осы жылдары орта мектеп пен педучилищелерге арналған грамматикалық ғылыми еңбектер, сөздіктер басылып шықты. 1946 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының құрылуы, оның құрамында Тіл мен әдебиет институтының ұйымдастырылуы, 1961 ж-дан Тіл білімі ин-тының бөлініп шығуы — Қ. т. б-нің көптеген мәселелерін шешуге, ғыл.-зерттеу жұмыстарының жан-жақты жүргізілуіне, мамандардың көптеп даярлануына жағдай туғызды. 1960 — 70 жылдар аралығында. Қ. т. б-нің кенжелеп қалған салалары бойынша көптеген монографиялар жазылды. Фонетика мәселелерін салыстырмалы түрде зерттеу, ғыл., көркем әдебиет, мерзімді баспасөз тілдерінің, әдеби тіл тарихының, тіл мәдениеті, орыс тілі мен қазақ тілін салыстыра қарастыру мәселелері, т.б. қолға алынды.
## Фонетика‚ емле
1930-жылдан бастап салыстырмалы фонетика саласы пайда болды. Жұбановтың еңбектерінде тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру заңыдылығы, сөздердің буын құрылысы қарастырылды, араб графикасын латын жазуына ауыстыруға байланысты “Еңбекші қазақ” газетінде бас әріпті алу мәселелері көп талас тудырды. Жазу ауыстыруға орай әріп таңдау, қазақтың төл дыбыстарына әріп белгілеу төңірегінде баспасөз бетінде көптеген пікірталастар болды. Әсіресе, басқа тілдерден енген сөздерді жазу ерекше талас тудырды. Дұрыс айту ережелеріне ерекше мән беріліп, қазақ тілінің орфогр. сөздігі бірнеше рет жарық көрді.
## Грамматика
1930 — 40 жылдардан бастап сөз таптары мен олардың жекелеген категориялары туралы арнайы еңбектер жарық көре бастады. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде сөзжасам жеке сала ретінде қарастырылған болса‚ ұлт зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшыраған 30-жылдары сөзжасам әр сөз табына қатысты‚ морфология шеңберінде сөз болды. 1940 жылдан бастап синтаксистің жекелеген мәселелері моногр. тұрғыдан зерттелді. Қазақ тіліндегі жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің түрлері анықталды, жақсыз сөйлемнің, құрмалас сөйлемдердің сыр-сипаты ашылып, ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі туралы едәуір мәлімет берілді. Қазақ тілінің ғыл. курсы 1954 ж. “Қазіргі қазақ тілі” деген атпен жарық көрді. 1962 ж. фонетика мен морфология тарауларынан құралған “Қазіргі қазақ тілі”‚ 1967 ж. морфология‚ синтаксис салаларын қамтыған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты екі томдық басылып шықты. Ал 1980 жылдары сөзжасамның нысаны‚ өзіндік ерекшелігі анықталып‚ морфологиядан бөлек‚ дербес сала ретінде бөлініп шықты Сонымен қатар синтаксис саласы да едәуір дамыды. Қазақ тіліндегі сөздердің байланысу тәсілдері, сөздердің орын тәртібі зерттелді.
## Лексикология және лексикография
1950 жылдарға дейін лексикология жеке пән ретінде оқытылмай‚ негізінен мақала көлемінде ғана сөз болып келсе‚ Ғ.Мұсабаев тұңғыш рет лексиканың ғыл. курсын жазды. 1950 — 60 жылдардан бастап лексиканың түрлі топтарының (синоним, омоним, архаизм, историзм, кірме, біріккен сөздер, т.б.) ерекшеліктерін анықтау жөнінде зерттеулер жүргізіліп келеді. І.Кеңесбаев идиома мен фразеология мәселелерін зерттеп‚ “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін” жасап шықты (1977). “Қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігі”‚ “Абай тілі сөздігі”‚ синонимдер сөздігі‚ лингвист.‚ орфогр.‚ диалектол.‚ орфоэп.‚ кері алфавиттік, т.б. сөздіктер жарық көрді. Сонымен қатар орыс‚ араб-иран‚ моңғол және Бат. Еуропа тілдерінің қазақ тілімен қарым-қатынасын зерттеуге мол материал беретін бірнеше екі тілді сөздіктер басылып шықты
## Ономастика
Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста ономастика мәселелері ішінара сөз болғанымен‚ көлемді еңбектер 1950 — 60 жылдардан бастап жазылды. 1960 ж. Тіл білімі институты жанынан ономастика бөлімі құрылып, топонимика, антропономика бойынша монографиялар жарық көрді.
## Терминология
Бұл сала заман талабына сай түрлі кезеңдерді бастан кешті. Ұлт зиялылары қудаланғаннан кейін қазақ тілінде баламасы бола тұрса да, шет тілден енген сөздерді орыс тіліндегі қалпында қазақ тіліне қабылдай беру үрдіске айналды. Атауларды орыс тіліндегі нұсқасына сәйкес жазу қазақ әліпбиіне е, ю, я, ъ, ь, ц, ч тәрізді әріптердің енуіне жол ашты. 1981 ж. Тіл білімі институтында Терминология және аударма теориясы бөлімінің ашылуына байланысты атаулардың жасалу жолдары‚ тәсілдері‚ принциптері, тарихы жоспарлы түрде зерттеле бастады. Аударма теориясы бойынша бірқатар моногр. еңбектер жарық көрді.Тіл тарихы және диалектология. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған тұста да әдеби тілдің кейбір белгілері, мақала көлемінде сөз болса, ендігі жерде монография көлемінде көптеген еңбектер жарық көрді: Мерзімді баспасөз тілінің әдеби тілді дамытудағы рөлі арнайы зерттелді. Қазақ тіліндегі тұңғыш басылымдар арнайы зерттеліп, олардың әдеби тілді дамытуға қосқан үлесі анықталды, 1920-30 жылдардағы әдеби тілдің жай-күйі, өзіндік ерекшеліктері, жартастағы жазулар, эпиграф. ескерткіштер қарастырылды. Қазақ диалектологиясы бойынша 1958 жылдан бастап “Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы” атты 7 жинақ шықты. Диалектол. атластар жасалды. Жергілікті ерекшеліктердің әдеби тілге қосар үлесі зерттеліп, Қазақстанның түрлі аймақтарындағы өзіндік ерекшеліктер арнайы зерттелді. Жергілікті ерекшеліктерді зерттеп жүрген диалектологтар жиырмаға жуық моногр. еңбек жариялады.
## Тіл мәдениеті және стилистика
Бұл саладағы іргелі зерттеулер 1960 жылдардан басталады. 1969 ж. Тіл білімі ин-ының жанынан Тіл мәдениеті бөлімі құрылғаннан кейін зерттеулер жүйелене түсті. Фольклор тілі, көркем әдебиет тілі 1970 жылдардан бастап зерттелді. Қ. т. б-нде кейінгі кездері тіл статистикасы, әлеум. лингвистика, психолингвистика‚ этнолингвистика, т.б жаңа салалар дамып келеді. Қ. т. б-нде жалпы тіл білімі, алтаистика, жалпы түркі тілдерінің қарым-қатынасы мәселелеріне байланысты бірқатар зерттеулер жүргізілді. 1991 жылдан кейінгі Қ. т. б-нің негізгі бағыттары: жалпыхалықтық тілдің, оның ішінде, әдеби тілдің тарихын жасау, Қазақстан аумағындағы түрлі ұлт тілдерінің өзара әсерін, қостілділік, көптілділік барысын зерттеу, жеке жазушылардың сөздігін жасау, қазақ тілінің тарихи грамматикасын жазу, диалектол. атлас жасау, тілдің дыбыстық жүйесін тәжірибелік тұрғыда зерттеу, шет ел сөздерінің сөздігін жасау, әр түрлі ғылым салаларына байланысты толық атаулық. сөздіктер шығару, лексикография теориясындағы мәселелерді шешу, көркем әдебиет, фольклор тілін, тіл мәдениеті мен стилистика мәселелерін дамыту, қазақ тілінің дыбыс жүйесін синхрония және диахрония тұрғысынан құрылымдық, математ., лингвистик. әдістер арқылы жан-жақты зерттеу, т.б.
## Тағы қараңыз
* Қазақ тілі
* А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы
* Қазақ графикасының тарихы
* Қазақ жазуы
* Қазақ әліпбиі |
Мыңбаев — Алматы облысы Жамбыл ауданындағы ауыл, Мыңбаев ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ұзынағаш ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 13 км-дей жерде, Ұзынқарғалы өзенінің жағалауында.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1964 жылы Қазақ қой өсіру технологиясы институтының тәжірибе шаруашылығы ретінде қаланған. Оның негізінде Мыңбаевта 1997 жылдан бірнеше шаруа қожалығы жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
«Ұлытау» — қазақстандық аспапты этно-рок стиліндегі музыкалық ұжым. Топтың әуендері келесі қолданылаты негізгі аспаптарынан туындайды: домбыра, электр гитара және скрипка.
Топ әу бастан-ақ игі мақсатпен құрылған еді. Мақсат – қазақтың қара домбырасы мен халық күйлерін әлем халықтарына таныту. Қыдырәлі Болмановтың бастамасымен құрылған топ не бары бес-алты жылда үлкен нәтижелерге қол жеткізіп үлгерді. 2001 жылы Голливудта өткен Бүкіләлемдік музыка орындаушыларының чемпионатында Бас жүлдені жеңіп алды. 2004 жылы әлемдік жұлдыздар санатындағы түрік әншісі Тарканның концертінде өнер көрсеткен. Ал, 2005 жылы топ музыканттары Шешенстан Республикасы мен Ингушетия Республикасының Еңбек сіңірген және халық әртістері деген атаққа ие болған. Топтың алғашқы альбомының атауы – «Жұмыр қылыш». Махамбеттің «Жұмыр қылышы». Жарыққа шыққан күйтабақта айқын көрініп, әдемі тыңдалатын дүниенің бірі – «Жұмыр қылыш». Оның өне-бойында даланың рухы болған соң, біз альбомды «Жұмыр қылыш» атадық».
Күйтабаққа он композиция енген. Олардың ішінде күй атасы – Құрманғазының «Адайы», Вивальдидің «Жыл мезгілдері» мен өзге де қазақ күйшілерінің үздік туындылары бар. Альбомның өзі Мәскеудегі танымал студиялардың бірінде жазылса, АҚШ-тың Лос-Анджелес қаласындағы «Paramaunt Records» студиясында өңдеуден өткен. «Жұмыр қылыш» үнтаспасы негізінен ТМД елдері мен Еуропаның тыңдармандарына арналған. «АБК» компаниясының Мәскеудегі өкілі Табриз Шахиди бұл альбомның Еуропаны күй әлеміне жетелеп, қазақтың этно музыкасын мойындайтынына сенімді. Алдағы уақытта үнтаспаға енген күйлердің кейбіріне бейнеклиптер түсірілмек. Бейнеклиптер әлемнің күллі телеарналарына, атап айтсақ, «Муз ТВ», «MTV», «Channel V» сияқты белді музыкалық телеарналарға ұсынылмақ.
Құдай қаласа, альбом 2006 жылдың ақпан айында Мәскеуде тұсауын кесілд. Ал, көктемде Лондонда белгілі американдық продюсер Тим Палмердің қатысуымен «Ұлытау» жобасы көпшілікке таныстырылды. «Жұмыр қылыш» альбомы да Лондонда тұсауын кесті. Баспасөз мәслихатына арнайы келген ресейліктер: «Бұл азиялық музыканттардың Еуропаны жаулау жолындағы алғашқы қадамы. Поп музыкасы дүрілдеген заманда «Ұлытау» сияқты жобаның пайда болуы, шын мәнінде, игі бастама» – дейді. Қазір топ құрамы жаңа мүшелермен толығып жатыр екен. Аспаптық ұжымға белгілі ресейлік барабаншы Игорь Джавад-заде келіп қосылыпты. Ол Ресейдің атақты әртістері – Авраам Руссо, Земфира, Кристина Орбакайте, т.б. бірге жұмыс істеген. Жерлестеріміздің ішінен «А-Студио» тобында барабаншы болған. Игорь Джавад-заде: «Ресейде поп музыкадан аяқ алып жүре алмайсыз. Әлемде де осы музыка жанры дүрілдеп тұр. Бұдан да адам қажиды. Мен «Ұлытау» тобының музыкасымен танысқанымда, алғашында бұл маған таңсық болды. Кейін бірге жасаған дайын туындыны тыңдап көргенімде, таң қалдым. Мен өзімді азиатпын деп санаймын. Біздің мақсатымыз – Азия музыкасын Батысқа мойындату. Сондықтан да тек қана алға ұмтыламыз» – дейді. Топ құрамының жиі өзгеруін Қыдырәлі Болманов шығармашылық ізденістермен байланыстырады.
«Қажет болса, өзге аспаптарды да қосуымыз мүмкін. Осыған орай, топ құрамына жаңадан орындаушылар келуі мүмкін. Бірақ туындыда басымдық берілетін аспап – домбыра. Біздің мақсатымыз – қазақ күйлерін жаңаша үлгімен насихаттау. Құдайға шүкір, бізге алғашқы Гран-приді әкеліп берген де Құрманғазының «Адайы» – дейді, еліміздің танымал продюсері. |
«Біржан сал» — 2009 жылы шыққан тарихи драма. Фильм қазақ халқының аты аңызға айналған танымал ақыны және композиторы Біржан Қожағұлұлының өмірін бейнелейді.
## Фильм мазмұны
Бұл фильм тәкәппарлық пен бойсұну, намыс сезімі мен кемсіту, құрмет пен қиянатшылдықтың таңдауын көрсетеді. Сонымен қатар соңғы махаббат пен ащы жалғыздықтың аңызы.
Фильммен жұмыс істеу барысында аворлар экрандағы атмосфераны, сол кездің колоритін сипаттайтын егжей-тегжейлерге үлкен мән берді. Мұрағаттық материалдардың мұқият зерттелуі XIX ғасырдың соңындағы тұрмыс, сөйлеу және мінез-құлық егжей-тегжейлерін көрсетуге көмектесті.
## Деректер
Түсірілімдер Біржанның туған жері – Көкшетау өлкесінде өткізілген. Табиғаты көркем жерде бірнеше ауылдар құрылды, өлке тұрғындары көпшілікті түсірілімдерде белсенділік көрсеткен.
Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының «Бiржан сал» фильмiне 587 миллион теңге жұмсалған. Түсiру жұмыстары екi жарым айға созылған. Сценарий 2004 жылы жазылған. Идея авторы, түсiрушiсi, басты рөлдi сомдаушы – Досқан Жолжақсынов.
Фильм 4 сағат 48 минуттан 2 сағат 10 минутқа дейiн қысқартылған.
Фильм премьерасы 3 қыркүйекте, 2009 жылы, «Алатау» кинотеатрында өткізілді.
## Сыртқы сілтемелер
* «Қазақфильм» ресми беті Мұрағатталған 28 наурыздың 2012 жылы. (орыс.)
* «Киностан» сайтында Мұрағатталған 7 маусымның 2016 жылы. |
Алтай қойы - биязы жүнді қой тұқымы. Ресейдің Алтай өлкесіңде жергілікті сібір мериносының саулықтарын басыңда американ рамбульесі, кейінірек аскания, кавказ, австрия мериносының қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған.Ол 1928-48 жж Алтай өлкесінің асыл тұқымды шаруашылықтарында жергілікті сібір мериносы саулықтарын америка рамбульесінің қошқарларымен будандастыру арқылы алынған. Қошқарлары мүйізді, саулықтары тоқал келеді. Қошқарларының орташа салмағы 90-100 кг, саулығы 50-60 кг тартады; қошқардан 14-18 кг, саулықтан 6-7 кг жүн қырқылады. Жүні таза, шығымы 45-48%, талшығының жіңішкелігі 64-сапада, ұзындығы 8-10см, әр 100 саулықтан 150-160 қозы алынады.
А.қ. дене бітімі мықгы, сүйегі берік, қошқары мүйізді, саулығы көпшілігінде тоқал. Терісі тығыз, қыртысты, мойнында толық шеңберлі 1-2 тері қатпары болады. А.қ. жүнділігі жоғары, жүні сапалы. Асыл тұқымды қой зауыттарында әр қойдан, орта есеппен, 3,5-4,0 кг-ға дейін таза жүн өндіріледі. Жүн талшығының ұзындығы - саулықтарда - 7,5-8,5 см, қошқарларда - 8-10 см. А.қ. өсімтал, әр жүз саулықтан 150-160 қозы алынады. Орта есеппен қошқарларының салмағы - 90-110 кг, саулықтарынікі - 50-60 кг тартады. А.қ суыққа төзімді, көнбіс келеді. Кезінде А.қ Қазақстанға жиі әкелініп, Республикамыздың шығыс, солтүстік-шығыс аймақтарында биязы жүнді қой шаруашылығының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді.
## Дереккөздер |
Ғазиза Жұбанова (1927-1993) — сазгер, Қазақстанның және КСРО-ның халық артисі, ҚазССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор. Қазақтың қазіргі замандық музыкасының негізін қалаушы А.Жұбановтың қызы.
## Өмірбаяны
Әлімұлы тайпасының Шекті руынан шыққан.
Гнесиндер атындағы Мәскеу музыкалық училищесін (1949), П.И.Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясын (1954), оның аспирантурасын (1957), профессор Ю. А.Шапориннің композиция класын бітірген.
1958 жылдан Алматы консерваториясында (қазіргі Қазақ ұлттық консерваториясы) ұстаздық етті; 1975 – 1987 жылдары осы консерваторияның ректоры (1978 жылдан профессор), 1962 – 1968 жылдары Қазақстан Композиторлар одағы басқармасының төрағасы және КСРО Композиторлар одағы басқармасының хатшысы болды.
## Шәкірттері және сипаттамасы
Жұбанова - өзін ұлағатты ұстаз ретінде танытқан тұлға. Оның шәкірттері - Е.Серкебаев, С.Кабирова, Т.Мұхамеджанов және т. б. Консерватория ректоры ретінде ол ұлттық кадрлар - музыкант-орындаушылар мен музыкатанушылардың қалыптасуына ықпал етті. Олардың бірнешеуі әлемдік атаққа ие болды. Мысалы, А.Мұсаходжаева, Г. Мырзабекова, Г.Қадырбекова, Ж. Әубәкірова, Т.Әбдірашев және тағы басқалар. Жұбанованың ықпалымен музыкалық мектептер құруы, фольклор және композиторлық шығармашылық мәселелері бойынша диссертациялар қорғала бастады. Жұбанова- өзінің талантын барлық жанрда танытқан шығармашылық диапазоны кең композитор. Оның музыкасы республикадан тыс жерлерде де жақсы танымал. Ол - үнемі ізденіс үстіндегі суреткер болды. Ғ.Жұбанованың музыкасы арқылы қазақ музыка мәдениеті басқа халықтарға белгілі болды. Ол - “Батырлық поэмасы” симфониялық поэмасын, “Жігер” симфониясын, “Еңлік- Кебек”, “Жиырма сегіз” операсын, “Ақ құс туралы аңыз” балетін, кантаталар, романстар, эстрадалық музыка, театр мен киноға арналған музыкалар жазды. Олардың барлығын музыкалық ойлау жүйесінің біртұтастығы, нақтылықтан жалпыға біртіндеп көшу, вокальды орындаудан аспапты орындауға ауысу, сезімнің көрнектілігі, тақырыптық материалдың ашықтығы, ұлттық бояу, ауқымдылық, эпикалық кеңдік және музыкалық образдардың қарама - қайшылықты мінездері біріктіреді.
## Шығармашылығы
Жұбанованың шығармашылығына әкесі А.Қ. Жұбанов ықпал етті. Әкесінің аяқталмай қалған “Құрманғазы” радиооперасын қызы аяқтаған (1970). Жұбанованың өзі – “Еңлік – Кебек” (1975), “Жиырма сегіз” (1981) операларының, “Аққұс туралы аңыз” (1966; Қазақстан Мемлекет сыйлығы, 1970), “Хиросима” (1966), “Қарагөз” (1990) балеттерінің, “Жігер”, “Ақсақ құлан” симфония поэмаларының, “Даладағы таң нұры” (1960), “Мұхтар Әуезов туралы аңыз” (1965), “Батырлық поэмасы” (1972) сынды ораториялық шығармалардың, “Адам, адамды аяла”, “Әйелдер аралы”, “Арал шындығы”, “Татьянаның хаты” атты вокальдық-симфониялық шығармалардың, скрипка мен фортепианоға жазылған “Элегия”, “Вариациялар”, “Поэма” прелюдияларының, “Жалғыз емен”, “Боран” атты a’capella хорлардың, инструменталдық пьеса, камералық шығармалар, поэмалар мен квартеттер, фантазия, т.б. көптеген музыкалық шығармалардың авторы. Сондай-ақ ол Қазақ драма театрының репертуарынан берік орын алған “Жалғыз ағаш орман емес” (Ә.Тәжібаев, 1958), “Бөлтірік бөрік астында” (Қ.Мұхамеджанов, 1959), “Замана осылай басталады” (З.Шашкин, 1960), “Құдағи келіпті” (Қ.Мұхамеджанов, 1961), “Абай” (М.Әуезов, 1962), “Ана – Жер-ана” (Ш.Айтматов, 1964), “Қарақыпшақ Қобыланды” (М.Әуезов, 1967) қойылымдарына музыка жазған. “Қорқытпа мені дауылдан” романсы, “Ақ сәуле”, “Толқын жел”, “Сенімді дос – ол да бақыт”, “Көктем вальсі”, “Жыр жазамын жүрегімнен” әндері кең танымал болған.
## Марапаттары мен естелік
Қазақстан Мемлекет сыйлығы (1970), Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының (1964) лауреаты. Халықтар достығы, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен марапатталған.
Алматы көшелерінің біріне Жұбанованың есімі беріліп, тұрған үйінің қабырғасына мемориалдық тақта орнатылған. |
Тау-кен ісі – ғылым мен техниканың жер қойнауын игеру, пайдалы қазылымдар өндіру жұмыстарын қамтитын саласы. Ол жер қыртысына техногендік әсер етудің барлық түрін қамтиды. Тау-кен ісі негізінен жер қойнауындағы пайдалы қазбаларға барлау жүргізу, құрамы мен сапасын анықтау, өндіру жүйесін тағайындау, алынған пайдалы қазылымдарды алғашқы өңдеуден өткізу және тау-кен технологиясы саласында ғылыми-зерттеуші жұмыстарын жүргізумен айналысады. Содан кейін ғана кен қазу үшін дайындық жұмыстары (кенді ашу, дайындық қазбалар жасау, жер астылық және жер үстілік қажетті құрылыстар тұрғызу, т.б.) орындалып, кен белгіленген жүйемен қазыла бастайды.
Тау-кен ісі адамзат қоғамы пайда болуымен байланысты тым көне заманнан басталды. Тау-кен ісінің алғашқы өндірген шикізаты кремний болды. Темір кенін қазу және өңдеу туралы алғашқы жазба мәліметтер 3-мыңжылдықтың орта шенін меңзейді. біздің заманымыздан бұрынғы 6 – 5 мыңжылдықтарда мыс, алтын, қалайы, күшәла, қорғасын өндіріле бастаған, 9 – 8 ғ-ларда темір кендері, антиквар кезеңде және орта ғасырларда мұнай мен көмір, ал 20 ғ-да – радиоактивті кендер мен газ ерекше маңызға ие бола бастады. Антиквар кезеңдегі елдерде (Ежелгі Грекия, Ежелгі Рим мен Жерорта т. елдерінде) 100 м-ден астам тереңдіктен кенді көтеріп шығаратын күрделі механикалық тетіктер, су төгетін механизмдер пайда болды. Су ағысын пайдаланып алтын өндіру жұмысы (Колхида, Испания), 900 м-ге дейінгі тереңдіктен диам. 12 – 15 см ұңғыма көмегімен тұз өндіру тәсілі едәуір жетілдірілді. Бу қазандарын, бу қозғалтқыштарын ойлап табу шахта жұмыстарының пайдалы қазылымдарды жер бетіне көтеру, су төгу, желдету, ұңғыманы бұрғылау сияқты қол еңбегін көп қажет ететін жұмыстарды механикаландыруға оң ықпал жасады. Тау-кен ісінің сапа жағынан дамуының жаңа кезеңі 18 ғ-дың соңы мен 19 ғ-дың басында болды. Қазақстанда 18 ғ-да Риддер, Бұқтырма, Зырян, Белоусов, Николаев, т.б. кен орындары ашылып, кен өндіріле бастады. 18 – 19 ғ-ларда тек Кенді Алтайда ғана түсті металдардың 850-ге тарта кен орындары ашылды. 1920 – 80 ж. Қазақстанда кен өндіру өнеркәсіп орындары қарқынды дамыды. Осы жылдарда барлау жұмыстарының көлемі ұлғайып, түсті және қара металдар, тау-кен хим. шикізаттар, көмір мен мұнай, алтын және сирек металдар, хром, т.б. пайдалы қазылымдардың жаңа кен орындары ашылды. Сонымен қатар бұрынғы су басып қираған кеніштер қалпына келтірілді. 2-дүниежүз. соғыс жылдары Қазақстан стратег. маңызы бар металдар мен отындар – марганец, қорғасын, молибден, хром, көмір, т.б. пайдалы қазылымдарды өндірудің негізгі орт-тарының біріне айналды. 1991 – 2000 ж. пайдалы қазылымдардың өндірілуі күрт төмендеді. Ал қазіргі уақытта пайдалы қазылымдарды өндіру біртіндеп қалпына келтіріліп, мұнай өндіру қарқындап өсуде; қ. Тау-кен өнеркәсібі; Тау-кен техникасы.
Пайдалы қазылымдар өнеркәсіптің, тасымал көліктің, ауыл шаруашылығының, құрылыстың таптырмайтын шикізаты болып саналады. Сондықтан да Тау-кен ісі дүниежүз. экономикада өнеркәсіп өндірісінің ең маңызды салаларының бірі болып саналады.
## Дереккөздер |
Біржан сал Қожағұлұлы (1834, Ақмола облысы Біржан сал ауданы — 1897, туған жерінде) — Қазақтың әйгілі ақыны, сазгер.
## Өмірбаяны
Ол 1834 жылы Ақмола облысының Біржан сал ауданында дүниеге келіп, 1897 жылы алпыс үш жасында туған жерінде қайтыс болған. Бозбала кезінен әнші-ақындардың қасына еріп, той-думанның сәніне айналады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері – Біржан салдың ұстаздары. Орта жүз Керей тайпасы Ақсарынан шыққан.
1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етеді. Біржан сал қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін, халық музыкасын жаңа белеске көтеріп, өз ән-өлеңдерімен толықтырған ірі тұлға. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, т.б. арқаның атақты ақын-әншілері – Біржан салдың мектебінен өнеге алып, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне мол үлес қосқан өнерпаздар.
Біржанның үлкен әкесі - Қожағұл, өз әкесі Тұрлыбай қарапайым шаруа болған. Біржан алғаш ауыл арасында ән салып, өнер куған, бертін келе өз жанынан да ән шығара бастайды. Ол — қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан сал әндері өзі өмір кешкен заманның неше алуан окиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем сазға бөлейді. Біржанның алғашқы әндерінің бірі — «Біржан сал» әні. Мұнда жастық шақтың от-жалыны да, салдық, серілік салты да, сұлулык атаулыға қызығу да көрініс береді. «Айтбай», «Ақтентек», «Алтын балдақ», «Бірлен», «Ғашығым», «Мәті-Дәулен» сияқты әндер Біржан сал шығармашылығындағы шоқтығы биік, сыршыл шығармалар. Мысалы «Ләйлім-Шырак» немесе «Көлбай-Жанбай» әнінде жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге деген ішкі жан толкынысы, көніл күйі паш етіледі. Біржан сал патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заңжосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігіне асқақ әндерімен, уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Оның «Жанботасы» тек Азнабай болыстың ғана зорлықшылдығын әшкерелеп қоймайды, сол сияқты озбыршыл Жанботаларға деген акынның ашу-ызасын білдіреді. Ал «Адасқақ» атты әнінде осы ойын, шонжарларға деген іштегі ыза-кегін одан әрі айқындай түседі. Заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген Біржан салның наразылығы, өкініш үні тіпті оның өмірінің соңғы кезеңінде шығарған «Жамбас сипар», «Теміртас», «Қарасу есік алды» деп аталатын трагедиялық әндерінен де айқын сезіледі.
Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салның әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б.), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б.). Біржан салның ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Кеңес заманында Ғ. Айтбаев, К, Байжанов, Ә. Кашаубаев, К. Бабаков, Қ. Лекеров, Ж. Елебеков, М. Ержанов сынды әншілер Біржанның өз шығармашылығын, оның әншілік-орындаушылық ерекшелігін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырыпсалма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б.). Оның ақындық өнерін кейінірек Сара Тастанбекқызы, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жоқ. Біржанды «жынданды» деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржаның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды. Біржан мен Сараның айтысы негізінде КСРО халық артисі, композитор М. Төлебаев қазақ опера өнерінің классикалық туындысы болған «Біржан—Сара» операсын жазды (либреттосы Қ. Жұмалиевтікі). Ал академик А.Қ. Жұбанов «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» (1942) атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнады. 1982 ж. республика жұртшылығы халық композиторының туғанына 150 жыл толуын салтанатпен атап өтті.
## Шығармашылығы
Біздің заманға Біржан салдың алпысқа жуық әндері жеткен. Оның әндері нәзік сезімді, сұлулықты жырлаған сыршылдығымен қоса («Ғашығым», «Қаламқас», «Ләйлім шырақ», «Айтбай», «Ақтентек», т.б.), әлеуметтік мән-мазмұнымен де («Жанбота», «Адасқақ», «Көлбай – Жанбай», «Шідер», т.б.) құнды. Сара ақынмен айтысы оны дарынды, суырыпсалма ақын ретінде дүйім елге танытты. Біржан салдың ақындық өнерінің өріс ашып, өрби түсуіне Сара, Әсет, Доскей, т.б. қатарлы тұтас бір сала буын игі әсерін тигізген.
Өмірінің соңғы кезінде ру арасындағы талас-тартыстар, ағайын ішінің кикілжіңі Біржан салдың жеке басына да қатты әсер еткен. Қиянатшылар тіпті оны «жынданды» деген лақап таратып, қол-аяғын байлап тастауға дейін барады. Аталмыш оқиға Біржан салдың «Теміртас» әнінде үлкен қасіретпен айтылады. Оның «Айтбай», «Адасқақ», «Жамбас сипар», «Жонып алды», «Алтын балдақ», «Көкек», «Жанбота», «Теміртас» сияқты әндері дәстүрлі қазақ әндерінің классикалық үлгілері ретінде қазақ мәдениетінің алтын қорынан орын алды. Олар Ғаббас Айтбаев, Қали Байжанов, Әміре Қашаубаев, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Қосымжан Бабақов, Қуан Лекеров, Мәжит Шалқаров, Темірбек Арғынбаев, Қайрат Байбосынов, т.б. әншілердің орындауында ел арасына кең тарап, халық игілігіне айналды. Біржан салдың музыкалық мұрасы бірнеше рет жинақ болып басылып шықты. Мұқан Төлебаев «Біржан – Сара» операсын жазды.
Біржанның өмірінен қысқаша үзінділер: 1865 жылдың жайма шуақ жаз айы. Көк майсалы Көкшетау етегіне тігілген ақ шаңқан үйлер шапқан ат шаршайтындай аймақты алып жатыр. Себебі Сары Арқаның астанасы Омбыдан "генерал-губернатор келе жатыр" деген хабар алыс-жақын аймақты түгел шарлап, қалың ел әуре-сарсаңға түскен. Әсіресе болыс, старшындар қатты әбігер үстінде. Үй тігу, қонақ күту, сән-салтанат көрсету жөнінде бірінен-бірі асып түскісі келіп жанталасуда. Бұл аймақтағы көп болыстың ішіндегі ең көрнектілері - Азнабай мен Жанбота. Азнабай - жуан тұқым Қоңырқожаның баласы болса, Жанботаның "сегіз болыстан шені артық" (Біржан салдың сөзі)...
Түске салым Жанбота тіктірген үйлер жақтан шырқау ән естілді. Бұл - "Сары Арқаны әнмен сандалтқан" Біржанның дауысы екенін естіген жұрт сол жаққа құлақ түріп, аңсары ауа бастаған. Басқа шаруа былай қалып, әсіресе жас жігіттер, қыз-келіншек ән шыққан жаққа ағыла бастады. Бұл - Жанботадан абыройын асырғысы келіп жүрген Азнабай болысқа ұнаған жоқ. Генерал-губернатор келмей жатып, Жанбота ауылының той-думанға айнала бастағанын жақтырмай, араға кісі салып көріп еді, бақталас болыс: "Жастардың қолқалауымен ән салып отырған Біржанға мен не деймін?" - деп қырсық жауап қайтарыпты.
Біржан отырған үйдің иесіне: "генерал-губернатор келгенше қоя тұрсын" - деп сөз айттырса, ол да: "Жиналып тұрған көпшілікке топырақ шаша алмаймын", - десе керек. Бұған ашуланған Азнабай мінезі дөкір, дойыр қамшылы поштабайын жұмсап: "Тоқтат Біржанды!" - деп бұйырады. Поштабай барып бұйрықты жеткізсе, Біржан тоқтамайды. Поштабай әуелі қолындағы домбырасын тартып алмақ болады. Өзі де балуанға түсіп жүрген қарулы Біржан домбырасын бермейді. Сосын поштабай қолындағы қамшымен Біржанды бір тартып жібереді. Мұның аяғы төбелеске айналып, отырған жұрт поштабайды үйден қуып шығады. Бірақ денесіне қамшы тиген Біржан бұған қатты намыстанып, жан айқайы "Жанбота" әнін шығарған. Мұнда өзін қолқалап ертіп келген Жанбота болысқа:
"Жанбота, осы ма еді өлген жерім?Көкшетау боқтығына көмген жерің?!" -
деп ашулана шырқаса да, "қарғаның көзін қарға шұқымайды" дегендей, "азуы алты қарыс" Азнабайға ештеңе істей алмасын байқаған соң, атақты "Адасқақ" әнін шығарған. Онда бұл дүниеде әділеттің жоқтығын, кім болса да біреуге жағынудың, жағымпазданудың керек еместігін, өз күшіңе, біліміңе, қабілетіңе қарай өмір сүру керектігін өкіне, ашына айтқан.
Бұдан кейін Біржан сал өз ауылында тұрақтамай, ел кезіп кетеді. "Үш жүзді сайран қылған Біржан едім" деп өлеңінде өзі айтқандай, қазақ жерінің барлық түкпірін аралайды. Ел көреді, жер көреді, талай той-думандардың сәні, көркі болады. Жүрген жерлерінің бәрінде бүгінге дейін ел аузында жүрген, халқымыздың өшпес мәдени қазынасына айналған әндер шығарады. Бүгінгі әншілеріміз айтып жүрген "Ләйлім шырақ", "Теміртас", "Жайма шуақ", "Айтпай", "Бурылтай", "Айбозым", "Асыл-Ақық", "Керкекіл", "Ақ серкеш", "Мәті-Дәулен", "Алтын балдақ", "Телқоңыр", "Аққошқар", "Көкек" т. б. әндері - мәңгі өлмейтін туындылар. Бұлардың бәрі бұрын жеке дауыста орындалса, ұлы композиторымыз Мұқан Төлебаев біразын "Біржан - Сара" операсында пайдаланған. Арқаның ақиығы Біржанның Жетісу бұлбұлы атанған ақын Сарамен айтысы да - өлмес қазынамыз.
Біржанды өз құлағымен тыңдаған данышпан Абай:
Құлақтан кіріп бойды алар,Әсем ән мен тәтті күй.Көңілге түрлі ой салар,Әнді сүйсең - менше сүй, -
деген мәңгілікке жетерлік сөз қалдырған.
## Тағы қараңыз
* Біржан сал (фильм)
## Дереккөздер |
Түрік қағанаты ( ) — Көк түріктердің тайпалық одағы орта ғасырларда (552 - 603 ж.) басқарған Азиядағы ірі мемлекет. Тарихтағы ең ірі мемлекеттердің бірі.
Түрік қағанатының күшейген уақытында Солтүстік-Шығыс Қытай (Манчжурия), Моңғолия, Алтай, Шығыс Түркістан, Батыс Түркістан, Орта Азия, Қазақстан және Солтүстік Қапқаз аумақтарына иелік еткен.
## Түрік этнонимы
«Түрік» этнонимінің алғаш рет аталуы қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй кінәздігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылық жасап, ойрандап кететін болды деп хабарланады. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты. Қытайлар түріктерді сүнну-ғұндар деп атаған. Түрік этнонимі ежелгі Көк түріктеріне тән. Оны түркиялық түріктермен шатастырмау керек. Оларды Осман түріктері деп атаған жөн. Ал бүгінгі күндегі кең қолданылып жүрген түркі сөзі - жасанды сөз. Ресей ғалымдары көк түріктерді осман түріктерімен шатастырмау үшін тюрк сөзін ойлап тапқан. Кейіннен қазақ ғалымдары да ресейлік әріптестерінен қалыспай тюрк сөзін өздерінше түркі деп аударып алады.
## Тарихы
### Қалыптасуы
Ұлы қоныс аудару дәуірі (II — V ғасырлар) Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық және саяси қартасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік Моңғолиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далалық өңірге қоныстанады, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жеткен.
VI ғасырда Қазақстан жерлері құдіретті держава — билеушілері түркі тайпасының әулеттік Ашина руынан шыққан Түркі қағанатының билігіне түсті. Түркі этносының өзі қағанаттың құрылар алдындағы кезеңде Гәңсу, Шығыс Түркістан және Алтай аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасқан.
Түркі қағанатының саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - Жетісу деп пайымдалады. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекетінің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужандарға қарсы шығып, тәуелсіз мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужандар жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпасының Ашина руы жужандарға қарсы күресті басқарады. 551 ж. батыр Бумын Қытайдағы Батыс Вэй патшалығымен бірігіп, жужан мемлекетін талқандайды.
### Түркі қағанаты
Ерте Түркі мемлекеті - Түркі қағанаты 552 жылы құрылды. Оның негізін салған - Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады.Бумын өлгеннен кейін таққа оның інісі Қара-Еске отырады, оның бастауымен түріктер жоғары жағында бір жердегі Бұкрат (Мула) тауларында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескенің мұрагері деп шежіреші оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол кағандық тағына Мұқан қаған деген атпен отырады, оның лақап аты Йанту болды. Мұқан қаған (553-572) билік құрған жылдарда Түркі қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырады, Солтүстік Қытайды алым-салық төлеп тұруға мәжбүр етеді. 563-567жж. эфталит патшалығын басып алады. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға дейін және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан.
Бұл жылдары түріктердің батыста жасаған соғыс жорықтары бұлардан да күшті бола түседі. Бұларды Бумынның басқа бір інісі Иштеми бастайды. 552 не 553 жылы батысқа жасалған жорықтардың бірінде Иштеми Бумыньмен бірге болып, «он ұлы жетекшіні (немесе қауым бастығын) басқарды, он түмен әскері болды; ху елін (соғдылықтарды) жуасытуға аттанды және «Он тайпалық» деп атап өзін қағанмын деп жариялады».
Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне дейін баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы ИЕштеми Солтүстік Кавказды басып алады, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчьті басып алып, 576 жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Иштеми өлгеннен кейін 582-593 жылдары билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыстар, әлеуметтік қарама-қайшылықтар қағанатты әлсіретіп, оның 603 жылы Шығыс және Батыс түркі қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Шығыс Түркістаннан Амударияға, Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейінгі жер Қағанат қарауына көшеді.
Түркі мемлекетінің басында - қаған тұратын, оның оң қолы (көмекшісі) - "яғбу" титулымен аталатын. 568 ж. бастап Түркі қағанаты 4 аймаққа бөлінетін. Қағанның ордасы - Алтайда болған. Халық 3 әлеуметтік топқа бөлінген - бектер, қара будундар (жалпы халық), таттар (құлдар). Түріктерге бағынатын тайпалырдың барлығы - оғыз деп аталатын.
581 ж. Қытайда Чжоу династияның орнына Суй династия келгеннен кейін, жаңа патша түріктермен барлық сауда қарым-қаныстарды үзді. Енді Қытайдан жібек маталары Орта Азияға келмейтің болғандықтан, түрік қағандарының Ұлы Жибек жолындағы рөлі азаюға бастады. Тобо хан қайтыс болғаннан кейін, түркі қағанатта өзара қырқыс басталады. Суй династияның патшалары осы ішкі өзгерістерді сезіп, түркі қағанатты ыдыратуға, әлсіретуге тырысады. Осы саясаттың нәтижесінде, 602-603 жж. қарай, түркі қағанаты екіге бөлініп кетеді.
604 ж. Батыс Түркі қағанатының қағаны болып Тардуш (Дато) сайланды. Ал Шығыс Түркі қағанатының қағаны болып сайланды.
## Сыртқы саясаты
Отырықшы аудандардың байлығын иеленуге ұмтылу түріктердің батыстағы, Орта Азиядағы саясатының негізі болды. Олар эфталиттерінің батыс тармағына міне осы арада кездесті, ал эфталиттердің иеліктері Каспий теңізінен Солтүстік Үндістанға және Шығыс Түркістанға дейінгі жерді алып жатқан еді. Өзінің армиясының орасан зор да икемді құрамына қарамастан, мұндай күшті жалғыз жеңіп алуға түріктердің ша- масы келмейтін. Олар үшін соғыс сасанилік Иранмен әскери одақ жасасқаннан кейін ғана табысты бола бастады. Эфталиттерге вассалдық тәуелділікте болған Иран оларға ұзақ уақыт бойы жыл сайын күміспен салық төлеп тұрды, мұны осы мақсат үшін арнайы соғылған пехлеви жазуымен қоса эфталит жазуы бар теңгелер көрсетеді. Сондықтан түріктердін эфталиттерге қысым жасауы Иранның сасанилік билеушілеріне қолайлы болды. Түрік қағанымен жасалған келісім бойынша Хұсрау I Ануширван шах өзінің армиясын Тоқарстанға аттандырып, оны 564 жылы эфталиттерден тартып алды, сөйтіп эфталиттер өздерінің берік те қамсыз тылынан уақытша айырылып қалды. Мұның өзі түрік кағаны Силзибулға 563—567 жылдары эфталит патшалығын талқандауға мүмкіндік берді. Түрік-эфталит соғысы біткен бойда-ақ Шығыс пен Батыстың арасындағы керуен жолдары бойында жатқан жерлерді бөлуге келгенде одақтастар арасында араздық басталды. Бұл жерлерді иелену жол асуларын кеңінен пайдалануға, жібек, тәтті тағамдар, сәндік заттар, т.б. саудасын бақылауға, Шығыс пен Батыс арасындағы тауар айырбасына белсене қатысуға мүмкіндік беретін еді.Бұл саудада бүкіл Орта және Орталық Азия аумағында негізгі делдалдар соғды көпестері болды, олар өздеріне қолайлы жағдайды сақтап қалуға бәрінен де гөрі мүдделі болатын. Сондықтан бұрынғы одақтастармен араздасып қалған түрік қағаны Хұсрау I Ануширванга Персия арқылы Византияға жібек және басқа тауарлар өткізуге рұксат сұрап, елшілік жіберуге ұйғарганда, бұл елшілікті соғды көпесі Маннах бастап барғанына таңдануға болмайды. Алайда елшілік сәтсіздікке ұшырады. Хұсрау I Ануширван қағанатпен қатынасты көрінеу біржолата үзуге батылы бармай, әкелген жібектің бәрін сатып алуга бұйрық берді, сөйтті де, оны Маниахтың көзінше өртеді. Екінші елшілік те осылай сәтсіз болып шықты.
Бұл жағдайда түріктер тікелей Константинопольге, Византияның императоры II Юстинге сөз салуды дұрыс көрді. Тағы да сол Маниах бастаған елшілікке енді Кавказ арқылы жүруге тура келді. Маниахтың Константинопольдегі келіссөзі сәтті болды, ол кейін қайтқанда түріктердін жаңа одақтасының өкілі, Византия елшісі Земархты алып қайтты. Земарх елшілігі Кавказдан асып, Каспий теңізін жағалап, Хорезм арқылы Сырдарияға жетгі. Бұл елшіліктің сипатталып жазылуы Менандрда сақталған. Ол елшілердің екі оттың арасынан өтіп, тазалану рәсімін жасауға тиіс болғанын әңгімелейді, қаған шатырының ішкі жиһаздарын, дөңгелектері бар алтын тақты суреттеп жазады. Византия елшісінің түрік қаганымен келіссзөде түріктер мен Византия арасында жібекпен тікелей сауда жүргізу туралы және олардың армияларының сасанилік Иранға қарсы бірлесіп қимылдауы туралы сөз болады.Алайда бірінші тармақта екі жақ келісімге келе алмайды, өйткені бұл кезде Византия жібек құртын өсіруді өзі үйреніп алған болатын, сондықтан ол сырттан жібек әкелуге зәру емес еді. Византиялықтар түріктерден Иранға қарсы әскери көмек қана күтті. Каған сарайының бұған оңқарайтындығы айқын болса да, бұл мәселе жөнінде де нақты шешім қабылданбады. Бұл Иран мен Византияны әлсіретуді көздеген дипломатиялық есеп болса керек. Солай болып шықты. Өздерінің араларындағы қатынастарды соғыс жолымен анықтап алудан қолдары босамаған Иран мен Византия қағанатгың істеріне ықпал жасай алмады.
Бірақ 575 жылы жағдай өзгерді. Византия мен Иран өзара уақытша бітім жасасты. Тіпті Византия түріктерге қарсы күреске олардың бүлікшіл вассалдары уархун (вархонит) -түріктерді тарту үшін Кавказдың арғы жағына және Кавказға кіруге әрекет жасады. Бұған жауап ретінде түрік атты әскері Киммерия Боспорына, онан кейін Қырымға және Батыс Кавказға жойқын жорық жасады.
## Түркі тайпаларының діні
Түріктердің наным-сенімдері және дінi — жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың — ша- мандардың қолында болды, ал шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар, сәуегейлер, емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер- Суб) сиыну болды". Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп аталды.
## Түркі мәдениеті
Түркі мәдениеті - ежелгі заманнан өмір сүріп келе жаткан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан мөдениеттің жалпы атауы. Түркілердің алғашқы ата қонысы Шығыс Тянь-Шань мен өңірі болған. "Халықтардың ұлы қоныс аударуының" нәтижесінде қазіргі Қазақстан, Орта жөне Алдыңғы Азия, Шығыс Еуропа территорияларына кең таралып орналасқан түркілер қазіргі түркі тілдес халықтардың барлықтарының субстраты болып табылады. "Теле" деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады. "" Теле"" түрік деген мағына береді. "Түрік" этнонимі алғашқы кезде белгілі бір ақсүйектерден шыққанын білдірген (ғылымда этносқа қатысты "түрік"терминін қолдану қалыптасқан, біз соған арқа сүйейміз). Түркі қағандағы тұсында түркі тілінің өрісі барынша кеңіп, ұланғайыр өлкедеғі негізгі тілге айналған. Түркілердің жазуы да болған. Сол көне түркі жазбаларынан түркілердің дүниетанымдық көзқарастары, наным-сенімдері туралы көп мағлүмат алуға болады. Көне түркілер аспан денелерінің қозғалысына карап ауа райын, жыл маусымдарының қандай болатынын күні бұрын анықтай алған. Көне түркілер геометрия, математика ғылымдарынан біршама хабардар болған, оны су жүйелерін салуға, күрделі ғимараттар, карауыл төбелер тұрғызуға, т.б. пайдаланған. Олар металды, түрлі минералдарды еріту әдістерін, шөптердің емдік қасиеттерін білген. Емдеудің неше түрлі әдістерін де жетік меңгерген. Ежелгі түркілер, негізінен, қос күшке - Көкке және Жерге сиынатын болған. Көк Тәңірінің рақымымен елді билеген қағандар "Аспанда туған және Күнмен, Аймен безендірілген" деп аталған. Ежелгі түркілер үшін Көк пен Жер-Судан кейін тұрған құдіретті күш әйел, ошак басы құдайы Ұмайға табынған. Түркі халықтарының мәдениетінде персонификациялабаған, шексіз аспан әлемімен қатар аспан шырақтары, құтты мекен, отсуға да бас игенін білдіретін деректер кездеседі.
## Дереккөздер |
Дулат Бабатайұлы (1802, Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы Сандықтас қонысы — 1874, сонда) — көрнекті ақын, жырау, сатирик, ағартушы, қоғам қайраткері, тарихшы, Абайдың ұлық тұтқан ұстазы. Өлеңдері ел ішінде көп тараған. Дулат шығармалары негізінен дидактикалық негізде жазылған. 1880 жылы Қазанда жарық керген «Өсиетнама» деген жинағына ақынның заманы туралы толғаулары енген.
Орта жүз құрамындағы найман тайпасының Қаракерей сыбан руынан шыққан. Өмірі туралы деректер толық зерттелмеген.
## Шығаршымалығы
Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде таралған. Кейбір өлеңдері Қазан қаласынан 1880 жылы алғаш рет “Өсиетнама” деген атпен жеке кітап болып жарық көрген. Жинаққа ақынның сол кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Ақынның кейбір өлеңдері кеңес дәуірінде әр түрлі хрестоматияларда “XVІІІ — XІX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары” (Қазақ КСР ұылым академиясының баспасы, А., 1962) деген жинақта, кейін “Үш ғасыр жырлайды” (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. А., 1965) жинағында басылып шықты. Ал, “Еспембет” поэмасы алғаш рет 1957 жылы “Жұлдыз” журналының 5-нөмірінде жарияланды. Дулат шығармаларын барынша зерттеп, жинап баспаға әзірлеген Қ.Өмірәлиев болды. Ақынның жеке жыр жинағы “Замана сазы” деген атпен 1991 жылы жарық көрді.
Дулаттың өлең-жырларының басты сарыны — XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету. Ақын “Тегімді менің сұрасаң”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа”, “Асқар таудың сәні жоқ”, т.б. жырлары мен жеке кісілерге айтқан “Сүлейменге”, “Бараққа”, “Кеңесбайға”, т.б. арнау өлеңдерінде қазақ жерінің отарлануын, ел билеушілердің отаршыл саясаттың шылауында кетуін “Сауыр жерден айрылып, Қазақ елі жұқарды..., Орыстың көрсе ұлығын, Қыздан дағы қылықты..., Майырдың алса бұйрығын, Борбайға қысып құйрығын, Ел пысығы жортады”, — деп, кекті де отты жыр жолдарына айналдырған.
Дулаттың ақындық өнері, негізінен, XIX ғасырдың алғашқы жартысында қалыптасты. Осы кезеңнің өмір шындығы Дулат шығармаларына арқау боп өрілді. Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық басқару жүйесін жою саясатын орнықтырған Ресей империясының 1822 — 1824 жылдары шығарған Қазақ даласын басқару жөніндегі ережелеріне қарсылық Дулат шығармаларының тақырыптық, стильдік, жанрлық ерекшелігін айқындады. Дулаттың уытты, шыншыл сөздерінің кімдерге арналғанын оның: “Халыққа емес сыйымды, Парақор баспақ биіңді, Ел бүлдіргіш бегіңді, Улы тілмен улаттым”, — деген өлең жолдары көрсетіп тұр. Туған халқының екі жақты езгіге түсіп, көз жасының көл боп ағуы, қайғысы мен мұңы ақынның жан сыры ретінде жыр болып төгілді. Дулаттың образ жасау, өлең өрнегін жетілдіру, замана сазына қарай ақындық өнерде жанрлық, стильдік, сонылық таныту ерекшелігі кейін Абай шығармаларында дамытылып, жалғастық тапқан. Дулат ендірген қазақ өлеңі құрылысындағы жаңалықты, яғни “а а а б” түріндегі желілі ұйқасты Абай ақындық дәстүр ретінде қабылдап, “Келдік талай жерге енді” өлеңінде одан әрі дамытты. 19 ғасырдың 1-жартысында ертеректе туған батырлық және лиро-эпос жырлары сияқты фольклорлық туындылар немесе тарихи жырлар болмаса, қазақ топырағында көне тақырыпты алып, ойдан сюжет құрып, поэма жанры үлгісінде шығарма жазу дәстүрге енбеген еді. Дулат өзінің “елге қорған ер туса” деген идеясын халыққа жеткізу үшін, қазақ-қалмақ соғысы тұсындағы сюжетті алып, “Еспембет” поэмасын жазған. “Еспембет” жанрлық ерекшелігі жағынан батырлық эпосқа жақын. Елдік, елдің батыр ұлдары туралы идея “Еспембеттей ер қайда?, Ер күтетін ел қайда”, — деп басталатын ірі туындыда айқын көрініс тапқан. Дулаттың бұдан басқа “Шаштараз”, “Тымсал өлең” атты ірі шығармалары бар. М.Әуезов Дулатты ғылыми зерттеулерінде, “Абай” романында жоғары бағалайды. 1947 жылғы ҚКП ОК-нің әдебиет, өнер жөніндегі қаулысындағы Дулатты діншіл, хандық дәуірді, ескілікті аңсаушы кертартпа ақын деген теріс бағадан кейін, 1959 жылы өткен қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми конференцияның ұсыныстарында Дулат жөнінде “... творчествосын орта мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын”, — деген саяси қорытынды берілді. Сол себепті “Абай” романында өз атымен берілген Дулат “Абай жолында” Барлас атанып кете берді. Әйтсе де, Дулат шығармалары хрестоматиялық оқулықтарда, кейбір жинақтарда жарияланып келді. Дулат мұрасы қазақ әдебиеті тарихында әр қилы таным тұрғысынан бағаланып, 1940 — 1950 жылдары қызу пікірталас нысанына айналды. Дулат мұрасы жөніндегі ғылыми таным мен дұрыс баға талантты ғалым Қ.Өмірәлиевтің“Қазақ поэзиясының жанры мен стилі” деп аталатын көлемді ғылым монографиясының басылым көруіне байланысты тұрақтана бастады.
## Шығармалары
Ақын «Тегімді менің сұрасаң», «Ал, қарағай сұлу сындарлы», «О, Сарыарқа, Сарыарқа», «Асқар таудың сәні жоқ» атты өлеңдерінде ел басқару ісіндегі озбырлық, әділетсіздікті, патшаның отаршылдық саясатының әсерінен жер-қонысынан айрылған ел жағдайын сөз етсе, «Сүлейменге», «Кеңесбайға», «Бараққа», «Ел аралаған ишанға», «Еспембет» өлеңдерін жеке кісілерге арнайды.Ақын 19 ғасырдың 40-50 жылдарында өндіре жазған. Бұл - Ресей патшалығының қазақ жерін отарлау саясатының барлық салада бел алған кезі. Дулат осыны жыр өзегі етсе, кертартпа феодалдық-хандық дәуірді жоқтағаны емес, тәуелсіздікті, еркіндікті аңсағаны еді.
- десе, тіпті өткен ғасырдың орта тұсы емес, одан 100-150 жыл кейінгі біздің заманымыздағы қазақ халқының, оның қоғамының күй-қалпын суреттеп отырғандай. Дулат ақын айтқандай:
- сияқты шындық жергілікті басшыларға бұдан бір, бір жарым ғасыр бұрын ғана емес, «одақтасып» тұрған кезіміздегі біздің де ұлықтарымызға тән еді. Дулат ақынның бұл жердегі байқағыштығын кейін ұлы Абайдан да көрмейміз бе? Отаршылдық қамытын мықтап киген қазақ қоғамының ащы шындығын жырлауға келгенде, Дулат пен Абай көп сәттерде бір-біріне үндес келіп жатады. Дулат суреттеген өз елін, қазақты қорқытатын «ел пысығы», айталық, болыс «майырдың бұйрығын алғанда, борбайына құйрығын қысып, алдына түсіп томпаңдаса», Абай бейнелеген болыс та:
-деп өзі мойындайды. Абай да:
деп, Дулат айтқан «шен-шекпенге сатылған, батпаққа елін батырған» ұлықтар портретіне ұқсас етіп беріп тұр. Әрине, бұл жерде Абай образды Дулаттан «ұрлап тұрған» жоқ: екеуін де осылайша сөйлетіп қойған - өмір шындығы, олардың сол шындыққа барған суреткерлік талғамдары. Абайдың қазақ халқының тағдырын толғаған кеп сөзі жүз жыл кейінгі біздің заманымызға арналғандай көрінсе, Дулаттың да:
дегені де бейне бізге айтып тұрғандай. Ар жағын былай қойғанда, соңғы 70-80 жыл бойы Дулат айтқандай:
империялық торға, коммунистік әміршілдік құрығына түскен жоқпыз ба? Жалғыз ел билеу, заң-сот істеріне қатысты ғана емес, езге сәттерде де екі алыптың үндес, идеялас тұрғанын кереміз. Мысалы, ақынға, ақындыққа екеуі де қатаң талап қояды. Дулат:
десе, Абай:
деген талап қояды. Бірақ «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиген» сөз патшасын қалың жұртшылық түгел қабылдап жатыр ма? Абайдың:
деп зар илегені және белгілі.
-деп Шәкәрім айтқандай, ұлы Абай «сөзімді айналама жеткізе алмадым, ұғып тыңдар адам аз» деп күңіренсе, осы ойды Дулаттан да көреміз. Ол бірде:
- дей келіп, сол асыл сөзді айтатын да, тыңдайтын да кісі жоқ, ылғи «қылжың, қылжақ туысқан, қырт пен мылжың ағайын» десе, тағы бірде:
деп, заман жайын толғап, ел билеген ұлықтар мен қадірі асқан жақсыларды сынап, «қармайтұғын талы қалмай, тереңге сүңгіген елі» туралы «түнде ұйқы бермеген көзінен төккен арманын» айтады. Бұл - Дулат пен Абайдың ортақ зары, заманы, ортасы тудырған шындық үні. Дулат - Абайға дейінгі қазақ ақындарының ішінде жазба поэзияға бір табан жақын келген, Еуропа мен орыс мәдениетінде классикалық поэзия деп аталатын өлең сөздің біраз белгілерінің қазақтағы бастауын танытқан ақын. Қазақ поэзиясы Абайға дейін ауызша жаралып, ауызша таралған, бірақ тілі ауыз әдебиеті тілінен өзгеше түсетін, авторлы поэзия болды, қазіргі жоғары үлгідегі жазба поэзияны бастаушы - ұлы Абай десек, Абайдың тақыр жерден өнер таппағанын және білуіміз керек. Қазақтың жазба поэзиясының алғашқы нышандары Дулат өлеңдерінен көрінеді. Іргетасты қалаған Абай болса, соны қалау кезеңі туғандығын, қалайша қалаудың алғашқы үлгілерін көрсеткен Дулат деп айтуға әбден болады. Сөзіміз құрғақ болмас үшін «кезбен көрсетіп, қолмен ұстататын» мысалдармен дәлелделік.
## Дулат өлеңдерінің ерекшілігі
Дулат - жыраулық мектептен шығып, ақындық мектепті күшейткен суреткер. Бұл - жыраулықтың төмендігінен, әлсіздігінен емес, заман талабынан туған бетбұрыс. 19 ғасырдағы қазақ поэзиясы үшін енді өлең арқылы ақыл-насихат дидактикалық сипат пен заман, қоғам, адам туралы жалпы философиялық толғаныстар аздық етеді. Еңдігі жердегі поэзиядан нақтылыққа көшіп, заманға ілесіп отыру, жалпы насихаттан гөрі сынау, күйіну, сүйіну сияқты нақты суреттерге бару талап етіледі. Дулатты кейде, тіпті, жырау деп атағанымен және сырт қарағанда өлең-жырлары 7-8 буынды жыр өлшемімен келгенімен, ол жырау емес, ақын. Өйткені, құрылымдық және тақырыптық бітімі жағынан Дулаттың өлеңдері бұрынғы жырауларды былай қойғанда, тіпті кешегі Бұхар толғауларынан, одан қалды езімен тұстас ақындардың туындыларынан мүлде өзгеше құрылған дүниелер. Жазба поэзияның өлең әдісі ауызша дамыған өлең-жырлардан ерекшеленетін болса, сол өзгешеліктің бірі - шығарманың белгілі мақсатпен ажыратылатын ірі бөліктерге, ғылым тілімен айтқанда, шоғыр (тирада) дегендерге бөлінуі. Әр бөлік бір шағын идеяны (тақырыпты) білдіруі шарт, сонымен қатар әр бөлікті шоғыр етіп тұратын құрылымдық белгілері болуы қажет. Шоғырлардың тармақ сандары біркелкі болмайды және әр шоғырдың соңғы жолындағы ұйқас өзге шоғырлардың ең соңғы жолындағы ұйқаспен бірдей түсіп, сол елеңді тұтас дүние етіп құрастырып тұруы керек. Демек, өлеңдегі шумақ пен шоғырды шатастыруға болмайды: шумақ - қазақ поэзиясы құрылымында бұрыннан бар тәсіл, оның тармақ сандары біркелкі болады. Өлеңді шоғырларға бөліп құрастыру тәсілі қазақтың ауызша дамыған өлең-жырларыңда жоқ. Ол - жазба әдебиетке тән өлең құрылымы. Бұл құрылым қазақ поэзиясында Дулаттан басталады. Ақынның «Тегімді менің сұрасаң» деп басталатын өлеңі 6 шоғырдан тұрады. 1- шоғыр:
Мұндағы тақырып - ақынды таныстыру, алдыңғы 8 тармақ екі-екіден бөлініп, өзара ұйқасқан (нуынан, буынан, суынан), ең соңғы 10 тармақ жоғарғы ұйқастан тыс Дулаттың деген сөзбен аяқталады. Келесі 6 жол бір шоғыр, мұндағы тақырып - жырын тыңдауға шақырған ақынның қандай екендігін таныстыру, бұл шоғырдың өз ішінде «ағызып, тамызып, тойында, ойында» деген ұйқастары бар, ең соңғы жолы «Дулаттың» деген сөзбен аяқталады да, алдыңғы шоғырдың соңғы тармағымен ұйқасады. Алты жолдық 3-шоғыр да ақындық қуатты танытуға арналған. 4-шоғыр осы ақындық қуатты неге, кімге жұмсайтынын білдіреді, соңғы тармағы «улаттым» деген сөзді ұйқасқа шығарады. 5, 6-шоғырлар да осылайша әрқайсысы бір-бір шағын идеяны сез етіп, ең соңғы тармақтары арқылы өзара ұйқасады. Сөйтіп, алты шоғыр бір ұйқасқа құрылып, елең тұтастығын құрайды. Бұл - нағыз жазба поэзия үдесінен шыққан композиция. Дулаттың едәуір шығармасы осындай құрылыммен ұсынылған. Бұл тәсілдің алғашқы көрінісі Дулаттан басталса, оны жүйеге айналдырып, әрі қарай бекіткен Абай екенін білеміз. Жоғары дамыған поэзияның басты белгілерінің бірі - поэтик. образдар жүйесінің әр сипатты, алуан түрлі болып келетіндігі. Поэтик., образдар жасаудың тілдік механизмі, яғни образдың тіл арқылы берілуі де Дулатта дағдыдан тыс, жаңа түрлерімен көрінеді. Мысалы, мағыналары жағынан бір-бірімен тіркеспейтін сөздер болады. Айталық, дерексіз (абстракт) ұғым атауы мен деректі (нақты) заттардың немесе адам мен жан-жануарларға тән сын-сипат пен іс-қимыл атаулары бір-біріне жуыспауы керек. Ал көркем әдебиетте, оның ішінде поэзия тілінде образ жасау үстінде мұндай мағыналық кереғар сездерді тіркестіру - ұтымды көркемдеуші амалдардың бірі болып саналады. Мысалы, Абай «жүрегім менің қырық жамау қиянатшыл дүниеден» дегенінде ауылдары алшақ сөздерден «қырық жамау жүрек», «қиянатшыл дүние» деген соны тіркестер жасаған. Бұл тіркестерді құрап тұрған сөздер тіркесімдік қасиеттері бір-біріне жуыспайтын элементтер: қырық жамау не киім, не төсек-орын болса керек, ал бүл жердегі жүрек сөзі «көңіл, сана-сезім» мағынасында түр, демек, дерексіз ұғым атауы. Соған қарамастан бұлар тіркесіп, «кеп қапа шеккен, зар илеген көңілім, ішкі дүнием» дегеннің соны образын жасауға жұмсалған. «Қиянатшыл дүние» де осы іспеттес. Қиянатшыл адам болса керек еді, бірақ, Абайдың дүниесі қиянатшыл сипатқа ие болып түр. Міне, осы тәсілді кепке дейін Абайға орыс әдеби тілінің әсерінен пайда болған тың амал деп келдік, өйткені бүл 19 ғасырдағы орыс поэзиясында кеңінен өріс алған ұтымды тәсілдердің бірі болғаны аян. А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтовтарды оқып, игеріп, оларды аударуға барған Абайдың назарына, әрине, орыс тілінің көркемдеу амалдары ілігуі мүмкін. Бірақ дәл осы тұста Абайға орыс көркем сөзі емес, қазақтың төл поэзиясының тілі үлгі болған. Ілгерірек уақыттардағы ақын-жыраулар тілінде бүл амал ара-тұра кездесетін болса, 19 ғасыр ақындарында едеуір жандана бастайды. Әсіресе Дулат өлеңдерінен әділетке шелдеу, жырмен жуыну («Кеудеме қайғы толған соң, Тұнық жырмен жуынам»), арманды төгу («Күндіз күлкі бермеген. Түнде ұйқы бермеген. Көзінен төкті арманды»), «жетімдіктің белі», «көңілдің құтысы» сияқты тіркестердің сонылығы осылар қатысқан өлең жолдарының экспрессиясын (әсерін) күшейтіп, бұрын айтылмаған тың образдар жасап түр. Мысалы, «Әкеңнің айтқан аз сөзін «Құтысына көңіліңнің Төгіп алма, дәлдеп қүй» деген жолдарында ақын «көңілдің құтысы, ақылды құтыға құю» деген тіркестерді «қиыннан қиыстырады», өйткені бұлардағы сөздер «түтіні бөлек» дүниелер: құты - нақты зат, сауыт, ал көңіл қолмен ұстап, көзбен керіп, құтыға салуға болатын нақты зат емес, соңдай-ақ оны суша, сүт ше құюға да болмайды. Бірақ поэтика, яғни өлең тілі бұлайша «норма бұзуға» бара алады. Көркемдеу тәсілдерін іздеу, оларды құбылтып отыру - асқан зор талант иесінің, қас шебердің, үлкен ақынның арқалайтын жүктерінің бірі.Жалпы өлең сөздің, оның ішіңде жазба поэзияның да көркемдік сипатын танытатын тәсілдердің және біреуі - белгілі бір затты, құбылысты, іс-әрекетті бейнелей суреттеп, өзгеше атау болса (оны ғылымда перифраздар деп атайды), мұнда да ақынның тапқырлық, әр нәрсенің қыр-сырын танушылық қабілеті күшті болмаққа керек. Бұл орайда да Дулат ақынның сөз құдіретін танушылық қасиетіне тәнтіміз. Мысалы, өткен ғасырдың орта тұсындағы қазақ қауымының мәдени-әлеум. күй-жағдайын бейнелейді:
- деп, қалтылдаған қайыққа теңейді.Теңеу, салыстыру дегендер де - қазақ поэзиясы үшін кәнігі, кене көркемдеу амалдары. Дулат пен Абай сияқты ақындардағы қазақ құлағы үшін тосын теңеулер мен метафоралар да ақындық таланттың күшін танытады. Мысалы, Дулаттың:
деген өлең жолдарындағы теңеулер мүлде тың. Бұрын жалған дүние, алдамшы дүние, қайран дүние деп сипаттап келгенмен, дүниені жемтікке балау - қазақтың наным-сеніміне жат түсінік, ал ақынды сол жемтікті аңдыған төбетке теңеу тіпті шендестіруді «бастан асырып жіберу» болып көрінеді. Ойшыл ақын, парасат иесі - төбет бірде өзгелерге өзін қапқызады, бірде өзгелерді өзі қабады. Бұл - өмір шындығы, бірақ сол шындықты суреттеу сипаты соны. Ол ең алдымен өзіне дейін сан ғасыр бойы қазақ қауымының көркемдік-эстетик. қажетін өтеп келген ақын-жыраулар поэзиясының, бай ауыз әдебиетінің барша байлығын шебер, еркін пайдаланған ақын. Мысалы, оның өлеңдеріндегі «тұғырдан түсу», «олжаны ортаға салу», «жағасы сөгілу» сияқты етістікті тіркестер де, «айбарлы ақ орда», «шаншулы найза», «алтын қарғылы арлан», «кең қоныс», «еркін өріс» сияқты эпитетті тіркестер де кәнігі, баршаға ортақ дүниелер. Ақын құдіреті - осыларды орнымен, шебер жарата білгендігінде. Дулат - Абайдың алдында өткен қазақ сез зергерлерінің ішіңдегі ең мықтысы. Дулатты ауызша тарап келген ақын-жыраулар тілі мен Абай бастаған жазба әдеби тілді жалғастырған көпір деп тану қажет.
## Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том |
Ақпан төңкерісі — 1917 жылғы 27 ақпанда (12 наурыз) Ресей империясында патша үкіметін құлатып, елде буржуазиялық-демократиялық республика орнатқан төңкеріс.
Ақпан төңкерісінің жеңісі саяси жүйенің жоғарғы сатысы — республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызумен қатар отаршыл жүйенің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндік берді. Ақпан төңкерісі нәтижесінде ресми билікті қолына алған Мемлекеттік Думаның шешімімен құрылған Уақытша үкімет қазақ халқының 1916 жылы өзін-өзі билеуге құқықты болғандығын мойындады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске қатысқандарды жазалау экспедицияларының әрекеттері тоқтатылды. Ақпан төңкерісінің жеңісінің ең маңызды нәтижесі бұрынғы Ресей империясы аумағында кең көлемде саяси бостандықтар орын алып, бүкіл қоғамдық өмірдің демократиялануы болды. Бүкіл аймақта буржуазиялық мәндегі бостандықтар (саяси ұйым құру, сөз, баспасөз т.б.) жүзеге асырыла бастады, жасырын түрдегі партиялар жариялық жағдайға шықты, жаңа партиялар мен басқа да саяси ұйымдар құруға рұқсат етілді. Алайда Ақпан төңкерісі жеңісі қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шеше алған жоқ (мысалы, соғыс және жер мәселелерін). Ақпан төңкерісі монархияны құлатқанымен жер-жердегі ескі басқару аппаратын түбегейлі жоя алмады. Жаңа үкімет органдарын құру үшін күрес күрделі болып, ұзаққа созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уақытша үкіметтің органдарымен қатар орталықта Петроград кеңесі басқарған жұмысшы, солдат және шаруалар Кеңестері құрылды. Революция жеңісіне жеткеннен кейінгі алғашқы күндерде Кеңестердің қолында айтарлықтай күш болды. Елде қос үкіметтілік (ресми Уақытша үкімет және оның жергілікті жүйесі мен нақтылы күшке ие болған Кеңестер) жүйесі қатар орын алды.
Уақытша үкімет Ресей империясының Қазақстан сияқты отар аймақтарында кадеттерден, эсерлерден және өзінің саяси бағытын жүзеге асыруға сенімді деп табылған қазақтың ұлттық-демократиялық интеллигенциясының жекелеген өкілдерінен өлкелік, облыстық және уездік комиссарларын тағайындады. Мысалы, Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облысындағы, М.Тынышбаев Жетісу облысындағы комиссарлары болып тағайындалса, М.Шоқай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Түркістан өлкесі мен Торғай өңіріндегі Уақытша үкіметтің жергілікті органдарында жауапты қызметтер атқарды. Қазақстанның облыс, уезд орталықтарында Уақытша үкіметтің жергілікті органдары — атқару катеттер, коалициялық катеттер, азаматтық катеттер жүйесі қалыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясының, кәсіпкерлердің, банкирлердің өкілдерінен құрылып, кадеттердің, эсерлердің және соларға жақын саяси партиялар мен қозғалыстардың мүшелері болды. Уақытша үкіметтің өлкедегі ұлттық тірегі 1917 жылғы наурыз айынан құрыла бастаған қазақ және мұсылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылғы шілде айында қазақтың ұлттық Алаш партиясын ұйымдастырған Ә.Бөкейханов басқарған ұлттық-демократиялық интеллигенцияның жетекшілігімен құрылды.
Ақпан төңкерісі жеңіске жетісімен ұлттық-демократиялық қозғалыс (1917 жылы шілдеден — Алаш қозғалысы) басшыларының халыққа ұсынған саяси бағдарламасы жалпы алғанда түбірлі түрде Уақытша үкіметтің және оның саяси тірегі болған кадеттер партиясының ел басқарудағы бағытына қайшы келген жоқ. Сондықтан да ұлттық-демократиялық интеллигенция басшылары Уақытша үкіметке қайшы келетін жолды ұстаған кеңестерге әуел бастан-ақ оң көзқараста болмады, олардан өз іргесін қашығырақ салды. Кейінірек, Кеңестер жаппай құрылып, Уақытша үкіметке ашық қарсы шыға бастаған кезде қазақтың ұлттық-демократиялық қозғалысы күрделі жағдайға душар болды.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы 1917 жылы Ақпан төңкерісінің ішкі қайшылықтарын бейнеледі, елдің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екенін көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, қосөкіметтілік жойылып, барлық билік буржуазия мен оның одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе 1917 жылғы көктемде әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі жұмысшылар мен шаруалардың айтарлықтай бөлігінің сеніміне ие болған Кеңестердің қолына көшуге тиіс еді. Ақырында Ақпан төңкерісінен басталған саяси тұрақсыздық Қазан төңкерісіне ұласып, Уақытша үкімет биліктен тайдырылды.
## Дереккөздер |
Түмен (Төмен) (орыс. Тюме́нь) — Ресейдегі қала. Түмен облысының әкімшілік және экономикалық орталығы. Сібір аймағының мұнай-газ өнеркәсібінің орталығы.
## Географиясы
### Климаты
## Бауырлас қалалары
* Дацин, Қытай (1993)
* Целле, Германия (1994)
* Хьюстон, АҚШ (1995)
* Брест, Беларусь (1999)
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Түмен қаласының әкімшілігі Мұрағатталған 27 ақпанның 2011 жылы. |
Аманат партиясы (2022 жылға дейін «Nur Otan») — Қазақстанның билік етуші ең ірі, әрі доминантты саяси партиясы. Партияның төрағасы — Ерлан Жақанұлы Қошанов. 2023 жылғы парламент сайлауы нәтижесінде жалпы дауыс санының 53,9%-ын жинап, жалпы 98 ішінен 62 мандатқа ие болды.
Партия 1999 жылы Президент Нұрсұлтан Назарбаевтің бастамасымен «Отан» партиясы атымен құрылған еді.
## Аталуы
2006 жылы 22 желтоқсанда «Отан» партиясының кезектен тыс X съезінде «Отан» Республикалық саяси партиясын «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы деп өзгерту туралы ұсыныс қабылданып, «Отан» РСП-ның Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қаулы шығарылды. Атаудағы "Нұр" - бұл уақыттағы Қазақстан президентіне - Нұрсұлтан Назарбаевқа сілтеме.
2022 жылы 1 наурызында президент Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметтің ірі реформаларымен бірге партияның атауында өзгерту ұсыныс бергенде, партияны «Аманат» деп атауды ұсынған.
## Тарихы
1998 жылғы 21 қазанда Қазақстан Республикасында «Президентке үміткер Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық қозғалысы тіркелді. Штаб сайлау науқаны кезінде саяси партиялар және қозғалыстармен бірге қызмет істеді. Штаб жұмысына белгілі мемлекет және саясат қайраткерлері – Терещенко С.А, Дунаев Г.И., Такуов Х.Ш белсене ат салысты. Тап сол кездері қоғамдық қозғалысты саяси партияға айналдыру туралы идея дүниеге келді.
1999 жылғы 19 қаңтарда жиналыс өтіп, Қоғамдық штабты Республикалық «Отан» саяси партиясы» етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 1999 жылғы 12 ақпанда партия Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуден өтті. Осы күн Тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихындағы партия қызметінің өз жұмысын бастаған уақыты болып есептеледі.
Партия мұрағатында Республикалық «Отан» саяси партиясының мүшесі Нұрсұлтан Назарбаевтың 1999 жылдың 22 ақпанымен белгіленген есеп кітапшасы мұқият сақтаулы.
1999 жылғы 1 наурызда партияның І құрылтай сьезі өтіп, онда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бірауыздан партия Төрағасы болып сайланып, Саяси кеңес, Орталық ревизия комиссиясының құрамы бекітіліп, партия Жарғысы қабылданды. Сонымен бірге сьезд делегаттары маңыздылығы жағынан тарихи болып саналатын «Отан» республикалық саяси партиясының, Қазақстанның халықтар бірлігі партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы, Қазақстанның либералдық қозғалысы, «Қазақстан – 2030» қозғалысымен бірігуі туралы қарарды қабылдады.
2002 жылғы 9 қарашада Алматы қаласында «Отан» республикалық саяси партиясының кезектен тыс IV съезінде «Отан» РСП-на Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы мен Республикалық еңбек саяси партиясының қосылуы туралы шешім қабылданды.
2006 жылғы 4 шілдеде Астанада Республикалық «Отан» саяси партиясының кезектен тыс IX съезі өтіп, «Асар» партиясының, ал 2006 жылғы 22 желтоқсанда өткен кезектен тыс Х-сьезде Азаматтық және Аграрлық партиялардың «Отан» РСП қатарына қосылуы туралы шешім қабылданды.
Партияның Х-съезінде көпшілік дауыспен Қазақстанның жетекші саяси күшін «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясы етіп өзгерту туралы шешім қабылданды.
2008 жылғы 17 қаңтарда Елбасы – Партия Лидері Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық етуімен «Нұр Отан» ХДП Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысы өтіп, партияның халықтық платфомасын іске асырудың бағдарламасы қабылданды.
2008 жылғы 14 мамырда «Жас Отан» жастар қанатының І сьезі өтті.
2009 жылғы 9 қаңтарда Партия Орталық аппаратында Партиялық бақылау комитетінің бірінші ұйымдық отырысы өтті.
2013 жылғы 18 қазанда «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясы «Нұр Отан» партиясы болып өзгертілді. Сол күні партияның жаңа Доктринасы қабылданды.
2022 жылғы 1 наурыздағы кезектен тыс XXII Съезде президент Қасым-Жомарт Тоқаев саяси партияның атауын «Аманат» деп өзгертуді ұсынады. Сол жылдың 26 сәуірінде партияның кезектен тыс XXIII съезінде Президент партиядан шығып, төрағалық Ерлан Қошановқа берілді және «Адал» партиясы «Аманат» партиясына қосылды.
## Съездер
## Басшылығы
### Партия төрағасы
* Ерлан Жақанұлы Қошанов 26 сәуір 2022 жыл
* Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев 28 қаңтар 2022 жыл - 26 сәуір 2022 жыл
* Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
### «Nur Otan» партиясы төрағасының бірінші орынбасары
* Сергей Александрович Терещенко (наурыз 1999 – қараша 2002)
* Амангелді Дінұлы Ермегияев (қазан 2002 – наурыз 2005)
* Бақытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов (2005 – 2008)
* Дархан Аманұлы Кәлетаев (2008 – 2009)
* Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин (19 қараша 2009 – 24 қыркүйек 2012)
* Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев (қыркүйек 2012 – қаңтар 2013)
* Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек (қаңтар 2013 – 9 тамыз 2015)
* Асқар Исабекұлы Мырзахметов (8 тамыз 2015 – 6 мамыр 2016)
* Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед (6 мамыр 2016 – 1 ақпан 2018)
* Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев (1 ақпан 2018)
* Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек
### Аманат партиясының атқарушы хатшысы
* Асхат Раздықұлы Оралов (2 ақпан 2022 – 4 қаңтар 2023)
* Елнұр Сабыржанұлы Бейсенбаев (4 қаңтар – наурыз 2023)
* Дәулет Жамаубайұлы Кәрібек (17 шілде 2023 жылдан бері)
## Сайлау
### Президент
### Парламент
## Сын
Қазақстан оппозициясы «Nur Otan» партиясын Назарбаевтың тұлғасын тым әсірелеп насихаттаушы псевдодемократиялық және тоталитарлық немесе авторитарлық партия деп санайды. ЕҚЫҰ секілді халықаралық ұйымдар әкімшілік ресурстарды пайдалануын және сайлауларды бұрмалауларын айыптайды. Партияның бірінші орынбасары Бауыржан Байбектің суды үнемдеу туралы бастамасы теріс пікірге ие болды және соған қатысты әлеуметтік желілерде көптеген демотиватор суреттер жарияланды. «Nur Otan» партиясының аудандық филиалының жаңа ғимаратының құрылысына мұғалімдерден ақша жинау бастамасы көптеген дау-дамай туғызды.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми веб сайты Мұрағатталған 20 желтоқсанның 2014 жылы. |
## А
* адыраспан
* ағаш шырмауық
* ажырық
* айбалдырған
* айбатмия
* айгүл
* айғабағар
* айғабақ
* айғайын
* айғыржуа
* айғыр қияқ
* айғырсасыр
* айдаршөп
* айжарық
* айлант
* айланшөп
* айлауық
* айлық
* айрауық
* айылжуа
* айылқияқ
* айыр
* ақбас беде
* ақбас жоңышқа
* ақбас капуста
* ақбас қурай
* ақбас шырмауық
* ақбас
* ақбидай
* ақжалбыз
* ақжапырақ
* ақжелек
* ақжелкек
* ақжелкен
* ақжуа
* ақжусан
* ақжүгері
* ақжүзген
* аққанат
* аққой
* аққонақ
* аққурай
* аққылтаң
* ақмамық
* ақмия
* ақнабат
* ақсарымсақ
* ақсасыр
* ақсырттан
* ақтал
* ақтамақ
* ақтаспа
* ақтүл
* ақтікен
* ақшатай
* ақшешек
* ақшоқан
* ақшуақ
* ақшұнақ
* алабота
* алақоңыр
* алқа
* алоэ
* алтайтамыр
* арамжуа
* арамсояу
* арамтаран
* аран
* арат
* арқарбұйырғын
* арпабас
* арпабоз
* арпашөп
* арша
* арықжалбыз
* асаймұса
* асқабақ
* астра
* астықағаш
* атбас бұршақ
* атбас талшын
* ат бұршақ
* атқонақ
* атқұлақ
* атпа зығыр
* атшоңқай
* ашуайтшөп
* аюбадам
* аюбалдырған
* аюоты
* аютабан
* аягоз
## Ә
* әжік
* әйкен
* әлекшөп
* әлпеншек
* әлпігүл
* әндік
* әнектікен
* әректікен
* әсел
* әсемгүл
* әсия
## Б
* бабажапырақ
* бағырлай
* бадам
* баданакөз
* баймана
* бақажапырақ
* бақаоты
* бақбақ
* балажапырақ
* балауыз шырмауық
* балауызағаш
* балбырауын
* балғын арша
* балдыр
* балдыркөк
* балжапырақ
* балжүгері
* балқаңбақ
* балқоға
* балқурай
* балқұмаршық
* балқұрақ
* балмұрын
* балорын
* балпанақ
* балтасап
* балшөп
* балшырын
* балшырыш
* балшытыр
* балықкөз
* балықоты
* барқын
* барқытағаш
* барқытшөп
* батақұлақ
* батпақ аққанаты
* батпақ құртқашашы
* баттауық
* бауыршөп
* баялыш
* бәрпі
* бедебас
* беже
* безді қоғыр
* безекгүл
* беренгүл
* бестамақ
* бетегебоз
* бидайық
* биебау
* биеқарын
* биемшек
* бозарша
* бозбетеге
* бозбұға
* бозғалдақ
* бозғанақ
* бозғыл кеде
* бозжусан
* бозизен
* бозкөде
* бозкілем
* бозқонақ
* бозқылтық арпа
* бозтікен
* бозшағыл
* бозшағыр
* бозшалғын
* бойдана
* бойжүгері
* бойқалақай
* боркөз
* боссораң
* ботабүрген
* ботакөз
* ботақұлақ
* ботатабан
* ботташық
* боян
* бояулық риян
* бояушөп
* бөбежапырақ
* бөденешөп
* бөлтірік
* бөраяқ
* бөртежусан
* бөрібұршақ
* бөріжөке
* бөрікөз
* бөріқарақат
* бөріқұлақ
* бурамажапырақ
* буылдық
* бұғы қынасы
* бұғы мүгі
* бұдырлы қайың
* бұдырлы шайқурай
* бұзаубас
* бұйрабурген
* бұйражапырақ
* бұйразығыр
* бұйрасораң
* бұйырғын
* бұқаршөп
* бұлдырықоты
* бұраматамыр
* бұршақ
* бұршаққын
* бұрыш таран
* бұрыш
* бүйрекшай
* бүрметікен
* бытыраңқы ақмамық
* бізбелдік
## Д
* Дәрмене жусан
* далантопшы
* дарабас ершін
* дәстүргүл
* деңгел
* дермене
* долана
* домалатпа
* доңызқоға
* доңызоты
* доңызсырт
* дүңгіршек
## Е
* ебеқаңбақ
* ебелек
* егінек
* егістік кенешөбі
* елекшөп
* елікшөп
* ем арша
* ем кекіре
* ем шырмауық
* еменшөп
* еңлікгүл
* еркекбуын
* еркекшөп
* ерінгүл
* есекмия
* есінек
* ешкібұршақ
* ешкіқоңырау
* ешкіқұйрық
* ешкімия
* ешкісабақ
* ешкісасыр
* ешкітал
## Ж
* жабысқақтікен
* жалаңтікен
* жалауқазық
* жалбызтікен
* жалқұйрық
* жалмаңқұлақ
* жаманқұлақ
* жамауқат
* жанаргүл
* жанжәбіл
* жаншөп
* жаңақызыл
* жапырақтеңге
* жапырақшайыр
* жарқынгүл
* жарықгүл
* жарықдәрі
* жасаңшөп
* жасбуын
* жатаған
* жатағангүл
* жекен
* желайдар
* желбас
* желімбасақ
* жербауырсақ
* жержастық
* жеркосақ
* жерсабақ
* жерсабын
* жерсағыз
* жиматарғақ
* жолжекен
* жолжелекей
* жолжелкен
* жөргеміс
* жуансабақ
* жуантамыр
* жұлдызтүк
* жұлдызшөп
* жұмсақжеміс
* жұмсақтүк
* жұмыршақ
* жұңқаш
* жұпарағаш
* жұпарбас
* жұпаргүл
* жұпартіс
* жұпаршөп
* жүзген
* жүлкеуір
* жүндіжара
* жүнжапырақ
* жүнжеміс
* жүрекжапырақ
* жыланбас
* жыланбұтақ
* жыланкөз
* жыланқияқ
* жылантамыр
* жылантіл
* жылаңқышөп
* жындышөп
* жыныш
* жыңғылбас
* жіптаспа
* жітілген
## З
* запырангүл
* зәйтүн
* зерек
* зире
* зығыр
## И
* изен
* илан
* иманжапырақ
* имек шөңгебас
* ингау
* итбадам
* итбүлдірген
* итемген
* итжеміс
* итжидек
* итжуа
* итжүзім
* иткәсік
* иткүшала
* итқонақ
* итқора
* итқұлақ
* итқұмық
* итқұсық
* итмия
* итмұрын
* итошаған
* итсабын
* итсандық
* итсигек
* иттабан сораң
* иттабан
* иттүйнек
* иттікен
* итшомырт
* иір
## К
* кәді
* кәреней
* кәріқыз
* кекек
* кекіре
* кекірегүл
* келтек
* келтешаш
* келіншекшөп
* кемпіршөп
* кербезгүл
* кереңқұлақ
* кереуік
* кермек
* кермексабын
* кертікен
* кеуел
* киізкиік
* киікоты
* киікшөп
* көде
* көк мысыққұйрық
* көкбас беде
* көкбасшөп
* көкбиік
* көкгүл
* көкекоты
* көкемарал
* көкжаулық
* көкморас
* көкнәр
* көкпек
* көксағыз
* көктікен
* көкшағыр
* көкшешек
* көрпекөк
* көсік
* күйреуік
* күйікбас
* күлтеқұйрық
* күнбағыс
* күнжіт
* күнкелді
* күнту
* күреңот
* күреңсе
* күреңтал
* күреңшөп
* күрмек
## Қ
* қабақ
* қабыршөп
* қазанақ
* қазжуа
* қазоты
* қазтабан
* қазтамақ
* қазтаңдай
* қазықұрт
* қайшие
* қалақай
* қалтагүл
* қалуен
* қандағаш
* қандалашөп
* қандауыр айрауық
* қандауыр
* қандым
* қанжапырақ
* қансигек
* қаңбақ сораң
* қарабарақ
* қарабас шалғын
* қарабасшөп
* қарабүлдірген
* қараған
* қарағаш
* қаражеміс
* қаражидек
* қаражусан
* қаражырық
* қаразерек
* қаракеней
* қаракенен
* қарақат
* қарақоғыр
* қарақосық
* қаралма
* қарамала
* қараматау
* қарамеңдуана
* қарамық
* қарамықша
* қарандыз
* қараңқой
* қараөлең
* қарарша
* қарасаған
* қарасасыр
* қарасексеуіл
* қарасораң
* қарасұлы
* қаратал
* қаратамыр
* қаратаяқ
* қара терек
* қаратұяқ
* қарашора
* қарғакөз
* қарғатұяқ
* қарлыған
* қарот
* қарта жоңышқа
* қартаңқұлақ
* қарырғай
* қасаң емен
* қасқажусан
* қасқыржем
* қасқыржидек
* қасқырмасақ
* қастауыш
* қасықшөп
* қатты жаңғақ
* қаутарлан
* қиыршықбас
* қияқ
* қияқшөп
* қияршөп
* қоға
* қоғажай
* қоғакендір
* қоғыр
* қожакендір
* қожақат
* қозошаған
* қозыгүл
* қозықұйрық
* қозықұлақ
* қойбүлдірген
* қойжелкек
* қойжуа
* қойоты
* қолтықгүл
* қолтықсабақ
* қонақ жүгері
* қонақ тары
* қонақ
* қоңыраубас
* қоңырбалдыр
* қоңырбас
* қосмалдақ
* қоянбеде
* қоянжоңышқа
* қоянжүзген
* қоянжүн
* қоянжын
* қоянқұйрық
* қоянот
* қоянсүйек
* қоянтамақ
* қоянтобық
* қояншөп
* қу бұйырғын
* қурай жусан
* құланқұйрық
* құлқайыр
* құлмақ
* құлпынай
* құмайшөп
* құмаршық
* құмберіш
* құмбетеге
* құмбидайық
* құмбұйырғын
* құмдықбоз
* құмебелек
* құмсағыз
* құмық
* құралайгүл
* құртқашаш
* құсаяқ
* қызамық
* қызшөп
* қызыларша
* қызылбояу
* қызылқат
* қызылқұйрық
* қызылтамыр
* қызылтаңдай
* қызылша
* қылқан селеу
* қылқанды арпа
* қылтанақ
* қылтықсыз арпабас
* қылтықшөп
* қылша
* қымыздық
* қымыздықбоз
* қымыздықдәрі
* қына
* қыранот
* қырмызыгүл
* қырықбуын
* қырымошаған
* қытай шайы
* қыша
* қышабас
## Л
* лалагүл
* лаңса
* лапыз
* ләйлекшөп
## М
* магнолия
* майжидек
* майзағара
* майзығыр
* майқара
* майсораң
* майшағыр
* мақсары
* мақташөп
* маралоты
* маралтамыр
* маржанағаш
* меңдуана
* меруертгүл
* мизамшөп
* миятамыр
* мұзсарғалдақ
* мүйізжапырақ
* мүкжидек
* мығыр жусан
* мыңжапырақ
* мыңтамыр
* мырзасораң
* мысыққұйрық
* мысықоты
## Н
* найзақара
* нар бетеге
* нармия
* нарселеу
* наурызгүл
* наурызшешек
* ноғатық
* ноқат
* нұт
## О
* ойраншөп
* ойраш
* орайот
## Ө
* өгейшөп
* өгізкөк
* өгізөлең
* өгізтіл
* өжір
* өлеңқияқ
* өлеңшөп
## П
* папирус
* патиссон
## Р
* райхангүл
* раң мортық
* раң
* рапс
* рауғаш
* раушангүл
## С
* сабантаспа
* сабынкөк
* сабынот
* сабынтамыр
* сабыншөп
* садақбоз
* садақжапырақ
* садақкөде
* саздақшөп
* сайсағыз
* салаубас
* салпыс
* самыр
* самырсын
* саңырауқұлақ
* сарағаш
* саралжын
* сарандыз
* саржау
* сармала
* сарөрік
* сарыбуын
* сарыгүл
* сарымия
* сарысадақ
* сарысазан
* сарысояу
* сарытал
* сарытұңғиық
* сарытікен
* сасықбалдырған
* сасыққурай
* сасықшөп
* сасыр
* саудақ
* сауыршөп
* сәбізшөп
* сәлемшөп
* сәмбі
* сәмек
* себетгүл
* сегізмүйіз
* секпілгүл
* селдірек
* семсершөп
* семізот
* сепсеқуыр
* сирекбас
* сиырбұршақ
* сиырбүлдірген
* сиыржоңышқа
* сиыржуа
* сиырқұйрық
* сиырсасыр
* сиырсілекей
* сиякөк
* содана
* созаң
* сора
* сораң
* сорго
* сорғыш
* сортаңшөп
* сортаспа
* сортікен
* соршөп
* соршытыр
* соя
* су сарғалдақ
* сужапырақ
* сужұлдыз
* суқабақ
* сусімір
* суылдыр
* суыроты
* сұлушаш
* сұлыбас
* сүйелшөп
* сүйсін
* сүмбіл
* сүтжапырақ
* сүтқұлақ
* сылдыршөп
* сырғагүл
* сырғалы
* сіңірік
* сірік
## Т
* талақдәрі
* талақшөп
* талқарақат
* тамырбояу
* тамыршөп
* танакөз
* таңқурай
* тарақбоз
* тарбақ айлауық
* тарбақ таспа
* тарбақай
* тарғақ
* тарғақбас
* тарланқияқ
* тарлау
* таугүл
* таудаған
* таусағыз
* таушешек
* тауықбас
* тауықкөз
* тауықтары
* тәттіқораз
* тегеурінгүл
* тегісгүл
* текесақал
* теміртікен
* теңгебас
* теңгежапырақ
* теңгеқорғасын
* теріскен
* тоқтышайыр
* тоқымқағар
* толғақшөп
* томағашөп
* томарбояу
* томардәрі
* тоңшакөк
* торғайжем
* торжеміс
* торкөз
* тошала
* төбе сораң
* тұншықшөп
* тұңғиық
* түзутүніке
* түйежапырақ
* түйеқарын
* түйеқұйрық
* түйесүйек
* түйесіңір
* түйетабан
* түйетікен
* түйме шетен
* түймедағы
* түйнекөлең
* түктішөп
* түлкіқұйрық
* түлкімасақ
* тытыр
* тышқанқұйрық
* тікенғалдақ
* тілқияқ
* тілқияр
* тілшіксіз қоңырбас
## У
* ужапырақ
* уқорғасын
* усойқы
* ушешек
## Ұ
* ұлпабас
* ұшқат
* ұягүл
## Ү
* үйбидайық
* үлбірек
* үргедек
## Ш
* шабындық қоңырбас
* шағыр
* шағыртікен
* шағыршай
* шайжапырақ
* шайқурай
* шайтанкелмес
* шайтанқұлақ
* шайшөп
* шайыршөп
* шалаң
* шалау
* шалғам
* шалқам
* шалқан
* шанышқақ
* шатырақ
* шатыршөп
* шашыңқы қазтамақ
* шаянмойнақ
* шаянмойын
* шаянот
* шәйт
* шәй-шәй
* шәңгіш
* шегіргүл
* шегіртікен
* шегіршін
* шеңгел
* шерменгүл
* шетен
* шеттік
* ши
* шибоз
* шие
* шиқоиақ
* шилен
* шоған
* шоғыр ақмамық
* шоқпарбас
* шолпаншаш
* шомыр
* шомырт
* шөлқияқ
* шөлмасақ
* шөмішқабақ
* шөрешөп
* шүйілім
* шүйіншөп
* шүкір
* шүкіржапырақ
* шүлдік
* шыбынжек
* шыбынсалы
* шыңқетер
* шыралжың
* шырғай
* шырғанақ
* шыршақұлақ
* шытыр
* шытырақ
* шытырша
## Ы
* ырғай
* ырған
## І
* індетшөп
* інжугүл
* інжір
## А
* адыраспан
* ағаш шырмауық
* ажырық
* айбалдырған
* айбатмия
* айгүл
* айғабағар
* айғабақ
* айғайын
* айғыржуа
* айғыр қияқ
* айғырсасыр
* айдаршөп
* айжарық
* айлант
* айланшөп
* айлауық
* айлық
* айрауық
* айылжуа
* айылқияқ
* айыр
* ақбас беде
* ақбас жоңышқа
* ақбас капуста
* ақбас қурай
* ақбас шырмауық
* ақбас
* ақбидай
* ақжалбыз
* ақжапырақ
* ақжелек
* ақжелкек
* ақжелкен
* ақжуа
* ақжусан
* ақжүгері
* ақжүзген
* аққанат
* аққой
* аққонақ
* аққурай
* аққылтаң
* ақмамық
* ақмия
* ақнабат
* ақсарымсақ
* ақсасыр
* ақсырттан
* ақтал
* ақтамақ
* ақтаспа
* ақтүл
* ақтікен
* ақшатай
* ақшешек
* ақшоқан
* ақшуақ
* ақшұнақ
* алабота
* алақоңыр
* алқа
* алоэ
* алтайтамыр
* арамжуа
* арамсояу
* арамтаран
* аран
* арат
* арқарбұйырғын
* арпабас
* арпабоз
* арпашөп
* арша
* арықжалбыз
* асаймұса
* асқабақ
* астра
* астықағаш
* атбас бұршақ
* атбас талшын
* ат бұршақ
* атқонақ
* атқұлақ
* атпа зығыр
* атшоңқай
* ашуайтшөп
* аюбадам
* аюбалдырған
* аюоты
* аютабан
* аягоз
## Ә
* әжік
* әйкен
* әлекшөп
* әлпеншек
* әлпігүл
* әндік
* әнектікен
* әректікен
* әсел
* әсемгүл
* әсия
## Б
* бабажапырақ
* бағырлай
* бадам
* баданакөз
* баймана
* бақажапырақ
* бақаоты
* бақбақ
* балажапырақ
* балауыз шырмауық
* балауызағаш
* балбырауын
* балғын арша
* балдыр
* балдыркөк
* балжапырақ
* балжүгері
* балқаңбақ
* балқоға
* балқурай
* балқұмаршық
* балқұрақ
* балмұрын
* балорын
* балпанақ
* балтасап
* балшөп
* балшырын
* балшырыш
* балшытыр
* балықкөз
* балықоты
* барқын
* барқытағаш
* барқытшөп
* батақұлақ
* батпақ аққанаты
* батпақ құртқашашы
* баттауық
* бауыршөп
* баялыш
* бәрпі
* бедебас
* беже
* безді қоғыр
* безекгүл
* беренгүл
* бестамақ
* бетегебоз
* бидайық
* биебау
* биеқарын
* биемшек
* бозарша
* бозбетеге
* бозбұға
* бозғалдақ
* бозғанақ
* бозғыл кеде
* бозжусан
* бозизен
* бозкөде
* бозкілем
* бозқонақ
* бозқылтық арпа
* бозтікен
* бозшағыл
* бозшағыр
* бозшалғын
* бойдана
* бойжүгері
* бойқалақай
* боркөз
* боссораң
* ботабүрген
* ботакөз
* ботақұлақ
* ботатабан
* ботташық
* боян
* бояулық риян
* бояушөп
* бөбежапырақ
* бөденешөп
* бөлтірік
* бөраяқ
* бөртежусан
* бөрібұршақ
* бөріжөке
* бөрікөз
* бөріқарақат
* бөріқұлақ
* бурамажапырақ
* буылдық
* бұғы қынасы
* бұғы мүгі
* бұдырлы қайың
* бұдырлы шайқурай
* бұзаубас
* бұйрабурген
* бұйражапырақ
* бұйразығыр
* бұйрасораң
* бұйырғын
* бұқаршөп
* бұлдырықоты
* бұраматамыр
* бұршақ
* бұршаққын
* бұрыш таран
* бұрыш
* бүйрекшай
* бүрметікен
* бытыраңқы ақмамық
* бізбелдік
## Д
* Дәрмене жусан
* далантопшы
* дарабас ершін
* дәстүргүл
* деңгел
* дермене
* долана
* домалатпа
* доңызқоға
* доңызоты
* доңызсырт
* дүңгіршек
## Е
* ебеқаңбақ
* ебелек
* егінек
* егістік кенешөбі
* елекшөп
* елікшөп
* ем арша
* ем кекіре
* ем шырмауық
* еменшөп
* еңлікгүл
* еркекбуын
* еркекшөп
* ерінгүл
* есекмия
* есінек
* ешкібұршақ
* ешкіқоңырау
* ешкіқұйрық
* ешкімия
* ешкісабақ
* ешкісасыр
* ешкітал
## Ж
* жабысқақтікен
* жалаңтікен
* жалауқазық
* жалбызтікен
* жалқұйрық
* жалмаңқұлақ
* жаманқұлақ
* жамауқат
* жанаргүл
* жанжәбіл
* жаншөп
* жаңақызыл
* жапырақтеңге
* жапырақшайыр
* жарқынгүл
* жарықгүл
* жарықдәрі
* жасаңшөп
* жасбуын
* жатаған
* жатағангүл
* жекен
* желайдар
* желбас
* желімбасақ
* жербауырсақ
* жержастық
* жеркосақ
* жерсабақ
* жерсабын
* жерсағыз
* жиматарғақ
* жолжекен
* жолжелекей
* жолжелкен
* жөргеміс
* жуансабақ
* жуантамыр
* жұлдызтүк
* жұлдызшөп
* жұмсақжеміс
* жұмсақтүк
* жұмыршақ
* жұңқаш
* жұпарағаш
* жұпарбас
* жұпаргүл
* жұпартіс
* жұпаршөп
* жүзген
* жүлкеуір
* жүндіжара
* жүнжапырақ
* жүнжеміс
* жүрекжапырақ
* жыланбас
* жыланбұтақ
* жыланкөз
* жыланқияқ
* жылантамыр
* жылантіл
* жылаңқышөп
* жындышөп
* жыныш
* жыңғылбас
* жіптаспа
* жітілген
## З
* запырангүл
* зәйтүн
* зерек
* зире
* зығыр
## И
* изен
* илан
* иманжапырақ
* имек шөңгебас
* ингау
* итбадам
* итбүлдірген
* итемген
* итжеміс
* итжидек
* итжуа
* итжүзім
* иткәсік
* иткүшала
* итқонақ
* итқора
* итқұлақ
* итқұмық
* итқұсық
* итмия
* итмұрын
* итошаған
* итсабын
* итсандық
* итсигек
* иттабан сораң
* иттабан
* иттүйнек
* иттікен
* итшомырт
* иір
## К
* кәді
* кәреней
* кәріқыз
* кекек
* кекіре
* кекірегүл
* келтек
* келтешаш
* келіншекшөп
* кемпіршөп
* кербезгүл
* кереңқұлақ
* кереуік
* кермек
* кермексабын
* кертікен
* кеуел
* киізкиік
* киікоты
* киікшөп
* көде
* көк мысыққұйрық
* көкбас беде
* көкбасшөп
* көкбиік
* көкгүл
* көкекоты
* көкемарал
* көкжаулық
* көкморас
* көкнәр
* көкпек
* көксағыз
* көктікен
* көкшағыр
* көкшешек
* көрпекөк
* көсік
* күйреуік
* күйікбас
* күлтеқұйрық
* күнбағыс
* күнжіт
* күнкелді
* күнту
* күреңот
* күреңсе
* күреңтал
* күреңшөп
* күрмек
## Қ
* қабақ
* қабыршөп
* қазанақ
* қазжуа
* қазоты
* қазтабан
* қазтамақ
* қазтаңдай
* қазықұрт
* қайшие
* қалақай
* қалтагүл
* қалуен
* қандағаш
* қандалашөп
* қандауыр айрауық
* қандауыр
* қандым
* қанжапырақ
* қансигек
* қаңбақ сораң
* қарабарақ
* қарабас шалғын
* қарабасшөп
* қарабүлдірген
* қараған
* қарағаш
* қаражеміс
* қаражидек
* қаражусан
* қаражырық
* қаразерек
* қаракеней
* қаракенен
* қарақат
* қарақоғыр
* қарақосық
* қаралма
* қарамала
* қараматау
* қарамеңдуана
* қарамық
* қарамықша
* қарандыз
* қараңқой
* қараөлең
* қарарша
* қарасаған
* қарасасыр
* қарасексеуіл
* қарасораң
* қарасұлы
* қаратал
* қаратамыр
* қаратаяқ
* қара терек
* қаратұяқ
* қарашора
* қарғакөз
* қарғатұяқ
* қарлыған
* қарот
* қарта жоңышқа
* қартаңқұлақ
* қарырғай
* қасаң емен
* қасқажусан
* қасқыржем
* қасқыржидек
* қасқырмасақ
* қастауыш
* қасықшөп
* қатты жаңғақ
* қаутарлан
* қиыршықбас
* қияқ
* қияқшөп
* қияршөп
* қоға
* қоғажай
* қоғакендір
* қоғыр
* қожакендір
* қожақат
* қозошаған
* қозыгүл
* қозықұйрық
* қозықұлақ
* қойбүлдірген
* қойжелкек
* қойжуа
* қойоты
* қолтықгүл
* қолтықсабақ
* қонақ жүгері
* қонақ тары
* қонақ
* қоңыраубас
* қоңырбалдыр
* қоңырбас
* қосмалдақ
* қоянбеде
* қоянжоңышқа
* қоянжүзген
* қоянжүн
* қоянжын
* қоянқұйрық
* қоянот
* қоянсүйек
* қоянтамақ
* қоянтобық
* қояншөп
* қу бұйырғын
* қурай жусан
* құланқұйрық
* құлқайыр
* құлмақ
* құлпынай
* құмайшөп
* құмаршық
* құмберіш
* құмбетеге
* құмбидайық
* құмбұйырғын
* құмдықбоз
* құмебелек
* құмсағыз
* құмық
* құралайгүл
* құртқашаш
* құсаяқ
* қызамық
* қызшөп
* қызыларша
* қызылбояу
* қызылқат
* қызылқұйрық
* қызылтамыр
* қызылтаңдай
* қызылша
* қылқан селеу
* қылқанды арпа
* қылтанақ
* қылтықсыз арпабас
* қылтықшөп
* қылша
* қымыздық
* қымыздықбоз
* қымыздықдәрі
* қына
* қыранот
* қырмызыгүл
* қырықбуын
* қырымошаған
* қытай шайы
* қыша
* қышабас
## Л
* лалагүл
* лаңса
* лапыз
* ләйлекшөп
## М
* магнолия
* майжидек
* майзағара
* майзығыр
* майқара
* майсораң
* майшағыр
* мақсары
* мақташөп
* маралоты
* маралтамыр
* маржанағаш
* меңдуана
* меруертгүл
* мизамшөп
* миятамыр
* мұзсарғалдақ
* мүйізжапырақ
* мүкжидек
* мығыр жусан
* мыңжапырақ
* мыңтамыр
* мырзасораң
* мысыққұйрық
* мысықоты
## Н
* найзақара
* нар бетеге
* нармия
* нарселеу
* наурызгүл
* наурызшешек
* ноғатық
* ноқат
* нұт
## О
* ойраншөп
* ойраш
* орайот
## Ө
* өгейшөп
* өгізкөк
* өгізөлең
* өгізтіл
* өжір
* өлеңқияқ
* өлеңшөп
## П
* папирус
* патиссон
## Р
* райхангүл
* раң мортық
* раң
* рапс
* рауғаш
* раушангүл
## С
* сабантаспа
* сабынкөк
* сабынот
* сабынтамыр
* сабыншөп
* садақбоз
* садақжапырақ
* садақкөде
* саздақшөп
* сайсағыз
* салаубас
* салпыс
* самыр
* самырсын
* саңырауқұлақ
* сарағаш
* саралжын
* сарандыз
* саржау
* сармала
* сарөрік
* сарыбуын
* сарыгүл
* сарымия
* сарысадақ
* сарысазан
* сарысояу
* сарытал
* сарытұңғиық
* сарытікен
* сасықбалдырған
* сасыққурай
* сасықшөп
* сасыр
* саудақ
* сауыршөп
* сәбізшөп
* сәлемшөп
* сәмбі
* сәмек
* себетгүл
* сегізмүйіз
* секпілгүл
* селдірек
* семсершөп
* семізот
* сепсеқуыр
* сирекбас
* сиырбұршақ
* сиырбүлдірген
* сиыржоңышқа
* сиыржуа
* сиырқұйрық
* сиырсасыр
* сиырсілекей
* сиякөк
* содана
* созаң
* сора
* сораң
* сорго
* сорғыш
* сортаңшөп
* сортаспа
* сортікен
* соршөп
* соршытыр
* соя
* су сарғалдақ
* сужапырақ
* сужұлдыз
* суқабақ
* сусімір
* суылдыр
* суыроты
* сұлушаш
* сұлыбас
* сүйелшөп
* сүйсін
* сүмбіл
* сүтжапырақ
* сүтқұлақ
* сылдыршөп
* сырғагүл
* сырғалы
* сіңірік
* сірік
## Т
* талақдәрі
* талақшөп
* талқарақат
* тамырбояу
* тамыршөп
* танакөз
* таңқурай
* тарақбоз
* тарбақ айлауық
* тарбақ таспа
* тарбақай
* тарғақ
* тарғақбас
* тарланқияқ
* тарлау
* таугүл
* таудаған
* таусағыз
* таушешек
* тауықбас
* тауықкөз
* тауықтары
* тәттіқораз
* тегеурінгүл
* тегісгүл
* текесақал
* теміртікен
* теңгебас
* теңгежапырақ
* теңгеқорғасын
* теріскен
* тоқтышайыр
* тоқымқағар
* толғақшөп
* томағашөп
* томарбояу
* томардәрі
* тоңшакөк
* торғайжем
* торжеміс
* торкөз
* тошала
* төбе сораң
* тұншықшөп
* тұңғиық
* түзутүніке
* түйежапырақ
* түйеқарын
* түйеқұйрық
* түйесүйек
* түйесіңір
* түйетабан
* түйетікен
* түйме шетен
* түймедағы
* түйнекөлең
* түктішөп
* түлкіқұйрық
* түлкімасақ
* тытыр
* тышқанқұйрық
* тікенғалдақ
* тілқияқ
* тілқияр
* тілшіксіз қоңырбас
## У
* ужапырақ
* уқорғасын
* усойқы
* ушешек
## Ұ
* ұлпабас
* ұшқат
* ұягүл
## Ү
* үйбидайық
* үлбірек
* үргедек
## Ш
* шабындық қоңырбас
* шағыр
* шағыртікен
* шағыршай
* шайжапырақ
* шайқурай
* шайтанкелмес
* шайтанқұлақ
* шайшөп
* шайыршөп
* шалаң
* шалау
* шалғам
* шалқам
* шалқан
* шанышқақ
* шатырақ
* шатыршөп
* шашыңқы қазтамақ
* шаянмойнақ
* шаянмойын
* шаянот
* шәйт
* шәй-шәй
* шәңгіш
* шегіргүл
* шегіртікен
* шегіршін
* шеңгел
* шерменгүл
* шетен
* шеттік
* ши
* шибоз
* шие
* шиқоиақ
* шилен
* шоған
* шоғыр ақмамық
* шоқпарбас
* шолпаншаш
* шомыр
* шомырт
* шөлқияқ
* шөлмасақ
* шөмішқабақ
* шөрешөп
* шүйілім
* шүйіншөп
* шүкір
* шүкіржапырақ
* шүлдік
* шыбынжек
* шыбынсалы
* шыңқетер
* шыралжың
* шырғай
* шырғанақ
* шыршақұлақ
* шытыр
* шытырақ
* шытырша
## Ы
* ырғай
* ырған
## І
* індетшөп
* інжугүл
* інжір |
Топар – Іле алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Алматы облысы Балқаш ауданындағы өзен.
## Бастауы
Іле сағасынан 233 км жоғары Аралтөбе елді-мекені тұсында тармақталып, Балқаш жағалауындағы Маңқысты кентінің тұсынан құяды.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 152 км. Топардан шағын Көктал, Балатопар тармақтары шығады. Құмайтты арнасы өзгеріп отырады. Жауын-шашын, мұздық суымен молығады. Өзенде көксерке, сазан, алабұға, т.б. балық түрлері мекендейді.
## Дереккөздер |
Шахан - Қарағанды облысы Шахтинск қаласына қарайтын кент.
## Географиялық орны
Шерубайнұра өзенінің оң жағалауында, Шахтинск қаласынан солтүстікке қарай 12 км-дей, Қарағанды қаласының оңтүстік-батысында 35 км-дей жерде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1950 жылы Қарағанды көмір алабының батыс қанатын игеруге байланысты қаланған.
## Кәсіпорындары
Кентте “Санно” ЖШС-і, су, электр энергиясымен қамтамасыз ететін “Арман” мемлекеттік кәсіпорны, Қарағанды аудан энергетика кәсіпорнының бөлімшесі, “Энергосервискомпания” ЖШС-і, 60-қа жуық шағын бизнес нышандары жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Кентте 2 мектеп, балабақша, кітапхана, мәдениет үйі, өнер мектебі, 2 емдеу мекемесі бар. Шахан Қарағанды, Абай, Саран, Шахтинск қалаларымен автомобиль жолдары арқылы байланысады.
## Дереккөздер |
Алдияр Елкеұлы (1641, Ертіс өзені бойы – 1712, қазіргі Шығыс Қазақстан Сарқан облысы) – жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте ерлігімен көзге түскен аға батыр, қолбасшы. Тәуке ханның бас қолбасшысы, есімі Орта жүз Найман ішінде Садыр руының ұранына айналған.
Алдияр туралы жазба деректер Қазақстан мен Қырғызстанда сақталған. Ол өз еліндегі Тауымбет сияқты ру басшыларымен сиыса алмай, қырғыз манабы Сарудың қарамағында қызмет атқарған. Жасы отыздан асқанда қырғыз қызы Ханшайымғa үйленіп, одан Қырықсадақ, Қырғызшора деген ұлдары дүниеге келеді. Кейін Тәуке ханның шақыруымен елге оралады. Бірақ Тәукенің Жоңғар хандығына қарсы кейбір әрекеттеріне наразы болады. Тәуке Севан Рабданның өз ордасына келген елшілерін қырып тастамақ болады. Бұған Алдияр бастаған бірнеше батыр қарулы қарсылық көрсетіп, елшілікті аман-сау еліне қайтарады. Бұл оқиға шамамен 1704-05 жылдары болған. Тәуке жасақтарымен болған қақтығыста Алдиярдың інісі Майдан бастаған көп адам қаза табады. Алдияр 1696, 1698, 1701, 1710 жылдардағы қазақ-қалмақ шайқастарының бел ортасында жүріп, садыр руы жасағына аға батыр болған. Батырдың Қырықсадақ пен Қырғызшорыдан басқа Қуат, Кенембай, Дөненбай (шешелері Таубике), Асан, Медет, Кенжебай (шешелері Ежеп), Ақпан, Тоқпан (шешелері Жібек) деген 8 ұлы болғаны белгілі. Шыршық өзенінің жағасындағы Төлек, Қылышты ата дейтін ескі зиратқа жерленген.
## Дереккөздер |
Кермарал (лат. Cervus elaphus) - бұғы туысына жататын сүтқоректі жануар.
Еркегінің мүйізінде 5 тармағы бар. Құйрығы кысқа. Жаңа туған бұзауларының терісі теңбіл. Дене ұзындығы 80-250 см дейін, салмағы 75-340 кг дейін. Еуразияда, Солтүстік Африкада, Солтүстік Америкада таралған. Бірнеше географиялық түрлері бар (үзбара, марал, вапити және т.б.). Оңтүстік Америкада, Австралияда, Жаңа Зеландияда жерсіндірілген.
Күзде күйленеді. Буаздығы 238-245 тәулікке созылады. Бұзауы біреу. Кәсіпшілік бағалы нысаны. Бірқатар жерде жойылған. ТМД-да аулауға шектеу койылған. Үзбараларды мен маралдарды бұғы өсіру шаруашылықтарында көбейтеді (мүйізіне бола өсіреді, жануарды соймай-ақ мүйізін кеседі) 8 түршесі ХТҚО мен КСРО-ның Қызыл кітабына еңгізілген.
## Кермарал аңына арналған өлең тексті
с. М.Әлімбаев ә. Ә.Бейсеуов
Қыз Қорлан қор қызындай тамсандырған Естайға әлемде жоқ ән салдырған Маралды! Маралды - төр! Маралды - көл Самалдай ән еседі қарсы алдыңнан
О, Маралдым, Маралдым! Сенің үшін жаралдым Топырағыңнан нәр алдым Көзіндейсің сен маған Атам менен анамның
Туған ел, туған жерім - "Қызыл таңым" Сапырған күн астында қызыл дәнін Көркіңе көрмегендей қызығамын
О, Маралдым, Маралдым! Сенің үшін жаралдым Топырағыңнан нәр алдым Көзіндейсің сен маған Атам менен анамның
Туған жер, өскен елім - "Қызыл таңым" Сенікі ішкен суым, тұзым-дәмім Даңқыңды, дәулетіңді шалқытады Бақытын сенен тапқан қыз-ұлдарың
О, Маралдым, Маралдым! Сенің үшін жаралдым Топырағыңнан нәр алдым Көзіндейсің сен маған Атам менен анамның.
## Дереккөздер |
Темір (лат. Ferrum; Fe) — Менделеевтің Периодтық кестесінің 4-ші периодының 8-ші қосымша тобындағы химиялық элемент. Алюминийден кейін жер қабатындағы ең кең/көп таралған металл. Металдар қатарына жататын химиялық белсенділігі бойынша орташа элемент. Негізінен темір деп оның басқа металдардың аз мөлшердегі (0.8%), оның жұмсақтығы мен серпілімділігін сақтайтын қоспа деп атайды. Бірақ практикалық қолданыста темір мен көміртегі қосылысын болатты (2.14% дейінгі көміртегінің массалық үлесін) және шойын (көміртегі массалық үлесі 2.14% аса), онымен қоса тоттанбайтын болаттың легиленген металдармен (хром, марганец, ванадий, т.б.) металдардың аз мөлшерде қосылыстары кең таралған. Осы темірдің қасиеттері оны әлемдегі ең маңызды және тиімді металл болып саналуын қамтамасыз етеді.
Табиғатта темір сирек кездеседі, негізі темір-никель метериоттердің кұрамында кездеседі. Жер қыртысында таралуы шамамен 4.65%. Жер ядросынан көпшілігін темір құрғандықтан жер бойында магнит өрісі пайда болады.
Реттік нөмірі — 26, атомдық массасы — 55,847.
## Темір элементінің қасиеттері
### Физикалық қасиеттері
* Ақ сұр түсті, металдық жылтыры бар, электр тогы мен жылуды жақсы өткізетін, магнитке тартылатын, жұмсақ, созылғыш металл. Жылтырлығы металл типтес. Магниттік қасиеті бар.
* Темірдің қаттылығы 4—5; меншікті салмағы 7—8. Куб формасы бойынша жымдастығы бар. Сынығы созылыңқы.
* Тығыздығы 7, 864 г/см3, балқу t ═1539 С.
* Темірдің 769 С градусқа дейін магниттік қасиеті сақталады.
* Платинадан айырмашылығы, мұны HN03 жақсы ерітеді. Сингониясы куб; гексаоктаэдр формасында. Оның түйірлері кейде уақ тұтас форма түрінде байқалады, сирегірек болса да үлкен кесектері де кездеседі. Темірдің бірнеше полиморфтық модификацияда болатыны анықталған, олардың жоғарғы температуралы модификациясы — ү-Ғе (906°-тан жоғарырақ ) . Ішкі құрылысы жақ орталықты куб. Төменгі температурасы — а-Ғе (906°-тан төменірек). Ішкі құрылысы жабайы орталықты куб.
### Химиялық қасиеттері
* Темір атомының құрылысы: 26 электрон, 26 протон, салыстырмалы атомдық массасы 56, 30 нейтрон, 4 электрондық қабат, 2) 8) 14) 2),
* Электрондық конфигурациясы: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2
* Тотығу дәрежесі 0,+2,+3, кейде +6; тотықсыздандырғыш болып табылады.
* Жай заттармен және күрделі заттармен реакцияға түседі. Таза темір магниттелуге, тез магниттік қасиеттерін жоюға бейім. Сондықтан оны трансформаторлар, электромоторлар, электромагниттер, және микрофон мембраналарын жасауға қолданады. Темір көбінесе болат және шойын құймалары түрінде пайдаланылады.
## Темір элементі астрономияда
Темір күн жүйесінде ең көп тараған элемент. Жер ядросының 90%темір құрайды. Жер мантиясында 12%, жер қыртысында 5%темір бар.
Темірді ертеде «Аспан тасы» деп атаған. Жер бетіне жылына мыңдаған метеорит бөлшектері түседі, олардың құрамында 90% темір бар. Ең үлкен метеорит 1920 ж Америкадан табылған, салмағы 60т. 1895 жылы Гренландия мұздағынан салмағы 34т темір метеорит табылған, қазір Нью-Йоркте сақталуда.
## Темір элементі геологияда
Темір кендерінің ең үлкен қоры Орал тауларында орналасқан (онда кейбір таулар толық темірден құралған). Курск, Кольск жартылай аралында, Шығыс және Батыс Сібірде темір кенінің үлкен қорлары бар. Қазақстанда темір кендері Оралдың шығыс беткейінде, Қостанай өңірінде көптеп кездеседі(Соколов - Cарыбай).
Темірдің табиғи минералдары:
* Fe3O4 (магнитті темір немесе магнетит - 72% Fe)
* Fe2O3 (қызыл теміртас немесе гематит - 70% Fe)
* Fe2O3 • 3H2O (лимонит - 50% Fe)
* FeS2 (пирит немесе күкірт колчеданы - 52% Fe)
* FeSO4• 7H2O (темір купоросы)
## Темірдің биологиялық маңызы
Темір — гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу-тотықсыздандыру ферменттері — пероксидаза, каталаза мен биологиялық тотығу процесін жүргізетін цитохромдық ферменттер құрамы на енеді. Денеде темір бауырда, көк бауырда, ішектің кілегейлі қабығында ферритин (темірдің гидрат тотығы мен белоктардың қосылысы) түрінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин (темірлі пигмент, гемоглобиннің ыдырау өнімі) түрінде де кездеседі. Темірдің бір бөлігі плазма белоктарымен сидерофилин атты қосылыс түзеді. Осы қосылыс түрінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір жетіспесе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды (анемия).
Бұл элементтің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі анемия немесе қаназдық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері — 11-30 мг. Адам қанында 3 грамға жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен болса, қанның қызыл жасушасының, яғни, гемоглобиннің түзілуі бұзылып, тыныс алу қызметі нашарлайды. Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғар-ғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандағы тұз қышқылының жетіспеуінен немесе темірдің ақуызбен байланысының нашарлауынан болады. Ал тұз қышқылының жетіспеуінің өзі бауыр мен өт жолдарының дұрыс қызмет атқармауынан деуге болады, яғни, оларда әр түрлі тұздар тас түрінде жиналады. Тастардың пайда болуы топырақ пен судың және қоректің сапасына байланыс-ты екендігі түсінікті.
Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез сынады, ауыз қуысы және ас-қазанның сілекейлі қабаты бүлінеді.
Темір жұмыртқаның сарысында, қарақұмықта, грек жаңғағында, күнжіт, фасоль, өрікте, мейізде көп болады.
* Адам денесінде темір құрамы 3 - 7 гр дейін (ткань, қан, ішкі органдарда) болады. Темір біздің организмге тамақ арқылы келеді. Ересек адамның тәулік қажеттілігі 11 - 30 мг құрайды.
* Бұлшықет ақуызы – миоглобин, құрамында Fe+3 катионы етке қызғылт түс береді. Қан белогы – гемоглобин, құрамында Fe+2 катионы, қанға қызыл түс береді, сүйек кемігінде түзіледі.
* Темір барлық жасыл өсімдіктер құрамына кіреді, хлорофилл түзуге, тыныс алуға қатысады.
## Темір кендері
Теллурлық таза темірдің сирек табылғандары негізді және ультранегізді магмалық жыныстармен байланысты болады. Өте ірі таза темір кендері Гренландияның батыс жағасындағы Диско аралының Уифаке базальттарында және Германиядағы Кассель қаласының қасында ұшырасқан. Сонымен бірге осы екі кен орындарында пирротин (FeS) және когенит (Ғе3С — темір карбиді) кездеседі. Тегінде темірдің жаратылысы осы минералдармен байланысты болу керек. Өзгерілген (серпентинделген) ультранегізді жыныстарда темір өте ұсақ түйіршіктер түрінде бірнеше рет кездескен. Сонымен қатар оның парагенезисті пирротиннен, кейде магнетиттен шыққаны да анықталды, яғни солардың оттегінен тотықсыздану реакциясынан шығады. Сондай-ақ кварцты тақта тастардан экзогендік жолмен шашыранды түрде шыққан темір де бар (Борнео аралы). Тас көмірдің өртенуінің арқасында және шымтезек заттары арасында да темір пайда болады деген пікір бар.
Теллурлық темірден басқа аспан кеңістігінен келген таза метеорит темір кесектері кездеседі. Оны космостық темір деп атайды. Метеорит темірінің бір өзгешелігі — оның ішкі құрылысы ромбылы решетка болып келеді. Ондай құрылыс метеорит темірінін бетін тегістеп өңдегенде байқалады. Оны алғашқы байқаушының аты бойынша видмагнитет фигурасы деп атайды. Темір барлық ірі өнеркәсіп пен машина жасау өндірісінің негізгі металы болып табылады. Темір кендері туралы кейін айтылады. Өйткені жеке элемент түрінде кездесетін темірдің өндірістік маңызы жоқ , тек минералогиялық қана маңызы бар.
Темір кені көбіне тотық түрінде кездеседі.
## Темір элементі туралы қызықты деректер
* Месопотамия өркениетті метеориттік темірді білген, олар б. з. д. ІІІ мыңжылдықта темірді қолданып оны «аспаннан түскен от» деп атаған. Оның құймасынан қару - жарақ, әсемдік бұйымдар жасаған. Египет фараоны ІІ Рамзес хеттер патшасына (б. з. д. 2500 жыл) жазған хатында кендерді тотықсыздандыру арқылы темір алу туралы мәліметтер бар. Жер бетінде темір алтыннан да бағалы болған уақыттар болды. “Темір ғасыры” деген терминді ғылымға ХІХ ғасырдың басында дат ғалымы Томсен енгізді. Бұл темір металлургиясы дами бастаған кез. Әйгілі Дамаск болаты Шығыста тіпті Аристотель (б. з. д. ІҮғ) кезінде жасалған. Болат қылыш жасау құпияда сақталып келді.
* Делидегі б.з.б. ІҮ - Ү ғасыр ғасырда 415 жылы тұрғызылған темір бағана биіктігі 7 метр, салмағы 6, 5 тонна 99, 72% таза темірден тұрады, осынша уақыт таттанбауының себебін ғалымдар анықтай алмай отыр.
* 1889 жылы Парижде француз инженері Гюстов Эйфель Эйфель мұнарасының құрылысын аяқтады. Париж эмблемасынасына айналған мұнара биіктігі 300 метр, таза темір металынан тұрады.
* Темір табиғи суларда ең кең тараған элементтердің бірі болып табылады,оның орташа құрамы 0, 01 - 20 мг/л интервалында тербеліп тұрады.
## Алу жолдары
Темірді оның оксидтерінен сутекпен, алюминиймен немесе көміртек (ІІ) оксидімен тотықсыздандырып алады: FeO + H 2 = Fe +H2OFe2O3 + 2 AI = 2 Fe + Al 2 O3Fe3 O4 + 4 CO = 3 Fe + 4 CO 2Бұл процестер күрделі өнеркәсіптік қондырғыларға жүреді.
## Тест
1.Темір периодтық жүйеде орналасқан:
а)Төртінші периодта VIIIВ топшада;
ә) үшінші периодта ІІІА топшада;
б) екінші периодтаІІА топшада;
в) бесінші периодта ІА топшада.
2.Темір атомындағы электрон саны:
а)12; ә)26; б)12; в)24.
3.Төмендегі тотығу дәрежесі темірге тән емес:
а)+5; ә)+2; б)-3; в)+3.
4.Қанға қызыл түс беретін химиялық элемент:
а)мыс; ә)қалайы; б) темір; в)алтын.
5.Темір атомының энергетикалық деңгейіне неше электрон болады:
а)5; ә)2; б)3; в)6.
6.Темір металдарддың ішінді таралуы жағынан қай металдан кейін тұр:
а)Мыс; ә)алюминий; б)күміс; в)мырыш.
7.Темір таралуы жөнінен нешінші орында:
А)бірінші; ә)екінші; б)үшінші; в)төртінші.
8.Меккедегі темірдің қалқып тұруы неге байланысты:
а)қаттылығы; ә)магниттігіне;б)жұмсақтығы; в)төзімділігі.
9.Пириттегі темірдің массалық үлесі қаншаға тен:
а)44; ә)48 б)47 в)49.
10.Метеорит құрамында темір бар ма?
а)бар; ә)жоқ.
## Тағы қараңыз
* Химиялық элементтер тізімі
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Webelements - Темір
* [2] Мұрағатталған 22 шілденің 2011 жылы.
* Темір элементінің суреттері
* Железо на сайте XuMuK.ru
* Темір кең орындары Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы.
* Темірдің жетіспеушілігінен және артық болу саласынан пайда болатын адам организмінің аурулары
* Темірді алу жолдары |
Дария — Қарағанды облысы Шет ауданындағы кент.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақсу-Аюлы ауылынан солтүстік-батысқа қарай 64 км-дей жерде.
## Тарихы
Іргесі 1936 жылы Қарағанды - Мойынты темір жол құрылысы кезінде станция болып қаланған. Кент жерінің жалпы аумағы 14 мың га.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Кентте мектеп, дельдшер-акушерлік пункт, пошта бөлімшесі бар. «Қазақстан темір жолы» жүйесіне қарасты 8 бөлімшеде тұрғылықты халықтың еңбекке белсенді тобының 33 пайызы жұмыс істейді. Екатеринбург-Алматы темір жолының 845 км-де орналасқан. Дария кенті басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады.
## Дереккөздер |
Ескендiр Өтегенұлы Хaсaнғaлиев (13 ақпан 1940, Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе ауданы - 30 сәуір 2021, Алматы) — әншi (лирикaлық бaритон), композитор, музыкант. Қазақ КСРнің Халық артисі (1984). Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері (2006). Батыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы (2010).
## Өмірбаяны
* Байұлы тайпасының Қызылқұрт руынан шыққан.
* Құрмaнғaзы aтындaғы Aлмaты мемлекеттiк консервaториясының вокaльды-хорлық фaкультетiн Е. Виногрaдов пен Н. Шaриповaның клaсы бойыншa курсты бітірген.
* Әль-Фaрaби aтындaғы Шымкент мәдениет институтын бiтiрдi.
* 1970 жылдaн бaстaп, Қaзaқ рaдиосы мен теледидaрының солисi. Е. Хaсaнғaлиевтiң орындaу мәнерi жоғaрғы кәсiби деңгеймен ерекшеленедi. Ол Қaзaқстaнның белгiлi эстрaдaлық әншiлерi орындaйтын көпшiлiкке жaқсы тaнымaл әндердiң aвторы.
## Шығaрмaшылығы
Хaсaнғaлиевтiң "Әдемi", "Aсыл aрмaн", "Өмiрiмнiң жaзы", "Aтaмекен" әндерiн тек Қaзaқстaн тыңдaрмaндaры емес, шетелдерде де ықылaспен қaбылдaйды. Е. Хaсaнғaлиев шығaрмaшылығынa тaқырыптың әмбебaптылығы, мaтериaлды берудiң көп сaлaлығы тән. Ол музыкaны қaзaқ, орыс, ұйғыр, тaтaр, немiс aқындaрының сөзiне жaзды.қaзiргi қaзaқ композиторлaрының ән-ромaнстaрын нaқышынa келтiре, шебер орындaйды. Xaсaнғaлиев - тaнымaл композитор. Оның бiрнеше ән жинaғы жaрық көрдi. Xaсaнғaлиев әндерiнiң тaқырыбы сaн aлуaн. Ол қaзaқ, орыс, тaтaр, немiс aқындaрының туғaн ел, еңбек, жaстық шaқ, мaхaббaт тaқырыбындaғы өлеңдерiне көптеген ән жaзды. Хaсaнғaлиев гaстрольдiк сaпaрмен Моңғолия (1975), Болгaрия (1982), Югослaвия (1968), Aлжир (1969), Сирия мен Ливaн (1973), Швеция және Финляндия (1970), т.б. елдерде болды.
## Мемлекеттік Марапаттары
* 1970 жылы Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты;
* 1979 жылы Қазақ КСРнің Еңбек сіңірген артисі құрметті атағы;
* 1984 жылы Қазақ КСРнің Халық артисі құрметті атағы;
* 2000 жылы «Құрмет ордені» мен марапатталды.
* 2002 жылы «Астана» медалі;
* 2006 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының иегері атанды;
* 2007 жылы «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты;
* 2011 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан конститутциясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы «Қазақстан халқы ассамблиясына 20 жыл» медалі;
* 2015 жылы Ақорда салтанат сарайында елбасы Н.Ә.Назарбаевтың өз қолынан ең жоғарғы мемлекеттік марапат «Отан ордені» мен марапатттады;
* 2016 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 25 жыл» мемлекеттік мерекелік медалі.
## Құрметті атақтары
* 2010 жылы Батыс Қазақстан облысының Құрметті азаматы;
* 2010 жылы Орал педагогика иниститутының құрметті профессоры;
* 2010 жылы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің құрметті профессоры;
* 2015 жылы Алматы облысы, Үштөбе ауданының құрметті азаматы;
* 2015 жылы Алматы облысы, Кербұлақ ауданының құрметті азаматы.
## Отбасы
* Үйленген. Жары: дәрігер - фтизиатр, Құрмет орденінің иегері Дарико Хасанғалиева
* Баласы: композитор, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері Біржан Хасанғалиев
* Қыздары бар.
## Дереккөздер |
Ермек Бекмұхамедұлы Серкебаев (4 шілде 1926, Петропавл - 16 қараша 2013, Алматы) — әйгілі опералық және камералық әнші (баритон), педагог, КСРО халық әртісі (1959), ҚазКСР халық әртісі (1956), профессор (1982), қоғам қайраткері. Социалистік Еңбек Ері (1986).
## Өмірбаяны
Керей тайпасның Тарышы руының Ақсары бөлімінен шыққан. Әкесі - Бекмұхамед Хусайнұлы Серкебаев (1896-1976), педагог, жазушы, ақын, драматург, Қазақстан Жазушылар одағының алғашқы мүшелерінің бірі, білім беру саласында еңбек етті. Анасы - Зылиха Сабырқызы (1906—1997), бастауыш кластар мұғалімі болды.Ермек Серкебаев үшінші сыныптан бастап оқуын Алматыдағы № 54 мектепте оқиды. 1941—1943 ж. П.И.Чайковский атындағы Алматы музыкалық училищесінде скрипка класы бойынша оқып, отбасының материалдық жағдайына байланысты үш жылдан кейін, оны тастап, Қазақстан радиосына дикторлыққа келеді, оған қоса киностудияның кейбір фильмдерінде осы тұрғыда қызмет атқарды.
## Еңбек жолы мен жетістігі
* 1947 жылы Қазақ опера және балет театрына солист болып кіреді.
* 1951 жылы Алматы консерваториясын профессор А.М.Кургановтың сыныбында тәмамдап, опера және балет театрына оралады. Студент кезінде Абай атындағы опера және балет театрының шығармашылық ұжымына қызмет істеген. Консерваторияны бітірер жылы Абай рөлін орындайды.
* 1973 жылы Алматы консерваториясының жеке дауыста ән айту кафедрасының оқытушысы болған.
* 1982 жылы профессор атанады.
* 50 астам шетел мемлекеттерінде (Румыния, Пәкістан, Франция, Үндістан, Қытай, Бельгия, Куба, Швейцария, Швеция, Финляндия, т.б.) өнер көрсетті.
* 7-шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
* 8-11-шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Репертуары
Орыс және шетелдік, сонымен қатар советтік классикалық опералардың негізгі партиялары:
* Қожағұл, Амангелді (М. Төлебаев, «Біржан мен Сара»; М.Төлебаев және Е.Брусиловский, «Амангелді»);
* Абай, Серке (А.Жұбанов пен Л.Хамиди, "Абай"; С.Мұхамеджанов, "Айсұлу");
* Тарғын, Артем (Е.Брусиловский, "Ер Тарғын", "Дударай");
* Онегин, Елецкий (П.Чайковский, "Евгений Онегин", "Пиковая дама");
* Петруччио (В.Шебалин, "Укрощение строптивой");
* Фигаро (Дж.Россини, "Севильский цирюльник");
* Валентин ("Фауст");
* қазақтың халық әндері, орыс және шет ел композиторларының шығармалары.
## Кинодағы рөлдері
* 1957 - режиссер Ш.Айманов: "Біздің сүйікті дәрігер" - Тәкен
* 1959 - КСРО, Орталық телевидение: музыкалық фильм "В этот праздничный вечер"
* 1961 - режиссер Ш.Айманов: "Ән шақырады" - Досай Нұрланов
* 1968 - режиссер Ш.Айманов: "Тақиялы періште" - Шыңғыс
* 1976 - "Медеудегі кездесу"
## Марапаттары
* Вокалистер конкурсының (Будапешт) лауреаты (1953)
* ҚазКСР халық әртісі (1956)
* КСРО халық әртісі (1959)
* ҚазКСР К.Байсейітова атындағы Мемлекеттік сыйлығының иегері (1972)
* КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері (1977)
* Октябрь Революциясы ордені (1984)
* 2 мәрте Ленин ордені
* Еңбек Қызыл Ту ордені
* Социалистік Еңбек Ері (1986)
* Петропавл қаласының Құрметті азаматы (1990)
* "Музыка" номинациясы бойынша "Тарлан" сыйлығының лауреаты (2000)
* "Жыл адамы" фестивалінің жеңімпазы (2011)
## Дереккөздер
* Серкебаев Ермек Баймуханбетович// Официальный интернет-ресурс Северо-Казахстанской области |
Мойынты — Қарағанды облысы Шет ауданындағы кент.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Ақсу-Аюлы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай темiр жол бойында 171 км-дей жерде. Жерінің жалпы ауданы 21 мың га.
## Тарихы
Іргесі 1936 жылы Мойынты станциясы болып қаланған.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
Кенттің әкімшілік аумақтық бағынысындағы елді мекендерінде (Мойынты, Киікті) 2 мектеп, екі мәдениет үйі, екі кітапхана, пошта үйі, ОДА бар. Екатеринбург-Алматы темір жолының 1067 км-де орналасқан. Мойынты кенті басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады.
## Дереккөздер |
Ырық бітік (Ïrq bitig, Ырқ битиг, The Book of Omens — Нышан кітабы) — шамамен IX ғ түркі бітігімен жазылған кітап. Ұйғыр қағандығы кезінде жазылған деп есептеледі. Өлшемі 13,75 х 8,75 см. Кітаптың басы мен аяғында қытайша Будда дініне арналған өлең жазылған. Қалған 58 бетте түркі бітік қағаз бетіне сиямен жазылған.
## Табылуы
1907 ж А. Стейн Могао Үңгіріндегі мешіт қызметкерінен басқа қолжазбалармен бірге сатып алған. Қолжазба қазіргі Қытайдағы Гансу ауданының Дүнхуаң деген жерінен табылған. Қазір Британ музейінде (Лондон) сақтаулы. Коды: Or. 8212/161.
## Ғылыми зерттелуі
Алғаш ғылыми зерттеуін В. Томсен жасады. 1951 ж. орыс түркологы С. Малов транскрипциясы мен орыс тіліне аудармасын жасады.
## Әдебиеттер
* Thomsen V., Dr. M. A. Stein Manuscripts in Turkish «Runic» Script from Miran and Tun-huang — 1912. — P. 181—227.
Thomsen V., Dr. M. A. Stein Manuscripts in Turkish «Runic» Script from Miran and Tun-huang — 1912. — P. 181—227.
* Малов С. Е. Памятники древнетюрской письменности. Тексты и исследования. — 1951. — P. 80 — 92.
Малов С. Е. Памятники древнетюрской письменности. Тексты и исследования. — 1951. — P. 80 — 92.
* А. В. Преловский Каменные письмена. Древнетюркская поэзия VI—XII веков — Новый ключ, 2005. — ISBN 5-7082-0147-9.
А. В. Преловский Каменные письмена. Древнетюркская поэзия VI—XII веков — Новый ключ, 2005. — ISBN 5-7082-0147-9.
* Кляшторный С. Г. Манихейский мотив в древнетюркской «Книге предзнаменований» — Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006.
Кляшторный С. Г. Манихейский мотив в древнетюркской «Книге предзнаменований» — Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006.
* Книга уйгурских шаманов «Ырк Битиг».
## Сілтемелер
* The International Dunhuang Project сайтынан Or.8216/161 кодымен іздегенде осы қолжазбаның сапалы суретін көруге болады Мұрағатталған 20 шілденің 2011 жылы.
* Көне түрік тіліндегі мәтін, латынша транскрипциясы мен қазақ тіліндегі аудармасы
* Транслитерациясы мен ағылшынша аудармасы |
Құрманғазы Сағырбайұлы (1823-1896) — қазақтың ұлы күйші-композиторы. Қазақтың аспапты музыка өнерінің классигі.
## Өмірбаяны
Туып-өскен жері Бөкей хандығы, қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жаңақала ауданына қарасты Жиделі деген жер. Топырақ бұйырған орны – Астрахан облысының бұрынғы «Шайтани батага», қазіргі «Құрманғазы төбе» деп аталатын жер.
Шыққан тегі – Кіші жүз, он екі ата Байұлынан өрбіген Сұлтансиықтың Қызылқұрт бұтағы болып табылады. Құрманғазының жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ ауызды, сөз дарыған адам болыпты. Ал, нағашы жұрты – Беріш руы. Қалмақ шапқыншылығы кезінде асқан ерлігімен көзге түскен Ағатай батырдың есімі исі Берішке ұран болған. Одан берідегі Өтеміс би, Махамбет Өтемісұлы, Исатай Тайманұлы бір ғана Беріш руының емес, исі қазақтың ардақты ұлдары. Құрманғазының әкесі Сағырбай (шын аты Дүйсенбай деген сөз бар) өнерге мойын бұра алмаған, шаруа адамы болыпты. Құрманғазының бесінші атасы Балтабай әулеті шетінен домбыраға тіл бітірген өнерпаз болса керек. Ал жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ аңызды, сөз дарыған адам екен. Күні бүгінге дейін ел ішінде «Ершінің еркегін қойып, әуелі әйелімен айтысып ал» деген сөз бар. Құрманғазының нағашы жұрты - Беріш руы. Ерлік пен еркіндікті дәстүр еткен елдің қызы, Құрманғазының анасы Алқа да келін болып түскенше даланың ерке желіндей еркін өciп, еркек - шора болып, ойын - тойдың шырайын келтірген. Кейін Игіліктың қызы Әуеске үйленгенде Құрманғазы үшін Беріш руы енді қайын жұрты болады.
Құрманғазының бала кезінен - ақ ең айтқыш тілі, ең сезімтал тілі қос ішекті домбыра көмейінен шығатын күй тілі еді. Сондықтан да, ол сахараның даңғыл көкірек дәулескер күйшісі Соқыр Есжанды алғаш көpiп тыңдасымен-ақ домбырасынын тілін мен дінін түсініп, ұйып тыңдайды. Сондықтан да, өзінің замандастары Шеркеш, Байжұма, Баламайсаң сияқты күйшілердің күйін құныра тартып, сол күйлерден уақыттың ең шыншыл сырын ұғады. Ал Құрманғазының ұстазы - Ұзақ болатын.
1830 жылы Беріштен шыққан Исатай Тайманұлы және оның жан досы, дауылпаз ақын, дәулескер күйші Махамбет Өтемісұлы бастаған Жәңгір-ханға шаруалар көтерілісінде Құрманғазы да болады. Сол жылдарында «Кішкентай» деген күй шығарады. 1857 жылы Құрманғазыны түрмеге отырғызады. Сібірге айдатайын деп жатқан жерден ол қашып құтылады. Екінші рет оны Орынбор түрмесіне қамайды, бірақ генерал-губернатор Перовскийдің қолдауымен құтқарылады. Түрме тақырыбына бірталай күй шығарады: «Қайран шешем», «Ертең кетем», «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Арба соққан», «Перовский маршы», «Не кричи, не шуми», «Машина».
1880 жылы Астрахан түбіндегі Сақмар елді мекеніне қоныс аударады. Қауым арасында ерекше құрметке бөленген Құрманғазы, Дина Кенжеқызы Нұрпейісова, Ерғали Есжанов, Меңдіғали Сүлейменов сынды мирасқорларын жинайды. Сол дәуірде әйгілі болған Көкбала, Менетай, Менқара, Сүгірәлі, Торғайбай, Шора сынды домбыра тарту шеберлері де Құрманғазыны ұстаз тұтқан.
Құрманғазы сахараның даңғыл көкірек дәулескер күйшісі Соқыр Есжанның алдын көріп, Дәулеткерей сияқты жайсаң күйшімен сырлас болып, Шеркеш, Байжұма, Баламайсан сияқты күйшілердің өнерінен өнеге алған.
## Өмірінің тарихы мен тізбесі
* 1823 – қазіргі Атырау облысы, Құрманғазы ауданында дүниеге келген.
* 1836-1840 – малшылықты қойып, өнер соңына түседі. Күйші Ұзақтың жанына еріп, ел аралайды.
* 1830-1840 – композиторлық өрісі ашылып, ондаған күйлерін дүниеге әкеледі.
* 1845-1850 – Жем, Сағыз бойы мен Маңғыстау, Үстірт өңірлерін аралайды. Адай жеріндегі үлкен нағашылары Төремұрат пен Нарынбайлардың елінде өмір сүреді.
* 1850 – Маңғыстаудан келген соң, Орынбор түрмесіне қамалады. Көп ұзамай одан қашып шығады.
* 1857 – 26 қыркүйекте Орда түрмесіне түседі.
* 1857 – қараша айының басында абақтыдан қашады.
* 1857-1860 – басқа ауылдарда жасырынып жүреді.
* 1860-1863 – елге оралады.
* 1864 – абақтыдан қашып кеткені үшін және “мал ұрлады” деген айыппен Орда абақтысына жабылып, онда 2 жыл 7 ай жатады.
* 1868 – Журналист Н.Савичевпен кездеседі.
* 1868 – Орал түрмесіне түседі.
* 1870 – Астраханьнан шақырту келіп, қайтадан түрмеге жабылады.Онда Саранжап деген қалмақпен танысып, түрмеден қашып шығады.
* 1882 – Краснояр түрмесінде жатады.
* 1884 – билеуші Мақаш Бекмухаммедовтен көмек сұрап, “Ақ паспорт” алады.
* 1885-90 – Сахмаға көшіп келеді “Демалыс” деген күй шығарады.
* 1890-95 – жаймашуақ өмір кешіп, аң аулап, құс салады. Шәкірт тәрбиелейді.
* 1896 – Астрахань облысы, Володар ауданындағы “Алтынжар” деген жерде қайтыс болады.
## Шығармалары
Құрманғазының ғұмыр кешкен уақыты, әсіресе оң солын танып, өмір-тіршілікке белсене араласа бастаған кезі мейлінше күрделі еді. Бұл кезең патшалық Ресей жүргізген отаршыл саясаттың ең бір қарқын алған, әбден құныққан, шектен шыға басынған кезі болатын. Қашанда ел басына келген нәубеттің ауырлық тауқыметі ең алдымен еңсесі биік ерлердің иығына түсетін әдеті. Замана зобалаңы Құрманғазыны да от-жалынымен шарпып бағады. Оның «Түрмеден қашқан», «Кісен ашқан», «Ертең кетем», «Бозқаңғыр», «Пәбескі», «Терезеден-есіктен», «Бозшолақ», «Бұқтым-бұқтым», «Не кричи, не шуми», «Арба соққан», «Аман бол, шешем, аман бол!», «Қайран шешем» сияқты күйлері замана басқа салған зобалаңның бір-бір бекеті сияқты. Ол қатал тағдырдың кез келген талқысына өнерімен жауап беріп, өнерімен белгі қалдырып отырған.
Құрманғазы өмірге ғашық күйші. Тіршіліктің нұрлы сәттеріне ол балаша қуанып, қалтқысыз сезімге бөлене алады. Оның «Қызыл қайың», «Ақжелең», «Адай», «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер», «Назым», «Балқаймақ», «Бұлбұлдың құрғыры», «Ақсақ киік», «Төремұрат», «Қуаныш» сияқты күйлері өмірге іңкәр жанның жүрек лүпілі сияқты.
Құрманғазыны суреткер ретінде айрықша даралап көрсететін қасиет – ол концептуалды күйші. Бір ұрпақ емес, екі ұрпақ емес, бірнеше ұрпақтың тағдырына ықпал ететін заманалық құбылыстарға бойлай үңіліп, ой толғау Құрманғазының рухани болмысына тән. Оның «Жігер», «Көбік шашқан», «Кішкентай», «Ақбай» сияқты күйлері өзі ғұмыр кешкен заманның тарихи-әлеуметтік болмысына берілген күйші философтың бағасы.
Сол сияқты «Айжан-ай», «Айда бұлбұл, «Алатау», «Амандасар», «Бас Ақжелең», «Демалыс», «Лаушкен», «Ойбай, балам», «Саранжап»«Теріс қақпай», «Ұзак Ақжелең» күйлері кеңінен танымал.Құрманғазының асқақ рухы бір ғана музыка саласына сиятын құбылыс емес. Мұндай тегеурінді дарынның болмысы біртұтас ұлттың рухани болмысына айғақ бола алады. Ұлт тағдырындағы тарихи ұлы өзгерістердің барша қуаныш-қайғысы қашанда біртуар перзенттерінің тағдыр-талайымен шендесіп жатады. Бұл, орайда, Құрманғазы өзінің қайталанбас өнерімен ғана емес, өмірімен де туған халқының бүкіл қасиетіне, сол бір алмағайып аласапыран кезеңнің хал күйіне ең жарқын айғақ бола білді. Ол өзінің қанатты күйлерімен поэзиядағы Махамбет сияқты ғылымдағы Шоқан сияқты, майдан даласындағы Кенесары сияқты, өршіл рухына қылау түсірмей, замана тауқыметін қайыспай арқалап ғұмыр кешті.
## Күйлерінің шығу тарихы
Құрманғазы күйшінің алғашқы шығармаларының бірі – “Кішкентай”. Бұл күй көтеріліс басшысы Исатайға арналған. Оның шығарған “Ақбай”, “Ақсақ киік”, “Көбік шашқан”, “Түрмеден қашқан”, “Адай” деген күйлерінде нұрлы болашақ, халық үміті, үстем тапқа деген ыза-кек шебер суреттеледі. Күйші “Сарыарқа” күйі арқылы туған жерді, кең байтақ даланы көз алдына келтіреді. Құрманғазы күйлері тыңдаушысын бай сазымен, кербез нақышымен, жігерлі қуатымен борандатып, ұшқыр екпінімен баурап əкетеді.Күйлерінің көпшілігінің тақырыбы бар, құрылымы жағынан бір жүйеге түскен ауқымды туындылар. Күйші домбыраның орындау əдістерін, аспаптың дыбыстық жəне техникалық бай мүмкіндіктерін мейлінше толық қолдана білген. Құрманғазы күйлерінің ерекшеліктеріне – күйдің шарықтау шегінің, яғни кіші саға мен үлкен сағаның жазыла түсуінің арқасында домбыра диапазоны толық игеріліп, күйдің өзіндік өлшемі мен ырғағы шығарманың өне бойында ауытқымай сақталып отырады. “Балбырауын”, “Ертең жетем”, “Бұқтым-бұқтым”, “Балқаймақ”, “Боз қаңғыр”, “Не кричи не шуми”, “Айжан-ай”, “Лаушкен” т. б. көптеген күйлері жайлы төменде толық анықтамалар беріледі:
* Қайран шешем
Ақбайдың шабармандары Құрманғазыны арбаға байлап жүргелі жатқанда шешесі Ақбаланы көреді. Əлпештеп өсірген анасына əлі күнге дейін қайырымды іс істемегеніне өкініп, енді тағы міне айдалып бара жатқанын ойлап, көзіне жас кеп, шешесінің қасына келеді. “Мен ұл таптым деп жүрсем, жаман, жасық немені туған екем ғой. Кімнің алдында көзіңнен жас шығарып тұрсың?” – деп, жағына шапалақпен тартып жібереді. Құрманғазы өзінің қателігін түсінеді. Орал түрмесінде жатқанда осының бəрін ойлап, шешесіне арнап “Қайран шешем” атты күйін шығарады. Күй күйшінің қапастағы халін баяндағандай баяу басталады да, бірте-бірте əсерленіп, шабыттана төгіледі.
* Қапы
Құрманғазы өштескен би оның соңына түсумен болады. Бір жиында домбыра тартып, Исатай, Махамбет толғауын айтып отырған Құрманғазыға “Сен Исатай Махамбеттің толғауын айттың”, деп кінə тағып күйшіні ұстатады. Міне, осы өкінішке байланысты “Қапы” деген күйін шығарған екен.
* Қош аман бол
Құрманғазы қапылыста ұсталып Орда түрмесіне жөнелтілейін деп тұрғанда “Қайтып көріскенше қош аман болыңдар, халқым” деп, “Қош аман бол” күйін тартыпты. “
* Қыз Данайдың қырғыны
1850 жылы Құрманғазы Жем өзенінің бойындағы Төремұрат, Өтен, Нарымбай ағаларымен барып қыз Данайды алып қайтады. Қыз соңынан шапқан қуғыншыларды Құрманғазы отауға жібермей келгенін қағып түсіріп, қорғап тұрады. Оның бұл батырлығына нағашылары риза болып, сый – құрмет жасайды. Шабыты шалқыған күйші осы қуанышқа арнап “Қыз Данайдың қырғыны” күйін шығарады. Құрманғазы күй арқылы ат тұяғының дүбірін, қиян-кескі ұрысты суреттейді. Арасында қыз Данайдың сұлулығын, сыңғырлаған күлкісін сазды дауыстармен бейнелей білген. Бұл күйдің шығуына байланысты Төремұрат ел жиып, мал сойып үлкен той жасайды.
* Қызыл қайың
Құрманғазы ен далада жалғыз өскен қызыл қайыңның бұтағын жамылып отырып, қуғыншылардан аман қалыпты, дейді. Кейін: “Менің елім де, жерім де, ағашым да пана екен. Анадай қамқор болып, жапырағымен жауып пана болған қызыл қайыңға арнап едім”, – деп осы күйді шығарған.
* Көбік шашқан
Каспий теңізі бір кезеңдерде деңгейі көтеріліп, жағадан шығып, тасып кетеді екен. Ғалымдардың айтуынша, бұл әрбір дәуірлік мерзім сайын болып тұратын құбылыс көрінеді. Міне, сондай құбылыс ХІХ ғасырдың екінші жартысында да болған. Мұны ұлы сазгер Құрманғазы мен суырыпсалма ақын Қашаған өз көздерімен көрген. Құрманғазы бір келгенде Қашаған тап болып, екеуі тасып жатқан теңізді жағалай жүріпті. Бұл жөнінде бір суретшінің салған суреті де бар. Қашаған халықты қиналысқа ұшыратқан осы тасқын жөнінде «Топан» атты дастан шығарды. Ақын пәлсапалық ұғыммен табиғаттың қасіретті құбылысын адамзаттың имандылық, нәпсілік қасиеттерінің жоғалуымен байланыстырады. Соның жазасы деп түйіндейді.Ал Құрманғазы асып-тасып, көбіктеніп, толқып жатқан теңізді көріп, оның халыққа залалы тигеніне жаны қиналады. Оған Қашаған дастаны да қатты әсер етеді. Сөйтіп, жүрек сыздатар сазды «Көбік шашқан» күйі шыққан.
* Түрмеден қашқан
Кітаптағы деректер бойыша, Құрманғазы күйді түрмеден қашқаннан кейін, тынығып жатқанда жазады. Күйші жастайынан өз елінің тәуелсіздігі үшін күреседі және сол жолында талай рет түрме тұтқыны болады. Сондай кездің бірінде, күйшінің түрмедегі досы, Лавочкинге анасы тамағына болат араны жасырып әкеліп береді. Сонда Құрманғазы, өзін жақтайтын түрме жасақтарының көмегімен түрмеден қашып кетеді. Шаршап, демалуға отырған күйші шабыттаным, "Түрмеден қашқан" күйін шығарады.
## Сыртқы сілтемелер
* Құрманғазының ұрпақтары
* Күй құдіреті
## Дереккөздер |
Қазақстан экономикасы — абсолютті түрде де, жан басына шаққанда да Орталық Азиядағы ең ірі экономика болып табылады. 2021 жылы Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіз республика болғаннан бері 370 миллиард доллардан астам шетелдік инвестиция тартты. Посткеңестік кеңістіктің екінші экономикасы (Ресейден кейін). 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекет.
Елде мұнай, сондай-ақ пайдалы қазбалар мен металдар қоры бар. Ол сондай-ақ айтарлықтай ауыл шаруашылық әлеуетіне ие, өйткені оның кең дала алқаптары мал шаруашылығына да, астық өндіруге де жарамды. Оңтүстіктегі таулар алма мен жаңғақ өсіру үшін маңызды; екі түр де жабайы өседі. Қазақстанның өнеркәсіп секторы осы табиғи ресурстарды өндіруге және өңдеуге негізделген.
Кеңес Одағының ыдырауы және Қазақстанның дәстүрлі ауыр өнеркәсіп өнімдеріне сұраныстың төмендеуі 1991 жылдан бастап экономиканың күрт құлдырауына әкелді, ал ең күрт жыл сайынғы құлдырау 1994 жылы болды. 1995-97 жылдары экономикалық реформалар мен жекешелендірудің үкіметтік бағдарламасын іске асыру қарқыны жеделдеді, бұл активтердің жеке секторға айтарлықтай ауысуына әкелді. Еуропалық Одақ пен Америка Құрама Штаттары Қазақстанға тиісінше 2000 және 2002 жылдары "нарықтық экономикасы бар ел" мәртебесін берді.
1996 жылғы желтоқсанда Каспий құбыр консорциумының Батыс Қазақстан Теңіз кен орнынан Ресей арқылы Қара теңізге жаңа құбыр салу туралы келісіміне қол қоюы Путин 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев тарапынан болған баяу қолдауға қарсылық білдіргенге дейін мұнай экспортын едәуір ұлғайту перспективасын ұлғайтты. Қазақстан экономикасы 1998 жылы ЖІӨ өсімі мұнай бағасының күрт төмендеуіне және Ресейдегі тамыз қаржы дағдарысына байланысты 2,5%-ға төмендеген кезде құлдырады. 1999 жылы мұнайдың әлемдік бағасының қалпына келуі жарқын сәт болды, ол теңгенің уақтылы девальвациясымен және бұрын-соңды болмаған астық өнімімен ұштастыра отырып, экономиканы рецессиядан шығарды.
Жан басына шаққандағы ЖІӨ 1990 жылдары 26%-ға қысқарды. 2000 жылдары Қазақстан экономикасы күрт өсті, бұған Қазақстанның жетекші экспорттық тауарлары: мұнай, металл және астық бағасының өсуі ықпал етті. ЖІӨ 2000 жылы 9,6%-ға өсті, ал 1999 жылы 1,7%-ға өсті. 2006 жылы ЖІӨ-нің өте жоғары өсуі сақталды, ол 10,6%-ға өсті. Ресей мен Қытайдың, сондай-ақ Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының көршілес елдерінің экономикасы қарқынды дамып келе жатқан бизнес бұл өсуге ықпал етті. Экономикалық өсудің артуы бюджет 1999 жылы ЖІӨ-нің 3,7% қолма-қол ақша тапшылығынан 2000 жылы 0,1% профицитке ауысқан кезде мемлекеттік қаржының өзгеруіне әкелді. 2014 жылдан бастап елде мұнай бағасының төмендеуінен және Ресей-Украина соғысының зардаптарынан туындаған экономикалық өсудің баяулауы байқалды. Елдің валютасы 2014 жылы 19%-ға және 2015 жылы 22%-ға құнсызданған.
2017 жылы Дүниежүзілік экономикалық форум өзінің жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингін жасады, онда Қазақстан 144 елдің ішінде 57-ші орынды иеленді. Рейтинг нарық мөлшері, ЖІӨ, салық ставкалары, инфрақұрылымды дамыту және т. б. сияқты көптеген макроэкономикалық және қаржылық факторларды ескереді. 2012 жылы Дүниежүзілік экономикалық форум сыбайлас жемқорлықты елдегі бизнес жүргізудің ең үлкен проблемасы деп атады, ал Дүниежүзілік банк Қазақстанды Ангола, Боливия, Кения, Ливия және Пәкістанмен қатар сыбайлас жемқорлық ошағы деп атады. Қазақстан 2018 жылы Transparency International сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде 100-ден 31 балл жинады, бұл сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейін көрсетеді.
Дүниежүзілік банктің Еуропа және Орталық Азия бойынша вице-президенті Кирилл Мюллер 2017 жылдың қаңтарында Астанаға барды. Ол Дүниежүзілік банкпен 25 жылдық серіктестікте қол жеткізген елдің жетістіктерін жоғары бағалады. Мюллер сондай-ақ Дүниежүзілік банктің 2017 жылғы "бизнесті жүргізу" есебінде Қазақстанның позициясын жақсарту туралы айтып берді, онда Қазақстан әлемнің 190 елінің ішінен 35-ші орынды иеленді. 2000 жылдан кейін үкімет мемлекеттік секторда бірнеше реформалар жүргізді және мемлекеттік қызметтердің шығындарын азайтуға және тиімділігін арттыруға бағытталған мемлекеттік басқарудың жаңа тәсілін қабылдады.
Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы жариялаған 2018 жылғы Жаһандық инновациялық индекстің орталық және Оңтүстік Азияның өңірлік рейтингінде 3-ші орынды иеленді.
## Макроэкономикалық тренд
Вашингтондағы мұра қоры жариялаған 2014 жылғы экономикалық еркіндік индексінде Қазақстан соңғы 17 жылда 22 ұпай жинады, оны авторлар кез келген елде тіркелген ең жақсы 20 жақсартудың бірі ретінде атап өтті. Қазақстанның экономикалық еркіндігін бағалау 69,1 баллды құрайды, бұл "орташа еркіндікке" сәйкес келеді. Оның жалпы бағасы 0,1 баллға өсті, бұл ретте Инвестициялар еркіндігі мен Үкіметтің адалдығы саласындағы айтарлықтай жақсартулар қаржылық әл-ауқат пен ақша-несие бостандығының күрт төмендеуін өтеді. Қазақстан Азия-Тынық мұхиты аймағының 43 елі арасында 11-ші орында және оның жалпы баллы өңір мен әлем бойынша орташа көрсеткіштерден жоғары.
Бұл диаграммада Қазақстанның жалпы ішкі өнімінің Халықаралық валюта қоры бағалаған нарықтық бағалардағы өзгеру тенденциялары көрсетілген.
Келесі кестеде 1980-2017 жылдардағы негізгі экономикалық көрсеткіштер келтірілген. 5%-дан төмен Инфляция жасыл түспен көрсетілген.
## Экономикалық өсу және ЖІӨ
Қазақстанның ЖІӨ 2011 жылғы қаңтардан қыркүйекке дейінгі кезеңде нақты мәнде 4,1%-ға өсті.
2014 жылы Қазақстанның нақты ЖІӨ-нің болжамды өсуі 4,3%-ға жетеді. 2014 жылы Қазақстан экономикасының негізгі қозғаушы күші Тұтыну секторы болып табылады; Қазақстанда тұтыну негізінен бөлшек кредиттеумен ынталандырылады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2014 жылдың бірінші тоқсанында елдің ЖІӨ өсімі 3,8% құрады.
2014 жылдың ақпанында ел өз валютасын 19%-ға құнсыздандырды. 2014 жылдан бастап елде мұнай бағасының төмендеуі және 2014 жылғы Ресей-Украина соғысының салдары салдарынан экономикалық өсудің баяулауы байқалды.
Қазақстан Үкіметі 2014 жылғы 1 мамырда ХҚДБ, IFC, MIGA-мен әріптестік туралы негіздемелік келісімге қол қойды; осы Келісімге сәйкес Дүниежүзілік банк Қазақстанға экономиканы әртараптандыруға және орнықты дамуға қол жеткізуге 2,5 трлн АҚШ долларын бөледі.
Дүниежүзілік банктің есебі көрсеткендей, Қазақстан 2015 жылғы жағдай бойынша ЖІӨ-нің 170 миллиард АҚШ долларын құрайтын табысы орташадан жоғары ел деңгейіне жетті.
Тағы 22% девальвация 2015 жылдың тамызында болды.
Тікелей шетелдік инвестициялар 2015 жылы Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласына 30 пайызға және елдің мұнай өнімдері секторына 80 пайызға өсті.
2016 жылы Қазақстан экономикасы мұнайдың төмен бағасы мен теңгенің құнсыздануынан туындаған дағдарыстан кейін қалпына келе бастады. Қазақстанның Ұлттық экономика министрінің айтуынша, 2016 жылдың тоғыз айында ЖІӨ өсімі 0,4%-ға жетті. Ең үлкен өсім байқалған экономика секторларына құрылыс (6,9%), ауыл шаруашылығы (4,9%) және көлік секторы (4,0%) кірді.
Қазақстандағы ағымдағы АҚШ долларындағы жан басына шаққандағы ЖІӨ 2013 жылдан 2017 жылға дейінгі кезеңде шамамен 40%-ға төмендеді.
Қазақстан Дүниежүзілік банктің "Бизнесті жүргізу-2020"есебінде 190 елдің ішінде 25-ші орынды иеленді. Ел өткен жылмен салыстырғанда 2020 жылғы рейтингте өз позициясын 3 тармаққа, 28-ден 25-ке дейін жақсартты. Бұл Қазақстанды Исландия (26-орын), Австрия (27-орын), Ресей (28-орын), Жапония (29-орын) және т. б. елдерден озды.
Қазақстан экономиканың мұнай емес секторларын дамытуға басымдық береді, олардың үлесіне 2019 жылы елдің экономикалық өсімінің 85%-ы тиесілі болды.
2020 жылдың алғашқы жеті айында Қазақстан автомобильдер экспортын жеті есеге арттыруды қоса алғанда, өткен жылмен салыстырғанда едәуір көп тауар экспорттады. COVID-19 пандемиясына байланысты қызмет көрсету құлдырауына байланысты елдің ЖІӨ 3 пайызға төмендеді, бірақ экономиканың нақты секторы айтарлықтай өсті. Ауыл шаруашылығы, Құрылыс және өңдеу өнеркәсібі ағымдағы жылдың алғашқы сегіз айында өндірістің өсуін байқады.
2020 жылы ең үлкен өсім автомобиль өнеркәсібінде (+53,6%), фармацевтикада (+39,7%), металл бұйымдарын өңдеуде (+19,5%), машина жасауда (+16,5%), сондай-ақ жеңіл өнеркәсіпте (+16,4%) болды. Өсуді көрсеткен қызмет көрсету секторының салаларына құрылыс (+10,7%) және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (+8,2%) кірді.
## Экономика секторлары
### Басты
Энергетика
Қазақстан уран өндіру көлемі бойынша әлемдегі жетекші ел болып табылады, оның үлесіне жалпы әлемдік өндірістің 35%-ы келеді және ол әлемдегі уранның көлемі бойынша Аустралиядан кейінгі екінші орында.
Мұнай және газ
Тағы қараңыз: Қазақстан энергетикасы
Мұнай мен газ экономиканың жетекші секторы болып табылады. 2000 жылы Қазақстан 35 252 000 метрикалық тонна мұнай (тәулігіне 700 000 баррель) өндірді, бұл 1999 жылғы 30 025 000 тоннамен салыстырғанда 17,4%-ға өсті. 2000 жылы ол 28 883 000 тонна мұнай экспорттады, бұл 1999 жылғы 20 813 000 тоннадан 38,8%-ға өсті. 2001 жылы өндіріс шамамен 20%-ға өсті, бұл үкіметтің 40 миллион тонна мұнай (күніне 800 000 баррель) болжамына сәйкес келеді. 2000 жылы өндіріс 11,5 км3 табиғи газға жетті, ал 1999 жылы 8,2 км3 болды.
Қазақстанның орта мерзімді перспективада әлемдік деңгейдегі мұнай экспорттаушысы болуға әлеуеті бар. Қазақстандағы көрнекті шетелдік инвестиция "Теңізшевройл" бірлескен кәсіпорны болып табылады, оның 50%-ы ChevronTexaco, 25%-ExxonMobil, 20%-ы қазақстандық "ҚазМұнайГазға" және 5%-ы ресейлік "Лукаркоға"тиесілі. Қарашығанақ мұнай және газ конденсаты кен орнын BG, Agip, ChevronTexaco және Лукойл компаниялары игеруде. Agip басшылығымен қазақстандық оффшорлық консорциум Каспийдің солтүстігінде Қашаған мұнай кен орнын ашты. Қазақстанның экономикалық болашағы мұнай мен газ кен орындарын игерумен байланысты. ЖІӨ-нің өсуі мұнай бағасына, сондай-ақ жаңа кен орындарын игеру қабілетіне байланысты болады.
2022 жылдың қаңтары мыңдаған адамдар газ бағасының өсуіне наразылық ретінде Қазақстан көшелеріне оралып, соңғы онжылдықтардағы мұнайға бай елде болған ең үлкен наразылықтарға айналған төрт күндік демонстрацияларды тіркеуден басталды. Наразылық білдірушілер үкімет ғимараттарына басып кіріп, мемлекет енгізген қатаң төтенше жағдайға қарамастан полиция көліктерін басып алды.
Тау-кен өндірісі
Қазақстан тұз, уран, феррохром, губка тәрізді титан, кадмий, калий, магний, рений, мыс, боксит, галлий және мырыш сияқты минералды шикізаттың көптеген түрлерінің жетекші өндірушісі болып табылады.
2018 жылы ел әлемдегі ең ірі уран өндірушісі болды. 2019 жылы ел алтын өндірісі бойынша әлемде 10-шы орында; мыс өндірісі бойынша әлемде 11-ші; хром өндірісі бойынша әлемде 3-ші; боксит өндірісі бойынша әлемде 9-шы; мырыш өндірісі бойынша әлемде 9-шы; мыс өндірісі бойынша 10-шы орында; Әлемдік қорғасын өндірушісі 12-ші; Әлемдік марганец өндірушісі 14-ші; Әлемдік фосфат өндірушісі 17-ші; Әлемдік висмут өндірушісі 6-шы және әлемдік өндіруші 7-ші күкірт.
### Өндіріс
Жеңіл автомобильдер
2014 жылғы маусымда Қостанайда (Қазақстан) Toyota Fortuner CKD құрастыру (толық бөлшектеу) басталды. Күтілетін жылдық өндіріс шамамен 3000 автокөлікті құрайды.
2014 жылы Қазақстанның автомобиль өнеркәсібі қарқынды дамып, жылына 2 миллиард АҚШ доллары сомасына өнім өндірді. Өкінішке орай, үлкен үміттерге қарамастан, сала құлдырауға ұшырады, 2016 жылы сатылым 46000 бірлікке дейін қысқарды.
2020 жылы Қазақстан экономикасында автомобиль өнеркәсібінде ең үлкен өсім байқалды, ол COVID-19 пандемиясына қарамастан 53,6%-ға өсті.
Теміржол
Тағы қараңыз: Қазақстандағы транспорт
GE Transportation Қазақстанның темір жолы ұлттық теміржол компаниясымен бірлескен кәсіпорын шеңберінде "құрастыру зауыты" локомотивінің 50% акциясын сатып алды.
Темір жолдар ел аумағының 57% - дан астамында барлық жүк және жолаушылар тасымалының 68% - обеспечивают қамтамасыз етеді. 2017 жылғы жағдай бойынша 16 614 км калибрлі 1520 мм, 4200 км электрлендірілген.
"Қазақстан темір жолдары" (ҚТЖ) ұлттық теміржол компаниясы болып табылады. ҚТЖ Қазақстанның теміржол инфрақұрылымын дамытуда француздық Alstom Локомотив өндірушісімен ынтымақтасады; Alstom Қазақстанда 600-ден астам қызметкері және ҚТЖ және оның еншілес компаниясымен екі бірлескен кәсіпорны бар. 2017 жылдың шілдесінде Alstom Қазақстанда өзінің алғашқы локомотивтерді жөндеу орталығын ашты, бұл Орталық Азия мен Кавказдағы жалғыз жөндеу орталығы.
2017 жылғы 31 мамырда Астанада Қазақстандағы ең заманауи "Нұрлы жол" теміржол вокзалы ашылды. Вокзалдың ашылуы ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің басталуымен тұспа-тұс келді. "Қазақстан Темір Жолдары" АҚ мәліметтері бойынша, ауданы 120 000 м2 вокзалды күніне 54 пойыз пайдаланатын болады және күніне 35 000 жолаушыға қызмет көрсетуге қабілетті.
Алматыда ұзындығы 11,3 км шағын метро жүйесі бар. Екінші жол Алатау және Жібек Жолы станцияларында бірінші сызықпен қиылысатын болады. 2011 жылдың мамыр айында Алматы 1 метро желісінің екінші кезегінің құрылысы басталды. Бас мердігер - Алматыметроқұрылыс. Қазіргі уақытта кеңейту жобасы бойынша 300 м-ден астам туннель қазылды. Кеңейту бес жаңа станцияны қамтиды және Алматы қаласының орталығын қала маңындағы Қалқаманмен байланыстырады. Оның ұзындығы 8,62 км. Құрылыс 3 кезеңге бөлінген. Бірінші кезең (ағымдағы кезең) екі станцияны қосу болады: Сайран және Мәскеу, ұзындығы 2,7 км. сондай-ақ, қалада 1937 жылдан 2015 жылға дейін жұмыс істейтін 10 жолдан тұратын трамвай жүйесі болды.
Өскемен қаласында трамвай паркі жүйесі 1959-1978 жылдар аралығында ашылды, ал трамвай 2018 жылы жабылғанға дейін танымал көлік түрі болды; оның шыңында алты маршрут болды, бірақ соңында 4 маршрут жұмыс істеді. Онда 50 жұмыс істейтін трамвай вагондарының паркі болды.
Сондай-ақ, Павлодар қаласында 86 шақырымдық трамвай желісі бар, ол 1965 жылы 2012 жылғы жағдай бойынша 20 тұрақты және үш арнайы маршрутпен жұмыс істей бастады. Желі жергілікті қоғамдық көлік нарығының 60% - занимает алады.
### Қызметтер
Технология
2014 жылғы 22 желтоқсанда Дүниежүзілік банк 88 миллион АҚШ доллары көлемінде несие бөлуді мақұлдады, бұл Қазақстанның технология саласындағы коммерциялық және әлеуметтік тұрғыдан тиімді инновацияларға жәрдемдесу жөніндегі күш-жігерін қолдайды. "Өнімді инновацияларға жәрдемдесу" жобасы технологиялық инновацияларды ынталандыруға және қолдауға қабілетті салаларда елді жақсартуға бағытталған.
Бөлшек сауда
2015 жылы A.T.Kearney бөлшек сауданы дамытудың жаһандық индексіне сәйкес, Қазақстан 30-дан 13-ші орынды иеленді. 2016 жылғы индексте Қазақстан 100-ден 56,5 балл жинап, бөлшек инвестициялар көлемі бойынша үздік дамушы елдер арасында 4-ші орынға ие болды. Қазақстандық нарық Carrefour және Leroy Merlin француз сауда желілері, сондай-ақ McDonald's және KFC азық-түлік алпауыттары сияқты ірі халықаралық бөлшек саудагерлерді тартты.
Туризм
Қазақстан ауданы бойынша тоғызыншы ірі ел және теңізге шыға алмайтын ірі ел болып табылады. Туризм экономиканың негізгі құрамдас бөлігі емес. 2014 жылғы жағдай бойынша Қазақстанның ЖІӨ-дегі туризм үлесі 0,3%-ға құрады, бірақ үкімет оны 2020 жылға қарай 3%-ға дейін ұлғайтуды жоспарлады.
Дүниежүзілік экономикалық форумның саяхат және туризмнің бәсекеге қабілеттілігі туралы 2017 жылғы есебіне сәйкес, Қазақстандағы саяхат және туризм индустриясының ЖІӨ 3,08 миллиард долларды немесе ЖІӨ-нің жалпы көлемінің 1,6 пайызын құрайды. ДЭФ Қазақстанды 2017 жылғы есебінде 81-ші орынға қойды, бұл алдыңғы кезеңмен салыстырғанда төрт позицияға жоғары. 2016 жылы Қазақстан 6,5 миллион турист қабылдады.
Құмар ойын
Қазақстанда құмар ойындар патшалық Ресей кезінде дамыды, содан кейін лотереялар ұйымдастырылды. 1698 жылы патша Петр I алғаш рет ұйымдастырылған лотереяларға рұқсат беретін жарлыққа қол қойды. Кейінгі жылдары лотереяларды Қазақстан кіретін Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Қаржы министрлігі ұйымдастырды.
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі 1999 жылы ойын қызметіне лицензия бере бастады.
2007 жылы Қазақстан үкіметі Ресейдің арнайы ойын аймақтарының үлгісі болатын екі орыннан басқа, Қазақстан аумағында құмар ойындарға тыйым салуды ұйғарған жаңа заң қабылдады. Осы аудандардан тыс жерлерде болған казинолар жабылуы немесе заңды түрде жұмыс істей алатын жерлерге ауыстырылуы керек еді. Жаңа Заң енгізілгеннен кейін ашылған алғашқы заңды казино 2008 жылдың 1 қазанында ашылған Қапшағайдағы Flamingo казино болды.
2018 жылы Қазақстандағы ойын компанияларының табысы 19,5 млрд теңгені құрады. Бұл 2017 жылмен салыстырғанда 16,1%-ға көп. Содан кейін бұл сома 16,8 миллиард теңге деңгейінде болды.
Тұрғын үй нарығы
2016 жылғы жағдай бойынша Қазақстандағы тұрғын үйдің жалпы ауданы 342,6 миллион шаршы метрді құрады, орташа есеппен бір адамға 21,4 м2. Бір адамға шаққандағы тұрғын үй 2005-2016 жылдар аралығында 20%-ға өсті, бірақ бір адамға 30 шаршы метр (320 шаршы фут) БҰҰ ұсынған стандарттан төмен болды.
## Сыртқы сауда және инвестициялар
### Сауда
Қазақстанда теміржол және автомобиль маршруттарын қоса алғанда, 11 трансконтиненталдық маршрут, сондай-ақ көптеген мұнай және газ құбырлары бар. Елдің географиялық жағдайы басқа бағыттарға қарағанда Қытайдан Еуропаға тауарларды үш-төрт есе жылдам тасымалдауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның Сауда-Өнеркәсіп палатасының кеңесшісі Шерин Сужикова мен Тайвань сыртқы сауданы дамыту кеңесінің (TAITRA) Бас хатшысы Чао Али-Чуан 2006 жылдың 13 қазанында Тайбэйде "нарықтық ақпарат алмасу және сауда саласындағы мамандардың сапарлары"арқылы экономикалық қатынастарды жақсарту туралы келісімге қол қойды."TAITRA-ның Алматыда, Қазақстанда кеңсесі бар.
2006 жылы Солтүстік Дакота губернаторының лейтенанты Джек Далримпл Солтүстік Дакота Сауда өкілдігінің 18 адамнан тұратын делегациясын басқарды, Солтүстік Дакота жеті компаниясы мен Дикинсон мемлекеттік университеті, Қазақстанға, Украинаға және Ресейге сапары кезінде. Солтүстік Дакота негізінен жабдықты экспорттайды Қазақстан, Солтүстік Дакота экспортының Сегізінші бағыты; жабдықтың экспорты 2000-2005 жылдар аралығында 22000 доллардан 25 миллион АҚШ долларына дейін өсті.
Қазақстаннан жоғары технологиялық тауарлар экспортының үлесі (өнеркәсіптік өнім экспортының үлесі ретінде) 1995 жылғы 4,46%-дан 2014 жылы 37,17%-ға дейін өсті. Бұл өсімді тудырған негізгі факторлардың бірі Дүниежүзілік банк тобы мен Қазақстан Үкіметі әзірлеген және іске асыратын Технологияларды коммерцияландыру жобасы болды. Осы жоба аясында 65 қазақстандық технологиялық стартап өз инновацияларын нарыққа шығаруға көмектескен қаржыландыру мен оқытуды алды.
Қытай Қазақстанның маңызды сауда серіктесі болып табылады. 2015 жылдың наурыз айының соңында екі ел 23,6 миллиард АҚШ долларын құрайтын 33 келісімге қол қойды. Мәмілелер мұнай өңдеу, автомобильдер, болат өнеркәсібі сияқты әртүрлі салаларды қамтиды.
Қазақстанның сыртқы сауда айналымы 2018 жылы 9 93,5 млрд құрады, бұл 2017 жылмен салыстырғанда 19,7%-ға артық. Есепті кезеңде экспорт көлемі 6 67 млрд (+25,7%), ал импорт-3 32,5 млрд (+9,9%) құрады.
Қазақстан үкіметі өзінің qaztrade инкубаторы арқылы шетелдік нарықтарда жұмыс істейтін қазақстандық экспорттаушыларға қолдау көрсетеді. 2019 жылдың қыркүйегінен бастап бағдарлама бизнесті таңдайды және оларға бюрократияны жеңуге және Германия, Түркия, Біріккен Араб Әмірліктері, Иран және Қытайды қоса алғанда, Үкімет басым деп санайтын шетелдік нарықтарға шығуға көмектеседі.
### Ұлттық инвестициялық стратегия
Қазақстан Үкіметі 2017 жылғы тамызда бес жыл ішінде шетелдік инвестицияларды 26%-ға ұлғайтуға және неғұрлым қолайлы инвестициялық ахуал жасауға бағытталған Ұлттық инвестициялық стратегияны бекітті. Стратегия сонымен қатар 27 елді инвестицияның маңызды көзі ретінде анықтады. Бұл елдерге АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Ресей, Германия, Франция, Италия, Түркия, Жапония, БАӘ, Оңтүстік Корея және басқалары кіреді. Инвестициялар және даму министрлігі Сыртқы істер министрлігімен бірлесіп әр ел үшін жеке іс-қимыл жоспарларын әзірлейді.
Тікелей шетелдік инвестициялардың 26 пайыздық өсуіне қол жеткізу үшін Қазақстан экономикалық дипломатияны қолданады. Қазақстанның сыртқы экономикалық саясатының негізгі субъектілері Сыртқы істер министрлігі, Қазақстанның сауда және интеграция министрлігі, KazakhInvest және Qaztrade болып табылады.
### Облигациялар нарығы
2014 жылдың қазан айында Қазақстан соңғы 14 жылдағы алғашқы шетелдік долларлық облигацияларын шығарды. 2014 жылғы 5 қазанда Қазақстан 2,5 миллиард долларлық 10 және 30 жылдық облигациялар шығарды, бұл 2000 жылдан бері ел долларымен алғашқы шетелдік сату болды. Қазақстан 10 жылдық долларлық облигацияларды 1,5 миллиард долларға сатты, кірістілігі орташа деңгейден 1,5 пайыздық тармаққа, ал 30 жылдық қарызы 1 миллиард долларға, кірістілігі орташа деңгейден екі пайыздық тармаққа жоғары. Ел 11 миллиард долларлық өтінімдерді тартты.
### Тікелей шетелдік инвестициялар
Қазақстан ТМД-ның барлық елдерінен жалпы көлемдегі және жыл сайынғы тікелей шетелдік инвестициялардың ірі алушысы болып табылады. ЭЫДҰ Үкіметтің халықаралық инвестициялар үшін елді ашудағы және оның экономиканы әртараптандыру жөніндегі күш-жігері шеңберінде инвестициялық саясаттың негіздерін жетілдірудегі жетістіктерін мойындады. 2017 жылы ЭЫДҰ Қазақстанды халықаралық инвестициялар және көпұлтты кәсіпорындар туралы ЭЫДҰ Декларациясына қосылуға шақырды.
2014 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев шетелдік инвестицияларды ынталандыру үшін салықтық жеңілдіктер туралы Заңға қол қойды, оның ішінде корпоративтік салықтан 10 жылдық босату, мүлік салығынан 8 жылдық босату және басқа салықтардың көпшілігін 10 жылдық тоқтату. Басқа шараларға өндірістік объект пайдалануға берілгеннен кейін 30 пайызға дейінгі мөлшердегі күрделі салымдарды өтеу кіреді. Инвестицияларды тарту мақсатында Қазақстан шетелдік инвесторлар үшін салық жүктемесін азайтты. Корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі 30%-дан 20%-ға дейін төмендеді. Үкімет сонымен қатар ҚҚС мөлшерлемесін 2006 жылғы 16%-дан 2009 жылы 12%-ға дейін біртіндеп төмендетті.
2014 жылғы 30 қыркүйектегі жағдай бойынша Қазақстанға шетелдік инвестициялардың жалпы көлемі 211,5 миллиард АҚШ долларына жетті. Осы жалпы соманың ішінде таза тікелей шетелдік инвестициялар 129,3 миллиард АҚШ долларын құрады, ал қалған 82,2 миллиард АҚШ доллары портфельдік және басқа инвестицияларды құрады.
Қазақстанның тікелей шетелдік инвестицияларды тарту жөніндегі өршіл жол картасын көрсете отырып, 2025 жылға қарай тікелей шетелдік инвестицияларды 30 миллиард АҚШ долларына ұлғайту жөніндегі үш жылдық мақсат жарияланды.
2015 жылғы шілдедегі жағдай бойынша Қазақстан соңғы бес жылда өңдеу өнеркәсібіне 16 миллиард АҚШ долларын тартты, бұл алдыңғы бес жылмен салыстырғанда 2,5 есе көп. Қазақстан автомобиль өнеркәсібі, теміржол машина жасау, негізгі химиялық өнімдер өндірісі, уран өнеркәсібі, сирек жер металдары өнеркәсібі сияқты төрт жүз жаңа өндірісті пайдалануға берді. Жаңа кәсіпорындардың көлемі 580 миллиард иенді құрады.
2015 жылғы Маусымда – 2016 жылғы маусымда Қазақстанда шетелдік инвесторларға тиесілі кәсіпорындардың жалпы саны 2,3 пайызға өсіп, 9000-ға жетті. Қазақстанда жұмыс істейтін 8 691 шетелдік компания шағын бизнес болып табылады.
2016 жылдың басындағы жағдай бойынша Дүниежүзілік банк Қазақстанға 1992 жылдан бері 6,8 миллиард АҚШ долларынан астам инвестиция салды. Бұл қаражат жолдар мен әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға, шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, білім беруге, денсаулық сақтауға, қоршаған ортаны қорғауға және т. б. инвестицияланды.
2012 жылы Қазақстан ЭЫДҰ-ның инвестициялық стандарттарына алғашқы шолу жасады, нәтижесінде елдің инвестициялық ахуалын жақсарту туралы 12 ұсыныс болды. Механизмді пайдалануды кеңейтетін мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы Заң қабылданып, зияткерлік меншікті қорғау стандарттары мен шетелдік жұмыс күшін тарту қағидалары қайта қаралғаннан кейін Қазақстан ЭЫДҰ-ның екінші шолуын 2016 жылы бастады.
Қазақстанның Инвестициялар және даму министрлігінің деректері бойынша 2016 жылғы мамырдағы жағдай бойынша мұнай өңдеуге шетелдік инвестицияларды тарту 80% – ға, тамақ өнеркәсібіне – 30%-ға, машина жасауға-7 есе ұлғайды. Министрлік сонымен қатар елде 40 миллиард доллардан астам 200 инвестициялық жоба бар екенін хабарлады.
2016 жылдың ортасында Chevron бастаған компаниялар тобы қазақстандық теңіз мұнай кен орнына 36,8 миллиард АҚШ доллары көлеміндегі инвестициялар туралы жариялады.
2016 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстан 2,7 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция тартты. Қазақстан экономикасына ең ірі инвестор-Нидерланды (66 миллиард доллар), одан кейін Америка Құрама Штаттары (26 миллиард доллар) және Швейцария (15 миллиард доллар). Қазақстан Ұлттық Банкі Төрағасының айтуынша, қолайлы жағдайлар жасауды көздейтін "Нұрлы жол" мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шетелдік инвестициялар ағынын арттыруға ықпал ететін негізгі фактор болып табылады. 2016 жылғы қыркүйектегі жағдай бойынша Қазақстан экономикасына шетелдік инвестициялар 5,7 миллиард АҚШ долларын құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 4,8%-ға артық.
2016 жылды қорытындылай келе, Қазақстанның Сыртқы істер министрі Идан Ыдырысов бір жыл ішінде Қазақстан 20 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция тартқанын атап өтті. 2016 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны 2015 жылмен салыстырғанда 40%-ға өсті және 2008 жылғы алдыңғы рекордтан асып түсті. Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік компаниялардың саны 2015 жылмен салыстырғанда 2016 жылы 25%-ға өсті. Тікелей шетелдік инвестициялардың негізгі алушылары тау-кен, геологиялық барлау және қайта өңдеу болды. Ең ірі төрт инвесторға Нидерланды, Америка Құрама Штаттары, Швейцария және Франция кіреді.
Қазақстан ЕАЭО, ЭЫДҰ, Монако, Малайзия, Біріккен Араб Әмірліктері және Сингапур азаматтары үшін 2017 жылдан бастап визасыз режим енгізді. Визасыз кіру осы елдердің инвесторларымен және кәсіпорындарымен ынтымақтастықты кеңейтеді деп күтілуде.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының маңызды секторларының бірі болып табылады, оған ел экономиканың осы секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін шетелдік инвестицияларды тартуға ұмтылады. Осы мақсатта 2017 жылы "ҚазАгро" Еуропалық инвестициялық банкпен 15 жыл мерзімге 200 миллион еуро көлемінде несие беру туралы келісімге келді.
1991 жылдан 2019 жылға дейін Қазақстан 120-дан астам елден 330 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция тартты. Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялардың 50%-дан астамы Еуропалық одақтан (ЕО) жіберілді. 15% немесе 48,4 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция Америка Құрама Штаттарынан, ал 5% Ұлыбритания мен Қытайдан келді. Президент Тоқаев 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында шетелдік инвестицияларды тартуды басымдық ретінде айқындады. 2018 жылы Қазақстан 24 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция тартты. Қазақстанның Сыртқы істер министрлігі елге шетелдік инвесторларды тартуда маңызды рөл атқарады.
2019 жылы Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны 24,1 миллиард АҚШ долларын құрады. 2019 жылы тау-кен өнеркәсібі мен металлургияға шетелдік инвестициялардың ең көп көлемі – 56,3% тиесілі болды. Бұл сала 13,586 миллиард АҚШ долларын құрайтын рекордтық шетелдік инвестицияларды тартты. Өңдеу өнеркәсібі мен сауда инвесторлар үшін екінші және үшінші тартымды секторлар болды. 3,5 миллиард доллар тікелей шетелдік инвестиция өңдеу өнеркәсібіне бағытталды, ал 2019 жылы сауда көлемі 3 миллиард долларды құрады.
Қазақстан экономикасына ең көп инвестиция салатын бес ірі ел 2019 жылы өзгеріссіз қалды. Нидерланды Қазақстанға 7,3 миллиард доллар (30,2%), одан кейін АҚШ — 5,5 миллиард доллар (23,0%) және Швейцария-2,2 миллиард доллар инвестициялады. Қытай инвестиция көлемі бойынша Ресей Федерациясынан озып, 1,7 млрд доллармен (7,0%) 4-ші орынды иеленді, ал Ресей Федерациясы Қазақстанға инвестицияланған 1,4 млрд доллармен (5,8%) бес көшбасшыны жапты.
Бір қызығы, Қазақстанға тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны 2018 жылы жылына 15,8 пайызға артып, әлемдік экономикада осы кезеңде инвестициялардың төмендеуі байқалса да, 2019 жылмен салыстырғанда 24 миллиард АҚШ доллары деңгейінде қалды.
2020 жылы Қазақстанның 14 өңірінің 13-COVID COVID-19 пандемиясына қарамастан инвестициялардың өсуі байқалды. Инвестициялардың жоғары өсуі құрылыс секторында, әсіресе Түркістан және Жамбыл облыстарында, сондай-ақ Шымкент қаласында байқалды.
### Инвесторларды қолдау
Қазақстанның инвестициялық ортасы шетелдік инвесторларды мемлекеттік қолдаумен айқындалады. Тікелей шетелдік инвестициялар ағынын ұлғайту үшін елде Kazakh Invest Ұлттық компаниясы немесе қысқаша Kazakh Invest құрылды. Бұл инвесторлар үшін идеядан іске асыруға дейінгі инвестициялық жобаларды жүзеге асыру процесін жеңілдететін, сондай-ақ кейінгі қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін" бір терезе". 2018 жылы Kazakh Invest металлургия, мұнай химиясы, тамақ өнеркәсібі, туризм және басқа да салаларда 70-тен астам инвестициялық ұсыныстарды әзірлеуге көмектесті. Бұған бизнес-жоспар, қаржылық модель құру және тизер жасау кірді.
Шетелдік инвестицияларға жәрдемдесу мақсатында Қазақстан 2020 жылы онлайн-порталды іске қосты elicense.kz, бұл бюрократиялық бюрократияны азайту арқылы онлайн режимінде инвестициялық келісімшарттар жасауға мүмкіндік береді. Портал арқылы жасалған алғашқы келісім Kaz Solar 50 мен solarnet Investment GmbH неміс компаниясы арасында құны 5 млрд теңге болатын жаңартылатын энергетика жобасы бойынша жасалды.
### Зияткерлік меншік
2015 жылы Қазақстан Зияткерлік меншікті, патенттік құқықты және авторлық құқықты қорғауды реттейтін заң қабылдады және өз заңнамасын Еуропалық патенттік конвенцияға (1994 жылғы қайта қарау) және 2006 жылғы Сингапур шартына сәйкес келтірді.
## Мемлекеттік саясат
### 2015 жылға арналған "Нұрлы жол" экономикалық саясаты
2014 жылғы 11 қарашада Қазақстан халқына 2015 жылға арналған жолдауында Назарбаев Қазақстанның жаңа экономикалық саясаты – болашаққа бастар жолды ("Нұрлы жол") жариялады. Жаңа экономикалық саясат алдағы бірнеше жыл ішінде инфрақұрылымға ауқымды мемлекеттік инвестицияларды көздейді. Қысқа мерзімді перспективада "Нұрлы жол" бағдарламасы шеңберінде әлемдік экономикадағы турбуленттілікті еңсеру бойынша дағдарысқа қарсы шаралар қолданылатын болады. Инфрақұрылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының Ұзақ мерзімді шаралары жаңа өсу үшін берік платформа құруға көмектеседі.
Қазақстан Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайында бәсекеге қабілеттілікті қолдау үшін мемлекет пен экономиканы жаңғыртудың бес басымдығын айқындады.
Қазақстан Дүниежүзілік банк тобы 2018 жылы жариялаған бизнесті жүргізу жеңілдігі туралы есепте 36-шы орынға ие болды. Есеп рейтингтері бизнес үшін реттеудің қарапайымдылығы мен меншік құқығының беріктігін бағалайды.
Вашингтонда орналасқан Heritage Foundation зерттеу орталығы Қазақстанды 2018 жылғы экономикалық еркіндік индексінде 41–ші орынға қойды. Оның жалпы бағасы 0,1 баллға өсті, әлі күнге дейін инвестициялар еркіндігі мен Үкіметтің адалдығы айтарлықтай жақсарып, қаржылық әл-ауқат пен ақша-несие бостандығының күрт төмендеуін өтейді.
2017 жылы Қазақстан ұлттық компанияларды дамытуға мүдделі жеке инвесторларды тарту есебінен өз экономикасын ынталандыруға ұмтылды. Бұл жекешелендірудің басты мақсаты, ол мемлекеттік меншік үлесін ЖІӨ-нің 15%-на дейін төмендетеді деп күтілуде. "Қазақстан темір жолдары", "Самұрық-Энерго", "Қазатомөнеркәсіп", "Қазпошта", "ҚазМұнайГаз" және "Эйр Астана" сияқты компаниялар IPO арқылы сатылады деп күтілуде.
Қазақстан 2018 жылғы IMD Әлемдік бәсекеге қабілеттілік рейтингінде 32-ші орыннан 38-ші орынға төмендеді. Есепте бизнестің тиімділігі, мемлекеттік қаржы және ішкі экономика бағаланады.
### 2016-2020 жылдарға арналған жекешелендіру
2015 жылғы желтоқсанда Қазақстан Үкіметі 2016-2020 жылдарға арналған Жекешелендірудің жаңа жоспарын бекітті. Бұл 2014 жылғы жекешелендіруді жалғастыратын және 60 ірі мемлекеттік компанияны қамтитын ауқымды жекешелендіру бағдарламасы. Қазақстан Қаржы министрлігінің деректері бойынша 20 қыркүйектегі жағдай бойынша мемлекеттік бюджет 2014-2016 жылдарға арналған жекешелендіру бағдарламасы шеңберінде жасалған мәмілелерден 6,99 млрд иен (20,6 млн АҚШ доллары) алды. 2016. Қазақстанды жекешелендіру бағдарламасы мемлекеттің экономикаға қатысуын 15 пайызға дейін қысқартуға бағытталған, бұл ЭЫДҰ елдері үшін белгіленген деңгей болып табылады.
### Арнайы экономикалық аймақтар
Ерекше экономикалық аймақ (АЭА)-бұл қызметтің басым түрлерін жүзеге асыру үшін барлық қажетті инфрақұрылымы бар, ерекше құқықтық режимі бар Қазақстан аумағының бөлігі.
Қазақстан Республикасының аумағында әртүрлі салалық бағыттағы 12 ерекше экономикалық аймақ жұмыс істейді:
* "Астана – жаңа қала"АЭА
* "Сарыарқа"АЭА
* "Ұлттық өнеркәсіптік мұнай-химия технопаркі"АЭА
* "Ақтау теңіз порты"АЭА
* "Оңтүстік" АЭА
* "Тараз химиялық паркі" АЭА
* "Қорғас – Шығыс қақпасы"АЭА
* "Инновациялық технологиялар паркі"АЭА
* "Павлодар" АЭА
* "Астана-технополис" АЭА
* "Түркістан" АЭА
* "Қорғас" ХШЫО АЭА
### Шағын және орта кәсіпорындар
Шағын бизнесті қолдаудың жаңа бағдарламасы Қазақстанда 2015 жылдың ақпан айында іске қосылды. 2015 жыл бағдарламаны іске асырудың пилоттық кезеңі болады деп күтілуде. Осы кезеңде бастама үш негізгі салаға, атап айтқанда Агробизнес, машина жасау және құрылыс материалдарын өндіруге бағытталады және болашақта басқа салаларға таратылады.
2015 жылғы мамырда Еуропалық Қайта Құру және даму банкі (ЕҚДБ) техникалық ынтымақтастық жобаларына, шағын және орта кәсіпорындарға (ШОБ) консультациялық қолдау көрсетуге және "Бизнестегі әйелдер"бағдарламасын енгізуге 41 миллион еуро бөлуге келісті..
2016 жылы қазақстандық телекоммуникациялық стартаптардың саны 2015 жылмен салыстырғанда 10%-ға өсті. Қазіргі уақытта елде 9400-ге жуық шағын телекоммуникациялық компаниялар тіркелген.
Қазақстан Үкіметі кәсіпорындарға, әсіресе шағын және орта бизнеске кең қолдау көрсетеді. Шағын және орта бизнесті дамыту Қазақстанның "Бизнестің жол картасы-2020"мемлекеттік бағдарламасының ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақстанның ЖІӨ-дегі шағын және орта бизнестің үлесі 2015 жылғы 24,9%-дан 2018 жылы 28,4%-ға дейін ұлғайды. Қазақстан бұл көрсеткішті 2050 жылға қарай 50%-ға жеткізуді жоспарлап отыр.
## Соңғы жинақ
Қазақстан Фрейзер институты жариялаған 2017 жылғы Әлемдегі экономикалық еркіндік туралы есепте 54-ші орынға ие болды, бірақ гендерлік теңсіздік индексіне түзетілген 66-шы орыннан 12-ші орында, бұл бүкіл әлемдегі әйелдердің мужчиныермен бірдей заңды құқықтарына ие болу дәрежесін көрсетеді осылайша экономикалық еркіндікті бағалауды түзетеді. Бұл бизнестегі әйелдердің үлкен қолайсыздығын көрсетеді.
Соңғы жылдары Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасында сауда жолы салынды. Қазіргі уақытта оның үлесіне көлемі бойынша (жылына 350 000 тонна) әлемдік тұз импорты мен экспортының 54%-ы тиесілі..
2021 жылы қазақстандық ғалымдар әзірлеген 14 өнім Қытайға, Ресейге, Түркияға, Грузияға, Қырғызстанға және Чехияға экспорттала бастады. Бұл тағамдарға Сарысу негізіндегі тағамдар мен сусындар кіреді, бірақ олармен шектелмейді; пробиотиктер; саңырауқұлаққа қарсы препараттар; биологиялық санитария.
2021 жылы Қазақстанда жас кәсіпкер әйелдердің саны 15 пайызға өскені хабарланды.
## Дереккөздер |
Ұлттық әнұран - патриоттық сезімдерді оятатын елдің тарихы мен әдеп-ғұрыптарынан құрылған ұлттық әні. Оны көбінесе мемлекет билігі қабылдайды.
Елді, мемлекетті, маңызды тарихи оқиғаларды, ұлттық батырлардыасқақтатын бағдарламалық сипаттағы салтанатты ән; мемлекеттін біррәмізі.Мемлекеттік Гимннің жалындыөзегі — ынтыға шабыттану, көңіл көтеріңкілігі, адамдарды өзінін туғанелінеберілгендігі мен Отанынадегенсүйіспеншілігі арқылы біріктіретінтебіренісі болып табылады. Шынайыотаншылдық, халықтар арасындағыбейбітшілік пен туған елінің лайықтыазаматтары үшін мақтанышқа негізделеді.Мемлекетгік Гимн — егеменді елдінЕлтаңбасы мен Туының сазды баламасы
## Дереккөздер
## Тарихы
Әнұрандар алғаш Еуропада он тоғызыншы ғасырда пайда болды. Алайда әлемде одан да ескі әнұрандар бар. Әлемдегі ең ескі әнұрандар он алтыншы ғасырда жазылған болатын. Голландиялық Het Wilhelmus пен Даниялық әнұран 1568 and 1572 аралығында пайда болған.
## Қолданылуы
Ұлттық Әнұрандар әр түрлі жағдайларда қолданылады. |
Бітік (көне түркі тілінде бітіг - жазу) — орта ғасырлар кезеңінде түркі тектес халықтарды билеген хандардың өзге мемлекет басшыларына жолдаған хаттары; мемлекеттік ресми актілердің бір түрі.
Нұсқаулық-жосындық әдісте түзілетін хан жарлықтарынан ерекшелігі- Бітіктер тек екі ел, көрші мемлекеттер арасында әр түрлі байланыс орнату, сауда-саттық ісін, жер дауын, елші жіберу мәселелерін, т.б. дипломатиялық жолмен шешу ниетін ғана баяндайды. Еуропаның ғалымдары хан жарлықтарын да, Бітіктерді де "грамота" деп жинақтай атаған. И. Халфин, С. Вахидов, Х. Файзханов, Ш. Мұхаммедьяров, ғалымдар Бітіктердің мазмұндық сипатына, стилдік, лексикалық және орфографиялық ерекшеліктеріне айрықша мән бере отырып, "хан жарлығы", "сүргелі (тархан) жарлығы", "бітіктер" деп жанрлық түрге бөледі. Олардың, әсіресе, Алтын Орда, Қырым хандықтары тұсында түркі тілінде жазылғандарының кейбіреуінің түпнұсқасы Санкт-Петербург мемлекеттік ун-тінде, Мәскеудегі Көне актілердің мемлекеттік орталық архивінде (ЦГАДА), Қазан қаласының мемлекеттік мұражайында, Симферополь қаласының архивінде, Украина FA кітапханасында сақталған.
Олар, негізінен, ежелгі Қытайда, Орталық Азия елдерінде, Мысырда өндірілген қалың қағазға түсірілген. Мыс., Ұлық Мұхаммедтің, Махмұд (1466) және Ахмед (1477), т.б. хандардың Бітіктері Орталық Азияда тұт (жібек) қалдықтарынан қорытылған тегіс те тығыз қағазға алтын ұнтағы араластырылған қара сиямен жазылған. Мәтінді хаттау, жиектерін өрнектеп безендіру үшін пайдаланған түрлі түсті сиялардың сапалары да өте жоғары: су тиген кезде ерімейді, жайылып кетпейді. Әсіресе, ресми-іс қағаздарын жүргізу мәдениетіне хан сарайындағылардың ерекше мән беріп, арнайы тәртіп белгілегені байқалады.
Құжат мәтінін қағаз бетіне түсіру үшін каллиграфиялық жазудың, негізінен, Дешті Қыпшақ заманында кеңінен таралған сүліс, диуани нақыштарын пайдаланған. Өйткені, бұл жазу өркениетті ел дәулетінің, салтанатыллықтың рәзімі ретінде бағаланған әрі тәжірибелі шебер, таңдаулы бітікшінің (қатиб) ғана қолынан келетін өнер саналған. Құжаттың сауатты жазылуына тікелей жауап беретін болғандықтан, мәтіннің соңында хат жолдаушы әміршіден кейін бітікшінің (хатшының) аты-жөні көрсетіледі. Мыс., 1485 ж. Меңді Герей ханның Ибрагимге жолдаған сүргелі хаты "Өтініш білдіруші Мұхаммед бек, жазған мен - бас бітікші Мұртаза бақсы" деп аяқталған. Сарайдағы бек, мырзалар дайын хаттың мазмұнын тексеріп шыққаннан кейін ғана таңбаларын басқан. Одан соң уәзір оқып, дұрыстығына көз жеткізіп барып, кейін ханның құзырына ұсынған. Ол мөрін, яки, әр түрлі сөздер бедерленген алтын тамғасын басып, бекіткеннен кейін ғана ресми заңды құжат ретінде тіркелген. Сонымен қатар құжат мәтінін бастау, азат жолдан жалғастыру, ашық жиек қалдыра жазу, хат жолданатын адамдардың лауазым-дәрежесіне қарай әр түрлі пішімдегі, мәтіндегі мөрлерді басу реті де қатаң сақталған. Белгілі зерттеуші А.С. Демин түркі тектес халықтарды билеуші хандар мен әміршілердің осы үрдісі кейін орыстардың мемлекеттік құжаттарды жазу ісіне үлгі-өнеге болды деп тұжырымдайды.
## Әдебиеттер
* Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Санкт-Петербург, 1911, том. IV, часть, 2, С. 1775-1778.
* Марғұлан Ә.Х. Қазақ жазуының тарихы // «Жұлдыз» журналы, Алматы, 1984. № 8, 203-205 б.
* Марғұлан Ә.Х. Найман, Керей, Оңгiттердiң жазулары // «Жұлдыз» журналы, Алматы , 1991. 70-76 б.
* Базылхан Б. Эртний түрэг бичээсний хэлний үгийн бүтэц (Көне түрік жазба тілінің сөз құрылысы) Улаанбаатар, 1984. 57 б.
## Сыртқы сілтемелер
* Бітік сөзінің анықтамасы
* Түрік бітік ескерткіштердің тарихи-мәдени қоры |
Түркі бөлімдер мен биржалар одағы 2003 жылдың 1 шілдесінде «ТОББ Экономика және Технология университетінің» негізін салды.
## Факультеттері мен бөлімдері
* Инженерлік факультетКомпьютерлік инженерия бөліміЭлектроникалық инженерия бөліміМеханикалық инженерия бөліміӨнеркәсіптік инженерия бөлімі
* Компьютерлік инженерия бөлімі
* Электроникалық инженерия бөлімі
* Механикалық инженерия бөлімі
* Өнеркәсіптік инженерия бөлімі
* Экономика және Әкімшілік ғылымдар факультетіЭкономика бөліміІскерлік әкімшілік бөліміХалықаралық қатынастар бөлімі
* Экономика бөлімі
* Іскерлік әкімшілік бөлімі
* Халықаралық қатынастар бөлімі
* Ғылым және Әдебиет факультетіТарих бөліміТүрік тілі мен әдебиет бөліміМатематика бөліміАғылшын әдебиеті бөлімі
* Тарих бөлімі
* Түрік тілі мен әдебиет бөлімі
* Математика бөлімі
* Ағылшын әдебиеті бөлімі
* Бейнелеу факультеті
* Заң факультеті
* Шет тілдер факультеті
## Институттар
* Жаратылыстану және қолданбалы ғылымдар институты
* Әлеуметтік ғылымдар институты |
Сұр Жапалақ (ағыл. Grey Owl, оджибве тілінде Wa-sha-quon-asin; нағыз аты Арчибальд Стэнсфелд Билэйни, ағыл. Archibald Stansfeld Belaney; 18 қыркүйек 1888, Гастингс, Ұлыбритания — 13 сәуір 1938) — канада жазушысы. |
Тұңғышбай Қадырұлы Жаманқұлов (1948 жылы 2 қазанда Жамбыл облысы Байзақ ауданы Абай ауылында туған) — актер, режиссер, театр педагогы. Өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор. Қазақстанның халық әртісі (1992). Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1992). Жамбыл облысының құрметті азаматы (2006). Парасат және Достық ордендерінің иегері.
## Толығырақ
Дулат тайпасының Жаныс руынан.
* Тұңғышбай Қадырұлы Жаманқұлов 1948 жылы 2 қазанда Жамбыл облысы Байзақ ауданы Абай ауылында дүниеге келген.
* 1973 жылы Қазақ ұлттық консерваториясы (бұрынғы Алматы мемлекеттік өнер институты)ның "актерлік" факультетін бітірген. Ұстазы: КСРО халық артисі, КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Хадиша Бөкеева
* 1970 жылы Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының актерлік құрамына студент кезінде алынды. Осы жылдан бүгінгі күнге дейін осы театрда қызмет етеді.
* 1993 - 2001 жылдары Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының бас директоры әрі көркемдік жетекшісі болды.
## Сахнадағы негізгі рөлдері
* Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры сахнасында: Бейсенбай (Қ.Мұқашевтың "Дала дастанында"), Арыстан (Қ.Мұхамеджановтың "Бөлтірік бөрік астындасында"), Бақтығұл (Қ.Ысқақовтың "Таңғы жаңғырығында"), Мырзахмет (Т.Ахтановтың "Жоғалған досында"), Демесін (Д.Исабековтің "Кішкентай ауылында"), Көтібар, Сырым (М.Әуезовтың "Айман — Шолпан" мен "Қарагөзінде"), Жалмұхан (Ғ.Мүсіреповтің "Ақан сері — Ақтоқтысында"), Абылай хан (Ә.Кекілбаевтың "Абылай ханында", М.Байсеркеновтің "Абылайдың ақырғы күндерінде"), Әбутәліп (Ш.Айтматовтың "Ғасырдан да ұзақ күнінде"), т.б. рөлдерді сомдады. Бұл рөлдерде Жаманқұлов ұлттық және әлемдік театр мектептерінің дәстүрін терең меңгерген, диапазоны кең актер екенін танытты. Жаманқұлов Қазақстанның кино өнерінің дамуына да елеулі үлес қосып, Чекист ("Отқа оранған Орал"), Тәңірберген (“Қан мен тер”), Әбілқайыр ("Жаушы"), Оразмерген ("Ақырғы аманат"), Болат ("Тарғыл қауын"), Әзімхан ("Қаралы сұлу"), Қайырхан ("Отырардың күйреуі"), Құнанбай ("Жас Абай") бейнелерін өзіне тән ерекше шеберлікпен сомдап шықты. "Отырардың күйреуі" фильміндегі Қайырхан рөлі үшін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды (1992). Жаманқұлов режиссер ретінде К.Гоццидің "Турандот ханшайым", М.Ғапаровтың "Тұзды шөл", Қ.Шахимарданның "Томирис" пьесаларын сахнаға шығарып, бүгінгі заманғы отандық театр өнерінің деңгейін көтеруге үлес қосты.
## Білімі
* 1973 жылы Қазақ ұлттық консерваториясы (бұрынғы Алматы мемлекеттік өнер институты)ның "актерлік" факультетін бітірген. Ұстазы: КСРО халық артисі, КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор Хадиша Бөкеева.
## Еңбек жолы
* 1970 жылдан бастап М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының әртісі.
* 1979 жылдан бастап Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында актерлік шеберліктен сабақ береді.
* Тамаша ойын-сауық отауында да өнер көрсетті.
* 1993-2001 жылдары М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының директоры әрі көркемдік кеңесінің төрағасы.
* "Қазақстан Театр Қайраткерлері" одағының төрағасы.
## Марапаттары
* 2015 - Достық ордені (ІІ дәрежелі)
* 2008 - Парасат ордені
* 1992 - Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының лауреаты
* 1992 - Қазақстанның халық әртісі
* 1982 - Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі (Қазақ ССР)
* 1980 - Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты
* Жамбыл облысының құрметті азаматы (2006)
* Байзақ ауданының құрметті азаматы (2005)
* ҚР көптеген мерекелік медалдарымен президенттің жеке алғыс хаттарымен марапатталған
* Өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор (құрметті ғылыми атағы)
* ҚР Білім беру ісінің Үздігі
* ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері
## Жеке өмірі
* жары: актриса, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Дәрия Жүсіп. |
Яссы немесе Ясы — Түркістан қаласының бұрынғы атауы.
* Яссы — Румыниядағы қала.
* Яссы — 1990-2005 жылдары болған қазақстандық футбол клубы.
## Тағы қараңыз
* Яссы Бітім Шарты |
Герольд Карлович Бельгер (нем. Herold Belger, 28 қазан 1934 жыл, Энгельс, Еділ Немістері АКСР – 7 ақпан 2015 жыл, Алматы) — қазақстандық жазушы, сыншы, аудармашы, публицист, әдебиет зерттеушісі және қоғам қайраткері. Қазақстанның халық жазушысы. ҚР Президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты.
## Өмірбаяны
* Герольд Бельгер 1934 жылғы 28 қазанда Саратов облысындағы Энгельс қаласында туған.
* 1941 жылы ол отбасымен бірге неміс ұлтының өкілі ретінде Қазақстанға жер аударылған. Ол осыдан бастап Солтүстік Қазақстан облысындағы қазақ ауылында өсті. Осында ол қазақ тілін жетік меңгеріп шықты.
* Ол Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының әдебиет факультетін бітіріп, еңбек жолын Жамбыл облысында орта мектепте орыс тілі мен әдебиетінен сабақ беруден бастады.
* 1958—1960 жылдары Жамбыл облысының Байқадам совхозындағы орта мектепте мұғалім,
* 1960—1963 жылдары Абай атындағы ҚазПИ-дің аспирант
* 1963—1964 жылдары «Жұлдыз» журналында әдеби қызметкер болды.
* 1971 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі болды.
* 1992 жылдан неміс тіліндегі «Феникс» альманағының бас редакторы.
* 1994-1995 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
* Ол неміс мәдени қоғамы Алматы қаласындағы бөлімшесінің төрағасы, Қазақстан немістері кеңесінің мүшесі және ҚР Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңестің мүшесі болды.
## Шығармашылығы
Герольд Бельгер 53 кітаптың авторы. Қазақ әдебиетінің Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов, Әбдіжәміл Нұрпейісов секілді классиктерінің шығармаларын орыс тіліне аударды. Еңбектерінде ол Абайдың сан қырлы шығармашылық дарынына, ақындық құдіретіне, жаңашыл дәстүріне шолу жасады. И. В. Гете мен А. Құнанбаев шығармалары үндестігінің филос., эстетик., этик., психол. заңдылықтарын талдады. Гетенің «Жолаушының түнгі жыры» шығармасы негізінде туындаған М. Ю. Лермонтовтың «Тау шыңдары» мен Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңдеріндегі поэтикалық рухани бірлігін, әлеуметтік ой толғауындағы жақындық пен тамырластықтың түп төркінін ашып көрсетті. Абай өлеңдерінің орыс тіліне аударылуындағы жай-күйіне, ақынның кемел ойы мен көркем теңеулерін тәржімелеудегі кемшіліктерге, текстолгиялық ала-құлалықтарға, жаңсақ жазылған сөздерге тоқталды. Б.Майлин, Х.Есенжанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев, Д.Досжанов, т.б. қазақ жазушыларының бірқатар шығармаларын қазақшалан орыс тіліне, А.Раймген, Э.Кончак, Н.Ваккер, т.б. неміс жазушыларының жекелеген туындыларын неміс тілінен орысшаға аударды. Жиырмадай жинақтың қүрастырушысы және жекелеген әңгіме, мақалалары енген 25-тей жинақтары бар.
### Шығармалары
* «Сосновый дом на краю аула.» А-А., 1973
* «Даладағы шағала.» А., 1976
* «Алтын асу.» А., 1977
* «Живые предметы родства.» А-А., 1981 (неміс тілінде)
* «Лицом к лицу со временем.» А-А., 1985 (неміс тілінде)
* «Мотивы трех струн.» А-А., 1986
* «Тас өткел.» М., 1987
* «Гете и Абай.» А-А., 1989
* «Завтра будет солнце.» А., 1992
* «Земные избранники.» А., 1995
* «Тихие беседы на шумных перекрестках.» А., 2001
* «Этюды о переводах Ильяса Жансугурова.» А., 2001
* «Казахское слово.» Астана, 2001
* «Дом скитальца.» Астана, 2003
* «В темный час перед рассветом.» А., 2003
* «Карл Бельгер - мой отец.» А., 2003, т.б.
* «Үндестік» (А., 1982),
* «Гете және Абай» (А., 1989, екеуі де орыс тілінде) зертеу еңбектер,
* «''Шың''»,
* «Туыстықтың жанды өрнектері» (А., 1981, неміс тілінде),
* «Асылға абай болайық» («Қазақ әдебиеті», 1985, 9 мамыр),
* «Ақындар сыры» («Простор», N° 2, 1992) т. б. қазақ, орыс, неміс тілдерінде оннан астам мақала,
* «Мұнартау» («Жалын», № 1, 1974) атты көркем әңгіме.
## Марапаттары
* 1970 жылы "Қажырлы еңбегі үшін Лениннің туғанына 100 жыл" медалі
* КСРОның "Еңбек ардагері" медалі
* 1987 жылы Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері
* 1988 жылы Қазақстан Жазушылар одағының Б.Майлин атындағы сыйлығының иегері
* 1992 жылы ҚР Президентінің Мемлекеттік бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты.
* 1994 жылы парасат ордені (№1)
* 1996 жылы Қазақстан-дағы ПЕН клуб сыйлығы.
* 2001 жылы "ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл" медалі
* 2004 жылы "Тыңға 50 жыл" медалі
* 2005 жылы "ҚР Конститутциясына 10 жыл"медалі
* 2006 жылы "ҚР Парламентіне 10 жыл" медалі
* 2007 жылы «Алтын самұрық» сыйлығы
* 2008 жылы "Астанаға 10 жыл" медалі
* 2010 жылы "Германия алдындағы еңбегі үшін" ордені
* 2010 жылы президенттің жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат ІІ дәрежедегі Достық орденімен марапатталған.
## Отбасы
Жұбайы - Хисматуллина Раиса Зәкірқызы, педагог. Қызы - Ковалева Ирина, актриса, кинорежиссер. Немересі - Всеволод (1988 жылы туған), шөбересі - Юлиана (2005 жылы туған).
## Дереккөздер |
Кубизм (Cubisme – куб сөзінен шыққан) – 20 ғасырдың бірінші ширегінде болған бейнелеу өнеріндегі модернистік ағымның түрі.
## Тарих
1908-10 ж. Францияда қалптасты. Кубизм шығармаларында тіршіліктегі табиғи болмыс жоғалып, екінші өмір келбеті, тасадығы табиғат бейнеленеді. Осы ағымдағы суретшілердің түсінігі бойынша табиғи көріністерді сол қалпында көшірмей, өмір заңдылығына емес, өз көзқарасынан туындаған жаңа өнер заңына бағынатын бейнелеуді тудыруға тиісті.
## Жалпылау
Суреттеріндегі құбылыс, көбнесе, жазықтар мен геометрикал фигуралар бейнеленеді. Кубизм суретшілеріне басқа ағымдардағы суретшілердей бай бояу тән емес, олардың бояулары, көбінесе, солғын қоңырқай, көкшіл-жасыл болып келеді. |
Қазақстан ауыр атлеттерінің орасан зор табысын көпшілік Қайрат Тұрлықановтың есімімен байланыстырады. Қайрат Болатұлы осы сала тізгінін ұстаған кезден бастап, ескі дәстүр қайта жаңғырып, қазақ ұл-қыздары биік белестерді бағындыра бастады.
* 1996 жылы Атлантада атақты Анатолий Храпатый алтын алғаннан кейін еліміздің ауыр атлетикасы біраз құлдырап қалған болатын.
* 2004 жылы Афины Олимпиадасында күміс медальді қанжығаға байлады (Сергей Филимонов)
* 2005, 2006 жж әлем чемпионаттарында Қазақ елінің әнұраны шырқалды. Екі ретінде де Илья Ильин алдына жан салмады.
* 2008 жылы Қытай астанасында ауыр атлеттер 1 алтын, 2 күміс және 1 қола медальді олжалап, айды аспанға шығарды. Илья Ильин алтын алса, Алла Важенина мен Ирина Некрасова күміске қол созды. Қола медаль Мария Грабовецкаяның еншісінде.
* Ал 2009 жылы Талдықорған қаласында тұсауы кесілген Азия чемпионатында жерлестеріміз 4 алтын және 3 қола медальді олжалады.
* 2009 жылы қарашада аяқталған Кореяның Гоянг қаласында ауыр атлетикадан кезекті әлем біріншілігінде қазақ ауыр атлеттері әлемдік сенсация жасады. 4 алтын, 1 қола жүлдеге (кіші жүлделерді есептемегенде) ие болған Қазақстан құрамасы Ресей, Корея, Иран, Түркия, Армения, Болгария сынды елдерді төменгі сатыға сырғытып, әлемдегі Қытайдан кейінгі алпауытқа айналды. Алтын алғандар - Зүлфия Чиншанло (53 кг), Майя Манеза (63 кг), Владимир Седов (94 кг) және Светлана Подобедова (75 кг), ал қоламен келген - Владимир Кузнецов (77 кг).
## Қызық деректер
* 2005 жылғы әлем чемпионы Илья Ильин бұл жетістігінен кейін әлемдегі ең жас әлем чемпионы ретінде (17 жасында) «Гиннес рекордтар кітабына» енді.
* 2009 жылғы әлем чемпионы Зүлфия бұл жетістігінен кейін әлемдегі ең жас әлем чемпионы ретінде (Чин Шан Ло 1993 жылы 25 шілде күні дүниеге келген) «Гиннес рекордтар кітабына» енді.
* 2009 жылғы әлем чемпионы Светлана Подобедова қос сайыстың әр қайсысында абсолютті әлем рекордын жаңартты.
## Тағы қараңыз
* Қазақстандағы ауыр атлетика |
«Ер Тарғын» – батырлық жыры.
Ноғайлы дәуірінің тарихи оқиғаларын бейнелейтін жырдың негізгі идеясы – ерлік пен батырлықты дәріптеу, ел бірлігін сақтау, кіршіксіз махаббат.Жырдың негізгі кейіпкерлері – Тарғын мен Ақжүніс.
"Тарғын" – бес қаруды шебер меңгерген батыр, "Ақжүніс"– ару қыз. Тарғын хандармен араз болса да, халықпен бірге. Оның басына іс түскенде ханға деген өкпесін ұмытып, жау елін жайратып жібереді. Ақжүніс сұлу ғана емес, ақылды жан, батырдың жәрдемшісі. Ол әрдайым батырмен бірге жүреді.
«Ер Тарғын» жырының композициясы шымыр әрі шебер құрылған. Жырдың тілі өте көркем. Онда классик эпосқа тән белгілер толық сақталған. «Ер Тарғын» жыры башқұрт халқына да жақсы таныс. Қазақ – башқұрт нұсқаларының сюжетінде елеулі айырмашылық байқалмайды. Ерекшелік негізгі кейіпкерлер, оларға берілген бағасы тұсында ғана кездеседі. Жыр сюжеті қазаққа етене жақын. Бұл тақырыпқа композитор Е.Г.Брусиловский «Ер Тарғын» (1937) операсын жазған.
«Ер Тарғын» жырының нұсқалары көп. Алғаш Н.И.Ильминский (1859), В.В.Радлов (1870), Н.Саркин (1904), Ә.Диваев (1922) жинақтарында жарияланған. Алматы қаласындағы Орт. ғыл. кітапхана мен Әдебиет және өнер институтының Қолжазбалар қорында жырдың 8 түрлі нұсқасы сақтаулы. Жинаушылары – Саркин, Диваев, І.Иманов, Ә.Ыспанұлы, Б.Адамбаев, З.Бекарыстанов, М.Құсниұлы, айтушылары – Марабай, О.Қисықов, Н.Нұрғалиұлы, М.Бекетұлы. Ел арасына кең тарағаны – Марабай нұсқасы. Ильминский оны 1862 жылы Қазанда жариялаған.
"Диваев жинағындағы нұсқа" да Марабай нұсқасына негізделген. Бұл нұсқада Тарғын Қаратаудан шыққан батыр болса, Нұрғалиұлы нұсқасында Тарғын Астрахан ханының қарамағындағы батыр, оған Ғайнижамал есімді қыз ғашық болып, тартыс Тарғын мен Шорман арасында өрбиді. Бекарыстанов нұсқасында Тарғынның әкесі – Қосы. Бекетұлы нұсқасында Тарғын Созақтан Қырым ханына кеткен батыр. Жырдағы Сыпыра жырау – Тоқтамыс хан тұсында өмір сүрген (15 ғасыр), қыпшақ тайпасынан шыққан тарихи тұлға. «Бұлғыр, бұлғыр, бұлғыр тау, бұлдырап тұрған құрғыр тау» деген жолдар 15–17 ғасырлардағы жыраулық поэзияға тән өрнектер. Шаған – қалмақ жеріндегі су атауы, гидроним. Ол бірде ақ түске қатысты болса, бірде дінбасы атауын білдіреді. «Тарғын» сөзінің мағынасы анықталған жоқ. Жырда Тарғынның тегіне қатысты мынадай мәлімет сақталған: Тарғын – Ардаби – Әжікерей, Айқожа. Мұндағы Айқожа бес қалаға хан болған. Онысы тарихи Бесбалық болуы мүмкін. Батырдың генеалогиясы қазақ шежіресін толықтыратын мәліметтер қатарында арнайы зерттелуге тиіс. Жырдағы этнонимдік атауларды екіге бөлуге болады: бірі – қырғыз, ноғайлы, қара ноғай, екіншісі – он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт. Осы мәліметтер жырдың туған дәуіріне де анықтық енгізеді. Оймауыт, торғауыт, хойт, хошоут, дөрбет – ойраттардың іргелі одағына кірген тайпалардың атауы. Олар Қыпшақ даласына 1452–1455 жылдары еніп, Сырдарияның бойымен Ташкентке дейін барған. «Ер Тарғын» жырын ноғайлы дәуірінен соң, 17–18 ғасырларда туған деген пікір дәл емес. Тарғынның ноғайлы дәуірінің батыры екені шындыққа сай келеді. Ноғайлы ұлысы ыдырағаннан кейінгі Қазан, Астрахан, Қырым хандықтары құрылған тарихи-этн. оқиға ізі жырдан анық байқалады. Тарғынның өз елінен Қырым ханына кетуі, Ақшаханның қол астында да тұрақталмай, Еділдегі ноғайлы ханзадасына баруы соның дәлелі. «Ер Тарғын» жырының көркемдік ерекшеліктері, сюжеттік желісі, образдары хақында М.О.Әуезов, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Х.Марғұлан, С.Мұқанов, т.б. ғалымдар зерттеулер жазды.
## Ер Тарғын - опера.
""Либретто"" - Сағыр Камалов""Музыка"" - Брусиловский Е.Г.Премьерасы 1937 жылы 15 қаңтарда Қазақ музыка театрында (қазіргі Қазақ академиялық опера және балет театры) қойылды. Операның негізгі жетістігі - прозалық мәтін араласпаған, бастанаяқ музыка үнімен орындалатын сахналық бейнелердің сомдалуында.Ер Тарғын - халық ән-күйлерін операда шебер қолдануға құрылған туынды. Композитор онда 60-тан астам халық ән-күйлерін пайдаланған. Операны алғаш қойған реж. Қ. Жандарбеков, басты рольдерді Күләш Жасынқызы Байсейітова, Қ. Байсейітов ойнады. Операда тұңғыш рет көп дауысты хорлар мен вокалдық ансамбілдер бой көрсетті. Ал 1969 жылы К. Кенжетаев операны Абай атындағы опера және балет театырында жаңартып қойды. Мұнда Е. Серкебаев және Р. Жаманова партияларын орындады. Опера Өзбекстан мен Башқұртстанның театрларында да қойылған.
## Дереккөздер |
Светлана Николаевна Подобедова (25 тамыз 1986 жылы, Иркутск облысы, Ресей) – Қазақстандық зілтемірші (ауыр атлет). Ресейден (Зима қаласынан) қоныс аударып келген спортшы.
2012 жылы Олимпиада чемпионы атанғанымен, 2016 жылы ХОК допинг қабылдаған деген сылтаумен жоққа шығарды.
2007 жылға дейін Ресей құрамасы сапында болған. 2007 жылы Светлана Қазақстан азаматтығын қабылдады. Екі дүркін Әлем чемпионы (2009, 2010), екі дүркін Еуропа чемпионы (2004, 2005), Қазақстан чемпионы (2010, 2011, 2012), Азия (2009) және Азия ойындары (2010) чемпионы атанған. 2011 жылы Әлем чемпионатының күміс жүлдегері. Жұлқи көтеруде 134 кг салмақпен Әлем рекордын орнатқан. Қос сайыс бойынша 295 кг салмақтағы Әлем рекордын да Светлана Подобедова орнатқан.
2007 жылы Светлана Подобедова және жаттықтырушысы Қазақстан ауыр атлетика федерациясымен келіссөз жүргізіп Қазақстан атынан қатысуға келісімін берді. Алайда Ресей ауыр атлетика федерациясы оның бұл әрекетін құптамай, Халықаралық ауыр атлетика федерациясына шағымданды. Өйткені ереже бойынша қандай да зілтемір көтеруші басқа елдің азаматтығын қабылдағаннан кейін арада екі жыл өткеннен соң ғана ресми халықаралық жарыстарға қатыса алады. Сөйтіп, ол төртжылдықтың басты жарысы Бейжің Олимпиадасынан шет қалды. 2009 жылы Подобедованың Алматыға келгеніне екі жылдан астып, ол Қазақстанның атынан сынға түсе алатын болды.
2009 жылғы Әлем чемпионатында жұлқи көтеру бойынша 130 кг бағындырып Әлем рекордын жасаса, серпе көтеру сынында 160 кг көтерiп абсалютті әлем рекордымен 2-шi орын алған Цао Лейден (Қытай) 23 кг басым түседі. Подобедова 2009 жылғы әлем чемпионы атағын тағы жеңіп алды. Сонымен бірге ол Түркияның Анталья қаласында өткен әлем чемпионатында дүниежүзілік рекордқа үш рет өзгеріс енгізді.
## Марапаттары
* Ресейдің еңбек сіңірген спорт шебері.
* Қазақстанның еңбек сіңірген спорт шебері.
* «Қазақстанның үздік спортшы қызы» (2009, 2010).
* Халықаралық ауыр атлетика федерациясы көрсеткіші бойынша «Ең үздік зілтеміршісі» (2010).
* Profile IWRP
* «Парасат» ордені
## Дереккөздер |
Нақты газ — молекулаларының өлшемдері бар және бір бірімен әсерлесетін газды айтамыз.
## Тағы қараңыз
* Идеал газ |
Бауырсақ — қазақтың ұлттық тағамы. Бауырсақ – бидай ұнын ашытып, әртүрлі үлгіде жасап, майға пісіреді. Қазақтың той, мереке дастарқанында міндетті түрде бауырсақ болуға тиісті. Ыстық бауырсаққа сары май жағып жесең, өте дәмді. Бауырсақ қырғыз (қыр. боорсок), татар (тат. бавырсак), өзбек (өзб. boʻgʻirsoq, бўғирсоқ), башқұрт (башқ. бауырһаҡ), моңғол (моңғ. боорцог) мен ноғайларда да кездеседі.
Дәмді бауырсақ үшін керек заттар: сұйық май, 1 жұмыртқа, қаймақ, ұн, құрғақ ашытқы, жылы су, қант және тұз. Қаймақты ашыған айран немесе майонезбен алмастыруға болады. Негізінен бауырсақтар әр өңірде әртүрлі жасалынады. Мысалы, үлкен, домалақ, ішіндегі қамыры мол, сыртқы түсі аппақ бауырсақтар пісіріледі, олардан кішірек, жақсылап қуырылған қып-қызыл өріктей бауырсақтар пісіріледі, іші қуыс домалақ сары бауырсақтар, кіп-кішкентай тіске салғанда қыртылдап беретін ши бауырсақтар, төрт бұрыш пішінді ішінде қамыры мол сары бауырсақтар, төрт бұрышты жалпақ бауырсақтар тағы басқа түрлі бауырсақтар кездеседі.
## Тағы қараңыз
* Бауырсақ күні |
Әлжан Мүсірбекұлы Жармұхамедов — Қазақстаннан шыққан тұңғыш Олимпиада чемпионы, баскетболшы, КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шебері. КСРО-ның (1970–74, 1976–80 ж.), Олимпиялық ойындардың (1972, 1980), Еуропаның (1967, 1971, 1979) чемпионы болды.
## Өмірбаяны
Әлжан Жармұхамбедов Табақсай аулы, Бостандық ауданы (сол кездегі саясат кесірінен Қазақстанның Өзбекстанға берген ауданы) Түркістан облысында, 2- қазан 1944-жылы туған. Әкесі - Жармұхамедов Мүсірбек Байұлы тайпасының Жаппас руынан, шешесі – Прасковья Жеронкина-Жармұхамедова, әйелі – Лариса Жармұхамедова. Балалары Владислав (1969ж. туган) пен Сергей (1976ж. туган), Мәскеу қаласында тұрады.
Әлжанның ұлты туралы баспасөз беттерінде көп жазылған, біреулер өзбек деді, біреулер татар деді. Әлжанның өз аузынан айтқаны, қаны да жаны қазақ екендігі, тіпті, руы Кіші жүздегі Жаппас екендігі. Қазақ екендігі баяғы совет паспортында да жазулы екен, жұртшылық биографиясын білмегендіктен, әр саққа жүгірткен сияқты. Ол мектеп бітірген соң, екі жыл шлифовальщик болып, Шыршық қаласында жұмыс істеген, осы зауытта істеп жүргенде оң қолының екі саусағынан айрылған. Зауыттың дене тәрбиесі инструкторы ұзын бойлы жігітті көріп, (оның бойы 208см болған) баскетбол секциясына шақырған, содан ол жаттықтырушысы Роман Салетдиновтің ұйғарымымен 1963 жылы Ташкенттегі физкультура институтына түсіп, 1967 жылы физкультура оқытушысы мамандығын алып шыққан. КСРО-дың бірінші лигасындағы СКА спорт клубында және Өзбекстан құрама командасында өнер көрсетіп, тәжрибе жинақтаған. Атақты жаттықтырушы Александр Гомельский ЦСКА спорт клубына қайта-қайта шақырып, Әлжан ауысуға келсім бермегендіктен, 1968 жылы Мехико Олимпиадасына құрамаға алмай қойған. Мәскеуге барғысы келмей, 1969-жылы Алматы қаласының «Локомотив» командасына шақырту алып, жарты жылдай өнер көрсетіп, Ригада болатын кәсіподақтың Спартакиадасына Қазақстан атынан өнер көрсетуге Өзбекстан жағы рұқсат бермеген. Сол жылы 1969- жылдың 26-қарашасында КСРО қорғаныс министрі маршал Соколовскийдің қолымен хат келіп, Әлжанды еріксіз Мәскеудің, ол кезде құрама команданың базасы болған атақты ЦСКА командасына алып кеткен. Осы командада бақандай он бір жыл шабуылшы болып ойнаған. Осы команда құрамында және КСРО құрамасында тоғыз рет ел чемпионы, үш рет Еуропа чемпионы және 1972-жылы Олимпиада чемпионы атанған. Ең есте қалар сәттерінің бірі Мюнхен Олимпиадасында американдықтармен финалда ойнап жатқанда, ойын бітуге үш секунд қалғанда С.Белов есепті 51:50 жеткізіп, КСРО құрамасы Олимпиада чемпионы атанған. Сол жұлдызды команданың капитаны даңқты қазақ өз елінің тарихында тұңғыш Олимпиада чемпионы атанған.
Баскетболмен айналысуды аяқтағаннан соң, Әлжан Жармұхамедов бес жыл бұрынғы ГДР елінде, совет әскерлері құрамында жаттықтырушы қызмет атқарып (әскери адам болғасын), 1987-жылы Алматы қаласындағы СКА клубына баскетболдан қызмет табылмағандықтан, мылтық атудан жаттықтырушы болып қызмет атқарған. Алматыдан мамандығы бойынша жұмыс табылмай, бірінші Ташкентке, содан Мәскеуге қайта оралып, С.Белов екеуі Ресей құрама командасын жаттықтырып, 1994-жылы Канадада әлем біріншілігінде күміс медалға, 1997-жылы Еуропа біріншілігінде қола медаль алуға қол жеткізген.Әлжанның ұлы Владислав Саратовтың СКА клубында өнер көрсетіп, әке жолын қуып жүр екен. Қазір, Әлжан Жармұхамедов зейнет демалысында, Мәскеу қаласында тұрады. Баскетбол ойынынан қол үзбеген, Ресей ардагерлер командасының белді мүшесі.
## Дереккөздер |
КИМЭП университеті (ағылш. The KIMEP University) — Алматыдағы жоғары оқу орны. 1992 жылы 14 қаңтарда құрылған. Алғашқы кезде тек магистрлер даярлады. 1999 жылдан бакалаврлар бөліміне студенттер қабылдана бастады. Бакалаврлар даярлау мен магистратура бөлімдері: «Іскерлік әкімшілік және бухгалтерлік есеп», «Экономика», «Мемлекеттік басқару», «Саясаттану», «Халықаралық қатынастар», «Журналистика және БАҚ» салаларының мамандарын даярлайды. Өндірістен қол үзбей оқу үшін үздіксіз білім беру (кешкі) департаменті құрылған. Сабақтар ағылшын тілінде жүргізіледі. Еуропа, АҚШ, Канада, Азия елдерінен шақырылған көрнекті профессорлар мен Қазақстанның ғалым-ұстаздары дәріс береді.
## Білімдік қызмет
* ҚМЭБИ білімдік бағдарламаларды беруге Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің лицензиясына ие болған. Өзінің соңғы келген сапарында, яғни 2008 жылдың 14-16 сәуірінде Министрліктің аттестаттау комиссиясы ҚМЭБИ-дің барлық бағдарламаларын бес жыл мерзімге аттестаттаудан өткізді.
* ҚМЭБИ Жаңа Англияның колледждер мен мектептер қауымдастығы жоғары оқу орындарының Комиссиясынан (АШКНА) аккредитация алуға жұмысын жалғастыруда.
* Бүгінгі таңда ҚМЭБИ он бес бағдарлама ұсынып отыр. Оған кіретіндер: іскер әкімшілдік, экономика, саясаттану, мемлекеттік басқару және журналистика салаларындағы бакалавриат бағдарламалары; іскер әкімшілдік, экономика, құқық және ағылшын тілін оқыту салаларындағы магистратура бағдарламалары; сонымен қатар іскер әкімшілдік саласындағы докторлық бағдарлама. ұдан басқа, ҚМЭБИ басшыларға арналған МВА бағдарламасын және сертификатталған бағдарламалар мен қысқа мерзімді курстардың кең ауқымын ұсынады.
* Барлық академиялық бағдарламалар ағылшын тілінде оқытылады.
* ҚМЭБИ-дің оқытушылық құрамы қазақстандық және шетелдік оқытушылардан тұрады, олардың көпшілігі өздерінің магистрлік және докторлық дәрежелерін Еуропа мен Солтүстік Американың жоғары оқу орындарынан алған. ҚМЭБИ ТМД елдерінің арасында батыстық жоғары оқу орындарында алған Ph.D дәрежелі оқытушылардың басым санына ие болған.
### Оқыту бағдарламалары
Студенттер 4 бакалавриат бағдарламасымен оқытылады. — BSS (ағылш. Bachelor of Social Sciences), BSВ (ағылш. Bachelor of Sciences in Business Administration and Accounting), BAE (ағылш. Bachelor of Arts in Economics), BAIJ (ағылш. Bachelor of Arts in International Journalism), LLB. магистратура — MBA, MPA, LLM және MaIJ .
### ҚМЭБИ бакалавриатының бағдарламаларында оқу
ҚМЭБИ бакалавриатының бағдарламалары мектеп бітірушілерге арналған. Оның негізінде кредиттік жүйе қолданылады, оның басты артықшылығы икемділік болып табылады, соның нәтижесінде студенттер өздерінің айрықша мүдделері мен мансаптық амбицияларын есепке ала отырып, өзінің сабақ кестесін өзі құрастыруына болады. Сонымен қатар кредиттік жүйе өзіңізге қолайлы қарқында оқуыңызға мүмкіндік береді. Мәселен, бакалавриат бағдарламасы әдетте төрт жылдың ішінде аяқталатынына қарамастан қажет болған жағдайда оқу мерзімін ұзартуға болады.
Бакалавриат бағдарламасының оқу жоспары аясы өте кең. Дәреже алу үшін қажетті 129 кредиттің 48 кредиті математика, жаратылыс тану ғылымдары, сындарлы ойлау бойынша білім беріп, сонымен қатар табысты мансаптық даму үшін қажетті жазу дағдыларына үйретеді. Бұдан басқа студенттер таңдап алған мамандандыруда ауқымды білім алып, өзінің мүдделеріне сәйкес кез келген пәнді таңдау мүмкіндігіне ие болады.
Бакалавриат студенттерінің көпшілігі өзінің кафедрасынан қосарлы мамандандыруды алуына немесе өз білімін одан әрі кеңейту үшін факультеттің басқа кафедрасынан қосымша мамандандыруды алуына болады. Көптеген бағдарламаларда сіз мамандандырусыз оқуды таңдауыңызға болады, ол сізге элективтік пәндерді таңдауыңызға үлкен еркіндік беріп, бітіргеннен кейін жұмысқа орналасудың анағұрлым кең мүмкіндіктерін ұсынатын болады.
ҚМЭБИ бакалавриатының көптеген бағдарламаларының ажырамас бөлігі студенттік практика болып табылады. Практика студенттерге нақты жағдайларда теориялық білімдерін қолдануларына мүмкіндік беріп, соның нәтижесінде студенттер институтты бітірмей тұрып ақ құнды практикалық тәжірибе алатын болады. Бұдан басқа практика студенттерге болашақта әлеуетті жұмыс берушілермен байланыстарын жөнге салып, олардан қол үзбеуге мүмкіндік береді.
ҚМЭБИ бакалавриат бағдарламаларының барлық студенттеріне арнаулы кеңес беру орталықтарының қолдауын көрсетеді, орталық қызметкерлері студенттерге оқу бағдарламасы мен болашақ мансаптық қызметті таңдауына қатысты маңызды шешімдер қабылдауына көмектеседі.
## Институт тарихы
ҚМЭБИ Орталық Азиядағы солтүстік американдық үлгі бойынша жұмыс істейтін ірі университет болып табылады.
* ҚМЭБИ 1992 жылы 14 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қаулысымен құрылды. Сол жылдың тамызында сабақ басталды.
* 1994 жылы маусымда Іскер Әкімшілдік магистратурасы бағдарламасы студенттерінің алғашқы бітіру рәсімі болды.
* ҚМЭБИ – әр түрлі мәдениет пен ұлт студенттерін оқытатын тәуелсіз, коммерциялық емес білім беру мекемесі.
* ҚМЭБИ Қазақстанда, Орталық Азияның қаржылық астанасы - Алматының орталығында, қазіргі заманғы үлгідегі студенттер қалашығында орналасқан. ҚМЭБИ-дің материалдық-техникалық базасы – аталмыш аймақтағы университеттердің арасындағы бірден-бір таңдаулы оқу базасы болып табылады.
### Тарихы
* 1992ҚМЭБИ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен құрылып, доктор Бэнг алғашқы Атқарушы Директоры болып тағайындалды.Іскер Әкімшілдік Магистратурасы (MBA) және Экономика саласындағы Магистратура (МA) Бағдарламалары ашылды.
* ҚМЭБИ Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен құрылып, доктор Бэнг алғашқы Атқарушы Директоры болып тағайындалды.
* Іскер Әкімшілдік Магистратурасы (MBA) және Экономика саласындағы Магистратура (МA) Бағдарламалары ашылды.
* 1993Мемлекеттік Басқару саласындағы Магистратура Бағдарламасы ашылды
* Мемлекеттік Басқару саласындағы Магистратура Бағдарламасы ашылды
* 1994ҚМЭБИ алғашқы түлектері– MBA және MA Бағдарламаларының 81 студенті
* ҚМЭБИ алғашқы түлектері– MBA және MA Бағдарламаларының 81 студенті
* 1998Монреалдан МакГилл Университетінің көмегімен Халықаралық Басқару Кадрларының Орталығы құрылды.
* Монреалдан МакГилл Университетінің көмегімен Халықаралық Басқару Кадрларының Орталығы құрылды.
* 1999ҚМЭБИ-де Іскер Әкімшілдік және Әлеуметтік Ғылымдар саласындағы бакалавариаттың төрт жылдық бағдарламалары ашылды. Аталмыш бағдарламаларда алғаш рет 424 студент сабақтарын бастады.
* ҚМЭБИ-де Іскер Әкімшілдік және Әлеуметтік Ғылымдар саласындағы бакалавариаттың төрт жылдық бағдарламалары ашылды. Аталмыш бағдарламаларда алғаш рет 424 студент сабақтарын бастады.
* 2000ҚР Білім және Ғылым Министрлігі ҚМЭБИ-ге жоғары және жоғары оқудан кейінгі білім беру саласында білімдік жұмыстарды жүргізуге тұрақты лицензия берді.ҚМЭБИ-де экономика саласы бойынша бакалавриат бағдарламасы ашылды.
* ҚР Білім және Ғылым Министрлігі ҚМЭБИ-ге жоғары және жоғары оқудан кейінгі білім беру саласында білімдік жұмыстарды жүргізуге тұрақты лицензия берді.
* ҚМЭБИ-де экономика саласы бойынша бакалавриат бағдарламасы ашылды.
* 2001ҚМЭБИ барлық өзінің академиялық бағдарламаларына АҚШ үлгісі бойынша кредиттік жүйені енгізген Орталық Азиядағы тұңғыш жоғары оқу орыны болды.Он-лайн режимінде тіркеу жүйесі енгізілді.
* ҚМЭБИ барлық өзінің академиялық бағдарламаларына АҚШ үлгісі бойынша кредиттік жүйені енгізген Орталық Азиядағы тұңғыш жоғары оқу орыны болды.
* Он-лайн режимінде тіркеу жүйесі енгізілді.
* 2002Оқу Корпусын жөндеу жұмыстары аяқталып, қазіргі заманғы үлгідегі Институт Қалашығы жасалды.Академиялық бағдарламаларын ҚР Білім және Ғылым Министрлігі аттестаттаудан өткізді.Алдыңғы қатарлы Американдық, Еуропалық және Корей Университеттерімен ынтымақтастық және алмасу бағдарламалары ашылды.ҚМЭБИ-де Халықаралық Қатынастар саласындағы Магистратура, Халықаралық Журналистика және БАҚ саласындағы Магистратура Бағдарламалары ашылды.
* Оқу Корпусын жөндеу жұмыстары аяқталып, қазіргі заманғы үлгідегі Институт Қалашығы жасалды.
* Академиялық бағдарламаларын ҚР Білім және Ғылым Министрлігі аттестаттаудан өткізді.
* Алдыңғы қатарлы Американдық, Еуропалық және Корей Университеттерімен ынтымақтастық және алмасу бағдарламалары ашылды.
* ҚМЭБИ-де Халықаралық Қатынастар саласындағы Магистратура, Халықаралық Журналистика және БАҚ саласындағы Магистратура Бағдарламалары ашылды.
* 2003Халықаралық Журналистика саласындағы Бакалавриат Бағдарламасы ашылды.Академиялық кафедралар үш факультет болып құрылды: Бэнг атындағы Бизнес Факультеті, Әлеуметтік Ғылымдар Факультеті және Үздіксіз Білім Беру Факультеті
* Халықаралық Журналистика саласындағы Бакалавриат Бағдарламасы ашылды.
* Академиялық кафедралар үш факультет болып құрылды: Бэнг атындағы Бизнес Факультеті, Әлеуметтік Ғылымдар Факультеті және Үздіксіз Білім Беру Факультеті
* 2004ҚМЭБИ «Ағарту» категориясы бойынша «Платиналық Тарлан» сыйлығын алды. ҚМЭБИ Қазақстанда тағайындалған аса жоғары тәуелсіз сыйлықты алған жалғыз жоғары оқу орыны болып табылады.Бэнг атындағы Бизнес Факультеті AACSB Халықаралық Қауымдастық мүшесі болды.Сан-Франциско Университетімен бірлесіп Экономика саласындағы Магистратура Бағдарламасы ашылды.
* ҚМЭБИ «Ағарту» категориясы бойынша «Платиналық Тарлан» сыйлығын алды. ҚМЭБИ Қазақстанда тағайындалған аса жоғары тәуелсіз сыйлықты алған жалғыз жоғары оқу орыны болып табылады.
* Бэнг атындағы Бизнес Факультеті AACSB Халықаралық Қауымдастық мүшесі болды.
* Сан-Франциско Университетімен бірлесіп Экономика саласындағы Магистратура Бағдарламасы ашылды.
* 2006Іскер Әкімшілдік Докторантурасы Бағдарламасы ашылды.Институтқа құны 3 миллион АҚШ долларына түскен Жаңа Ғылыми-Зерттеу Кітапханасының құрылысы аяқталды.
* Іскер Әкімшілдік Докторантурасы Бағдарламасы ашылды.
* Институтқа құны 3 миллион АҚШ долларына түскен Жаңа Ғылыми-Зерттеу Кітапханасының құрылысы аяқталды.
* 2007ҚМЭБИ Басқа Тілдер Тасымалдаушыларына Ағылшын Тілін Оқыту Магистратурасы Бағдарламасын ашты.
* ҚМЭБИ Басқа Тілдер Тасымалдаушыларына Ағылшын Тілін Оқыту Магистратурасы Бағдарламасын ашты.
* 2008ҚМЭБИ құны 10 миллион АҚШ доллары тұратын Жаңа Оқу Корпусын ашты.Президент Назарбаев Институтқа келіп, жаңа оқу корпусы мен кітапхананы көрді, студенттермен, оқытушылармен және әкімшілікпен кездесті.ҚМЭБИ тағы жұмысқа докторлық дәрежесі бар 29 жаңа оқытушыны қабылдады.Құқық Мектебі бакалавриат студенттеріне құқықтану бойынша қосымша мамандандыруларды ұсынады.
* ҚМЭБИ құны 10 миллион АҚШ доллары тұратын Жаңа Оқу Корпусын ашты.
* Президент Назарбаев Институтқа келіп, жаңа оқу корпусы мен кітапхананы көрді, студенттермен, оқытушылармен және әкімшілікпен кездесті.
* ҚМЭБИ тағы жұмысқа докторлық дәрежесі бар 29 жаңа оқытушыны қабылдады.
* Құқық Мектебі бакалавриат студенттеріне құқықтану бойынша қосымша мамандандыруларды ұсынады.
## Факультеттер
* Бэнг атындағы бизнес факультеті
* Әлеуметтік ғылымдар факультеті
* Білім беру және гуманитарлық ғылымдар факультеті
* Информатика және математика факультеті
* Құқық мектебі
## Дереккөздер |
Қазақстанда ауыр атлетика 30-жылдардың алғашқы жартысынан бастап дамып келеді. Алғашқы кездері оның даму барысы баяу болса, арада ширек ғасыр өткенде бұл өнер кең қарқын ала бастады. Сол тұста Степан Ульянов, Владимир Дрекслер, Петр Ким, Александр Колодков, Анатолий Лю-Шин, Бақытбек Мананбаев сынды аға буын өкілдерінің есімдері бүкіл Одаққа кеңінен танымал болды. Тіптен солардың арасынан әлемдік рекордты жаңартуға жараған азаматтар шықты. Бірте-бірте нәтижеміз еселеніп, жерлестеріміз дүниежүзілік деңгейдегі жарыстарда жасындай жарқылдай бастады. 1976 жылы Қазақстанның ауыр атлеттері Олимпиада медалінің сыңғырын естіді. Содан кейінгі жылдары да ғаламдық ойындарда орасан зор табыстарға қол жеткіздік. Олимпиада тұғырына көтерілген тарланбоздарымыздың әрқайсысына жеке-жеке тоқтала кеткен жөн.
## КСРО дәуірінде дараланғандар
Юрий Зайцев 1951 жылы Қиыр Шығыстағы Сахалин аралының Победино ауылында туып-өсті. Кейіннен әке-шешесімен бірге Теміртау қаласына көшіп келді. Сол жерде ауыр атлетикамен «танысқан» бала араға жылдар салып, керемет көрсеткіштерге қол жеткізді. 1975 жылы ол «Достық кубогында» топ жарып, КСРО халықтары спартакиадасы мен Еуропа чемпионатында күміс медаль алды. Мәскеуде жалауы желбіреген әлем чемпионатында конкурстан тыс қатысып, дүниежүзілік рекордқа өзгеріс енгізеді. 1976 жылы Қарағандыда өткен КСРО чемпионатында алтыннан алқа тағынып, Олимпиада ойындарына қатысу құрметіне ие болады. Монреальда 110 келі салмақта сынға түскен Зайцев 385 (165+220) келілік зілтемірді ырқына оңай көндіріп, бас жүлдені олжалайды. Бір айта кетерлігі, айтулы Олимпиадада болгариялық Валентин Христов өз нәтижесі бойынша қазақстандық ауыр атлеттен асып түседі. Алайда оған «допинг қолданды» деген айып тағылып, бас жүлде біздің спортшыға бұйырады. 1977-79-жылдар аралығында әлем чемпионы, Еуропаның екі дүркін чемпионы атанады. Алайда ол кезде Юрий Зайцев Украинаға қоныс аударған болатын.Зайцевтің орнын Виктор Мазин жоқтатқан жоқ. Қарағанды облысының Шахтинск қаласының тумасы Мәскеуде алауы тұтанған Олимпиада ойындарында жеңімпаз атанды. 60 келі салмақта күш сынасқан 26 жастағы жігіт болгариялық Стефан Димитров пен поляк Марек Северынды артқа тастап, діттеген мақсатына қол жеткізді. Мазиннің көрсеткіші – 290 (130+160) келі. Шахтинскінің шымыр жігіті одан бөлек КСРО чемпионы, көптеген халықаралық жарыстардың жеңімпазы болды. Сондай-ақ ол алты рет әлемдік рекордты жаңартты. Кейіннен Виктор да Ресейдің Краснояр өлкесіне көшіп кетті.1984 жылы социалистік елдер Лос-Анджелестегі ойындарға барған жоқ. Ал 1988 жылы Сеул Олимпиадасында Анатолий Храпатыйдың бақ жұлдызы жанды. Ол 1963 жылы Ақмола облысының Атбасар қаласында туды. Балауса шағында-ақ осы спорт түрімен айналысқан Анатолий бірден дара талантымен оқшауланды. Ол КСРО, Еуропа біріншіліктерін сан мәрте ұтты. Бес рет әлем чемпионы атағына қол жеткізді. Сеулдегі ойындарда 90 келі салмақта шеберлік сынасқан отандасымыз 412 (187,5+225) келілік нәтижемен бас жүлдені қоржынға салды. Ол өзінің басты қарсыласы әрі командалық әріптесі Наиль Мұхамедьяровтан 12,5 келі көп көтерді. Өзбек спортшысы күміс медальді мойнына ілді.Жоғарыда есімдері аталған спортшылардан бөлек Владимир Можейков пен Евгений Сыпко сынды қазақстандықтар ресми халықаралық жарыстардан жүлделі оралды.
## Тәуелсіздік елдің түлектері
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін елдегі экономикалық қиындықтарға қарамастан, спорттың даму барысы көңілдегідей болды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бұл салаға ерекше көңіл бөліп, барынша қолдау көрсетті. Байрақты бәсекелерге спортшылар қауымының еш алаңсыз даярлануына қолайлы жағдай жасалып, жеңіске жеткендерге мол көлемде сыйақы тағайындалды. Тіптен Олимпиада ойындары барысында Елбасы ауыр атлеттер жарысына арнайы ат басын бұрып, өз отандастарының өнерін тамашалады.1996 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде Олимпиада ойындарына тұңғыш рет қатысты. Біздің өрендер барлық спорт түрлері бойынша 11 медальға иелік етсе, соның бірі Анатолий Храпатыйдың еншісінде. АҚШ-та оның басты қарсыласы, бұрынғы КСРО азаматы, кейіннен Грекияға қоныс аударған Акакиде Кахиашвилис еді. Барселона Олимпиадасы тұсында мамандардың таңдауы соңғысына түсіп, Қазақстанның спортшысы Пириней түбегіне бара алмай қалғаны есімізде. Екеуара тартыс Атлантада жалғасын тапты. Бұл бәсеке Акакиде Кахиашвилистің пайдасына шешіліп, ол чемпион атанса, біздің жігітке күміс медаль бұйырды. Грек атлеті 420 (185+235) келіні бағындырса, Храпатый 410 (187,5+222,5) келілік межені қанағат тұтты. Өкінішке қарай, 2008 жылдың жаз айында Анатолий Храпатый жол апатынан қаза тапты.2000 жылы Сидней Олимпиадасынан Қазақстан ауыр атлеттерінің қоржыны бос қайтты. Бұл жағдай спорт басшыларына біраз ой салды. Арада біраз уақыт өткеннен кейін республикалық федерацияның тізгінін Қайрат Тұрлықанов ұстады. Елге Түркияның атақты маманы Энвер Түркілери шақырылды. Осы сала мамандары бірлесіп жұмыс істеп, жоғарыдағы олқылықтың орнын толтыруға кірісті. Бірте-бірте ерен еңбек өз жемісін берді.2004 жылы Афины Олимпиадасында 29 жастағы Сергей Филимонов жарқ етіп көзге түсті. Оның ерекше дарын иесі екені еш күмән туғызбайды. Алайда жаттығу процесіне немқұрайлылықпен қарағандықтан, Филимоновтың үнемі бағы жанбай жүрген. Мәселен, Сидней Олимпиадасында ол төртінші орынға тұрақтады. Ал Афиныда 77 келі салмақта күш сынасқан отандасымыз жанкештіліктің үлгісін көрсетті. Ескі жарақаты сыр бергеніне қарамастан, күміс медальді жеңіп алды. Талдықорғанның тастүлегі 372,5 (172,5+200) келілік зілтемірді тік көтерді. Ал бас жүлде Түркияның жас перісі Танер Сағырдың қоржынында кетті.2008 жылы Қазақстанның ауыр атлеттері айды аспанға шығарды. Бозбала шағында-ақ ересектер арасында екі рет әлем чемпионы атанып үлгерген Илья Ильин 20 жасында Олимпиада алтынын олжалады. Сыр бойының түлегі 406 (180+226) келілік зілтемірді еркін еңсерді. Әйгілі поляк атлеті Симон Колецки мен ресейлік Қажымұрат Ақаев күміс пен қоланы қанағат тұтуға мәжбүр болды. Степногорскідегі балалар үйінде тәрбиеленген Ирина Некрасованың жеңімпаз атануына небары бір келі салмақ жетпеді. 63 келі салмақта күш сынасқан ол Солтүстік Кореяның өкілі Пактан ұтылды. Олимпиада чемпионы 241 (106+ 135) келіні бағындырса, 20 жастағы Некрасова 240 (110+130) келіні ырқына көндіріп, екінші орын алды. Дәл сондай нәтижеге 75 келі салмақтағы, 26 жастағы Алла Важенина иек артты. Ресейде туып-өскен ол Қазақстанға қоныс аударып, біздің елдің атынан сынға түсуге ниет білдірген еді. Важенинаның қадамы құтты болып, 75 келі салмақта күміс медальді иеленді. Оның көрсеткіші – 266 (119+147) келі. Қытай қызы Чао Лей жерлесімізден 16 келі көп көтерді. +75 келі салмақта көкшетаулық Мария Грабовецкая кіл мықтылармен иық тіресуге тура келді. Шиеленісті тартыста ол 270 (120+150) келі нәтижемен қола медальді қоржынға салды. Бас жүлдені олжалаған кореялық Жангтың көрсеткіші – 326 (140+186) келі. Украиналық Ольга Коробка 277 (124+153) келіні көтерді. Сөйтіп, Қазақстан құрамасы 1 алтын, 2 күміс және 1 қоланы иеленіп, әлемдегі озық командалар қатарына қосылды. |
Дүр Оңғар Дырқайұлы (1859, Қармақшы ауданы - 1902) - жырау, ақын. Кіші жүздің Шөмекей руы Бозғыл (Бозғұл) бұтағынан шыққан.
Шежіре: Дүр Оңгар-Дырқай-Аю- Ақүрпік (Ақөрік)-Сары-Бәкен-Қожас-Қаратамыр-Бозғүл (Бозғыл)-Шомекей
## Сыр бойы, Қармақшы өңірі – жыраулық мектептің үлгісі
Қармақшы жері қашаннан-ақ кейбір еңбек ерлері мен өнер тарландарын, елім деп еңіреп туған абзал азаматтарды дүниеге алып келген құтты мекен болып саналады. Қармақшы – Сыр термесі мен жыраулық өнердің туын тіккен қасиетті мекен. Балқы Базардан бастау алған Ешнияз, Кете Жүсіп, Тасберген, Дүр Оңғар, Тұрымбет, Молдахмет, Сәрсенбайлар жыраулық өнердің дүлдүлдері болған.
## Ақын мұрасы – қайталанбас, сарқылмас мұра
Оңғар Дырқайұлы – қазақ әдебиетінің қалыптасуына өзіндік қолтаңбасын қалдырған бірден бір тұлға. Демек, Сыр сүлейлерінің шығармашылығындағы өскендік пен өркендегендіктің белгісін Оңғар жырау Дырқайұлының туындылары да дәлелдейді. Оңғар Дырқайұлы Сыр аймағына тән жыраулық дәстүрді алдыңғы толқыннан бойына дарыта білуімен қатар, кейінгі толқын – ізін басқан ұрпақтарға ұлағат, өшпес өнерін өнер ете білген. Соның бірі өзімен замандас, әрі үзеңгілес інісі Салқынбайдың Тұрымбеті:
Дүниеден уа дариға, Оңғар да өтті,Шығатын небір қымбат сөздің түріҚаумалап халық ортаға алған кезде,Иығын ұшар құстай қомдар еді.
«Мәдени мұра» бағдарламасын басшылыққа ала отырып, аудан әкімі Биғали Каюповтың тікелей бастамасымен «Жүз жырау елі» атанған Қармақшы ауданында 2009 жыл «Дүр Оңғар жылы» деп жарияланып, мерейтой шымылдығы ақынның туған жері – Жаңажол ауылында ашылды. «Дүр Оңғар» қоғамдық қоры құрылып, ақынның шығармашылығы зерттелді. Бұрын баспа көрмеген шығармалары жинақталып, «Ерлерім, сөйле дегесін» атты кітабы жарық көрді. Кент орталығында Дүр Оңғарға салтанатты ескерткіш ашылды. Аудандық мәдениет үйінде «Оңғар Дырқайұлы және Сыр өңіріндегі ақындық – жыршылық үрдіс мәселелері» атты ғылыми танымдық конференция өткізілді.
## «Оңғар жыраудың айтыстары»
Оңғар Дырқайұлының ескерткішінің ашылу салтанатында баба рухын қастерлеп, өнегелі өнерді ұлықтаған ұрпақтары өрелі істерін алға тартты.
## Халқына даналықты, еліне даралықты жыр еткен – Дүр Оңғар.
Тұрмағамбет Ізтілеуов Сырдың саңлақ шайырлары он тоғыз ақынға арнаған «Әр елдің бар бұлбұлы» атты туындысында:
Қаратамыр ол – Оңғар,Ақмарал, бүғы һәм арқар.Қоныстанған қысы-жаз,Асқар таудың үңгірі,
деп, оны ешкімнің өресі жетпейтін асқар таудың басына шығарып, киелі ақын дегенді меңзейді.
Оңғар жырау Дырқайұлы (1859-1902) қазіргі Қызылорда облысындағы Қармақшы ауданының «Жаңажол» ауылында дүниеге келіп, осы өңірде өмір сүрген. Оны кейде «Қаратамыр Дүр Оңғар» дейді. Осындағы Қаратамыр – Кіші жүздегі Шөмекей руынан тарайтын бір аталық. Бұлайша есімі елге танылған адамды туған жерінің немесе шыққан тегінің атымен атау – шығыс халқына тән дәстүр.
Жырау жайында әр түрлі дерек бар. Соларды бір-бірімен салыстырып, оның өмірі мен тұрмыс жағдайындағы мәліметтерге сүйенсек, ол үш жасынан-ақ әкеден жетім қалып, таршылық көреді. Оңғар тоғыз жасар кезінен-ақ би-болыстар мен елдің атқамінерлері жиналған үйге қайта-қайта барғыштап, үлкендердің әңгімелеріне құлақ түріп, күнде сол маңды айналып кетпейді екен. Бірде алты қанат ақ боз ат үйдің кең дастарханын жағалай жайғасқан мықтылар өздерінің қалауы бойынша астырған тамақты әлсін-әлсін ортаға алып, сүйсіне тояттай жейді де, айналасындағы жәутеңдеген балаларға асатуды да ескермейді. Солардың қолына дәмеленіп, әбден тісінің суын жұтып тамсанып, шыдамы таусылған Оңғар:
Азанда жедің сыр күріш,Түсте жедің сыр күріш.Жетерін білсең жей тұра,Осыларың дұп-дұрыс, -
деп өлеңдете айтыпты да қаша жөнеліпті. Мұның оқыстан найзағайдай жалт еткізген өлеңіне таңданған ел ақсақалдары: «Бұл бір нәрсе шығатын бала ғой» деп шамалап, оған ақ тілек білдіріп, бата берген деседі.
Ел ішінде Оңғарға байланысты аңыз-әңгімелер көп-ақ. Соның бірі мынадай: Оңғарға түсінде жастай қайтыс болған апасы: «Қалқам, Оңғар саған өлеңді қаппен берейін бе, әлде хатпен берейін бе?» депті. Сонда інісі: «Апа, хатпен бергеніңді тілеймін» деп алақанын жайыпты. Жазған жырларының бәйгеге қосатын пырақтай ұшқыр, түпсіз шыңыраудай терең ойлы, інжу маржандай көркем, хатқа түсіргендей мінсіз болып келетіні содан екен деседі жұрт. Тағдырдың тауқыметін жастай арқалаған Дырқайдың Оңғары жарлылықтың боз шекпенін жамылып жүріп күнелтеді. Дана халқымыз: «Барлық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді» деп, қалай тауып айтқан десейші! Байлығымен есімі Сыр бойына жайылған Досқазы төре бірде Оңғар жыраудың сіңірі шыққан кедейлігін мін қылып әрі мұны жарылқамақ пейілмен:- Жүр, біздің ауылға! Сонда барып жырлайсың, ақысына семіз өгіз берем. Өзі ұсталмаған асау, құлағы жоқ шұнақ, мүйізі жоқ тоқал, - деп мардымси сөйлейді. Сол сәтте жырау оның бетіне тіктеле қарап:
Құлағы, мүйізі жоқ неткен өгіз?Қалайша қайырусыз кеткен өгіз?Бер деуші еді ақсүйектер, ал демеуші еді,Айтқаның боп жүрмесін жалғыз өгіз.Сіздерден сұмдық болар алған деген,Өзіңіз күзде соны сойып жеңіз, -
дейді мүдірместен. Отты сөз жалыны жүзін шарпығандай кеудесін керген төре теріс айналады. Бұл бір ғана мысал.
Оңғар жырау есімі Сыр өңіріне кең тараған. Ауыл аймақтың үлкенді-кішілі жырауларының жиын-тойда «Дүр Оңғар былай жыр толғапты» деп айтар толғаулары мен әңгімелері бір төбе. Ертеректе Шөмекей руының Жанғабыл – Сарғасқа аталығынан шыққан Қалдан би күзде қырдан Сырға құлаған шақта, «Көкшоқы» деген жерде біраз күн аялдап, сол маңның ел-жұртына үлкен той жасайды. Бұл айтулы думанға атағы кеңге жайылған алты жырауды таңдап шақырады. Қалдан би оларға «Сендер бір күн, бір түн тоқтаусыз жырлайсыңдар», - дейді. Осы өнер додасында Дырқайдың Оңғарының ақындық талантына сүйсінген би: «Кәне, сен менің болашағымды болжап, жырға қосшы» депті. Оңғар шарт жүгіне отырып, домбырасын күмбірлете үстемелей қағып-қағып жіберіп:
Жалғыз болсаң – топқа басың кіре алмас.Жарлы адам – ел шаңына ере алмас.Жағдайсыздық және қолды жаздырмас,Кемдік – мұнарЕрдің көркін шығармас, -
деп табанда екпіндете төккіштеп, әрі қарай оның мінез-құлқын термелеп тізе бергенде Қалдан би ақынның семсер сөзінен қорғаштанып кезекті өзге жырауға беруге ишара білдіреді.
Дүр Оңғар - айтыс өнеріне де көбірек ден қойған ақын. Ол өз дәуіріндегі бірталай ірі ақындарымен айтысқан. Бірақ дер кезінде жинап, қағазға түсірілмегендіктен уақыт озған сайын ұмытылып, жұрт аузында айтыс өлеңдерінің аздаған шумақтары ғана сақталған. Бүгінгі ұрпағына толық күйінде жеткен ақынның бұл саладағы шығармаларының саны екі-үшеу-ақ. Соның бірі – Оңғар жыраудың Ырысты қызбен айтысы. Ырысты – Кіші жүздің Шөмекей руындағы Аспан, сонан тараған Төбет аталығынан. Жүрген жері той-думан жыраудың бұл сияқты бірқақпай жырлары өте көп болған. Қияс мінез, жат қылықты жандарды көргенде табан астында суырып салып өткір жырмен іреп тастап отырған.
## Ақыл – мінез, парасаттылығы туралы өлеңдері.
Дүр Оңғардың өлең-жырының, толғауларының, айтыстарының тәлім-тәрбиелік мәні зор. Асыл қасиеттерді жоғары қояды. Ол тайсалмай сөйлеп, маржандай асыл сөздерін төге біледі. Дүр Оңғар жырларында мораль мен адамгершілікті бір-бірінен бөліп қарамайды. «Адамшылықтың алды – махаббат, әділет, сезім». Бұл үшеуі бірлікте, олар жеке-жеке күйінде жарамсыз. «Әділет – ізгіліктің анасы», «Кімде әділет жоқ болса, оның ұяты да жоқ». Ал ұят жоқ жерде туыстық бауырмалдыққа, махаббатқа орын жоқ. Себебі ұят жоқтық сенімді жоғалтады. Абай: «Адам баласының көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады» - дейді. Дүр Оңғардың «Кеңеске, кемеңгерлер, салсаң құлақ» өлеңінде:
Кеңеске, кемеңгерлер, салсаң құлақ,Көрінсе сезім сұлу кеуілге ұнап.Ұяның ұрлығы – асыл, сұңқарындайКездестік, бүгінгі күн басты құрап.Көрмесек шыдай алмай бір-біреудіКөргенше сағынатын сырттан сұрап.Мінгелі ат үстіне аға едіңдер,Дос түгіл, тақпаған мін дұшпан сынап.Тілектес сырттарыңнан мен қызметкер.Тұзымды ақтамайды деме, бірақ.Қадырдан халық жақсысы, дәнішпандарӘлсізге ақыл-жәрдемі ауысқандар.Бөріге бойын билеп көріне алмай,Шулайды, ала қарға – сауысқандар.Шанамен зейіл қойып, сөйле десең,Жырауың тілін безеп дауыс қамдар.Тұлпардың дүбіріндей жүзден озғанКеледі құлағыма алыс хабар.
Сөз сөйлеушінің ойын, сезімін білдіріп қана қоймайды, оның мінездемесі болып та табылады. Кісінің тәрбиелік деңгейі көбіне сөзінің сипатынан байқалады. Жырау «Өзім туралы» деген өлеңінде.
Жақсы жырау емеспін,Сөзін пұлдап, ақы алған.Жалған да жырау емеспінТаусылып сөзі тақалғанСарапта сөзім сыналсаКем емес ат пен шапаннан.
дейді немесе «Ерлерім сөйле дегесін» өлеңінде:
Сөз пұлдаған емеспін,Әркімнен сұрап – емініп.Қызыл тілім – сөз толға,Назарың салып оң – солға,Сөйле деп саған кім айтарҚалған соң жерге көміліп?!
Бұл өлеңдері адамгершілікке негізделген.Шынында да, адамның адам болып тұлғаланып, кемелденуінде сөздің атқарған рөлі баға жеткісіз «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше», - дегендей, адамдар бір-бірімен сөз арқылы ұғысып, танысып, жақындасып, өзгені де сөзі арқылы танып, өзін де сөз арқылы танытады. Жыраудың «Ерлер қояр құлақты» деген өлеңінде
Құдіретімен қайнатып,Шығарар таудан бұлақтыОрында сөзге ықыласпенЕрлер қояр құлақты...
Жан сауыңда ойнап-күл,Мәнісін сөздің ойлап біл,Сөндірмей тұрып шырақты.Аумаса жолдан ардақтап,Қадірлеп халқы сыйлайды,Жақсыдан қалған жүрәтті.
Қалай да сөздің адамға жағымды немесе жағымсыз әсері орасан зор екені даусыз. Халқымыздың: «Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен шығады», - деген тамаша мақалы да жылы да жағымды сөйлеудің қаншалық керемет күшке ие екендігін аңғартады. «Әкімдерге сөз айттым» өлеңінде:
Әкімдерге сөз айттым,Дәрежесін көтеріпАтадан алтау тусаң да,Бір басыңа жекелік.
немесе «Қалданды мақтауы» өлеңінде:
Озбаған басыңа бақ нышанаңыз,Атаға асыл дегдар осы араңыз.Ілгері Жиреншенің кеңесіндей,Жайылды жұртқа дарын нысанаңыз.Қай уақытта қарсы келген дұшпаныңды,Табанда тырп еткізбей тұсадығыз.Байтаққа белгілі болды атың, аға,Жайылды досқа дарпың, қасыңа да.Салтанат, дәулет, перзент, даражаң сай,Мыңға тең бір өзіңнің басың, аға.
Адамның қоғамда өз орнын табуында, көпшілік құрметі мен сеніміне ие болуында, кемел ғұмыр кешуінде орнымен, дәйекті сөйлей білуі, тауып айтатын тапқырлығы үлкен рөл атқарады. Өйткені ақылы кемел, кісілігі зор адам ғана солай сөйлей алады. Мүны біз жырау туралы айтылған «Дүр Оңғар айтыпты» деген сөздерден аңғаруға болады. Орынды, әділ сөзге тоқтау - әдептіліктің бір түрі. Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен дана да шешен халқымыздың ата салтында жүйелі уәжге тоқтамаудан өткен пәтуасыздық жоқ. Ондайлар туралы халық: «Аталы сөзге ақымақ тоқтамайды», - деп, кейіс білдірген. Сыр елінде Ерназар – Қаратамыр аталығынан шыққан Пышанның Төребайы деген би болған. «Көктабанның» сабатын жайлап отырған кезі екен. Төребай арнайы үш ақын-жырауды: Оңғар, Жиенбай, Түрымбет Салқымбайұлын шақырады. Ағайынды екі ел болыстық пен ауылнайлыққа таласып, бірін-бірі көрместей болған. Арада барымта жүріп дау-дамай көбейіп кетеді. Жыраулар бидің айтқандарын үнсіз тыңдап, екі жақты бірлікке, елдікке шақыру қажеттігін сезінеді. Бір жағынан, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты бидің өздерін сынап отырғанын түсінген жыраулар бұл жанжалды басуға күштерін салады. Аузымен құс тістеген айтыскер ақындарымыз әріптестері сөзден сүріндірген жерде дереу тоқтап, жеңілгендерін ашық мойындап отырған.Бұл сөз қадірін танып, мойындау да ірілікті, кісілікті білдіреді.
## Дәуір, салт-дәстүр тынысын білдіретін толғаулары.
Халық айтысты үлкен өнер деп бағалап, оны өнер жарысы, таразысы деп қараған Оңғардың Ырысты қызбен айтысында айтыс Оңғар жыраудың байыпты, салмақты сөзімен аяқталады. Ырысты қыз қаншама ақынды сөзбен сүріндіргенмен осы айтыста жауаптан кідіреді.Мұның өзі Оңғардың өз заманында қандай айтыскер ақын екендігін көрсетеді.
Ерлерім сөйле, дегесінЕрлерім «сөйле» дегесін,Есендікпенен көрініп,Бас тартайын мен негеҚызметіңнен жерініп.Сатулы сөзім, сірә, жоқСақтанып айтаркеріліп,Барымды базар етейін,Қалмасын жұртым жерініп.Қажымас қара мен жорғаңЕртеңнен шапса тебініп.Халық қаумалап сөйле депАрқалап алса ортағаКетуші едім желігіп.Дүние жүзін сұқтанып,Сөз пұлдаған емеспін,Әркіммен сұрап – емініп.Қызыл тілім, сөз толға,Назарың салып оң-солға,Сөйле деп соған кім айтарҚалған соң жерге көміліп?!
Көргенділік жасынан жақсы тәрбие көріп, халқының әдеп, инабаттылық дәстүрін бойына сіңірген дегенді білдіреді. Ол - барлық әдеп түрлерінің жиынтық атауы.Әрбір келер ұрпақ өзіне дейінгі аға буынның қателігін түп-түгел ескеріп, қателік жасамай, өзі де өкінбей, өзгені де опындырмай өссе, қане!Ақын адамдардың қырым-қатынастарындағы екіжүзділіктің, бірін-бірі алдап – арбаудың көбейе бастағанына, халық дәстүрінің қораштана бастағанына («Қыз тойына жалғыз тоқты сойылып, қыздар күңше ұзатылған замана») қартайған кісілердің өз балаларына да қадірсіздене бастағанына («Қартайған соң балаң айтар «қаңғыбас» деп, келінің айтар «алжыған ұйықтап жатпас» деп») күйінеді.Елдің ішкі тұрмысында парақорлықтың етек алып бара жатқанына күйінеді, ата-бабалардан сақталған тұрмыстық қарым-қатынастардың бұзылып бара жатқандығына күйзеледі. «Жаным – арымның садағасы», - дейді намыскер де ержүрек қазақ ері. Адам абыройы үшін қызмет етеді, кейін абырой адам үшін қызмет істейді. Кешегі сұрапыл соғыста ер-азаматтарды туған жерден қашықта арыстанша алыстырған туған елінің, халқының абыройына дақ түсірмеу, сөз келтірмеу еді. Оңғардың «Арқадан жел аударар ақ киікті» атты оқиғалы өлеңінде Қоқан хандығының кезекті бір шабуылында қазақтың Әлім аталығы батыры Басықара бастаған ерлердің жауды талқандағаны, шайқас кезінде Басықараға қоқанның оғы тиіп, ауылға жаралы болып оралады. Қазақтың оқ аттау ырымы бойынша Басықараға тиген оқты шығару үшін алты жүйе Әлімнен қасиетті әйелді іздейді, бірақ табылмайды. Хас батырдың анасы Айымның аттауынан оқ жерге түседі. Оқиғалы тарихи жырдың түйіні қазақ елін қорғаған Басықарадай батырларды және сондай халық ұлдарын тапқан, ар-ұятын мәңгі таза сақтаған Айымдай ару аналар ұлағатын ұрпақтарға ұлықтау.
Ақын шығармаларында ғасырлар бойы ұрпақтардың қолданысындағы мағыналы сөздер, сөз тіркестері, халық даналығының қанатты оралымдары мол қолданылады. Мысалы,
Бір кеткесін бұл дәурен,Екі айналып келе ме
немесе
Арқырап жүрген арыстанның,Талайын тәңірім құлаттыЖан- сауымда ойнап күл,Сөндірме тұрып шырақты.
Халқымыздың: «Ұлық болсаң кішік бол», «Болған адам болдым демес, болдым десе болған емес», - деуі, адам қанша болып толса да, кемерінен асып төгілмеуі керектігін, кісілігі мен кішілігін, көпке деген ізеті мен инабатын үзбей, тіршілік етуі тиістігін айтқаны. Мен жырау өлеңдерін оқи отырып, осы қасиеттердің бар екенін байқадым. Мысалы,
Көтеріп дәрежесін жақсылардыңТыңдаттым сөз егесі небір беккеБілімді, ақылы артық ағаларсың,Айттың деп ажарсыз сөз айып етпе.
(«Кеңеске кемеңгерлер, салсаң құлақ») Жыраудың «Заман туралы» өлеңінде:
Ант беріп, ақ салдалы малды алды,Ілгері бір момынды отырғызыпЖығып жүр әділ даудып пара аударып,Жаманды шауып алады зор аударып.
Айтысып бір-екі адам келсе билер,Залымның жағынады жаласынаБір нәрсе жең ұшынан тастасын деп,Біреуді салып қояды арасына.
деп, дүние-малды еңбексіз, қулық-сұмдық, алдап-арбаудан жинап, сонымен күн көріп жүрген екіжүзді, обал-сауаппен санаспайтын, ылғи пәле ойлаумен жүретін жымысқы адамдар туралы айтады. Ата-бабаларымыз біреудің дүние-малына сұқтануды, ақысын жеуді жазғырған. Әсіресе, жетім-жесірдің ақысын жеуді зор күнә, адамдықтан шыққан, имансыздық деп білген. Үш-төрт өлең жолдарында ата-ананың айтқанына көнбей ұят – аятты, имену дегенді білмей ержеткен жастар туралы айтады. Осындай ұрпақтың ертең ұрпағы қандай болатындығын, жуық арада бұл түзеле қоймайтындығын, осындай ұрпақтан халқымыздың әлі талай қасірет шегетінін айтады.
Көргенділік – күнделікті өмірде, адамдармен қарым-қатынаста әдептен шықпау, көңілге келетін сөз айтпау, тұрпайы мінез көрсетпеу.«Қыздар сәнді көрінер» өлеңінде:
Қыздар сәнді көрінер,Өзінің тапқан шешесіменКеліншек сінді көрінер,Әлдилеп сүйген бөпесіменСөзің сұлу көрінедіТауып айтсаң төтесіненХас жаманның бір мінезіСөз тыңдайды шекесімен. - деп жырлайды.
Жырау әрбір ана қызын тұрмыс құруға әзірлеуі, қызының барған жерде өмірі жақсы болуының, бақытты болуының кепілі екендігін айтады. Әрбір қыз – болашақ ана. Өмірінің жалғасы, ертеңгі елді құрайтын және соған ие болатын ұрпақты дүниеге әкеледі. Дүниеге келген ұрпақтың тілі, ғұрпы, мәдениеті ананың сүтімен, ананың тілімен дариды деген ой айтып отыр. «Қонағы айтпай қонатын, көршісі айтпай кіретін» халқымыздың қанына сіңген дәстүрлік әдебі бар. Қонаққа үйдің төрін, астың дәмдісін ұсынып, соған бір рақаттанып қалу – ежелден келе жатқан ескі салтымыз. Қонақты ақ жарқын көңілмен күту - көргенділік, адамгершілік, азаматтық қана емес, тіпті міндет болған Оңғардың «Қонақкәде» өлеңінде:
Кете, Шөмен бір туған,Қонысы қатар ел едім.Қонақ деп күтпей әуелі,Келекелеп күлугеКелгенде неғып еледің?Ертеңнен бері бұралып,Ас ішіп, тамақ жемедім.Жайымды сұрап, байеке,«Мейманым қалай» демедің.
сол сияқты Ырысты қызбен айтысында:
Болмады айтпасқа сөз саған тағы,Шымшыған тиді тілің маған тағы«Атаңнан мейман ұлық» деген қайда?Білмесең, ол – кемістік, шалаң тағы«Қайырлы қабаған ит байлар» деген,Ауылды сен билесең, қараң-дағы«Тентіреп қонағасы сұрадың» деп,Тек жапқан сылтауратып жалаң-дағы.Бетіңше кеткеніңе қайырусыз,Жеңге мен жақсы ат алмас анаң-дағы.Бола алмай ауылға ие, әйелге ер,Ойлап көр, не болғаны ағаң-дағы.Қыдырып қонағасы іше алмаса,Атаң да бір нәсілсіз жаман-дағы.Осымен тоқталарсың тілімді алсаң,Болмаса, бұдан да өзге табам-дағы.
Бұдан соң екеуі де қазақтың еншісі айырылмаған, мейірімді, қонақжайлылығын айтып едәуір сөз тартысына түседі. Бұл айтыстағы ерекшелік – екі ақын да инабаттылықты сақтай отырып ұтқыр сөйлейді. Жырау: «Мейман атаңнан да үлкен»,- дейтін мақал халықтың қонақтың мәртебесі мен оған көрсетілуге тиісті сый-құрметке инабаттылық тұрғысынан қарайтынын көрсетеді. Мұндай сөз қонақ түскен үйдің оны ескеруі жайында айтылады. Біздің ертегі, аңыз, өлең-жыр, айтыстарымызда меймандостық жайында көп айтылуының өзі-ақ халқымыздың бұл дәстүрімізге қаншалық зор маңыз бергенін көрсетеді.
Ақын өмір қозғалысындағы жақсы мен жаманның, асыл мен жасықтың, тұлпар мен мәстектің тағы басқа қарама-қайшылық сапа иелерінің бағалануындағы мәңгілік тоқталмаған құбылыстар жүйесін тыңдаушылар назарына бейнелі өрнектерімен мегзей ұсынады.
«... Ұяның ұрпағы - асыл сұңқарындай,Кездесіп бүгінгі күн басты құрап»Қыдырдан халық жақсы данышпандар,Әлсізге ақыл- жәрдемі ауысқандарБөріге бойын билеп көріне алмай,Шулайды ала қарға, сауысқандар.
Адамзат тарихының әуелгі және қазіргі, онымен бірге болашақтағы ұрпақтары дамуының жолындағы мойындалған шындық – жақсы мен жаман қасиеттердің өзгермейтін қайшылығы. Өмір шындығының осы қайшылықты жағдайы – халықтық тәлім-тәрбиенің де арқауы. Оңғардың нақыл, толғау, термесінде де бейнелі тіл өрнегімен жырланған:
Жабыдан туған құлын тұлпар болмас,Жапалақ мақтағанмен сұңқар болмасАқ сұңқар аққу өлген айдын көлденҚарғадай өлімтікке іңкәр болмас.Жақсының жанабында болған кісіТарығып, тартып жүдеу кемтар болмас.Жамандар көкірегін көтергенменТең келіп жақсылармен ол пар болмас.
Дүр Оңғар Дырқайұлының шығармашылығы – қазақ әдебиетіндегі ғасырлар бойы үздіксіз даму жолында келе жатқан ақындық поэзиядағы көркемдік дәстүр жалғасы. Ақынның шығармалары өзімен замандас ақындар шығармаларымен бірге ұрпақтар тәрбиесіне қызмет етіп келеді. Ақынның шығармашылығындағы нақыл өсиет, тойбастар, бата-тілек, жұбату, қонақкәде, бірқақпайлар, жұмбақ тағы басқа жанрларындағы шығармалары халық әдебиетіндегі ұлттық тәлім-тәрбиелік (этнопедагогикалық) ұлттық жан ділі сипатты (этнопсихологиялық) сарындар тұтастығымен жырланған. Тойбастар – халықтың тәлім-тәрбие туралы ата-бабаларының адамгершілік ұлағатын айқындайтын жыр.
Қарындастың ауылы да,Берекелі ел екен.Әкесі де халқына,Қадірі бар ер екен.
Керуендей күнде көшіп бара жатыр,Аңласаң бес күн қонақ қыз дегенің,Базарда пұлы қымбат асыл зердің,Асыл зат дәрежеңді көзбен көрдім.
Қарағым, ұят емес жылағаның,Көрінер сырты сұлу сылағанныңЖақсының зайырлығын жаяр жұртқа,Жорғаның мүдірмесін шықпай тілі.
«Жүйесін тауып жөн сөйле!» тойбастар өлеңінде қыз ұзату әдет-ғұрпының дәстүрлі тағылымын «Қыздың кетерде жылауының орынды екендігі, ата-ананың, ауыл адамдарының қимастық көңіл-күйлері, кәделерді тиянақты орындау», сонымен бірге осы қыз ұзату тойын өткізіп жатқан қыз әкесінің ауылдың берекелі жағдайы да өлең желісінде қамтылған.
Ақын-жыраулар поэзиясындағы көркемдік жалғастық жүйесінде арнау-мадақ өлеңдер үздіксіз жырланумен келеді. Елдің тарихындағы атақты тұлғаларға арналған арнау-мадақ өлеңдері арқылы жеке тұлғалардың атқарған қызметтерінің, адамгершілік-имандылық қасиеттерінің сапалық көрсеткіштері айқындалады.
Оңғар ақынның арнау-мадақ өлеңдерінде («Адамзат, дәрежеңді жаңа көрдім!», «Мақтаймын халық жақсысын», «Қалданды мақтауы» т.б.) ел ортасындағы халыққа жағымды іс-әрекеттері бағалай жырланады. Күнделікті тұрмыстық - әлеуметтік қарым-қатынастар арасында адамгершілік-имандылық тәлім-тәрбиесі мәселесін тұрақты жырлаған осындай ақын – жыраулар халықтың ортасындағы ұстаз-тәлімгер, тәрбиеші тұғырында бағаланған.
## Дүр Оңғар өлеңдеріндегі тәрбиелік мәні бар ұлағатты сөздер
Дүр Оңғар шығармашылығында жас жеткіншектерге тәрбие берерлік көптеген әңгіме, өсиет жырлары, қанатты сөздер де жетерлік. Оңғар ақын туындыларын нақты, өсиет түріндегі жырлар, дәуір, салт – дәстүр тынысын білдіретін толғаулар, арнау өлеңдер деп бірнеше топқа бөлуге болады. Осы бірнеше саланы қамтыған шығармаларының бәрі де «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» нәрлі дүниелер. Мысалға, оның ақыл, өсиет түріндегі өлеңдерінің кез-келгенінде, «Алқалап келген әлеумет» атты жырында:
Алқалап келген әлеумет,Сөзімде болса әуесің-Баһарда дараң гүлдесе,Бұтаққа шашар мәуесінЖасанған жауға кездессе,Батырлар тартар жебесінЖаратқан өзі жар болса,Жарадан сақтар денесінЕгеулі болат, көк найза,Сауыттың сөгер жебесінАжалға етер амал жоқ,Таусылса демің өлесің, -
деп бастайды.
Осы келтірілген шағын ғана үзік өлеңде кәдімгі алақиғаш өмірдің қатпарлы сырының мәні, мәйегі жатқаны анық. Мұнда ол – көктем нұры төгілгенде табиғат түлеп, жер көгеріп, ағаш бүршіктеп, жапырағын жайып, мәуесін салатынын айтады. Ал басқыншы жау төнгенде елді ерлер ғана қорғайтынын, сондай қатерлі сәтте оларды жаратушы желеп – жебейді деген сенім білдіреді.
Егер тұтқиылдан төнген жаудан сақтанып, қорғаштанып, қалың қамалды бұқпалап паналағанмен кем қорғанды көктеп өтетінін, ондайда жан сауғалағанмен үстіңе төнген ажалдан қашып құтылу мүмкін еместігінбайқатады.
Оңғар ақын өмірде көргенін көңілге түйіп, сол кішкентай нәрседен келелі философиялық ой туындатады. Мәселен: Ол болмыс туралы шығармасында:
Қыздар сәнді көрінер,Өзінің тапқан шешесімен.Келіншек сәнді көрінер,Әлдилеп сүйген бөпесімен.Сөзің сұлу көрінеді,Тауып айтсаң төтесінен.Кем ауылдың кеңесі артпайдыКүн кешкен соң кекесінмен.Хас жаманның бір мінезіСөз тыңдайды шекесімен, -
дейді.
Бұл ақын жүректің аңғаруымен көркемдеп кестеленген өмірдің шынайы бейнесі.
Ақын бұл пәни тірліктегі көңіл алдарқатар жұбанышты жәйттердің жеме–жемге келгенде сағымдай бұлдырай – жоғалып, жапанда жалғыз қалғандай дәрменсіз халге түсіретінін жіті байқап, сол сығымдай бір-екі өлең жолына сыйғызып жіберуге шебер екен. Оған жыраудың:
Атадан алтау тусаң да,Бір басына жекелікҚадір білер құрбың мен,Аға – іні не жетсін,Үйреніскен еті өліп, -
дегені дәлел. Бәлкім, осы шумақтың алғашқы екі қатары сол Оңғар атаның аузынан шыққаннан кейін мәтелге айналған шығар. Мүмкін, осындай ұшқыр, өткір тілмен мірдің оғындай ғып тура, дәл тауып айтқандығынан да болар, оның Дүр Оңғар атанғаны. Оңғар Сыр сүлейлерінің ішінде көзі тірісінде «Дүр» атағын алған ақын, жырау. Ақын заманды болжай айтқан өлеңінде:
«Қиқулап, ұшып қонатынҚу адасты көліненБұл асырып, күн жаумайЖер айрылды шебіненБасынан тайып бақыты,Айрылған хандар еліненҚол бастаған батырдың,Ақ некелі аруларИменбейт онша еріненЕрлерде де жоқ емесЗайыбынан жеріген»
Қазіргі заманға терең көзқараспен қарап, қазіргі күнгі тіршілікті сипаттаған секілді. Ол да болса қасиеттің бірі болып есептеледі. Ондай қасиет көптің қолынан келе бермейді десем артық айтпаған болар едім. Сол дәуірдегі ел – жұрт халымыздың салт-дәстүрін қатаң сақтап, соның ішінде қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, тұсаукесер, атқа мінгізу, ұлыстың ұлы күні, құрбан айт сияқты кәде-дәстүрлерді кәдімгідей дәріптеп, үлкен мереке етіп өткізген.
Халқымыз осындай салт-дәстүрлер арқылы барлық қауымды, әсіресе жас ұрпақты инабаттылыққа, іскерлікке, шаруақорлыққа тәрбиелеп отырған. Сондықтан қыз ұзату, келін түсіру секілді маңызды шараларға арнайы жырау шақырып, тойбастар айтқызған. Мұның да тәрбиелік мәні күшті. Оңғар жырау сондай салтанатты думанның пердесін ашуға көп қатысыпты. Бұл да оның ел алдында сыйлаған жырау екендігін айғақтай түседі.
Ол жиырмадан астам тойбастар жырын шығарған. Бұл тақырыптағы туындылар бір-біріне ұқсамайды. Мысалы, көрші ауылда келін түсіретін болса, сол шаңырақтың отбасын, ата-анасын, шыққан тегін, жігіттің болмысын шындық тұрғысында шығармасына арқау еткен. Мысалы: Қожакелді руының дәулетті кісісі Жақабай қызын ұзатқанда шығарғанда «Тойбастар» жырын әуелі бойжеткенге арнайды.
Ұзатқан қыз қай кезде,Кетпейтін сірә жыламайЖыламай кеткен қыз болса,Қалатын көпке ұнамайӘлпештеген ата-ана,Туысқан, туған және деБәрі де тұр шыдамай.Көп жыласаң күйзеліп,Көңілі ренжулі екен деп,Кетпейді және сынамай,-дейді.
Оның осындай тойбастарының бір түрінде қызға арнаған сөзі:
Керуендей күнде көшіп бара жатыр,Аңдасаң бес күн қонақ қыз дегеніңБазарда пұлы қымбат асыл зердің,Асылзат дәрежеңді көзбен көрдім, - деп сабақтайды да, бойжеткенге «Досың да, дұшпаның да сүйсінетін ақылды, парасатты бол»,- деп тілек білдіреді. Мұндай тура түйін – Дырқайұлы Оңғардың зерделі ақын екендігін көрсетеді.
Өлеңдері мен толғауларын оқи отырып адамгершілікке негізделген қанатты сөздерді жинадым. Мәселен, «Атадан алтау тусаң да, бір басыңа жетерлік», «Хас жаманның бір мінезі, сөз тыңдайды шекесімен», «Қазған орға жығылар, жаққан отқа жығылар», «Алдыңнан шығып жүрмесін, жақсылық жаман еткенің», «Көп құдайдың бір аты», «Ер – шаңырақ, ел - уық», «Адам – керуен, өмір – жол», «Адамға тумақ – рас, өлмек – мирас», «Жалғыз болсаң, топқа басың кіре алмас, жарлы адам ел шаңына ере алмас», «Жағдайсыздың қолы жаздырмас, кемдік ердің көркін шығармас».
«Жақсының жанабында болған кісіТарығып, тартып жүдеу кемтар болмасЖамандар көкірегін көтергенмен,Теңеліп жақсыларға ол пар болмас».
«Орынды сөзге ықыласпен,Ерлер қояр құлақты».
«Жан сауында ойнап-күл,Мәнісін сөздің ойлап біл».
«Бұраңдамай біздің тіл,Жүйесін тауып жөн сөйлеКөрінгенді шандыма».«Жақсының ойын-күлкі мерекесі,Жаманның тойы жұрттың келекесі».
«Әркім кетіп бетіменХалықтың ғұрпын бұзбалық».
«Анық болса әділдік,Ағайын тұрар қорғанып».
«Жамандық жанға ойлама,Жақсыға жасар үлестен,Жүрерсіңдер құр қалып».
«Жұртқа болса сенімің,Жүрерсің күндей нұрланып».
«Ұл перзент, ұят, иман, әм сұлу жар,Жасартып көрсетеді ердің түсін».
«Бұл сөзім баршаңызға бірдей нақыл,Жақсыға жарасады айтқан нақыл».
Жырау адамгершілікке тән қасиеттерді өзіндік сөз мәнерімен осылай баға берген. Сыр сүлейі Балқы Базарды өзіне үлгі ұстаз тұтып, оның биік өнерін насихаттаған. Жырау – ауыз әдебитінің ежелгі өкілдерінің бірі, халыққа тәрбиенің алуан түрлерін қамтитын мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің ізін жалғастырушы. Өзінің көргенінен үлкен философиялық үлкен ой түйіп отырады. Адам бойында кездесетін парақорлық, алауыздық, бірліксіз қасиеттерді айтып өткен. Ол халықты бірлікке, сыйластыққа шақырады. Осыны қазіргі күнгі балаларға, жастарға сабақ болсын деген тәрізді.
## Жырау мұрасы – халықтың рухани қазынасы
Оңғар Дырқайұлының әдеби мұрасы – мың жылдықтар бойы қалыптасқан, дамыған ақындық-жыраулық өнердің дәстүрлі жалғасы. Оңғар Дырқайұлы Сыр сүлейлері мектебінің көрнекті өкілі ғана емес, ол - сол топтағы және кейінгі кезеңде талай ақындарға ұстаз да болған тұлға.
Кестелі көркем, сұлу сөздің сардары Сыр сүлейінің бірі – Шораяқтың Омары «Ұстаздарым» атты өлеңінде:Балқы Базар, Дүр Оңғар«Алқалап» атты қойғандаҚанша пырақ болса даҚарасын көрмей қаңғалар,-деп тебіреніп, Оңғарды Балқы Базармен қатар қояды. «Әр елдің бар бұлбұлы» өлеңінде Тұрмағамбет ақын да Дүр Оңғардың есімін құрметпен атап, өзіне ұстаздығын, ағалығын мойындайды.
Ақын шығармаларын бүгінгі жетуіне Сыр өңіріне белгілі әдеби мұра жинаушысы Ә.Қайнарбаевтың, ақын Ә.Әлиасқаровтың, ал кітап етіп шығаруда белгілі этнограф, әдебиетші, журналист Т.Дайрабайдың еңбегі құрметке лайық. Ақын - өз заманының перзенті, сонымен қатар өресі биік өнер иесі. Өз заманының тыныс-тіршілігіне, шындығына парасат көзімен ой түйеді, сарапшы болады. Ақынның толғаулары, тойбастар, арнау өлеңдері, көңіл – қостары, жұбатулары, жұмбақтары, бірқақпайлары, айтыстары, оқиғалы тарихи жырлары – оның ақындық поэзиясындағы ақындық даралығын көрсетеді. Өзі өмірден ерте кетсе де шығармалары ел ішінде әлі күнге дейін айтылып келеді. Осының өзі-ақ Оңғар жыраудың тума талант екендігін дәлелдеп тұр.
Оңғар жыраудың мұрасы - өз заманының, уақытының ақиқат шындығын айта алуымен бірге, шыншылдықтың ғана емес, сыншылдықтың да биік өресінен көрінген құнды дүниелер.
Ауыздан ауызға озып, санада сіңіп қалған ақын мұрасы ғалымдар мен әдебиет зерттеушілерінің ізденісінің нәтижесінде кітап болып шығып халқына қызмет етуде. Жырау шығармасы болашақтың да керекті кәделі дүниесіне айналды. Қызығады бүкіл әлем даналарға,Осындай біздің ұлы бабаларғаКемеңгер, ақылы дария Дүр бабамызМіне, бүгін ортамызда тірілдіңіз.
Тарих қойнауында жатқан өз заманының белгілі тұлғалары ақындар мен жыраулар осылайша халықтан өз бағасын ала бермек.
Қорыта айтқанда, артында сұлу сөз бен өлместей мұра қалдырған атақты дара тұлағаларды қалай құрметтесек те артық етпейді. Дүр Оңғар сынды қазақтың қасиетті сөз өнерінің мәңгіліктілігін өзінің шығармаларында өрнектеп өткен дүлдүлдеріміздің өмір жолы мен шығармаларын келер ұрпаққа ұлағат, өнеге етіп қалдыру – парызымыз.Жазған :Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі Әбдірасылова БибігүлӨңдеген: Информатика пәнінің мұғалімі Жанат Башенова
## Дереккөздер |
Рахат сөйлемі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін:
Елді мекендер:
* Рахат – Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл.
* Рахат – Алматы облысы Ұйғыр ауданындағы ауыл.
* Рахат – Жамбыл облысы Жамбыл ауданындағы ауыл.
* Рахат – Маңғыстау облысы Жаңаөзен қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
Басқа мағыналар:
* Рахат - кондитер фабрикасы.
* Рахат - адам аты, ләззат деген мағынаға жақын.
* Рахат - Қазақстан чемпионаттарында өнер көрсеткен Астана қаласындағы футбол клубы. 2008 жылы жабылып қалған. |
Қазақстан барлығы 8 жазғы және 8 қысқы Олимпиада ойындарына қатысты. Қазақстан атлеттері жалпы 87 медаль жеңіп алған: олардың 79-і жазғы және 8 қысқы Олимпиада кезінде.
Қазақстанның ұлттық Олимпиада комитеті 1990 жылы құрылып, 1993 жылы Халықаралық Олимпиада комитетіне мүше болды.
Қазақстан 2018 жылғы XXIII қысқы Олимпиада ойындарын өткізу үшін ұсыныс берген болатын, алайда жеңіс Кореяның Пхёнчхан қаласына бұйырды.
## Тарихы
### КСРО құрамында
Олимпиада ойындарында қазақ жастары арасынан тұңғыш медаль алған Ғұсман Қосанов болды. Ол 1960 жылы Римде өткен Олимпиада ойындарында 4100 метрлік эстафеташылар жарысында күміс жүлдені иемденді.
Ал тұңғыш чемпион атанған баскетболшы Әлжан Жармұхамедов болды. Ол 1972 жылы Мюнхенде өткен Олимпиада ойындарында КСРО баскетбол құрамасында өнер көрсетіп чемпион атанды.
1980 жылы өткен XXII жазғы Олимпиада ойындарында грек-рим күресінен КСРО чемпионы — Жақсылық Үшкемпіров, Шәміл Серіков алтыннан алқа тағынды.
ҚазКСР арасынан қысқы ойындардан тұңғыш Олимпиада медалін иемденген қостанайлық шаңғышы Иван Гаранин болды. Ол 1976 жылы Инсбрук қаласында өткен XII қысқы Олимпиада ойындарында екі бірдей қола жүлдемен оралды.
Мұнан соң 1988 жылы Калгариде өткен ХV Олимпиада ойындарында шаңғышылар Владимир Сахнов күміс, Владимир Смирнов екі күміс және қола медаль алды.
### Тәуелсіздік алғаннан бері
1988 жылға дейін қазақ спротшылары КСРО құрамында өнер көрсетіп жүрді. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы КСРО-ның 15 елі бірігіп 1992 жылғы XXV жазғы Олимпиада ойындарында «Біріккен команда» (Unified Team) ретінде өнер көрсетті. Ал 1994 жылы XVII қысқы Олимпиада ойындарына Қазақстан алғаш рет жеке мемлекет ретінде қатысып, қанжығасына 1 алтын, 2 күміс медаль салған болатын. Бұл үш медальдардың үшеуін де шаңғышы Владимир Смирнов алған болатын.
1996 жылы АҚШ-тың Атланта қаласында өткен XXVI жазғы Олимпиада ойындарында Василий Жиров (бокс), Александр Парыгин (бессайыс), Юрий Мельниченко (грек-рим күресі) алтын, Анатолий Храпатый (ауыр атлетика), Сергей Беляев (нысана көздеу), Болат Жұмаділов (бокс) күміс, Мәулен Мамыров (еркін күрес), Болат Ниязымбетов (бокс), Ермахан Ыбрайымов (бокс), Владимир Вохмянин (нысана көздеу) қола медаль алып, командалық есепте 196 елдің арасынан 24-ші орынға тұрақтады.
1998 жылы Наганода өткен ХVІІІ қысқы Олимпиада ойындарына Қазақстан 2 қола алды, олар шаңғышы Владимир Смирнов және конькиші Людмила Прокашева болды.
Сондай-ақ 2000 жылы Сиднейде өткен XXVII жазғы Олимпиада ойындарында Бекзат Саттарханов, Ермахан Ыбрайымов (бокс), Ольга Шишигина (жеңіл атлетика) алтын, Болат Жұмаділов, Мұхтархан Дәлдібеков (бокс), Александр Винокуров (велоспорт), Ислам Байрамуков (еркін күрес) күміс медаль алып, командалық есепте 199 елдің ішінен 22-ші орын алды.
Ал 2004 жылы Грекияда өткен XXVIII жазғы Олимпиада ойындарында Бақтияр Артаев (бокс) алтын, Генадий Лалиев (еркін күрес), Георгий Цурцумиа (грек-рим күресі), Геннадий Головкин (бокс), Сергей Филимонов (ауыл атлетика) күміс, Серік Елеуов (бокс), Мкхитар Манукян (грек-рим күресі), Дмитрий Карпов (жеңіл атлетика) қола жүлдені иемденді. Бұл жарыста Қазақстан құрамасы 202 мемлекеттің арасынан 40-шы орынға табан тіреді.
2008 жылы Бейжіңде өткен XXIX жазғы Олимпиада ойындарында Бақыт Сәрсекбаев (бокс), Илья Ильин (ауыр атлетика) алтын, Ирина Некрасова (ауыр атлетика), Асқат Жіткеев (дзюдо), Алла Важенина (ауыр атлетика), Таймураз Тигиев (еркін күрес) күміс, Нұрбақыт Теңізбаев (грек-рим күресі), Әсет Мәмбетов (грек-рим күресі), Мария Грабовецкая (ауыр атлетика), Елена Шалыгина (еркін күрес), Марид Муталимов (еркін күрес), Еркебұлан Шыналиев (бокс), Арман Шылманов (таэквондо) қола жүлдені иемденді. Бұл жарыста Қазақстан құрамасы 204 мемлекеттің арасынан 29-шы орынға тұрақтады.
2012 жылы Лондонда өткен XXX жазғы Олимпиада ойындары Қазақстан үшін алдыңғы ойындарға қарағанда ең сәтті болды. Лондонда Қазақстан 7 алтын 1 күміс, 5 қола медаль алып, медаль саны бойынша жалпы есепте 204 ел арасында 12-ші орынға тұрақтады. Мұнда Серік Сәпиев (бокс), Илья Ильин (ауыр атлетика), Александр Винокуров (велоспорт), Зүлфия Чиншанло (ауыр атлетика), Майя Манеза (ауыр атлетика), Светлана Подобедова (ауыр атлетика), Ольга Рыпакова (жеңіл атлетика) алтын, Әділбек Ниязымбетов (бокс) күміс, Ақжүрек Таңатаров (еркін күрес), Гузель Манюрова (еркін күрес), Даниял Гаджиев (грек-рим күресі), Марина Вольнова (бокс), Иван Дычко (бокс) қола жүлдені иемденді.
## Медаль кестесі
### Жазғы Олимпиада ойындары
### Қысқы Олимпиада ойындары
## Тағы қараңыз
* Паралимпиада ойындарындағы Қазақстан
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* ХОК сайтындағы Олимпиада медалистері. Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 тамыз 2011.
* Қазақстанның ұлттық Олимпиада комитеті Мұрағатталған 26 маусымның 2013 жылы. (орыс.), (ағыл.), (қаз.) |
Subsets and Splits