text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Субүлдірген (Empetrum nigrum) — мәңгі жасыл болып өсетін бұта. Тундрада, Еуропаның, Азияның, Солтүстік Американың тауларында және орманды аймақтың солтүстік жағындағы шымтезекті шалшық жерлерде өседі. Субүлдіргеннің жемісі аса дәмді болмаса да, жергілікті халық тамаққа пайдаланады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Тақырлар — шөлдер мен шөлейттерде өсімдіксіз немесе өсімдігі өте сирек болатын беті тегіс көлемді кеңістік. Жаңбыр суы буланып кеткеннен кейін, тақыр беті кеуіп, қатқылданады да, жарықтар пайда болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Бұлақ (көз, бастау, қайнар) - жер асты суларының жер бетіне (кейде су астына) өздігінен шоғырлана шығатын жері. Бұлақтар әр түрлі белгілері бойынша тұма, қайнар, термалды бұлақ, жалғасты бұлақ және т.б. делініп бірнеше топқа бөлінеді. Суы тұщы, әсіресе мол өнімді Бұлақтар елді мекендерді ауыз сумен, шаруа қожалықтарын керекті сумен камтамасыз етуге, жер суаруға кеңінен пайдаланылады. Минералдылығы 1 г/дм3-ден астам жылы және ыстық бұлақтың суы санаторийлер мен емдеу орындарында түрлі ауруларды емдеуге қолданылады. Мұндай бұлақтар республиканың шығыс және оңтүстік өңірлеріндегі таулы аймақтарда кездеседі.жер асты суларының жер бетіне табиғи шығуы. Бұлақ үнемі және үзіліспен ағып тұрады. Бұлақтардың көпшілігі жерге сіңген қар, жаңбыр суларымен (вадоздық бұлақтар) қоректенеді. Жайшылықта бұлақ суы суық болады және онда еріген тұздың мөлшері көп болмайды. Егерде су өте тереңде орналасқан жер қабатының жоғарғы температурасы бар зоналары арқылы өтсе, онда бұлақ сулары жылы (термалды) болуы да мүмкін. Жылы және суық бұлақтар ювенильдік сулар деп аталатын магмадан бөлініп шығатын сулармен де қоректенуі мүмкін. Ювениль сулар минералды болып келеді. Егер температура 100° артық болса, кейде фонтан сияқты атқылап жататын қайнаған бұлақтар (арасан) пайда болады.
Бұлақ, бастау – жер бетіне шығып жатқан табиғи жер асты су көзі. Ол таулы, қыратты аймақтарда, өзен, көл жағаларында жиі кездеседі. Бұлақтың арынсыз және арынды түрлері бар. Арынсыз бұлақ ылғалды жылдарда, көктемде қар ерігеннен кейінгі және жауын-шашынды кезеңдерде жер бетіне таяу жатқан грунт суы деңгейінің көтерілуінен пайда болады. Оны әдетте тұма деп атайды. Құрғақшылық жылдары, ылғалсыз жаз айларында мұндай бұлақтың суы тартылып қалады. Арынды су көзі – артезиан (арынды) суынан бастау алып, сай-жылғаларда, өзен мен көл бойында немесе тау-тастардың терең жарықтарынан шығатын бұлақты қайнар деп атайды. Мұндай су көзінің өнімі, температурасы, минералдық тұмаға қарағанда тұрақты келеді. Сонымен қатар әктасты, гипсті, карсты таулы аймақтарда, қыраттарда жер астындағы кең көлемді жарықтарды бойлай өзен секілді ағып, жер бетіне шығып жататын бұлақтың ерекше түрі воклюз деп аталады. Суы мол, өнімі тұрақты воклюздер Қазақстан жерінде Қаратауда, Шыңғыс тауында, Жайық бойындағы Индер тауында, Үстіртте, т.б. аудандарда кездеседі. Кейде олардан жер астында кішігірім көлдер пайда болады. Бұлақ суларының температурасы оның бастауындағы сулы қабаттардың тереңдігіне, сол өңірдің абсолюттік биіктігіне, геотермиялық ерекшеліктеріне, жыл маусымына қарай әр түрлі болады. Мұздық тауларда бұлақ суының температурасы 0ӘС-тан аспайды, ал сөне қоймаған жанартаулы аймақтарда оның температурасы 100ӘС не одан да жоғары болады. Мұндай ыстық бұлақтар гейзер деп аталады. Гейзерлер Исландияда, Италияда, Жаңа Зеландияда, Ява аралдарында, Камчаткада кездеседі. Суы тұщы бұлақ елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге, мал жайылымдарын суландыруға, жер суаруға пайдаланылады. Минералдығы 1 г/л-ден астам жылы және ыстық бұлақ сулары санаторийлер мен емдеу орындарында әр түрлі ауруларды емдеуге қолданылады. Мұндай бұлақтар Қазақстанның оңтүстігіндегі және шығысындағы таулы өңірлерде жиі кездеседі.Қайнар – жер қойнауындағы терең қабаттардан тектоникалық жарықтар арқылы жер бетіне табиғи жолмен шығып жатқан арынды жер асты су көзі; арынды бұлақ. Қайнар суының өнімділігі жыл маусымдарының барлық кезінде, негізінен, тұрақты болып келеді. Жазық жерлерде – өзен аңғарлары мен қыраттар беткейінде оның тәуліктік су өнімділігі көбінесе ондаған текше метрден аспаса, тау бөктерлерінде, тауаралық ойыстарда жүздеген, мыңдаған, биік таулы аймақтарда одан да мол болады. Әктасты таулы өлкелерде кейбір арынды бұлақтардың тәуліктік өнімділігі бірнеше миллион текше метрге жетеді. Қазақстанда мұндай мол өнімді арынды бұлақтар Қаратау (Оңтүстік Қазақстан) мен Ерейментауда (Орталық Қазақстан) кездеседі. Олардан өзендер бастау алады, ауыз су алынады, жер суарылады, мал жайылымдары суландырылады. Қайнар бастау алып шығып жатқан қабаттардың тереңдігіне қарай жылы және ыстық, ал жанартаулы өңірлерде (Ресейдегі Камчаткада, Куриль аралдарында, т.б.) тіпті ыстық бұлақ сулары жер бетіне шығып жатады. Мұндай ыстық арынды сулар – жылу мен энергия қуатын алуға пайдаланылады. Таулы аймақтардағы (Жетісу мен Іле Алатауларында, Алтайда, т.б. өңірлерде) табиғи газға, денсаулыққа пайдалы аз мөлшерлі химиялық элементтерге қанық жылы, ыстық сулы қайнар бұлақ сулары санаторий, курорттарда қолданылады. Каспий бойындағы кейбір тұзды бұлақтардан ас тұзы өндіріледі.
## Тағы қараңыз
* Гейзерлер
* Минералды бұлақтар
## Дереккөздер |
Шатқал — терең, түбі тар, құлама немесе тік, кейде ойыс беткейлі және көпшілік бөлігі жартасты болып келетін аңғар. Шатқал көбінесе таулы аймақтарда кездеседі, мұнда оның тереңдігі 1500—1800 м-ге дейін барады. Шатқал көп жағдайда өзен әрекетінен (эрозиялық шатқал, кейде жердің жарылуынан, карсты опырылу әрекетінен) пайда болады.
Әлемдегі ең үлкен шатқал - АҚШ, Аризона штатындағы Колорадо өзені кесіп өткен жер бетіндегі орасан зор сай. Ұзындығы 350 км, ал ені кейбір жерлерде 20 км-ге дейін жететін шатқалдың пайда болу үрдісі миллиондаған жылдарға созылды. Оның кейбір жерлерінен жасы екі миллиард жылға дейін жететін тау жыныстары табылды.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Флювиогляциальдық шөгінділер — еріген мұздық суымен келіп, мұздың шетінің етегіне шөккен шөгінділер. Олар малта тастардан, қой тастардан, құмдардан, саздақтардан, балшықтардан тұратын тосқындар түзейді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қылқұйрықтар (лат. Trichiuridae) – алабұға тәрізділер отрядына жататын балықтардың бір тұқымдасы. Суы жылы және қоңыр-салқын теңіздерде болады. Денесінің екі бүйірі қабысқан қылыш тәрізді балық. Құйрығы атына сәйкес. Кейбіреулерінің ұзындығы 1 метрдей келеді, бұларды әдейі аулайды.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Түкті құрттар (лат. Nematomorpha) – жұмыр құрттардың бір класы. Жер шарында кең тараған, тұщы сулар мен теңіздерде тіршілік ететін 5 отряды, 300-ге жуық түрі белгілі.
Денесі өте жіңішке, цилиндр тәрізді, ұзындығы бірнеше см-ден 1,5 м-ге дейін, жуандығы 0,5 – 2 мм-ге жетеді. Денесінің сыртын түк жапқан. Ас қорыту жүйесі ұзына бойы созылған тік түтік тәрізді, алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектен тұрады. Қылқұрттықтарға жататын организмдердің денесі әрі ұзын, әрі жіңішке, сырты тығыз кутикуламен қапталған болады. Кутикуланың астында — эпителий, ал оның астында — ұзын боршасы жатады. Қылқұрттықтардың 100-ге тарта түрі бар. Ересектері суда, личинкалары балық немесе судағы насекомдардың ішкі мүшелерінде тіршілік етеді.
Көпшілік түрінде алдыңғы ішегі редукцияға ұшыраған. Зәр шығару, тыныс алу, қан айналу жүйесі болмайды. Жүйке жүйесі тері эпителийінде орналасып, жұтқыншақ айналасындағы жүйке сақинасынан және құрсақ жүйке бағанасынан тұрады. Сезім мүшелері нашар дамыған. Дара жынысты. Жыныс бездері жұп денесінің алдыңғы жағынан басталып, жыныс жолдарына жалғасады да, клоакаға ашылады. Дамуы метаморфоз жолымен жүреді. Жыныстық жағынан жетілген аналықтары ұрықтанып, жіп тәрізді млн-ға жуық жұмыртқаларын салғаннан кейін өліп қалады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдің (ұзындығы 0,1 – 0,4 мм) денесі ақ түсті, сырты кутикуламен қапталған, қылтанақты қозғалмалы тұмсығы болады. Олар біраз уақыт суда не ылғалды жерде тіршілік етіп, кейін қылтанақты тұмсығы арқылы аралық иесінің (хирономид дернәсілі, біркүндіктер, т.б.) терісін тесіп, дене қуысына енеді. Олар әрі қарай даму үшін негізгі иесі жәндіктердің денесіне өтеді. Өсіп, үлкейгеннен кейін, иесінің денесінен шығып, суға түседі. Суда ересек түрге айналады. Түкті құрттардың толық даму циклі – бір жылдай. Жәндіктер мен шаянтәрізділердің дене қуысында паразитті тіршілік етеді.
## Дереккөздер |
Топонимика — ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын (этимологиясын), мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі. Бұл гректің «топос» — орын, жер, «онома» — атау деген екі сөзінен тұрады, яғни жер-су атаулары деген сөз. Топоним дер, яғни жер-су аттары, негізінен үш бағытта зерттеледі:
* семантикасы (мағынасы);
* жасалу жолдары;
* этимологиясы.
Топонимика география, тарих, тіл білімі, этнология ғылымдарының деректеріне сүйеніп, өзара байланыста дамиды. Кез келген аумақтың географиялық атауларының жиынтығы сол жердің топонимиясын құрайды. Топоним дер зерттелетін географиялық нысандардың көлеміне не мөлшеріне қарай макротопонимдерге (тау жоталары, үлкен ойпаттар, мұхиттар, т.б.), мезотопонимдерге (жеке таулар, теңіздер, т.б.), микротопонимдерге (көл, бұлақ, құдық, қоныс, т.б.) бөлінеді. Топонимика тіл тарихын зерттеуде маңызды дерек көзі болып саналады. Өйткені кейбір топонимдер (әсіресе, эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер мен диалектизмдерді тұрақты сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай мағлұмат береді. Топоним дердің халық берген дұрыс нұсқасын барлық жағдайда және басқа тілдерде дұрыс жазылуының маңызы зор. Қазақ тілінің Топонимикасын Ғ.Қоңқашбаев, Н.Баяндин, А.Әбдірахманов, т.б. ғалымдар зерттеген.
## Тарихы
Географиялық атауларға және олардың семантикалық мазмұнына деген қызығушылық адамзат өркениетінің қалыптасуының ең ерте кезеңдерінде туындады. Ежелгі Египеттегі мәтіндерде топонимдер сипатталып, жіктелген, бірақ бұл атаулар көбінесе мифологиялық сюжеттермен байланысты болды. Б. з. I ғ. топонимикалық ақпаратты ғылыми түрде қолдануға алғашқы әрекеттер жасалған. Оңтүстік Испаниядан шыққан, ежелгі ғалым Помпононь Мела «De situ orbis», сондай-ақ «Хорография» атымен танымал, жұмысында алғашқы рет топонимдерді ғылыми құрал ретінде қолданды. Белгілі бір тілге жататын географиялық атаулардың негізінде автор өзінің туған жері - оңтүстіктегі Лузитан мен Селтик аймақтарының шекараларын анықтауға тырысты. Бұл жұмыста автор географиялық атаулардың испан немесе басқа тілдерге тиесілігі негізінде, өзінің туған жерінің Лузитан мен Селтик аймақтарының - Иберий түбегінің оңтүстігінің шекарасын анықтауға тырысты. Сонымен қатар, топонимикалық деректерге деген ғылыми көзқарасты ортағасырлық Шығыс ғалымдарының шығармаларында да байқауға болады. Олардың қатарында: армян ғалымы Мовсес Хоренатси (VII ғасыр), Орталық Азия зерттеушісі және энциклопед Әбу Райхан әл-Бируни (X-XI ғасыр), түрік географы және тілші Махмұд Қашқари (XI ғасыр). Бұл ғалымдар топонимдердің этимологиясын ғылыми түрде түсіндіріп, Азияның гидронимдерінің қызықты түсіндірмелерін қалдырды. Алайда, ортағасырлық әртүрлі дерек көздерінде кездесетін жеке топонимдердің түсіндірмесі көбінесе спекуляцияға негізделген, өйткені топонимикалық заңдылықтарды анықтаудың әдістері әлі де болмады.
Географиялық атауларға ғылыми географиялық ақпараттың маңызды көзі ретіндегі қызығушылық Ресейде XVIII ғасырда пайда бола бастады. Топонимдік бағыттағы зерттеудің негізін қалаушы, топонимияны географияның элементі ретінде қарастырған тарихшы және географ - В.Н. Татишев. Топонимикалық деректер географиялық зерттеулерде XIX ғасырда кеңінен қолданылды. Ең алдымен, Н.А. Надеждиннің «Ресей әлемінің тарихи географиясының тәжірибесі» (1837) топонимикалық материалға негізделген жұмысын айтап өткен жөн. Автор топонимикалық жоспарды тарихи-географиялық зерттеуде картографиялық әдісті қолдану қажеттілігі мәселесін көтереді. Ол сондай-ақ кейіннен қанатты болып кеткен: «Топонимика - бұл Жердің тілі» дәйексөзінің авторы. Топонимикалық зерттеулер А.Х. Востоков, М.А.Кастрен, Я.Кроттың сиақты академиктердің шығармаларында қарастырылады.
Осылай, XVIII - XIX ғасырларда топонимика саласының негізі қаланып, айтарлықтай материал жинақталып, топонимияның жиі кездесетін заңдылықтары анықталды.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында академик Л. С. Берг өзінің еңбектерінде танымал географиялық терминдер мен топонимдерді жинау, жіктеу, зерттеу және қолданудың география ғылымы үшін маңыздылығы туралы жазған. Ол былай деп жазды: «Тұрақты жергілікті халықтың ғасырлар бойы бақылауы мен данышпан халықтың шығармашылығының нәтижесі бола отырып, халықтық терминдер филологтар мен әсіресе географтардың назарына лайық». Автор алғаш рет терминдерді семантикалық өзгеріс феноменін байқап, кейін әртүрлі топонимикалық жүйелердің мысалдарын зерттеген. Топонимдерді географиялық зерттеуді қалыптастыру және дамыту үдерісіндегі маңызды кезең - ұлы ғалым-географ В.П. Семенов-Тянь-Шанскийдің жұмыстары.
Топонимика ғылым ретінде ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектерінің арқасында дамыды. А.В. Никонов бірқатар топонимикалық заңдарды тұжырымдады, топонимияның тарихилығын көрсетті, типологиясы мен жіктелуін жетілдірді. А. В. Суперанская жалқы есімдердің теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Топонимикалық зерттеулердің теориялық негіздері О.Н.Тручевтің, В. Н. Топоровтың, Н.И.Толстойдың, А.Поповтың, Ю.А.Карпенконың және т. б. ғалымдардың шығармаларында қарастырылған.
Заманауи геотопонимикалық зерттеу бағытының негізін қалаушы ретінде Е.М.Мұрзаевті қарастыруға болады. Ол танымал географиялық терминдерден географиялық ақпарат алу әдісін ұсынды. Автор топонимдер географиялық орта туралы ақпарат көзі ретінде қарастырды. Э.М.Мұрзаевтың көпжылдық зерттеулерінің нәтижесінде көптеген жұмыстар жазылды, соның ішінде «Халықтық географиялық терминдер сөздігі». Е.М.Поспеловтың еңбектері топонимикадағы математикалық және картографиялық әдістерге, халық терминологиясы және географияны оқыту үдерісінде топонимияның қолданысына бағытталған.
Әлемнің түкпір-түкпірінде географиялық атауларды зерттеуге айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар: А. Доза, А. Шерпилё (Франция); Г. Краэ, М. Фасмер(Германия), Э. Экуолл, А. Смит, А.. Рум, С. Мэттьюз (Великобритания); А. Профоуз, В. Шмилауэр (Чехия); В. Тащицкий, Й. Сташевский, С. Роспонд, К. Рымут (Польша); В. Георгиев (Болгария); Л. Киш (Венгрия), И. Иордан, Г. Драгу (Румыния); М. Ольсон (Швеция); Дж. Р. Стюарт, Н. Холмер (США), Дж. Армстронг (Канада), А. Кардозу (Бразилия) және т. б. көптеген ғалымдар. Әртүрлі ғылым өкілдерінің күшімен топонимика ғылыми танымда өз орнын алды.
## Жіктелуі
Ороним - жер үсті қабатындағы нысандарының: тау, қырат, шың атаулары. Мысалы: Алатау, Хан Тәңірі, Алтай, Орал, Қаратау.
Спелеоним - жер асты қабатының нысандарының: үңгір, құдық, жар, лабиринт, сифон, жер асты өзен атаулары.
Хороним - кез келген территория, аймақ, облыс, аудан атауы. Мысалы: әкімшілдік, қалалық, табиғи хоронимдер, Шығыс Қазақстан, Орта Азия, Еуразия, Алматы облысы, Қызылжар ауданы.
Агроним - жер бөлімшелерінің атауы.
Гидроним - су нысандарының атауы.
* Потамоним - өзен атауы.
* Лимноним - көл, көлшік, тоған атаулары. Мысалы: Балқаш, Сасықкөл, Алакөл, Жалтыркөл.
* Гелоним - саз, батпақ атауы.
* Океаноним - мұхит не оның бөліктерінің атауы. Мысалы: Атлант мұхиты, Солтүстік Мұзды мұхит, Үнді мұхиты.
* Пелагоним - теңіз не оның бөліктерінің атауы. Мысалы: Каспий теңізі, Арал теңізі.
* Пегоним - бұлақ атауы.
Топонимика нысан ерекшеліктеріне байланысты келесідей бөлінеді:
Ойконим - елді мекен атауы.
* Астионим - қала атауы. Мысалы: Москва, Варшава, Прага, Вышний Волочек.
* Урбаноним - қалаішілік нысан атаулары. Мысалы: агороним - алаң атаулары, годоним - көше атаулары, хороним, эмпороним-дүкен атаулары.
* Комоним - ауылдық елді мекен атауы. Мысалы: Кеген, Нарыңқол, Қарасу, Жекекөл.
Дромоним - кез келген байланыс жолдары, жер үсті, су, жер асты, әуе қатынас атаулары. Мысалы: Жібек жолы, Қасқа жол.
Некроним - жерлеу орындары: зират, бейіттер мен молалардың атауы. Мысалы: Кеңсай, Ваганьковское кладбище.
Дримоним - орман, алқап, тоғай атауы. Мысалы: Роща, Баума, Беловежская пуща.
Инсулоним - арал атаулары.
Экклезеоним - ғұрыпты өткізу орындары мен кез келген дінге бағну орындары монастырь, шіркеу атаулары. Мысалы: Орталық мешіт, Никольская церковь.
Топонимдер зерттелетін географиялық нысандардың көлеміне не мөлшеріне қарай макротопонимдерге, мезотопонимдерге, микротопонимдерге бөлінеді.
Макротопоним - ірі физикалық-географиялық объектілерінің: тау жоталары, үлкен ойпаттар, мұхиттар, т.б. атаулары. Мысалы: Сарыарқа, Ақжайық, Нарын, Бетпақ дала, Қызылқұм.
Мезотопоним - жеке таулар, теңіздер, т.б. атаулары.
Микротопоним (шағынтопоним) - кең қауымға беймәлім географиялық объектілердің:көл, бұлақ, құдық, қоныс, т.б. атаулары.
Пайда болу жағынан эндоним және экзонимдерге жіктеледі.
Эндоним - жергілікті халықтың өзі тұратын жердегі географиялық нысандарға берген атаулары.
Экзоним - сол жерге отарлаушылардың не сырттан келгендердің берген атаулары.
Этнотопоним - этнонимдердің қатысымен қалыптасқан жер-су атаулары. Мысалы: Қалмаққырған, Қоңырбұлақ, Базар, Шүршүтсу.
## Топонимика және география
География үшін топонимия өте маңызды. Топонимдер географиялық объектілердің орналасуын анықтайды және жеке географиялық түсініктерді көрсетеді. Тарих үшін уақыт бойынша бағдар маңызды болса, география үшін кеңістіктегі бағдар өте маңызды. «Географиялық орналасуы» ұғымы өте жақсы дамыған. Бұл жерде Н. Баранскийдің еңбегі үлкен рөл атқарды, оның айтуынша: « Географиялық объектілердің математикалық орналасуы координаттар жүйесінде, физикалық орналасу - физикалық картада, экономика-географиялық орналасу - экономикалық картады, саяси-географиялық орналасуы - саяси картада беріледі». Географиялық картаға түсірілген бұл және түрлі ақпараттың құдайы арасында номенклатураның құрметті орны бар. Географиялық картаға енгізілген осы және басқа да түрлі ақпараттардың ішінде номенклатура құрметті орынға ие. Географиялық нысандар алуан-түрлі болып келеді және оларды тағайындау үшін арнайы сөздер қажет. Брест және Бобруйск қалалары көлемдері бойынша шамамен тең және картада бірдей белгілермен белгіленеді. Бірақ олардың арасында тек математикалық немесе географиялық тұрғыда айырмашылықтар ғана емес, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл жерде А.В. Даринскийдің сөзін өте орынды: «жекелеген географиялық объектілердің әр-қайсысы өзінше ерекше және олардың әр-қайсысына олармен біртұтас болып келетін белгілі бір географиялық атау сәйкес келеді».
География тек қана жеке ұғымдармен ғана емес, сондай-ақ апеллятив лексикада көрсетілген жалпы ұғымдармен және де географиялық терминдерде көрсетілген жеке географиялық ұғымдармен де жұмыс істейді. Жеке географиялық ұғымдар салыстырмалы, бірақ бағыныңқы емес. Бұл қатынастар келесі сипаттамаларда көрсетілген: 1. Жалпы географиялық ұғымдар. Мысалы, өзен, көл, жазық, тау және т.б. 2. Географиялық объектілердің өзіндік ерекшелігін айқындайтын жеке ұғымдар. Оларға мыналар жатады: а) географиялық объектілерге тән ерекшеліктер көрсететін ұғымдар (мысалы, Енисей, Байкал, Ұлы Орыс жазықтығы, Кавказ және т.б.); б) аймақтық ұғымдар, жекелеген елдердің немесе аймақтардың географиясын көрсететін ұғымдар (мысалы, Польша, Франция, Белорус КСР және т.б. с) Күрделі жеке ұғымдар. Олар географиялық объектінің бірнеше ерекшеліктері негізінде қалыптасады: бедер пішіні, аймақтағы өзендердің ерекшеліктері, климат, топырақ, өсімдік, популяция және олардың айналысатын шаруашылығы және т.б. ерекшеліетер негізіндегі ұғымдар 3. Оқшауландырылған ұғымдар географиялық ортаға тән құбылыс. Мұндай ұғымдар тек география ғана емес, басқа ғылымдарға және географияға қатысты ақпарат қамтуы мүмкін(«табиғи жағдайлар», «шикізат көзі» және т.б.)
Географиялық атаулар географияның өзіндік тілі болып табылады және олардың көбі жалпы атауға айналып, географиялық терминологияға айналып кетті: исланд минимумы, әлпілік қатпарлық, карст үдерісі және т.б. Кейде топонимдерде көрсетілген бірыңғай географиялық ұғымдар кең мағынаға ие болып, топоним негізінде географиялық терминдер пайда болуы мүмкін. Мысалы: Карст үстірті және карст (Карст құбылысы), Вулкано тауы және вулкан (вулкандық құбылыстар), Гейзер бұлағы және гейзер, Меандрас өзені және ирелең және т.б. Жиі атаудың өзі объектіні сипаттайды (Рудный қаласы, Верхнее өзені және т.б.) Топонимдер көбінесе бірыңғай географиялық ұғымдарды білдіретіндіктен, оларды географиялық ғылымнан тыс зерттеудің маңызы жоқ екені анық.
Географияның бір бөлігі болып табылатын картография үшін де географиялық атаулар өте маңызды. Бұл жерде В.А. Казакевичтің сөзі өте орынды: «Кез-келген елдің картасы әрдайым ауданның орографиялық және гидрографиялық жағдайларын нақты көрсете білуі тиіс, сондай-ақ барлық географиялық атауларды картаға дұрыс түсірілуі қажет. Географиялық атаулар көрсетілмеген карта мылқау болып келеді, және оны қолданған адам көптеген қателіктер жібереді». Географиялық карта бізге алуан-түрлі ақпарат береді. Картаның мазмұны тек градустық тормен немесе тек дәстүрлі белгілермен ғана емес, көптеген атаулармен де көрсетілген. Бұл атаулар тек қана бағдар ретінде ғана емес, қосымша ақпарат көздері ретінде де қызмет етеді. Картадағы орынды анықтаған кезде, атауларды градустық тор қарағанда жиі қолданамыз және «Мәскеуден солтүстікке қарай», «Оралдан тыс» және т.б. жиі қолданылады. Карта тек қаланың тек орналасуын ғана көрсетеді, бірақ ол туралы басқа ақпарат бермейді. Географиялық атаулардан айырылған карта өзінің құндылығын жоғалтады. Демек, 'мылқау' карта тек оқуға ғана қиындық тудырмайды, ол өзінің көптеген мүмкіндіктерін жоғалтады. Сондықтан, географиялық номенклатураның белгілі бір минимумын игерместейінше, картаны зерттеу мүмкін емес.
## Топонимика және тарих
Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары. Топонимиканың тарих ғылымдарындағы маңызы географиялық атаулардың кейбір халықтардың таралу ареалын анықтаудағы, тарихи оқиғаларды қалпына келтірудегі рөлімен түсіндіріледі.Топонимдердің, әсіресе, эндонимдердің ең негізгі касиеті-олардың тұрақтылығы, сол үшін де мұндай атаулар адамзат тарихы, мәдениеті және тілі жөнінде көне ғылым мәліметтер береді.Жер, су, теңіз, өзен, көл, таулардың жалқы атаулары сол жерден ертеде өмір сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар сол жерден басқа жаққа кетіп, орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Мысалы, география атаулардың құрамын зерттеу сол аймақты ежелгі заманда қандай тайпалар, халықтар мекендегенін анықтауға, олардың өткен тарихының ерекшелігін қалпына келтіруге, тараған жерінің шекарасын белгілеуге, орын ауыстыру бағытын шамалауға, сауда жолдарын т.б. білуге болады.Осы мағынада топонимдер (жер-су, елді мекен, халықтар аттары) тарих, этнология, археология және тіл біліміне нақтылы мағлұмат береді. Топоним тіл тарихын (тарихи лексико-семантик., лексико-грамматик., диалектол., этим.) зерттеуде маңызды дерек көзі болып саналады. Өйткені кейбір топонимдер (әсіресе, эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер мен диалектизмдерді тұрақты сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай мағлұмат береді. Тіпті бір құбылысқа байланысты қойылған атаулар, сол құбылыс жоғалған уақытта да сақталатын жағдайлар көп. Мысалы, орман жоқ жерде Залесье деген атау, жол қиылыстары жоқ жерде Перекрестье деген атаулар кеңінен кездеседі. Географиялық атаулар тұрақтылығының басты себебі - бұл топоним болған сөз өзінің топоним болмағандағы мағынасымен ассоциативті байланыстарын біртіндеп жоғалуы. Енді топоним белгілі нысанды сипаттау үшін емес, белгілеп атау үшін қолднылады. Болашақта топоним оның негізгі белгілері өзгерген кезде де географиялық нысан бар болғанша сақталады.
Қазақстанның топонимиялық жүйесі – осы аумақты мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды оқиғаларды “жадында” сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география “топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи географтар болды”.
Топонимдерді зерттеуде жергілікті тарихи деректерге сүйену атаулардың семантикасы мен этимологиясына қатысты құнды мәліметтер бере алады. Бетпақдалада Кескентерек деп аталатын кішігірім төбе бар. Мағыналық жағынан талдасақ, осы атаудың негізінде “кесілген терек” деген сөз тіркесі жатқан сияқты. Бірақ, тарихи деректерге үңілсек, XVIII ғ. соңында осы өңірді жайлаған арғын руының атақты байы Убәнәстің жалғыз ұлы Кескентеректі аңшылық кезінде өзінің бүркіті өлтірген екен. Оның денесі сол маңдағы төбенің басында жерленіп, сол кезден бастап төбе Кескентерек деп аталады. Осылайша, төбе атауының терекке ешқандай қатысы жоқ екендігі тарихи деректер негізінде дәлелденеді. Топонимдердің тарихи негіздерін анықтауда тарихи жазба ескерткіштер, көне карталар, саяхатшылардың жолжазбалары, мұрағат қорлары белгілі дәрежеде көмек бере алады. Сол себепті тарихи топонимдерді зерттеудің қолданбалы маңызы зор.
## Дереккөздер: |
Арамсарбас , Волош аскөгі, фенхель (лат. Foeniculum) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын балдырған гүлдес, гүлшоғыры шатырша болып келетін шөптесін өсімдік. Бұдан эфир майы алынады. Мұны кейде фенхель (қара) деп те атайды.
Фенхель — жемісі аспаздықта қолданылатын өсімдік. Жемісі жағымды хош иісімен, тәттілеу дәмімен адамның тәбетін ашады және ас қорытуды жақсартады. Фенхель жапырақтарын дәм беру үшін көжелерге, соустарға және салаттарға қосады. Ұнталған жемісін қуырылған етке себеді. Жемісінен өсімдік майын алады, оларды кондитер өнімдерін және ликер дайындауда пайдаланады.
## Түрлері
* Foeniculum capense –
* Foeniculum divaricatum –
* Foeniculum dulce –
* Foeniculum giganteum –
* Foeniculum graecum –
* Foeniculum kraussianum –
* Foeniculum luteum –
* Foeniculum multiradiatum –
* Foeniculum peucedanoides –
* Foeniculum piperitum –
* Foeniculum rigidum –
* Foeniculum salsum –
* Foeniculum scoparium –
* Foeniculum subinodorum –
* Foeniculum tortuosum –
* Foeniculum webbii –
* Foeniculum virescens –
* Foeniculum vulgare – кәдімгі арамсарбас
## Дереккөздер |
Торғайлар (лат. Passer) – торғайтәрізділер отрядына жататын құстар туысы.
Жер шарына кең тараған 27 түрі бар. Африка, Еуропа мен Азияда кең таралған, кейбір түрлері жерсіндіру мақсатымен Америка, Аустралия мен Жаңа Зеландияға апарылған. Қоразы мен мекиенінің сыртқы түсі әртүрлі: қораздарының тамақ асты қара түсті болады. Көпшілігі – отырықшы, кейбіреулері – жыл құстары. Ұзындығы 12 – 15 см. Ағаш қуыстарын, індерді, үй-жайларды мекендейді немесе ағаштарға шар тәріздес ұялар салады. Көптеген түрлері – синантропты. Қорегі – дәнмен; балапандарын бастапқы уақытта жәндіктермен, кейіннен өсімдік тұқымдарымен қоректендіреді. Еуразия аймағында кең тараған түрлері: үй торғайы (P. domestіcus); үнді торғайы (P. іndіcus) және дала торғайы (P. montanus). Орта Азия мен Кавказ сыртында ағаштарда үлкен топ құрып өмір сүретін испандық немесе қаратөс торғай (P. hіspanіolensіs) басым. Шөл даланы мекендейтін сексеуіл торғайы (P. ammodendpі); шөл торғайы (P. sіmlex) мен Сахалин, Оңтүстік Куриль аралдарында кездесетін жирен торғай (P. rutіlans) адамдар мекендерінен тыс жерлерде тіршілік етеді. Үнді және испандық торғайлар – дәнді дақылдардың зиянкестері. Шөл торғайлар сирек кездесетін құс ретінде «Қызыл кітапқа» енгізіліп, қорғауға алынған.
## Дереккөздер |
Бөген — көбінесе жылқының, кейде сиырдың да құйрығы түсіп қалатын қышыма ауру. Емдеу жолы: ауырған малдың құйрығын әбден тазартып, оны жазылғанға дейін әлсін-әлсін креолиннің, лизолдың немесе ихтиолдың ертіндісімен жуып тұру.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Сұрала қаз (Anser fabalis) — қаздар отрядына жататын ірі құс. Салмағы 4,5 кг. Денесінің үсті қоңырлау, бауыры ақшыл-сұр, тұмсығы қара, табаны сары болады. Тундрада, Шығыс Сібірде, Исландияда, Орта Азияда, Гренландияда, Қытайда болады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы — Тентек сағасының табиғатын және Алакөл аралдарындағы сирек кездесетін жануарларды сақтап қалу мақсатында ұйымдастырылған. Жетісу облысының Алакөл және Абай облысының Үржар аудандарында орналасқан. Аумағы 65672 га. Қорықтың аумағы 12 телімге бөлінген. Қорықта өте сирек кездесетін реликті шағаланың ұя салып, балапан өрбітетінін қазақ орнитологы Е.Әуезов 1968 – 69 жылдары жүргізген ғылыми жұмыстары кезінде анықтады. Қорық аумағындағы аралдар құстардың топталып ұя салуына өте қолайлы. Сондықтан да қорықты нағыз «құс базары» деп атауға болады. Қорық жануарлар дүниесіне өте бай. Мұнда балықтардың 17, қосмекенділердің 2, бауырымен жорғалаушылардың 14, құстардың 324 және сүтқоректілердің 33 түрі кездеседі. Омыртқасыздардан инеліктердің 34 түрі бар. Құстардың 16 түрі (бұйра бірқазан, қалбағай, қара дегелек, безгелдек, дуадақ, үкі, т.б.) және балқаш алабұғасы Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Өсімдік жамылғысына да бай (өсімдіктің 286 түрі өседі). Қорықта жеті тақырыптық жоба бойынша ғылыми - зерттеулер жұмыстары жүйелі түрде жүргізіліп келеді. Сондай-ақ «Табиғат жылнамасы» жазылады. «Табиғат мұражайы» жұмыс істейді, шағын дендрарий ұйымдастырылған. Қорық шекарасында ұзындығыы 2 км болатын қорғаныш белдем салынған. 2004 жылдан Қазақстан Республиканың Үкіметі мен БҰҰ-ның Қазақстандағы өкілдігінің біріккен ұзақ мерзімге арналған жобасы қолға алынды. Алакөл қорығының туризмді дамытудағы маңызы зор.
## Алакөл көлі
Алакөл Қазақстанның көз жауын алатын көлдерінің бірі. Жетісу Алатауының солтүстік шығысында жатқан тұзды көл минералды тұздар мен күкіртті батпаққа бай. Сонымен қатар, Сіз көл бойында 35 км созылып жатқан Құстар Аралынана Фламинго құстары мен басқа да 40 түрлі құстарды көре аласыз. |
Мемлекеттiк табиғи резерват — табиғи кешендердiң биологиялық саналуандығын және олармен байланысты табиғи және тарихи-мәдени объектiлердi күзетуге, қорғауға, қалпына келтiруге және сақтауға арналған жердегi және судағы экологиялық жүйелердi қамтитын табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қазақстанда қазіргі уақытта 5 резерват ұйымдастырылған.
Қазақстан Республикасының “Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы” Заңының (2006 ж.) 50-бабында мемлекеттік табиғи резерваттар табиғат қорғау және ғылыми мекемелер қатарына жататындығы және олар өз аумағындағы сулы алқаптардың және құрлықтағы экожүйелерді қорғау мақсатында ұйымдастырылатыны айрықша атап көрсетілген.
## Резерваттар тізімі
Кестеде резерваттар құрылған уақытына сәйкес келтірілген.
## Ұлттық парктер орналасуы картасы
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы – Қостанай облысы Науырзым және Әулиекөл аудандарында орналасқан мемлекеттік қорық.
1931 жылы ұйымдастырылған (320 мың га), 1966 жылы ауданы ықшамдалып (87,7 мың га), қайта құрылды. Оған Терсек(көлемі 4,7 мың га), Сыпсың (көлемі 7 мың га) және Наурызым (көлемі 37,2 мың га) орман алқаптары мен Жаркөл, Ақсуат, Сарымойын көлдері енеді. Олардың үлесіне бетегелі-жусанды 5 мың га тың жазық дала кіреді. Қорық орналасқан аумақтың климаты континенттік; қысы – суық, ызғарлы; жазы – ыстық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 – 250 мм. Топырағы құмайтты. Мұнда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 700-ге жуық түрі (қарағай, қайың, көктерек, тобылғы, тал, мойыл, қырыққұлақ, т.б.) өседі. Қорық жан-жануарлар дүниесіне бай: сүтқоректілердің 40-тан астам, құстардың 250-дей, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 3 және балықтардың 10-ға жуық түрлері тіршілік етеді. Сондай-ақ, ор қоян, елік, борсық, түлкі, суыр, т.б. мекендейді. Қорықтан аққу, безгелдек, дуадақ, ақ сұңқар, тарғақ сияқты саны жылдан жылға азайып бара жатқан құстарды кездестіруге болады. Бұл аймақта су көздерінің мол болуы көктемде жыл құстарының ұшып келуіне, ұя басуына мүмкіндік береді. Қорықта “Табиғат мұражайы” жұмыс істейді.
## Дереккөздер |
Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы — Талас Алатауының (Батыс Тянь-Шань) солтүстік-батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан Қазақстандағы тұңғыш қорық. Жамбыл облысының Жуалы ауданы мен Түркістан облысының Түлкібас ауданы аумағында орналасқан. Қорық Ақсу және Жабағылы атты екі өзеннің арасына орналасқан. Ол 1926 ж. құрылған. Құрамында Қаратаудағы «Қарабастау» (126 гектар) және «Әулие» (100 гектар) телімдері бар. Жерінің ауданы 128118 гектар (2007). Қазір Ақсу–Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген.
Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сарыбауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу – Жабағылы қорығы – табиғаттың нағыз ғылыми лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі.
Ақсу-Жабағылы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық. Теңіз деңгейінен 1000 м-ден 4280 м аралығындағы биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан. Негізгі биік аймақтары өзінің таңқаларлық бейнелерімен жартылай шөлейттер ылғалды жазықтармен алмасып аршалы ормандарына өтеді. Ылғалды даладағы бай жазықтар аршалармен астасып жатқан жіңішке бұталардың өсуіне қолайлы жағдай туғызған. Көздің жауын алатын қатаң қарлы шыңдардың бөктерінде түрлі түсті альпі гүлдері жайқалып өскен. Ақсу-Жабағалы сирек кездесетін, тек осы аймақтарға ғана тән өсімдіктер мен жануарлардың отаны. Бұл жерден тау қойын, ешкісін, маралдарды және еліктерді, сілеусіндер мен қар қабыландарын, қасқырлар мен түлкілерді, аюлар мен тағыландарды, ақкүмістерді таба аласыз. Осы жерлерді сарышұнақтарды да көруге болады.
Құстар әлемі өте бай. Жоғары аспанда мұртты грифтер, грифондар, жыланбүркіт пен алтын қырандар қалықтайды. Тасты жартастардың арасынан тау кекіліктерінің ұяларын, қар арасынан тылсым қар әтештерін кездестіресіз. Жапырақты орман көлеңкесінде от жалыны тәріздес шыбын ұстағыш қараңдайды. Тоқылдақтың ысқырған дауысы сыбызғының әнін еске салады. Күн сәулесі ойнаған жазық далаларында көбелектер ойнайды, арасынан сирек кездесетін Аполло көбелектерін де көруге болады. Өсімдіктер әлемі таңқаларлық. Кішкентай тас ағашы өзінің тамыр жаюымен белгілі. Амарантус Грандифолия өсімдігі бағалы майға толы. Грейг қызғалдақтары тау алаңқайларында қызыл жалындай жарқырайды. Қызғылтым флокулаларға Қоқанд Моринасының жеңіл гүлдері жиналады.
Қорық ландшафтысы көркем және тылсым. Жазықтар мен алаңқайлар биік шыңды тауларға алмасып, жартасты шатқалдармен қиылысады. Өзендері терең шатқалдарға құйылып, ақырған сарқырамаларды түзейді. Түпсіз көгілдір мұздай тау көлдерінде аспан айнадай шағылысады.
Теңіз деңгейінен 3,000м биіктікте орналасқан қол жеткізбес ұңғымаларда тастарға ойылып түсірілген көптеген бейнелерден тұратын «сурет галлереясын» табуға болады. Оларда үй және жабайы жануарлар, ежелгі адамдардың аң аулауы бейнеленген.
Ақсу-Жабағылының сазды топырағында палеонтологтар тасқа айналған өсімдіктердің, жәндіктердің, балықтардың және кесірткелердің іздерін тапқан.
## Дереккөздер
## Қосымша мәліметтер
* [1](қолжетпейтін сілтеме) — Ақсу-Жабағылы қорығы |
Алматы мемлекеттік табиғи қорығы — Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғат байлығын қорғау және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында 1931 жылы құрылған мемлекеттік корық. Ауданы 73,34 мың га (1997). Алматы қорығының құрамына теңіз деңгейінен 1400-5017 м биіктікте орналасқан Талғар тауының жоталары енеді. Ол 4 биіктік белдеуден тұрады. Оның орманды-дала белдеуінде (1300-2600 м) алма, өрік, долана, қарақат, итмұрын, ұшқат өседі. Жабайы жеміс ағашты орман Тянь Шань шыршасынан тұратын қылқан жапырақты орманға (1400-2800 м) ауысады. Ал субальпі белдеуі (2600-3000 м) жартастар мен құлама шөгінділерден, шөбі аласа альпі шалғынынан тұрады. Одан жоғары (3800 м-ден биік) белдеуді ұдайы мұз басқан құздар алып жатыр. Қорықта өсімдіктердің 1300-ден аса түрі кездеседі, оның 112 түрі ағаштар мен бұталар.
## Жануарлар
Алматы қорығы- жануарлар дүниесіне де бай. Онда сүткоректілердің 40 (барыс, коңыр аю, тас сусар, марал, таутеке, арқар, елік, суыр, тиін, т.б.), құстардың 200-дей түрі (самырсын құсы, шырша торғай, тоқылдақ, бұлбұл, үкі, кептер, қара және сары шымшық, құр, ұлар, қозықұмай, сушыл торғай, арша емен- тұмсығы, т.б.) бар. Бауырымен жорғалаушылардан: алай кесірткесі, қалқан тұмсықты жылан; космекенділерден: көлбақа мен жасыл құрбақа кездеседі.“Қалқан” мен “Әнші тау” маңында аңның 43, құстың 85, қосмекенділердің 3, бауырымен жорғалаушылардың 3 түрі тіршілік етеді.Онда кездесетін аңдардың негізгі түрлері: арқар, қарақұйрық, елік, қасқыр мен түлкі, шұбар күзен және сасық күзен,ал құстардан: бөдене, шіл, кекілік, жетісу қырғауылы, тұйғын, жағалтай, құладын, ақбас құмай,тазқара,бүркіт және қыранқара мекендейді. Қосмекенділерден:жасыл құрбақа, сібір көлбақасы тіршілік етсе, бауырымен жорғалаушылардан: сұр жылан(улы жылан), қара шұбар жылан (усыз) және кесірткелер кездеседі.
Қорықта еліктердің саны тиянақты қорғаудың нәтижесінде 500−ден асып отыр. Мұнда елік мекендеуге қолайлы оң мыңға жуық орман алқабы бар. Олар жыл мезгілдеріне байланысты таудың әртүрлі биіктігіне ауысып отырады. Сол сияқты бұл өңірде таутеке де мекендейді. Мәселен, қорық қызметкерлерінің соңғы жылдары вертолетпен жүргізген есебі бойынша таутекенің қоры 560–тай екендігі анықталады. Таутеке мәңгі мұзға дейін көтеріліп, жартастар мен құздардың арасында тіршілік етеді.Тек қыста ғана тау етектеріне қарай төмендейді. Сондай–ақ мұнда марал сирек кездеседі. Бұл жерде жыл маусымдарына байланысты арқар да болады. Олар қыс айларында күндіз жайылады да, түнде тығылып жатады. Көбінесе күзгі–қысқы айларда үйір–үйірімен жүреді.
Қорық территориясында ақтөс сусар, орман көркі–ақтиын кездеседі.Олар шыршалы ағаштардың жаңғағынан және саңырауқұлақтарды қорек етеді. Кей уақыттарда тау етектеріне түсіп жеміс–жидектермен де азықтанады. Ал суыр тау беткейлерінен ін қазып алып, сонда мекендейді. Әр інді қазып алып, сонда мекендейді. Әр інде 5-10 суыр болады. Күзге қарай қатты семіреді. Күн жылына бастаған кезде қысқы ұйқысынан оянады. Мұнда тау суырынан қоры мол.Қорықтың шөл және шөлейт аймақтарына таралған тұяқты аңдардың,бірі–қарақұйрық . Бұл аң көбіне ашық далалы, шөлді жерлердің ойлы–қырлы төбешіктерінде, тау етектері мен сайлардағы жер қыртысы неғүрлым қаттырақ жерде тіршілік етеді. Қазіргі кезде ол халықаралық “Қызыл кітапқа” еніп отыр. Сондықтан да олардың саны жылдан–жылға өсіп келеді. Қорық жерінде олардың тіршілік етуіне қолайлы жеті мың гектардай жер бар. Бірақ олар жыл маусымдарына қарай қорықпен көршілес жерлерге кетіп қалады да, онда табиғатқа қас адамдардың атқан оғына тап болады.
## Түсініктемелер
Қорықта ғылыми жұмыстар жолға қойылған. Ғалымдар орманның қалыптасу заңдылықтарын, өсімдіктер мен жануарлар экологиясын және олардың биологиялық ерекшеліктерін зерттейді. Қорықта көп жылдан бері "Табиғат шежіресі" атты күнделік жүргізіліп, онда жинақталған ғылыми мәліметтер Алматы қорығы туралы 9 томдық кітапта баяндалған.
## Дереккөздер |
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы — Түркістан облысы аумағындағы Қаратау жотасының орталық бөлігінде, Кентау қаласынан 17 км жерде орналасқан мемлекеттік қорық. Онда өсетін сирек кездесетін және эндемик түрлерінің саны жағынан Қазақстанда бірінші орында. Қаратау қорығы 2004 жылы құрылған, аумағы 34,3 мың га.
## Географиялық орны мен геологиясы
Қорық жері айналасында орналасқан Мойынқұм шөлдерімен және Бетпақдала өңірімен шектеседі. Қорықтың солтүстік-шығысында Созақ ауданы бар, батысында Баялдыр және Түйетас, оңтүстігінен Талдыбұлақ, ал ұзына бойына Жыңғылшық өзендері ағып өтіп, Қараағаш тау жотасына ұласады. Қорықтың солтүстік шекарасында Бессаз тауы (теңіз деңгейінен 2176 м) орналасқан. Жер бедерінің айрықша ерекшелігі - өзіндік қатпарлары болуы. Девон дәуіріндегі әктастың сирек, ал палеозойда тас көмір кезеңіндегі шөгінді жыныстардың көп болуы тән. Қорық аймағы ерте кезден бастап-ақ адамдардың тіршілік етуіне қолайлы аймақ болғандығы ондағы тас, қола және темір дәуірлерінен қалған мәдени ескерткіштерден (тасқа салынған суреттер, адам тұрақтары, т.б.) айқын байқалады. Табиғат құйған ғажайып тас мүсіндер (Түйетас, Хантағы, Кемпіртас, т.б) ерекше көз тартады.
## Климаты
Ауа райы континенттік климат, құрғақ. Жылдық орташа температурасы 8-12°С (қаңтардағы орташа температура -5°С, шілдедегі орташа температура 27°С). Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 400 мм шамасында, таудың жоғары бөлігінде 500 мм, жекелеген жерлерде 700 мм.Қардың қалыңдығы 20-30 см, желдің орташа жылдамдығы 3-4 м/с.
## Белдеуі
Қаратау қорығының аласа таулы бөлігі таулы-жусанды белдеуді, ал орта таулы бөлігі дала белдеуін алып жатыр. Жусанды белдеуде кәдімгі сұр топырақ, дала белдеуінде таудың қоңыр және қара топырағы қалыптасқан. Тек Бессаз тауында ғана түрлі субальпі шөптері өскен таудың өзіндік шалғынды-далалы топырағы, ал өзен жағалауы жайылмасында орманды-шалғынды топырақ кездеседі.
## Флорасы
Тауда қаратау жусаны басым. Сондай-ақ тікенекті шөптер және шала бұталар мен бұташықтардан кемпіршөп, сетен, көбенқұйрық, Регель тарбақайы, Қаратау маралтамыры, Қаратау жыланбасы, Қаратау кекіресі, Қаратау қауы, Қаратау томағашөбі, Грейг қызғалдағы, т.б. эндемик болып саналады. Ал Қаратау қорығының Берікқара қорықшасында ғана өсетін Берікқара терегі – өте сирек кездесетін эндемик, реликт түр болғандықтан қорғауға алынып, Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау одағының Қызыл кітабына енгізілген. Жапырағы түсетін бұталар тоғайы аз аумақты алып жатыр, олар беткейдің ойысты жерлерінде және шатқал табанына бейімделген. Өзен жағалауын бойлай созылған тоғайларда түркістан доланасы, тұт, Сиверс алмасы, Семенов үйеңкісі кездеседі.Қорықта өсетін 1600 өсімдік түрінің 62-сі эндемик, 52-сі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
## Фаунасы
Құстардың 118 түрі бар, Қызыл кітапқа енгізілген жыртқыш құстардан ителгі, бүркіт, жұртшы, бақалтақ қыран, жыланшы мен сақалтай; қосмекенділерден сарыбауыр қарашұбар жылан мекендейді. Қосмекенділерден барлық жерлерде жасыл құрбақа басым, көлбақа сирек кездеседі. Сонымен қатар "Қызыл кітапқа" енгізілген сүтқоректілердің 3 түрі (қаратау арқары, үнді жайрасы, тас сусары) осында қорғалады.
## Дереккөздер |
«Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Мемлекеттік мекемесі Қазақстан Республикасы үкіметінің 2007 жыл 7 ақпандағы № 88 қаулысымен құрылды. Парк территориясында теңіз деңгейінен 1800-3500 метр жоғары өсетін өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, керемет өзендер мен көлдер, қырлы ландшафттар кездеседі. Жоғарғы Көлсай теңіз деңгейінен 3000 м-ге жуық, Орта Көлсай (Қайыңды) 2600 м және Төменгі Көлсай 2130 м. биіктікте орналасқан. Төменгі Көлсайдың су айдыны басқаларына қарағанда үлкен. Көлсай көлдерінің табиғаты әсем тау шатқалында жатыр. Әлі де болса адамдардың шаруашылық тіршілігі жүргізілмеген ерекше табиғи орта кездеседі. Тапу өзендері, құздар, көлдер мен өзендер түрлі-түсті бояуларға боялған, бұталы өсімдіктер осы аумақтың тартымды және көріктілігін көрсетеді. Ауа-райы жағдайы демалу және сауықтыру үшін ыңғайлы, оған сәйкес қысы жұмсақ, ауасы таза, қысқы демалыс түрлері үшін қолайлы. Көлсай көлдеріне жаяу және атты маршруттармен, ал Қайынды көліне дейін автокөлікпен баруға болады.сонымен қатар, сіздер гидтер мен экскурсовод-нұсқаушылардың қызметін пайдалана аласыздар. Ұлттық парк аумағы біркелкі массивтен құрылған алматы облысының Талғар және Райымбек территориясында орналасқан. Көлсай өзенінің ағымында үш көл орналасқан: Жоғарғы Көлсай, Ортаңғы Көлсай, Төменгі Көлсай.
## Қайыңды және Көлсай'
Көлсай көлдерінің қорық аймағы оған бірнеше жыл бұрын келгісі келетіндер үшін ашық болды, сондықтан мұнда табиғат өзінің беймәлім және алғашқы жаңалығы сақталған. Жер экологиялық таза және жабайы өсімдіктерге бай, олардың көпшілігі дәрілік болып табылады. Сирек кездесетін жергілікті өсімдіктерге : өрік, Іле барбарисі, долана, ирис Альберта жатады. Көлсай көлдерінің барлық ауданында, қылқан жапырақты ормандар да мол жаңбырдан кейін әртүрлі саңырауқұлақтар пайда болады: алмұрт, шампиньондар, жирендер, кірпі, бал саңырауқұлағы. Төменгі Көлсай көлі (саты) теңіз деңгейінен 1815 м биіктікте орналасқан. Көлдің ұзындығы 1520 м, орташа ені-222 м, су айнасы ауданы-377 мың шаршы м, максималды тереңдігі-38.6 м, көлемі-5 млн. текше м. көлдегі су таза, мөлдірлігі 3-5 м.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қайыңды және Көлсай көлдері
* http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/39/ Мұрағатталған 31 желтоқсанның 2011 жылы.
* https://www.orexca.com/rus/kazakhstan/rivers_lakes/kolsay_lakes.htm |
Көкшетау мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — ұлттық табиғи паркі, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарымен Айыртау мен Зеренді аудандарының ерекше экологиялық, тарихи, ғылыми, эстетикалық және демалыстық бағалы аймағында бірегей табиғи кешенді сақтау және қалпына келтіру мақсатымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 10.04.96 қаулысы негізінде құрылды.
Саябақтың негізгі аумағы 151,1 мың га, бұған көне қарағайлы орман, тоғайлы саяжайлар және бұрынғы Зеренді, Арықбалық, Озерный орман шаруашылықтарымен, кәсіпорындарының, Дубровский аң-орман шаруашылықтарының қайынды-көктеректі ормандары, сондай-ақ Зеренді, Имантау, Шалкар, Лобанов, Белый және суы қорғалатын аймаққа жанаса жатқан жерлері бар Байсары көлдерінің аумағы кіреді. Географиялық саябақ Солтүстік Қазақстан аумағының орман-тоғайлы үстіртінде, Көкшетау қаласынан 60 км батысында орналасқан. Саябақтың және оның қорғалатын аймағының кең аумағы (5 мың км²-ге жуық) адам мен табиғаттың ескі және қазіргі дәуірдегі дамуын бейнелейтін тарихи мұра ретінде бірегей табиғат мұражайы болып табылады.
Мұнда өсімдіктің 700 түрі, жан-жануардың 305 түрі, Қазақстанның барлық флорасы мен фаунасының 30%-на жуығы бар, сонымен бірге геологиялық, археологиялық, тарих және мәдениет ескерткіштері (бұған неолит дәуірінің Ботай мекені де кіреді), мемлекеттік қорғауда. Ұлттық саябақ аумағы жағынан үш аралас филиалға: Зеренді аймақтық бөлімшесі (орталығы - красный кордон кенті), Арықбалық АБ (Горный кенті), Шалқар АБ (Лобанов кенті) және Дубравский ұдайы өндіріс учаскесіне (Мостовой кордоны) бөлінген. Аумақтың 10%-н ірі Шалқар, Имантау, Зеренді көлдерінің жағаларына орналасқан келушілерге, туристерге қызмет көрсететін демалыс аймақтар алады. Ұлттық саябақта: "Шалқар" және "Зеренді" санаторийлерінде стационарлық (емдеу-сауықтыру), яхтада, атпен серуендеуге, спорттың тау-шаңғы түрлері, "Тұрпан", "Имантау", "Зеленый мыс", "Дубрава" демалыс базаларында қысқамерзімдік (маусымдық) демалыс тұрлері ұйымдастырылған.
## Дереккөздер |
Іле-Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — Іле Алатауының әсем ландшафтарын қорғау, өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемін сақтау, туризмді дамыту мақсатында ұйымдастырылған. 1996 ж. Алматы облысы Қарасай, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарының аумағында орналасқан Қаскелең, Пригород, Түрген орман ш-тарының негізінде құрылған. Орт. – Таусамалы а. Ауданы 202 мың га, ол Алматы қ-нан оңт-ке қарай Іле Алатауының (Тянь-Шань) солт. беткейінде, батыста Шамалған өз., шығыста Түрген өз-нің аралығындағы ұзындығы 120 км, ені 30 – 35 км аймақты алып жатыр. Оның құрамына 4-Ақсай, Медеу, Талғар және Түрген орман ш. аумағындағы аласа, орташа және биік тау ландшафтары енеді. Климаты биіктік белдеулер бойынша өзгереді: тау етегіндегі далалық белдеу ылғалды, жазы құрғақ әрі ыстық, қысы жылы, қары жұқа; аласа және орташа тау аймағы ылғалды әрі ыстық; альпі және субальпі шалғындары белдеуінде ылғалд. өте жоғары. Орт. жылдық жауын-шашын мөлш. 550 – 600 мм. Саябақ теңіз деңгейінен 600 – 4540 м биіктікте орналасқан. Ең биік шыңы – Конституция (4540 м) және Қазақстанның 25 жылдығы шоқысы (4494 м). Ең үлкен мұздық – Дмитриев мұздығы (ауданы 17 км²). Түрген, Есік, Талғар, Кіші және Үлкен Алматы, Қарғалы, Ақсай, Қаскелең өзендері ағып өтеді. Олардың бастауларында моренді көлдер бар, көпшілігі маусым айында суға толып, қысқа қарай тартылып қалады. 2500 м биіктікте Үлкен Алматы көлі орналасқан, оның ауданы 1 км² , тереңд. 39,3 м. Үлкен Алматы өз-нің су алабында орналасқан радонды Алмаарасан және кремнийлі-термалды Горельники мен Таутүрген бастаулары бар. Жері негізінен қара топырақты. Саябақтың флорасында 1 мыңнан астам өсімдік түрі бар, оның 500-ден астамы жапырақты орман, 400-ден астамы – қылқан жапырақты орман алқаптарында өседі. Бұл өсімдіктердің 36 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” тіркелген (мыс., Алматы кекіресі, Сиверс алмасы, Мушкетов түйесіңірі, т.б.). Қоректік өсімдіктерден: Тянь-Шань сұлыбасы, шалғын қоңырбас, беде, сиыржоңышқа, т.б.; илік – қымыздық, рауғаш, таран, т.б.; дәрілік – түймешетен, өгейшөп, шырғанақ, бақбақ, т.б.; эфирлі-майлы – аюбалдырған, арша, жусан, т.б.; жеміс-жидектерден – өрік, алма, таңқурай, бүлдірген, бөріқарақат, долана, т.б. өседі. Жануарлар әлемі де өте бай. Омыртқасыздардың 8 класқа бірігетін 2 мыңнан астам түрі белгілі. Барылдауық қоңыздардың 252, стафилинидтердің 180, жапырақ жегіштердің 102, күндізгі көбелектердің 145, жарғаққанаттылардың 110, қазғыш жабайы аралардың 97, құмырсқалардың 33, шаншарлардың 30 түрі анықталған. Омыртқасыздардың 24 түрі (мыс., Түркістан туркомиласы, әшекейленген жүйрік қоңыз, шығыс ахраноксиясы, Іле хош иісті отын кескіш қоңызы, т.б.) Қазақстанның “Қызыл кітабына” тіркелген. Омыртқалы жануарлардың 245 түрі, олардың 8 түрі балықтар; 4-еуі – қосмекенділер; 8-і – бауырымен жорғалаушылар; 178-і – құстар; 47-сі – сүтқоректілер. Бұлардың ішінде балықтардың 4, қосмекенділердің 2, құстардың 11, сүтқоректілердің 7 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Саябақ аумағында Талқыз және Түрген ескі қалашықтарының орны сақталған. Түрген шатқалында ертедегі темір дәуірінің зираттары мен Есік өз-нің бойында сақ қорғандары бар. Бутаков сарқырамасы, реликті мүк басқан Шыңтүрген шыршалары да табиғат ескерткіштері болып саналады. Соңғысында мүк астында, 30 – 40 см тереңдікте қалыңд. 2 – 3 м болатын мәңгі мұз қабаты бар. Әсем табиғаты, алуан түрлі флорасы мен фаунасы бар саябақтың қоршаған ортаны қорғауда алатын орны ерекше.
## Дереккөздер |
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — Түркістан облысының жерінде орналасқан. 2006 жылы ұйымдастырылған. Оған Түлкібас, Төле би және Қазығұрт аудандарының табиғаты ең көрікті жерлері енеді. Жер аумағы 149 мың га. Саябақты ұйымдастырудағы басты мақсат – Батыс Тянь-Шань тау жоталарындағы ғылыми тұрғыдан құнды табиғат байлықтарын қорғап қалу, қалпына келтіру және республикадағы экологиялық туризмді дамыту. Саябақ орманды дала биігінен биік таулы алқапқа дейінгі 7 табиғи белдемді қамтиды. Табиғат қорғау жұмыстарының ерекшеліктеріне байланысты жеке 3 аймаққа (қорықтық, туристік және шектеулі шаруашылық жұмыстары жүргізілетін) бөлінген. Саябақтың аумағы солтүстіктен оңтүстік бағыт бойынша 135 км-ге созылып жатыр. Саябақ жануарлар әлеміне де бай. Құстардың 300-ге жуық, сүтқоректілердің 60-тан астам түрі мекендейді. Өте сирек кездесетін жануардың бірі – көк суыр (қысқаша Мензбир суыры). Сондай-ақ арқар, жабайы шошқа, қоңыр аю, т.б. жануарлар да кездеседі. Саябақта тұрақты түрде “Табиғат жылнамасы” жүргізіліп отырады.
## Өсімдік әлемі
Мұнда өсімдіктердің 1635 түрі кездеседі, оның 35-і эндемиктер. Олардың ішінде 62 түрі Қазақстанның Қызыл кітабіне енгізілген, саңырауқұлақтардың 3 түрі, мүктердің 25 түрі кездеседі. Ғылыми құндылығы ерекше саналатын аршалы орман алқабы бар. Мұндағы ірі аршалардың кейбіреуі 700 жылдан бері өсіп тұрғандығы анықталған. Аршаның 3 түрі (балғын арша, Зеравшан аршасы және сауыр арша) өседі. Шатқалды бойлай, тастақ арналар бойымен Біркөлік бұлағы ағып жатыр, оның мөлдіреген салқын суы шатқалдың жасыл желегіне көрік беріп, ауасын тазартып тұрады. Саябақтағы таудың жасылы, долананың, бөріқарақаттың, итмұрынның, өріктер мен алмалардың ну бұталары, қылқанды ағаштардың молдығы, жайқалған жаңғақ ағаштары мен дәрілік өсімдіктердің аңқыған иісі ауаны фитонцидтармен толтырады.
## Жануарлар әлемі
Омыртқасыз жануарлардың 349 түрі және омыртқалы жануарлардан: жорғалаушылардың 12 түрі, қосмекенділердің 2 түрі, сүткоректілердің 59 түрі, құстардың 300 түрі мекен етеді.
## Дереккөздер |
Алтынемел мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — Жетісу Алатауының оңтүстік сілемдерінің арасында орналасқан ұлттық табиғи саябақ.
Жер көлемі - 520 мың гектар. Саябақ аумағында туристерді қатты қызықтыратын бірегей табиғи құрылымдар және байырғы тарих ескерткіштері орналасқан. Шатқалдарында ежелгі адамдардың тасқа қашап салған суреттерін көруге болады.Қапшағай мемлекеттік аңшылық шаруашылығы негізінде 1996 жылы құрылды.
## Географиялық орны
Жетісу облысы Кербұлақ және Панфилов аудандарында орналасқан.
## Жер бедері
Аумағы 469620 га. Бақтың құрамына Қапшағай бөгенінің солтүстігі бөлігі мен Іле өзенінің оң жағалауы, Жетісу (Жоңғар) сілемдері: Кіші және Үлкен Қалқан, Ақтау, Қатутау, Дегерес, Матай, Шолақ, Қояндытау таулары және өте сирек кездесетін табиғат ескерткішінің бірі – «Әнші құм» («Айғай құм») кіреді. Қапшағай бөгенінің оң жағалауындағы тау етегі жазықтығында көптеген қорғандар (мысалы, сақ хандарының қабірі – Тигрхауда, 7 – 4 ғасырлар), тау сайларында әр түрлі жануарлардың суреті салынған жартас көрмесі бар.
## Климаты
Бақтың климаты қатаң континенттік, қысы суық, жазы ыстық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 330 мм-ден аспайды. Қаңтардың орташа температурасы – 8,6°С, шілденің орташа температурасы 26°С. Қар аз түседі, ол жабайы жануарлардың қыстап шығуына қолайлы жағдай туғызады.
## Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Бақ флораға бай, онда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1500 түрі, «Қызыл кітапқа» енген 22 түрі (мысалы, Мүсілім сылдыршөбі, Қопал таспашөбі, Іле бөріқарақаты, т.б.) бар.
Бақ жануарлар әлеміне де бай. Омыртқасыздардың ішінде ең көп кездесетіні – өрмекшітәрізділер мен жәндіктер. Жәндіктердің 5000-нан аса түрі белгілі, оның 25 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Мысалы, Галузо отынкескіш қоңызы, Сольский барылдауық қоңызы, дала сколиясы, жолақты тораңғы көбелегі, т.б. Омыртқалы жануарлар фаунасы да бай. Балықтың 20 түрі, оның ішінде 3 түр эндемиктер (балқаш алабұғасы, балқаш шармайы, бір түсті салпыерін) болып саналады. Қосмекенділерден жасыл құрбақа, қызылаяқ бақа және көлбақа бар. Бауырымен жорғалаушылардың 25 түрі кездеседі. Мысалы, қалқантұмсық жылан, дала тасбақасы, жалтырауық жармасқы, оқжылан, т.б. Құстардың 200 түрінің 174 түрі саябақта ұялайды. 18 түрі «Қызыл кітапқа» енгізілген, мысалы, қара дегелек, балықшы тұйғын, жұртшы, үкі, т.б.
Сүтқоректілердің 70-тен астам түрі мекендейді, олардың ішінде ортаазия тас сусары, шұбар күзен, ортаазия өзен құндызы, Тянь-Шань арқары және бозтүсті ергежейлі қосаяқ қорғауға алынған. Саябақта 1976 – 77 жылдардан бері ақ бөкендер, 400-ден аса құлан мекендейді. Табиғатта сирек кездесетін бір түр – Пржевальский жылқысы дүние жүзінде бірнеше зообақта ғана сақталған. 2003 жылы саябаққа Германиядан бірнеше жылқы әкелініп, жерсіндірілді. Саябақта табиғат шежіресі жүргізіліп, жан-жақты жабдықталған бірнеше туристік маршруттар жұмыс істейді.
Саябақ археологиялық ескерткіштер мен ежелгі таңбалар және суреттер салынған үңгірлермен тастарға бай. Сақ дәуірінде салынған «Бесшатыр» обаларының маңызы үлкен. Ш.Ш.Уәлихановтың тарихи-мемориалдық мұражайы осында орналасқан. Саябақта өсімдіктердің 1800 түрі: балқаш сексеуілі, баялыш, шырша, үйеңкі, тораңғы, қызыл тал, жиде, жыңғыл, сексеуіл, қылша, т.б. өседі. Саябақтың жануарлар әлемі де алуан түрлі: сүтқоректілерден құлан, қарақұйрық, арқар, түлкі, тас сусары, қоян; құстардың 15 түрі: бүркіт, тазқара, ителгі, кекілік, қырғауыл, бұлдырық; балықтардан сазан, көксерке, ақмарқа, табан балық, т.б. кездеседі. Омыртқасыз жануарлар дүниесі толық зерттелмеген. Саябақта 17 қорықша бекеті және бірнеше туристік маршрут жұмыс істейді.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — 1985 жылы ҚССР Министрлігі № 276 қаулысымен құрылған. Баянауыл ауданының аумағында орналасқан, жалпы аумағы 50 688 га құраған. ҚР Үкіметінің қаулысымен 2007 жылы 27 желтоқсанда №1305 парк аумағы кенейтілді. Қазіргі кезде БҰМТП 68 452,8 га құрайды. Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің шешімімен «Қызылтау» қаумалы БҰМТП қорғауға бекіттілді, жалпы аумағы 60 000 га құрайды.
Ұлттық парктің аумағы үш орманшылығына бөлінген.
* Баянауыл орманшылығы — 19 188 га,
* Жасыбай орманшылығы — 22 904 га,
* Далба орманшылығы — 8 596 га.
* Кенейтілген парк аумағы — 17 764,8 га
Климаты тым континенттік (жазы - ыстық, қысы суық). Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоқыларынан тұрады. Баянауыл тауларының етегінде көптеген бұлақтар, суы мөлдір көлдер (Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр) бар. Саябақта 20-дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тастағы жазулар мен таңбалар, үңгірлер (“Әулиетас”, “Драверт”, “Құмыра”, т.б.) бар. Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған жартастар (“Найзатас”, “Жұмбақтас”, “Көгершін”, “Атбасы”, т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді.
Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400-ден астам түрі (қарағай, қайың, қандыағаш, таңқурай, мойыл, долана, т.б.), сондай-ақ, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген жабысқақ қандыағаш, көктем жанаргүлі де осында өседі. Омыртқалы жануарлардың 100-ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40-тан аса түрлері (арқар, елік, қасқыр, түлкі, сілеусін, борсық, тиін, т.б.) мекендесе, құстардың 50-ден астам түрлері (аққу, қаз, үйрек, құр, шіл, бүркіт, т.б.) ұялайды. Арқар, бүркіт, сұңқылдақ аққу Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Балықтың 8 түрі (шортан, сазан, оңғақ, алабұға, т.б.) бар.
Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық, қорықшалық және демалыс белдемдеріне бөлінген. Қорықтық белдемде шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тыйым салынып, биологиялық алуан түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының табиғат қорғауды, адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Тағы қараңыз
* Баянауыл тауы |
Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы — Қазақстанның оңтүстік-батысындағы табиғи кешенді қалпында сақтау мақсатымен 1984 жылы құрылған мемлекеттік шаруашылық. Маңғыстау облысындағы Қарақия ауданы жерінің аумағы 223,3 мың га.
## Тарихы
Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы 1984 жылдың 12 шілдесінде Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің № 294 қаулысымен ұйымдастырылған.
## Мақсаты
Үстірт қорығы - Қазақстанның Батыс өңіріндегі жалғыз қорық. 1984 жылы ұйымдастырылған қорықтың негізгі мақсаты - шөл зонасының табиғат кешенін табиғи түрінде сақтап қалу. Үстірт мемлекеттік табиғи қорығында ландшафтың алуан түрі кездеседі. Қорықта қорғау, ғылым, ақпарат және мониторинг экологиялық ағарту және туризм бөлімі, табиғат мұражайы және есеп бөлімі жұмыс жасайды. Үстірт қорығының ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің аға, кіші, ғылыми қызметкерлері бекітілген тақырыптар бойынша ғылыми - зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Қорық аумағында мекендейтін аң - құстарды, өсімдіктердің дамуын зерттеу, олардың өсіп өнуін үнемі қадағалай отырып, бір жүйеге келтіру тізімдеп, талдап, қорғау жұмыстарын ұйымдастыруға ғылыми негіз жасау қорықтың ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің негізгі атқаратын жұмыстары.
Қорық республикалық маңызы бар табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ең жоғары санатына жатады.Ұйымдастырылу мақсаты қорық аумағындағы табиғи процестер мен құбылыстардың табиғи барысын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі объектілерін, өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлері мен қауымдастықтарын, әдеттегі және бірегей экологиялық жүйелерді сақтау мен зерделеу және оларды қалпына келтіру болып табылады.
## Географиясы
Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы Маңғыстау облысының Қарақия ауданында 223,342 гектар аумақты алып жатыр. Өзінің құқықтық қорғау режиміне сәйкес, қорықтық және күзетілетін өңірлерге бөлінеді. Үстірт қорығы Қарақия ауданының шығыс бетінде, Батыс Үстірт жонының Қараған босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек сияқты ұшпа шыңдары мен жарқабақты таулары және Қарынжарық құмымен Сақсорқа құмын жағалай орналасқан.Үстірт шыңдарының бедері алуан түрлі. Олар Кендірлі сорын үш жағынан қоршай жиектеп, тік құлама жарлы болып келеді.
Кендірлі сорын қоршаған таға пішіндес бірнеше ғажайып қыраттар ғасырлар бойы жел, су эрозиясына ұшырап, қатты өзгерген. Сыртынан қарағанда, табиғаттың өзі салған керемет бір құрылысқа ұқсайды: мұнда пышақ кескендей тік, биіктігі 200 м-ден астам құлама жартастар, төбелері теп-тегіс не конус тәрізді мұнара сияқты төмпешіктер, ежелгі геологиялық дәуірлер куәсі — ақ, көк, қызыл қабаттардан тұратын, үстінде біздей қондырғылары бар ұлутас тәрізді “қамалдар” да жеткілікті. Сондай-ақ қорықта ерекше бір қақпалар, аса үлкен емес қос тесікті үңгірлер, диаметр 5 м-дей домалақ тастары бар алаңдар да көп.
Бұрын теңіз түбі болған Үстіртет ежелгі заман жануарларының қалдықтары (мысалы, мүйіз сауыт, сүйек, тіс, олардың іздері), алғашқы адамдар пайдаланған қару-жарақтар табылған. Мұнда жануарлар мекендеген қоршаулар да кездеседі.
## Жануарлар және өсімдіктер әлемі
Жер бедері мен топырағының әртүрлі болуына байланысты, қорықтың өсімдіктер дүниесі де сан алуан болып келеді. Қазіргі уақытта қорық аумағында өсімдіктің 336 түрі, сүтқоректілердің 29 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 15 түрі, құстардың 166 түрі, қос мекенділердің 1 түрі кездеседі.Соның ішінде Қызыл Кітапқа енгендер: өсімдіктерден – бор рияңы, кәдімгі жұмсақ жеміс, хиуа сораңы, майда қатыран, берік сүттіген; құстардан – бүркіт, жұртшы, ителгі, үкі, жорға дуадақ, лашын, қарабауыр бұлдырық, дала қыраны, қарабай, жылан жегіш қыран, қарақұс, қоқиқаз, сұр тырна, сақалтай, қылаң қарабас шағала, қылқұйрық бұлдырық, жалбағай, кішкене аққұтан ; бауырымен жорғалаушылардан – төрт жолақты қарашұбар жылан; сүтқоректілерден – арқар, қарақұйрық, қарақал, сабаншы, итаю, шұбар күзен, шағыл мысығы, ақбауыр жарқанат.
## Тарихи-табиғи ескерткіштер
Қорық аумағында табиғи – тарихи ескерткіштер көп кездеседі. Географиялық орналасуына, геологиялық құрылымына қарай ерекше жаратылған Қарамая тауы мен Көкесем шатқалдары – басқа еш жерде қайталанбайтын құбылыстар.
* Қарамая – түсіне және орналасу пішініне қарай аталған, шығыстан батысқа қарай созылып жатқан тау жоталарының атауы. Зерттеушілердің пікірінше ежелгі мұхит түбіндегі вулкандық жарылыстардың әсерінен түзілген. Тау жыныстары мен топырақ жамылғысының айналасынан өзгешелігі – бұл пікірді растай түседі.
* Алуан түсті Көкесем шатқалдары – қорық аумағындағы тұщы су көздері бар, табиғаты әсем, ерекше түзілімді мекен атауы. Үстірт жонының батысқа еңкіштей құлаған, қатты тілімденген шатқал сайлары – тау табиғатын ажарландырып тұр. Шың етегінде Көкесем тұщы су бұлағы және шың басында Көкесем құдығы бар.Суының дәмділігіне байланысты «Ойда талақ, қырда Көкесем» деп айтылатын аңыз ауыз екі тілде ұмытылмай келеді. Шөлден қақсып, қаталап келе жатқаныңда он алты құлаш тереңнен шыққан балдай су мейіріңді басады. Шынның ернеуіне орналасқан. Оның астында созылып Кендірлінің соры, алыстан бұлаңытып Қарамая, Қаражалдың таулары көрінеді. Арқа бетің — Үстірт. Самалмен тербелген селеулі алқап. Талай адамға арман болған, талай жанның жүрегіне сағыныш ұялатып, көңілін босатқан, аңыз болған Көгесем.
Сол көп аңыздың бірі былай өріледі. Жасы келіп, ауру меңдеген бір түрікмен ақсақалы өзінің бұл дүниелік емес екеніне көзі жеткесін сайдауылдай ұлдарын өзіне шақыртыпты.
— Не тапсырасыз? - деген балаларына, «Соңғы тілегім болсын, шөлім қанар емес. Маған Көгесемнің суын әкелің», депті. Әр қызметтің тұтқасын ұстап отырған ұлдары арнайы барып, Көгесемнен су алады. Жолда келе жатып, олар үшін бәрібір болып есептелетін бір жұтым су үшін жер түбіне жұмсаған әкесін сынау үшін басқа құдықтың суын ұсынады. Суды ерініне тигізген ақсақал кейін қайтарады. Екінші құдықтың да суы кейін қайтады. Қабағы түйілген әкеден қорыққан балалары, кешірім сұрап, Көгесемнің суын ұсыныпты. сонда кеседегі суды бір тамшы да қалдырмай төбесіне көтерген ақсақал көзіне жас алып:
— Пай-пай, жарықтық Үстірт, қайран Көгесем-ай, әйкеліңде тұрып құлаштап қауға тартпағалы, ернеуіңнен құр-құрлап арғымақ суармағалы, жайланып отырып қыл мойын құманмен бетімді шаймағалы да елу жылдан асыпты. Содан бері көкейімде сақталған сағыныш мені алдамапты. Дәмі де сол, иісі де сол. Көкірегімді қыр үстінің самалы тербегендей ашыла түскенін қарашы. Қайран, Көгесем, — деп өмірден тіпті деседі. Сол Көгесем осы. Сирек те болса жолы түсіп, әрлі-бері өткендер оған бұрылмай кетпейді.
Тарихи ескерткіштерден – Балуанияз, Көкесем қорымы және әлі зерттелмеген Табан - Ата деп аталып жүрген ескі қорым тіркелген.
* Балуанияз - ХIХ ғасыр Маңғыстау адайлары мен түрікмен тайпалары, Хиуалықтардың арасындағы соғыстарда ерекше көзге түскен, Балықшы руының батыр атағын алған тұлға. Ескі атаулары Қалмақ үйген, Қараоба (Қалмақ үйген Қараоба болуы да мүмкін) деп аталатын төбенің басына жерленген. Қазір бұл төбе батыр атымен аталады.
* Көкесем қорымы - Көкесем құдығынан шығысқа қарай 1 км. Жердегі төбе басында орналасқан. Х ғасыр ескерткіштерінен басталатын 200 – ге тарта нысандар тіркелген. Мемлекеттік қорғауға алынған, зерттеуді қажет етеді.
## Әдебиет
* Мырзабеков Ж.М., Особо охраняемые природные территории Казахстана, Алматы, 2000.
## Дереккөздер |
Ырғыз-Торғай резерваты — Ақтөбе облысы, Ырғыз ауданында орналасқан мелекеттік резерват.“Ырғыз-Торғай” табиғи резерватын құрудағы негізгі мақсат — киік санын көбейту. Резерват ашылған кезде, яғни 2007 жылы осы аумақта 7 мыңға жуық киік болған. Қазіргі кезде 138763 бас киік бар.
Резерват территориясы географиялық ерекшелігіне байланысты екі учаскеге бөлінген. Олар “Атан басы” және “Алакөл” жүйелері. “Атан басы” жүйесі тоғыз жолдың торабында орналасқан. Оңтүстігі Қызылорда, шығысы Қарағанды, солтүстігі Қостанай облыстарымен шектеседі.
Резерват шекарасына 7 шақырым сайын арнайы белгі қойылған. Онда ““Ырғыз-Торғай” мемлекеттік табиғи резерваты ерекше қорғалатын аймақ. Кіруге тыйым салынған” деп жазылған. |
Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданының аумағында 2001 жылы ұйымдастырылған саябақ. Ауданы 643 мың га, оның 215 мың га-сы орманды алқап, ағаштарының қоры – 24 мың м³, қорықтық аймақ жері 151 мың гектар. Саябақтың пайдаланылатын аумағы – 492 мың га.
## Географиялық орны
Солтүстігінде Қызылқарағай және Қатын жотасына ұласа отырып, Ресеймен шектеседі. Шығысында Үкек даласымен (Ресей, Алтай Республикасы) және Қытаймен, оңтүстігінде Темірқаба өзенін бойлай Марқакөл қорығымен шектеседі.
## Биіктік аймақтары
Саябақ жері 4 табиғи биіктік аймаққа бөлінеді:
* нивальды - теңіз деңгейінен 2800 м биік;
* тундра-шалғынды - теңіз деңгейінен 2000-2800 м биік;
* таулы-орманды - теңіз деңгейінен1200-2300 м биік;
* орманды-шалғынды-далалы - теңіз деңгейінен 900-1200 м биік.
## Жер бедері
Жер аумағының ¹/³-ін қалдық қылқан жапырақты орманы басым орманды ландшафт алып жатыр. Теңіз деңгейінен 4506 м биіктікте орналасқан Сібір мен Алтайдың ең биік шыңы - Мұзтау, одан шығатын Қызылқарағай жотасының тізбегі мен Бұқтырма мен Берел (Бергіел) өзенаралық биік тауы кіреді. Әріректе Оңтүстік Алтай (ең биік нүктесі Жаңғыртау тауы - 3871 м), Тарбағатай (Хрустальная тауы - 3094 м) және Сарымсақты жотасы (Бүркітауыл тауы - 3373 м) көрінеді.Ұлттық бақ жерінде Мұзтаудағы (Қатын жотасы) Ақ Берел қайнар көзі мен Оңтүстік Алтай жотасының шығыс шеті орналасқан. Берел қайнар көзінде 30-дан астам мұздық кездеседі.Саябақ жері табиғат және мәдениет ескерткіштеріне бай. Тархан геологиялық қимасы, Рахман бұлағы, мәдени-тарихи ескерткіш болып табылатын Берел сақ қорғаны мен Көккөл кеніші, Ұлы Жібек жолының солтүстік алтын тармағы, марал шаруашылығы орналасқан.Саябақ жерінің көп бөлігін Бұқтырма өзенінің алабы, оңтүстік бөлігін Қарақаба өзені алып жатыр. Мұнда кең су арнасы 80м биіктіктен құлайтын Көккөл сарқырамасы, Арасан, Қара Берел, Рахман көлдерінің сарқырама тармақтары бар.
## Климаты,өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Климаты тым континеттік. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 600-1800 мм аралығында.Саябақтың жері жануарлар мен өсімдіктер түріне бай:
* сүтқоректілердің 72 түрі, оның ішінде марал, бұлан, таутеке, аю, сілеусін, құну, т.басқалар;
* құстардың 250-ден астам түрі кездеседі. Соның ішінде сирек кездесетін, қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген ұлар, қара дегелек, т.б. құстар;
* саябақ жерінде самырсын, балқарағай, қарағай, шырша, қайың, мойыл, терек өседі. Өте сирек кездесетін, жылдан жылға таралу аймағы азайып бара жатқан, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген 40-тан астам өсімдік түрлері (алтын тамыр, алтай рауғашы, марал тамыр) кездеседі.
## Дереккөздер |
Тиршенройт (нем. Tirschenreuth) — Германия Федеративтік Республикасының Бавария жерінде орналасқан қала. Жоғарғы Пфальц әкімшілік округіне бағынады. Тиршенройт ауданының құрамына енеді.
Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 9099 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 66,54 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген ресми коды — 09 3 73 154. Қаланың басшысы — Франц Шталь.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми сайты |
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы – Ақмола облысы Қорғалжын ауданында 1968 жылы 16 сәуірде құрылған аумағы бойынша Қазақстан Республикасының ең ірі қорықтарының бірі болып табылады. Қорық заңды тұлға мәртебесіне иеленіп табиғи процестердің, үлгілі және бірегей экологиялық жүйелердің, өсімдік және жануарлар дүниесінің биологиялық алуантүрлілігі мен генетикалық қорының жаратылыс қалпы мен дамытуда сақтау және зерделеу бойынша қызметтерін жүзеге асыруға бағытталған. Осы үшін Қазақ КСР Министірлер Кеңесінің № 214 Қаулысымен ұйымдастырылған. Қорық аумағы 543 171 га, қорғау аумағы 89360 га, жалпы көлемі 632531 га құрайды. Жер аумағы 258,9 мың га (2003). Қорық аумағында 123 үлкенді-кішілі, ащылы-тұщылы көлдер бар. Олардың ішінде әйгілі үлкен, кіші Теңіз көлдері, Керей, Қыпшақ болса, тұщы Қорғалжын, Есей, Сұлтанкелді, Қоқай, Асаубалық, Жаманкөл, Жабай, Табанқазы, үлкен, кіші Қаракөл, Манат, Суберген, Тоқтамыс, Базар, Сары және Қызыл көлдер болады. Осы көптеген көлдерді атақты Нұра, Құланөтпес, Көн, Жаман Көң, Жақсы Көң өзендері суландырады. Оның ішінде Теңіз көлдерінің гидрологиялық режимін сақтайды. Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесі Орталық Азия-Үнді және Сібір-Шығыс Африка құстардың (ұшып өтетін) көші-қон жолдары айрығында орналасқан.. Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесі Қазақстандағы және барлық Азиядағы ұшып өтетін құстардың ең маңызды сулы-батпақты алқаптары болып табылады. Берілген аумақтың биоалуантүрлілігі бірегей. Оның ішінде Қазақстанның ұсақ таушықтарының флорасының бірден төрт бөлігін құрайтын 60 тұқымдастан тұратын өсімдіктер флорасының 443 түрі және сулы, құрлықты жануарлардың 1400 түрі кездеседі. Қорықта құстың 347 түрі көрсетілген, оның ішінде ұя басатыны 126.Қазақстанның Қызыл кітабына құстардың 41 түрі, ал Халықаралық Қызыл кітапқа 26 түрі енгізілген. Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінде сулы-батпақты кешенді құстардың 112 түрі кездеседі, ол барлық Қазақстанға танымал 130-дан 87% құрайды. Қорықта сүт қоректілердің 42 түрлі, 14 балық түрі тіркелген. Құрт-құмырсқалар толығымен зерттелмеген, дегенмен 700 түрі анықталған, бірақ, олардың түр тұқым әртүрлігі 5000-ға жетуі мүмкін. Қорық аумағында Халықаралық табиғат қорғау одағы Халықаралық Табиғат Қорғау Одағының және Қазақстан Республикасының Қызыл кітаптарына енгізілген сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің 60-тан астам түрі белгіленген. Санақ бойынша бұйра бірқазанның дүниежүзілік популяциясының 20% және сирек кездесетін қызыл кітапқа енген қоқиқаздың, ақбас үйректің, дала қыранының, қарабас өгіс шағаланың, жалбағайдың т.б. 10-20% қорық көлдерінде жиналады. Қоқиқаз Қазақстан жерінде тек Теңіз көлінде ұя салып, жұмыртқа басады. Түсі қызғылт қанатты қоқиқаздар топталып аспанға көтерілген кезде бүкіл көл айдыны қызыл алау өрттей лаулап, ерекше шұғылаға бөленеді. Сондықтан, оны кейде “Қызылқанат” деп те атайды. 1960 жылдары қорықта қоқиқаздың саны 45 – 60 мыңдай болса, 2000 жылдары 10 – 15 мыңдай ғана қалды.. Көп жылдан бері “Табиғат шежіресі” күнделігі жазылады. Қазір қорықта экологиялық туризм саласы дамып келеді. Қорық орналасқан аумақта қыста ауаның температурасы –41 – 42ºС суық болса, шілдеде температура 38 – 39ºС-қа жетеді. 125 – -30 күндей аязсыз жайма шуақ болады. Жылына 200 мм шамасында жауын-шашын түседі.
## Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығының тарихы
Таңғажайып табиғаты мен көне тарихы және ұлттық мәдениеті ұштасып жатқан қазақ даласының, оның ішінде Арқа жерінің алқасы секілді аймақтың бірі - Қорғалжын-Теңіз өңірі. Осы өңірдің табиғатын сақтап қалу үшін ерекше қорғалатын табиғи аумақ құру жайлы ойлар ертеден туындаған. Қорғалжын қорығының тарихы Қазақстанның солтүстігі мен орталық аймағында жаппай тың игеру жұмыстары жүргізіліп жатқан мезгілде бастау алған. Жаппай тың игеруден даланың табиғаты ерекше кейбір аймақтарын тез арада сақтап қалу қажеттілігі туындағандықтан, 1957 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы КСРО Ғылым академиясының қолдауымен Теңіз-Қорғалжын көлдерінің жүйесі негізінде табиғи қорық құруға ұсыныс жасайды. Сол жылы Ақмола облысы атқару комитетінің шешімі бойынша Теңіз бес жыл мерзімге аңшылық шаруашылығы болып жарияланды. 1958 жылдың қаңтар айында Қорғалжын көлінде Бурабай мемлекеттік орманшылық шаруашылығының филиалы ұйымдастырылады. 1958 жылдың мамыр айында Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің Қауылысымен Қорғалжын көлі мен Құланөтпес өзенінің бойында Қорғалжын дала қорығы құрылып, оның аумағы 15 мың гектар болды. 1961 жылы Қорғалжын дала қорығы жабылып, бірсыпыра жерлер жөнсіз жыртылып тасталады. Тың аймақтық атқару комитеті бюросының шешімімен аталған қорық Бурабай орманшылық шаруашылығымен біріктірілген екен. Осыдан соң, Қорғалжын аңшылық-шаруашылық қорығы пайда болды. Оның құрамына Теңіз кіріпті. 1962 жылы Қорғалжын механикалық орман шаруашылығы құрылып, аңшылық шаруашылығына берілді. Жаңа құрылған мекеме "Қорғалжын орманшылық шаруашылығы" деп аталды. 1966 жылы Тың өлкесі жабылған соң жоғарыда аталған орманшылық шаруашылығы Қазақ ССР Министрлер Кеңесіне қарасты Қорықтар мен аңшылық шаруашылықтың Бас басқармасына берілді. Және сол кездегі ғалымдардың арнайы жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, 1968 жылы Теңіз бен Қорғалжын көлдерінде "Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы" құрылды. 1975 жылға дейін көл жағалауларында орналасқан қамыс зауыты, темір жол жұмыскерлерін жабдықтау қызметі, Целиноград балық зауытының кәсіпорны, Қаражар ауылы және "Абай" совхозының Нефтеразведка, Алқым, Абылай бөлімшелерінен мыңға жуық адам қорық аумағынан тыс жерлерге көшіріледі. Қорықшылар тағайындалып, жануарлар дүниесі қорғауға алынады. Сөйтіп, көлдер айналасында көптен күткен тыныштық орнайды. Өздерінің бауыр басқан мекендеріне жүздеген мың бұйра бірқазандар мен құтандар, қаздар мен аққулар, қысқасы құстардың сан түрі қайтадан орала бастайды. Сондай-ақ, жер бетіндегі аңдар мен су астындағы балықтар да көбейіп, тіпті жол бойында алаңсыз отырған қояндар мен тышқаншылап жүрген түлкілерді жиі көруге болатын еді. Міне, содан бергі уақытта Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығындағы жануарлар мен құстар барынша көбейіп, балықтардың ондаған тұқымы өсіп-өніп, Қазақстаннан тысқары жерлерге таныла бастады. Қорықтың содан кейінгі жарты ғасырлық тірлігі көз салсақ, төмендегі ақпараттарды мақтанышпен айтуға болады: 1976 жылы-қазан айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы Рамсар конвенциясымен халықаралық "А" категориялық сулы-батпақты жерлердің тізіміне енгізілді. 2000 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы дүниежүзілік "Тірі көлдер" желісіне кірген. 2008 жылы шілде айында Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік табиғи мұра тізіміне енді. 2008 жылы желтоқсан айында қорық аумағы 543171 гектарға дейін кеңейтілген. 2012 жылы ақпан айында "Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік табиғи мұра тізіміне биосфералық резерват ретінде тіркелді. .Жарты ғасыр тарихы бар Қорғалжын қорығына алғаш директоры болған ғалым-орнитолог А. Клепиковты сол кезде сонау Мәскеуден алғызған екен. Одан кейінгі жылдары П. Ефремов, В. Сохранский, А. Кудебаев, В. Сивухин, Ж. Сарқытбаев, Б. Закиров, С.Сүлейменов, М. Айтжанов секілді адамдар жетекшілік жасады. Мысалы, С. Сүлейменов 13 жылдан аса қызмет атқарып, қорықтың өркендеуіне айтарлықтай еңбегін сіңірген қайраткер. Айтжанов Мұрат өзінің басшылық кезеңінде көптеген игілікті істер атқарып, қорықтың бүгінгі жетістіктеріне ерекше еңбек сіңірген адам. Қазір "Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығының" директоры - Ұ. Абжанов. Бұл күнде Қорғалжын қорығы Арқа өңіріндегі ғылыми-зерттеу, табиғи дүниені қорғау және мәдени-ағарту жұмыстарының орталығы болып табылады. Қорық жайлы республикалық, халықаралық деңгейде фильмдер түсіріліп, әлем жұртшылығына жарнамаланып жатыр. 2018 жыл "Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы" үшін атаулы жыл. Себебі, қорықтың құрылғанына 50 жыл толып, Қорғалжын ауданының 90 жылдығымен тұспа-тұс келіп тұр.
## Өсімдіктер әлемі
Қорық флорасы гүлді өсімдіктердің 443 түрін құрайды. .Ағаштар жоқ, алайда бұталардың 12 түрі бар. Далада кейде қараған мен тобылғы да кездеседі. Қорғалжын қорығында сирек кездесетін өсімдіктердің 45 түрі қорғалады. Олардың арасында Шренк қызғалдағы, Қазақстанның Қызыл кітабына енген екі түсті қызғалдақ, көкшіл жуа, орал миясы, құмды цмин, дәрілік алтей, қара жусан, ақмия, бозы және дала шатырашы бар. Қорықтың биоәралуандығы бірегей. Ол 443 өсімдіктер флора өкілдері мен Қазақ ұсақтөбе флорасының ширегі -60 тұқымдастықтан тұрады. Қорықтың аумағында Қызыл Кітапқа енгізілген өсімдіктердің 60-тан астам сирек түрлері белгіленеді. Қазақстанның Қызыл Кітабына өсімдіктердің 5 түрі енгізілген: Шренк қызғалдағы,солғын қызғалдақ,жанаргүл,сарғылт құндызшөп, солғын құндызшөп. Селекциялық қордың резервтік материалы ретінде Шренк қызғалдағының үлкен маңызы бар. Бұл түр гүлінің ірі мөлшерлері және аса әралуан – ақ және сарыдан ашық –қызыл және қою ши қызылға дейін ашық бояуымен ажырайды. Дәл осы түр XVI ғасырда Голландияда шығарылған қызғалдақтың алғашқы мәдени сұрыптарының негізін салушы болып табылады.
## Жануарлар әлемі
Қорық аумағында құстардың 354 түрін кездестіруге болады, соның ішінде 126 түрі ұя құрушы. Қазақстанның Қызыл кітабына құстардың 41 түрі, ал Халықаралық Қызыл кітапқа 26 түрі енгізілген. Осы құстардың арқасында қорық халықаралық маңызға ие болды. Қорғалжын фаунасы дала және жартылай шөл дала аймақтарына тән. Мұнда сүтқоректілердің 41 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 6 түрі, қос мекенділердің 2 түрі, балықтың 11 түрі бар. Қорықтың омыртқасыздар фаунасы мүлдем зерттелмеген. Қорықта қоңыздардың 300 түрі тіркелген. Қорғалжын көлдері – балықшылардың жұмағы. Мұнда алтын және бозша мөңкелер, шортан, аққайран, линь, алабұға және торта балықтар тіршілік етеді. Құстардың қоныс аударуының негізгі 8 бағыттары бар. Қорғалжындағы жалпы аумағы 260 мың гектарды құрайтын өзендер жүйесі бүкіл Орта Азиядағы құстардың ең маңызды сулы-батпақты мекені болып табылады. Қорғалжындағы өзендер жүйесі қызғылт қоқиқаз (фламинго) және жоғалуға айналған өзге де сирек құстардың: бірқазан, тырна, савка және тарғақ тың әлем бойынша солтүстіктегі ең шалғай мекені. Қорықта құстың 294 түрі жұмыртқа салса, суларында балықтың 17 түрі мекендейді. Сондай-ақ, мұнда сүтқоректі жануарлардың 41 түрі тіршілік етеді. Бұл Қазақстандағы сүтқоректі барлық жануарлар түрінің 26 пайызын құрайды. ХТҚО –ға сүтқоректілердің 8 түрі енгізілген: ақбөкен, байбақ суыры. Есепке алу деректері бойынша қорықтың көлдерінде бұйра бірқазанның әлемдік популяциясының 10% дейіні (ХТҚО) және тағы бір қызылкітаптық сирек түр –ақбас үйректің 10-20% шоғырланған, сұңқылдақ аққу,қара бас өгізшағала,қалбағай,алакөз сүңгуір және басқалар кездеседі. Теңіз қызғылт қоқиқаздың солтүстік ұя салу орны болып табылады.
## Теңіз көлі
Өте тұзды көл (тұздылығы 3-12,7 г/м3). Көлемі 1590 км2; ұзындығы 75 км, ені 40 км, тереңдігі 8 м жетеді. Бұл көлге тұңғыш рет Кеңес космонавтикасының тарихында "Союз-23" космос кемесі 20 градус суықтықта су бетіне келіп қонады (Бұл тарихи жайт 16.10.1976 жылы болған. Космос кемесінің құрамында командирі Зудов Вячеслав Дмитриевич және бортинженер - Рождественский Валерий Ильич болған.) Шығатан люгі суда болғанына байланысты космонавттар 12 сағат жерге қонушы аппараттың ішінде болған.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми сайт — korgalzap.kz Мұрағатталған 3 қазанның 2022 жылы.
* Ресми сайт — korg-tur.kz Мұрағатталған 29 сәуірдің 2019 жылы.
* Ресми сайт — http://www.acbk.kz/ Мұрағатталған 15 желтоқсанның 2018 жылы.
* Ресми сайт — http://www.birds.kz/ Мұрағатталған 1 ақпанның 2019 жылы.
* Ресми сайт — http://www.eco-tourism.kz/
* Ресми сайт — http://www.iucnca.net/ Мұрағатталған 20 желтоқсанның 2018 жылы.
* Ресми сайт — http://www.visitkazakhstan.kz/ Мұрағатталған 7 желтоқсанның 2018 жылы.
* Ресми сайт — http://fsbk.kz/ |
Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркі – табиғи кешен. ҚР ауыл шаруашылығы министрлігінің орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі Комитетіне қарайтын, республикалық маңызы бар табиғат қорғау және ғылыми мекемелік мәртебесі бар. Ұлттық парк 1964 жылдан бері республикалық маңызы бар табиғат ескерткіші ретінде қорғалып келді.
## Жер көлемі
Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркі ҚР Үкіметінің 23 ақпан 2004 жылғы № 213 бұйрығымен 93 150 га жерге Алматы облысында экологиялық, тарихи-ғылыми, эстетикалық табиғат байлығын қалпына келтіру және сақтау мақсатымен ұйымдастырылған. ҚР Үкіметінің 6 ақпан 2009 жылғы № 121 бұйрығымен парк аумағы кеңейтілді, мемлекеттік жер қоры, қорғаныс қажеттілігіне қарасты жерден 32900 ге жер қосылды, қазір жалпы аумақ 127 050 га.
## Географиялық орны
Парктің әкімшілік-шаруашылыққа қатынасты аумағы – Алматы облысының, Ұйғыр, Еңбекшіқазақ, Райымбек аудандырында, Ұйғыр аудандарындағы Шонжы ауылынан батысқа қарай 7 км-дей қашықтықта, Алматы қаласынан шығысқа қарай 200 км-дей қашықтықта орналасқан. Үлкен Бұғыты тау жотасын, Сөгеті аңғары мен шекаралас шөлді жерлерді Шарын өзенінің бойындағы «Қызғылт қамалдар» аңғарын, сол маңдағы далалы алқапты және Торайғыр тауы беткейлерін қамтиды.
## Су жүйесі, климаты
Парк аумағынан Шарын өзені ағып өтіп, Іле өзеніне құяды. Шарын өзеніне тау беткейлерінен басталатын Шалкөдесу, Кеген, Қарқара, Кеңсу, Орта Мерке, Шет Мерке, Темірлік, т.б. ұсақ өзендер қосылады. Ауа райы құрғақ қоңыржай, жауын-шашынның жылдық мөлшері 150 мм-дей.
## Сипаты
Шарын ұлттық табиғи паркінде геологиялық ежелгі кезеңдерден сақталып келе жатқан «Қызғылт қамалдар» аңғарының кескін-келбеті өте таңданарлық. Шарын өзенінің миллиондаған жылдар бойы жуып-шаюынан өзен аңғарында ойдым-ойдым қызғылт түсті шатқалдар пайда болған. Дәл осындай табиғаты ерекше шатқал дүние жүзінде Шарыннан басқа тек АҚШ-тағы Колорадо штатында ғана кездеседі (Үлкен каньон шатқалы).
## Өсімдігі мен жануарлар дүниесі
Ұлттық парк құрамына республикалық маңызы бар - табиғат ескерткіші - Шарын ерен тоғайы кіреді. 1964 жылы 19 наурызда Қазақ ССР Министрлер кеңесінің № 447-Р қаулысымен ұйымдастырылған. Табиғат ескерткіші жалпы 5014 га жерді алып жатыр, оның ішінде ағашпен шектелген алаң 2315 га, тек ерен ағашты алқап 1015 га.
Практе өсімдіктердің 940 түрі өседі, оның 60-қа жуық түрі эндемиктер. Ондағы өсімдіктердің 21 түрі қорғауға алынып, "Қазақстанның Қызыл кітабына" енгізілген. Сүтқоректілердің 60, құстардың 300, бауырымен жорғалаушылардың 20, балықтардың 10 түрі кездеседі. Парк аумағынан ерте кездерде тіршілік етіп, кейіннен жойылып кеткен жануарлардың (пілдердің, мастодонттардың, мүйізтұмсықтардың, қорқау қасқырдың, стенон жылқысының, т.б.) қаңқа қалдықтары да табылған.
Паркті Үлкен Колорадо каньонының (АҚШ) кіші бауыры деп те атайды. Каньонның «Қызғылт қамалдар» деген тағы бір аталуы бар. Себебі бұл жердегі үнсіз жатқан алып жартастар өздерінің таңғажайып пішіндерімен таңқалдырады.
## Негізгі қорғалатын нысандары
* Үлкен Бұғыты аумағы – Ұйғыр ауданының шекарасында, мемлекеттің жер қорында Үлкен Бұғыты тауының солтүстік шығысын алып жатыр. Геологиялық нысандарды қорғаудың негізгі мақсаты минералдарды (молибденит, шеелит, пирит, халькопирит), қарақұйрық, текелердің жайылымдарын кеңейту, сексеуілді, 61 түрлі сирек кездесетін өсімдіктерді қорғау.
* Қызыл Қарасай – қарақұйрықтың, сирек кездесетін құстардың (дуадақ, бүркіт, ителгі), тек Қазақстанда кездесетін бұта-ағаштектес сораң т.б сирек кездесетін өсімдіктердің 11 түрі өсетін жер. Сонымен бірге ерекше бальнеологиялық бағалы минерал суы бар гидрологиялық обьекті де бар.
* Шарын шатқалы - республикалық маңызы бар, ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Үкіметтің 30 маусым 2005 жылы № 657 шешімімен жасалған экологиялық, ғылыми, т.б құндылықтары бар жер қыртыстарының тізіміне енген. Бұл жерде шатқалдың тасты жартастары, палеонтологиялық қазбалар, сол жерден табылған жануарлардың қазба қалдықтары, сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар дүниесі қорғалады.
## Суреттер галереясы
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы — өте сирек кездесетін флора мен фауна бар. Өсімдіктердің 256-дан астам түрлері және малдар, аңдар,сүтқоректілер және қос мекенділер өмір сүреді. Теңіздің құрғауына байланысты сирек кездесетін балықтардың түрлері жойылып, жаңа өсімдіктер мен малдар кездесіп жатыр.
## Тарихы жайлы
Ол 1929 жылы тапсырма берушi сияқты негiзделдi. Ал 1939 жылға 10 желтоқсан күні мемлекеттiк қорықтың мәртебесiн алды. Теңіздің құрғауына байланысты судың тұздылығы нормасынан шектен шықты. Тұщы судың жоқтығы малдың өмір сүруін қиындатады. 1982 – 1991 жылдар аралығында 260 астам құландар республиканың басқа қорықтарына ауыстырылған. 137 бастардағы жемiсi қалған 50 ерекшерек қиырлар. Қазіргі таңда жылдық қорытынды бойынша құлан саны 20-25 басқа көбейді. Барсакелмес қорығында флора және фаунаның сирек кездесетін түрі бар. Балықтар саны жылдан жылға өсуде. Жуырда Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университеттің ғалымдары студенттермен бірлесіп экономика,экология және ботаниканы жаңартуда. Қорық бай кiтапхананы арқасында өз оқырмандары және оны табады жануартану және өсiмдiктануды табиғи лабораторияға айналып кетедi. Бүгінгі күннің басты мәселесі: 100-150 000 га және 400 000 га жерді сақтап, өсімдіктерді көбейту. Барсакелмес – республикадағы 9 қорықтың ішіндегі ең ерекшесі және оның өркендеуіне барлық қазақстандықтар қызығуы керек.
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Арал теңізінің ортасындағы осы аттас жерде алғаш 1929 жылы қорғалым ретінде пайда болса, 1939 жылдың 10 желтоқсанынан бері өзіне лайық статусқа ие. Сол уақытта Қазақ КСР Халық Комиссарлары кеңесінің №973 қаулысы негізінде қаз тұрған бұл құрылымның тұрақ тепкен жері өте қолайлы мекен болатын. Оның ең биік бөлігі теңіз деңгейінен 100 метрге дейін баратын.
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басынан Сырдария және Әмудария өзендері арқылы Арал теңізіне келіп құятын судың мөлшері күрт азая бастауына байланысты теңіздің бірте-бірте тартыла түсуі мұндағы қорықтың да жағдайын нашарлата берді. Ақырында мұндағы Барсакелместің “арал” атанғаны тарихтың тұнбасында қалды. Өйткені, теңіздің шығыс жағалауы құрлықпен қосылып кетіп, қорықтың елден ерек ерекшелігі естен шықты. Соған қарамастан осындағы өз істеріне ерекше берілген жайсаң жандардың жанқиярлық еңбектерінің арқасында атақты қорық жай тіршілік етіп қана қоймай, алғы күнге асқақ міндеттер тұрғысынан мұқият қарауда.
## Барсакелмес қорығы туралы аңыз
Арал өңірі тұрғындары арасында Барсакелмес төңірегінде аңыздар көп. Солардың бірі былай баян етіледі. Баяғыда осы маңайда тұратын тайпалар арасында жаугершілікке тыйым болмай бара жатқаннан кейін Ләтпай деген кісі бастаған ру адамдары құлақ естіп, көз көрмеген алыс жаққа кетіп қалуға қам жасайды. Сонда бұларға теңіздің қақ ортасындағы суы тұщы, шалғыны шүйгін, балығы мол, алуан түрлі аң-құсы бар, сексеуілі қалың ғажайып аралға өтіп кетуді ұсынушылар табылады. Бұлар мұз қатқанда күзер жасап, соның үстімен аралдың төріне жетіп алмақ болады. Сол мақсатта Изенді ондағы табиғатты ақ жартас түбін паналап, шолпанның тууын күтіп отырғандарында, олар жаққан оттың маңайына жыртық шапанды, тесік тымақты бір ақсақал келіп, Ләтпайға қарап: “Ол аралдан қорықпаңдар, онда зұлымдық жоқ, қасқыр жоқ, адамдар жоқ. Аралда табиғатты сақтасаңдар, бақытты да ұзақ өмір сүресіңдер. Ұрпақтарың ештеңеден зәрулік көрмейді. Мыңғырған мал болады. Аң-құсты өлтірмеңдер. Аққуларға тимеңдер”, – дейді. Осыны айтқан қария заматында қараңғылық қойнауына сүңгіп жоқ болады. Ләтпай оның Қыдыр екенін іштей сезеді. Ал, төбеден шолпан көрінген сәтте тайпа түгел орнынан қозғалып, мұзды көпір — күзердің үстімен тізбектеліп жүріп өтіп, аралдың қойнауына барып түседі. Қысты осы аралда жақсы өткізген Ләтпайдың жұрты көктемге қарай тойына бастайды. Қыдыр атаның айтқандары айдай келіп, көп ұзамай олар байи бастайды. Осы ұзақ аңыздың ақыры аралдағы ағайынның жылдардың жылы баяғы қарияның өсиетін естерінен тарс шығарып, сексеуілді отап, аң-құсты қырып, аққуға ауыз сала бастауы салдарынан бір түнде маңайды түгел ордалы жыланның жалмауымен аяқталады. Аңыз бойынша сол қырғыннан сегіз жасар бала ғана аман қалыпты. Шамасы, елді түгел харап етуге ертегілерге тән есті сарын жол бермесе керек.
## Зерттеу жұмыстары
Барсакелмеске ғылыми тұрғыда түбегейлі зерттеу ХІХ ғасырдың орта тұсына қарай басталды. Алғаш 1831 жылы орыс ғалымы Р. Левшин Арал теңізінде осындай аралдың бар екенін анықтап, картаға сызбасын түсіреді. Патша үкіметі 1848 жылы Арал теңізінің аумағын зерттеуге бірінші экспедиция шығарып, оған басшы етіп әскери теңізші Алексей Бутаковты тағайындайды. Сол жылғы мамырдың ортасында Ор бекінісінен шыққан керуен айдан аса мерзімде Арал теңізінің жағасына жетеді. Жаз ортасында теңізге бет қойған саяхатшылар әуелі Көкаралға аялдап, содан соң оның арғы жағындағы Барсакелмеске жүзіп барады. Осыдан кейін бұл жерге зерттеуші Л.Бергтің табаны тиеді. Міне, Барсакелместің ашылу тарихы осындай.
Айдынды арал зерттеушілерді өзінің керемет табиғатымен таңғалдырады. Оның табанын түгел жасыл желек жапқан. Тұщы суы бар көлдер көп. Мұндағы өсімдіктердің көпшілігі басқа жерде мүлдем кездеспейді. Экспедиция жетекшісі аралда құстардың 200 түрі бар екенін жазады. Жыландар мен кесірткелер, шаяндар мен бүйілер өріп жүрген. Сексеуілді паналаған жайрандар мен ақбөкендер тіпті адамнан үрікпейтін болған. Сол кездері бұл жер шынында таңғажайып қойнау болғанға ұқсайды.
### Табиғи қоры
Бүгінде құрылғанына жетпіс жылға жуық уақыт болған Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы осындай жаратқанның өзі жарқыратып жасап берген жалпақ жайуаттан жай тапқан. Қорықта бүгінде өсімдіктің 165 түрі өседі. Олардың арасында бұйырғын, жусан, адыраспан, рауғаш, итсигек, сексеуіл секілді сортаң шөптер бар. Жануарлар әлемінен құлан, ақбөкен, қарақұйрық, ор қоян сынды арал табиғатына бейім хайуанаттар түрлері кездеседі. Заманында еліміздің жазық даласында зыр қағып жүрген “қазақ құланы” деп аталған аң да болыпты. Оның ең соңғы тұяғы 1936 жылы оспадар оқтың құрбаны болғанға ұқсайды. Сосын 1953 жылдың қысында Түркіменстанның Бадхыз мемлекеттік қорығынан 14 құлан жеткізілді. Әкелінген жануарлар жаңа мекенді бірден жерсініп, ұрпақ жая бастады. Қорықта ұлы көш басталған 1982 жылға дейін олардың саны 300-ге жеткен екен.
Өкінішке қарай, 1997-1999 жылдары Барсакелместің арал болудан қалып, тұщы су көздерінің жоғалуы бұл жануарлардың жарамдыларын түгел басқа жақтарға жөнелтуге мәжбүр етті. Сол уақыттан бастап бұл жерден ұзын-саны 250 қаралы құлан көшіріліп әкетіліп, негізгі бөлігі Алматы маңындағы Алтынемел ұлттық паркіне жіберілсе, тағы бір тобы Маңғыстау маңындағы Үстірт жоталарына аттандырылды. Ал қорықтың өз басында алыс жолға шығуға жарамайтын, кәрі-құртаң елу шақты құлан алып қалынған еді. Аралдың шығыс бөлігінің үлкен материкпен жалғасып жатуы бір жағынан жазықсыз жануарлардың аман қалуына себепші болды. Ащы судың аранында қалған олар осы арқылы үлкен жерге шығып, өз нәпақаларын теріп жей алатын жағдайға жетті. Қорықтың директоры Мағжан Тұрсынбаевтың айтуынша, осы кезге дейін біраз киік пен қарақұйрық ішетін таза судың жоқтығынан қапысыз қырылып қалған екен. Екі араға өткел түскесін барып, бұл жерден 1500 киік пен 350 қарақұйрық сыртқа аман шығып үлгіріпті. Оқшау аралдағы ауыз судың тапшылығы, міне, аң-құстарды осындай халге дейін душар етті.
Қазіргі таңда Барсакелместі мемлекеттік табиғи қорық ретінде сақтап қалудың барлық амалдары жасалуда. Атап айтқанда, еліміз Үкіметінің 2001 жылғы 29 тамыздағы “Арал аймағына қолдау көрсету және дамыту шаралары туралы” №1121 қаулысы арқылы бекітілген іс-шараларға сәйкес құрғаған табанға өсімдіктен сүзгі орнатылуда. Мұнда құжаттың “Барсакелмес қорығындағы өсімдіктер мен жануарлар әлемін сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды зерттеу және талдау” деген 7-бабы негізге алынып, соған сәйкес жұмыстар атқарылуда.
Енді Барсакелмес қорығының бүгінгі бет-бейнесіне келсек, соңғы екі жылдан бері оның көлемі бұрынғысынан 10 есеге артты. Сөйтіп, осы кезге дейін 16 795 гектар жерді алып келген аумақ 160 795 гектарға ұлғайды. Бұл Үкіметтің 2005 жылғы 25 қарашадағы №1162 қаулысының негізінде мүмкін болды. Оған еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігінің ұсынысы ықпал етті. Ал қорық жеріне ғылыми-техникалық сараптама жасауға Аралдың құтқару қорының президенті Алмабек Нұрышев қаржылай көмек көрсетті. Осылай қорық жері Қасқақұлан аралына дейін жалғасты. Жайылымның кеңейе түсуі өз кезегінде Барсакелмес аралында тұралап қалған жануарлардың көбею үдерісін жеделдетті. Қорықта 2005 жылғы қазан айында жүргізілген санақ аң-құстар дүниесінің динамикалық табиғи өсуін қанағаттанарлық деп тапты. Мекеменің штаттық кестесі ұлғайып, жаңадан көп құрал-жабдық, техника алынды.
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығындағы сексеуілді орман алқабы 41,5 мың гектар жерге созылып жатыр. Осы табиғи ортаны 25 сүтқоректі жайласа, солардың біреуі дүниежүзілік “Қызыл кітапқа” енген, келесісі Қазақстанның сондай кітабы парақтарынан орын алған. Олардың біріншісі – құлан да, екіншісі қарақұйрық. Сонымен қатар мұнда өсімдіктің 354 түрі өссе, оның 14-і эндемик. Құстардың 178 түрі мекен етсе, бұлардың 26 түрі Қазақстанның “Қызыл кітабына” жазылған. Бұдан басқа, 12 бауырымен жорғалаушы мен 2 қосмекенді тіршілік етеді. Бұл жерде сирек кездесетін улы қалқантұмсық жылан да бар. Мұндай бауыры суық бақанақтың уы медицинаға аса қажет.
Қорық екі кластерден тұрады. Мұның біріншісіне бұрынғы Барсакелмес аралының 50 884,0 гектарлық алабы жатса, екіншісін байырғы Ұзынқайыр және Қасқақұлан аралдарынан қалған 10 9942,0 гектарлық танап қамтиды. Бұлардың барлығы 160 826,0 га жерге жетеді. Бұл аймақтар оңтүстік Арал теңізінің кепкен табанымен, яғни, экологиялық апат ошағымен қатар жатқандықтан, қорықтағы тіршілік атаулы ұдайы тұзды тозаңның астында қалуда. Ақ түтек шаңды мол ылғалды су мен танаптағы өсімдіктер ғана тоқтата алады.
Осы орайда Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығының басты міндеті мұндағы сабақты иненің әзер ілініп тұрған жібін үзіп алмау болып отыр. Сол тіршілік көздерін сақтап, молайтумен бірге, оған тұрақты мониторингтік бақылау жасау, жыл сайын жануарлар мен өсімдіктер әлемін санақтан өткізу, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы табиғат пен адам арасындағы үндестік түсіністікке дәнекер болу, күнделікті табиғат жылнамасын жазу, ғылыми семинарлар мен сабақтар ұйымдастыру осы жұмыстарды жалғастырады. Бұлардың “Барсакелмес қорығының флорасы және табиғат қорғау іс шаралары” тақырыбымен осындағы қорық директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары. З.Әлімбетова, “Барсакелмес қорығының герпетофаунасы және континенталдық байланыста өзгеруі” тақырыбымен маман Г.Сатекеев айналысуда. Сол сияқты “Арал теңізінің тартылу жағдайында Барсакелмес қорығы құландарының экологиясы” тақырыбына А.Жылқайдаров бөлінсе, “Қазіргі таңдағы экологиялық жағдайдағы Барсакелмес қорығының оринтофаунасы” мәселесімен Б.Қуандықов шұғылданып жүр. Бұл төрт тақырып бойынша белгілі ғалымдардан ғылыми жетекшілер белгіленген.
### Қорық жайында түсірілген фильм
Қорық жайында түсірілген “Құландар аралы” деректі фильмі 2004 жылы Ташкентте өткен кинофестивальда 110-нан астам қатысушылардың арасынан жүлделі үшінші орынды жеңіп алды. Биыл сондай тағы бір деректі фильм түсірілу үстінде. Бұдан бөлек, Алматы қаласындағы Ботаника және зоология институтымен, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетімен бірлескен ғылыми жұмыстар қолға алынуда. Қорық қызметкерлері Қырғызстан, Ресей және Германия мемлекеттерінде халықаралық семинарларға қатысып қайтты. Сондай-ақ, Барсакелмес қорығында халықаралық деңгейде үш ғылыми семинар өткізілді. Биылғы жылы БҰҰ резидент-үйлестірушісі Т.С.Кертешовтің басшылығымен “Солтүстік Арал теңізінің сулы-батпақты өңіріндегі тіршілік әлемін сақтау” атты тақырыпта семинар ұйымдастырылмақшы.
Қорықтың екінші екпін, тың тыныс алуына 2005 жылғы 27 сәуірде Арал өңіріне Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ат басын бұруы үлкен серпін берді. Мемлекет басшысы сол жолы қала орталығында қорық жөніндегі анықтамалық стендтерді қарап тұрып, аймақтың табиғатында әлі де сақталып, өсіп-өнген эндемикалық жануарлар мен өсімдіктер дүниесіне қызығушылық білдірген еді. Елбасының сол сапарынан кейін Сырдария өзені арнасын реттеу және Арал теңізінің терістік бөлігін сақтап қалу жөніндегі ғасырлық салмағы бар жобаға жан кірді. Көп ұзамай сол жылдың күзінде Көкарал бөгеті қалпына келтірілді. Осынау ғаламат құрылыстың сапалы да тез бітуіне Ауыл шаруашылығы министрі Ахметжан Есімовтің көп еңбегі сіңді. Бұл нысанды әлемнің сегізінші кереметі атауға болады. Себебі, жердің жағрафиялық картасынан жоғалған Солтүстік Арал теңізінің қайта қатарға қосылуы тіршіліктің жаңадан жандануына әсер етті. Осыдан кейін бұрынғы балықшылар отбасы қайықтарымен су айдынына шығып, ата кәсібін жалғастырды, төзімділік таныта білген елге береке келді. Солтүстік Арал акваториясы содан бергі бар-жоғы екі жылдан сәл астам уақыт ішінде мамандар күткен мөлшердегіден әлдеқайда тез және мол суға толып, түстіктегі қорық аумағына да өзінің оң ықпалын тигізе бастады.
– Бүгінде қорықта құландар саны 230-дан асып отыр. Баяғы “көшкен елдің жұртында қалған” ауру-сырқау, кәрі-құртаң 50 құланнан бас-аяғы 20 жылдан сәл астам уақыттың ішінде 200-ге жуық ұрпақ өсіп-жетілді. Жануарлардың бұлай күрт өсулеріне жаңа Қасқақұлан аймағынан жайылым алаңының кеңеюі, тұрақты таза су көздерінің пайда болуы себеп болды. Бұл ретте аң-құстың қас жауы – браконьерлерге қарсы тұратын қорық инспекторларының қызметтері де ерекше. Соңғы үлгідегі техникамен жүретін солардың көбін ұстау да оңайға түспейді. Осы орайда, мемлекеттік қорықты соңғы үлгідегі жабдық-жарақтармен ұдайы жабдықтап отыру өмірлік мәні бар маңызды мәселе болып қала бермек.
Ендігі айтылатын жәйт, Аралды оңтүстік пен солтүстікке бөлмей, оның табиғатының тұтастығын толықтай сақтағанымыз абзал. Алайда оңтүстік теңіздің кепкен 4,0 млн га. астам тіршіліксіз тақыр табаны бүгінде нағыз апат ошағына айналып, жылына жүз миллиондаған тонна тұзды шаң жер бетіне таралып жатыр. Жылдар өте келе оңтүстік Арал теңізінің қалған батыс бөлігіндегі су мүлдем жойылса, экологиялық ахуал бүгінгіден әлдеқайда нашарлай түседі. Қазіргі таңда сол жердегі шаңды тозаң желмен көтерілгенде 3-5 метрдегі ағаштарды ақ түтек тұзды шаңға орайды, осы құбылыстың салдарынан адамның көзі қызарады, бет-аузы тұзды топырақтан ашиды, тыныс алуы қиындайды. Алайда, бұл құбылысты тоқтатудың өзіндік жолдары да бар. Ол, жоғарыда айтқанымыздай, теңіздің құрғаған табанын көк өскіндермен жауып, осында орман алқабын өсіру. Қызылорда облысында қоршаған ортаны қорғауға немесе орманды алқапты ұлғайтуға арналған жобада қаралған 35 млн. АҚШ долларының 8 миллионы Аралдың кепкен табанына 59 мың га. жерді алып жататын сексеуіл отырғызуға жаратылады. Алты жылға жоспарланған бұл жұмыстардың барысында теңіздің кепкен табанынан жер асты суын ұңғыма арқылы шығарған жағдайда сексеуіл де, жыңғыл да өздігінен өсу дәрежесіне жетеді. Мұнда Оңтүстік Аралды қалпына келтіруге қарастырылған қаржының 5-10 пайызы ғана бөлінсе, жер асты суларын бұрғылап шығаруға болар еді.
Айдың бір бөлігі қараңғы болғанымен, екінші бетінің жарық болатыны сияқты, теңіздің сорға айналған тұзды батпағының да өзіндік пайдасы жеткілікті болып шықты. Оның емдік қасиеті айрықша. Осы тұзды қара батпақ медицинада жоғары бағаланады. Мысалы, Израиль мемлекетіндегі өлі теңізге шетелдерден келіп ем қабылдап жататындардың миллиондап саналатынын бәріміз де білеміз. Сол секілді Солтүстік Кіші теңіздің батысындағы Ақбасты, Ақеспе елді мекендеріндегі емге шипалық жер асты ыстық суы да көп дертке дауа дер едік. Мұнда жұрт қырық күн шілде кезінде ағылып келіп, өздігінше ем қабылдайды. Бірақ, бұл аққан шипалы су медициналық тұрғыда өзінің лайықты бағасын алып, тиісті емдеу мекемесі санатында болмағандықтан, өз деңгейінде толық пайдаланылмай, босқа ысырапқа ұшырауда.
Сырдария мен Әмудария өзендерінің Аралдың түстік бөлігіне көп жылдардан бері су тастамауынан бүгінде ұлы теңіздің жағалауы жылдан жылға 300 метрден 500 метрге дейін тартылуда. Мұнда Сыр өзенінен біраз да болса түстікке қарай су жіберіледі, ал Әмудің бұл жақты “ұмытқанына” ондаған жылдар өтті. Осылай жалғаса берсе, Барсакелмес аралының батыс бөлігі де 5-10 жыл шамасында құрлықпен жалғасып кетері анық. Сол кезде бұрынғы Аралдың батысы мен шығысындағы тұяқты аңдардың миграциялық жолының өзгеруі әбден мүмкін. Ол осы жердегі табиғи орта құбылысына бұрынғыдан да кері әсер ететіні сөзсіз. Тұзды шаң бүгінгіден де көп мөлшерде әлемге тарайды. Сондықтан мемлекет тарапынан алдын-ала сақтық шараларды бүгіннен бастап қолға алмасақ, экологиялық апат ошағының аумағы бірнеше есеге ұлғаймақ.
– Арал өңірі Тұран ойпатында орналасқандықтан, жер асты суына өте бай, – дейді тағы бір сөздің ретінде қорық директоры Мағжан Тұрсынбаев. – Ғылыми тұрғыдан зерделеп, ұңғымалардың арақашықтығын шахматтық кесте әдісімен 20-30 шақырымнан тастап, жер асты суын дұрыс пайдалана білсе, біріншіден, бұл көтерілген тұзды шаң мен топырақты басады. Екіншіден, табиғи өсімдіктер дүниесі өздігінен өніп шығады, үшіншіден аң мен құстың қатары көбейеді. Төртіншіден, табиғатта экологиялық тепе-теңділік жүйелігі реттеледі. Мысалы, қолдан егілген сексеуілдің 25-30 пайызы ғана өсіп шықса, еткен еңбектің ақталғандығы болып есептеледі. Жылына 10 мың гектар жерге қолдан орман отырғызғанда, әзірге 4 млн. га аумаққа жетіп отырған теңіздің құрғаған табанын қашан көктеп шығуға болады? Ұлы ойшыл Әл-Фараби бабамыз айтқандай: “Табиғаттағы тіршіліктің барлығы да босқа өмір сүрмейді”. Осыдан жүз жыл бұрын Арал өңірінде құстың 319 түрі болса, бүгінде бұл көрсеткіш екі есеге азайған. Міне, экологиялық апат ошағының бір белгісі деген осы.
Барсакелмес қорығының басқа осындай бақпанды мекендерден бір айырмашылығы, оның экологиялық апат аймағында орналасқандығы. Осының өзі әлемдік табиғат қорғау қауымдастығын алаңдатуда. Дегенмен, қорық ұжымы қолдан келгенінше кездескені қиындықтармен күресіп жатыр. Соңғы уақыттары Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің қолдауымен біраз шаруаның басы қайырылды. Қорықтың жер көлемінің он есеге ұлғаюы өз алдына, тұралап қалған ғылыми жұмыстар жолға қойыла бастады. Инспекторлар қызметтік киім, байланыс құралдарын, табельдік қару-жарақтар алса, кеңсеге қажетті техникалар әкелінді, штаттық кестедегі қызмет керлер саны өсті. Алдағы жылы осы шаралар түгелімен қайта қайталанбақ.
Солтүстік Арал бассейніндегі артық су Көкарал бөгетіндегі шлюз арқылы оңтүстік өлі теңізге 5-6 метрлік биік сарқырамадан құлайды. Сол ағынмен келетін мыңдаған балық қайтып тұщы суға көтеріле алмай, босқа қырылып кетіп жатыр. Дарияның құярлығында балық аулаушылардың осы өңірді өртеп, күл-қоқысқа айналдырғанын да тексерушілер көріп келеді. Қандай қиындықпен оралған Кіші теңіздің табиғи байлығы ретсіз ысырап болуда десеңізші. Мұны қорық инспекторлары бейнетаспаға да түсіріп алған екен. Бұл осылай бола берсе, 4-5 жылда балықтың қоры таусылуы мүмкін. Аталмыш аймақтар ерекше қорғалатын батпақты өңір болып есептеледі. Орман және аңшылық комитеті Сырдарияның теңізге құяр осы сағасындағы жыл құстарының ұя салып, балапан басатын қалың қамысты қолайлы жерлерін келешекте сақтап қалу шараларын жасау қажеттігін ескертіп отыр.
– Алда тұрған міндеттердің бірі мекемеге заман талабына сай кеңсе ғимаратын салу болып тұр, – дейді сөзінің соңында қорық директоры. – Онда 68 жылдан бері сақталынған бай кітапхана бөлмесі, табиғат мұражайы, зертханалар, күзет қаруын сақтайтын бөлмелер болады деп жобаланып отыр. Сосын дарияның мана айтылған бөлігін батпақты өңір ретінде ерекше қорғалатын аймаққа енгізуіміз керек. Қорық аумағына жаңадан қосылған жерлерге кардон салу, табиғат қорғау инспекторлары мен ғылыми қызметкерлерді соңғы құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету күн тәртібіне енгізілді. Жуырда сондай-ақ қорықтың жаңа ауқымына бақылау мұнарасын орнату және осы екі кластерлік аймаққа аншлагтар ілу, тиісті жерлерге шлагбаум қою секілді жұмыстар да жоспарланған.
Аты аңызға айналған Барсакелместің кешегісі мен бүгінгісі жайлы қысқаша осындай әңгіме айтуға болады. Сонымен бірге, оның ертеңінің бүгінгіден де нұрлы, бүгінгіден де кескінді бола түсетінініне сенгіміз келеді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Барсакелмес қорығы |
Нұрдәулет Бәбиханұлы Ақыш (15 маусым 1950 ж.т., Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы Маңырақ ауылы)- жазушы, ғалым, философия ғылымдарының докторы.
## Өмірбаяны
* Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетті бітірген (1973).
* 1976 - 1979 ж. "Мектеп", "Жалын" кітап баспаларында редактор
* 1980 - 1984 ж. "Қазақ әдебиеті" газетінде аға тілші
* 1984 - 1986 ж. "Жұлдыз" журналында әдеби қызметкер
* 1986 - 1987 ж. "Қазақфильм" киностудиясында сценарист
* 1987 - 1990 ж. "Қазақстан мұғалімі" газетінде бөлім меңгерушісі
* 1990 - 1992 ж. "Халық кеңесі" газетінде парламент шолушысы, алқа мүшесі
* "Заң газеті" бас редакторының орынбасары
* "Балауса" баспасының бас редакторы
* "Білім - Образование" журналының бас редакторы қызметтерін атқарды.
* Қазір Әдебиет және Өнер Институтында ғылым қызметкер.
## Шығармалары
* "Үндемейтін ұл" (1982)
* "Қияннан келген көгершін" (1984)
* "Сынық домбыраның сазы" (1985)
* "Таң алдындағы дабыл" (1987)
* "Жатақхана қыздары" (1990)
* "Ұры қыздың тағдыры" (2001)
* А.Алтынбек Қоразбайұлы Қоразбаев туралы "Алтынбектің балалық шағы" (2003)
* "Балалар елін бағындыру" (2005) атты көркем шығармалар жинағы
* "Зұлмат кезең қазақ прозасында" монографиясы (2005) жарық көрген.
Балаларға да арналған:
* "Жұмбақ іздер"
* "Әбдіреден шыққан қылыш"
* "Қиырдан келген көгершін"
* "Киелі көлдің қарақшылары"
* "Бейуақытта жанған от", т.б. шығармалары бар.
## Жетістіктері
Жазушының "Жұмбақ іздер" (1977), "Таң алдындағы дабыл" (1985), "Батпақты тоғай басында" (1986), "Киелі көлдің қарақшылары" 1987 шығармалары кезінде "Жалын" баспасының жабық байқауында жүлделерге ие болған.
## Дереккөздер |
Батыс-Алтай мемлекеттік табиғи қорығы — Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде Шығыс Қазақстан облысының Риддер (Лениногор), Зырян, Глубокое (Орталық кеңсе-үй-жайы Глубокое ауданының Риддер қаласында орналасқан) аудандарының аумағында Поперечное ауылының оңтүстік-шығысында табиғатты пайдаланудан алынып қойылған жерлерде орналасқан. Батыс Алтай қорығының аудандастырылуы Оңтүстік-Cібір тау елдерінің Алтай провинциясына жатады. Қорықтың ландшафтық кешеніне Иванов (2800 м), Холзун (2500 м), Көксін (2300 м), Тигирецк (2300 м), Линейск (1600 м), Уба (2067 м), Үлбі (2000 м) жоталарының таулы жер бедерлерінің бөлігі қосылады.
Қорықтың жануарлар дүниесін тайгалық жануарлар: бұлан, марал, елік, құдыр, қоңыр аю, құну, сілеусін, бұлғын, сасық күзен, аққалақ, қара күзен, кәмшат, тиін, шұбар тышқан, суыр, түлкі және әртүрлі кеміргіштер құрайды.
Құстар әлемі алдын ала алынған деректер бойынша 100 аса түрден тұрады. Олардың ішінде Қызыл кітапқа енгізілген: қара дегелек, тундра шілі, бүркіт, аққұйрық субүркіт бар.
## Әкімшілік жағдайы
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының кеңсесі Қазақстан Республикасы, Шығыс Қазақстан облысы, Риддер қаласы, Семей көшесі, 10-үйде орналасқан.
## Табиғат жағдайы
физикалық-географиялық сипаттамасыБатыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөлігінде Шығыс Қазақстан облысының Риддер (Лениногор), Зырян, Глубокое (Орталық кеңсе-үй-жайы Глубокое ауданының Риддер қаласында орналасқан) аудандарының аумағында Поперечное ауылының оңтүстік шығысында табиғатты пайдаланудан алынып қойылған жерлерде орналасқан. Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аудандастырылуы Оңтүстік-сібір тау елдерінің Алтай провинциясына жатады. Қорықтың ландшафтық кешеніне Иванов (2800 м), Холзун (2500 м), Көксін (2300 м), Тигирецк (2300 м), Линейск (1600 м), Уба (2067 м), Үлбі (2000 м) жоталарының таулы жер бедерлерінің бөлігі қосылады.
Жер бедерінің формасы шығу тегі жағынан тектоникалық, мұздықты және сулы-эрозиялы болып келеді, құрамына сулы алқаптар, тау арасындағы қазаншұңқырлар, алқап тәрізді төмендеулер, сусыма тастар, жартастар, қорымдар, тасты өзендер кіреді. Жоталардың үсті пенепленденген жазық тәрізді, ал кейбір аудандардың құрылу ерекшеліктерін кар, трог, цирк құрайтын ежелгі мұздықтар , сондай-ақ таңғажайып формалар жасайтын гранит қалдықтарына (Желілік бағандар - Тас ертегісі, Шайтан қалашық) қарап анықтаған. Барлық жоталар көркем өзен алқаптарымен бөлінген.
Қорық аумағына өзендердің тарамдалған гидрологиялық жүйесі, мұзды көлдер, бұлақтар, бастаулар, биік таулы батпақтар (Алтайдағы ең ірі батпақ – Гульбище батпағының ұзындығы 6 км, ені 2 км). Қорық аумағында ағатын өзендер: Қара және Ақ Уба, Палевая Разливанка, Линейчиха, Үлкен және кіші Тұрғысын және тағы басқалары Ертістің Карск теңізіне құятын жоғарғы бассейніне жатады. Ақ және Қара Уба өзендері қорық аумағынан тыс жерде Батыс Алтайдағы Ертістің саласы болып табылатын Уба өзеніне барып құйылады. Өзендер көбінесе таудың еріген суымен қоректенеді (40-70%).
Қорық аумағының гидрологиялық жүйесін табиғи қалпында сақтау - жалпы ауданның қалыпты гидрологиялық режимін қамтамасыз ететін негізгі жағдай.
Таулы тайганың құрамына өсімдіктердің жоғарғы белдеуіне жататын: күңгіот қылқанды аралас ормандар, альпі және субальпі шалғындары, тундра белдеуі. Батыс Алтайдағы ормандардың орман өсіруші мамандар анықтаған 25 түрінің 16-сы қорық аумағында кездеседі.Қорықтың климаты географиялық жағдай мен жер бедеріне байланысты. Қорық Азия материгінің ең түкпірінде орманды, далалы, шөлді табиғи-климаттық аймақтардың түйіскен жерінде; Оңтүстік Сібір және Орта Азияның әр түрлі таулы аймақтарында, Батыс Сібірдің байтақ жазықтық кеңістігінде, Қазақстан мен Орта Азияның далалары мен шөлдерінде орналасқан. Қорықтың мұхиттан және ашық теңіздерден алыс жатуы оның климатының континентальды болуына, ауа температурасының жылдық ғана емес тіпті күндік деңгейінің құбылмалығына негіз болады. Жазғы маусымда цельсия бойынша +18+24 градус жанға жайлы ауа-райы жиірек болады. Аязсыз күндер 90 күнге дейін созылады. Қыс 220-240 күнге дейін болады. Қаңтардағы орташа температура цельсия бойынша -17-28 градус. Қар жамылғысының биіктігі 1,5-2.0 метрге дейін, кейде 3-4 метрге дейін жетеді.
Көктемде қар жылдам ериді, көшкін жүруі, қардың опырылуы жиірек байқалады. Ақ Уба көлінің ауданында жылына 1600-2000 мм-ге дейін қар түседі, кейде одан да көп, 3000 мм-ге дейін жетеді. Жалпы қорық аумағында жауын-шашынның деңгейі бірқалыпты десе де болады.
Аумақтың климаты континентальды жағдайда қалыптасады, бірақ тауда ауа температурасының төмендеуі мен жауын-шашынның, әсіресе, Атлантика мұхитынан келетін ауа массасы үшін ашық батыс және солтүстік-батыс беткейлерде көп болуына байланысты - бұл аудандар анағұрлым ылғалды болып келеді. Сондай-ақ таулы жер бедері атмосфералық ауа айналымы процесінің дамуына әсер етеді және теңіз деңгейінің биіктілігіне, жер қыртысының формасына, беткейлердің экспозициясына және жер беті жамылғысының сипатына қарай өзгеріп отыратын климат жағдайларының әртүрлілігін тудырады. Тауда қалыптасатын ауа массасы өзінің сипаты жағынан жанаса орналасқан жазықтың ауа массасынан қатты ерекшеленеді.
Бұл аумақта жауын-шашынның күшеюін туғызатын фронтальды бөліктердің шиеленісуі болады. Тауаралық қазаншұңқырлармен және кең тауаралық ойпаттармен ауа массасы өздерімен бірге қалың жауын-шашын ала келіп, таудың алыс түкпірлеріне енеді. Әсіресе бұл тұрақсыз атлантикалық ауа массасының енуі кезінде байқалады. Ауа массалары өз жолдарында тау беткейлерімен кезігіп, салқындайды, және бұл да жауын-шашын тудырады. Жер бетінің әртүрлі жамылғысы (шалғын, орман, шабындық және т.б.) жергілікті ылғал айналымын қалыптастыратын конвективті процестерді тудырады, бұл да өз кезегінде жауын-шашынды көбейтеді. Жыл маусымдарына қарай ауа айналымы процестері де әртүрлі. Суық кезеңдерде бұл жердің климатында азия антициклонының батыс сілемдерінің суық, бұлты аз, жауын-шашыны жоқ деуге болатын бірнеше күн бойы сақталатын ауа-райының әсері білінеді. Ылғалдылығы аз солтүстік-батыс және солтүстік арктикалық ауа массасының енуі байқалады. Жылы маусымдарда батыс және солтүстік-батыс бағыттағы циклондардың енуі басым болады, онымен атмосфералық шептердің өтуі байланысты. Ауа-райының фронтальды түрінде әдетте бұлттылық қалыңдай түседі, ал фронтальды бөлік тау жоталарына жақындаған кезде жауын- шашан болады және желдің жылдамдығы арта түседі. Жазда континенталды процестер күшейе түседі, бұл нөсер жауындар мен ақ жауындардың көбеюіне әкеп соғады.Ауаның тиімді температурадағы жоғарғы ылғалдылығы қорықта тайганың қалыптасуын қамтамасыз етіп, орман және шалғын өсімдіктерінің пәрменді дамуына қолайлы жағдай туғызады.
## Қорықтың өсімдіктер әлемі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер
Қорықтың ландшафты - таулы-тайгалы сипатта болады және қара топырақты, күңгіртқылқанды тайга, субальпілік, альпілік, егістік белдемдер кіреді. Ормандар түзілімдердің 3 сыныбына жатады: жапырақты, күлгртқылқанды, ақшыл қылқанды ормандар.Жапырақты ормандар ағашы кесілген жерлер мен өртеңдерде қалыптасады. Ақшыл қылқанды ормандар үзік-үзік болып негізінен құрғақ беткейлерде кездеседі. Қорық аумағына күңгіртқылқанды тайга тән.
Алдын-ала жүргізілген бағалау бойынша қазіргі күні Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығында Алтай ботаникалық бағының жетекші ғылыми қызметкері биология ғылымдарының кандидаты Юрий Андреевич Котуховтың сипаттауы бойынша 800 түрден аса өсімдік өседі. Оның ішінен 45 түр - бұл сирек кездесетін, құрып бара жатқан және жергілікті түр, ал мына 16 түр Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген:1. Сібір қандығы2. Сафлор тәрізді рапонтикум 3. Ұсақ торлы жуа4. Ірі гүлді шолпанкебіс5. Нағыз шолпанкебіс6. Телпек сүйсін7. Алтай рауғашы8. Алтай гимноспермиумы9. Қызғылт семізот10. Алтай суықшөбі11. Алтай қасқыржидегі12. Қылтанды дәлен13. Еуропа орманоты14. Су қазанақ15. Ұсақ жемісті мүкжидек16. Таңдамалы плаун (сушырмауық)
Сондай-ақ көптеген бағалы дәрілік шөптер өседі: қызғылт семізот – золотой корень, сафлор тәрізді левзей – маральи корень, шай тиынтағы - белошный корень, кәдімгі сәлдегүл (таушымылдық) - пион Марьин корень, ұсақ торлы жуа - черемша, колба және көптеген басқа өсімдіктер..Қорық аумағында реликті (көне) қарағайлы ормандар - сібір самырсын қарағайы немесе сібір қарағайы - орналасқан, бұл қорық қорғайтын және күзететін өсімдіктер әлемінің ішіндегі қорықтың негізгі байлығы.
## Қорықтың жануарлар дүниесі, сирек кездесетін және аса бағалы түрлер
Қорықтың жануарлар дүниесін тайгалық жануарлар: бұлан, марал, елік, құдыр, қоңыр аю, құну, сілеусін, бұлғын, сасық күзен, аққалақ, қара күзен, кәмшат, тиін, шұбар тышқан, суыр, түлкі және әртүрлі кеміргіштер құрайды. Құстар әлемі алдын ала алынған деректер бойынша 100 аса түрден тұрады. Олардың ішінде Қызыл кітапқа енгізілген: қара дегелек, тундра шілі, бүркіт, аққұйрық субүркіт бар.
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы – бірегей табиғат туындысы және оны қорғау ұлттық және жалпымемлекеттік міндет.Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағы табиғатты пайдаланудан алып қойылған жерлерде орналасқан. Бұрын бұл жерлер қорғауға алынып қойылғанға дейін қатты тозып кеткен еді: осы жерлерде басты мақсатқа пайдалану үшін ағаш кесулер және аң терісін дайындау кәсіпшілігі жүргізілген болатын. Қорық аумағы арқылы Ресей мен Қазақстанды байланыстыратын орман тасуға арналған жол өтеді. Осы жолмен кесілген ағаш тиелген машшиналар тізбегі жүреді. ҚР Үкіметі 2002 жылдан 2004 жылға дейін «Риддер - Алтай Республикасының шекарасы» жолын салу туралы шешім шығарды. Қорық жерінің 87 га алынып қойылды. Және де қорық аумағы екіге бөлініп қалды. Қорық аумағын кесіп өтетін 22 км жолды жүріп өткенше бірталай көз қызықтырып еліктіретін нәрселерді байқайсыз.
Бір кездері қорық беткейлері мүлдем жалаңаштанып қалған болатын, ал оларды қалпына келтіру - табиғи қалпына келуіне жағдай жасау жаңа-жаңа қолға алынуда. Қорық аумағындағы тау беткейлерінің тым тік болуы, сондай-ақ өте алмайтын бақпақты болуы, қорық ормандарын мүлдем құрып кетуден сақтап қалды.
Адамдардан жапа шеккен жаралы табиғат жарасын емдеп, бұрынғы сұлулығы мен байлығын қалпына келтіруге тырысуда.Қазіргі кезде орман жапқан жердің жалпы құрамы 12,5 мың га жерді құрайды (бұл қорық ауданының 20 %).Негізгі орман құрайтын ағаш түрлері:
* қылқанжапырақты ағаштар: самырсын қарағайы, майқарағай, балқарағай, шырша, қарағай;
* жапырақты ағаштар: қайың, көктерек, терек, шетен.
Көлемі бойынша самырсын қарағайлы ормандар бірінші орын алады - 3184 га, майқарағайлы орман - 2353 га, шыршалы ормандар - 1169 га.
## Ғылыми зерттеулер
Қазіргі кезде табиғат процестеріне ұзақ мерзімді қадағалау жүргізілуде - «Табиғат жылнамасы» жазылады. Қорықта 10 жыл бойы табиғи кешендерге - компоненттерге түгендеу жүргізілмеген, қорықтың эталонды экологиялық жүйесі және шектес аумақтардағы ұқсастықтар анықталмаған. Қорықтың өсімдіктіктер мен жануарлар дүниесіне түгендеу жүргізілмеген, қорық аумағы мен оған шектес жатқан аудандардың генофонды мен экологиялық жүйесін сақтау мен қалпына келтіруге бағытталған ғылыми ұсыныстар әзірленбеген. Іс жүзінде қорықта тіркелген барлық ғылыми жұмыстарды Алтай ботаникалық бағының (Риддер қаласы) жетекші ғылыми қызметкері Юрий Андреевич Котухов істеген және Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының ғылым бөліміне тегін берілген.
## Tабиғат қорғау бойынша оқу-ағарту жұмыстары, тынығу мен туризм
Мұражай қаржы жағынан қиыншылық көріп отыр. Ол 2000 жылы ғана құрылған. Мұражайды құрастыруға қаржы жоқ.Туризм де әлі даму сатысында.
## Басқарылуы
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының құрылымы:
* Басшылық - Директор – бас мемлекеттік инспектор;
* Ғылым жөнінде директордың орынбасары – бас мемлекеттік инспектордың орынбасары;
* Күзет қызметі бөлімі – Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор;
* Мемлекеттік инспекторлар;
* Ғылым, ақпарат, мониторинг бөлімі - Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор;
* Мемлекеттік инспекторлар;
* Экологиялық оқу-ағарту және туризм бөлімі - Бөлім бастығы - мемлекеттік инспектор; Мемлекеттік инспекторлар;
* Қаржы және ұйымдастыру жұмысы бөлімі – Бөлім бастығы – бас бухгалтер; Мамандар.
Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығында 2003 жылғы наурыздағы жағдай бойынша 32 адам тіркелген. Қорықтың барлық аумағы инспекторлық қарау аймақтарына бөлінген. Әр аймақ мемлекеттік инспекторларға бекітіліп берілген. Қорық аумағын қорғау жұмыстарына күзет қызметі бөлімінің бастығы басшылық етеді.
## Сілтеме
* http://www.akimvko.gov.kz/nature4c.htm
* http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/library2/1_kazakhstan/kr/dostoprimecg_ti/zapovedniki/article/zpz&lang=kk
* http://jagrafia.ucoz.kz/load/aza_eli/batys_altaj_oryy/7-1-0-256
## Дереккөздер |
Ертіс орманы – мемлекеттік табиғи орман резерваты. Қазақстан Республикасы Орман және аңшылық шаруашылығы комитетiнiң Бесқарағай және Шалдай ормандарын және жануарлар дүниесiн қорғау жөнiндегi мемлекеттiк орман мекемелерiнiң бiрiгуiнен құрылды, жалпы алаңы 277 961 га (Шалдай тармағы 143 247 га, Бесқарағай - 134 714 га). Аумағы "ерекше бағалы орман алқаптарын" қорғаудың бірегей дәрежесімен қамтамасыз етілген. Құрылу мақсаты - Абай және Павлодар облыстарындағы Ертіс өңірінің ерекше экологиялық, ғылыми, мәдени және рекреациялық құндылығы бар жалқарағай ормандарын сақтау және қалпына келтіру.
## Географиялық орны
Павлодар облысының Шарбақты мен Аққулы аудандары жерінде, Құлынды жазығының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Аумағының ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 133 км, батыстан шығысқа қарай 130 км. Ауданы Шарбақты ауданында – 117 816 га; Аққулы ауданында – 160 145 га.
## Флорасы
Қорық аумағындағы флорасы жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 6 тобы мен 4 туыс тармағына, 50 тұқымдас, 148 тұқымына жататын 215 түрін қамтиды. Түрлердің басым көпшілігі жабықтұқымдылар, олардың 208 түрі бар (түрлердің жалпы санының 96,7% құрайды). Жабықтұқымдылардың ішінде қосжарнақтылар басым, олардың 164 түрі бар (жалпы жабықтұқымдылардың 78,8%). Флораның жетекші тұқымдастары арктогеялық тұқымдастар болып табылады: астралылар тұқымдасы – 34 түр (жоғарғы сатыдағы өсімдіктер флорасының жалпы тізімінің 15,8%), астық тұқымдастар – 30 түр (13,9%), бұршақ тұқымдастар – 17 түр (7,9%) және раушангүлділер – 17 түр (7,9%). Флораның негізгі биоморфы көпжылдық шөптер болып табылады, олардың үлесіне 132 түр (61,4%) жатады. Қалған биоморфтардың түрлер саны әлдеқайда аз: бір жылдық шөптер – 21 түр (9,7%), екі жылдық шөптер – 18 түр (8,4%), бұталар – 15 түр (7%), ағаштар – 14 түр (6,5%). Қалған биоморфтардың (жартылай бұталар, жартылай бұталар, жатаған бұталар, лианалар) аздаған түрлер кездеседі және жиынтықта тек 14 түрді (6,5%) құрайды. Қорық аумағындағы орман қорының жалпы ауданы 277 961 га, оның ішінде 159 470 га орманды жермен жабылған. Негізгі орман құрайтын түрлер: қарағай – 140,7 мың га (орманды жердің 94,9%), көктерек – 4,7 мың га (3,2%), қайың – 1,1 мың га (0,7%).
## Фаунасы
Резерват фаунасы әртүрлі, соңғы түгендеу бойынша қосмекенділер, бауырымен жорғалашылар, құстар және сүтқоректілер тобын жататын омыртқалы жануарлардың 63 түрі бар. Қосмекенділер тобынан құйрықсыз қосмекенділердің бір түрі – сүйіртұмсық бақа кездеседі. Құстар тобы (бүркіт, безгелдек, үкі, қаршыға, қырғи, құладын, қара кезқұйрық, ителгі, далалық күйкентай, құр, сұр кекілік, қоңыр үйрек және т.б.) 13 отрядты, 24 тұқымдас және 43 түрді қамтиды. Қазақстанның Қызыл кітабына енген түрлері: бүркіт, безгелдек, үкі, ителгі. Сүтқоректілер тобының (сілеусін, ақкіс, қасқыр, кәдімгі түлкі, күзен, кәдімгі борсық, сібір елігі, бұлан, аққоян, ор қоян, тиін, аққалақ, жарқанат, құлақты кірпі, қосаяқ, орман тышқаны, кәдімгі тышқан, үй тышқаны, қызылұрт сарышұнақ) 6 отряды, 10 тұқымдасы және 20 түрі мекен етеді. Бауырымен жорғалаушылар тобынан – секіргіш кесіртке және кәдімгі сарыбас жылан мен кәдімгі сұр жылан ғана кездеседі
## Дереккөздер |
«Ақжайық» мемлекеттік табиғи резерваты — Атырау облысының Махамбет ауданында және Атырау қаласына қарасты жерлерінде орналасқан.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 6 ақпандағы № 119 қаулысымен Жайық өзенінің сағасында және Каспий теңізінің маңындағы жағалауда "Ақжайық "мемлекеттік табиғи резерваты" құрылды.
2009 жылдың 1 сәуірінде Жайық өзенінің сағасы мен Каспий теңізі жағалауының аумағы халықаралық маңызы бар сулы-батпақты жерлер тізіміне енгізілді. Ол көлемі жөнінен осы тізімге енген Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінен кейінгі екінші қазақстандық аймақ болды.
2014 жылы резерват ЮНЕСКО-ның биосфералық резерваттарының Дүниежүзілік жүйесіне кірді.
## Гидрологиясы
Гидрологиялық режім сәуір айларының екінші жартысында Жайық өзеніндегі су деңгейінің біртіндеп көтерілуімен сипатталады, мамыр-маусым айларында көктем-жазғы тасқындарға ауысады, ең көп мөлшері мамыр айының соңында немесе маусымның бірінші жартысында болады. Жоғары судың мөлшерінен кейін тамыздан қыркүйекке дейін әуелі тез, содан кейін біртіндеп төмендеуі басталады.
Жайық өзенінің төменгі ағысының тереңдігі жыл сайын көктемгі тасқынмен шайылатындықтан, тұрақты болып келеді. Көктемде, жоғары су мөлшері мол кезінде, су деңгейі 3-7 м-ге көтеріледі, ағындарда тереңдігі 7-ден 20 м-ге дейін жетеді, судың Жайық бойындағы орташа тереңдігі 3-5 м.
Жайық өзені тек қармен қоректенетін әдеттегі өзендерге жатады. Оның ағыны негізінен өзендер желісі жоғары дамыған жоғарғы ағысында қалыптасады. Ал Орал қаласынан бастап теңіз құйылғанға дейін, Жайық өзенінің Барбастаудан басқа салалары жоқ. Өзеннің жылдық ағысы құрғақ кезде - жылына 2 текше км, су мол кезде - жылына 12 текше километрге дейін ауытқиды. Өзендегі судың мөлшері еріген қардың қарқындылығына және Жайық өзенінің жоғарғы бөлігінің сумен қамтамасыз етілуіне байланысты.
1978 жылдан бастап Каспий теңізінің деңгейі күрт көтеріле бастады. Теңіз деңгейінің көтерілу қарқыны жылына орташа есеппен 14 см құрады, кей жылдары ол жылына 30 см-ге жетті.
Кең таяз сулар, түбінің және құрлықтың кіші еңістері, теңіз жағасының конфигурациясы, желдің белсенді қызметі судың тасу және қайту ауытқуларын дамыту үшін жағдай жасайды. Мұнда айына орташа есеппен 3-4 су тасуы және 4-5 қайтуы белгіленеді. Каспий теңізінің жағалауындағы гидрологиялық және морфологиялық процестердің басты белгілерінің бірі - бұл процесс теңіз деңгейінің айтарлықтай өзгеруі жағдайында жүретіндігінде. Желдің орташа жағдайында жағалау сызығының жылжуы 3-5 км құрайды, төтенше жағдайларда 8-12 км жетуі мүмкін, ал жағалаудың кейбір аудандарында су тасқыны 20-30 км жетуі мүмкін.
Солтүстік Каспийде су тасуларының маусымдылығы анық байқалады. Ең көп қайталануы күзде (қазан-қараша, 25,1 %), жазда (маусым—шілде, 21,3 %) және көктемде (сәуір—мамыр, 16,7 %).
## Климаты
Солтүстік Каспий аймағының климаты шұғыл континенталды және ұзақ ыстық және құрғақ жазы бар, шаңды дауылдар топырақты құрғатады, қыста қар аз және тұрақсыз. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 150 мм құрайды (50-ден 300 мм-ге дейін). Желдің орташа жылдық жылдамдығы - 5,5-7 м / с. Салыстырмалы ылғалдылық жазда 37% -дан аспайды, қыста - 80-84%. Жауын-шашын аз - жылына 150-ден 190 мм-ге дейін. Қатты желдер, шаңды дауылдар болып тұрады. Желдің жылдамдығы 5-6 м / с, сирек 12 м / с дейін жетеді. Дауылдар жылына орта есеппен 20-30 күн соғады.
## Өсімдіктер және жануарлар дүниесі
Соңғы зерттеулерге сәйкес, өсімдікер тізіміне 33 тұқымдастыққа жататын 130 түр кіреді, бұл Солтүстік Каспий аймағының қазақстандық бөлігінің флорасының шамамен 54% құрайды. Мұнда сирек кездесетін және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктерді табуға болады.
Су немесе сулы экожүйелердің өсімдіктері екі негізгі түрге бөлінеді: фитобентостар - су бағанының түбіне бекінген үлкен балдырлар қауымдастықтары және жоғары сатылы су өсімдіктері; - үстіңгі, беткі қабаттардағы гигрофиттер (қамыс, қоға т.б.), оның ішінде су бетінде жүзетін (ақ тұңғиықгүл, су жаңғағы т.б.) және су асты қабаты (мүйізжапырақ, егеушөп т. б.) өсімдіктері басымдылыққа ие қауымдастықтар.
Құстардың ішінде сирек кездесетін түрлер: қарабай, жалбағай, кіші аққұтан, мысыр құтаны, султанка. Ұшу кезінде мыңдаған қоқиқаздар, бұйра бірқазандар, қарабастар, аққулар, сондай-ақ жойылып кету қаупі бар қаздар да осында тоқтайды.
Қорықта сүтқоректілердің 78 түрі бар. Аймақтағы құрып кету қаупі төнген түрлердің тізіміне құстардың 20 түрі, жәндіктердің 24 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 2 түрі және сүтқоректілердің 2 түрі кіреді. Бекіре тұқымдас балықтар мен Каспий итбалықтары жойылу қарсаңында.
## Дереккөздер |
Семей орманы – мемлекеттік табиғи орман резерваты.
## Құрылуы мен мақсаты
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің жекелеген мемлекеттік мекемелерін қайта ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 22 қаңтардағы № 75 қаулысымен Беген, Бородулиха, Бөкебаев, Долон, Жаңасемей, Жарма, Канонер, Морозов, Жаңашулбі және Семей ормандары мен жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемелерді біріктіру арқылы құрылды. Ауданы 662 167 га. 2005 жылы құрамына Үржар ауданы әкімінің 27 қазандағы № 908 қаулысы негізінде тұрақты орман орналастыруға берілген 1610 га жер, 2008 жылы Семей қаласы әкімінің 14 тамыздағы комиссиясының қорытындысына сәйкес Знаменка ауылдық округінің босалқы жерінен 1725 га жайылым енгізілді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 21 шілдедегі № 807 қаулысымен резерваттың жалпы ауданы 804,2 га жері Бұлақ СЭС-ін салуға берілді. Қорықты құрудағы мақсат – маңызды қорғаныш функцияларын атқаратын және ерекше экологиялық, ғылыми, мәдени және рекреациялық құндылығы бар Ертіс өңірінің бірегей жалды ормандарын сақтау және қалпына келтіру.
## Географиялық орны
Абай облысының Абай, Аягөз, Бесқарағай, Бородулиха, Жарма, Үржар аудандары жерінде орналасқан. Географиялық тұрғыдан қорық аумағы Ертіс жазығы, Көкпекті-Шар ұсақ шоқылары мен Шыңғыстау таулары шегінде орналасқан.
## Флорасы
Аумағы дала, орман, шөл, бұталы, шалғынды және батпақты өсімдік түрлерінің бірегей үйлесімімен сипатталады. Жалды ормандарында жоғарғы сатылы өсімдіктер флорасының 201 тұқымдасы мен 61 тұқымның 344 түрі өседі. Олардың негізін жабық тұқымдылардың 340 түрі құрайды, оның ішінде: қос жарнақтылар - 80,59% (274 түр), дара жарнақтылар - 19,41% (66 түр). Өсімдіктері орманға тән. Қарағай, қайың және көктерек ормандарының далалық белдеуінде орналасуы бұл аумақта суқорғау мен эстетикалық маңызы зор. Ормандар құмда және жер асты сулары жақын жерде кең таралған. Мұндай аумақтардың әдетте жер бедері – қарағай немесе көктерек-қайың ормандары мен құмды далалардың кезектесуі. Орман түзетін негізгі түрлер: қарағай, қотыр қайың және көктерек. Шөп қабатында дәнекті астық тұқымдастар – қауырсынды қау және бетеге, сондай-ақ Маршалл жусаны мен дала жусандары басым. Батпақты жерлерінде – қияқ, қамыс, қосбас, гигрофитті өсімдіктер.
## Фаунасы
Қорықтағы омыртқалы жануарлардың фаунасы 354 түрден тұрады; оның ішінде дөңгелекауыздылар – 2, балықтар – 25, қосмекенділер – 4, бауырымен жорғалаушылар – 16, құстар – 234, сүтқоректілер – 83 түр. Дала зонасында жалды орман өскен құрғақ қауырсынды-бетегелі далалардың субзонасында бұлан, елік, жабайы шошқа, қасқыр, түлкі, қарсақ, шақылдақ кеңінен таралған. Құстардың ішінде бозторғай, сұр шіл, дала қыраны, дала құладыны, су қоймаларында суда жүзетін құстар басым. Жарма тармағының аумағында арқар, сілеусін, сасықкүзен, аққалақ, суыр, қоңыр аю кездеседі. Қазақстанның Қызыл кітабына енген түрлер: қара дегелек, ителгі, ақбас тырна, лашын, жыланшы бүркіт, қызылжемсаулы қарашақаз, жалбағай, арқар. Қорық аумағында 7 отрядқа жататын балықтың 25 түрі бар. Оның ішінде Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген төрт түрі – таймен, сылан, сібір бекіресі және балқаш алабұғасы. Резерватта Қазақстан жерінде мекендейтін қосмекенділердің 12 түрінің ішіндегі құйрықсыз қосмекенділер отрядынан 4 түр кездеседі – жасыл құрабақа мен кәдімгі құрбақалар, көлбақа және сүйіртұмсық бақалар. Бауырымен жорғалаушылардың 2 отрядының 16 түрі кездеседі.
## Дереккөздер |
Тараз — Қазақстандағы қала, Жамбыл облысының әкімшілік орталығы. XVIII ғасырда бұл қала Әулие-Ата деп аталған. 1936–1937 жылдар аралығында Мирзоян деп аталған. 1937–1997 жылдары Жамбыл, 1997 жылғы 8 қаңтарда тарихи атауы — Тараз атауы қайтарылды.
## Тарихы
Орта ғасырларда Тараз деген атауымен әйгілі болды. Қалаға ең бірінші келгендер Ферғана алқабының соғдылары болған. 1997 жыл бастап қалаға тарихи атауы қайтарылды. 2002 жылы Тараз өзінің 2000 жылғы мерейтойын атап өтті. Орта ғасырларда Тараз Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалаларының бірі еді. Әсіресе Қарахан дәулеті кезінде гүлденген. XIX ғасырда Әулие Ата Қоқан қамалы еді. ХІХ ғасырының 60-жылдарында Ресей империясының құрамына кірген. Кеңес Одағы кезінде Жамбыл облысының орталығы болды да, Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, облыс әкімшілік орталығы болғанын жалғастыра берді.
Тараз қаласында Айша Бибі, Бабажы-қатын, Қарахан, Тектұрмас кесенелері, Нәметбай мешіті және орта ғасырлық монша орналасқан. Қалаға көп деген өзіміздің және шетел туристері осы кесенелерді көруге асығады.
## Географиясы
### Климаты
## Халық саны
Қаланың халық саны: 357 663 адам (2019 жылғы).
Тараз қаласының халық санының 70% қазақтар. Қалада орыстар, өзбектер, корейлер, татарлар, түріктер, немістер, күрдтер, дүнгендер, қырғыздар, гректер, әзербайжандар, ұйғырлар, шешендер тұрады. Қалада «Достық үйі» бар.
Тараз қаласы халқының әр жылдардағы саны:
## Әкімшілік бөлінісі
Тараз қаласы 26 шағын ауданнан тұрады: Ақбұлақ, Қаратау, Жайлау, Салтанат, Талас, Самал, Алатау, Мыңбұлақ, Аса, Жансая, Астана, Бәйтерек, Қарасу, Арай, Кектем, Жасыл кілем, Тонкуруш, Барыскан, Бурыл және т.б.
## Тараз басшыларының тізімі
Жамбыл (Тараз) қалалық партия комитетінің бірінші хатшылары
* Федотов А. П. (қаңтар 1939 — наурыз 1940)
* Әбділдин А. (сәуір 1940 — наурыз 1941)
* Царев А. А. (сәуір 1941 — наурыз 1943)
* Санников А. М. (сәуір 1943 — маусым 1946)
* Федотов А. П. (қаңтар 1947 — мамыр 1951)
* Прохоров Н. И. (маусым 1951 — наурыз 1955)
* Кондратьев С. И. (қыркүйек 1955 — сәуір 1963)
* Бобир Н. М. (мамыр 1963 — мамыр 1972)
* Коротков В. Г. (маусым 1972 — сәуір 1975)
* Банников В. Г. (сәуір 1975 — қазан 1983)
* Додонов Ю. Е. (қазан 1983 — ақпан 1987)
* Макаров С. Н. (наурыз 1987 — наурыз 1990)
* Ахметова Л. А. (сәуір 1991 — тамыз 1991)
Жамбыл (Тараз) қалалық атқару комитетінің төрағалары
* Бученко П. В. (тамыз 1939 — қаңтар 1940)
* Глухов В. Ф. (қаңтар 1940 — қыркүйек 1940)
* Синицин В. В. (қыркүйек 1940 — қыркүйек 1941)
* Бученко П. В. (мамыр 1942 — наурыз 1943)
* Бармашев К. А. (наурыз 1943 — тамыз 1946)
* Бабинцев Ф. А. (тамыз 1946 — наурыз 1950)
* Галямин А. И. (наурыз 1950 — қаңтар 1952)
* Ескелдиев С. (сәуір1952 — қазан 1952)
* Құсайынов Т. (қазан 1952 — наурыз 1957)
* Комратов А. (наурыз 1957 — қаңтар 1965)
* Әбсеметов А. А. (қаңтар 1965 — желтоқсан 1969)
* Төребеков Т. (наурыз 1970 — маусым 1983)
* Шарафутдинов Щ. К. (маусым 1983 — мамыр 1987)
* Сүлейменов К. К. (мамыр 1987 — қазан 1990)
* Темірбеков Т. (қазан 1990 — ақпан 1992)
Тараз қаласының әкімдері
* Алдияр Әлиасқарұлы Түсіпов (ақпан 1992 — қазан 1995)
* Болат Әбжаппарұлы Жылқышиев (қазан 1995 — қаңтар 1998)
* Сейіт Қайроллаұлы Сартбаев (қаңтар 1998 — ақпан 1999)
* Болат Оспанұлы Сауранбаев (ақпан 1999 — сәуір 2005)
* Ілияс Әлімұлы Тортаев (2005 — 2009)
* Ертарғын Кәкімбекұлы Астаев (8 желтоқсан 2009 — қазан 2010)
* Бекболат Серікбекұлы Орынбеков (қазан 2010 — 31 желтоқсан 2013)
* Нұржан Сәбитұлы Календеров (31 желтоқсан 2013 — 2 наурыз 2017)
* Рүстем Рысбайұлы Дәулет (2 наурыз 2017 — 23 сәуір 2018)
* Ғалымжан Райлұлы Әбдірайымов (23 сәуір 2018 — 12 сәуір 2019)
* Қайрат Әскербекұлы Досаев (24 сәуір 2019 — 22 қараша 2019)
* Айтқазы Даулетқұлұлы Қарабалаев (3 желтоқсан 2019 — 19 наурыз 2021)
* Ержан Жұматұлы Жылқыбаев (19 наурыз 2021 — 5 тамыз 2022)
* Бақытжан Әмірбекұлы Орынбеков (5 қыркүйек 2022 жылдан бастап)
## Табиғаты
Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақ-Дала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Бедердің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді.Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді. 27,8 мың га алаңды құрайтын балық шаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде дөңмаңдай, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған. Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар:
* мемлекеттік (кешенді) қаумал «Берікқара шатқалы» 17,5 мың га алаңды алады, онда қызыл кітапқа енгізілген аса бағалы ағаш бұтасының және шөп өсімдігінің 50-ден астам түрін, ал жануарлардан – арқарды, үнді жайрасын, жұмақ шыбыншыны кездестіруге болады;
* жалпы алаңы 3,07 мың га құрайтын мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумал «Қарақоңыз шатқалы» (ботаникалық), Зайлы Алатаудың батыс сілемінде орналасқан. Алма, шие, алша, жүзім ағаштарының жемісті көшеттері үйеңкі орманның, боз қарағанның, тұт ағашының, түйе жаңғағының алаңдарымен ауыстырылады;
* жалпы алаңы 1 миллион га құрайтын Андасай мемлекеттік (кешенді) қаумал (зоологиялық) Мойынқұм ауылынан батысқа Шу өзенінің жағасының бойында орналасқан. Өсімдік қабатында селеу шөбі, бетеге, қара сексеуіл, талдың ну бұтасы басымды. Жануарлар әлемінде арқарлар, құландар, джейрандар, еліктер, қабандар, қояндар, қырғауылдар, құрлар басым.
## Өндірісі
Таразда қаратау тауларының бөктерінде Қаратау фосфор зауыты жұмыс істеп тұр. Бұл зауыт фосфор шығарудаң әлемде беделді орындардың бірінде. Облыста 3 зауыт ашылған болатын, солардың бірі «Жамбыл фосфор зауыты», «Химпром», «Жаңа Жамбал фосфор зауыты». Қалада темір құрастырушы зауыты, автожөндеу зауыты, «Автобөлшектер» зауыты т.б. зауыттар жұмыс істеп тұр.
## Бұқаралық ақпарат құралдары
### Газеттері
* Жамбыл-Тараз — 1996 жылдан бері апта сайын шығатын саяси-қоғамдық газет.
* Магнолия — 1995 жылдан бері апта сайын шығатын облыстық газет.
* Новый регион — 1999 жылдан бері апта сайын шығатын ақпараттық-жарнамалық облыстық газет.
* Знамя труда — 1919 жылдан бері шығарылып келе жатқан орыс тілді газет.
### Телевизия
* «Қазақстан-Тараз» — Жамбыл облысының өңірлік телеарнасы.
* «77 TV» телеарнасы.
### Ақпарттық агенттіктері
* «Эк-Спорт» (экономика-спорт)
## Суреттері
*
*
*
*
*
*
## Бауырлас қалалар
* Фресно, Калифорния, АҚШ
* Сиэтл, Вашингтон, АҚШ
* Сиань, Қытай
* Тревизо, Италия
* Кобдо, Моңғолия
* Кечкемет, Мажарстан
* Челябі, Ресей
* Самарқан, Өзбекстан
* Талас, Қырғызстан
* Ош, Қырғызстан
## Дереккөздер
## Тараз қаласының сайттары
* Тараз қаласының сайты Мұрағатталған 11 қаңтардың 2016 жылы.
* Тараз қаласының ақпараттық сайты
* Тараз қаласының ақпараттық порталы
## Тағы қараңыз
* Тараз қаласының құрметті азаматтары
* Тараз (футбол клубы) |
Мемлекеттiк табиғи қаумал – мемлекеттiк табиғи-қорық қорының бiр немесе бiрнеше объектiлерiн сақтауға және молықтыруға арналған шаруашылық қызметтiң тапсырыстық режимi немесе реттелмелi режимi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
## Қазақстан қаумалдар тізімі
### Зоологиялық қаумалдар
### Ботаникалық қаумалдар
### Кешенді қаумалдар
## Жергілікті маңызы бар қаумалдар
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Мемлекеттiк табиғат ескерткiшi — экологиялық, ғылыми, мәдени және эстетикалық тұрғыдан алғанда жекелеген бiрегей, орны толмайтын, құнды табиғи кешендердi, сондай-ақ мемлекеттiк табиғи-қорық қорының объектiлерiне жатқызылған шығу тегi табиғи және жасанды объектiлердi қамтитын ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
## Қазақстан табиғат ескерткіштер тізімі
## Тағы қараңыз
* Қазақстандағы Юнеско Әлемдік мұра нысандар тізімі
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы — Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде Күршім, оңтүстігінде Азутау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1 449,3 метрлік абсолюттік биіктікте жатыр. Ең биік нүктесі — 3304,5 метр (Ақсу-Бас тауы).
Марқакөл қорығы - республикамызда құрылған алтыншы мемлекеттік қорық. Бұл қорықтың ұйымдастырылуындағы негізгі мақсаты - маңайда сирек кездесетін бағалы аңдарды, құстарды, өсімдіктерді және көктемде балық уылдырық шашатын өзендер арналарын қорғап, сонымен бірге орман мен айдын көлдерін, тау, өзендердің әсем табиғатын табиғи қалыпта сақтау. 1976 жылы құрылған. Марқакөл қорығы – Шығыс Қазақстан облысындағы Алтай тауының, Азу мен Күршім жоталарының аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде орналасқан. Қорықтың жалпы ауданы 71 мың га, оның 44 мыңын көл айдыны құрайды. Оның 3756 гектары тегіс орман, ал жайылым 21 гектардан асады.Қорық аймағындағы климат қатаң континентті. Мұндағы Қазақстан аймағы үшін қаңтардың ең төмен орташа температурасы -26оС, -27оС, кейде аяз- 55 оС – қа дейін жетеді. Шілденің орташа температурасы + 14 оС, + 17 оС, ең жоғарғысы + 30 оС- қа дейін жетеді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 400 мм-ге жуық.
Марқакөл қорығы – жан-жануарларларға аса бай, көркіне көз тойғысыз Оңтүстік Алтай алқабының биік таулы өңірі мен Марқакөл көлінің табиғатын комплексті қорғау үшін ұйымдастырылған. Марқакөл – Алтайдағы Күршім мен Азу жотасының аралығындағы терең ойпатта шалқып жатқан үлкен, мөлдір сулы, балықты көл. Оның айналасы тасты, орманды тау. Бұл көлге бірнеше өзендер мен бұлатар, жылғалар құяды. Көлдің оңтүстік жағалауы жарқабақты, ал солтүстігі - аласа, жазықтау болып келеді. Көлге айналасындағы тау-жоталарынан ірілі-ұсақты 28 өзен құйса, одан жалғыз ғана Қалжыр өзені ағып шығады.
Қорықта көптеген шипалық мәні бар жоғарғы сатыдағы өсімдіктер де баршылық. Енді солардың кейбіреуіне тоқталсақ. Самырсын немесе Сібір Қарағайы - жаңғағы жеуге жарайтын өте бағалы ағаш. Көп уақытқа дейін Сібір қарағайын жаңғақ алатын өсімдік ретінде кесуге тиым салынып келген. Өйткені оның жаңғағы 65 процентке дейін май береді. Жаңғақ тайгада нанның, еттің, жұмыртқаның орнынын ауыстырады. Жаңғақтан сібірліктер жоғары сапалы май және кілегей алған. Сібір қарағайының жаңғағы – ормандағы жан- жануарлардың тіршілік арқауы. Жаңғақ піскен кезде бұл жерге орман тышқандары, барша тышқан, самырсын торғайлары жиналып таласа- тармаса қысқы азықтарын жинайды. Самырсын көне заманнан сақталып қалған реликт өсімдіктердің қатарына жатады. Тайганың бұл бағалы ағашы көп жасайтын өсімдіктердің қатарына жатады. Дәрілік өсімдіктерден аралий мен алтын тамыр кездеседі.Жалпы Марқакөл қорығы мен оны мекендеген жануарлар әлемі ерекше қорғауға алынған.қорықта теңіз деңгейімен салыстырғанда 1400-1500 метр биіктікте бес биіктік белдеуі бар. Таулы тайга белдеуі, тау шалғыны белдеуі, таулы тундра белдеуі және Нивальдық (қарлы) белдеу (2800-3000 метр биіктікте).Қорықтың өсімдік жамылғысынан орманда, негізінен, Сібір балқарағайы, шырша, қайың, көктерек өседі.Қорықта жануарлар дүниесі мен өсімдіктер түрін сақтау үшін ғылыми жұмыстар жүргізіледі.Қазіргі Марқакөл қорығының табиғат байлығын, оның таңғажайып сұлу көрінісін қазақтың көрінекті жазушысы Ж.Аймауытов «Ақбілек» атты романында ерекше атап көрсеткен.
## Қазіргі ауданы
Қорықтың жалпы ауданы 71367 га, оның 26917 га-сын құрғақ жер, ал 44450 га- сын көл алып жатыр. Қорық үш бөлікке бөлінген: 1. оңтүстік- таулы- орманды алқап- 6250 га, ол көлдің оңтүстік жағалауы мен Азу тауының солтүстік беткейін алып жатыр; 2. Көл жағалауы- 609 га, Тополевка мен Жирен Байтал өзенінің сағаларындағы солтүстік жағалаудың азғантай жерін қамтиды; 3. Солтүстік таулы- орманды алқап- 20050 га, Тополевка, Таутекелі, Тихушка, Сорвенок өзендерінің жоғарғы жағында Күршім жотасында орналасқан. Бұдан басқа Урунхайка өзенінің сағасындағы орталық усадьбаның 8 га жерін алып жатыр. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының айналасы ені 2 км болатын үзік сызықты қорғау аумағымен қоршалған.
## Әкімшілік орналасуы
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Шығыс Қазақстан облысында, Оңтүстік Алтайдың шығысында Марқакөл қазаншұңқырында орналасқан. Ол солтүстігінде Күршім, оңтүстігінде Азу тау жоталарының арасында орналасқан Алтайға тән тектоникалық ойпатты алып жатыр. Көл 1449,3 метрлік абсолюттік биіктікте жатыр. Ең биік нүктесі 3304,5 метр (Ақсу- Бас тауы).
## Табиғи жағдайы
Физикалық-географиялық сипаттамасы (табиғи аймағы, климаты, гидрологиясы, негізгі ландшафттары, геологиясы, топырағы):Қорық Оңтүстік Сібір тауларының құрамына кіретін Оңтүстік Алтай тауларының шегінде орналасқан. Таулармен және Орта Азияның шөлді және жартылай шөлді аймақтарымен, Қазақ даласымен және орманды даламен шекаралас орналасқан Марқакөл көлі үнемі олардың әсерін сезінеді және олардың әрқайсысының өзіне тән табиғаты қорықтың табиғатында да өз көрінісін тапқан.Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Оңтүстік Алтайдың табиғат кешенін, сондай- ақ бірегей альпі өзені Марқакөл көлін табиғи қалпында сақтау мақсатында құрылған. Марқакөл- Алтайдың ірі су қоймасы. Көл созылған сопақша формалы, солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа қарай созылып жатыр. Су жинайтын бассейнінің көлемі 1180 кв. км құрайды. Көлдің ұзындығы- 106 км, ені- 6-19 км, ауданы- 455 кв. км, жағалауының ұзындығы- 106 км, көлдің орташа тереңдігі- 14,3 метр, максималды тереңдігі- 24-27 метр. Көлдің шарасында 6,5 кубометр су жиналған.Марқакөл көлінен басқа қорықтағы негізгі қорғау объектілері, олар – Солтүстік Сібір таулары үшін қалыпты болып саналатын биік таулы ауданның балқарағайлы, самырсынды және шыршалы ландшафтары; Марқакөлге ғана тән майқан, хариус, талмабалық, теңгебалық түршелерінің жергілікті бірегей балықтар әлемі, құрамына біздің республикамызда, тіпті дүние жүзінде сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлердің көптеген қатары кіретін бай және сан алуан құстар мен сүт қоректілер.Марқакөл көлінің пайда болуы альпілік тектоникалық циклдің ширек ғасырлық кезеңіндегі мұз дәуірімен байланыстырылады. Ол дәуірде жоғары көтерілулер мен жарылулардың нәтижесінде қазіргі жоталар мен тауаралық ойпаттардың өзіндік жүйелері пайда болды. Олар кейіннен мұз қатулардың әсеріне ұшырады. Мұның іздерін Күршім жотасының су айырықтарынан анық байқауға болады. Марқакөл көлінің қазаншұңқырына орташа таудың бөлшектенген, сүйір шыңды, тік беткейлі тау бедері тән. Тау беткейлері терең өзен алаптарымен кесіп өтілген. Күршім тау жоталарына таңқаларлық тау жұрнақтарынан құралған жартасты шыңдар мен тау айдарлары тән. Көптеген таулардың ұшар бастары ірі сусыма тас сынықтарымен жабылған, олар тастан құралған «өзендермен»- курумниктермен тау беткейінен төмен қарай түседі. Жотаның солтүстік- шығыс бөлігі ірі үзік- үзік шатқалдармен, каньондармен бөлінген. Ал бұлардың ортасында төменде таңғажайып әдемі көкпеңбек альпі көлі жатыр.Азу тау мен Сорвенковский белок жоталары үшін су айырықтарының бастары тегістелген, күмбез тәрізді жоталы тау бедері тән. Су айырықтар кей жерлерде бөлек- бөлек жартастары бар, кейде маңайы шашылған шойтастар мен плиталарға толы тегістелген жер не жазық сипатты болып келеді. Мұнда альпі щалғындығы мен тау тундрасы анағұрлым байсалды көрінеді, ал қалың ергежейлі қайыңдар мен талдардың орнын аршалар басқан. Тау жоталарының баурайы төменде тау өзендері мен бұлақтары ағып жатқан терең тайга бөлшектерінен тұрады және анағұрлым тік. Көлдің жағалауы батыста, солтүстікте және солтүстік- шығыста ені 1-2 км көл айдынын құраса, ал оңтүстігі мен оңтүстік- шығысында Азу тау жотасы көлге кіріге жанасатындықтан анағұрлым жіңішке болып келеді.Тау жоталарынан көлге келіп түсетін салалардан пайда болған мүйіске ұқсас жерлер осы өлкеге тән көрініс.Климаты континенталды, қары қалың, қысы қатал, ал жазы қоңыржай жылы болады. Марқакөл- Қазақстанның ең суық ауданы: ең төменгі температурасы – 55 градусқа дейін төмендейді (Орловка ауылының маңайы). Бұл жерде Оңтүстік Алтайдағы жылдық ең төменгі орташа температура тіркелген (-4.1 градус), қаңтарда орташа температура 25.9 градус болғанда, шілде айының ең төменгі орташа температурасы 14.1 градус. Жазда температура 29 градусқа дейін көтерілсе, қыста -40-44 градусқа, кейдк – 53 градусқа дейін төмендейді. Күндік орташа температура 0 градустан жоғары деңгейде 162 күн, ал 0 градустан төмен деңгейде 203 күн тұрады. Аязсыз кезең- 60-70 күн. Урунхай ауа- райын болжау жөніндегі постың деректері бойынша көпжылдық орташа температура 0 градустан жоғары деңгейге ауысатын күн- 5 мамыр. Жылдық жауын- шашын мөлшері 321- ден 731- ге дейін ауытқиды. Айлық абсолютті ең жоғарғы жауын- шашын мөлшері 110-120- ға дейін жетуі мүмкін. Жылдың суық кезінде (15 қазаннан 5 мамырға дейін) 230-266 мм жауын- шашын жауады. Алғашқы қар қазан айының бірінші онкүндігінде байқалады. Тұрақты қар жамылғысы қараша айының бірінші онкүндігінде, ал кей жылдары қазанның аяғында қалыптасады. Қардың орташа қалыңдығы 40-70 см, ал кей жылдары 150 см- ге жетеді. Қар 160- 170 күн жатады. Өзен жағалауларында қар әдетте мамыр айының бірінші онкүндігінде, тауда- мамыр айының аяғында- маусым айының басында кетеді. Қар мамыр айының екінші онкүндігіне дейін жаууы, кейде тіпті тамыз және қыркүйек айларында басталуы мүмкін.Жел көбіне оңтүстік шығыстан соғады. Бір жылда соғатын қатты жылдар мен дауылдардың саны 6- дан 12- ге дейін. Ең қатты жел- жергілікті шүмек желі. Ол кейде көктемде және жазда Марқакөл көлінің бетінде толқындарының биіктігі 1-2 метр болатын дауыл тудырады. Келесі бір жел- жергілікті жерде тихушка деп аталады. Ол оңтүстіктен соғады, көл бетіне қобалжу тудырады, жергілікті ырым бойынша- бұл ауа- райының өзгеретінін білдіреді. Анда- санда темірбек және маральник атты қатты дауылды желдер соғады. Кешкі және түнгі солтүстік желі- урынхай желі жыл бойы солтүстікке қарай үнемі соғып тұрады.Жағалауы аз тілімделген, ирек сызықты, кей жерлерінде аздап шығып тұрған мүйістері мен кішкентай бұғаздары бар. Жағалауы көбіне лайлы, батбақты, сонымен қатар малта тасты, қойтас тасты және құмды. Жағасында қалың талдар, шоқ қайыңдар, шыршалар өседі, кей жерлері батпақ және жанаса жайласқан шалғынды кеңістік болып келеді. Марқакөл көлінің түсі өзінің әртүрлілігімен және әдемілігімен таң қалдырады: ашық күндері көл көк немесе көгілдір, ауа-райының өзгеруіне байланысты қара сұр немесе күміс реңдес түске енеді. Көл шарайнасы күні бойы әлденеше рет өзгереді. Көлдің суы ультратұщы, өте жұмсақ, аздаған қышқыл, кальций тобының гидрокарбонат класына жатады. Қыста көл қатады. Мұз құрсауы қазан айының екінші онкүндігінде пайда болады, мұз қататын орташа уақыт- 20 қараша. Қалжыр өзенінің бастауы қыста қатпайды, ал қыс жылы болғанда Марқакөл көліне құятын кейбір тау өзендерінің арнасы қатпай қалады. Мұздың қалыңдығы 60-120 см-ге жетеді. Көл мұздан мамыр айының бірінші онкүндігінде ашыла бастайды, ал толығымен мамыр айының аяғында ашылады. Көлге 95 ағын сулар келіп құяды, ал Қара Ертістің негізгі саласы болып саналатын жалғыз Қалжыр өзені (ұзындығы 128 км) ағып шығады. Көлге құятын өзендердің ішіндегі ірілері- Тополевка- 23 км, Төменгі Еловка- 9,5 км, Матабай- 7,5 км, Жирен- Байтал- 7,5 км және басқа да анағұрлым жіңішке арналы (2-3 метр) және онша терең емес (1-3 метр) және қарқынды жылдам ағысы бар кішкентай өзендер құяды. Әдетте бұл тау өзендерінің жоғарғы ағысында сарқырамалар болады.Марқакөл ойпатының топырақ қабаты тік белдеулікпен сипатталады. Шалғынды- далалы белдемде шалғынды- шымтопырақты сілтісіздендірілген және орманды- шалғынды топырақ (шығыс жағалау), сондай- ақ қаныққан қара топырақ тәріздес шалғынды орман топырағы көп. Жағалауда шалғынды- батпақты және жайылма сулы- шалғынды топырақ араласқан әртүрлі батпақты топырақтар көп кездеседі.Жер бетіне жақын жатқан жер асты сулары учаскелерінде батпақты шымтезекті- қопалы топырақ қалыптасады. Таулы- орманды белдемде таулы- орманды, әлсіз және жабық күлгінденген таулы-шымтопырақты, шалғынды оңтүстік және қара топырақ тәріздес таулы- орманды топырақ қалыптасады. Таулы- шалғынды белдемде альпілік шымтезекті, күлгінденген, толық қанықпаған (оңтүстік беткей бойынша) таулы- шалғынды субальпілік топырақ жақсы қалыптасқан. Таулы- тундралы белдемде таулы- тундралы күлгінденген және әлсіз және ірі қарашірік топырақ басым болып келеді.Қорықта жота баурайларын алып жатқан, кейде көл жағалауына дейін түсетін балқарағайлы және самырсынды ормандар қалыпты жағдай. Ормандар үшін аңық байқалатын экспозиялық орайластық тән. Тайга ормандары тәрізді анағұрлым қалың ормандар солтүстік және батыс беткейлерде, сиректеулері- шығыс, аздары- оңтүстік беткейлерде орналасқан. Ормандар жеміс бұталарының көптігімен, қалың биік шөптерімен және бұзылмаған табиғи қалпымен таң қалдырады. Жота беткейлерінің су айырықтарында шөптерге бай субальпілік шалғын жақсы дамыған. Шөптердің ішінде көптеген марал тамырлары- сафлор тәрізді левзей, сондай- ақ Алтай тұрғындары арасында аса жоғары бағаланатын халықта қызыл тамыр аталатын тиынтақ көп кездеседі. Өзендер мен бұлақтардың тасты арналарында өзінің қасиеті жағынан қиыршығыстық женьшеньге (тамырдәрі) ұқсас атақты алтын тамыр- қызғылт семізот кездеседі. Таулы тундрада тал мен қайыңнан өсіп шыққан таңқаларлық «ергежейлі ормандар» кең таралған.Қарлы шыңдарда жаз уақытында да қыс тынысын сезуге болады, ал тау етегінде көктем патшалығында болып, алғашқы тау жауқазының гүл ашуына куә болуға болады. Осы жерден көз тартарлық Алтай тауларынын панорамасын және Алтай тауларының тәңірі- Мұзтау тауын көруге болады.
## Өсімдіктер әлемі, сирек және аса бағалы түрлер
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының аумағы Оңтүстік Алтай таулы және орманды- шалғынды дала аймағының орманды- шалғынды дала орташа және биік таулы геоботаникалық ауданының шегінде жатыр. Қазақстанның оңтүстік далалары, Орта Азияның жартылай шөлейттері және Оңтүстік Сібірдің тайга ормандарының шекералас болуы, таулы жер бедері, әртүрлі климаттық жағдайлар қорықтың өсімдіктер әлемінің өзінше ерекше және бай болуына әсерін тигізді. Қорықта 1000 аса жоғары сатылы өсімдіктер, оның ішінде 12 түрлі ағаш және 22 түрлі бұта бар. Шөптесін өсімдіктер ішінде көпжылдық өсімдіктер басым болып келеді.Қорықтың өсімдіктер әлемінен 14 экологиялық топты атауға болады. Мезофит тобы көп, өсімдіктердің жақсы білінетін биік таулы белдемі психрофиттердің санының көп болуына себебін тигізеді. Өсімдіктер әлемініңде гидрофиттер мен гигрофиттердің болуы ірі су қоймасының ашылуымен байланысты. Петрофиттер жартастың жалаңаштануымен, а ксерофиты және мезофиты- оңтүстік далалы беткейлермен ұштастырылады.
Қорықта таралу аумағы қорықпен ғана шектелген өсімдіктердің жергілікті түрі жоқ. Бірақ мұнда алтай рауғашы, алтай уқорғасыны, қызғылт семізот- алтынтамыр, қазоты сияқты алтайлық жергілікті түрлер өседі.
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы аумағында 5 биіктік өсімдік белдемі байқалады: 1. Шалғынды дала2. Таулы- тайгалы3. Субальпілік4. Биік таулы5. Егіндік
Шалғынды дала белдемі- теңіз деңгейінен 1450-1600 метр биіктікте, жиматарғақ, түлкіқұйрық, шалғындық атқонақ, құрғақ айрауық және басқа астық тұқымдас әртүрлі шөптері бар көлдің жағалау жолағымен ұштасады. Шөп жамылғыларында жіңішке жапырақты күреңот, Лобель тамырдәрісі, көкшіл сұр қоянбұршақ, тілік балдырған, кәдімгі маралоты және басқа өсімдіктер кездеседі. Шөптің биіктігі 0,5- 1 метр. Қалың бұталарды татар үшқаты, орташа тобылғы, тікенекті итмұрын құрайды. Оңтүстік беткейлерде кәдімгі бетеге, шалғындық атқонақ, дала қоңырбасы, будан бөзкілем, коптамырлы сарғалдақ және басқа өсімдіктердің бетегелі- шалғынды топтары таралған. Таулы беткейлерде тошала, сібір бөріқарақаты, жуалар- қыржуа, желілік және қызғалдақ тәрізді, алтай рауғашы өседі. Көктемде оңтүстік беткейлерде дала шұғылығы, алтай шырышы, ашық құндызшөп және ала күлтелі қызғалдақ гүлдейді.Таулы- тайгалы белдемде- теңіз деңгейінен 1450- 1900 метр биіктікте балқарағайлы орман көбірек. Негізгі орман құрайтын түр- сібір балқарағайы. Қорықта балқарағайлы орманның 19 түрі бар. Олар қорық аумағының 20%-н алып жатыр және орманды аймақтың 61 %-н құрайды. Балқарағайлардың орташа жасы 160 жыл, ағаштың орташа биіктігі 20-30 метр. Ағаш құрамын құрауға қотыр қайың, бірен- саран сібір самырсыны қатысады. Орман маңында татар бөріжидегі, Мейер қарақаты, кәдімгі таңқурай, орташа тобылғы, тікенекті итмұрынның қалың бұталары өседі. Шөп жамылғыларында жиматарғақ, жіңішке жапырақты күреңот, кәдімгі сәлдегүл және басқалар бар. Ылғалды жерлерде Лобель тамырдәрісі өседі. Қалың шөптің биіктігі 1-1,5 метр, қалың шөп жамылғысы 80- 90%- ды құрайды. Солтүстік беткейлердің жоғарғы бөлігінде балқарағай, қотыр қайың, көктерек пен сібір шетені араласа орналасқан сібір самырсынынан тұратын күңгірт қылқанды орман кең тараған. Таза самырсын ормандары азғантай жерді- бар- жоғы 1%- ды алып жатыр және тік солтүстік беткейлердің жоғарғы бөлігінде орналасқан. Ағаштардың негізгі құрамын сібір самырсыны құрайды, ал сібір шетені, қотыр қайың толықтырады. Ағаштардың биіктігі 20-25 метрге жетеді, орташа жасы 90-100 жыл. Ағаштың ұшарбастарының жанасу көрсеткіші 0.8-0.9. Орман маңайындағы бұталар нашар дамыған және оны алтай үшқаты және мейер қарақаты құрайды. Сирек және аласа шөп жамылғысы (жабылуы 15-20%) қияқөлең, ақ гүлді қазтамақ, ботагөз, көк сұр қоянбұршақтан тұрады. Жасыл мүктер қалың жамылғы құрайды. Орманның жоғарғы шекараларында (1900 метрден жоғары) тасты беткейлерде сібір самырсыны жатаған болады. Марқакөл көліне құятын өзендердің алабында және оның жағалауында таулы- алапты шыршалы ормандар кең тараған. Негізгі орман құрайтын ағаш сібір шыршасы және оған сібір майқарағайы, сібір самырсыны, қотыр қайың қосылады. Ағаштардың биіктігі 20-30 метр. Мұнда әрдайым қаракөлеңке, дымқыл және тыныш. Топырақты күрең- жасыл мүктер, қияқөлең, қыналар, қырықбуындар мен сушырмауықтар жауып жатады. Құлаған ағаштар (жел құлатқан, дауыл құлатқан) ағаштар көп. Орманның маңы онша өспеген, қара және Мейер қарақаты, алтай ұшқаты кездеседі. Ағаштардың бұталарынан түтеленген сабалақ сұр қыналар салбырап тұрады. Бұл ормандардан әдемі солтүстік орхидеяларын: жапырақсыз орашық, үш сыздық маржантамыр, Фукс және балтық сүйсіндерін көруге болады. Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының аумағы арқылы самырсын қарағайының оңтүстік таралу шекарасы өтеді. Сондықтан ол бұл жерде сирек.Субальпілік белдем- теңіз деңгейінен 1900- 2000 метр биіктікте, биік шөпті альпі шалғындарымен танымал. Шөптің қалыңдығы 50 см- ден 100 см- ге дейін, топырақты жабуы 70- 80%. Осы жерге тән өсімдіктер: ірі жапырақты сарғалдақ, оңтүстік сібір тиынтағы, ақ гүлді қазтамақ, Флоров шұбаршөбі, жалпақжапырақты шұбаршөп, әртүрлі жапырақты тікенқурай, сафлор тәрізді рапонтикум және басқалар.Биік таулы белдем- теңіз деңгейінен 2000- 3000 метр биіктікте, бұл белдеуге альпі шалғындығы мен тау тундрасы аймағы кіреді. Аласа шөпті альпі шалғындығы өте әдемі. Астық тұқымдастар мен ашық көгілдір теңбіл қияқөлеңдердің арасынан шөмішгүл, ірі гүлді жыланбас және ірі жапырақты шерменгүл, ашық қызыл сары алтай күнгелдісі, сары сарғалдақ, алтай шегіргүлі мен ашық бұтақты көкнәр, оңтүстік сібір тиынтағы және қандыгүл көзге түседі. Бұлардың бәрі 10 см- ден 20 см- ге дейін ғана болатын аласа шөптер.Тауға қарай биіктей түскен сайын өсімдіктер де климаттың қатал жағдайына сай бейімделе өседі. Олар жерге төселіп жабыса түсіп жастықша тәрізді әртүрлі форма құрайдыБиік таулы тундра- альпі шалғындығынан жоғары басталады. Қорықта арасында алтай шегіргүлі, алтай сарғалдағы және басқалары бар мүгі, қынасы басым мүкті- қыналы тундра, дөңгелек жапырақты қайың мен ергежейлі талдары (0,5 метрден 1,0 метр биіктікке дейін) бар бұталы (аласа қайыңды) тундра, арша теңбілдері бар шөптесін тундраның әртүрлі құрылымдары кең тараған. Су айырықтарда таулы тундра тараған. Өсімдіктер жаппай жамылғы құрамайды, шығыр тасты және тасты учаскелердің арасында теңбіл- теңбіл болып орналасады. Мұнда төрт тұқымды семізот, сібір тасжарғаны, әсем кесте жусан, сібір тасшүйгіні өседі.Егіндік белдемі- 3000 метрден жоғары, Күршім жотасын алып жатыр. Жоғары өсімдіктер жоқ. Тастар мен жартастардан аздаған қыналарды байқауға болады.Марқакөл табиғи қорығындағы суда өсетін өсімдіктерді айтсақ, Марқакөл көліндегі суда өсетін жоғары өсімдіктердің 30- дан аса түрін атауға болады. Жағалау белдеуін қамыс тәріздес субидайық, қарақошқыл айрауық, торсылдақ қияқ, мұрын қияқ, батбақ зиягүлі, бірдей түлкіқұйрық және басқалары құрайды. Таяз суда өзен қырықбуыны, батбақ келтебасы, жалпақ жапырақты қоға, улы утамыр, кіші балықот өседі. Тереңірек жүзгіш жебежапырақ, үш құлақты балықот, масақты егеушөп аймағы басталады. 0,5- 1,0 метр тереңдікте қос мекенді самалдық кең тараған. 1-1,5 метр тереңдіктен қамтыма сабақты, жүзгіш, жылтыр шалаңдардың, шоқ болбырдың таралу аймақтары жақсы байқалады. Көл айдынының барлық жерінде батырылған мүйізжапырақ кең тараған. Қорықта азықтық, дәрілік, тағамдық, балшырындық, техникалық, эфир майлы өсімдіктер түрлерінің көбі өседі.Мұнда әртүрлі дәрежедегі Қызыл кітаптарға енгізілген өсімдіктерден қар дәуаяғы, сібір қандығы, сафлор тәрізді рапонтикум (марал тамыры), дала шұғылығы, қызғылт семізот (алтынтамыр), алтай рауғашы, әртүрлі жапырақты қызғалдақ, сабақсыз бипан, жапырақсыз орашық қорғалады. Қорықта Алтай жергілікті түрлерінен жіңішке жуа, алтай рауғашы, ашық құндызшөп, ғажап тегеурінгүл, алтай уқорғасыны, алтай сарғалдағы және ірі жапырақты сарғалдақ, суық семізот, сабақсыз бипан және қазоты өседі.Қорық аумағында көптеген бағалы түрлер: марал тамыры, алтынтамыр, тиынтақ, дала шұғылығы, кәдімгі сәлдегүл немесе кәдімгі шұғылық, жұқа жапырақты бадан, алтын шоқсары, кәдімгі киікоты, шілтер жапырақты шайқурай, қара жидек, итбүлдірген (қызылжидек), итмұрын және басқа да өсімдік түрлері өседі.
## Фауна және жануарлар дүниесі, сирек және аса бағалы түрлер
Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар дүниесі де әртүрлілігімен ерекшеленеді. Әсіресе қазіргі кезде де аз зерттелігендердің қатарында қалып отырған омыртқасыздар әлемі сан алуан. Қорықта сирек кездесетін әдемі көбелектер- аполондар және махаондар, сондай- ақ алқызыл көбелек, ақкөбелек, ошаған көбелегі, қалақай көбелегі, қарала көбелек, көккөбелек, перламутрлы көбелектер және басқалары кездеседіОмыртқасыздардың су фаунасы әжептәуір зерттелген: қалқыма су организмдерінің 60 түрі, су түбі организмдерінің- 136 түрі, тұщы су малюскаларының- 11түрі ұсынылады. Қос мекенділердің ішінен сүйіртұмсық бақа, анда- санда кәдімгі құрбақа кездеседі. Бауырымен жорғалаушылардан кәдімгі сұржылан көп. Дымқыл шоқ қайыңды, шыршалы ормандарда және мүкті майқарағайлы ормандарда тірі туатын кесіртке, далалы тау беткейлерінде сұр кесіртке кездеседі.Марқакөл көлінде түршелік деңгейдегі жергілікті түрге жататын 4 түрлі балық мекендейді. Сібір майқаны- Марқакөл тарихының бүкіл бір дәуірінің символы және қорықтың эмблемасы болып саналады. Балықтың көптігінің және ең алдымен сібір майқанының (ускуч) арқасында өзен маңайына қоныстану басталда. Алтайда сібір майқаны «ускуч» деген атпен танымал (бұл түрік тіліндегі атаудың шығу тегі қазіргі күнге дейін жұмбақ болып келеді). Уылдырық шашатын орындарда майқан пен хариусты (қарауыз) бақылаусыз және жыртқыштықпен аулау олардың қорының азаюына және балық шаруашылығының жаппай құлдырауына әкеліп соқты. Майқан негізінен көлдің тереңдеу жағын мекендейді. Мамыр айының басында майқандар мен хариустар тау өзендері мен ірі бұлақтардың сағаларында жиналады және уылдырық шашу үшін олардың бас жағына қарай жанталаса жоғары өрлейді. Қорық өзендерінен қазірдің өзінде ұзіліссіз жоғары өрлеген балықтар легін көруге болады. Өзен арналарының жіңішке жерлерінде майқандар бір- біріне жақынырақ жүзіп, суды шапшыта қайраңдардың бірінен соң бірінен өтеді. Осындай жерлерде, әсіресе сарқырама шұңқырларында, жағалаудағы, құлама үйінділердегі шайынды суларда балықтар көп жиналып қалады, тіпті қиналмай қолмен ұстап алуға болады. Кейде олар осы құлама үйінділерден, шұңқырдан шұңқырға, шұңғымадан шұңғымаға өтіп суы аз бұлақтармен ұрпақ жалғастыру үшін өздерін өлімге тігіп жоғары өрлейді.Қызықтылығы жағынан осы түрден кем емес екінші жергілікті түр- хариус (қарауыз). Бұл- сирек кездесетін әдемі балық. Оның түрі ашық түрден қою түрге дейін өзгеріп тұрады, күміс қабыршақты, екі бүйірінде ұзынынан ұзақ теңбіл таңбалары бар. 1 Жастан 6 жасқа дейінгі хариустың ұзындығы 12-36 см, салмағы 21-480 грамм, кейде 700 грамм болады. Хариус негізінен көлде өмір сүреді. Тек уылдырық шашатын кезде майқап сияқты ұрпақ жалғастыру үшін жоғары жаққа қарай өрлейді. Өсімталдығы өте жоғары, 900- 4100 уылдырық шашады.Көлде талма балықтар да кездеседі, бұл- ұзындығы 5-22 см, салмағы 80 грамға дейін болатын қызық және жұмбақ балықтар. Олар көбінесе су түбінде өмір сүреді және түнгі уақыттарда жүзеді. Марқакөл талмалары бір- бірімен дене құрылысы және өмір сүру дағдыларына сәйкес ерекшеленетін екі нәсілден тұрады. Жай өсетін нәсіл негізінен өзендерді және көлдің суы аз шығанақтарын мекендейді, ал тез өсетін нәсіл терең суларды мекендейді және өзендерге тек уылдырық шашу үшін келеді.Көлде теңге балық көп. Ұсақ теңге балықтардың арасында ұзындығы 17 см және салмағы 70 грамға дейін ірілері де кездеседі. Маусым- тамыз айларында таяз суларда, жақсы жылынатын шығанақтарда уылдырық шашады.1971 жылғы тамыз айында еуропа бақтақ балығын (патша балық) жерсіндіруге әрекет жасалды, бағымызға орай ол Марқакөл көлін жерсінбеді.Қорықтың сүт қоректілер фаунасы сан алуан, құрамына 55 түр кіреді.Жәндік қоректілердің ішінен шалғындар мен орман алаңқайларын мекендейтін алтай көртышқаны, өзендер мен көлдерде өмір сүретін кәдімгі су жертесері және 6 түрлі түнде жүретін кішкене аңдар- жертесерлер кездеседі.Жарғанаттар (қолқанаттылар) қорықта өте сирек. Кәдімгі құлақты жарқанат, ымырт жарқанаты, Бранд жарғанаты бірен-саран және қазаншұңқырдың кей жерлерінде ғана кездеседі. Тек су жарқанаттарын ғана көл жағалауларынан ымырт кезінде жиі көруге болады.Ақ қоян қорық ормандары мен талды өзен жайылмаларын мекендейді. Қорегін жағалаудағы және жайылма сулардағы қалың талдардан табады. Кейінгі кезде ақ қояндар санының 15 жылдық интервалмен тоқырауы байқалады.Биік таулы аудандардың шойтасты сусымаларында шақылдақ тышқандар мекендейді. Олар тақтатастар мен қойтастардың саңылауларында өздеріне қысқа әртүрлі альпі шөптерінен кішкентай шөп шөмелелерін дайындайды.Қорықта кеміргіштердің 20 түрі мекендейді. Қылқанжапырақты ормандарда түн аңы- ұшар тиыны кездеседі. Барлық ормандарды мекендейтін кәдімгі белка мұнда алтай түршесі ретінде танылған және өзіне тән жаздық қара түсі бар.Шұбар тышқан- кәдімгі қарапайым түр және негізінен қылқанжапырақты ағаштарды мекендейді. Сұр суыр Күршім жотасының альпілік және субальпілік аймақтарын мекендейді. Орташа таулы аймақтарда тиын тобының тағы бір өкілі ұзын құйрық суыр мекендейді. Алтай сұр тышқаны- Оңтүстік Алтайлық жергілікті түр- қазіргі кезде бұл жұмбақ аңның биологиясы жан- жақты зерттеліп жатыр.Атжалман тұқымдастардан қызыл тоқалтіс, қара тоқалтіс, кәдімгі тоқалтіс, су тоқалтісі, су тышқаны көп. Олар әртүрлі ормандарда, шалғындарда және бұлақтар мен өзен жайылмаларында мекендейді. Биіктаулық жалпақбас және үлкенқұлақ тоқалтістер жартастар мен тас шашылымдарынан бастап жалаң далаларға дейін мекендейді. Тоқалтістердің, сондай- ақ дала, орман, шығысазиялық тышқандардың санының көбеюіне тауды ауданның климаты, сондай- ақ жыртқыштардың, әсіресе сусар тұқымдастардың қысым көрсетуі кедергі жасайды.Қорық үшін қалыпты кеміргіштердің ішінен алтай бұраубасын (моманай) атауға болады, олардың індерінің шығар аузына шығарылып тастаған топырақ үйінділерін жағалаудың шалғынды аудандарынан бастап альпілік аудандарға дейін байқауға болады. Кәдімгі атжалманның індері сирек кездеседі.1952 жылы көлге су тышқаны (ондатр) жерсіндірілді. Аңдар тез көбейді және 1970 жылға дейін кәсіп етілді. Бірақ көл деңгейінің ауытқуына, қанағатсыз кәсіпшілік етуге байланысты және су тышқаны мекендейтін жерлерде оның нағыз қас жауы американ қара күзенінің пайда болуы су тышқанының мүлдем азайып кетуіне себеп болды.Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығында жыртқыш аңдардан қоңыр аю мекендейді. Қорықта аюға қарағанда қасқыр анағұрлым сирек. Негізінен жазда, қорық маңайында қой отарлары өріске шыға бастағанда пайда болады. Қасқырлар күзгі- қысқы азық іздеу кезінде қорыққа кіреді.Қорықта сусар тұқымдастар көп кездеседі. Ақкіс, аққалақ, ақшыл күзен, борсық, сарғыш күзен, сасық күзен, бұлғын үнемі мекендейді. Анда- санда құнуды көруге болады. Көлге құятын кейбір өзендердің сағасында кәмшат өмір сүреді. 70- жылдардың басында Марнқакөл көлінің бассейнінде Бұқтырма өзенінің алқабынан ауып келген американ қара күзені пайда болды. Қазіргі кезде бұл аңның көл мен оған келіп құятын өзендердің жағалауын мекендеуі қалыпты жағдайға айналды. Марқакөл қазаншұңқырының аймағында әртүрлі деңгейдегі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген сирек түр- барыстың қорыққа бірнеше рет кіруі байқалды. Қорық ормандарында сілеусін кездеседі.Марал мен елік- Марқакөл ормандарына тән тұяқты жануарлар. Бұрын құрып бітудің алдында қалған бұл түр қорық пайда болғаннан бері көптеп кездеседі. Бұрын маралдар мен еліктер қыс кезінде қара аз Қара- Қоба аудандарына және Қытайға қоныс аударып кететін, ал кейінгі жылдары қорықтың өзінде қыстап қалатындардың саны артып келеді. Кейінгі жылдары қорық аумағында бұландар да тұрақты мекендейді. Бұланның негізгі мекендеу аймағы Тополевка мен Жирен Байтал өзендерінің айырығындағы батпақты ормандар. Зайсан қазаншұңқырынан қабандар да жазда көбінесе көлге келеді.Сібір тау ешкілері (таутеке) Күршім тау жоталарының Ақсу- Бас және Торғауыс тауларының жартасты және шатқалды аудандарын мекендейді. Қорықтың орнитофаунасы (құстар әлемі) да бай және сан алуан. Барлық Оңтүстік Алтайда құстың 280 түрі байқалса, оның 248- і қорық аумағында кездеседі. Қазіргі уақытта 143 түр қорықта ұялайды. Қоныс аударушылардың қатарына 143 түр жатады. Марқакөл көлі әрқашан өзінің суда жүзетін құстарының молдығымен танымал болатын. Бұрын ұя салатын құстардың ішінен 8 түр қазір жоғалып кетті, олар: сұңқылдақ аққу, сұр қаз, қырманқаз, сутартар, ақбас тырна, өзен қарқылдақ шағаласы, лашын, ақиық субүркіт.Сирақтылардың ішінен қазіргі кезде көлде тек ғана қара дегелек ұя салады. Көккұтан мен үлкен аққұтан ұялаудан кейінгі қоныс аударулар кезінде ғана пайда болады. Қара қаздың (суқұзғын) саны әжептәуір. Батпақты жағалауларда үлкен тырна ұя салады, шәукілдек мекендейді.Шалшықшы құс кең тараған, көлде оның 26 түрі мекендейді. Олардың ішінен жартысына жуығы ұя салады. Шағалалардан көлге кіші және қара қарқылдақ шағала, көкшіл сұр шағала ұшып келеді, күміс шағала жиі кездеседі. Қазақстан фаунасындағы әдемі түрлердің бірі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген қарабас өгіз шағаланы үнемі кездестіруге болады. Өгіз шағала көлде ұяламайды, бірақ жаз кезінде көл аумағында жас балапан өгіз шағалалар жүреді. Кептерлерден үлкен түркептер (орман кептері), көк кептер мен құз кептері кездеседі. Құз кептері анағұрлым сирек.Қорықта тауықтектестердің 8 түрі мекендейді. Әдетте құр, саңырау құр, бөдене жиі кездеседі. Сұр шіл мен сұр құр сирек. Тауда тундра шілі мен ақ шіл өмір сүреді. Күршім жотасының су айырықтарында Қызыл кітапқа енгізілген түр- алтай ұлары немесе тау күркетауығы кездеседі. Марқакөл қазаншұңқырында күзде таулардың далалы жартасты беткейлерінде кішкентай үйір- үйірлерімен жүрген кекіліктерге тап болуға болады.. Жыртқыш құстардың қорық аймағында 24 түрі байқалады, оның ішінде 11 түрі ұя салады. Бұлар- жағалтай, күйкентай, бөктергі, қарақұс (кезқұйрық), аққұйрық субүркіт, бүркіт, жамансары, аражегіш, балықшы тұйғын, қаршыға және қырғи. Ұя салатындардан лашын- сұңқар, ақиық субүркіт жоғалып кетті.Қорықта үкі, маубас жапалақ, құлақты және саз жапалақ, орман байғызы, орал жапалағы, қаршыға- жапалақ ұя салады. Анда- санда кіп- кішкентай торғай байғызды кездестіруге болады. Кәдімгі және саңырау көкек, бәбісек, тентекқұс кездеседі, қара және үш саусақты тоқылдақ, боз тоқылдақ және дүпілдек кездеседі. Қия жартастарда ұзын қанат қарлығаштар тізіліп отырады.Қорықта торғай тәрізділердің 106 түрі мекендейді.Қорықта сондай- ақ өзінің оңтүстік- батыс таралу шегінде алтай ұлары кездеседі.
## Қорықтың қазіргі жағдайы және міндеттері
Марқакөл көлі- қазірге дейін әлемнің ең таза су қоймаларының бірі. Оның таза суының деңгейі 5-9 метрге дейін барады. Суда хлорлы органикалық пестицидтер мүлдем жоқ деуге болады. Көл жағалауларында қазіргі кезде мал шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтардың болуы қорықтың қорғалу аймақтарындағы уылдырық шашатын өзендердің аммиак қосындылары мен автокөліктердің жанар- жағар май материалдарымен (көктемде және күзде фермер шаруашылықтарынан тау өзендеріне лас сулар ағып құйылады) ластануына әкеп соғады. Бұл тек қана уылдырықтамаларға ғана емес көлдің таза суына да қауіпті.Қорықтың табиғат кешенінің табиғи дамуына қорық шекарасына жақын орналасқан фермерлік және ауыл шаруашылық қызметтері қауіп төндіреді. Қорық қызметкерлері уылдырық шашылатын негізгі көлдерді қорғау үшін іс жүзінде көп жұмыстар атқарады, бірақ өкінішке орай бұл жұмыстар үнемі жемісті болмайды. Жыл сайын мамыр- май айларында сібір майқаны мен хариус уылдырық шашатын өзендерде қорықшы постары ұйымдастырылады, қорықтың аз адамнан тұратын негізігі штатына көмектесу үшін жедел бригадалар мен топтардың кезекшілігі жүргізіледі. Қорыққа кіретін жолдар үнемі бақыланады. Сонда да бұл шаралардың өзі уылдырықтамаларды браконьерліктен толығымен қорғай алмайды,Қорық қызметкерлері маралдар мен еліктердің тұрақты мекен ететін жерлерінде сортаңтар мен стандартты оттықтар (кормушки) жасайды. Қыс кездерінде жануарларды үстеп қоректендірі үшін шөп дайындалады. Жәндік қоректі құстарды, сусылдақ үйректерді және бейнеарық үйректерді қолдан жасалған ұяларға қоныстандыру бойынша әртүрлі іс- шаралар жүргізіледі.Қорықта үнемі жергілікті тұрғындарды экологиялық тәрбилеуге бағытталған үгіт- насиғат жұмыстары кеңінен жүргізіледі. Үнемі әртүрлі басылымдарда қоршаған ортаны қорғау аспектілеріне, сондай- ақ жануарлар мен өсімдіктер әлемінің сирек және құрып бара жатқан өкілдерін сақтауға арналған ғылыми- көпшілік мақалалар жарияланады. Қорықтың 1980 жылдан бастап жұмыс істеп келе жатқан табиғат мұражайында оқушыларға және туристерге, Уранхайка ауылының тұрғындарына лекциялар оқылады, әңгімелесулер жүргізіледі. Бұрын жыл сайын қорыққа 500-600 адам келсе, кейінгі жылдары қорық қызметкерлеріне байланысты емес себептермен бұл сан анағұрлым азайып кетті.Қорық қызметкерлері жүргізетін табиғат қорғау кешенінің жұмыстары Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығының жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің толығымен қорғалуын қамтамасыз ете алмайды. Қорық маңайында қорық режимін, яғни қаумалдық режимдегі аймақ құрудың уақыты келген сияқты. Тек сонда ғана көл бассейнінің бірегей табиғат кешенін сақтауға болады, оның экосистемасының табиғи дамуы қамтамасыз етіледі және сонда ғана көл бай оңтүстік алтай табиғатының этолоны бола алады.
## Қорықтың құрылымы мен штаты, бағыныштылығы
- Әкімшілік, ғылым және қорғау бөлімі. Қорық қызметкерлерінің саны соңғы уақытта үнемі өзгеруде.Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне бағынады.
## Марқакөл көлі
Марқакөл көлін осы аймақтың інжу-маржаны деп атауға болады. Сарқырамада орналасқан ол оңтүстігінде Күршім тауымен, солтүстігінде Азутау тауымен шектеледі. Көлдің ұзындығы 38км, ені 19 км және тереңдігі 27м. Оған 27 өзен құяды, тек Қалжыр өзені ғана көлден ағып шығады. Марқакөл суы мұнтаздай таза және жұмсақ болғанымен балыққа бай. Марқакөл көлі Қазақстандағы осы балық түрлерінің отаны деуге әбден болады. Жартасты тауларда негізінен жапырақты және шыршалы ағаштар өседі. Көркем жартасты таулардың көп бөлігі май қарағай орманына толы. Биік таулардың баурайы медициналық дәрулік қасиеті бар шөпке бай (алтын және марал түбірі, бергиния, т.б.). Фаунасы түрлі және мол. Ағаштар арасынан қоңыр аюларды, бұғыларды, түлкілерді, жабайы мысықтарды, маралдарды, құндыздарды, бүркітті, сирек кездесетін қызыл қасқыр, қара ләйлектерді, сұрғылт шағалаларды және басқаларын көруге болады. Көл маңының табиғат көркіне көз тұнады. Айдын көл жағасынан тауға көтерілген сайын дала, орманды - дала, субалпі және альпі белдеулеріне тән өсімдіктер кездестіруге болады. Субьалпі мен альпі белдеуі шабындыққа бай. Әсіресе көктемде өсімдіктер алуан түсті болып гүлдеген кезде бұл өңірдің сұлулығына көз тоймайды. Тау етектері мен өзендер бойында қайың, көктерек және теректер өседі. Одан жоғарырақ қыраттада қылқан жапырақты орман бой түзеген. Онда майқарағай мен шырша көз тұндырады. Олардан биігірек тау жоталарын балқарағайлы орман алып жатыр. Мұнда мүк, қына, алтай тырбақ қайыңы да кездеседі.Жалпы алғанда, қорықта өсімдіктердің алуан түрлері таралған. Тіпті орманның өзінің 19 түрі кездеседі екен. Әсіресе бұл табиғат лабораториясының балқарағайлы орманының өсу жағдайын, оның көлемін ұлғайту мәселесін шешуге ролі күшті болмақ. Қорық жерінде 1000-нан астам өсімдік түрлері, балыќтыњ 4 түрі, қосмекенділердің - 3, жорғаулаушылардың – 6, құстардың – 250-ге жуық, ал сүтқоректілердің 50 түрі кездеседі. Сирек кездесетін жануаралардан ілбіс, қоңыр аю, сілеусін, камшат, қара дегелек, алтай ұрылары, ақбас тырна, көкек, ондатр, жапалақ, аю, елік, бұлғын т.б. тіршілік етеді. Шырша, балқарағай өскен орманда қанаттылардан көп кездесетіні меңіреу құр. Тәулігіне орман ішін аралаған адамға 20-30 құр кездестіруге болады. Көлде аққу да бар.Көлде жүзген балықтардың негізгі төрт түрін атап өтуге болады. Солардың бірі- албырттар тұқымына жататын майқан немесе қаяз балығы. Дене тұрқы – 46-70 см., шоғырланбай бытырап жүріп тіршілік ететін балық. Мұндағы хариуста- тұщы су балығы. Марқакөлде олар мұз ерісімен уылдырық шашып көбейеді. Дене тұрқы 20-30 см., салмағы-450 грамдай, омыртқасыз жәндіктермен қоректенеді. Дене пішіні 7-30 см., салмағы 250-300 грамдай болатын теңге балық (пескарь) та осында тіршілік етеді. Уылдырығын мамыр - маусым айында шашады. Бұрынырақ Марқакөлден талма (голец) көбірек ауланатын, кәсіптік маңызы бар балық болатын. Оның дене тұрқы-33-75 см. Соңғы жылдары бұл балықтардың қоры азайып отыр.
*
*
*
*
## Тағы қараңыз
* Аустрия жолы |
Спандияр Көбеев (1878 13 қазан, Меңдіқара ауданы, Қостанай облысы - 1956) - қазақ жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі.
Арғын тайпасының Саржетім руынан шыққан.
1878 жылы бұрынғы Торғай облысы, Обаған болысына қарасты нөмiрі үшiншi ауылда - қазiргi Ақсуат ауылында дүниеге келген. Анасы Айтбоз өте қайратты, ақылды, ауылының ортақ анасы сияқты қадiрлi адам болған көрiнедi. Әкесi Көбей хат таныған, шыншыл, тек қолөнерiмен күн көрген. Әке-шешесiнiң үлгi тәрбиесi болашақ педогог-жазушының мiнез құлқының қалыптасуына көп әсер еткен. Мектеп жасына жетiп қалған бала бiрде әкесiмен бiрге бұл кездегi дәулеттi кiсi Соқытбайдың ауылына барғанда, Ыбырай Алтынсариндi көредi. Көп кешiкпей сол ауылда ұлы ағартушы Ы. Алтынсарин бiрiншi рет екi жылдық мектеп ашады.
1887 жылдың желтоқсанында Алтынсариннiң тiкелей көмегiмен Спандияр сол мектепке алынады. Содан кейiнгi жылдары Қарағайлыкөл деген жердегi төрт жылдық болыстық мектепте бiлiм алады да, Қостанай қаласындағы Алтынсарин ашқан орыс-қазақ мектебiнде оқуын жалғастырады. Ендi ол осы қаладағы жаңадан ашылған екi жылдық педагогикалық курсқа түсiп, оны 1901 жылы бастауыш мектеп мұғалiмi деген мамандық бойынша бiтiрiп шығады.
Спандияр Көбеев Петропавлскiде оқытушылық қызметiн атқарып жүргенде, сол кездегi ұлы орыс халқының атақты жазушысы И. Крыловтың бiрнеше мысалдарын қазақшаға аударып, баспаға ұсынады. Ол аудармалары «Үлгiлi тәржiме» деген атпен 1940 жылы және «Үлгiлi бала» (1912 жылы) кiтаптары басылып шығады. Осы кiтаптарына енген өлеңдерi мен әңгiмелерi жасөспiрiмдердi еңбек пен бiрлiкке, тату-тәттi ынтымаққа шақырған.
С. Көбеевтiң қазақ топырағында тұңғыш романдарының бiрi болған «Қалың мал» 1913 жылдың қазан айында басылып шығады. Бұл роман шығармашылық өмiрiнде ерекше орын алады. Мұнда қазақ ауылының әлеуметтiк суретi, қазақ әйелiнiң тағдыры, оның теңсiздiгi және жастар өмiрi, ойын-той салттары туралы бейнеленген. Атайдың соңғы жылдары жазған «Орындалған арман» атты мемуарлық еңбегi 1954 жылы өңделiп, екiншi рет кiтап болып баспадан шығады. Кiтаптың негiзгi мазмұны педагог-жазушының өткен өмiр жолы, қоғамдық қызметi, ортасы мен дәуiрi жайлы шығарма. Әсiресе, Ы. Алтынсариннiң халықтық қызметiн көрсетуге көп көңiл бөлген.
Ұлы ағартушының iзбасары С. Көбеевтiң кезiнде жоғары бағаланып, екi дүркiн Ленин орденiмен марапатталып, «Қазақстан Республикасының еңбек сiңiрген мұғалiмi» деген құрметтi атақ алған және Республика Жоғарғы Кеңесiне депутат болып сайланды.
1951 жылы өмірбаяндық сипаттағы «Армандар орындалады» естеліктері жарық көрді. Кітап кеңестік қазақ мектебінің күнделікті өміріне, революцияға дейінгі ауыл өміріне және Кеңес өкіметі жылдарындағы қазақ даласындағы түбегейлі өзгерістерге арналған.
1956 жылы 2 желтоқсанда туған ауылында қайтыс болды.
## Сыртқы сілтемелер
* Спандияр Көбеев, Сәбит Дөнентаев, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев шығармалары
## Шығармалары
* Екі соқа: Әңгімелер мен мысалдар.
* Қалың мал: Роман.
* Құстың ұясы: Әңгімелер мен мысалдар.
* Орындалған арман: Романдар мен мысалдар.
## Дереккөздер |
Адамбулакральды тақталар — теңіз жұлдызының денесіндегі сәулелерінің астыңғы жағындағы адамбулакральды тақтасының терісіне сіңісіп біткен сүйек тәрізді тақталар. Бұл тақталар негізінен әктен құралады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Жалбызтікен (лат. Althaea) — құлқайыр тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.
Қазақстанда 3 түрі бар. Көбірек тарағаны: дәрілік жалбызтікен. Барлық жерде (далада, шалғында, өзен аңғары мен жағалауларында, орман-тоғайда, шабындықтарда, бұта арасында) өседі. Маусым— қыркүйек айларында гүлдейді. Биіктігі — 50-200 см. Сабағы тік, бұтақты, жұмыр, түкті келеді. Жапырағы кезектесіп орналасқан, қалақша тәрізді, жиектері бүтін не ирек. Күлтесі алқызыл, ақ, қызғылт. Жемісі — тұқымша. Дәрілік, шірнелі өсімдік. Жалбызтікеннің тамыры, жапырағы мен гүлдерінің дәрілік қасиеттері бар. Тамырында пектин, крахмал, аспарагин заттары бар. Жалбызтікен тамырынан көптеген дәрілер жасалады. Тамыр тұнбасы, шырыны, сығындысы тыныс жолдары ауруларын емдейтін дәрі ретінде қолданылады.
## Дереккөздер |
Біржан сал Қожағұлұлы (1834, Ақмола облысы Біржан сал ауданы — 1897, туған жерінде) — Қазақтың әйгілі ақыны, сазгер.
## Өмірбаяны
Ол 1834 жылы Ақмола облысының Біржан сал ауданында дүниеге келіп, 1897 жылы алпыс үш жасында туған жерінде қайтыс болған. Бозбала кезінен әнші-ақындардың қасына еріп, той-думанның сәніне айналады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері – Біржан салдың ұстаздары. Орта жүз Керей тайпасы Ақсарынан шыққан.
1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етеді. Біржан сал қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін, халық музыкасын жаңа белеске көтеріп, өз ән-өлеңдерімен толықтырған ірі тұлға. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, т.б. арқаның атақты ақын-әншілері – Біржан салдың мектебінен өнеге алып, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне мол үлес қосқан өнерпаздар.
Біржанның үлкен әкесі - Қожағұл, өз әкесі Тұрлыбай қарапайым шаруа болған. Біржан алғаш ауыл арасында ән салып, өнер куған, бертін келе өз жанынан да ән шығара бастайды. Ол — қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан сал әндері өзі өмір кешкен заманның неше алуан окиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем сазға бөлейді. Біржанның алғашқы әндерінің бірі — «Біржан сал» әні. Мұнда жастық шақтың от-жалыны да, салдық, серілік салты да, сұлулык атаулыға қызығу да көрініс береді. «Айтбай», «Ақтентек», «Алтын балдақ», «Бірлен», «Ғашығым», «Мәті-Дәулен» сияқты әндер Біржан сал шығармашылығындағы шоқтығы биік, сыршыл шығармалар. Мысалы «Ләйлім-Шырак» немесе «Көлбай-Жанбай» әнінде жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге деген ішкі жан толкынысы, көніл күйі паш етіледі. Біржан сал патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заңжосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігіне асқақ әндерімен, уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Оның «Жанботасы» тек Азнабай болыстың ғана зорлықшылдығын әшкерелеп қоймайды, сол сияқты озбыршыл Жанботаларға деген акынның ашу-ызасын білдіреді. Ал «Адасқақ» атты әнінде осы ойын, шонжарларға деген іштегі ыза-кегін одан әрі айқындай түседі. Заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген Біржан салның наразылығы, өкініш үні тіпті оның өмірінің соңғы кезеңінде шығарған «Жамбас сипар», «Теміртас», «Қарасу есік алды» деп аталатын трагедиялық әндерінен де айқын сезіледі.
Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салның әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б.), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б.). Біржан салның ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Кеңес заманында Ғ. Айтбаев, К, Байжанов, Ә. Кашаубаев, К. Бабаков, Қ. Лекеров, Ж. Елебеков, М. Ержанов сынды әншілер Біржанның өз шығармашылығын, оның әншілік-орындаушылық ерекшелігін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырыпсалма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б.). Оның ақындық өнерін кейінірек Сара Тастанбекқызы, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жоқ. Біржанды «жынданды» деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржаның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды. Біржан мен Сараның айтысы негізінде КСРО халық артисі, композитор М. Төлебаев қазақ опера өнерінің классикалық туындысы болған «Біржан—Сара» операсын жазды (либреттосы Қ. Жұмалиевтікі). Ал академик А.Қ. Жұбанов «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» (1942) атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнады. 1982 ж. республика жұртшылығы халық композиторының туғанына 150 жыл толуын салтанатпен атап өтті.
## Шығармашылығы
Біздің заманға Біржан салдың алпысқа жуық әндері жеткен. Оның әндері нәзік сезімді, сұлулықты жырлаған сыршылдығымен қоса («Ғашығым», «Қаламқас», «Ләйлім шырақ», «Айтбай», «Ақтентек», т.б.), әлеуметтік мән-мазмұнымен де («Жанбота», «Адасқақ», «Көлбай – Жанбай», «Шідер», т.б.) құнды. Сара ақынмен айтысы оны дарынды, суырыпсалма ақын ретінде дүйім елге танытты. Біржан салдың ақындық өнерінің өріс ашып, өрби түсуіне Сара, Әсет, Доскей, т.б. қатарлы тұтас бір сала буын игі әсерін тигізген.
Өмірінің соңғы кезінде ру арасындағы талас-тартыстар, ағайын ішінің кикілжіңі Біржан салдың жеке басына да қатты әсер еткен. Қиянатшылар тіпті оны «жынданды» деген лақап таратып, қол-аяғын байлап тастауға дейін барады. Аталмыш оқиға Біржан салдың «Теміртас» әнінде үлкен қасіретпен айтылады. Оның «Айтбай», «Адасқақ», «Жамбас сипар», «Жонып алды», «Алтын балдақ», «Көкек», «Жанбота», «Теміртас» сияқты әндері дәстүрлі қазақ әндерінің классикалық үлгілері ретінде қазақ мәдениетінің алтын қорынан орын алды. Олар Ғаббас Айтбаев, Қали Байжанов, Әміре Қашаубаев, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Қосымжан Бабақов, Қуан Лекеров, Мәжит Шалқаров, Темірбек Арғынбаев, Қайрат Байбосынов, т.б. әншілердің орындауында ел арасына кең тарап, халық игілігіне айналды. Біржан салдың музыкалық мұрасы бірнеше рет жинақ болып басылып шықты. Мұқан Төлебаев «Біржан – Сара» операсын жазды.
Біржанның өмірінен қысқаша үзінділер: 1865 жылдың жайма шуақ жаз айы. Көк майсалы Көкшетау етегіне тігілген ақ шаңқан үйлер шапқан ат шаршайтындай аймақты алып жатыр. Себебі Сары Арқаның астанасы Омбыдан "генерал-губернатор келе жатыр" деген хабар алыс-жақын аймақты түгел шарлап, қалың ел әуре-сарсаңға түскен. Әсіресе болыс, старшындар қатты әбігер үстінде. Үй тігу, қонақ күту, сән-салтанат көрсету жөнінде бірінен-бірі асып түскісі келіп жанталасуда. Бұл аймақтағы көп болыстың ішіндегі ең көрнектілері - Азнабай мен Жанбота. Азнабай - жуан тұқым Қоңырқожаның баласы болса, Жанботаның "сегіз болыстан шені артық" (Біржан салдың сөзі)...
Түске салым Жанбота тіктірген үйлер жақтан шырқау ән естілді. Бұл - "Сары Арқаны әнмен сандалтқан" Біржанның дауысы екенін естіген жұрт сол жаққа құлақ түріп, аңсары ауа бастаған. Басқа шаруа былай қалып, әсіресе жас жігіттер, қыз-келіншек ән шыққан жаққа ағыла бастады. Бұл - Жанботадан абыройын асырғысы келіп жүрген Азнабай болысқа ұнаған жоқ. Генерал-губернатор келмей жатып, Жанбота ауылының той-думанға айнала бастағанын жақтырмай, араға кісі салып көріп еді, бақталас болыс: "Жастардың қолқалауымен ән салып отырған Біржанға мен не деймін?" - деп қырсық жауап қайтарыпты.
Біржан отырған үйдің иесіне: "генерал-губернатор келгенше қоя тұрсын" - деп сөз айттырса, ол да: "Жиналып тұрған көпшілікке топырақ шаша алмаймын", - десе керек. Бұған ашуланған Азнабай мінезі дөкір, дойыр қамшылы поштабайын жұмсап: "Тоқтат Біржанды!" - деп бұйырады. Поштабай барып бұйрықты жеткізсе, Біржан тоқтамайды. Поштабай әуелі қолындағы домбырасын тартып алмақ болады. Өзі де балуанға түсіп жүрген қарулы Біржан домбырасын бермейді. Сосын поштабай қолындағы қамшымен Біржанды бір тартып жібереді. Мұның аяғы төбелеске айналып, отырған жұрт поштабайды үйден қуып шығады. Бірақ денесіне қамшы тиген Біржан бұған қатты намыстанып, жан айқайы "Жанбота" әнін шығарған. Мұнда өзін қолқалап ертіп келген Жанбота болысқа:
"Жанбота, осы ма еді өлген жерім?Көкшетау боқтығына көмген жерің?!" -
деп ашулана шырқаса да, "қарғаның көзін қарға шұқымайды" дегендей, "азуы алты қарыс" Азнабайға ештеңе істей алмасын байқаған соң, атақты "Адасқақ" әнін шығарған. Онда бұл дүниеде әділеттің жоқтығын, кім болса да біреуге жағынудың, жағымпазданудың керек еместігін, өз күшіңе, біліміңе, қабілетіңе қарай өмір сүру керектігін өкіне, ашына айтқан.
Бұдан кейін Біржан сал өз ауылында тұрақтамай, ел кезіп кетеді. "Үш жүзді сайран қылған Біржан едім" деп өлеңінде өзі айтқандай, қазақ жерінің барлық түкпірін аралайды. Ел көреді, жер көреді, талай той-думандардың сәні, көркі болады. Жүрген жерлерінің бәрінде бүгінге дейін ел аузында жүрген, халқымыздың өшпес мәдени қазынасына айналған әндер шығарады. Бүгінгі әншілеріміз айтып жүрген "Ләйлім шырақ", "Теміртас", "Жайма шуақ", "Айтпай", "Бурылтай", "Айбозым", "Асыл-Ақық", "Керкекіл", "Ақ серкеш", "Мәті-Дәулен", "Алтын балдақ", "Телқоңыр", "Аққошқар", "Көкек" т. б. әндері - мәңгі өлмейтін туындылар. Бұлардың бәрі бұрын жеке дауыста орындалса, ұлы композиторымыз Мұқан Төлебаев біразын "Біржан - Сара" операсында пайдаланған. Арқаның ақиығы Біржанның Жетісу бұлбұлы атанған ақын Сарамен айтысы да - өлмес қазынамыз.
Біржанды өз құлағымен тыңдаған данышпан Абай:
Құлақтан кіріп бойды алар,Әсем ән мен тәтті күй.Көңілге түрлі ой салар,Әнді сүйсең - менше сүй, -
деген мәңгілікке жетерлік сөз қалдырған.
## Тағы қараңыз
* Біржан сал (фильм)
## Дереккөздер |
Қазақ күресі — Еуразия құрлығындағы барлық дәстүрлі күрес түрлерінің синтезінің нәтижесі болып табылатын қазақтың ұлттық күресі. Қазақ күресі қазақтардың ең көне спорт түрлерінің бірі. Қазіргі Қазақстанда бұл жекпе-жек өнері халық арасында үлкен сұранысқа ие. Қазақ күресі 1938 жылдан бері республикалық жарыстар бағдарламасына кіреді.
2016 жылы ЮНЕСКО толеранттылық, ізгі ниет және ынтымақтастыққа принциптеріне негізделген қауымдарды арасындағы қатынастарды нығайтуға әсерін атап өте отырып, қазақ күресін адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативтік тізіміне енгізді.
## Тарихы
Қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Қазақ күресі бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп келді. Ірі халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы спортшыларының қатысуымен өткізілді. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің жанындағы Дене тәрбиесі және спорт комитеті алқасының шешімімен 1972 жылы қазақ күресінен тұңғыш рет 12 балуан «Қазақ КСР-інің спорт шебері» атағына ие болды. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды.
2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция өтіп, сонда қазақ күресі бойынша халықаралық федерация құрылды. Федерацияның президенті — Түкиев Серік Адамұлы.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақша күрес» күресі бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақша күрес» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар.Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда қазақ күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті. 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан біріншілігі болып өтті.
2010 жылы Астана қаласында өткен үшінші Әлем чемпионатына ФИЛА (UWW) президенті Рафаель Мартинетти арнайы келіп Дүниежүзілік Қазақ күресі федерациясын ФИЛА мүшелігіне қабылдау туралы құжатқа қол қойды. Бұл ұлттық күресіміздің тарихындағы ең бір маңызды сәттің бірі.
Жалпы алғанда 2004-2023 жылдары аралығында қазақ күресінен Қазақстанда, Иранда, Бразилияда, Оңтүстік Африкада және тағы басқа елдерде 10 Әлем чемпионаты, 12 Азия чемпионаты, 6 Әлем кубогы, 6 Еуропа біріншілігі ұйымдастырылды.
Қазіргі уақытта еліміздің барлық облыстары мен республикалық маңызы бар қалаларда «Qazaq kuresi» Ассоциациясының тікелей жетекшілігімен жұмыс істейтін өңірлік федерациялар құрылған. Ал халықаралық аренада әлемнің 40-тан астам елінде қазақ күресінің федерациялары жұмыс істейді.
Бүгінгі таңда төл күресті ел ішінде және шетелді дамыту және жарыстарды өткізу жұмыстары «Qazaq kuresi» Ассоциациясына жүктелген. Бұған дейін елімізде қазақ күресін дамытумен Халықаралық Qazaq kuresi федерациясы, Дүниежүзілік қазақ күресі федерациясы және Республикалық қазақ күресі федерациясы айналысып келген болатын. 2022 жылдың 29 ақпанында Астана қаласындағы Назарбаев Университетінде үш федерацияның бірлескен Конгресі өтіп, сала мамандарының қолдауымен Qazaq kuresi Ассоциациясы құрылды. Ассоциацияның мақсаты – қазақ күресін республикалық және халықаралық аренада дамыту, оны олимпиадалық спорт түрлері бағдарламасына енгізу үшін тиісті қадамдар жасау және кешенді шараларды ұйымдастыру.
2022 жылы Біріккен Күрес әлемі (UWW) халықаралық ұйымы төл күресімізді дамытуда біршама еңбек сіңірген Qazaq Kuresi Ассоциациясын мүшелікке қабылдады.
2023 жыл қазақ күресі үшін тарихи жыл болғанын атап айтқан жөн. Төл күресіміз алғаш рет Дүниежүзілік жекпе-жек ойындарының (World Combat Games) бағдарламасына енді. Бұл маңызды оқиға Сауд Арабиясы Корольдігінің астанасы – Эр-Риядта болды.
## Сипаттамасы
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады, төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба білуге машықтандырады. Қазақ күрес күш жетілдіретін спорт. Қазақ күресінде адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады.
Балуандар кілем үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетін балуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3 топқа, ал салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін 10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып, жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты — күшін, әдісін асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап «күш алу» деген байырғы жеңіс белгісі жасалады.
Қазақ күресі аудандың, облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген, спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныган өнер.
Бұрын қазақ күресінде жас, салмақ шектеулері ескеріле бермейтін. Қазіргі уақытта осы спорт түрінде бірыңғай спорт киімі – берен және күрес жүргізу техникасына қатысты белгіленген белгілі бір ережелер бар. Қазақ күресінен балуанның киімі самбошы киімімен біршама ұқсас. Самбодан айырмашылығы, қазақша күресте шапан қысқа жең, иықтарында шағын жапсырмалары бар (ұстасу үшін). Кеудеше аса берік материалдан тігіледі.
Белден және белден жоғары кез келген ұстасуға рұқсат етіледі. Ұстасудың мақсаты — қарсыласының жауырынына тастау.
## Негізгі ережелері
2001 жылы жасалған әдіс-тәсілге ұпай беру жүйесін ұлттық терминдермен ауыстыру туралы Жаналинге ұсыныс жасалынды. Техникалық әрекеттер үшін берілетін ұпай орнына «бүк», «жамбас», «жартылай жеңіс», «таза жеңіс» сөздерін қолданыла басталды. «Баста», «Тоқта» терминдері айналымға енді.
Қазақ күресі тік тағанда жүргізіледі. Аяққа өтуге тыйым салынады. Береннің жеңі мен белдеуден қармауға болады. Белбеу күресі тәсілдері рұқсат етілген. Қолды қағып жіберуге, жамбас тәсілдері арқылы аяғын іліп алуға болады. Тіземен кілемге тиюге болмайды, бұған қатысты алдын-алу ескерту береді.
Қазақ күресі техникасы бойынша грузин (чидаоба), татар (куреш) және өзбек күресімен (кураш) ұқсас. Қазақ күресінің тәсілдері самбо техникасына енгізілген. Көбіне қазақ күрес балуандары самбо, дзюдодан әртүрлі жарыстарға қатысады.
## "Қазақстан барысы", "Еуразия барысы", "Әлем барысы"
2012 жылдан бастап Қазақстанда жыл сайын қазақ күресінен "Қазақстан барысы" республикалық турнирі өтеді. Бұл осы ұлттық спорт түрін дамыту үшін өткізіледі. Турнир Тараз қаласында өтеді. Турнирге барша Қазақстаннан спортшылар қатысады. Ережеге сәйкес, балуандар абсолюттік салмақ дәрежесінде өнер көрсетеді. Сонымен қатар Тараз қаласында "Еуразия барысы" халықаралық турнирі өтеді. Мұнда Еуропа мен Азиядан балуандар қатысады. Тұрақты қатысушылары Иран, Моңғолия, Ресей, Польша, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Украина, Қытай және Қазақстан балуандары.
Ал 2014 жылы Павлодарда алғаш рет қазақша күрестен "Әлем барысы" әлемдік турнирі өтті. Жарысқа спортшылар әлемнің түкпір-түкпірінен қатысады.
## Қазақ күресінің техникасы
Шалып лақтыру — техникалық арсеналында жетекші орындардың бірін алады. Оның алдыңғы, артқы және бүйір шалу сияқты түрлері бар. Әдіс бір аяқтың астына да екі аяқтың астына да орындалады. Шабуылдаушы балуан қарсыласын өз қойған аяғын арқылы арқасына лақтырады.
Қағып лақтыру — алдыңғы, артқы, бүйір және іштен қағып лақтыру деп бөлінеді.
Иліп лақтыру — самбо терминологиясында бұл — сирақтың ілмектері.
Лақтыра жығу — бұл лақтыру кезінде, аяқ (аяқ) қарсыластың алдынан немесе аяқтың артқы бөлігі ішінен кіру арқылы лақтыру.
Арқадан асырып лақтыру — бұрыла лақтыру. Самбо терминологиясында — арқа арқылы лақтыру. Қарсыласына арқасымен бұрылу есебінен - кейін иіліп не лақтырған жағына алға қарай жығылып орындалады.
Еңкейіп лақтыру — еңкейіп лақтыру. Күшті балуанның физикалық күші үшін тәсілдер. Көбінесе қарсы әдіс ретінде қолданылады, сол мезетте қарсыласының иық арқылы балуанның белін басып алуға тырысқан кезде орындалады. Осы сәтте лақтыруды жүргізетін балуан басты қимылдатып бұрын кенеттен дене тұрқын, аяқтағы тізе буындарын түзетуі тиіс және қарсыласын өзіне қаратып, содан кейін денені алға күрт көлбеулетіп және тізені төмен тастап есебінен көтеру керек.
Көтермелеп лақтыру — үстіне отырғыза лақтыру. Қазақ күресінде тарихы терең белгілі әдіс. Сыртынан және ішінен отырғызу арқылы әр түрлі тәсілдермен орындалады.
Айналдырып лақтыру — шыр айналдыра лақтыру. Қатаң тәсілдер, қазақ күресінде ежелден белгілі. Күші көптер қарсыластарын иық деңгейіне, тіпті одан да жоғары бас деңгейіне көтереді, олардың айналдыра әр түрлі тәсілдер орындаған: оларды қойылған жамбас, арқа арқылы тастаған, немесе сыртынан іліп алу арқылы лақтырған. Бұл техниканы меңгерген балуаннан қарсыластары қорқатын. Кейбір физикалық әлсіз балуандар осындай лақтырудан кейін жарақаттар алған.
Тонқалана асып домалай лақтыру — домалай лақтыру. Белден екеуі де ұстасқан кезінде жүргізіледі, шабуылдаушы лақтыруды орындай отырып, бір жағына қарсыласты ала отырып, қолдың күш-жігері арқасында оны өзіне қарай лақтырады және арқасымен ұстап қалады.
Кеудеден лақтыру — бүгіле лақтыру. Самбо терминологиясында — кеуде арқылы лақтыру.
Орап лақтыру — cамбода бұл ілмек тәсілдердің бір түрі.
## Тағы қараңыз
* Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі
* Қазақстан қазақ күресін Олимпиада ойындары бағдарламасына қосуға күш салады(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Қазақ күресі (қазақ ұлттық күресі)
* Қазақ күресі Қазақстан Республикасының ұлттық энциклопедиясының беттерінде Мұрағатталған 10 қыркүйектің 2017 жылы. |
Аласа қайың (Вetula humilis) — тік өсетін сабағының діңгегінің ұзындығы 1,5 метр шамасы болып өсетін бұта. Көбінесе мүк шығатын шалшықты жерлерде өседі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Қынаағаш (лат. Ligustrum) – зәйтүндер тұқымдасына жататын бұта, ұзындығы 2—3 м.
Көбінесе жабайы күйінде Еуропаның батыс және оңтүстігінде, Солтүстік Африкада, Кіші Азияда өседі. Мұның ағашы қатты болғандықтан одан етікке шеге жасалады. Жемісімен ел арасында зат боялады. Гүлі бал береді.
## Дереккөздер |
Көл шөгінділері — жұқа қабатты саз балшықтар, құмдар, ұсақ малта тастар, мергельдер, кейде темір кендері. Ащы тұзды көлдерде көл шөгінділері гипстен тұрады, фауна болмайды. Ащы көлдерде көбінесе ем есебінде пайдаланылатын өте майда тұнба балшықтар жиналады.Қазіргі және бұрынғы геологиялық кезеңдердегі көлдердің түбінде жиылған шөгінді жыныстар. Жаралу тегіне қарай К. ш. механикалық (малтатас, қиыршықтас, құм, саз, лай), химиялық (көл боры, табиғи сода, мирабилит, гидрогалит, ас тұзы, гипс) және органикалық (шымтезек, сапропель, диатомит) болып бөлінеді. Тұщы көлдерде мех. және органик. шөгінділер, ал ащы көлдерде хим. шөгінділер жинақталады. К. ш-нің сипаты климатқа тәуелді болады. Суық климат және мұздық су аймақтарындағы көлдерде құм, сазды шөгінділер мен таспа саз, ал қоңыржай белдеулердегі көлдерде кесек жыныстар және олармен бірге темір мен кремний оксидтері, кальций карбонаты, шымтезек, сапропель, т.б. органик. заттар тұнады. Құрғақ климатты аймақтардағы көлдерде кесек жыныстармен бірге карбонаттар, ас тұзы, гипс, т.б. тұнбалар шөгеді. Шөгіндіде магний мөлшері едәуір және көл суының булануы мол болса, онда доломитті және әк-доломитті тұнбалар қабаты түзіледі. Мұндай тұнбалар Балқаш к-нің шығыс жағында мол. Құлынды даласының тұйық көлдерінде сода шөгінділері кездеседі. Сарыарқадағы, Арал мен Балқаш маңындағы кейбір тұзды көлдерде ас тұзы, гипс, мирабилит, глаубер тұзы, натрий сульфаты өндіріс қажетіне жарарлықтай мөлшерде шоғырланған. К. ш. девон, пермь, неоген жыныстарында кеңінен тараған.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қайың шырыны — көктем кезінде қайыңның сабағын бойлап ағатын тәтті шырын. Мұның құрамында шамамен 2% қант бар. Бір қайыңнан 60 литрге дейін шырын алып, оны сусын ретінде қолдануға немесе 65% қанты бар сироп жасауға болады.Қайың шырыны (Березовица) - ежелгі сақтар заманынан бері белгілі сусын. Көктемде қарт қайындардан ағызып алып ашытылатын болған.Қазіргі уақытта тамақ өнеркәсібі шығаратын түрлері көбіне қант пен консерванттар қосылып дайындалады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Сусымалар — құмды, сазды, лёссты грунттардың және құмдардың нөсерлердің, қардың еруінің немесе грунттық судың шығуының салдарынан езіліп, беткеймен төмен қарай сусып түсуі.
## Дереккөздер |
Тау және аңғар желдері — күндіз аңғар бойымен төменнен жоғары қарай, ал түнде керісінше — аңғардан және таудың беткейінен төмен қарай соғады. Мұндай құбылыс әсіресе жылдың жылы айларында немесе ауа райының ашық уақытында байқалады.Тау-аңғар желі атмосфера қабатының тау және аңғар үстінде біркелкі қызбау немесе суынбау салдарынан болады. Күндіз жоталар мен аңғар үстіндегі ауа сол деңгейдегі жазыққа қарағанда шапшаң қызып, жоғарғы бөлігінің қысымы күрт төмендеп, ауа ағысын туғызады. Түнге қарай процесс кері жүріп, тау желі пайда болады. Жылдамдығы кейде 10 м/с-қа жетеді. Орта ендікте тау-аңғар желің жазда, төменгі ендікте жыл бойында байқалады. Ылғалдылықтың, бұлттылықтың және жауын-шашынның тәуліктік таралуына әсер етеді.
## Дереккөздер
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Өзен бифуркациясы — өзен аңғарының екі салаға бөлініп, бір-біріне байланыссыз ағып, әр түрлі бассейндерге барып құюы, Оңтүстік Америкадағы Ориноко өзені осы бифуркацияга мысал бола алады. Оның жоғарғы ағысы екі тарамға бөлінеді де, бірі Касикьяре деген Амазонка өзенінің сол жақ саласына, ал екіншісі Атлант мұхитына барып құяды. Қазақстандағы Нұра өзені Ақмоланың оңтүстігінде екіге бөлініп бифуркация жасайды. Оның Сарқырама деген тармағы су мол жылдары Есілге барып құяды.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Бүркіт (лат. Aquila chrysaetos) — сұңқартәрізділер отрядына, қаршыға тұқымдасына жататын үлкен құс.
Көбінесе тоғайлы және таулы жерде тіршілік етеді. Биік ағаштар мен зәулім жар тасқа ұя салып, 1—2 жұмыртқа табады. Орта Азияда, Қазақстанда бүркітті қолға үйретіп түлкі, елік, қарақұйрық сияқты аңдарға салады, шабыты түскен кырағы бүркіттер қасқырды да алады, ашынғанда адамға да түседі.
## Сипаттамасы
Кең қанаттары (созған кезде 2 метрге дейін жетеді) мен қысқа құйрығы (30—35 см) ұшқан кезде "ұшып бара жатқан қанатқа" ұқсайды. Ұябасары шәулісіне қарағанда ірілеу болады. Латынша "алтын қыран" деген аты күштілік пен айбындылықтың белгісі ретінде 200 жыл бұрын берілген. Бүркіттің салмағы 3 кг-нан 6 кг-ға дейін. Үлкен құстары қара-күрең түсті, төменгі жақтары ақшылдау болады. Ұясын ағаштарға, құз-жартастардың басына, ал далалы жерде — жерге салады. Өте жақсы ұшады, жерде жақсы жүреді, жүгіре алады. Жемтігін ұстаған кезде, жартылай ашылған қанатымен ұстайды. Ұсақ және орташа сүтқоректілерді және құстарды ұстайды. Қазақстанда ормансыз және шөл далалардан басқа барлық жерлерде кездеседі, бірақ сирек. Қыста көбіне оңтүстікке ұшып кетеді.
Саны азайып бара жатқан, сирек кездесетін құс. Қазақстанда кең таралған, бірақ біркелкі емес, кездейсоқ. Жалаңаш және құз-жартасты тауларды, қыраттарды, қарағайлы және басқа да тоғайларды, өзендердің жайылмасын, сексеуілді шөлдерді мекендейді. Қазақстандағы жалпы саны белгісіз, шамасы бірнеше жүз болуы керек. Санының азаюының негізгі себептері: заңсыз аулау, қолда өсіру үшін ұядан балапандарын алу, ересек құстардың электр сымдарында, қақпан моңыңдағы уланған жемдерді жеп өлуі және қақпанға түсуі. Бүркітті қорғауды кеңінен насихаттап, заңды түрде қорғау тәртібін белгілеп, аңшы құс ретінде қолда бағу жағдайын жасау керек.
Бүркіт – сұңқартәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қырандар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Латынша аты (Aquіla chrysaetos) «алтын қыран» деген ұғымды білдіреді. Түркі халықтарының көпшілігі «бүркіт» (жемтігін бүріп ұстау тәсіліне сәйкес) деп атайды. Бүркіт Солтүстік Американы, Еуразияны, Солтүстік-Батыс Африканы, Жапония аралдарын мекендейді. Қазақстанда оның алты түр тармағы Маңғыстау, Үстірт, Мұғалжар, Сыр бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Сарыарқа, Тянь-Шань, Тарбағатай, Алтай өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт – қырандар ішіндегі ең ірі әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салалы, ірі әрі бедерлі (мүйіз қабыршақты). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш-жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. Бүркіттің қанатының шеткі қауырсындарын шалғысы деп, ал құйрығының ортасындағы екі қабат әлді қауырсынын көбесі, қалғандарын жебесі деп атайды. Ұябасарының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) 65 – 74 см, шәулісінікі – 59 – 66 см. Ұябасарының салмағы 3,8 – 6,3 кг, шәулісінікі 2,8 – 4,1 кг. Бүркіттің құйрық қанатының ұзындығы 33 – 36 см. Тұмсығының үстіңгі жағы төмен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. Бүркіт суыр, қоян, түлкі, борсықты, кейде тышқан мен саршұнақты, тасбақаны, тұяқты жануарлардың (ақ бөкен, елік, қарақұйрық) төлдерін жейді.Бүркіт аңды тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері – бездерімен буындырып өлтіреді. Үлкен ұясын (диаметрі 1,5 – 2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. Наурыз – сәуірде бір – үштен жұмыртқалайды, оны әдетте ұябасары қырық – қырық бес күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар екі жарым айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулып, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт жүз жылдай тіршілік етеді. Қазақ құсбегілері бүркітті жасына қарай ажыратып, атай білген. Мысалы: бір жастағысын – балапан, екідегісін – қантүбіт, үштегісін – тірнек, төрттегісін – тас түлек, бестегісін – мұзбалақ, алтыдағысын – көк түбіт, жетідегісін – қана, сегіздегісін – жаңа, тоғыздағысын – майтүбіт, ондағысын – барқын, он бірдегісін – баршын, ал он екі жастағысын – шөгел деп атаған. Халық ұғымында бүркіт – текті әрі киелі құс. Мысалы, балалардың бас киіміне, бесікке бүркіттің бармағын тағып қойған. Академик Әлкей Марғұланның зерттеулерінен қазақ тілінде тікелей бүркітке қатысты бір жарым мыңдай ұғым бар екендігі туралы деректерді кездестіруге болады. Мысалы, бүркіттің әрбір дене мүшесінің, жеке бармақтарының, қауырсындарының өз атаулары бар. Құс аяғының өкше бармағы – тегеурін, екі ойықтың ішкі жағындағы сұқ бармағы – жембасар, орта бармағы – сығым, шынашағы – шеңгел (сілім) деп аталады. Қыран бүркіт мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. Қазақстан Республикасының Туындағы бүркіт бейнесі азаттық айбыны ретінде бейнеленген. Бүркітті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану – қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу – төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікті керек етеді. Бүркіттің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амал-айласы жетпесе, адам балапанды өлтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде бүркітшілік өнерге ерекше көңіл бөлініп,Қарағанды,Алматы облыстарында арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. Бүркіт Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Үстірт қорықтарында қорғалады. Олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның «Қызыл кітабына» (1996) енгізілген.
Бүркітті баулып, онымен аң аулау кәсібі, саятшылықтың бір түрі. Бұл кәсіппен ертеде көшпелі түркі тектес халықтар шұғылданған. Тарихи деректер бойынша Жошы ханның 3 мың бүркітшісі болған. Бүркітті екі түрлі жолмен ұстайды: біріншісі – балапанын ұядан алып, қолдан баулу. Ондай бүркітті қолбала дейді. Екіншісі – бүркітті тағы күйінде ұстап үйрету. Бұлар – тірнек, тастүлек, мұзбалақ сияқты түз құстары. Бүркіт балапанын жем беру арқылы баулиды. Тұғырға отыруға жарасымен томаға кигізіп, балақ бау тағып, қолға қондыра бастайды. Ұшуға жараған кезде етке қант бүркіп, қоян, түлкі, қарсақ сияқты аңдардың терісіне орап, шыжым жіппен сүйретіп жүріп жегізеді, мұны «шырға тарту» дейді. Алдымен жас бөлтірік, көжек, түлкінің күшігі сияқты әлсіз аңдарды тірідей шоқытып ауыздандырады. Бұл – құсты «аңға баулу» деп аталады. Ал түз құсын ең алдымен томағалайды да, ырғаққа отырғызады. Ұйқыдан қалжыраған бүркіт бірте-бірте адамның ыңғайына көне бастайды, сол кезде қолдан жем беріп, дыбыс шығарып, басынан, қанат қырынан, арқасынан, жемсауынан сылап-сипап үйретеді. Түз құстарын елу – алпыс күннен кейін ұшырып, ұсақ аңға салады. Бүркіт біршама қоңды, жемге шабытты, сергек күйде болу керек. Сондықтан әр бүркіттің тегіне, қырандығына, жасына қарай әр жағдайда берілетін жемдері болады. Мысалы, «қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят» деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. «Тартпа», «толарсақ» дейтін жемдер бүркітті ширықтыру үшін берілсе, «сарбөртпе» (туралған ет бір – екі рет суға шайылады) құстың етін бір қалыпты ұстау үшін, «ақ жем» (суға сығымдап, қан-сөлі алынған, туралған ет) құстың етін төмендету және ашқарақтануы үшін беріледі. Бүркітшінің түлекті осындай түрлі жеммен баптауын «қайыру» дейді. Наурыз, көкек айларынан бастап, бүркітші құсты тойғыза жемдеп түлекке отырғызады. Ол бүркіт алатын аңдардың жатағын, өрісін, ізін танып, білетін байқампаз да болады. Аңға шығарғанда бүркітшінің жанында аяқ бау, балақ бау, тұғыр, балдақ, томаға, сапты аяқ, биялай, жеңсе бұрау (түлкі бұрайтын айыр бас шыбық), жем қалта, шыжым, пышақ, ине, тарамыс, бөлеу (бүркіт бесігі) сияқты қажетті жабдықтары болады. Бүркітші саятшылыққа бірнеше кісімен шықса, оны салбурынға шығу дейді.
## Салбурын
Аңшы, саятшылардың топталып, бірнеше күнге аң аулауға шығуы, яғни топтық аң аулау. Салбурын аңшылардың мерекесі тәрізді, негізінен қыс мезгілінде өтеді. Мұнда ауланған аң бәріне бірдей тең бөлінеді. Ауыл ақсақалдарының үлесі бөлек есептеледі. Салбурын аңшылардың ерлігі мен ептілігін, азаматтығын сынайтын жол. Аңшылардың қысты күні күтетін сәті – сонар. Қансонарда қыстың тынық күні ұлпа қар жерге түскен кезде аңның ізі тайға таңба басқандай анық көрініп жатады. Аңшылар осындай сонарда салбурынға шығады да, ізіне түскен аңды қаумалап жүріп, соғып алады. Салбурын кезінде інінде, апанында тығылып жатқан аңды аңшылар дабыл қағып, айғайлап, қиқулап, ит қосып үркітіп шығарады.
Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізіліп, ерекше қорғауға алынған.
## Бүркіт түрлері
Қазақ құсбегілері бүркіттің мекеніне қарай құз құсы немесе may құсы, сондай-ақ ой құсы немесе қыр құсы деп ажыратады. Құз құсының бітімі кесек, кеуделі, яғни ірі, ал ой құсы шағындау келеді. Академик Ә.Марғұланның айтуынша, қазақ саятшы лары бүркітті таралған өңірі, аң ілу сипаты, бітіміне қарай Оралдың ақиығы, Алтайдың мұзбалағы, шөгелдер деп үлкен үш топқа бөледі.
Оралдың ақиығы шөлейт, суық өлкелерде, Орал, Мұғалжар тауларын, күнбатыс Сібір өңірін мекендейді. Басқа бүркіттерге қарағанда түсі қылаң, басы қара қоңыр, иық жүндері жапырақталған, сыр¬ты ақтеңбіл, бауыры кертарлан, балақ, саңғуыр жүндері ақтандақ, кер шұбар, қанатының асты қоңыр, қарасы аз болады. Оралдың ақиығы азулы аңнан қаймықпайтын, тұз құсының қайтпас қайраттысы, тіпті кұлан мен киікті де алады. Алтайдың мұзбалағы- бүркіттердің аса қарулы және ең ірісі. Жалпы түсі қара тарлан болып келеді. Балақ және бауыр жүндері қоңыр түсті. Олар Тарбағатай, Шыңғыстау, Қарқаралы, Балқаш төңірегінде де кездеседі. Шөгелдер- бүркіттің тағы бір тобын қүрайды. Алатау және Памир таула¬рын мекендейді. Шөгелдер өз кезегінде екі түрге бөлінеді: мұзбалақ шөгелдің балақ жүні шудаланып, саусағына түсіп тұрады; шашақты шөгелдің желкедегі қара құсы шығыңқы келеді, саусақтары кесек, қалың құж-құж болып тұрады. Шөгелдер де аса куатты бүркіттердің тобына жатады - арқар, киік, қасқыр сияқты ірі аңдарға түседі. Түсі суық, өте тәкаппар келеді. Шөгел тұғырда бір аяғын ішіне алып, жалғыз аяқпен ғана отыратындықтан кербез деген атауға ие болды.Академик Ә.Марғұланның айтуына қарағанда, қазақ саятшылары бүркіттің аталған үш тобын он екі түрге жіктеген. Олар: Қазықтының қарагері (Орал, күнбатыс Сібірде), Құмның қызыл көзі (Сарысу, Шу өзенінің аяғы, Қаратау, Сырдария),Желектінің жирен тұяғы (Сырдария, Қаратауда), Қарағайдың қоңыраласы (Ертістің күншығыс жағындағы ішкі Сібірге қарай созылып жатқан қарағайды), Есбалақтың есерсоғы(Алатау мен Тарбағатайдың биік тауларын),Өлтірмей бермес Өтеген (орманды жерде), Ертістің сарышолағы (қайың ішіне ұялап өседі), Несібелі байғасқа (аңға қосуда, ерекше бапты қажет етпейтін, көнбіс қыран), Сарықұс, Қарашегір, Сарышегір Дересіннің тұяғы (саятшылар көбірек құмартатын қыран).
## Бүркіттің ұя салуы
Бүркіт төрт жасында денесі толысып, жыныстық жағынан жетіліп, ұя сала бастайды. Күйт ойнағы басқа жыртқыш құстардікіндей өтеді. Академик Ә.Марғұланның жазуына қарағанда, бүркітшінің пірі Жалайыр Шораның асқан құсбегілігі жөнінде былай дейді: бүркітші «...кейде оларды таудың ішіне бос жіберіп жұмыртқалатып, жемді өзі жеткізіп тұрған. Иесіне үйренген құс тұз құсындай сескеніп, жұмыртқасын қызғанбайды, қайта жем іздеген кезінде таудың ішін жаңғыртып шу көтеріп, құсбегінің тез жем әкелуін күтеді». Бүркіт еркегін қазақта сарша немесе шәулі, ұрғашысын ұябасар деп атай¬ды. Жұптасқаннан кейін (аққулар сияқты) тіршілігінің соңына дейін бірге жүреді. Әрбір жұп бүркіттің 2-3 ұясы бо¬лады, оларды үнемі алмастырып отырады. Бүркіт қаңтарда шағылысып, ақпанда ұя салып, наурыздың басы немесе көкек айының соңына ала көмескілеу қоңыр дақты бір не екі жұмыртқа салады. Оны шәулі мен ұябасар кезектесіп 40-45 күн басады. Жұмыртқадан шыққан балапан бір аптадай құсықпен қоректеніп, кейін ет жемге ауысады. Балапанның осы аралыққа дейінгі кезеңі «ақ үрпек» деп аталады. Балапан қасқыр, түлкі, киік етін жеп дәніккен соң кейін өсе келе сондай аңдарға құмар болады. Бұл қазақтың «балапан ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі» деген қанатты сөзінің арқауына айналған. Бүркіт балапанын екі-үш ай баулиды. Қауырсыны өсіп қатайып «қылышы» айқасқан соң ұшуға талпынады. Алғаш ұшқан балапанын бүркіттер қанатымен демеп, сүйемелдеп ұшуға үйретеді.
## Бүркіттің бітімі
Ту сыртынан қарағанда мынадай бөліктерден тұрады: тамақ, жемсау, төссүйек, ерсүйек, бөтеге, сан, тобық (тірсек), сирақ, жіліншік немесе баутағар. Бүркіт қаңқасы негізінен арқа омыртқаларынан, төстен және құйымшақ сүйектерінен тұрады. Ал басқа сүйектер аталмыш сүйек мүшелерін өзара жалғастырады. Жая, төс сүйектері қатты, әрі кең болады. Төстің қабырғамен астасатын шеті жұмыр, бауыр жағы қырлы келеді. Төс сүйекті арқа омыртқамен байланыстырып тұрған шомбал келген бұғана (қабырға) тұсы «төс айшығын» құрайды және бүркіттің екпін тегеурінін күшейтетін «тетік» болып есептелінеді (Ә.Марғұлан).
Қанатында жауырын, тоқпан жілік, қар жілік, жіліншік, саусақ, бақалшық сияқты мүшелер бір-бірімен тұтаса орналасқан. Қанаттың иықбелдеуінде жауырын, бұғана, топшы сүйектері бірнеше буынды (иық, керме иық, толшы, би буын) түзеді. Иық түсынан сыртқа қарай шодырая біткен буынды толшы деп атайды. Жетім шалғы мен топшы арасындағы би буыны аңға түскен кез¬де шығып кететін жағдай ұшырасады. Ондайда шалғысы салбырап бос қалады. Топшы мен білек сүйектерден салаланып шыққан қанат шалғылар ұшуда басты міндет атқарады. Бүркіттің жіліншігін құсбегілер баутағар деп атайды. Ал баутағар (жіліншігіндегі) жүні тұяғына дейін түсіп тұратын мұзбалақтардың шудасы арқасына дейін мол түсетіндіктен суыққа төзімді болады.
Тұмсықтың көбе, орақ, тұмсық мүйіз, оған жапсарлас иектің екі жағындағы қалқан, оған жапсарлас өткір қиғақ деп аталатын бөліктері бар. Тұмсық мүйізінің езуге жапсарласқан жиегі, астыңғы иектің екі жағын жаба түскен мүйізділеу бөлігі қиғақ делінеді. Бүркіт өткір қиғағымен тістегенін қиып түсіреді. Тұмсық көбесі мен маңдай аралығындағы түксіз, жарғақты келген қасқа маңдайы кең әрі көтеріңкі, ал езуінің асты үстіңгісінен сәл-пәл озыңқы болса, тектіліктің белгісіне саналады. Езуін самқау деп атайды. Ол үлкейген сайын бүркіттің қуаты да күшейе береді. Бүркіттің ұшуын тежеп, кенеттен тоқтауын құйрық шалғы атқарады (қаршыға, тұйғын тәрізді құстардың құйрығы ұзынырақ келеді). Құйрық шалғысы 12-ден кем болса, ұшуға олақ, қимылы орашолақ, өзі қорғалақ, ебедейсіз болады.Бүркіттің тағы бір қасиеті оның жанары мен көзінің аясының ерекшелігінде жатыр. Көз ұясы аумақты, қабағы шалқақ, алды жазыңқы бітуі көздің жан-жаққа қырағы қарауына қолайлылық тудырады. Көз алдының қабығы (немесе кеңсірік қабығы) кұс басқан қарақылшықтанып тұрады және әртүрлі түсті болып келеді. Бүркіт көзінің сыны: жайнаған көз, шатынаған көз, шырадай жанған көз, тоғайлы көз, қанды көз, шүңірек көз, қаракөз, қысық көз, құм көз, тұз көз, қанқызыл көз, аң шегір, алтын шегір, жезшегір, көкшегір, күрең шегір, кішірекшегір, қан шегір т.б. Қазақтар «құстың жүрегі көзінен көрінеді» дейді. Көзі мөлдір, жәудіреген, сукөз, мұз көз болса нашар, қарашығы тұнық емес, ажарсыз, күңгірт болса қайратсыз дейді. Көзінен сағым ойнап, түбінен миы көрінген шегір кұстар қырағы тез байқағыш келеді. Соған байланысты қанды көз және қырағы деп те екіге бөледі. Қанды көз қырандар көп қайыру тілемейді, ал қырағысы аспаннан ұсақ-түйекке дейін жіті көреді, бірақ ерекше бабты қажет етеді.Құсбегілікке қатысты әдебиеттерде, құсбегілер тәжірибесінде жақсы, алғыр бүркіттің сыны мынадай деп сипатталады: үңгірлене біткен биік қабағы, оның астында шоқтай жайнаған, от шапқан, қарасы сұсты жанарлы болады. Жазықтау маңдайлы, мойны жуан, басы етсіз, желкесін қызылшулан түсті қою шуда орап, жотасына қарай құлаған; төс сүйегі жалды, айыршағы кең, иығы шығыңқы, жота мен қабырға жүндері тораңғының жапырағындай жалпақ, ұшы сүйір, алқасынан бауырына қарай біткен мамық жүндерінің түбі тығыз, мамықтың ұшы кер жолақты, саны бір тұтам, төрт еліден үлкен, аяқтарының арасы алыс (талтақ), саусақтары бұйра қышырлы, тұяқтары инедей түзу әрі өткір, мелжемді. Жақсы бүркіт саңғырығын алысқа қарай тастайды, басын тік ұстап, аяғының арасын тұғырға алыс салады, жебелі құйрығы мен шалғылығын керегедей қомдап отырады. Бүркіттің саусақтарының үстіндегі жүгері дәніне ұқсас домалақ түйір тастарын бүркіт аяғының тасы деп атай¬ды. Егер осы тас төрт саусақтың үстінде теп-тегіс төрттен болса, оның маңдайалды сыны болады немесе ортаңғы саусағының тасы төртеу болып, басқа салалары үштен болса да жаман емес. Қыран тұяғының болаттай мықты әрі өткірлігі туралы бүркітшілер: «тұяқтарының түбі құдды сиырдың мүйізі сияқты былтығыр, ұшы инедей үшкір болып, әр тұяғының бір жағына жабысып біткен пышақтың жүзіндей табиғи мүйізді тұяқ болатын» дейді. Асқан қыран құс тұяғының осындай пышақтай өткір болаты алған аңының ішін жарып та жіберетін болған. Ондай қыранды ішжарғыш деп те атайды. Кейде бүркіт түлкіге көп түсіп, тұяғының болаты мұқалған болса, құсбегі оны пышақпен қырлап, жонып, өткірлеп қоятын болған.
## Бүркіт тегеуіріні
Құстың аяғы төрт саусақты келеді: өкше жағындағы саусағын тегеурін, ішкі жағындағы саусағын жембасар, ортаңғысын сығым, сыртқы жағындағы шынашағын шеңгел (кей өңірде ілгіш) деп атайды. Құс аяғының күшті болуы ондағы бұлшық ет, тарамыс, сіңірлер сүйекпен бірге байланыса біткендігімен байланысты. Әсіресе тегеуірін мен жембасардың тарамысы бауырына ала иректеле бітіп, оның әрбір шодырайған ирегіне буындағы сіңір қыры дәлме-дәл келетіндігі аталған саусақтарға ерекше күш береді.Саусақ тұяқ, пышақ, көбе, без, қожыр табан, табан қышыры, болат, қабыршақ сияқты бөліктерден тұрады. Тұяқтың ойық өзегін жақтаулаған мүйізді өткір, доғалы қыры пышақ деп аталады. Онымен жалғас көбеге дейінгі аралықтағы бунақталып келген бұдырды болат деп атап, оның саны көп болса әлді қыранға балайды.Бүркіт жүндерінің, әсіресе төс, бауыр жүндері ұшында болатын болымсыз ақтаңдақтарды ақ бұршақ деп атайды және олар ту сыртынан қарағанда шұбар рең береді. Жүні қалың да ұзын болса, суыққа төзімді келеді, егер қоянның жүніндей жұмсақ білініп тұрса, онда ажарсыз, жасық екендігінің белгісі. Алайда оның жүндері қайратты болғанымен, қабырғасындағы керме жүні (қапталы деп те аталады) алдына қарай қарсы болып бітпей, артына қарай бірыңғай біткен болса, ондай бүркітті түлкіге түспейді деп есептейді.
## Бүркіт тұғыры
Құс күтіміне арналған бүркіт отыратын жабдық. Ағаштан жасалатын«орындықтың» биіктігі құс отырғанда шалғысы жерге тимейтіндей мөлшерде, шамамен 1,5-2 қарыс (30-40 см), жуандығы бір білемдей 3-4 сирағы жан-жаққа талтайыңқы келеді. Ұсақ құстардікі, әрине мұнан көп аласа, құс отырғанда шалғылығы жерге тимейтіндей ғана биік. Құс отыратын 25x10 см-лік үстіңгі текше табаны немесе бір білемдей құсқонары болады. Текше табанды тұғырда бүркіттің тұяғы білемдей ұстап, таймай отыратынкемеріболады. Құс отыратын«құс басар» аталатын бөлігінің киізбен қапталуы құс тұяғын мүжілуден сақтайды.Өзіне сай жайлы, орнықты тұғырда отырған бүркіт құйрығын, шалғылығын жерге тіреп сындырмайды, керісінше мойнын қайырып отырып, екі аяғын кезекпен ішіне тартып көтеріп, сыңар аяқпен ұйықтайды. Еркін тыныстап, алысқа саңғып, денесі сергек отыруын қамтамасыз етеді. Тұғыр үйдің оң жақ босағасына қойылады, қастерленіп, мұрагерлікке қалдырылатын қасиетті бұйым есебінде жүреді.Тұғыр бөліктерін жасауға шым, тас, саз сияқты табиғи заттарды да пайдаланады. Шым құс тұяғының өсіп жетілуін, тас өткірленуін, саз құс денесін салқындатуға әсер етеді. Қыран құстар баршын тартып әбден қартайғанда, тұғырда отырып қалғып кетіп, құлап қалады. Ал қазақтың қартайған қыран құстардың аң-құсқа түсетін қауқары болса, «әлі тұғырдан тайған жоқ» деп айтуы кейін адамға қатысты да айтылатын болған.Бүркіттің тұғырына адамның отыруына болмайды. Қазақта «ат өлсе, ер-тоқым үйіледі, құс өлсе тұғыр күйінеді» деген сөз бар. Осыған орай тұғырды бос қоймай, ұдайы қолдану қажет деген қағидамен атадан балаға мұрагерлікке қалдыратын болған. Ал мұрагерлерішінде құсбегілікті ұстанғаны болмаса, басқа біреу құс ұстап алып келсе, міндетті түрде соған тарту еткен.
Бүркіт қос / Тал үйшік - үш қанаттан құрастырылып тігілген орынжай. Ертеде қазақ дегдарлары аушықұстарын арнайы орын жайға баққан. Бұндай орынжайдың кең тараған түрі -«ұраңқайлап» тігілген бүркіт қосы.Бүркітті қолга түсіру -түрлі тәсілдер мен амал-айлалар арқылы қыран құсты қолға түсіру үрдісі. Бұл негізінен екі топқа бөлінеді: бірінші - түз бүркітті қолға түсіру; екінші - ұядан балапан алу.Түз бүркітті қолға түсіру. Түз бүркіт деп ұядан ұшып, аң-құс алып жүрген бүркітті айтады. Оны шаппа тұзақпен ұстау, қақпан құру, тояттап отырғанда мойын тұзақ салу, көбінесе тор жаю сияқты тәсілдері арқылы ұстайды. Бүркітті қызықтырып торға түсіру үшін қоянның бітеу терісіне шөпті нығап, қоян сияқты кеп жасап, ұзыны қоянның бойымен бірдей, жалпақтығы екі елі келетін жұқа тақтайдың ортасын басбармақ ай-налатындай тесіп, кептің ішіне кіргізіп орналастырады. Кендір жіптен ширатылған бұл тұзаққа дала бүркіті келіп қонғанда, алдын-ала дайындалған нәзік тиекілмектен ағытылып, тоқпақ лып етіп тез төмен тартып әкетеді. Осы уақытта тұзақ бүркіттің білегіне түсіп, ағаштың басында аспақталып қалады. Осындай шаппа тұзақпен аулау бүркіт ең қауіпті тәсілдердің бірі бо¬лып есептелінеді. Тояттатып ұстау —бүркіт жемтігін алып жеп тояттап отырғанда, бақылап тұрып атпен қуалайды. Әбден етке тойып денесі ауырлап, тынысытарылған бүркіт үш-бес шақырым ұшқан соң болдырып, жерге түсіп, етпетімен қанатын жая алмай жатып қалады.Артынан жеткен қуғыншы оны ұстап алып шалқасынанжатқызып, жемсаудағы етті дереу сығып, шығарып та¬стайды. Әйтпесе, бүркіт дертке шалдығады.Бүркіт балапанын ұядан алу - құсбегілердің бүркіт балапанын ұядан ұшпай тұрып қолға түсіруі. Қазақ құсбегілері балапанды ұядан алудың әртүрлі тәсілдерін қолданған: арқан байлаған керегеге жабыса түсіп қия жартастағы ұядан балапан алу; балапанды үркітіп алу; түнде буалдырықтап ұстау; шырақ жағып ұстау және т.б. Осындай жолмен алынып қолға үйретілген балапан қолбала бүркіт деп аталады. Қолбала бүркітке қарағанда, түзде еркін жүрген бүркіттің қырандық қасиеті басым болып келеді.
## Бүркітті баулу
Қолға түсірген бүркітті аңшылыққа «тәрбиелеу» жолдары. Ересек түз бүркітін алдымен жуасытады. Содан кейін иесіне, маңайындағы адамдар мен малдарға бойын үйретеді. Түз бүркітті қолға шақыруға үйретеді. Ал қолбала бүркітті шырғаға түсу, тірі аңға салу («тірілеу» деп атайды) сияқты машықтарға үйретеді.
Түз бүркітті жуасыту - бірнеше түлекке отырған еркіндіктегі бүркітті қолға үйрету. Қолға түскен түз бүркітіне ең әуелі томаға кигізіліп, аяқбау тағылады. Егер тәкаппар да, тағы түз бүркіт қыста қолға түссе ішқұсаланып, күйініп өліп қалмас үшін сықпалаған қар, мұз береді, басқа маусымда су жұтқызады. Өйткені қолға түскен тағы құс адамнан зәресі ұшып, жемсауындағы жемді қорыта алмай қалады. Түз бүркітін тез жуасыту үшін суға салып, көңге аунатып, көң шашып, сабынды сумен жуып құстың түздік иісін кетіреді. Ал құсбегінің өзі жағымсыз иіс-қоңыстан аулақ болмаса, бүркіт те оны қабылдамайды.
Бұл әдістерге көндікпесе ырғаққа (селкілдек деп те аталады) отырғызады. Көбінде түн уақытында ауыл адамдарын жинап, ән салып, күй тартқызып, дуылдатып ұйқысын алдырып шаршатады. Оңды-солды қозғалған, ойнақшыған әткеншек ырғақта жығылып қалмас үшін бүркіт қарманып, тыртысып отырады да ақырында (асқан асаулары 3-4 күн өткенде) ұйқысы қашып, соңында болдырып мең-зең болып қалжыраған күйге түседі. Осыдан кейін-ақ адамға үйір болып жуасып, ырыққа көніп, тыпырлап қарсыласуын азайтады. Аушы құс өте кекшіл келетіндіктен, бүркіттің саусақтарын тарай ашып, шеңгелін қысып отырмауға дағдыландырады. Қолға үйретудің қимыл әрекеттеріне төзбей семіздіктен, асаулықтан түтігіп қызылмай болып қалуы, тіпті зорығып өліп кетуі мүмкін. Ондай да жемсауына түтікпен аздаған суық су, қара шай Бір аптадай сары бөртпемен тамақтандырады. Әбден сенімді түрде бауыр басқан құсты қолға шақыру басталады. Ол үшін биялайдың алақанына бір кесек ет тастап, «кә-кә». «кәу-кеу» деп жұмсақ үнмен дауыстап, шақырып жегізіп үйретеді. Осы дауысқа әбден үйренсе кейін иесінің дауысын жазбай танитын болады. Бүркітті қолға шақырып жүргенде түз құсы қашып кетпес үшін оның құйрық қауырсынын сүзіп байлап қою міндетті түрде талап етіледі. Сақа құсбегілердің тәжірибесіне қарағанда үш аптаның ішінде түз бүркіті жуасиды, қолға үйренеді.
Бүркітті тұғырға қондырып үйреткенде сол жақ аяғының білегінен немесе ортаңғы саусағынан ұстап демеп қондырып үйретеді. Қолға қондыру да осымен бірдей болады. Бүркітті оң қолға қондырып, сол қолмен томағалайды. Саусақтарының буындарын ұстап, ашып жұмып шаппайтын, қыспайтын етіп үйретеді. «Кә-кә, қыраным» деген дауысқа үйретіп, онан соң атқа алып жүруге ауысады. Уақыт өте келе шақыруға үйрету жалғасады. Еті азайып, ашыққан құс жемді місе тұтпайды. Жем көргенде қылмыңдап тесіле қарап, төзімі кетеді. Сол кезде биялайды қолға киіп, туралған еттен бір кесек алып, алақанға салып жегізіп, дәніктіреді. Осы әдіспен келе-келе қолдан жемді жұлып жейтін бо¬лады. Түз құсына аң алуды үйретудің қажеті шамалы болғандықтан, оған шырғаға тарту, тірілеу үрдістерін жасау артық.
## Қолбала бүркітті баулу
Бұл үрдіс түз бүркітін жуасытудан өзгеше болады. Құсбегілер әдетте балапанды ұясынан жетілдіріп, ұшуға таяғанда алғанды жөн көреді. Ал егер балапан өте жас ақүрпек кезінде алынса, ержете келе орнынан тұра алмайтын тілерсек дертіне душар болып қалады. Балапанды ұядан әкелгеннен кейін арнаулы үйшікте (ретіне қарай) бос қойып, алдына су қойып, төбесінен жарық түсетін саңлау шығарып қояды. Балапан қарақанаттанғаннан кейін, екі артқы тегеурініне баулық тағып, темірден айлансоқ байлап, саздауыт жазық жерге шымнан жер тұғыр жасап, ит пен мал бармайтын оңаша жерге ұзын арқанмен мықтап арқандалады. Жоғарыдағы әдістермен асыраған балапан пыштақтамайтын болады. Тұғыр орнатып, қасына табаққа су, сүйегімен ет тастайды. Балапан осылайша өз бетімен жеп-ішіп үйренеді. Күз түскенге дейін балапан бүркіттің аяғындағы бауды оң, сол аяғының саусағына алмастырып отырады. Мұнан кейін жас құсты шырғаға түсіріп үйретеді. Шырға - құсбегілік өнерінің құсқа аң алдыру әдісінің маңызды сатысы.
## Түз бүркітті шақыруға үйрету
Ол үшін биялаймен бір-екі рет жем жұлдырып алып, құсты биіктеу жерге отырғызып, аузына жетер-жетпес жерден тақап көрсетеді. Сол кезде бүркіт ұмтылып аузы жетпей, бір аяғын жұмсап, талпынып қолдағы жемге қонады. Шақыру жемін дәмді қылып (аздап қант шайнап бүркіп) отырса, бүркіт тез ұмтылады. Ашыққан құсты шақыруға үйреткенде тәтті сан етін қолға ұстап құсқа көрсетеді. Ең бір-екі жұлғыза-жұлғыза ұзақтан көрсетеді. Ондайда құс адамға қарай ұшып келіп дағдыланады. Ең соңында қызыл көрсе ұшып келетін болады. Ат үстінен шақыруға келсе құстың үйренгені.
Қолбала бүркітті шырғаға үйрету- аң алуға үйрете бастау. Қолбала бүркітті аңға түсуге үйретер алдында шырғаға жіп байлап сүйретеді. Шырға өлі, тірі болуы да мүмкін. Бүркіт шырғаға түскен кезде одан ет жұлдыртып жегізіп, дәніктіреді. Бүркітшілер бүркіттің шырғаға түскені аңга түскені дейді.
Шырғаны әу баста бүркіттің жанынан, еңістен төменге қарай сүйретіп бастырады. Біртіндеп алыстан сүйретіп шырғаның үстінен жем жұлдырып дәндетіп, алыс-жақында талғамай жетіп келетін, шақырушыл, шырғашыл етіп баулиды. Жақсы дағдыланып, адамға бейілін берген бүркіт аңға ұшырғанда, аң көрмесе әдетте ұзап кетпей, иесіне қарай тартады.
Бүркітті «тіріге» баулу немесе тірілеу- тірі аңды ұстауға баулу. Кейде бүркітшілер түлкіні ұстап алып, оның тірсегін кесіп жібере салады, тірсегі кесілген түлкі шоңқайып жүгіре алмайды, осы кезде бала бүркіт те түлкіге келіп түседі. Түлкіні өлтіртпей, біраз алысқаннан кейін ажыратып алады да, қызыл ет береді. Қызыл ет жеп дәніккен бүркіт түлкіге түседі. Түлкіге түсіруге баулудың бір амалы бүркітші түлкіні ұстап алып, інге кіруіне кедергі болатындай етіп, оның аузына көлденең ағаш қояды да, байлап тастайды. Бүркіттен қашқан түлкі інге кіре алмай әуреленеді. Осындай тәсілмен түлкіге түсуге баулиды.
Шырғаға әбден үйренген соң екінші мәрте тірілеуге шығарады. Алдын ала ұсталған түлкінің аузына тұмылдырық кигізіп (кейде інге кірмес үшін аузына көлденең ағаш та байлайды), аяғын өрелеп дайындайды. Бұл бүркіт аяғын шайнамасын әрі алысқа қашпасын дегені. Құсбегі атпен биіктеу төбеге шығып тұрып, түлкіні жіберген кезде томағасын сыпырады. Тірі жеп дәніккен құс тірі түлкіге бірден ұшады. Атпен жылдамдата жетіп, алған аңын тояттата жегізеді. Осылайша екі рет тіріленген бала бүркітті аңға шығаруға, қайыруға келді деп есептейді. Алғашқы жылы түлкіге жақыннан жіберуге тырысады және алған кезде жылдам жетіп көмек жасамаса, тәжірибесі аз болғандықтан, арандап қалуы мүмкін.
Бүркітті баптау -қыс бойы аңға салып, «қалжыраған» бүркітті саят маусымынан кейін табиғи қалпына келтіріп, түлеткеннен кейін қайырып, зар күйіне келтіру үрдісі.
## Бүркітті түлекке отырғызу
Бүркітті көкек, мамыр айынан күтіп бағып жетілдіру. Жаз айларында көк шалғынды бұлақтардың жағасында бау, томағасын шешіп, екі тегеурінінен айналсоқ тағып арқандайды. Қансоқта жем үзбей беріледі. Аптапта күн көзіне ұзақ отырғызса, қанаты майып қыстыгүнгі сынғыш болады. Сондықтан тас, ағаш тұғыршалар орнатады, жауын-шашын, күн көзінен саялап паналайтын ықтасын жасалады. Түлек кезінде бүркіттің тұяғы тұнық болып, шымырланады. Жілік майлары толып, ақжіліктеніп, қауырсын шалғылары майланып, денесі толысады. Жақсы түлемесе қасқырдың немесе балықтың етін беріп, бірнеше мәрте жақсылап тойдыра жемдесе, жүні кеуіп күрт түлейді. Құс толық түлеп жетілген соң жаздың аяғында қайырылады, яғни жаңа аң маусымына дайындық ретінде бапталады.
Бүркіттің қайыруы- құстың саятқа шығуға лайықты, түлек пен қайырудан кейінгі аң түсерліктей күйге келуі. Баптардың алдында тілін байқағанда оның реңі қаралау болса, бап талғамайтындар; ал қызғылт бол¬са, орташа бап тілейтіндер; бозаң, ақшылдау түсті болса, бап тілейтін құстар қатарына жатады. Бүркітті аңға са¬лып арық-семіздітін тексеріп көреді. Етер бүркіттің еті томен, арық болса қанаты сөлбеңдеп, абдырап, түлкіге керенау барады. Түлкіге түссе де, ұстамай орнында қала береді. Оны «жаза түскен» деп атайды. Кездейсоқ ұстаса да арықтықтың салдарынан әлі жетпей, аңнан айырылып қалады. Ал егер аса семіз бүркіт түлкіге ұшқанымен, түспей ойнап жарысып, жайқап жүріп алады. Ұшқан сайын өрекпи жотарылап, қанатын ширақ қатады, жинақы, жеңіл қонады. Бұл етінің семіздігі, я болмаса бұзылтандығы болып есептеледі. Құстың семіз-арықтыты мен бабына келтен-келметендітін төс және сан еттеріне қарап шамалайды. Құс семіз болса, сан, төс еттері саусақ батпастай, тығыз, сыртқа қарай теуіп тұрады. Ал орта етіне келе бастатан болса, құстың сан еті мен төс еті былқылдап босайды. Бабына келген құстың саңғырығы аппақ түске енеді. Ал қайырылуы жетілмесе көгілдірленіп тұрады. Саңғырығытазарып (аппақ болып), ат үстіне келетін құсты құсбегілер тілімен айтқанда талпынды деп атайды, яғни құс төңіректі шарлап бағып, жиі сілкініп, қауырсындарын сатырлатып отырады.Әр құс өзіндік қасиеті мен жаратылыс ерекшелігіне қарай бапталады: егер бабына келмесе көмейіне түтік жүгіртіп, семіз құстардың ішін шаю, тазалау, саңғыту шарасын жүргізеді. Осылайша қайтара келіп күйіне келгенін білу қиын емес. Ол томаға тартқанда әрбір жәндікке тесіле қарап, жұтынып тұрса, ұстап көргенде төс еті жұқарып, саны сыртына теуіп, жұмсарып тұрса, бабына, жақсы күйіне келгендігінің белгісі дейді. Құсбегі дауысын қаттылау шығара, көбірек сипалап, ду-дабырға үйретіп, қолда көбірек ұстайды. Қайыру басталғаннан 2-3 күн өткенде қоянның табан терісін сыдырып, жуып тазалап қоя ретінде жұтқызады. Егер қоя көкшіл, сарғыш түске енсе, құсқа бір ұрттам қызыл шай береді. Онан кейін сары бөртпе беріп отырады, шөліркемес үшін салқын су, қар беріп отырады. Бір апта өткен соң қолға алған сайын аузына қант бүркіп отыру керек және тамағы ақ жемге ауыстырылып, ат үстінде алып жүреді.
## Бүркітке қоя салу
Қыран құстың ішінде байланып қалған қыл-қыбыр, жүн-жыбырды қолдан түсіріп, бабы¬на келтірудің бір тәсілі. Өз қорегін қыл-қыбырмен бірге қылғи салудан болатын құстың іш кінәратын құсбегілер қоя деп атайды. Құстың ішінде байланып қалған қоясын қолдан түсірудің әртүрлі амал-тәсілдері бар. Кінәратқа тап болса, түрлі заттарды мәжбүрлеп түсірту үшін құстарға ағаш, сүйек, қызылша, шөп, күйдірілген мүйізден, тіптен киізден (ағаш, шөп, киіз) қоя дайындап салады. Тәжірибелі, кәнігі бүркітшілер қолындағы құстың іш кінәратының ерекшелігіне қарай қояның киіз қоя, жал қоя, зерде (түйенің шудасын орап салынган түз) және т.б. түрлерін пайдаланады. Қоя тастарда бүркіт иықтарын қомдап, мойынын созып талпына береді. Егер киіз қояның түсі сол қалпында түссе, ішінің тазарғандығы, ал сарғайып, көгеріп кетсе әлі де таза еместігінің көрсеткіші. Мұзды сүйірлеп жонып, мұз қоя және су тамызған сығылған қар - томыртқа береді. Түйе шудасын тұзды суға (сорботқа) орап салатын түрін зерде деп атайды. Ол жем сіңбей бөгіп, құстың аңға ұшпай қалған кезінде табанда құстырып ішін тазартатын әдіс.
## Бүркіттің жемі
Қыран бүркіттің қорегі, бабына келтіру, қайыру үшін арнайы берілетін тамағы. Бүркіттің негізгі жемі ет екендігі белгілі. Бүркітші құсбегілердің байқауынша, бүркіт тез семіріп, баяу арықтайды. Бап жемін бүркітшілер түлек жемі, қайыру жемі, зар күйі жемі деп үшке бөледі. Жем қызыл, жылы цқан, түлек жемі, сары бөртпе, ақ жем, толарсақ деп, ал жемнің мөлшері тояттату тойдыру, тарта беру, бөтеге көтеру, орта бөтеге, сынау бөтеге және т.б. аталады.Қансоқта - мал немесе аңның қаны сорғалаған жылы еті. Әл беретін қуатты жемге саналады. Түлек және саят кезінде беріледі.
* Сусоқта -бір тәулік суға салып жасытқан семіз ет. Құсты ширықтыру үшін беріледі.
* Тоят -құстың аузын толтыра асайтындай, ұстаған аңының жас, бір кесек ыстық еті. Аңның сан етінен кесіп алып, құсқа бір екі дүркін жұлғызса, оны да тоят дейді.
* Қызыл -қан-сөлі бойында, суға шайылмаған түйір-түйір ет.
* Алажәукім - майы аз ет. Оған көбінесе балықтың еті таңдалады. Ол түлекте отырған құсты дереу түлетеді. Құнар -саятшылық кезінде берілетін алдын ала дайындалған кепкен ет. Аң кезікпей, ала алмай зеріккенде, ашыққанда әлдендіру үшін немесе қиқар мінез танытып, аулаққа ұшқанда шақырып алу үшін беріледі.
* Тартпа -аңның немесе малдың сіңірлі сөлсіз етінен дайындалған шандырлы жем.
* Сары бөртпе -туралған соң екі-үш мәрте суға жуылып, сығымдалып, сөлінің жартысынан арылған, түсі бозалаңдап, қызылсары түске енген ет. Бұл да құнарсыз болғандықтан, кұсты шымырландырады, азғана ғана күш-қуат береді.
* Бөртпе –етті суға бір тәулік бойы бөрттіріп, сөл, майынан арылтып,құнары азайтылған жем түрі. Ол кұстың іш майын арыл¬тып, қара етін толтырады. .
* Iк жем -жапырақтап туралып, инемен пісіп шабақталып, жылы суға бес-алты рет шайылып, сығылып, бар сөлінен арылған, түсі ақшүберектей болған ет. Ақ жемді көбінесе қайырған кез¬де береді. Саят кезінде тоқ болғандықтан, аңға түспей қойған кезде де береді.
* Боз өкпе -үрлеп, аязға тоңазытқан мал өкпесі. Құнарсыз жем болғандықтан, тойынып аң аулауға зауқы болмай кеткен кұска беріледі. Қойдың өкпесін тұтастай бөлектеп алып, кеңірдегі арқылы үрлеп үлкейтіп, ішіне суды толтыра кұйып суық жерге іліп та¬стайды. Біраздан кейін өкпенің ішіндегі қаны суға шай¬ылып, сыртына шығып тамшылап ағып, бозарған кұр сірнесі қалады. Мұны қолаба дейді. Қолабаны бүркітке жемаяққа турап, көлкілдетіп мол берсе, іш майы таусылып, қарнын ашырады. Құсты баптау, қайыру кезінде құсбегілер «бап дегеніміз жем, жем дегеніміз бап» дейді.Осы кезеңде құсқа қолаба, сары бөртпе, ақ жем береді.Қайыру кезінде берілетін жемді май, шандыр жібермей,неғұрлым жұка жапырақтап турап, саптыаяққа са¬лып, үстіне суық су құйып, бөрттірген соң қанын сығып шығарып, қайта-қайта шайып, қан сөлсіз, құнарсыз жем дайындайды.
## Бүркітке байланысты ғұрыптар мен жосын-жоралғылар
Аушы құс көк Тәңірінің елшісі, ол Күннен жаратылған, күннің еркесі, көктің иесі деп көп халықтың көне сенімінде аса жоғары дәріптеледі. Бүркітке табыну күллі жануарлар мен адамзат әлемінен жоғары тұрды. Оны аспан денелерімен шендестірді.
Дәстүрлі ортада қолдағы бүркітке төмендегідей ат қойған. Мәселен: Ақиық, Ақбалапан, Ақбұршақ, Бақабас, Бұқатана, Барқын, Баршын, Қандыбалақ, Қырансары, Құлакер, Кершолақ, Саршолақ, Сөпелексары, Жапырыққара, Мұзбалақ, Алтайдың ақиығы, Қобданың қара кері, Нарының сарысы, Тақыртірек, Мартулы қыран, Шомбалсары, Ішжарғыш, Кәрішөгел және т.б.
Бүркіт аң ала алмай ауырып мазасызданса, тіптен ұшып кетсе де көз тиген деп ырымдайды . Құс ұстайтын торды құрар алдын¬да қазақ құсбегілері тоқылған торды өз үйінің есігінің маңдайшасына іліп, етегін екі босағадан салбыратып түсіріп қояды. Тордың үстінен адам көп аттаған сайын оның жолы ашылып, бүркіт тез түседі деп ырымдайды. Бүркіттің тұғыры да киелі деп саналған: оған адам отыруға және оны бос қоюға болмайды.Көп жыл серік болған құсын қариялар қартайса да құрметтеп үй жанында ұстайды. Ал қайраты қайтқан қыранды «құс тебінен қайтты» деп қоя беретін де дәстүр бар. Атақты Әлібек батыр жылына алпыс түлкі, он қарсақ, он екі қасқыр алған құсын Құлагер аты мерт болған жылы ырым етіп, қолынан босатып қоя берген деседі.
## Бүркіттің пірі
Қыран бүркіттің желеп-жебеушісі. Байырғы түпқазақ этномәдени ұжымның мифтік санасында төрт түліктің пірлері Жылқышы Ата (Қамбар Ата) (жылқы), Ойсылқара (түйе), Шопан ата (қой), Шекшек Ата (ешкі), Зеңгі Баба (сиыр) болса, қоңыр аңдардың пірі немесе желеп-жебеушісі Кербұғы, Кертеке, (Ортеке) деп аталған. Ал қыран құстардың, бүркіттің пірі Шегірбаян екені айтылады.
## Бүркіт құны
Қыран бүркіттің, затқа шаққандағы бағасы. «Жеті Жарғыда» қазақтың аңшылығына ерекше ден қойып, оны бұзғандарды жазаға тарту туралы арнайы бап енгізілген. «Жеті Жарғыда» аңға салатын итті, құсты (бүркітті) өлтірген адамнан олардың иесіне бір құл немесе бір күң беріледі деген. Жақсы бапталған қыран бүркіт Шу мен Сырдарияда 5-6 түйеге, қаршыға мен сұңқар 1-2 түйеге бағаланған. Біреудің қыран құсына көзі түсіп, көңілі ауса оны қалап сұрап алады. Оның қарымтасына беретін кәдені «тұғыр жабар»деп атайды. Оның көлемі XIX ғ.-дың соңында өте қымбат болған: бүркіттің сайыпқырандығына қарай, аталық түйе бастатқан тоғыздан бастап, 5-6 түйеге дейін берілген.
Қазақтың әдеттік құқығында бүркітке қатысты арнайы ережелер бар. Алтай қазақтарының «Төрт би ереже заңдарында» ол туралы былай делінеді: бүркіт ұясы кімнің жерінде болса, балапан сонікі. Оған ешкім қол сұқпайды. Түз бүркіті қашып кетіп басқа бір адам ұстап алса, тауып алғанына екі апта өтсе, бүркіт екінші ұстап алған адамға тиесілі болады. Екі жеті уақытына жетпесе, бұрынғы иесіне қайтарады. Қол баққан бүркіт (ұядан алынған балапан) қашып кетіп, басқа біреу ұстап алса, ұстағанына бір ай толмаса, бұрынғы иесіне қайтарылады. Егер айдан асып кетсе, бүркіт тауып алған адамдікі болады. Бүркітшінің елге әйгілі қыран бүркітін біреу қастықпен өлтірсе құны бір атан түйе болып қүн төленген.
## Бүркітті арулау
Құсбегілердің қыран бүркітті жерлеу салты. Қазақ құсбегілері бүркіті өлгенде қанат, құйрығына май жағып, ақ матаға орап, биік тау құздарына немесе адам аяғы баспайтын жерге арулап жерлейтін болған. Бүркіт иесі: «ат өлсе, ертоқым үйіледі, құс өлсе, тұғыры күйінеді»деген осы екен-ау деп қайғырады.
## Бүркітті жоқтау
Қазақ құсбегілерінің қолындағы қыран құсы өлгенде жоқтау айтып, қайғыру ғұрпы. Қазақ құсбегілері қолындағы қыран құсы өлгенде дауыс шығарып жылап, жоқтау айтып қайғысын білдірген. Бүркіт қазақ қоғамында қоғамның бір жанды мүшесіне айналып кеткен. Қапелімде мерт болған немесе ауылда өлген бүркітке «ат өледі, құс қашады, екі қанат бір құйрық табылар, ажалы жетсе бәрі өледі» деп көңіл айтып, иесін сабырлылыққа шақырған
## Қосымша
Бүркіт - сұңқар тәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қыраңдар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Бүркіт солтүстік Американы, Еуразияны, солтүстік-Батыс Африканы, Жапония аралдарын мекендейді. Қазақстанда оның 6 түрі таралған. Жетісу өңірінде, сондай-ақ басқа аймақтардағы жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт — қырандар ішіндегі ең ірі, әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салады, ірі, әрі бедерлі (мүйіз қабыршақтары бар). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. ұябасарының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) 65-74 см, шөулісінікі — 59-66 см. ұябасарының салмағы 3,8-6,3 кг, шәулісінікі 2,8-4,1 кг. Бүркітің құйрық қанатының ұзындығы 33-36 см, тұмсығының үстіңті жағы темен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. Бүркі суыр, қоян, түлкі, борсық, кейде тышқан мен саршұнақ, тасбақа, тұяқты жануарлардың (ақ бөкен, елік, қарақұйрық) төлдерін аулайды. Бүркі жемтігін тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері — бездерімен буындырып өлтіреді. Ұясын (диам. 1,5-2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. Наурыз-сәуірде 1-3-тен жұмыртқалайды, оны ұябасары 40-45 күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар 2,5 айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулын, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт 100 жылдай тіршілік етеді. Қыран бүркі мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. Қазақстанның туындағы бүркі бейнесі азаттықтың рәмізі ретінде бейнеленген. Бүркіті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану — қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу — төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікгі керек етеді. Бүркітің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амалайласы жетпесе, адам балапанды едтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде бүркітшілік өнерге ерекше көңіл бөлініп, облыста арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. Еңбекшіқазақ ауданы Нұра ауылындагы Жалайыр Шора атындағы құсбегілер мектебі осының айғағы. Бүркі Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Үстірт қорықтарында жылдан-жынға азаюына байланысты Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).
## Статусы
3-ші санат. Саны қысқарып бара жатқан түр. КСРО Қызыл кітабына (1984) тіркелген.
## Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
## Таралуы
Евразияда кең тараған. Ұялайтын жерлерінде қыстайды. Қазақстан территориясында шашырап мекендейді . Оңтүстік пен шығыстың тауларында біршама кәдімгідей, бүркіт Маңғыстауда, Үстірттің шыңдарында, Мұғылжарда, Сырдария өзенінің аңғарында, Қызылқұмда, Бетпақдалада, Сарыарқаның бірқатар нүктелерінде, Көкшетау қырқаларында және Павлодар Ертіс өңірінде кездеседі.
## Мекендейтін жерлері
Жартастары бар ашық және орманды таулар, тасты қырқалар, қарағайлы және басқадай ормандар, өзендер жайылмалары, сексеуілді шөлдер.
## Саны
Шығыс Қазақстан облысында 97,3 мың км² аймақта 50-70 жұп мекендейді. Әлі де болса Тянь-Шань тауларында кәдімгідей. Алматы қорығында (73 мың га) 1970 жылы 3 жұбы ұялады . Қазақстанда бүркіттің жалпы саны белгісіз, бірақ көрсетілген мысалдар бойынша, жүздеп бағаланады.
## Негізгі әсер ететін факторлар
«Зиянды жыртқыштарды» ату кезінде тікелей жою, бүркітші-саятшылардың ұядан балапандарын алу, басқа мақсат үшін ұяларын бұзу, мекендейтін жерлерін шаруашылық мақсатта қайта құру, қоректің жетіспеуі, мазалау факторы, сол сияқты ЭТЖ-де тоқ соғып өлім-жітімге ұшырауы, уланған шақыртқы және өлексе қасында салынған қақпанға түсу.
## Биологиялық ерекшеліктері
Отырықшы құс. Наурыз-сәуірде жұмыртқалайды. Ұяда 1-2 жұмыртқа болады. Алматы облысында 3-3-тен балапаны бар 2 ұя белгілі . 40-45 тәулік бойы шайқайды. Балапандар ұяда 75 тәуліктей болады және 10-27 шілде аралығында ұшып шығады. Оңтүстік Алтайдағы Нарым жотасындағы қорғалатын территориядағы ұялау табысы 79,8%-ды құрады .
## Қолда өсіру
Алматы хайуанаттар паркінде бүркіттерді қолда көбейту соңғы кезге дейін жемісін бермеді.
## Қабылданған қорғау шаралары
«Жойылып кету қаупі бар жабайы фауна мен флора түрлерін сату жайындағы халықаралық Конвенцияның» 1 Қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы, Марқакөл, Алматы және Үстірт қорықтарында қорғалады.
## Қажетті қорғау шаралары
Аңшылар арасында жыртқыш құстарды қорғау қажеттігі жайында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу. Саятшы-бүркітшілердің бүркіттерді алу және ұстау ережелерін дайындау. Ұялайтын жерлерді жеке қорғау. Қыста үстеме қоректендіру .
## Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Ұялайтын жерлердің кадастрын жасау, аймақтар бойынша санын анықтау. Шектеуші факторларды, өнімділігін, өлім-жітімге ұшырауын, қоректік базасы жағдайының бүркіттердің орналасуы мен тығыздығына тигізетін әсерін зерттеу.
## Сілтемелер
* Аңға шыққан қазақ бүркітшілері (Бейне)
## Дереккөздер |
Минералды шикізат, пайдалы қазындылар – табиғи минералдық түзілімдер. Минералды шикізат қатты (кентастар, көмір), сұйық (мұнай, су), газ (табиғи жанғыш және инерттік газдар) күйінде кездеседі, үздіксіз өтетін эндогендік, экзогендік процестер нәтижесінде пайда болады. Магмалық заттар (түрлі құрамды балқымалар, сұйық, газ тәрізді ерітінділер түрінде) жер қыртысының жоғарғы мантиясында не жер беті жыныстарының мүжіліп, шайылып бір орынға жиылуынан қалыптасады. Магма жер қыртысына еніп, суынғанда түрлі құрамды интрузиялар түзіледі. Магмалық кендердің жаралуы осы интрузияларға байланысты. Минералды шикізат шөгінді кендері теңіздердің, көлдердің, өзендердің түбінде жиылады, әр түрлі қабаттар, иірімдер түрінде кездеседі. Қорымды кендер химиялық әрекеттерге берік, бағалы, ауыр металдар мен минералдардың (алтын, платина, алмас, титан, цирконий, торий, қалайы, вольфрам элементтерінің минералдары) жағалаудағы шөгінділерде жиылуынан қалыптасады. Көне және қазіргі үгілу қыртысымен байланысты үгілу кендеріне уран, мыс, таза күкірттің инфильтрациялық кендері, темір, никель, марганец, каолиннің қалдық кендері жатады. Метаморфогендік кендер жоғары температура мен қысым әсерінен түрлі тау жыныстарының өзгеруінен жаралады. Минералды шикізаттардың аталған генетикалық типтері Қазақстанда көп кездеседі;
## Сілтемелер
* Интрузия
* Темір
* Никель
## Дереккөздер |
Моластар — тау етегіндегі борпылдақ және цементтелген кесекті жыныстардың қабаты, көрші таулы елдердің бұрынғы өткен кездегі көтерілуі мен жуылуының салдарынан пайда болған бұзылу продукциялары.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Мореналық геоморфологиялық ландшафттар — мұздық дәуірінде мұз аетында болған және көбінесе төбетөбелерден тұратын рельефі бар облыстар. Олар мыналарға бөлінеді: 1) төбелі толңын тәріздес қырқалардан тұратын шеткі мореналық ландшафт; 2) негізгі немесе табан моренаның төбелі немесе жатық ландшафты; 3) друмлиндық ландшафт.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Шұрат, оазис (лат. Oasіs – Ливия шөліндегі бірнеше елді мекеннің аты) – шөл немесе шөлейтті жерлерде өсімдіктерге толы, басқа өсімдік жамылғысынан оқшауланған; негізінен табиғи су айдынның қасында орналасады.
* шөл және шөлейтті өңірлердегі ағаш аралас шөптесін өсімдік өскен көгалды алқап. Бұл жерлердің өз айналасына қарағанда салыстырмалы ылғалдылығы мол. Шұрат жер асты суы жақын жатқан немесе тасыған өзен сулары жайылған жерде байқалады. Сол сияқты қолдан жасалған бөгендер, канал арқылы суландырылған жерлерде де шұраттар болады. Алып жатқан ауданы бірнеше гектардан мыңдаған км2-ге жетеді; халықтың шоғырланған (мысалы, Африкадағы Ніл өзенінің аңғары, Орталық Азиядағы Ферғана аңғары) және суармалы жерлердегі өнімді егін шұратының орталығы болып табылады. Африка мен Оңтүстік-Батыс Азия шөлдеріндегі шұраттарда құрма пальмасы, Орталық Азия шұратында мақта, жүзім, т.б. дақылдар өседі. Қазақстанда аридтік климаттық белдеулердегі өзен аңғарлары мен құмды алқаптарда кездеседі. Мысалы, Шу-Талас аңғарлары
* Антарктиданың мұздан бос шеткі бөлігі (мысалы, Бангера шұраты).
## Сипаттамасы
Шұраттар бір-бірінен аумағы мен сипаты бойынша қатты ерекшеленуі мүмкін, кішкентай тоғандардан, шектескен құрма пальмалардан қалаларға дейін. Егіншіліктің көптеген түрлерін біріктіретін шаруашылықтың дәстүрлі түрі-оазис шаруашылығы. Оның аумағы 1 гектардан үлкен ауқымға дейін. Оазистер жер асты өзендерінің немесе су қоймаларының арқасында пайда болады, олардағы су жеткілікті қысымға немесе адам ұйымдастырған көздердің көмегімен жер бетіне жете алады. Кейбір оазистер, мысалы, Туат (Орталық Алжир) аймағында орналасқан, кездейсоқ қысқа мерзімді нөсермен қоректенеді. Тау жыныстары мен тастан жасалған топырақтың өткізбейтін төменгі қабаты су қалталарында, жер асты ақауларында немесе вулкандық жыныстарда судың сақталуына ықпал етеді. Өсімдік жамылғысы қоныс аударған құстардың арқасында пайда болады себебі олар су алқаптарында тұқымдарды қалдырады.
Антарктикада оазис-бұл қар мен мұзсыз аймақ.(антарктикалық оазисті қараңыз)Оазистердің жанында тұрақты су көзінің болуына байланысты кейде шағын елді мекендер пайда болады, әдетте керуен жолдарында. Елді мекендердің ұқсас орналасуы Сахарада, Араб түбегінде, Чили, Перу, Мексикада орын алады. Мысалы, Чилидегі Пика, Перудағы Ика және Мексикадағы Паррас де ла Фуэнте қалалары.
## Биологиялық Маңыздылығы
Олар қоныс аударатын құстар үшін су мен азық-түлік ресурстарының табиғи бөлігін құрайды, сонымен қатар құстар өсімдік тұқымдарының оазистер мен басқа аймақтар арасында таралуына ықпал етеді, осылайша оазистерге және олардан әр түрлі сорттар әкеледі.
## Әлеуметтік - тарихи маңызы
Керуен жолында оазистердің болуы ежелгі дәуірден бастап Ежелгі Египеттің, Таяу Шығыстың және Инд өзенінің алқабында сауда бағыттарын қалыптастырудың шешуші факторы болып табылады. Сонымен, Таяу Шығыс Индия алқабынан құрғақ үстірттері, жоталар мен шөлдер арқылы Иран мен Ауғанстаннан бөлінген. Бұл жолда ауыл шаруашылығы тек тау бөктері мен аңғарларда мүмкін. Алайда, бұл неолит дәуіріндегі адамдардың қоныс аударуына кедергі болған жоқ. Каспий теңізінен оңтүстікке қарай бағыты Жібек жолының бір бөлігі болып табылады, оның кейбір учаскелері б.з. д. 3000 жыл бұрын пайдаланылған. Олар Бадахшанды (Солтүстік-Шығыс Ауғанстан және Тәжікстанның оңтүстік-шығысы) Батыс Азиямен, Египетпен және Үндістанмен байланыстырды. Сол сияқты, Бадахшаннан Месопотамиялық жазықтарға дейінгі учаске (Ұлы Хорасан жолы) б. з. д. 4000 жылы жұмыс істеген сияқты.
Кейбір оазистерді бақылау іс жүзінде сауда жолдарын бақылау болды және стратегиялық маңызға ие болды. Мысалы, 20 ғасырдың басына дейін батыс және Солтүстік Африканың басым бөлігі арасында мәдени және тауар алмасудың негізгі тәсілі болған Транссахариялық сауданы бақылау үшін авджила оазистеріне билік ету шешуші мәнге ие болды Гадамес және Куфра қазіргі Ливияда.
## Өсімдік жамылғысы
Егер суару жеткілікті болса, өрік, құрма, інжір, зәйтүн өсіріледі. Өсімдіктер үшін ең маңызды, оазистердегі ең биік ағаш- құрма алақаны болып табылады -бұл барлық басқа ағаштарға көлеңке жасайтын негізгі жапырақты жабынды. Құрғақшылыққа төзімділікке байланысты құрма алақаны басқа ағаштарды күн радиациясының шамадан тыс мөлшерінен қорғайды. Көлеңкеде шабдалы ағаштарының биіктігі бойынша өсімдіктердің орташа деңгейін құрайтын өсу мүмкіндігі бар.
Сондай — ақ, оазистерде дәнді дақылдар мен көкөністер-тары, бидай, арпа өсіруге болады, бірақ бұл салыстырмалы түрде үлкен су ресурстары бар оазистерді қажет етеді. |
Геккондар (Gekkonidae) — кесірткелер отрядының бір тұқымдасы.
Геккондардың 80-ге жуық туысы (650-ден астам түрі) бар. Олардың көпшілігі тропикалық және субтропикалық жақтарда, аздап жер шарының қоңырүйек бөлімдерінде де тіршілік етеді. Геккондардың Орта Азия мен Қазақстанның жерлерінде тіршілік ететін 4 туысы (8 түрі) кездеседі; олар: сцинк геккон, тарақтабан геккон, жалаңаяқ геккон. Геккондардың көздері үлкен, басы алға қарай сүйірленген; денесі қабысыңқы; аяқтары жақсы жетілген, тырнақтары үшкір келеді, күндізінде жатып, қорек заттарын (омыртқасыз жәндіктерді, насекомдарды, ермекші тәрізділерді, қырықаяқтарды және т. б.) түнде аулайды; кепшілігі 1—2 жұмыртқа табады.
Қазба қалдықтары эоцен дәуірінен бастап тіршілік еткенін айғақтайды. Тропиктік, субтропиктік (аздап қоңыржай белдемдерде) және шөлді жерлерде тараған. Жармасқының 70-тей туысқа бірігетін 700-ден аса түрі белгілі. Қазақстанда Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлінің маңында, Іле өзені бойында мекендейтін 4 туысқа бірігетін 6 түрі: жылтырауық Жармасқы (Teratoscіncus scіncus); тарақсаусақты Жармасқы (Grossobamon eversmannі); шиқылдақ Жармасқы (Alsophylax pіpіens); сұр Жармасқы (Tenuіdactylus russowі); Түркістан Жармасқысы (Tenuіdactylus fedtschenkoі); Каспий Жармасқысы (Tenuіdactylus caspіus) кездеседі. Жармасқының танау тесігі тұмсығына жақын орналасқан. Тілінің ұшы дөңгелектеу, көздері үлкен, көзінің қарашығы тік, қозғалмалы қабағы болмайды. Дене тұрқы 3,5 см-ден 30 см-ге жетеді. Түсі сұр немесе қоңыр, тропиктегі ағаш Жармасқысы айқын түсті, құйрығы үзілгіш, бірақ қайтадан тез өседі. Бармақтарының астыңғы бетіндегі мүйізді тақташалары, ұсақ ілгек тәрізді өсінділері арқылы тік жартастарға, ағаш діңіне, т.б. жақсы өрмелейді. Бұлардың арасында дыбыс шығаратын түрлері де бар. Жармасқылар күндіз жасырынып, қорегін ымыртта не түнде аулайды. Шөл, шөлейтті жерлерде тіршілік ететіндері ін қазады. Жәндіктермен, өрмекші тәрізділермен қоректенеді. Жаз бойы бірнеше рет жұмыртқалайды, әдетте 1 — 2 жұмыртқа табады. Кейбір түрі тірідей туады. Жармасқының 12 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Бейбіт Назаров (Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қақпақты ауылы, 1987 ж.) - джиу-джитсудан жастар арасында Қазақстан чемпионы, ережесіз жекпе-жектен Азия чемпионы. Көптеген халықаралық турнирлердің жеңімпазы, WAFC тұжырымы бойынша панкратионнан 75 келі салмақта Еуразия чемпионы.
Осы күнге дейін 12 рет жекпе-жекке шығып, соның барлығында қарсыластарын қоғадай жапырды.
Тағы бір айта кетерлік жайт, Бейбіт – Алаштың мақтан тұтар азаматы, ережесіз жекпе-жектен әлемнің екі дүркін чемпионы Ардақ Назаровтың туған інісі.
26 көкекте Алматы Республика сарайында өткен WAFC тұжырымы бойынша 75 келі салмақта Еуразия чемпионы атағы үшін Бейбіт Назаров пен шешен Аслан Алгереев рингке көтерілді. Ресейдің туы астында күш сынасып жүрген қонақ жауынгерлік самбо мен еркін күрестен спорт шебері, Ресей чемпионы. Грозный қаласында өткен "мықтылар турнирінің" жеңімпазы. Талай халықаралық жарыстарда топ жарған тарланбоз. 40 рет жекпе-жекке шығып, 36 мәрте жеңіс тойын тойлады.
## Дереккөздер |
Нарқайсар , вербена (лат. Verbena) – нарқайсарлар тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы. Бұлар біржылдық, көпжылдық шөп өсімдігі және бұта болып та өседі. Вербенаның 80-дей түрі бар, олар тек тропикалық және субтропикалық жақтарда өседі. Бұрынғы КСРО жерінде олардың 4 түрі өседі. Олар: емдік вербена (Verbena officinalis), кәдімгі вербена, жайылған вербена (V. supina) мен лимондық вербена (Aloysia citrodora)
емдік вербена — бойы 80—100 см келетін көпжылдық шөп өсімдігі. Масақтанып біткен ұсақ көгілдір гүлдері болады. Емдік вербена бұрынырақ кезде медицинада кең түрде жұмсалатын. Емдік вербенаның тамырын қияр тұздағанда оның иісін жақсарту үшін қосады.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Қызыл ырғай (лат. Sambucus racemosa) – байсаттар тұқымдасының аюбадам туысына жататын иісі жаман, биіктігі 3 метрдей бұта. Жемісін жеуге жарамайды, тұқымында техникада қолданылатын май бар.
## Кіші түрлері
* Sambucus racemosa subsp. racemosa
* Sambucus racemosa subsp. kamtschatica (E.L.Wolf) Hultén
* Sambucus racemosa var. melanocarpa (A. Gray) McMinn
* Sambucus racemosa subsp. pubens (Michx.) House
* Sambucus racemosa subsp. sibirica (Nakai) H.Hara – Сібір ырғайы
* Sambucus racemosa subsp. sieboldiana (Miq.) H.Hara
## Дереккөздер |
Букарка, инетұмсық қоңыз, бізтұмсық қоңыз (Coenorrhinus pauxillus) — ұзындығы 2—3 см, мұрттары буынсыз, денесін сұрғылт түк басқан қоңыздың бір түрі. Личинкалары алма, алмұрт, шие және т. б. жемісті өсімдіктер жапырағының сағағына зиян тигізеді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Шамшаттар тұқымдасы (лат. Fagaceae) — гүлді өсімдіктердің қосжарнақтылар класының көпжылдық ағаш өсімдіктерінің бір тұқымдасы. Шамшаттықтардың 400-ден астам түрі бар, олардың ішінен бұрынғы КСРО-да өсетіндері: емен, шамшат, каштан (талшын).
Жапырақ түсетін және мәңгі жасыл ағаштар, кейде бұталар, басым қоңыржай және субтропикалық облыстарда кеңінен тараған 8 туыс, 950 түрді біріктіреді. Шамшаттар мен емендер жалпақжапырақты орман түзетін негіз болып табылады.
Ағаштар кезекті жай жапырақты, ерте түсетін бөбе жапырақтары бар, гүлдеуі жапырақ ашалғанға немесе ашылғаннан кейін жүреді. Бір үйлі өсімдік, гүл шоғыры дара жынысты. Гүлдері бір жынысты, дұрыс, ұсақ, гүл шоғырының негізгі осінде топтанып немесе бірден орналасады.
Гүл қоршауы қарапайым, түссіз, 4-7 жарнақта. Аталық гүлдеріндегі аталықтары бос, олардың сандары гүл қоршауының жарнақтарының санынан екі есе артады. Аналық гүлдеріндегі аналығы 3-6 жемісжапырақшалы. Түйіні төменгі. Жемісі – жаңғақ. Тұқымы ірі ұрықты эндоспермсіз.Негізгі өкілдері – емен, шамшат, каштан.
Қазақстанда еменнің (орыс. дуб черешчатый - лат. Quercus robur) аязға төзімді 1 түрі өседі, ол Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.Шамшаттардың ағашы бағаланады, еменнің қабығында дубильді заттар болады оны медицинада қолданады. Каштан мен еменнің жемістерін тамаққа пайдаланады, кофеге суррогат болып табылады. Тығындық еменнен тығын жасайды, шығысазиат еменінің жапырағымен қытай емен жібекқұртының кокондарын қоектендіріп, олардан ерекше жібек сорттарын алады.
## Дереккөздер |
Түйелер (лат. Camelus) – сірітабандылар отряд тармағының түйетәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы.
Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), — Түрікменстанда, көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады.
Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі – қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.
Қос өркешті қазақ Түйелері дене бітімдерінің ерекшеліктері, ірілігі, өнімділігі бойынша 3 тұқымдық типке бөлінеді: оралбөкей, Қызылорда және оңтүстік Қазақстан Түйелері. Орал-бөкей типінің басқаларынан тірілей салмағы мен жүн өнімділігі 5–10 %-ға жоғары болғандықтан, асылдандыру жұмыстарында тұқым жақсартушы ретінде пайдаланылып келеді. Дара және қос өркешті Түйелерді бір-бірімен будандастырудан алынған будандар дене бітімінің беріктігі, ірілігі, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары мен ауыр жұмысқа төзімділігі бойынша таза тұқымды Түйеден айтарлықтай ерекшеленеді. Тірілей салмағы бойынша артықшылығы 20–25 %-ға дейін жетеді. Будандардың үлектерін нар, інгендерін мая деп атайды. Нарлар тек жұмыс күші мен өнім алу үшін пайдаланылып, жұптастыруға жіберілмейді. Маялар әдетте қос өркешті үлектермен шағылыстырылып, аталық тұқымға ұқсас ұрпақ алынады. Түраралық будандастыру тек таза қанды дара және қос өркешті Түйелер пайдаланылғанда ғана жақсы нәтиже беретіндігі, будандардың асыл тұқымды мал ретінде маңыздылығы жоқ екендігі ескерілуі қажет.
Түйенің сүті, еті, жүні пайдаланылады. Сүтінен емдік қасиеті бар шұбат, май, сыр, дайындалса, еті тағамға қолданылады, ал жүнінің 85%-ы таза, өте бағалы түбіт.
## Түйе атаулары
* Ілөк
* Інген
* Айыр
* Алмас
* Аруана
* Асау түйе
* Атан
* Божығай
* Босалаң түйе
* Босалаң түйе
* Бура
* Бұзбаша
* Бір қырыққан түйе
* Дөненше
* Жабы түйе
* Жайланған түйе
* Жасық түйе
* Жатаған түйе
* Жөңшең
* Көшек
* Қағылжың түйе
* Қайымал інген
* Қара тіс
* Қоспақ
* Құнанша
* Мая
* Нар
* Нартайлақ
* Нарша
* Сақа түйе
* Соқтан
* Тайлақ
* Тұмса
* Тығыршын
* Шалағай түйе
* Шаңырақ түйе
* Шау түйе
* Шырынсыз түйе
## Ерекшеліктері
Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған, сондықтан бұл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдай төгіп жата береді.
Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген, сондықтан халық түйені «шөл дала кемесі» деп атайды.
Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі — жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркешті түйенің қолға үйретілген жері — Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері — Африка өңірі.
Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. Түйені — төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін — «Ойсылқара», кей жерде «Қаусыл- қазы» деп атайды.
## Халық өміріндегі түйенің рөлі
Ертеде түйелі көш «сахараның салтанатты» деп аталған. Ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолының тарихы түйе түлігімен тікелей байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе малының бойынан табылады. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерінде түйеге қатысты теңеу сөздер, даналық нақылдар, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі. Бұл ой-тұжырымдар түйенің тіршілік ерекшеліктерін айқын аңғартады. «Түйесі бардың - киесі бар», «Көтерем деп түйедей безбе — салтанатың емес пе? Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың емес пе?». Түйе түлігін қастерлен «ұлық» деп те атайды. Түйешіні «ұлық баққан» деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жерде төрдей орын берген. Кейбір аймақтарда түйені «кәуіс» деп атайды. Түйе түлігіне арналған аңыздар бойынша шығарылған күйлер де ел арасына кеңінен таралған. Сүгірдің «Бозінгені», Ықыластың «Желмаясы», Тәттімбеттің «Бозінгені» және т. б.
Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте замандардағы ел мен елдің арасындағы сауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.
Ертеде қазақ даласында түйесі көп адамдар аз болмаған. Ертеректе Ақтөбе өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерін жайлаған Қара деген кісінің 3 мың түйесі болған.
## Түйе қолтұқымдары
### Айыр өркешті түйе
Қазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі. Оны кейбір аймақтарда «айыр түйе», Арал мен Каспий аралығының тұрғындары «түс түйе» деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы түрі «қаптағай» деп аталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - «іңген», еркегін - «бура» дейді. Айыр өркешті түйе ғылыми тілде «бактриан» деп аталады. Оның денесі ірі, салмағы 450-690 килоға дейін жетелі. Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға үйретілген үш қолтұқымы бар. Олар - қалмақ, қазақ және монгол қолтұқымдары. Қазақстанда көп өсірілетіні қазақтың айыр өркешті түйесі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязға төзімді келеді. Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарында өсіріледі.
### Сыңар өркешті түйе
Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде «дромадер» дейді. Қазіргі кезде қолда аруана деп аталатын қолтұқымы өсіріледі. Жабайы түрі жойылып кеткен. Оның жалпы аты — «нар». Ұрғашысы — «мая» немесе «аруана», еркегі — «үлек». Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстан жерінде ғасырлар бойы халықтық сұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазір түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі, еті, қымыраны және шудасы үшін өсіру пайдалы. Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең.
## Түйе өнімдері
### Сүті
Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер мол. Түйе сүттен шұбат дайындалады (қымыран деп те аталады). Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған.
### Шудасы
Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады.
Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады.
## Қазақстандағы қазіргі кездегі түйе шаруашылығы
Қазір Қазақстанда түйе шаруашылығын дамытуға көптеген игі шаралар қолға алынуда. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы «Агромеркур» шаруа қожалығында 3 мыңдай түйе өсіріледі. Шаруашылықтағы мыңдай інген сауылып, өнімдері халық қажетін өтеуде. Түйе шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді мол беретін саласы. Қазір кейбір шет елдерде түйе шаруашылығын өркендетуге ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстанда түйе шаруашылығын дамыту жолында аянбай еңбек етіп жүрген ғалым — Асылбек Баймұқанұлы.
* Түйенің ұрғашылары 3-4 жаста, буралары 5-6 жаста жыныстық жағынан толық жетіледі. Сыңар өркешті түйенің буаздық мерзімі - 1З, айыр өркешті түйенің буаздық мерзімі 14 айға созылады. Түйе екі жылда бір рет боталайды. Ботасы нәзік, ерекше күтімді қажет етеді, күніне 6-7 рет емеді. Бота анасын 18 айдай еміп жетіледі. Түйе 30-35 жыл жасайды.
## Қолға үйрету
Түйелер көлік ретінде қолданылып, олардың сүтін, көңін, жүнін және қанын пайдалану үшін қолға үйретілген. Оларды б.з.д. 2000 жылдарға дейін-ақ қолға үйреткен. Дромедар түйелерін б.з.д. 3000 және 2500 жылдары Арабия түбегінде қолға үйретсе, бактриан түйелерін Иранда шамамен б.з.д. 2600 жылдары қолға үйреткен.
## Галерея
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Тағы қараңыз
* Ламалар
## Дереккөздер |
Күреңше — қарлығанның сібірлік сортының бірі, жемісінің түсі қызыл-күрең, көлемі ірі (диаметрі 2 сантиметрдей), суыққа төзімді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Борша тышқан, бұрындық (лат. Eutamias sibiricus) — кеміргіштер отрядының тиін тұқымдасына жататын жануар.
Қазақстанда Оңт. Алтай және Қалба Алтайындағы қылқанжапырақты ормандар мен аралас ормандарды мекендейді. Дене тұрқы 12 – 15 см, құйрығының ұзындығы 12 см, салм. 70 – 100 г. Арқасында бойлай орналасқан 5 қара жолағы бар. Ағаш басына тез өрмелеп шыға алады, бірақ ұясын інге салады. Қыркүйек – қазанда қысқы ұйқыға кетіп, сәуір – мамырда оянады. Жылына 1 рет 4 – 6-дан балалайды. Ағаш тұқымын, бүрін, саңырауқұлақ, жидек, астық дәнін жеп қоректенеді. Қысқа қарай қор жинайды. Кәсіптік маңызы шамалы, ауланбайды. Борша тышқан кене энцефалиті мен туляремия ауруларының қоздырғышын таратады.
## Дереккөздер |
Әлпен (лат. Chaerophyllum) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.
Еуразия және Америкада кездесетін 40-қа жуық түрі белгілі. Қазақстанда ылғалы мол шабындықтарда, жазық далалы аймақтарда және тал-терек өскен шоқыларда өсетін 1 түрі – прескот Ә-і (Ch. Prescottіі) бар. Биікт. 50 – 90 см, тамыры түйнекті, шар тәрізді. Сабағы қуысты, тік өседі, жоғары жағы бұтақтанған. Жапырақтарының шеті тілімденген. Тостағанша жапырақтары тіссіз, желектері ақ немесе қызғылт түсті. Ұсақ гүлдері күрделі шатырша гүлшоғырына топталған. Маусым айында гүлдеп, шілдеде жемістенеді. Жемісі қысыңқы, ұзынша. Ә. астық тұқымдас өсімдіктердің арамшөбі болып саналады. Оларды жою үшін ерте көктемде жерді терең жыртып, тұқымын тазалап, гербицидтер шашады.
Үлгі:Фоторяд
## Дереккөздер |
«Атамекен» Қазақстан картасы — Астана қаласында орналасқан ашық аспан астындағы мұражай.
Мұнда Қазақстанның барлық қалалары мен тарихи ескерткіштерінің кішірейтілген модельдері көрсетілген. 1,7 гектар жерді алып жатыр.
Екі бірдей футбол алаңының аумағын алып жатқан кешенде Қазақстандағы ең көрнекті деген 200-ден астам сәулет нысандары мен тарихи ескерткіштер, ормандар, таулар мен төбелер кескінделген.
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Казимеж Айдукевич (12.12.1890 Тернополь, (қазіргі Украина жерінде) туған — 12.4.1963 Варшавада қайтыс болған) — поляк философы және логигі. XX ғасырдың 20-30-шы жылдары Львов-Варшава мектебіне мүше болған. |
Ақыртас — Жамбыл облысының Тұрар Рысқұлов ауданында орналасқан сарай кешені. VIII-IX ғасырларда салынған. Ақыртас соңғы 130 жыл бойы зерттеліп келеді. Тараз қаласының шығысында 40 км жерде, Ақшолақ теміржол стансысынан 6 км оңтүстікте орналасқан. Қазіргі кезде онда археологиялық жұмыстар жүргізілуде.
Құрылыс материалдары тас және пішімі малға шөп салатын ақырға ұқсас болуына байланысты Ақыртас деп аталған. Ол алыстан көрініп тұруы үшін таудың үстіне төртбұрышты жобамен салынған. Қазіргі кезде қабырғаларының сақталған сілемдері 160,146 және 140 м шамасында. Қабырғаларының қалыңдығы 40х70х70 (80) см. Ірі тас блоктардан қаланған. Қорғанның 4 қақпасы бар, біреуі солтүстікте, үшеуі оңтүстікте. Тұрғын үйлер ішкі ауланың төңірегіне топтастырыла салынған қызмет көрсететін және шаруаға қажетті бөлмелер кешенінен тұрады. Ауланың түпкі жағында (оңтүстік есік жақтағы Ақыртас иесінің жатын және қонақ үйі орналасқан. Солтүстік есік жақтағы үйлер қызмет ететін адамдар мен күзетшілерге, бір бөлегі ат қораға арналған. Су қоймасы бар орталық аула, қорған әскерлерінің алаңы, жарлықтар жарияланатын арнаулы орын немесе діни рәсімдер, атқарылатын орын болған. П. И. Лерх Ақыртас салынып бітпеген будда ғибадатханасы десе, академик В. В. Бартольд несториан ғибадатханасы деген болжам айтады. Археолог Т.К.Басеновтың жазуына қарағанда Ақыртас салынып бітпей қалған ірі бек сарайының іргесі. 1996 жылғы зерттеулер барысында Қазақстан және Франция ғалымдары Ақыртас 8-11 ғ.-ға жататын Керуен сарайдың орны болуы мүмкін деген тұжырымға келді. Өйткені, құрылыс жобасы Ирак пен Сириядағы орта ғасырлық құрылыстарға ұқсас. Ақыртас 8 ғасырдың 2-жартысында, яғни 751 ж. қарлұқтар мен араб әскерлері Атлах маңында Қытай әскерлерін талқандап, екі мемлекет арасында бейбіт қатынас орнаған кезде салына бастауы мүмкін. Бірақ, құрылыс белгісіз себептермен тоқтап қалған. Араб деректеріндегі (Ибн Хордадбех, Ибн Кудам) Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Касрибас осы Ақыртас болуы мүмкін.
## Дереккөздер:
Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
«Абай» — Алматы метросының 4-ші бекеті. Бірінші бағытта «Алмалы» және «Байқоңыр» бекеттерінің арасында орналасқан.
## Тарихы
Бекет 2011 жылдың 1 желтоқсанында Алматы метрополитенінің «Райымбек батыр» — «Алатау» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды.
Өз атауын аттас даңғылдан алған. Жобада «Жетісу» деп аталды.
## Құрылысы
* 1996 жылғы шілде — бекеттің көлбеу жүрісін салу басталды.
* 2007 жылғы мамыр — «Алмалы» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі.
* 2007 жылғы маусым — «Алмалы» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.
* 2008 жылғы наурыз — оң жақ бекет туннельін салу басталды.
* 2008 жылғы сәуір — «Байқоңыр» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі.
* 2008 жылғы шілде — «Байқоңыр» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.
## Техникалық сипаттамасы
Терең орналасқан бекет (тереңдігі 78 м) колонналық типтегі жол аралығы 18.1 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 15,2 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 46,0 м, ұзындығы 92,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру.
## Архитектурасы мен безендірілуі
«Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы Абай Құнанбайұлы құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген.
Бекеттің сәулет-сурет шешімі заманауи стильде жасалған. Қабырғалары сарғыш және қоңыр түсті мәрмәрмен әрленген. Едендерге сұр-сарғыш және қоңыр түсті гранит төселген. Карниз тоттанбаған болаттан жасалған. Платформаның шет жағында суреттік панно барельеф қолада және «флорентиялық мозаика» орналасқан. Композиция заманауи стильде орындалған. Абай Құнанбаев бейнеленген қола рельеф, тас бетінде ойылған, онда Абай шығармасынан үзінділер жазылған.
*
*
*
*
*
## Жақын орналасқан нысандар
* Республика сарайы
* «Қазақстан» қонақ үйі
* «Арман» кинотеатры
* Көк-Төбе арқанды жолы
* "Француз үйі" дүкені
* Республика алаңы
* Лермонтов атындағы Драма театры
* Ұлттық кітапхана
* Университеттер: КИМЭП, UIB, ҚазҰАУ, Тұран
* Құрылыс және менеджмент колледжі
* Алматы қаласының Әкімдігі
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* «Абай» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 тамыз 2022. |
Суқандала (Notonectidae) — өзі аттас насекомдардың бір тұқымдасы.
Суқандала өзінен үлкен су жәндіктеріне де шабуыл жасайды, тұщы суда шалқасынан жүзіп жүреді. Суқандаланың балық шаруашылығына зияны бар.
## Дереккөздер |
Сырмия (лат. Cephalaria syriaca) – ұшқаттар тұқымдасына жататын егін арасына өсетін арамшөп. Оның тұқымы бидаймен бірге тартылса нанның дәмі кермек татып кетеді. Сырмияның тұқымынан 25—27 процент май шығады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Кезеген кептер (лат. Ectopistes migratorius) — мойны ұзын, басы кішкентай, тұмсығы жіңішке және түзу, аяқтары қыпқызыл, денесінің ұзындығы 40 см келетін кептер. Осыдан 100-150 жыл бұрын Американың жерінде көп болған. Бір жерден екінші жерге топтанып (жүздеп, мыңдап) ұшып жүрген. Кезеген кептер сағатына 90 км-ден астам жер ұшатын болған. Тым жемір құс: қылғынып жатса да грек жаңғағы мен шошқа жаңғақтарды зорлап жұтып жібереді. Қолға жақсы үйренген. Осы кезде кезеген кептерден тұқым қалған жоқ: тиісті мәліметтерге қарағанда соңғы кезеген кептер 1915 жылы өлген.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Жұмағали — арабтың «жум'е» (барлық жұрт жиналатын күн, жұма) және «а'ли» (жоғары, құрметті) сөздерінің бірігуінен құралған. |
Мағжан (Әбілмағжан) Бекенұлы Жұмабай (25 маусым 1893, Солтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Мағжан Жұмабаев ауданы, Сасықкөл жағасы – 19 наурыз 1938, Алматы) — алаш қозғалысының қайраткері, ақын, қазақ әдебиетінің жарқын жұлдызы.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасының Атығай руының Құдайберді тармағынан шыққан.
Атасы – Жұмабай қажы. Әкесі Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған. Анасының есімі – Гүлсім. Мағжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары Қызылжардағы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен М.Бегишевтің ұйымдастыруымен ашылған медреседе оқыды. Медреседе Бегишевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс алды, қазақ, татар әдебиеттерін, Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар Һайям, Низами, Науаи секілді шығыс ақындарының дастандарын оқып үйренді.
Баспадан 1909 жылы шыққан Абай өлеңдерін оқып, “Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” деген өлең жазды. 1910–1913 жылдары Уфа қаласындағы Ғалия медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтен дәріс алып, белгілі қайраткер С. Жантөринмен тығыз қарым-қатынас орнатады, болашақ көрнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.
Ибрагимовтің көмегімен 1912 жылы Қазан қаласындағы Кәрімовтер баспасында “Шолпан” атты тұңғыш өлеңдер жинағы басылып шығады. Садақ журналын шығаруға қатысады, оған өзінің өлеңдерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында оқыды.
Бірлік ұйымы жұмысына белсене араласып, Балапан қолжазба журналын шығаруға қатысады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы секілді алаш қайраткерлерімен байланыс орнатып, Қазақ газетіне өз өлеңдерін жариялайды.
1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.
Алаш партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. Үш Жүз партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға отырып шықты. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство басқармасында қызмет етті. 1919–1923 жылдары Ақмола губерниялық “Бостандық туы” газетінде, Шолпан, “Сана” журналдарында, “Ақжол” газетінде қызмет істеп жүріп, халық ағарту жұмысына белсене араласады. Сол кезеңде қалың қауымға таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жарыққа шығарады.
1923 – 1927 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқиды. Онда орыс әдебиетін, Батыс Еуропа әдебиетін терең зерттеп, орыс мәдениет қайраткерлерімен жете танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады. Мәскеуде оқып жүргенде оның шығармалары орынсыз сынға ұшырады.
1924 жылы 24 қарашада Мәскеу қаласындағы Шығыс еңбекшілері коммунистік университетінде қазақ жастарының жерлестік ұйымында жиналыс өтіп, олар Мағжанның 1922 жылы Қазанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан жыр жинақтарын талқыға салды. Онда ақын шығармаларын теріске шығаратын қаулы қабылданды. Бұл қаулы Еңбекші Қазақ газетінің 1925 жылы 14 ақпандағы санында басылды.
Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын “Сәлем хат” деген өлең жазды. Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Еңбекші қазақ” газетінің 1924 жылы 19 желтоқсанындағы санында С.Мұқановтың “Сәлем хат жазған азамат Мағжан Жұмабаевқа” деген ескертпемен “Сәлемге сәлем” деген жауап өлеңі басылды.
Жаңа құрылысқа, жаңа тұрмысқа қатысты нақтылы өлең жазбаса да, “уралап айқайламадың” деген кінәмен, тап күресіне белсене араласып, кедей сөзін сөйлемедің деген айыппен М.Жұмабаев қатаң сынға алынды. Мағжан 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан соң Қызылжарда оқытушылық қызметтер атқарады.
1929 жылы М.Жұмабаев “Алқа” атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген айыптаулармен Мәскеудегі Бутырка түрмесіне қамалып, 10 жыл айдауға кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың араласуымен бостандық алып, Қазақстанға қайтады.
Петропавл қаласында мектепте орыс тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім болып жұмыс істейді. Көп ұзамай қалалық оқу ісінің меңгерушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен мұғалімдік қызметтен босатады. 1937 жылы наурызда М.Жұмабаев Алматыға келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы қайтадан қамауға алынып, 19 наурызда ату жазасына кесілді .
## Мағжан шығармашылығы
Ақын тұңғыш өлеңінен бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық, ұлт-азаттық, демократияшыл бағытты ұстанды. Абай поэзиясының өшпес маңызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, ұлы ақынның “мың жыл жұтса дәмі кетпес” сөзін жаңа жағдайда ілгері дамытты, Батыс пен Шығыстың рухани қазынасын сабақтастыру негізінде қазақ поэзиясын тақырып, түр мен мазмұн жағынан байытты. Жұмабайұлы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді (“Шын сорлы”), халқын өнер-білімге шақырды (“Ләззат қайда?”, “Жазғы таң”, “Өнер-білім қайтсе табылар”, “Балалық шақ”, “Қазағым”, “Қарағым”, “Осы күнгі күй”, “Мен сорлы”).
Бірқатар өлеңдерін махаббат тақырыбына арнады (“Жас келін, “Зарлы сұлу”, “Сүйгеніме”, “Алданған сұлу”). Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін М.Жұмабаев ұлт-азаттық тақырыбын үзбей толғанды, оны өз поэзиясының өзегі етті. Бүкіл халықты тап, топқа жіктемей, Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай күш кедергі деген сауал қойып, оған басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді.
Бастапқы кезде бұл тақырып туған жердің табиғатын тамашалаудан барып қайран жердің ендігі күні не болады деген уайым-қайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы, сулы өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды (“Туған жерім – Сасықкөл”). Ақын халқымен бірге күйзелді, осыдан келіп романтикалық әуенге бөленген жорық идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде... тек таң атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастарға сенемін”, т.б.).
Мағжан шығармаларындағы романтикалық сарын, әсіресе, оның символистік арнада жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын символизмі болашақ пердесін ашатын жаңа мифология туғызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген сенімге айналды (“От”, “Пайғамбар”, “Күншығыс”, “Жаралы жан”, “Айға”, т.б.). Ақын дыбыс-буынның соны үндестіктерін тауып, қазақ жырын байыта түсті (“Шолпы”). Мағжан поэзиясындағы құнарлы арнаның бірі – түркі тақырыбы. Түркі халықтарының бірлігі тақырыбы М.Жұмабаев поэзиясының әуелден қалыптасқан алтын арқауы іспетті.
Ақын дүниетанымына Қызылжардағы Бегішев медресесінде оқуы көп ықпал етті. Ол жас өрен жүрегіне түрікке деген бауырмалдық сезім туғызды. “Шолпан” жинағындағы “Орал тауы” өлеңінде:
, – деп жазды. Ерекше атап өтетін бір жәйт – Мағжанның түрік халқының шет ел басқыншыларына қарсы азаттық қозғалысына үн қосуы. Мұнда реалистік, романтикалық сарындар бір-бірімен астасып, бірге өріліп отырады.
Түрік тақырыбы қазақ халқының ұлт-азаттық тақырыбына ұласып, отаршылдыққа қарсы күреске алып келді (“Орал тауы”, “Алыстағы бауырыма”, “Жер жүзінде”, “Қазақ тілі”, “Тез барам!”, “Түркістан”, “Орал”). Сондай-ақ, Мағжанның “Пайғамбар” өлеңінде “Ғұн – түріктің арғы атасы” десе, “Түркістан” атты өлеңінде “Түркістан – ер түріктің бесігі ғой” деп асқақ рухпен жырлады.
Түрікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы Мұстафа Кемал Ататүрік бастаған түрік халқының азаттық соғысына арналған “Алыстағы бауырыма” атты өлеңінде айрықша байқалады. Оның бұл өлеңін Мұстафа Шоқай “Яш Түркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны түрікшілдік күресі үшін ең қымбатты және ең пайдалы өлең деп бағалады.
## Мағжантану ғылымы
Мағжан – философ ақын. Ақынның философиялық көзқарасы өз өлеңдерінде жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік тәрізді қарама-қайшылықты философиялық ұғымдарды шебер шендестіре білуінен байқалады. Ол дүниені біртұтас құбылыс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат, жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде суреттейді. Табиғатсыз, жаратылыссыз адам жоқ. Ал табиғат адамсыз да күн көре береді. Бірақ сана оған бағынбайды, дене бағынса да сезім бағынбайды. Сондықтан ол бұлқынады, серпіледі, үстем болғысы келеді (“От”).
Құбылыстың мәнін кең көлемде, жалпыға бірдей қалыпта тани білуде ақын, ең алдымен, ненің болса да мән-мазмұнына үңіледі, әрдайым жалпы адамзатқа тән әуенге бой ұрады, табиғаттың өз заңына ғана бағынатын құбылыстардың ішкі құпия астарын ұғынғысы келеді. Жұмабайұлының ойынша ақын деген болжап білмес жолға сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол қиындықты қайыспай көтеретін, не дүниені тәрк етіп, бәрінен безінетін жан (“Қиял құлы мен бір ақын”). Ақын “Қорқыт” поэмасында философиядағы мәңгілік тақырып – өмір мен өлім мәселесін Қорқыт пен ажалдың аңдысуы түрінде суреттейді. Ажал – хақ, сондықтан да өмір жібінің түйінінде өлімді болмай қоймайтын өмір ақиқаты ретінде қабылдау қажет деп санайды ол.
### Мағжан поэзиясы
Мағжан қазақ лирикасының сыршылдығын тереңдетті, адамның нәзік сезімдеріне тіл бітіре білді. Бұл қасиет оның, әсіресе, махаббат лирикасына тән (“Сүй, жан сәулем”, т.б.). М.Жұмабаев – әлемдік поэзияда экологиялық тақырыпты алғаш жырлаушылардың бірі (“Айда атыңды, Сәрсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалық прогреске қарсы болған жоқ, оның ұлттық-мәдени, рухани дәстүрлерді бұзуына қарсы еді. Техника жетістіктерін қызыға жырлай отырып, туған жердің әсем табиғатынан айырылып қалмауға үндеді.
Мағжанның әйгілі өлеңдерінің бірі "Мен Жастарға Сенемін" болып табылады:Арыстандай айбатты, Жолбарыстай қайратты – Қырандай күштi қанатты. Мен жастарға сенемiн!
Мағжан поэмалары
Мағжан қазақ поэмасының баяндау стилін, шешендік мәнерін өзгерту қажет екендігін алғаш айтқандардың бірі болды. Қазақ поэмасын суреткерлік арнаға бұрды. Адам жанының, психология әлемінің құпия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп өрнектей білді. М.Жұмабаев поэмаларына лирикалық тереңдік пен эпикалық кең құлаштылық бірдей тән.
Жеке адам мен ұлт тағдырын драм. сюжетте үйлестіріп, көркемдік зор қуатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “Оқжетпестің қиясында”, “Қойлыбайдың қобызы”, “Өтірік ертегі”, “Шын ертегі”).
Ақын шығармашылығының үлкен бір арнасы – халыққа білім беру, педагогика саласы. Мектеп оқушыларына, мұғалімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні” (1925) еңбектерін жариялады. Ақан сері, Базар жырау, Әбубәкір Диваев туралы зерттеу еңбектер жазып, ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға жәрдемдесті.
Мағжан публицистикасы
Мағжан аударма саласына үлкен мән берді. И.Гете, Г.Гейне, Әбу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю. Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, И.П. Мятлов, А.А. Блок өлеңдерін, А.М. Горький, В.В. Иванов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, т.б. әңгімелерін қазақ тіліне аударды. Таңдаулы прозалық шығармалар аударумен қоса М.Жұмабаев “Шолпанның күнәсі” әңгімесі арқылы қазақ әдебиетіне психологиялық талдау, сана ағымы әдістерін енгізді.
## Қайтыс болғаннан кейін
Кеңестік жүйенің қуғын-сүргінінің құрбаны болған Мағжан есімін ақтау ісі 1958 жылы қолға алынды. Осы жылы ресми комиссия құрылып, ақынның таңдамалы лирикаларын жариялау жөнінде ұйғарым жасалды. Бірақ одан нәтиже шықпай, Мағжан шығармалары басылмай қала берді.
1960 жылы Түркістан әскери окр. әскери трибуналының алқасы шешімімен М.Жұмабаев толығымен, біржола ақталды. Мағжан есімі ақталса да ол жөнінде Қазақстан Жазушылар одағы мен ғылыми мекемелерге хабарланбады. Осылайша, Қазақстан халқы ұзақ уақыт бойы М.Жұмабаев шығармаларымен жете таныса алмай келді.
Түркияда ақын кітаптары жарық көргенімен, олар қазақ оқырмандарының қолына тимеді. 1969 жылы Мағжанмен қызметтес, таныс болған адамдар Мағжанды ақтау, шығармаларын жариялау керектігі жөнінде Қазақстан басшыларына хат та жолдаған болатын.
Бірақ Мағжанның шығармалары 1989 жылы ғана қайтадан жариялана бастады. 1995 жылдан М.Базарбаев, С.Қирабаев, Х.Абдуллин, Ш.Елеукенов, Б.Дәрімбет, Шөмішбай Сариев бастаған ғалымдар тобы Жұмабайұлының 3 томдық шығармаларын шығаруды қолға алды.
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын тереңірек зерттеу еліміздің егемендік алуынан бергі кезеңде ғана нақтылы жолға қойылды. Мағжан есімін мәңгі есте қалдыру бағытында да біршама жұмыстар атқарылды. Алматы және Петропавл қалаларында бір-бір көшеге Мағжан Жұмабаев есімі берілді. Петропавл қаласында және ақынның туған ауылында ескерткіш қойылған. Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Булаев ауданы Мағжан Жұмабаев ауданы болып аталды (2000).Мектеп оқушылары арасында жыл сайын республикалық Мағжан оқулары өтеді.
### Мағжан Жұмабаевтың мемориалдық мұражайы
Ақынның 100 жылдық мерейтойына арналып 1993 жылы ашылған. Ол Мағжан Жұмабаев аудандағы өзінің туып-өскен Сарытомар ауылында орналасқан. Мұражай бұрынғы Мағжан Жұмабаев атындағы кеңшардың мектебінде. Ондағы жиналған қорлар мен материалдар ақынның шығармашылық өміріне арналған. Құжаттардың көшірмесі Алматы, Петропавл, Омбы қалаларында және кейбір аудандарда сақталған. Мұражайдың жалпы аумағы 60м2.
### Қазақтың Ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың ескерткiшi
Мағжан Жұмабаев және Интернационал көшелерiнiң қиылысында орналасқан алаңда Солтүстiк Қазақстан жерiнде туған көрнектi қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың ескерткiшi орнатылған. Оның авторы — Қазақстан Республикасының жетекшi мүсiншiсi, халықаралық конкурстардың лауреаты және дипломанты, Суретшiлер одағының мүшесi Марат Әйнеков.
Ескерткiш Мағжанның граниттен жасалған отырған бейнедегi үшметрлiк мүсiнiн ұсынады. Ақынның иығында ұшқыр ойдың нышаны — қаршыға. Ақын ой үстiнде отыр, оның ойы болашаққа бағытталған. Мүсiн қоңыр түстi күртi гранитiнен орындалған. Мүсiнмен жұмыс iстегенде авторға Мағжанды көрген және жадында ұстаған ақынның жалғыз туысы — Ғадылша Қаһарманов көмек қылған. Оның кескiн-келбетi Мағжанға өте ұқсас. Ескерткiш 1993 жылы ақынның 100-жылдығына ашылған.
### Киношежіре
* 1990 — «Мағжан» режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 1994 — «Алаш туралы сөз» Алашорда режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақтелефильм”
* 2009 — «Алашорда» Алашорда режиссері: Қ.Умаров
Жанр: деректі фильм. Өндіріс: “Қазақфильм” Шәкен Айманов атындағы
## Басылымдары
* Қазақтың көңіл күйі, өлең, “Үзік” жинағында, Орал, 1912;
* Шолпан, өлеңдер, Қазан, 1912;
* Өлеңдері, Қ.-О., 1922;
* Өлеңдері, Таш., 1923;
* Шығармалары, А., 1989;
* Таңдамалы, А., 1992;
* Шығармалар, 3 т., А., 1995.
* Жумабаев М. Стихи. Буклет. (К 100-летию поэта. Пер. на рус. Сост. К.Бакбергенов). Алматы: Жазушы, 1993.
* Магжан Жумабаев. «Пророк» (Стихи и поэмы в пер. на рус. Сост. Б. Канапьянов). Алматы: «Жибек Жолы», 2002. - 400 стр.
* Жұмабаев М. Адассам елім деп адастым. Өлеңдер. Я солнцем огненным рожден. Стихи / Мағжан Жұмабаев. – Алматы: RS, 2011. – 146 б. – каз., рус. – (Бірінші республикалық Мағжан өнер фестиваліне орай).
* Жұмабаев М. Батыр Баян. – Петропавл: «Полиграфия» АҚ, 2008. – 36 б.
* Жұмабаев М. Өлеңдері, прозасы және әдеби зерттеулер / Құрастырған Ж.Сүлейменов. – Петропавл, 2006. – 428 б.
* Жумабаев М. Исповедь / Пер. с каз. А.Кодара. - Петропавловск, 2011. - 376 с.
* Мағжан: әдеби-көркем көпшілік журнал. 2007.
* Нұрқатов А. 3 т. Идея және образ: әдеби-сын мақалалар. Шығармалар жинағы. – Алматы, 2010. – 416 б.
* Кәкімбек Салықов. «Мағжанға тағзым», 2008.
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Мағжан Жұмабаев Әдебиет порталы сайтында
* Жүсіпбек Аймауытов: Мағжанның ақындығы туралы
* Мағжан Жұмабаев өлеңдері |
Қазақстан ұлттық регби ерлер құрамасы— халықаралық жарыстарда Қазақстан елінің намысын қорғайды команда. Лақап аты — Көшпенділер. 2007 жылы Қазақстан ұлттық құрамасы барлық 5 ойындарын ұтып IRB Дүниежүзілік рейтингісінде басқа елдермен салыстырғанда ең көп орынғы көтеріліп – 32-ші орынға тіреледі.2008 жылы Азия Бес Ұлтының алғашқы 5 елдерінің бірі болады.2009 жылы мамырдың 4-де өзінен рейтингте жоғары тұрған Кореяны Азия Бес Ұлты шеңберінде 30-27 есебімен жеңіп 29-шы орынға бірақ көтеріледі.
## Нәтижелері
### Азия Чемпионаты
* 2008 — 4 орын
* 2009 — 2 орын
* 2010 — 2 орын
* 2011 — 4 орын
* 2012 — 5 орын
### Әлем Чемпионаты
* 1995 — өтпеді
* 1999 — өтпеді
* 2003 — өтпеді
* 2007 — өтпеді
* 2011 — өтпеді
* 2015 — өтпеді
* 2019 — өтпеді
* 2023 — өтпеді
## Құрамасы
Бас бапкер: Евгений Зуев
## Сыртқы сілтемелер
* Ресми торабы Мұрағатталған 23 ақпанның 2009 жылы.
* Tries and Tribulations Мұрағатталған 10 наурыздың 2007 жылы.
* Current Squad |
Тәуелсіздік күні — басқа елдерден бөлінген немесе оккупациясы тоқтатылған, әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттің құрылған күніне орай атап өтетін, ең көп таралған ұлттық мерекелердің бірі.
Қазақстан Республикасында «Тәуелсіздік күнін» жиі ресми негізгі мемлекеттік мереке ретінде аталатын — 16 желтоқсанда, 1992 жылдан бері тойлайды.
## Мерекені тойлайтын елдер (Хронологиялық тәртіппен)
## Сілтемелер
* «Коммерсантъ Власть» (№ 20 (174), 28 мамыр 2007) журналындағы «Дни независимости» мақаласы — қысқаша тарихи анықтамалық тізімі |
Ескендір поэмасы — Абайдың гуманистік көзқарасын тереңірек танытатын елеулі сюжетті туындысы.
Поэмада Шығыста Ескендір Зұлқарнайын деген атпен белгілі, Еуропада Александр Македонский аталатын ежелгі грек қолбасшысының өмірі жайында аңыз жазылған. Ескендірді Еуропа ақындары да, Шығыстың Фирдоуси, Низами, Әлішер Науаи, Жәми сияқты ұлы ақындары да жырларына косқан. Абай бұл тақырыпты ескі үлгінің ешқайсысын алмай, өзінше жырлаған. Ақын Ескендірдің өмірбаяндық деректерін дәл келтіреді де, оның дүние жүзін жаулап алмақ болған шапқыншылық саясатын сынауға ауысады. Соған орай поэмаға жас кезінде Ескендірдің тәрбиешісі болған ұлы философ-гуманист Аристотельді кіргізеді. Әңгімеде жауыздыққа жетелейтін тойымсыздық екенін көрсете келіп, әділдік, даналықты соған қарсы қояды. Қақпа мен адамның көз сүйегін символ ретінде алады да, ол жұмбақтарды ақылға шештіреді.
«Бұл — адам көз сүйегі», — деді ханға.Тоя ма адама көзі мың мен санға?Жеміт көз жержүзіне тоймаса да,Өлсе тояр, көзге құм құйылғанда.Кәпір көздің дүниеде араны үлкен,Алған сайын дүниеге тоя ма екен?Қанша тірі жүрсе де, өлген күніӨзге көзбен бірдей-ақ болады екен.
Аристотельдің даналық сөзі қанағатсыз Ескендірге ой салады, ол алған бетінен қайтады. Сөйтіп, ақын Аристотельге Ескендірді бағындырып, жауыздықты әділетке жеңгізеді.
Поэмада аңыз сюжеті сақталғанмен, ақын оны өмір шындығына жақындатып, реалистік негізде баяндайды. Уақиға әділдік пен жауыздықтың бетпе-бет кездесуіне түйіседі де, кейіпкерлердің мінез-құлқы, іс-әрекеті біртіндеп ашылады. Поэманың бас кейіпкері Ескендір шығармадағы оқиға арқауы болып, оның өн бойында көрініп отырады. Аристотель соңында ғана көрінеді. Ақынның дидактикалық, өсиет-үлгілік қорытындысы Ескендір екеуінің сөздері мен іс-әрекетінен шығарылады.
Поэмада жарқын суреттер мен қызықты баяндаулар, диалог пен лирикалық шегініс ұтымды пайдаланылады. Бұдан Абайдың шағын поэма жасауға шеберлігі танылады.
Осы жұрт Ескендірді біле ме екен?Македония шаһары - оған мекен.Филипп патша баласы, ер көңілді,Мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен.Филипп өлді, Ескендір патша болды,Жасы әрең жиырма бірге толды.Өз жұрты аз көрініп, көршілергеКөз алартып қарады оңды-солды.Сұмдықпен әскер жиып қаруланды,Жақын жерге жау болды, тұра аттанды.Көп елді күтінбеген қырды, жойды,Ханды өлтіріп, қаласын тартып алды.Жазасыз жақын жердің бәрін шапты,Дарияның суындай қандар ақты.Шапқан елдің бәрін де бодан қылып,Өкіметін қолына тартып апты.Ескендір елде алмаған хан қоймады,Алған сайын көңілі бір тоймады.Араны барған сайын қатты ашылып,Жердің жүзін алуға ой ойлады.Қан ішер қаһарлы хан ашуы көп,Атағынан қорқады жұрт қайғы жеп.Сол күнде қошеметші айтады екен,Ханның ханы, патшаның патшасы деп.Атағы талай жерге оның жетті,Жердің жүзін алуға талап етті.Есепсіз әскер ертіп, жарақтанып,Есіткен елдеріне жүріп кетті.Алдынан шыға алмады ешкім мұның,Бәрін де алды, қорқытты жолдағының.Жан шықпады алдынан, тоқтауы жоқ,Жер жүзін жеке билеп алмақшының.Жүре-жүре бір елсіз шөлге түсті,Алып жүрген суының бәрін ішті.Адам, хайуан бәрі де бірдей шөлдеп,Басына құдай салды қиын істі.Сандалды сар далада су таба алмай,Шөлдеген жұрт қайтеді бос қамалмай?Қызметкердің бәрін де өлтірмекшіБолыпты, шөлдегенге шыдай алмай.Мысалы, астындыға ат о дағы ұшты,Ескендір де атының жалын құшты.Жалтырап сәуле берген бір нәрсегеПатшаның ат үстінде көзі түсті.Барса, бір сылдыр қаққан мөлдір бұлақ,Таспадай бейне арықтан шыққан құлап.Түсе сала Ескендір басты қойды,Ішсе, суы өзгеше, тәтті тым-ақ.Кепкен балық келтіртті сонда тұрып,Сол суға балықты алды бір жудырып.Исі, дәмі өзгеше болып кетті,Таң қалды мұның бәрін суға жорып.Ескендір қолына айтты: «Бұл неткен су?Бәрің де ішіп, бұл суға бетіңді жу!Бір бай елден осы су шыққан шығар,Өрлеп барып, үстіне тігелік ту.Бұл салқын, тәтті суға қаныңыздар,Шақ келер маған жан жоқ наныңыздар.Менен қалмай, бұл суды шапшаң өрлеп,Талқан қылып шаһарын алыңыздар!».Жарлық шашты, қол жүрді суды өрлей,Шаһарына жеткенше дамыл көрмей.Көкпеңбек темір киген өңкей батырТарттырып жөнеледі сырнай-керней.Сол әскер суды өрлеп талай жүрді,Судың басы бір құзар шатқа кірді.Шаттың аузын бекіткен алтын қорған,Қақпасы бекітулі, көзі көрді.Қақпаны ашайын деп хан ұмтылды,Тұтқасын олай-бұлай қатты жұлды.Аша алмады қақпаны, үміт үзді,Ақылдасып тәуір-ақ амал қылды.Ескендір тоқтау көрмей өскен жан ғой,Келмей ме тоқтаусыздың бәрі даңғой?Дел-сал болып бәрі де қайта шықты,Алысып әл келмесін байқаған ғой.Долдықпен хан Ескендір ашуланды,Ашуланып қақпаға жетіп барды.Қақпаны дүбірлетіп қағып-қағып:- Қақпаны аш! - деп барынша айғай салды.Қақпаның ар жағынан біреу келді,Күзетшісі сол екен, дыбыс берді.- Қақпаны саған ашар рұқсат жоқ,Бұл - құдайға бастайтын қақпа, - деді.- Білмесең, мен Ескендір патша деген,Жер жүзінің соғыста бәрін жеңген.Қақпаңды аш, хабарыңды айт, білдір маған,Қорлығым өзім тауып, көз көрмеген.- Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең!Іші тар, көре алмастың біреуі - сен,Ондай кісі бұл жерге келмейді тең.- Талпынған талаппенен мен де бір ер,Көп жүрдім, кездей келді көрмеген жер.Ең болмаса, халқыма көрсетейін,Сый қылып, белгі болар бір нәрсе бер.Қақпадан лақтырды бір орамал,Сыйым - осы, падиша, мынаны ал!Ішінде бір нәрсе бар ақыл берер,Апар дағы ойланып, көзіңді сал!Орамалды қуанып қолына алды,Сый алдым деп халқына қайта салды.Қараса, ішінде бір қу сүйек,Бұл не еткен мазағы деп аң-таң қалды.Ашуланып, сыйына болды кекті,- Ең болмаса білмеді сый бермекті.- Осы менің теңім бе? - деп ақырып,Лақтырып жіберді сол сүйекті.Жолдасы Аристотель ақылы мол,Лақтырған сүйекті алады сол.Ханға айтты: «Қасиет бар бұл сүйекте,Көзіңе көрсетейін, хабардар бол».Сол күнде Аристотель жеке дара,Ақыл сөзін тыңдамай бар ма шара:- Таразыны әпкел де, сүйекті сал,Бір жағына алтын сап, өлшеп қара!Бұл сөзге Ескендір де қарай қалды.
## Дереккөздер |
Күйік деп ыстық сұйықтықтар, қышқыл-сілті, жалынның шарпуы, сәулелі ыстық, қатты ысыған заттар, электр тогы немесе электромагниттік радиацияның әсерімен теріге және одан төмен жатқан адам денесінің ұлпаларына жасалған зиянды әрекетті атайды. 50°С температураға шалдыққан теріні 5 минуттан кейін күйік шалады.
## Күлдіреп іспейтін шамалы ғана күйіктер (1 дәрежедегі күйік)
Күйіктен көп зардап болдырмау және ауырғанын жеңілдету үшін күйік шалған жерді дереу салқын суға малыңыз. Басқадай ешбір ем-дом жасаудың қажеті жоқ, керек болған жағдайда ауырғанды жеңілдететін дәрі ретінде аналгин ішіңіз.
### Күлдіреп ісетін күйіктер (2-ші дәрежедегі күйік)
Күлдіреген жерді тесуші болмаңыз.Егер күлдіреген жер жарылып кетсе, сол жерді қайнатып салқындатылған сумен сабындап жуыңыз. Вазелинді қайнатып стерилдеңіз де, оны стерилдеген дәкеге жағып, күйік шалған жерге салыңыз.Егер вазелиніңіз жоқ болса, күйікті ашық күйде үстаңыз. Күйік шалған жерге ешуақытта тоң май немесе басқадай майларды жағушы болмаңыз.
Күйген жерді мейлінше таза ұстаған ете маңызды. Оны шаңнан, ластан, шыбын-шіркейден сақтаңыз.
Инфекция түскендіктің белгілері — ірің, жағымсыз иіс, қызу көтерілу немесе без шошу сияқты белгілері біліне бастағаннан-ақ жылы түзды сумен (1 шәй қасық түзды 1 литр суға езіп) күніге 3 рет компресс жасаңыз (мүмкіндігіңіз жетсе түзды суға 2 ас қасық хлорлы әк үнтағын қосып жіберіңіз). Таңып, байлауға тазалап жууға пайдаланылатын шүберекті де, суды да қайнатып алыңыз. Күйік салдарынан тері мен тіннің өлген ағза, қабыршақтарын мейлінше сақтықпен алып тастаңыз. Жарақатқа жеңілдеп қана неоспорин тәрізді антибиотикті мазь жағып қоюға болады (371-бет), ауыр жағдайларда күйіктің ауыр түрлерінде пенициллин не ам-пициллин тәріздес антибиотиктерді пайдаланудың ретін езіңіз байыпқа салып керіңіз.
### Терең күйік жарақаттары (3-ші дәрежедегі күйік)
Теріні бүлдіріп, дененің ІШКІ ағзаларын жалаңаштайтын және терінің едәуір бөлігін қамтитын мұндай күйік жарақаттары өте қауіпті болып келеді. Зардап шеккен адамды сол бойда емдеу орнына жеткізу қажет. Оны ем көрсетілетін жерге жеткізгенше күйік шалған жерді ете таза шүберекпен немесе орамалмен жауып қойған жөн.Дәрігерлік білікті көмек көрсетіле алмаған жағдайда күйген жерді жоғарыда айтылғандай тәсілмен тазалап, ем жасаңыз. Егер вазелин болмаса, күйік шалған жарақаттың бетін ашық тастап оған шаң түсіп, шыбын қонбас үшін шыт орамалмен немесе ақжаймамен жеңіл ғана бүркеп қойыңыз. Пайдаланған шүберегіңіздің таза болуын үнемі қадағалап отырыңыз, егер ол күйік жарақаттың аузынан аққан қан мен қан аралас сұйықтан ластанғандай болса, алмастырыңыз.Күйген жерге еш уақытта малдың майын, тоң май, тері, кофе, шөп немесе нәжіс жағушы болмаңыз!
## Өте қауіпті қатты күйік алған кездегі айырықша сақтық шаралары
Қатты күйік шалған кез келген адам ауырсынудаң үрей мен күйік салдарынан болатын де-недегі сүйықтың сарқылуынан оп-оңай-ақ естен танып қалуы мүмкін.
Күйген адамды сергітіп, тыныштандырыңыз. Ауырсынғанын жеңілдету үшін оған аспирин мен кодеин ішкізіңіз. Аздап қана түздалған сумен ашық жарақатты жуу да ауырсыну жағдайын жеңілдетуге көмектеседі. Бүл үшін 1 шәй қасық түзды қайнатылып суытылған 1 литр суға езіп еріту қажет.Күйген адамға мүмкіндігінше суды кеп ішкізіңіз. Егер күйген жердің аумағы үлкен болса (қолының мөлшерінен екі есеге жуық үлкен болса), онда мынандай сусын дайындаңыз:
Бір литр суға: жарты қасық тұз және жарты қасық ас содасын қосыңыз. Будан басқа оған 2—3 ас қасық қант немесе бал салыңыз, ал бар болса. кішкене ғана апельсин мен лимон қышқылын да қосқан артық болмайды.
Күйген адам сұйықты мейлінше көп ішуі керек, әсіресе жеңіл дәретке жиі-жиі бара бастағанша іше бергені жақсы. Ол көп жері күйген болса күніне 4 литрге дейін, ал өте көп күйік шалғандай жағдайда 12 литрге жуық су ішуі қажет.Күйіп зардап шеккен адам құрамы протеинге бай тамақты көбірек ішкен жөн. Жалпы ас атаулының қай-қайсынан да бас тартудың қажеті жоқ.
## Буындардың айналасындағы күйіктер
Дененің буындарға жақын бөліктері күйген жағдайда (саусақтардың арасы, қолтық), бұлардың арасына жазыла бастаған кезде екі беті бір-біріне жабысып тілініп қалмауы үшін вазелин жағылған дәке қабатшаларын салып қою керек. Сол сияқты, жарақат жазылып келе жатқан кезде саусақтарды, аяқ-қолды күніне бірнеше мәрте барынша созып, көріп отырған дүрыс. Ауыртса да бұл процедура кейіннен еркін қозғалып, қимылдауға кедергі жасайтын қалың тыртықтың қалмауына әсерін тигізеді. Әбден жазылғанға шейін саусақтарды көп бүкпей ұстау керек.
## Сақтық шаралары
Күйікке ұшырамаудың көптеген жағдайларын алдын-ала болдырмауға болады, бұл жағдайға балаларды ұрындырмаудың айрықша шараларын жасаңыз:
* кішкентай балалардың оттың қасына жақындауына тыйым салыңыз;
* шам, сіріңкені бала көзінен таса аулақ жерде ұстаңыз.
* отта тұрған кастрөл, қазан секілді ас үй құралдарының ұстайтын құлақтарына бала қолы жетпейтіндей болсын.
## Дереккөздер |
Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы (шын аты — Ыбырай) (1860, Көкшетау облысы, Володарский ауданы — 1930) — халық композиторы, белгілі әнші (тенор), ақын-импровизатор, қазақтың халық сазгері, классикалық халық музыкасының ірі өкілдерінің бірі.
## Өмірбаяны
Арғын тайпасы Қарауыл руының Құрманқожа бұтағынан шыққан.
Кедей шаруа отбасында туған. Үкілі Ыбырай бала кезінде молдадан оқып, арабша сауатты болған. Жасынан әнге, өлеңге құмар Үкілі Ыбырай қазақтың атақты әнші-ақындарынан (Орынбай, Арыстанбай Тобылбайұлы, Шөже, Біржан сал, Ақан, Балуан Шолақ, Тезекбай) үлгі-өнеге алып, олардың шығармашылық дәстүрін бойына сіңірді. Өз заманында әнші-сазгерлігімен аты шыққан Үкілі Ыбырайдың музыкалық мұрасында 40-қа жуық әндер бар.
Оның әндері махаббат сезіміне, мелодиялық көркем сазға толы, терең ойлы болып келеді. Ел арасына кең тараған “Гәкку” әні Үкілі Ыбырай шығармашылығының шыңы болып табылады. Бұл әнді Е.Брусиловский “Қыз Жібек” операсында (Жібектің негізгі ариясы), ал “Арарай” әнін “Ер Тарғында”(Ақжүністің ариясы) пайдаланды. Ыбырай поэзиясы, тақырыбы жағынан сан- алуан болып, бір саласы жастық дәуренді жырға қосады. “Бір қызық ит жүгіртіп аң ауласа” өлеңі аңшылық, саятшылықты бейнелейді.
## Шығармалары
Ел арасына кеңінен тараған "Гәкку" әні Ыбырай шығармашылығының шыңы болып табылады. Ыбырайдың әндері жастық шақтың жалын атқан нәзік, таза махаббат сезіміне, оптимистік әуенге, мелодиялық көркем сазға толы, терең ойлы болып келеді.
Е.Г.Брусиловский "Гәкку" әнін "Қыз Жібек" операсында (Жібектің негізгі ариясы). "Арарай" әнін "Ер Тарғын" операсында (Ақжүністің ариясы) пайдаланды. Ыбырай өндерін алғаш нотаға түсірген А.В.Затаевич пен И.В. Коцык. Ыбырай ақындық өнерімен де әйгілі болды. Ыбырайдың өлеңдерін "Бостандық туы" газетіне жариялап, ақынның творчествосы туралы келелі пікір айтқан жазушы С.Мүқанов, сондай-ақ әдеби мұрасын байсалды зерттеген әдебиет сыншысы Е.Ысмайылов болды. Драматург Ш.Хүсайынов Ыбырай туралы "Қайран Гәкку" пьесасын жазды. Ыбырай поэзиясы тақырыбы жағынан алуан түрлі. Оның бір саласы жастық шақтың қызығын жырлауға арналған. "Қарақат көз", "Тойда бір нүрың балқиды", "Қаралдым" т. б. өлеңдері жастықтың нәзік сезімін шертеді. "Бір қызық ит жүгіртіп аң ауласа" өлеңі аңшылық, саятшылықты бейнелейді. Революцияга дейінгі өмірді көзімен көрген ақын советтік жаңа заманды, теңдік алган кедейлердің қуанышын ("Октябрьдің жеңісі", "Отарба") паш етті. Импровизатор Ыбырайдың тыңнан суырып салып айтқан өлеңдері де (Доскей, Есімбет, Қожақмет ақындармен айтыстары) көп.
## Шығармалары
* "Гәкку" (4 түрі),
* "Қарақат көз",
* "Арарай",
* "Кідік-ай",
* "Бір қызық ит жүгіріп аң ауласа",
* "Дүние",
* "Шалқыма",
* "Көкше",
* "Сүйгенім кете барды қасыма еріп",
* "Қалқа бел",
* "Қалдырған",
* "Желдірме" т. б.
## Дереккөздер |
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні — тарихы тереңде жатқан елдің жаңа заманда өз алдына қайта егеменді ел болған күні. Тәуелсіздік күні мерекесі әр жылдың 16 желтоқсанында аталып өтеді. Бұл күн ұлттық, мемлекеттік деңгейдегі елеулі мереке болғандықтан 16-17-желтоқсан күндері күнтізбеде демалыс болып табылады. Жыл сайын республика азаматтарының арасында мәдениет қайраткерлері, әлеуметтік саладағы ерекше қызметімен көзге түскен мамандар, әскери шенділер мен офицерлер, құқық қорғау саласының қызметкерлері және ел өміріндегі белсенді өзге де сала өкілдері елеулі еңбек еткендері үшін мемлекеттік марапаттармен (наградалар) марапатталады. 16-желтоқсан күні Қазақстанның барлық жерлерінде мерекелік мәдени ойын-сауық іс-шаралары ұйымдастырылады. Кешке қарай үлкен орталықтардың аспаны отшашумен көмкеріледі. Тәуелсіздік тек Қазақстан тұрғындары үшін емес, сонымен бірге, шетелдердегі қазақ халқының өкілдері үшін де маңызы зор мереке.
## Тарихы
1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16-желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі “Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заңды қабылдады. Ескеретіні, Қазақстан КСРО құрамындағы елдердің арасында ең соңғысы болып Тәуелсіздігі туралы заңды қабылдады. Бұл заң 1990 жылы 25-қазанда қабылданған Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қазақ елінің елдігін нығайта түсті.
Қазақстанның Тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағында жатқан Америка Құрама Штаттары мойындады, екінші болып Қытай, сонан соң Ұлыбритания мойындады. Оның артынан Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея және Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекет. Ал “Тәуелсіздігімізді ең алғаш болып бауырлас Түркия мемлекеті мойындады” деген сөздің ақиқат еместігін білгеніміз жөн. Түркия алғаш болып Қазақстанда өз елшілін ашты, бірақ тәуелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұл деректі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін атқарған, елдің сыртқы саясат тұжырымдамасы авторларының бірі болған Вячеслав Ғиззатов келтірген.ҚР Сыртқы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын протоколға 1992 жылдың 2-наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Алғашқы күндері әлемнің салмақты елдері мойындап, кейіннен басқа да елдер мойындап жатты. Осылайша әлемдік саясат аренасында ҚАЗАҚСТАН деген мемлекет тәй-тәй басты. Небары бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қатынастар басталды.
## Сыртқы сілтемелер
## Дереккөздер |
Тұмар - зиянды тылсым күштерден, тіл-көзден сақтайды деп сенген ежелден келе жатқан қазақ халқының бұйымы. Тұмар сөзінің этимологиясы көне түркі тума және йер тіркесінен "туған жер" мағынасын береді. Яғни, көне түркілер тұмарға туған жердің топырағын салып жүрген.
Ислам дінінің әсерімен, тұмарға туған жердің топырағын салу ығыстырылап, орнына Құран аяттары жазылған қағаз салу белең алған. Тұмарды әдетте діни ғұламаларға жаздырып алып, былғарымен қаптап, бойға тағып жүреді.
## Тұмар атаулары
Тұмар атаулары жасау барысында қолданылатын материалына, сәндікке тағуына және безендіру әшекейіне байланысты қалыптасқан.
### Түрлеріне байланысты атау түрлері
* Жастық тұмар - төрт бұрышты түсті металдан жасалған көркемдік тұмар.
* Қиық тұмар - сәндікке мойынға тағылатын жалтырауық заттардан істелген тұмар.
* Лағыл тұмар - лағыл таспен безендірілген тұмар.
* Сіркелі қолтық тұмар - бетіне сіркелеп өрнек салынған тұмар.
* Алтын тұмар - күміс бетіне сіркелеп алтын жалатылған тұмар.
* Тұмарша - асыл тасты күмістен жасалған, мойынға тағылатын әшекейленген тұмар.
* Тіллә тұмар - алтынмен қапталған тұмардың бір түрі.
## Басқа түрлері
Әлемде әрбір халыққа тән тұмар тағу және оның күшіне сену дәстүрі бар. Қазіргі заманға сай сан алуан тұмар атаулары баршылық.
## Дереккөздер |
Жылқышы сөзі мынадай мағыналарға жатуы мүмкін:
* Жылқышы (малшы) - жылқы малын бағатын адам;
* Жылқышы (құс) - татреңтәрізділер отрядына жататын құс (кейде тырдуды да солай атайды);
* Жылқышы (тау) - Оңтүстік Маңғыстау үстіртінде, Қарақия ауданында орналасқан тау;
* Жылқышытөбе - Қызылорда облысындағы төбе;
* Жылқышы Ақтайұлы - Қытайдағы қазақ қайраткері, шешен.
* Жылқышы асуы - Қытайдағы Алтай өлкесіндегі асу;
* Жылқышы хүрэн - Қытайдағы Алтай өлкесіндегі жер атауы.
* Жылқышы (орман шалшықшысы) - ұзын тұмсықты, шымыр денелі, сары қауырсынды кішкене құс. |
Екібастұз көміршілерінің ереуілі (1903 ж.) — Екібастұз көміршілерінің 20 ғасыр басындағы наразылық қимылдары. Екібастұз көмірін өндіріп, оны Ертістен Омбыға жеткізіп тұрған «Воскресен» акционерлік қоғамы 1903 жылға қарай дағдарысқа ұшырады. Оған Транссібір темір жолы құрылысының шығыс жаққа асып кетуі және Кузбасс, Судден көмір кендерінің ашылуы себеп болған. Бір жылдай еңбек ақыларын ала алмаған 300-ден аса көмірші ереуілге шығады. Көміршілердің 85-і қазақтар болатын. Көпес Деров бастапқыда ереушілерді айламен тоқтатады.
Екібастұздың алғашқы молдасы қанжығалы руынан болғандықтан, ол қазақ десятниктеріне молданы қаржас руынан сайлауды үсынып, қазақтар арасына іріткі салады. Көтерілісшілер өзара жақ-жақ болып екіге бөлінеді. Көтерілістің алғашқы мақсаты жайына калады. Кейін олар Ақсу пристаны жұмысшыларына қосылып, уезд, облыс әкімдеріне хат жолдап, қоғамнан жұмысшыларға тиесілі қаржыны төлеуді талап етеді. Сол жылдың күзінде жергілікті үкімет органдары Екібастұз жұмысшыларының талабын қанағаттандыру үшін 25,5 мың рубль бөлуге мәжбүр болады. Екібастұз көміршілерінің ереуілі саяси сипатта болмағанымен, қазақ жерінде жүмысшылардың топтасып бас көтеруінің алғашқы көрінісі болды.
## Дереккөздер |
Рүстем Жарасқанұлы Әбдірашев (10 ақпан 1970, Алматы) — режиссёр, суретші, сценарист.
## Өмірбаяны
Н.В.Гоголь атындағы Апматы көркем сурет училищесін(1989) суретші-декоратор мамандығы бойынша; Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтының театрдекорация факультетін (Мәскеу қаласы , 1993) кинорежиссер мамандығы бойынша; Қазақ мемлекеттік заң академиясының заң факультетін (2002) құқық танушы мамандығы бойынша бітірген.
Рүстемнің суретші ретінде еңбегі сіңген «Отырардың күйреуі», «Көзімнің қарасы» фильмдері – Мемлекеттік сыйлық алған картиналар. Тіпті кинорежиссер Сатыбалды Нарымбетов «Көзімнің қарасы» фильміне қоюшы-суретші етіп Рүстемді сонау Мәскеуден, ВГИК-те оқып жатқан жерінен арнайы шақыртып алыпты. ВГИК-тің режиссурасын оқып келген соң Рүстем Әбдірашев өзінің жаңа кәсібіне кірісіп, алғашқы картинасын түсіреді. «Қаладан келген қыз» 2004 жылы Ресейдің Анапа қаласында өткен ТМД және Балтық елдерінің халықаралық кинофестивалінде бас жүлдені жеңіп алады. Небәрі үш-төрт жылдың ішінде режиссер «Шәкен жұлдыздарының» бас жүлдесін де, «Ең үздік режиссура» номинациясын да («Золотой витязь» халықаралық кинофестивалі, Челябинск), «Тарланды» да, т.б. талай фестивальдерде талай жүлделерді қанжығасына байлап үлгерді. 2009 жылы «Құрақ көрпенің» кебін құшпай, дер кезінде жолға шыққан «Сталинге сыйлық» олжалы оралды.2017 жылы ,,Алмас қылыш" атты тарихи фильмде қоюшы режисёр болды.Фильм қазақ хандығының құрылуы жайында болды. Негізі Ілияс Есенберлиннің романы бойынша жасалды.
## Фильмографиясы
### Режиссёр
* 2004 — "Қаладан келген қыз".
* 2006 — "Құрақ көрпе".
* 2008 — "Сталинге сыйлық".
* 2011 — "Елбасы жолы. Менің балалық шағымның аспаныа".
* 2013 — "Елбасы жолы. Теміртау".
* 2013 — "Елбасы жолы. От-өзен".
* 2014 — "Елбасы жолы. Тығырықтан жол тапқан".
* 2017 — "Қазақ хандығы. Алмас қылыш.
* 2017 — "Қазақ хандығы. 1-сезон, 10 серия (Көпсериалды тарихи сериал)".
### Сценарист
* 2004 — "Қаладан келген қыз".
* 2011 — "Елбасы жолы. Менің балалық шағымның аспаны".
* 2013 — "Елбасы жолы. От-өзен".
* 2014 — "Елбасы жолы. Тығырықтан жол тапқан".
* 2017 — "Қазақ хандығы. Алмас қылыш".
* 2017 — "Қазақ хандығы. 1-сезон, 10 серии (Көпсериалды тарихи сериал)".
### Суретші
* 1991 — "Отырардың күйреуі" (режиссер Ардақ Әмірқұлов) (Художниктің ассистенті).
* 1991 — "Бегущая мишень" (режиссер Талғат Теменов) (Қоюшы художник).
* 1992 — "Любовники декабря" (режиссер Қалықбек Салықов) (Художник декоратор).
* 1993 — "Дикий Восток" (режиссер Рашид Нұғманов) (Қоюшы художник).
* 1994 — "Голубиный звонарь" (режиссер Әмір Қарақұлов) (Қоюшы художник).
* 1994 — "Жас аккордеоншының өмірбаяны" (режиссер Сатыбалды Нарымбетов) (Қоюшы художник).
### Марапаттары
* «Сталинге сыйлық» туындысы Францияда өткен 15-халықаралық Азия фильмдерінің «Синемас Азия» фестивалінде Гран-приді жеңіп алды. |
Қызыл Әскер (Жұмысшы-шаруа Қызыл Әскері) — Кеңес өкіметінің әскери құрылымы. 1917 ж. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1918 ж. жұмысшы-шаруа қызыл әскерін құру туралы декрет шығарылды. 1918 ж. 18 ақпанда неміс әскерлері Петроградқа қауіп төндірген соң, Кеңес өкіметі 21 ақпанда жұмысшылар мен шаруаларды Қ. Ә. қатарына шақырған үндеу қабылдады.
* 23 ақпаннан бастап алғашқы еріктілер әскерге жазыла бастады;
* 4 наурызда Жоғ. әскери кеңес құрылды;
* 8 сәуірде әскери комиссариаттар құрылды;
* 4 мамырда Бас штаб пен әскери округтер құрылды.
1925 ж. 18 қыркүйекте міндетті әскери қызмет жөнінде заң қабылданды. 1928 — 41 ж. Қ. Ә. тех. жағынан қайта жабдықталып, жаңа әскер түрлері (әуе десанты әскерлері, т.б.) пайда болды. 2-дүниежүз. соғыс жылдарында КСРО Мемл. қорғаныс к-ті ұйымдастырылды. Соғыстан кейін Қ. Ә. әлемдегі ең жетілдірілген әскери қарулармен жабдықталып отырды. 1946 ж. ақпаннан бастап Кеңес әскері деп атала бастады. 1991 ж. желтоқсанда КСРО тарағаннан кейін Қ. Ә. ТМД елдерінің қарулы күштеріне бөлініп кетті.
## Қазақстанда құрылған Қызыл армия бөлімшелері
Қазақстанда құрылған алғашқы қызыл армия бөлімдері – 1918 – 20 жылдары Кеңестік Ресейде орын алған Азамат соғысы жылдарында ұйымдастырылған ұлттық әскери құрамалар. 1919 жылдың бас кезінен жасақтала бастады. Ордада құрылған қазақ атты әскер полкінің құрамында 6 эскадрон, пулеметшілер командасы, кіші командирлер даярлайтын мектеп болды. Полк негізінен Қызыл Армия қатарына өз еркімен келген қазақ жігіттерінен жасақталды. Полкті ұйымдастырушы және оның тұңғыш командирі Мұхамедияр Тұнғашин, комиссары Бисен Жәнікешов болды. Жас командирлер арасынан Хамит Чурин, Шәкір Жексембаев, Жұмағали Сәрсенов, Ғұсман Әзірбаев, т.б. ерекше көзге түсті.
1919 – 20 жылдары Қазақстанның басқа жерлерінде де (Торғай, Ақмола, Семей, Сырдария, Жетісу) ұлттық бөлімдер құрылды. Атап айтқанда, 1919 жылы қыркүйекте Дала өлкесінің әскери комиссары Ә.Жангелдиннің басшылығымен Қостанай, Торғай уездері қазақтарынан қазақ атты әскер полкі жасақталды. Сондай-ақ, осы мезгілде Шығыс майданы Көкшетау әскерлер тобы құрамында Ақмола, Семей облыстары қазақтарынан да әскери бөлім құрылды. Екі полк те Солтүстік-шығыс Қазақстанды ақтардан азат етуге белсене араласты. Жетісу, Сырдария, Орал облыстарында да ұлттық әскери бөлімшелер (эскадрон, отряд, т.б.) құрылып, кеңес үкіметін құруға белсене араласты, дегенмен, азамат соғысы аяқталысымен бұл әскери бөлімдер таратылды.
Астананың Қызылордаға көшіп келуіне байланысты, 1926 жылы қалада дербес қазақ атты әскер дивизионы құрылды. Осы дивизион негізінде 1930 жылы Алматыда 48-қазақ атты әскер полкі жасақталды. Осы полк қазақ жастарын әскери өнерге үйрету, қазақ офицерлерін дайындау ісінде үлкен рөл атқарды. Полк командирі – Т.Әлиев, комиссары – Н.Мусин, эскадрон командирлері – А.Акаев, С.Жұмабаев, О.Сүлейменов, С.Смағұлов, К.Мұсабаев, саяси қызметкерлер – Ә.Баймолдин, Ә.Бекбаев, Ә.Жетпісбаев, А.Мақатов, штаб офицерлері – К.Әбенов, О.Саурықов, т.б. болды. Осы полкте қызмет атқарған қазақ жастары арасынан кейіннен көптеген әскери қызметкерлер (генерал-лейтенант Ш.Қабылбаев, полк. Ж.Тілеумағамбетов), ғалымдар мен қоғам қайраткерлері (академик С.Бәйішов, профессор Қ.Макиров, т.б.) шықты. 1938 жылы КСРО Қорғаныс комиссариатының бұйрығы бойынша полк таратылып, басқа әскери құрамаларға қосылды .
## Дереккөздер |
Ежелгі Үйсін жері — ежелгі үйсін ұлысының ту тіккен жері — Іле аңғары мен Жетісу — Еуразияның қолқа жүрегі, байырғы Ұлы жібек жолындағы тоғыз жол торабы. «Ежелгі Үйсін жері» деген тіркес (көне Қытай тілінде «У-Сунь-Гу-Ди» немесе «У-Сунь-Жю-Ди») Қытайдың тарихи жылнамаларында жиі қайталанады. Ол географиялық жағынан Жетісу өлкесі мен Ыстықкөл маңы және Шығыс Түркістанның солтүстігі мен батысын меңзейді. Оның үстіне табиғаты мен климаты малшылыққа да, егіншілікке де аса қолайлы. Сондықтан да Үйсін үлысының мал-жаны тез көбейіп, мемлекетінің қуаты ерекше күшейген.
Ұлыстың астанасы болған Чигу-чен (Шығу) қаласы археологиялық жағынан әлі толық дәлелденбесе де жазба деректер бойынша Ыстықкөл төңірегінде болған деп топшыланады, сондай-ақ ол өз кезінде Орта Азиядағы елеулі халықаралық саяси орталық және сауда орны болған. Қытай жылнамаларында Естеми (Есиемес) қаған Батыс Түрік қағанатының ордасын «Ежелгі Үйсін жерінде құрды» деген естеліктер көп жерден кездеседі. «Ежелгі Үйсін жері» — қола, сақ заманынан бері көшпелілер мәдениеті мен өмір салтының пайда болып, қалыптасқан құтты бесіктерінің бірі. |
Ар (белгілеу: а; лат. area — аудан) — ауданның өлшемдердің метрлік жүйесіндегі өлшем бірлігі.
1 ар = 100м² = 0,01 га |
Сіреспе (лат. tetanus) — бұл малдың қиында немесе адамның дәретінде болатын микробтардың жарақат арқылы организмге түсуі салдарынан пайда болатын ауру. Микроб терең немесе лас жараларға түссе аса қауіпті.
Мына жарақаттарда сіреспенің болуы мейлінше ықтимал:
* Хайуандардың қауып тістеуі, әсіресе ит пен шошқаның.
* Оқ тиюден және пышақтан болған жарақат.
* Лас иненің кіруі.
Сіреспенің жаңа туған нәрестеде болу себептері:
* Сіреспенің микробы сақтық шараларын жасамаған жағдайда нәрестенің организміне кіндігі арқылы түседі. Егер кіндік денеден қашық кесіпсе, сіреспенің бопу қаупі басым болады.
Сіреспенің болу қаупі мына жағдайларда басым болады:
* Кіндікті тазартылмаған аспаппен кескенде;
* Кіндік денеге жақын кесілген кезде;
* Немесе кесіпген кіндік тегіс жабылып қалса немесе құрғақ болмаса
## Сіреспенің белгілері
* Инфекция түскен жара (кейде жара болмайды);
* Жұтынғанда қолайсыздық сезініп, қиналу,
* Жақ қатаяды, сонан соң мойынның және дененің басқа бөліктері қатая бастайды. Адамның қалыпты жүруі бұзылады
* Дене ауырып құрысады (кенет жақ, сонан соң бүкіл дене тартылады). Мұндай адамға қол тигізген кезде немесе оны ауыстырып жатқызғанда күтпеген спазма — құрысу пайда болады.
Күтпеген шуылдан немесе өткір жарықтан нақ осындай құрысу болады.
Жаңа туған нәрестеде сіреспенің алғашқы белгілері туғаннан кейін 3—10 күннен соң пайда болады. Бала қоймай жылай бастайды және еме алмайды. Көбіне кіндігіне инфекция түседі немесе ол лас болады. Бірнеше сағаттан немесе күннен кейін сіреспенің қалған белгілері көрінеді.
Сіреспенің алғашқы белгісі білінісімен-ақ емдеуді бастау өте маңызды. Сіреспе болуы мүмкін деген сезік болса, (егер бала үдайы жылай берсе немесе еме алмаса) төмендегідей анализ (тексеру) жасауға болады:
### Тізе рефлексі арқылы тексеру
* Тізенің үстіне тізені бос салып тұрып, тізенің кірісін қолдың қырымен ұру керек.
* Егер аяқтың басы жеңіл шоршып кетсе, реакция қалпында болғаны.
* Егер аяқ жоғары шоршып кетсе, онда бұл сіреспе, менингит, улану сияқты аурулардың бар екенін білдіреді.
Бұл тексеру жаңа туған нәрестеге диагноз қою кезінде ерекше пайдалы.
Сіреспенің белгісі пайда болған жағдайда не істеу керекСіреспе — бұл бірден өлтіріп жіберетін ауру емес. Алғашқы белгілері байқалысымен-ақ дәрігер шақыртыңыз. Дәрігер келгенше мыналарды жасаңыз:
* Науқастың денесіндегі жарақаттарға инфекция түскен-түспегенін тексеріп шығыңыз. Мұндай жара көбінесе іріңдеп тұрады. Жараны ашып, сабынмен және қайнатылған салқын сумен мұқият жуыңыз, жарадағы барлық кірді, іріңді, қабықтарды және т. б. жайлап алып тастап, перекисьпен тазалап жуыңыз;
* 1 млн ед. пенициллин прокаинін бірден және әрбір 12 сағат сайын шанышыңыз. Жаңа туған балаға пенициллин кристалын шанышыңыз. Пенициллин болмаған жағдайда басқа антибиотикті, мысалы тетрациклинді пайдаланыңыз;
* Егер қолда болса, 5000 ед адам иммуноглобулинін немесе 40—50 мың ед сіреспеге қарсы антитоксинді шанышыңыз. Адам иммуноглобулині аллергиялық реакция тұрғысынан алғанда онша қауіпті емес, бірақ өте қымбат, оны табу қиын.
* Адам жұта алғанға дейін оған бөліп-бөліп жұтқызып, жиі-жиі нәрлі сұйық беріңіз.
* Дененің құрысуын болдырмау үшін фенобарбитал немесе диазепам шанышыңыз: ересектерге: алғашында 10-нан 20 мг дейін, қажеттігіне қарай дәрі мөлшерін бірте-бірте көбейту қажет.
* Мүмкіндігінше, науқасты көп мазаламау үшін оны қозғамаңыз, тиіспеңіз, шуыл мен қатты жарықтан аулақ ұстаңыз;
* Қажет болған жағдайда мұрыны мен тамағындағы сілекейді сорып алу үшін шприцке бекітілген катетерді (резина түтікшені) пайдаланыңыз. Бұп тыныс жолдарын тазартады.
* Жаңа туған сәби сіреспе болған жағдайда дәрігер немесе медицина қызметкері балаға мұрын мен асқазанды байланыстыратын түтікше қоюға тиіс және сәбиді ана сүтімен тамақтандыру қажет. Бұл бір жағынан балага тамақ болса, екінші жағынан инфекциядан қорғайды.
## Сіреспенің алдын алу
Тіпті жақсы аурухананың өзінде сіреспемен ауырғандардың жартысы өліп кетеді. Сіреспені емдегеннен гөрі алдын алу әлдеқайда жеңіл.
* Вакцинация (алдын-ала егу). Бұл сіреспеден қорғанудың ең сенімді жолы. Балаларды да, ересек адамдарды да сіреспеге қарсы еккізу қажет. Барлық отбасы мүшелері оны жақын маңдағы сауықтыру мекемесінде салғызуға тиіс. Толық сақтану үшін вакцинациялауды әр 10 жылда бір қайталап тұру қажет. Екіқабат әйелдерді еккізу арқылы жаңа туған сәбиде сіреспенің алдын алуға болады.
* Егер жарақат өте үлкен, терең және лас болса дәрігер шақыртыңыз. Егер сіз осы кезге дейін сіреспеге қарсы еккізбеген болсаңыз пенициллин қабылдаңыз. Сондай-ақ сіреспеге қарсы антитоксин шаныштырудың мүмкіндігін ойластырыңыз.
* Жас сәбиде сіреспенің алдын алу үшін тазалықтың рөлі айрықша зор. Кіндікті кескен аспап стерилденген болуға тиіс, кіндікті қысқа етіп кесу қажет және кесілген жер таза әрі құрғақ болуға тиіс.
## Дереккөздер |
Бату немесе Сайын хан (1205/1209 - 1255) - моңғол қолбасшысы және мемлекет қайраткері, Жошының екінші ұлы, Шыңғыс ханның немересі. 1227 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін Жошы Ұлысының (Алтын Орда) ханы болды, сол жылы атасы қайтыс болғаннан кейін шыңғыс тұқымдарының екінші буын ұрпағы арасында үлкені болып танылды. 1235 жылғы құрылтайдың шешімімен Батуға солтүстік-батыстағы аумақтарды жаулап алу тапсырылды және ол қыпшақтарға, Еділ Бұлғариясына, русь кнәздіктеріне, Польшаға , Венгрияға және Далмацияға қарсы жорықты басқарды.
## Шығу тегі
Бату – Шыңғыс ханның тұңғыш ұлы Жошының екінші баласы. Жошы анасы Бөрте меркіт тұтқынынан оралғаннан кейін көп ұзамай дүниеге келген, сондықтан бұл жағдайда Шыңғыс ханның оған әкелігіне күмән келтірушілер болған. Дереккөздер Шағатайдың 1219 жылы үлкен ағасын «Меркіт сыйы» деп атағанын, бірақ Шыңғыс ханның өзі мұндай сөздерді қорлау деп танып, Жошыны өз ұлы деп санайтынын үнемі айтқанын хабарлайды. Батуды бұдан былай әкесінің шыққан тегі үшін ешкім сөкпеген.Жошының барлығы 40-қа жуық ұлы болған. Бату олардың ішінде Орда Еженнен кейінгі екіншісі болды (бірақ Буал мен Тоқа-Темір одан үлкен болуы мүмкін). Оның шешесі Үкі-фужин қоңырат тайпасынан шыққан, Елші ноянның қызы; Батудың нағашы атасы – Дай Шешеннің ұлы және Бөртенің ағасы Алшы ноян болуы мүмкін деген гипотеза бар. Осыған сүйенсек Жошы өз немере қарындасына үйленген болуы мүмкін.
## Есімі
Жошы мен Үкі-фужиннің ұлы туған кезде Бату деген атқа ие болды, ол моңғолша «бат» - «күшті, берік, сенімді» деген сөзден шыққан және дәстүрлі жақсы тілек білдіретін есімге айналды. Орыс шежіресінде бұл есімнің Батый атты өзгертілген түрі қолданылды, осы нұсқа кейбір еуропалық дереккөздерге, соның ішінде Ұлы Поляк хроникасы мен Джованни Плано Карпинидің жазбаларына өтті; ол жылнамашыларға көбірек таныс түркі атауларының әсерінен пайда болуы мүмкін - атап айтқанда, 1223 жылға дейін Тверь хроникасында Қыпшақ ханы Басты туралы айтылады.
1280 жылдардан бастап деректерде Батуды Бату хан деп атай бастады.
Моңғол және түркі халықтарының арасында Бату Сайын хан («Жақсы хан») деген атпен есте қалды. Сонымен қатар, бұл атау әлі күнге дейін Батудың тірі кезінде жасалған бірде-бір дереккөзде («Құпия аңызда», Рогерияда, Бенедикт Полякта, Плано Карпини немесе де Рубрук) кездеспейді. Батудың замандастары болған тарихшылар да (мысалы, Жүзжани немесе Жувайни) оны «Сайын хан» деп атамайды.
Осыған байланысты ағылшын зерттеушісі Дж. Е. Бойль «Сайын хан» деген жұмбақ есім Батудың қайтыс болғаннан кейінгі титулы болуы мүмкін деп болжайды, өйткені ортағасырлық моңғол билеушілері өздерінің қайтыс болған ізашарларының жеке есімдерін атамаған. Уақыт өте келе, кейбір тарихшылардың пікірінше, оның адамгершілік қасиеттерін көрсететін Батудың қайтыс болғаннан кейінгі бұл атағы оның есіміне балама түріне айналып, тіпті ресми құжаттарда да көріне бастады.
## Өмірбаяны
### Туған күні
Батудың нақты туған күні белгісіз. Парсы тарихшысы Ахмед ибн Мұхаммед Гаффари «Әлемді ұйымдастырушылардың тізімдері» еңбегінде (парсыша نُسَخْ جهانآرا) хижра бойынша 602 жыл яғни 1205 жылдың 18 тамызы мен 1206 жылдың 7 тамызы аралығындағы кезеңді береді, бірақ бұл хабардың ақиқаттығы дау туғызады, өйткені ол тарихшы Батудың қайтыс болған уақыты 1253 деп қате көрсеткен сияқты. Рашид әд-Дин Батудың қырық сегіз жыл өмір сүргенін жазып, дәл сол қате өлген күнін көрсетеді. Рашид әд-Дин жалпы өмір сүру ұзақтығымен қателеспеген деп есептесек, Бату хижра бойынша 606 жылы (1209 жылдың 6 шілдесі мен 1210 жылдың 24 маусымы аралығында) туған болып шығады, бірақ бұл күн Батудың немере інілері Мөңке (1209 жылы қаңтарда туған) және тіпті Күйік (1206/07 жылы туған) сияқты туыстарынан үлкен болған деген деректерге қайшы.
Тарихнамада бұл мәселеге қатысты пікірлер әртүрлі. В.В.Бартольд Батудың туғанын «13 ғасырдың алғашқы жылдарына» жатқызады, А.Карпов «ЖЗЛ» үшін Батудың өмірбаянында 1205/1206 жылдарды шартты дата деп санайды, Р. Почекаев 1209 жыл ең қолайлы нұсқа деп есептейді, «Орда патшалары» өмірбаяндар циклінде тіпті оны ешқандай күмәнсіз атайды.
### Ерте жылдар
1224 жылы Шыңғыс хан жасаған бөлу шарты бойынша оның үлкен ұлы Жошыға Ертіс өзенінің батысындағы барлық далалық жерлер және оған жақын орналасқан бірқатар егіншілік аумақтары, соның ішінде қазірдің өзінде жаулап алған Хорезм, сондай-ақ әлі жаулап алынбаған Еділ Бұлғариясы, Русь пен Еуропа берілді. Әкесімен және кейбір інілерімен қарым-қатынасы шиеленіскен Жошы 1227 жылдың басында мүлде түсініксіз жағдайда болды, сол кезеңге дейін ол өз иелігінде тұрақтады. Кейбір деректерде ол аурудан, кейбір деректерде ол қастандықтан қайтыс болды.
В.В.Бартольд өз мақалаларының бірінде әкесі қайтыс болғаннан кейін: «Батуды батыстағы әскерлер Жошының мұрагері деп таныды және бұл таңдауды кейіннен Шыңғыс хан немесе оның мұрагері Үгедей мақұлдады» деп жазды. Бұл ретте ғалым ешбір дереккөзге сілтеме жасамағанымен, оның сөзін өзгелер еш күмәнсіз қайталаған. Шындығында, жоғарғы билік бекіткен «әскер таңдауы» болған жоқ: Шыңғыс хан Батуды ұлыс билеушісі етіп өзі тағайындады және осы бұйрықты орындау үшін Дешті Қыпшаққа інісі Темүгені жіберді.
Шыңғыс ханның көп жошидтардан неліктен оны таңдағаны туралы дереккөздерде ештеңе айтылмаған. Тарихнамада Батудың үлкен ұл ретінде мұрагер болғаны, болашағы зор қолбасшы болғандықтан таңдалғаны жайлы деректер бар. Нағашылар жағынан ықпалды туыстар шешуші рөл атқарды деген гипотеза бар: егер Батудың нағашы атасы Елші ноян мен Алшы ноянды бір адам деп есептесек, онда Шыңғыс ханның күйеу баласы Шику гүрген Батудың немере ағасы, ал Бөрте өзінің әжесі ғана емес, нағашы атасының қарындасы болған. Шыңғыс ханның бәйбішесі көп немерелерінің ішінен біреуін таңдап алуға ықпал ете алды, онымен қоса ол немересі өзінің ағасының да немересі болғандықтан таңдауы әбден мүмкін. Бұған қарамастан, Батудың үлкендігі, оның 1227 жылға дейін көрсеткен әскери қабілеттері, сонымен қатар шыңғысидтер арасындағы мұрагерлерді таңдауда ханзадалардың нағашыларының әсер еткені туралы нақты деректер жоқ.
Бату ұлыстағы билікті ағаларымен бөлісуге мәжбүр болды. Олардың ең үлкені Орда Ежен «сол қанаттың» барлығын, яғни ұлыстың шығыс жартысын және әкесінің әскерінің негізгі бөлігін алды; Батуға «оң қанат» ғана қалды, яғни батыс бөлігі, ол да қалған жошидтарға үлес бөлуге мәжбүр болды.
## Батысқа жорық
1236-1243 жылдары Бату жалпымоңғолдық Батыс жорығын басқарды, нәтижесінде Қыпшақ даласының батыс бөлігі, Еділ Бұлғариясы, Еділ мен Солтүстік Кавказ халықтары алғаш рет жаулап алынды.
Моңғолдардың Руське шабуылы бірнеше жылға созылды. Батудың ресми басшылығымен әскерлер Руське бірнеше рет барды: оның жеке қатысуымен 1237-1238 жылдары Рязань мен Владимирге, 1239 жылы (мүмкін) Черниговқа және 1240 жылы Киевке. Моңғолдар табанды қарсылыққа тап болғанымен (мысалы, Рязань, Владимир, Козельск, Чернигов және Киевті қорғауда), моңғолдар Орталық Еуропаға одан әрі алға жылжыды.
Бұл кезде Батумен қарым-қатынасы жақсы болмаған Мунке, Гуюк және Бури үйге оралды. Ең ықпалды (Батудан кейін) Шыңғысидтердің түмендерінің кетуі моңғол әскерінің күшін төмендеткені сөзсіз. Осыған байланысты зерттеушілер одан әрі батысқа қарай жылжуды Батудың өз бастамасымен қолға алған деп есептейді.
Карпатқа дейін қалған әскерлер батысқа қарай жорығын жалғастырмас бұрын екі топқа бөлінді: олардың бір бөлігі Байдар мен Орду бастаған Польшаны, Силезияны және Моравияны жаулап алуға, Генрихтың поляк-неміс әскерін талқандауға аттанды. Легницадағы тақуа (1241 ж. 9 сәуір). Бату, Кадан және Шыңғыс ханның серігі Субудей басқарған негізгі күштер (70 мың адамға дейін) «Орыс қақпасы» деп аталатын Верецкий асуы арқылы өтті (Батудың өзі шағын отрядтың басында болды. Карпаттағы), Моңғолдардың Венгрияны Адриатикаға дейін жаулап алуын жүзеге асырды. Венгрия патшасы Бела IV Шаджо өзені бойындағы шайқаста (1241 ж. 11 сәуір) Батудан мүлде жеңіліп, моңғолдар Венгрия, Хорватия, Далматия, Босния, Сербия және Болгария арқылы өтті. Венгрияға басып кіруіне байланысты Людвиг Батаворумның «Мусков және Тартар» кітабында Бату Цезари деген атпен аталады.
Монғол әскері Орталық Еуропаға жетті. Қасиетті Рим императоры Фредерик II қарсылық ұйымдастыруға тырысты және Бату бағынуды талап еткенде, ол ханның сұңқаршысы бола аламын деп жауап берді. Қасиетті Рим империясының әскерлері мен моңғолдар арасында ешқандай қақтығыс болмаса да, саксондық Мейсен қаласы Бату әскерлерінің ең шеткі батыс нүктесі болды.
Кейінірек Бату батысқа ешбір сапар жасамады, Еділ жағасында 1250 жылдардың басында өзі құрған Сарай-Бату қаласына қоныстанды. Орыс князьдері 1242-1245 жж. хандарға тәуелділігін мойындады.
## Қарақорымдағы жағдай
1241 жылдың аяғында Өгедей ханның қайтыс болғанын білген Бату Батысқа жорығын 1242 жылы аяқтады. Оның әскерлері ешқашан чех пен австриялық әскерлерді шайқаста кездестірмеген. Жасақтар Жошы ұлысының жаңа орталығына айналған Төменгі Еділге қарай шегінді. 1246 жылғы құрылтайда Бату барудан қашып, Батудың көптен бергі жауы Гуюк қаған болып сайланды. Гүюк Ұлы хан болғаннан кейін бір жағынан Өгедей мен Шағатай ұрпақтары, екінші жағынан Жошы мен Төле ұрпақтары арасында талас-тартыс болды. Гуюк Батуға қарсы жорыққа аттанды, бірақ 1248 жылы оның әскері Самарқанд маңындағы Трансоксианада болғанда, күтпеген жерден қайтыс болды. Бір нұсқа бойынша оны Батудың жақтастары уландырған. Соңғыларының арасында 1251 жылы келесі, төртінші, ұлы хан болып сайланған 1236-1242 жылдардағы еуропалық жорыққа қатысушы Батудың адал адамы Мунке (Мэн) болды. Оны Шағатай мұрагерлеріне қарсы тұру үшін Бату ағасы Беркені 100 000 темник Бурундай корпусымен Отырарға жібереді. Мөңке жеңгеннен кейін Бату өз кезегінде ака болды (яғни рудың үлкені).
## Ұлыстың нығаюы
1243-1246 жылдары барлық орыс князьдері Алтын Орда мен Моңғол империясының билеушілеріне тәуелді екенін мойындады. Владимир князі Ярослав Всеволодович орыс жеріндегі ең көне болып танылды, оған 1240 жылы моңғолдар қиратқан Киев берілді. 1246 жылы Ярославты Батый Қарақорымдағы құрылтайға өкілетті өкіл етіп жіберіп, сол жерде Гуюктің жақтастары оны улап өлтірді. Михаил Черниговский Алтын Ордада өлтірілді (ол ханның киіз үйіне кіре берістегі екі оттың арасынан өтуден бас тартты, бұл келушінің арам пиғылын көрсетті). Ярославтың ұлдары - Андрей мен Александр Невский де Ордаға, одан Қарақорымға барып, сол жерде бірінші Владимир патшалығын, ал екіншісі - Киев пен Новгородты қабылдады (1249). Андрей Оңтүстік Ресейдің ең күшті князі - Даниил Романович Галицкиймен одақ құру арқылы моңғолдарға қарсы тұруға тырысты. Бұл 1252 жылғы Орданың жазалау жорығына әкелді. Неврю басқарған моңғол әскері ярославичтер Андрей мен Ярославты жеңді. Владимирге белгі Батудың шешімімен Александрға берілді.
Алғашында Андрейдің қайын атасы және одақтасы Даниил Галицкий Батумен басқаша қарым-қатынаста болды. Даниял орда басқақтарын өз қалаларынан қуып, 1254 жылы Құремса бастаған Орда әскерін талқандады. Бірақ ол Ордаға бағынуға мәжбүр болды, 1258 жылы Литваға қарсы жорыққа әскер бөлді, сонымен қатар 1259 жылы Бурундай темникінің бұйрығымен ол барлық бекіністерді бұзып, Польшаға қарсы жорыққа қайтадан әскер бөлді.
## Өлімі
Бату 1255 жылдан кейін қайтыс болды. Рашид ад-Дин өзінің қайтыс болуын 1252/1253 ж. деп есептейді, бірақ бұл анық қате, өйткені ол кезде Бату тірі ғана емес, сонымен бірге саяси белсенді де болды. Сондай-ақ Мөңкенің бұйрығымен Бағдат халифіне қарсы шыққан Хулагудың Бату қайтыс болғаннан кейін ғана Таяу Шығысқа көшкені белгілі. Батудың замандасы Жувайнидің айтуынша, бұл тек хижраның 654 жылы, яғни 1256/1257 жылы болған. Армян жылнамашысы Киракос Гандзакеци Батудың тек 1256 жылы ғана қайтыс болғанын хабарлады . Кейінгі парсы тарихшылары Хамдаллах Казвини мен Шараф ад-Дин Йезди Батудың өлімін хижраның 654 жылы (яғни, 1256 жылдың 30 қаңтары – 1257 жылдың 18 қаңтары) деп нақты белгіледі . Сонымен қатар, 13 ғасырдың сексенінші жылдарының ортасында өз еңбегін жасаған селжұқ тарихшысы Ибн Бибі 1256 жылы Бату «сұлтан Изз-ад-динді азат ету үшін көп әскер жібергенін» хабарлады. Осылайша, 1256 жылы Батудың әлі тірі екендігі сенімді түрде белгілі.
Осыған қарамастан, кейбір орыс жылнамаларында (мысалы, Тверь хроникасы және Мәскеу кодексі ) 1246/1247 немесе 1247/1248 жылдары Батудың қайтыс болған жылы деп көрсетілген. Бұл танысу 16 ғасырдағы «Батуды өлтіру туралы ертегі» әдеби ескерткішінің әсерінен пайда болды, онда венгр патшасы Батуды және оның моңғолдар жағына өткен опасыз қарындасын өлтіреді.
Батудың өлімінің себептері түсініксіз, бұл әртүрлі гипотезаларға орын қалдырады - уланудан ревматикалық аурудан табиғи өлімге дейін. Заңды мұрагері сол кезде Моңғолияда, Мунке ханның сарайында болған оның ұлы Сартак болуы керек еді. Алайда, үйіне қайтып бара жатқан жолда Сартақ күтпеген жерден қайтыс болып, көп ұзамай қайтыс болған Батудың тағы бір ұлы (басқа деректер бойынша Сартақтың ұлы, Батудың немересі) жас Ұлушы хан болып жарияланды.
## Діні
## Дереккөздер |
Бөрітпе сүзек — іш сүзегіне ұқсас ауру, бірақ одан айырмашылығы бар. Оның инфекциясы биттің, кененің, егеуқұйрықтың немесе бүргенің тістеп-шағуынан тарайды.
## Белгілері
* Бөрітпе сүзек қатты салқын тиген сияқты болып басталады. Бір аптадан және одан да кейінірек қалтыратып, ыстық пайда болады, бас, бұлшық еттер мен кеуде ауырады.
* Ыстық көтерілгеннен кейін бірнеше күннен соң алғашында қоптықтың астында, аяқ-қолға, сонан соң бүкіл денеге бөрітпе шығады (бірақ бетке, қолдың және аяқтың бастарында бөрітпе болмайды). Берітпе ұсақ-ұсақ болып көгеріп, қаптап тұрады. Ыстық екі апта тұрады, кейде одан ұзаққа созылады.
* Бөрітпе сүзек балаларда жеңіл түрінде өтеді де, егде адамдарда ауыр болады. Әсіресе бөрітпе сүзек індеті өте қауіпті.
* Егер бөрітпе сүзек кенеден тараса, оның шаққан орнында үлкен, жанға бататын жара пайда болады, лимфа түйіндердің айналасы ісіп, ауырады.
## Емдеу жолдары
* Бөрітпе сүзектен сезіктенген жағдайда дәрігерден кеңес алыңыз. Көбіне арнаулы анализ жасатқызу қажет.
* Тетрациклин беріңіз: ересектерге: күніне 4 рет екі капсулдан (250 мг-нан) 7 күн бойы беріңіз. Хлорамфеникол де көмектеседі, бірақ бұл қауіптірек.
## Алдын алу
* Өзіңізді және өз айналаңызды таза ұстаңыз. Барлық отбасын битке қарсы ұдайы дезинфекциялап отырыңыз;
* Итіңіздің үстін кенеден тазартыңыз, итті үйге кіргізбеңіз.
* Егеуқуйрықты жойыңыз. Ол үшін мысықты немесе қақпанды пайдаланыңыз (бірақ у пайдаланбаңыз, ол басқа жануарларға және балаларға зақым келтіруі мүмкін).
* Егеуқұйрық бүргесін жойыңыз. Өлі егеуқуйрыққа жоламаңыз. Оның бүргесі сізге түсуі мүмкін. Егеуқұйрықты және оның бүргеперін өртеп жіберу керек. Егеуқұйрықтың ініне инсектицидтер сеуіп, өңдеңіз.
## Дереккөздер |
Өмірзақова Әмина Ерғожақызы (1919 жылы 8 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Қараауыл ауылы - 2006 жылы 26 қыркүйекте Алматыда) — кеңестік және қазақстандық кино және театр актрисасы. Қазақ КСРнің Халық артисі (1965), Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының иегері (1967). Қазақ кино және театр өнерінде өзіндік қолтаңбасын қалдырған дарынды артист.
## Толығырақ
* Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан.
* 1938 жылы Ленинградтағы (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік сахна өнері техникумының (кейін Ленинград театр, музыка және кинематография институты) қазақ студиясын бітірген.
* 1938 – 1940 жылдары Шымкент облыстық драма театрының актрисасы
* 1940 – 1942 жылдары қазіргі Қазақ мемлекеттік академия драма театрының труппасында
* 1942 – 1949 жылдары “Қазақфильм” студиясында қызмет атқарды.
* 1949 жылдан Қазақ балалар мен жасөспірімдер театрының (қазіргі Қазақ мемлекетік академия жастар мен балалар театры) актрисасы болды.
## Шығармашылығы
Оның театр сахнасында тұңғыш ойнаған рөлі – М.Әуезовтің “Түнгі сарын” спектакліндегі Мөржан. Бұдан басқа ойнаған басты рөлдері қатарында Баян (Ғ.Мүсірепов “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”), Луиза (Ф.Шиллер “Зұлымдық пен махаббат”), Смеральдина (К.Гольдони “Екі мырзаға бір қызметкер”), Шәуәли (М.Ақынжанов “Ыбырай Алтынсарин”; Бүкілодақтық балалар және жасөспірімдер театрлары фестивалінің дипломымен марапатталды, 1958), Рәбиға (Ш.Хұсайыновтың осы аттас драмасында), Кенжегүл (І.Мұхамеджанов “Өзіме де сол керек”), Алтынай (Ш.Айтматов “Алғашқы мұғалім”), Гүлжамал (Т.Ахтанов “Күшік күйеу”), Қалампыр шешей (Ш.Уәлиханов “Тағдыр”), Глумова (А.Н. Островский “Адам аласы ішінде”), т.б. бар. 1942 жылдан киноға түскен: Ажар (“Абай әні”, 1945), Мұғалима (“Қанатты сыйлық”, 1956), Айша (“Бір ауданда”, 1960), Ана (“Ана туралы аңыз”, 1963, Қазақстан және Орта Азия республикаларының кино өнері бойынша өткен байқаудың 1-сыйлығы, 1964; Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығы, 1966), Тана (“Тақиялы періште”, 1968; Алматы қаласында өткен Қазақстан және Орта Азия республикаларының 8-кино өнері байқауының сыйлығы, 1969), т.б. Отан, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталған.
## Кино
Әмина Өмірзақова киноға 1938 жылы Ленинград институтында студент болып жүрген кезден бастап түсе бастады. Оның алғашқы түскен фильмдері "Комсомольск", "Амангелді", "Алыптың әні", "Ақ раушан". Десе де оны танымал еткен алғашқы үлкен рөл - 1945 жылғы "Абай өлеңдері" фильміндегі Ажардың рөлі. Осы рөл арқылы ол қазақ кинематографиясының элитасы қатарына кірді.1945-1963 жылдар аралығында "Жамбыл", "Қыз жігіт", "Қанатты сый", "Әрі қалжың әрі шын" фильмдеріне түсіп, атақ–даңқ жинады.
1964 жылы Анатолий Карповтың "Ана туралы жыр" фильмі экран бетіне шықты. Бұл фильмде Әмина Ерғожаевна ұлының майданда қаза тапқаны жайлы есірткен, бірақ бар қайғыға төтеп берген ананың рөлін сомдады. Кейіпкер оқу–жазу білмейді. Майданда болып жатқанның барлығынан хабардар болідың жалғыз тәсілі осы болғандықтан, өз бетімен оқуды үйреніп алады да почтальон болып жұмыс үстейді. Ол бірнеше рет басқа аналарға қайғылы хабар жеткізсе де, оларға сүйеу болып, көмек қолын созады. Фильм көпшіліктің көңілінен шығып, ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығын жеңіп алды, ал Әмина Өмірзақова 1964 жылғы Жалпыкеңестік кинофестивальде "ең жақсы әйел рөлі" сыйлығын, К. Байсейітова атындағы ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығын жеңіп алды."Ана туралы жырдан" соң 1968 жылға дейін "Ең тілалғыш", "Мың шақырым саяхат" картиналарында басты да, екінші реттік рөлдерді сомдап жүрді. Сондай–ақ, "Алдар–көсе" бейнефильмінде эпизодтық рөлде ойнады.
1968 жылы Шәкен Аймановтың "Тақиялы періште" комедиялық фильмі жарық көрді. Бұнда Әмина Ерғожаевна Тана атты ананың бейнесін сомдады. Бүкіл фильм бойы ол өзінің Тайлақ атты ұлына қалыңдық іздеумен болады. Бұл рөлдің қызығы, актрисса едәуір жас болса да, өзінен бірнеше есе үлкен кейіпкерді ойнады. Сондай–ақ, өзге рөлдерінен ерекшелігі—көңілді кейіпкерді сомдауы. Картина бүкіл Кеңес Одағындағы кинотеатрларында көрсетілді. Соның арқасында оны бүкіл ел таныды.
"Тақиялы періштеден" соң оншақты фильмдерде түсті. Соның ішіндегі ең ерекшесі "Мама Роза" картинасы. Бұл фильмде ол қара нәсілді баланың өгей анасы бейнесін сомдады. Актриссаның кейіпкері — шейіттей баланың тәрбиесін қолына ойда жоқта алған, жасы келген адам. Ойнаған рөлі үшін "Шоқжұлдыз" кинофестивальінің лауреаты атанды.Бүкіл карьерасында Әмина Өмірзақова көп рөлде ойнады. Десе де, "Ана туралы жыр", "Тақиялы періште", "Жұлдызыңды сақта", "Мама Роза" картиналарында ойнаған ана рөлдері нағыз қазақ анасының бейнесін айқын көрсетті.
1996 жылы ұлының бастама фильмі "Аминада" өз–өзін сомдады.
## Фильмографиясы
* 1938 - Амангелді - эпизод
* 1938 - Комсомольск - эпизод
* 1942 - Алыптың әні - эпизод
* 1943 - Ақ раушан - эпизод
* 1945 - Абай әндері - Ажар
* 1952 - Жамбыл - эпизод
* 1955 - Қыз-жігіт - эпизод
* 1956 - Қанатты сый - мұғалім
* 1960 - Бір ауданда - Айша
* 1963 - Әрі қалжың, әрі шын - жас жұбайлардың біреуі
* 1963 - Ана туралы аңыз - ана
* 1964 - Алдар көсе - эпизод
* 1965 - Ең тілалғыш - Күлсін
* 1966 - Ата-бабалар жері - эпизод
* 1966 - Менің арманым - Сапардың анасы
* 1968 - Тақиялы періште - Тана
* 1968 - Мың шақырымдық жол - Сарларбектің анасы
* 1968 - Әркімнің өз жолы бар - Бұрұлша
* 1969 - Найзатас бөктерінде - эпизод
* 1970 - Шыжыған күннің астында - Айша
* 1971 - Ыстықкөлдің қызғалдақтары - Кемпір
* 1972 - Арман асуы - Тайырдың анасы
* 1972 - Үлкен өзгеріс - эпизод
* 1972 - Ең әдемі қайықтар - Туар
* 1973 - Гулька - эпизод
* 1974 - Бәйшешектер - Бадиға Осланқызы
* 1974 - Бұлақ - эпизод
* 1975 - Гауһартас - Тастанның анасы
* 1977 - Тұз бен нан - бәйбіше
* 1978 - Қара таулардың қазынасы - Марзияның анасы
* 1978 - Раушан - эпизод
* 1979 - Нанның дәмі - қарт шаруа әйел
* 1980 - Ебелек - Жамиля
* 1981 - Қыршың өмір, қиылған сүю - эпизод
* 1982 - Ақ бақсы - Еккі
* 1982 - Өрнек - ана
* 1984 - Тоғызыншы ұлдан сақтан - Еркенже әже
* 1986 - Пантераның үш қарғуы - Әсияның әжесі
* 1991 - Роза ана - Роза ана
* 1996 - Әмина - камео
* 1996 - Шанхай - Әмина
## Мемлекеттік марапаттары
* 1958 жылы Қазақ КСР еңбек сіңірген артисі
* 1965 жылы Қазақ КСР халық артисі
* 1967 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері
* КСРО-ның жоғарғы марапаты "Еңбек Қызыл Ту" Ордені
* КСРО-ның "Ерен Еңбегі үшін" (медаль «За трудовое отличие») медалінің иегері.
* КСРО-ның "Еңбек ардагері" медалімен марапатталған.
* 1999 жылы Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ең жоғарғы мемлекеттік марапаты Отан орденімен марапатталды.
* 2001 жылы Қазақстанның Тәуелсіз "Платинды Тарлан" сыйлығының иегері атанды.
* 2004 жылы "Ұлы Отан соғысына 60 жыл" мерекелік медалімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Бабиттер — қорғасын, мырыш, алюминий немесе қалайының негізінде жасалған қорытпалар. Мұндай қорытпалардың үйкелу коэффициенті өте төмен болады. Подшипниктер мен вкладыштар жасауға көптеп қолданылады. |
Желшешек (лат. varicella, гр. ανεμοβλογιά) - инфекциялық ауру, вирустан тарайды.
Мұнымен 1 жастан 10 жасқа дейінгі балалар жиі, ал 10 жастан асқан балалар мен ересектер сирек ауырады.Желшешекпен ауырып жазылған адамда күшті иммунитет қалады. Желшешек ауа арқылы тарайды. Сырқаттың инкубациялық (жабық) кезеңі 11 күннен 21 күнге дейін, яғни орташа 14—15 күнге созылады. Ауру басталғанда температура 38—39°С-ге дейін көтеріледі де, адамның терісі мен шырышты қабығында қышыма бөрткен пайдаболады. 3—5 күн өткеннен кейін бөрткеннің көбеюі тоқтайды да, температура төмендеп, қалпына келеді, бөрткен қара қотырланып, 1,5—2 аптадан соң оның қабығы түседі. Кейде барлық ауырғай кезеңде температурасы көтерілмей, әдеттегідей бір қалыпты болады.
Ауру адам сырқаттың инкубациялық кезеңінің соңғы күнінен бастап және бөрткен шыққаннан кейінгі 9-күнге дейін жұқпалы болып есептеледі. Әдетте желшешек жеңіл өтеді, бірақ кейде (әлжуаз балаларға шыққанда) асқынатын да кезі болады, терісі іріңдейді, құлақтары мен аузының шырышты қабығы т. б. қабынып ауырады. Сырқатбаланы мұқият күтімге алу керек. Аурудың денесі бөртсе, оның үстіне температурасы көтерілсе, сырқатты қозғалтпай жатқызып қойған дұрыс. Төсек — орын жаймасын жиі-жиі алмастырған жөн. Сондай-ақ теріні күтудің де маңызы зор. Баланың денесінде бөрткеннің болғанына қарамастан оны қайнаған сумен немесе қызғылтым етіп езілгенкалий перманганатымен («марганцовка») жуады (мақтаны пайдаланып, өте еппен); ал қолын сабындап жуу керек. Бала терісін қасып, тырнап тастамауы үшін қолының тырнағын алып, дәкеден қолғап тігіп кигізу қажет. Бөрткенді 1 проценттік калий перманганатының немесе 1—2 проценттік бриллиантты зеленка ерітіндісімен сүртсе, ол көпқышымайтын болады. Баланың ерніне тұзсыз сары май немесе қайнатылған күнбағыс майын жағып, сусынды көп ішкізу керек. Кішкентай баланың таңдайын салқын шаймен немесе қайнаған сумен жібітіп отырады. Сондай-ақ сәбидің танауының тазалығына баса назар аудару қажет. Танауындағы жараның қабығын вазелин жағылған немесеқайнатылған күнбағыс майына шыланған мақтамен сүртіп тазалайды.
Науқас балаға ең қажетті нәрсе — таза ауа мен жарық. Мұндай балаларды шаңсыз, жел тимейтін, тыныш жерде, дені сау балалардан бөлек серуендету қажет. Баланың температурасы төмендеп, бөрткеннің қайталап шығуы тоқтағаннан кейін, яғни бұрынғы бөрткендері қара қотырланған соң серуенге шығаруға болады. Серуендету режимін дәрігермен келіскен жөн.
Сәбиді дұрыс тамақтандыру керек. Температурасы көтерілгенде ол тағамнан бас тартады, сырқаты асқынған кезінде кішкентай балалардың іші өтеді, құсалы. Мұндай жағдайда баланы зорлап тамақтандыруға болмайды, тек 6—12 сағаттан кейін тамақтандырып, сусынды көп ішкізу қажет. Егер баланың аузы уылып, ол тағамнан бас тартса, оған сұйық немесе, жұмсартып пісірілген қоймалжың тағам (жылытып) беру керек (үгітілген көкөніс сорпасы, ботқа, көкөніс пюресі, кисель). Балаға қышқыл және ащы тағам беруге болмайды. Әсіресе іштің жүруін бақылап отыру керек. Үлкен дәреті жүрмей қалғанда клизма қойып, іші өтсе дәрігер келгенше тамақтандырмай, қайнаған суды немесе суыған шайды көп ішкізу қажет.
Желшешек шыққанда дезинфекция жасамайды; науқас бала жатқан бөлмені желдетіп, дымқыл шүберекпен сүртіп алса жеткілікті. Науқаспен жақындасқан 7 жасқа дейінгі баланы 11 күннен 21 күнге дейін оңашалау керек (жақын араласқан алғашқы күннен бастап).
## Дереккөздер |
«Алатау» — Алматы метросының 7-ші бекеті. Бірінші бағытта «Мұхтар Әуезов атындағы театры» және «Сайран» бекеттерінің арасында орналасқан.
Абай даңғылының оңтүстігіне қарай, Жароков көшесі мен Гагарин даңғылының арасында орналасқан.
## Құрылысы
* 1990 жыл — сол жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* 1991 жыл — оң жақ аралық туннельді «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейін үңгілеу басталды.
* 2001 жылғы қараша — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі сол жақ аралық туннельдің түйісуі.
* 2004 жылғы желтоқсан — «М. Әуезов атындағы театры» бекетіне дейінгі оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* 2008 жылдың басы — бекеттің периметрі дайын, қызметтік бөлмелердің қабырғалары құйылады.
* 2008 жылғы сәуір — ТПК КТ-5,6 Б21 бөлшектелуі басталды.
* 2008 жылдың мамыры — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды.
* 2010 жылдың сәуірі — №1 және №2 кіреберістердің негізгі құрылыстарын салу жұмыстары жүргізілуде. Платформа бөлігіндегі сәулет жұмыстары аяқталды. №3, №4 кіреберістерде сәулет жұмыстарын аяқтау кезеңінде инженерлік желілерді төсеу 70 пайызға аяқталады.
* 2011 жылдың наурызы — аралықты туннельді «Сайран» бекетіне қазаншұңқырдан бекеттің айналым тұйықтарының артына үңгілеудің басталуы.
## Техникалық сипаттамасы
Терең қазылмаған бекет бір дөңесті екі бүйірлік отырғызылған платформалармен ені — 5.4 м, ұзындығы — 104 м, олардың арасынан рельс жолдары өтеді. Платформалық учаске ені — 17,7 м, платформа деңгейінен биіктігі — 11,6 м.
## Архитектурасы мен безендірілуі
Интерьер жобасы идеясының негізіне «Алатау» бекетінің атауы, сондай-ақ Қазақстан аумағында өмір сүрген халықтардың ежелгі символикасы алынған. Қабырғалары ақ және жасыл мәрмәрмен безендірілген. Едені ашық қоңыр граниттен жасалған қарапайым графикалық суреті бар сұр граниттен тұрады. Вестибюльдер жағынан түсетін жерлердің үстінде платформалық учаскенің шет жақтарында Алматы қаласының үстінен маңғазданып көтерілетін Іле Алатау тау жотасы бейнеленген рим мозаикасынан, қоладан және рельефтен орындалған суреттік тақырыптық панно орналасқан.
## Жақын орналасқан нысандар
* «Globus» сауда орталығы
* М. Ганди атындағы саябақ
* Баспалар үйі
* «Жанна» сауда үйі
* «Арена» сауда үйі
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* «Алатау» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 тамыз 2022. |
«Мұхтар Әуезов атындағы театры» — Алматы метросының 6-шы бекеті. Бірінші бағытта «Байқоңыр» және «Алатау» бекеттерінің арасында, Абай даңғылы мен Байзақов көшесінің қиылысында орналасқан.
## Тарихы мен атауы
Бекеттің ашылуы 2011 жылғы 1 желтоқсанда өтті. Ол Алматы метросының іске қосылатын «Райымбек батыр» — «Алатау» бірінші кезегінің бөлігінде болды.
Бекет атауын жақын маңдағы Мұхтар Әуезов атындағы қазақ драма театрынан алды. Жобада «Тұлпар» атауы болды.
## Құрылыс барысы
1992 жыл — жақындау камерасының құрылысы басталды.
2001 жылғы қараша — «Алатау» бекеті жағынан сол аралық тоннельдің түйісуі.
2004 жылғы желтоқсан — «Алатау» бекеті жағынан оң аралық тоннельдің түйісуі.
2006 жылғы қаңтар — «Байқоңыр» бекеті жағынан сол аралық тоннельдің түйісуі.
2006 жылғы маусым — «Байқоңыр» бекеті жағынан оң аралық тоннельдің түйісуі.
2006 жылғы тамыз — көлбеу жүріс құрылысының басталуы.
2007 жыл — сол бекет туннелін салудың басталуы.
2008 жылғы қаңтар — көлбеу тоннель бойынша 54 тюбингтен 37 тюбинг өтті. Абай даңғылы мен Весновка өзенінің қиылысындағы оқпан үстіндегі қосымша құрылыс бөлшектелді.
2008 жылғы мамыр — венткиоск құрылысы басталды.
## Архитектурасы мен безендірілуі
Бекеттің ішкі көрінісі гиперпласттан жасалған. Ұлттық ою-өрнекпен және көшпенділердің тұрмысынан көріністермен безендірілген көлемді медальондары бар травертин плиткалары мен бағаналарынан жасалған (16 көрініс — залдың әр жағынан 8-ден). Қабырғалар сонымен қатар жасанды тастан жасалған, карниз профилімен безендірілген. Едендері үлкен өрнегі бар гранитпен қарапайым түрде қапталған. Платформаның ұшында спектакльден көрініс бейнеленген көркем мозаикалық панно орналасқан.
*
*
*
*
*
*
## Жақын орналасқан нысандар
* М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театры
* Қазақ мемлекеттік циркі
* Неке сарайы
* Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті
* ҚР мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер мұражайы
* Алматы қаласының орталық стадионы
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* «Мұхтар Әуезов атындағы театры» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 тамыз 2022. |
«Алмалы» — Алматы метросының 3-ші бекеті. Бірінші бағытта «Жібек жолы» және «Абай» бекеттерінің арасында орналасқан.
Қарасай батыр және Панфилов көшелерінің қиылысқан жерінде тұр. Кіре-берістер мен шыға-берістер Панфилов көшесінің шығысына қарай, Қарасай батыр көшесінің солтүстігіне қарай орналасқан.
## Тарихы
Бекет 2011 жылдың 1 желтоқсанында Алматы метросының «Райымбек батыр» — «Алатау» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды.
## Құрылысы
Сербтік компания «Энергопроект Нискоградня» метро бекетінде субподрядта жұмыс атқарады.
* 2008 жылдың басы. Бекет 85 пайызға дайын. Тонель бұрышы 50-60%
* Сәуір, 2008 жыл. Бекет 95 пайызға дайын
* Мамыр, 2008 жыл. Венткиоск салу жұмыстары басталды
## Техникалық сипаттамасы
Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 29,0 м, ұзындығы 58,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру.
## Архитектурасы мен безендірілуі
Бекет қабырғалары суреті ұлттық ою-өрнекті бейнелейтін мәрмәр мозаикамен қапталған. Жарықтандыру көзі тоттанбаған болаттан жасалған карниздер үстінде орналасқан сәндік люстралар мен шамдар болып табылады. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус — қоңыр түсті мәрмәр. Едендерге граниттік тақталар төселген. Платформаның шетжағында жасанды қара көлеңкесі бар суреттік-тақырыптық витраждық панно орналасқан. Панноға ежелгі қаланың және гүлденген бақтың идеясы салынған. Композиция үш бөліктен тұрады: оң бөлігі — Алмалы ежелгі қаланың кескіндерімен бақтың гүлденуі. Сол бөлігі — керуен сұлбасы бар жемістердің пісуі. Орталық бөлігі — алма ағашы жемісі, жемістілік, тіршілік және аманшылық шежіресі символы ретінде.
## Жақын орналасқан нысандар
* Абай атындағы опера және балет театры
* Алматы қонақ үйі
* «Қазақстан темір жолы» кеңсесі
* Астана алаңы
* Т. К. Жүргенов атындағы қазақ ұлттық өнер академиясы
* Бас пошта кеңсесі
* «Столичный» дүкені
* Қазақстан-Британ техникалық университеті
## Сілтемелер
* «Алмалы» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 17 тамыз 2022. |
«Байқоңыр» — Алматы метросының 5-ші бекеті. Бірінші бағытта «Абай» және «Мұхтар Әуезов атындағы театры» бекеттерінің арасында, Абай даңғылы мен Байтұрсынұлы көшесінің қиылысында орналасқан.
## Тарихы
Бекет 2011 жылдың 1 желтоқсанында ашылған. Ол Алматы метросының іске қосылатын «Райымбек батыр» — «Алатау» бірінші кезегінің бөлігінде болды.
## Құрылысы
* 2006 жыл, қаңтар — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.
* 2006 жыл, маусым — «М. Әуезов атындағы театры» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* 2007 жыл — көлбеу жүріс құрылысының басталуы.
* 2008 жыл, қаңтар — метро құрылысшылары 5-10 метр жол жүруден өтті. Металл құбырларының жоқтығы салдарынан жұмыс 3 айға тоқтап қалды.
* 2008 жылдың сәуірі — «Абай» бекеті жағынан оң жақ аралық туннельдің түйісуі.
* 2008 жылдың мамыры — желдету дүңгіршектерінің құрылысы басталды. 20 мамырда бекет ашыла бастады.
* 2008 жылдың шілдесі — «Абай» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. Бірінші кезектегі туннельдердің құрылысы аяқталды.
* 2010 жылдың сәуірі — вестибюль құрылысы, орта бекеттік туннельдің негізгі астары, платформалық бөліктің ішкі конструкциялары, сондай-ақ инженерлік желілерді төсеу жұмыстары жүргізілуде. Екінші жартыжылдықта эскалаторлар орнату жоспарланып отыр.
## Архитектурасы мен безендірілуі
«Байқоңыр» — метро бекеті терең жер асты бекеті.
Бекет дизайны Байқоңыр ғарыш айлағының стилінде жасалған.
Негізгі мақсат бекетті жоғарғы технологиялары стилінде салу, бекет ішінде адам өзін ғарыш кемесі ішінде отырғандай сезім тудыру.
## Жақын орналасқан нысандар
* Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы
* Орталық cтадион
* «Promenade» сауда орталығы
* Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ
* Алматы энергетика және байланыс университеті
* Туризм және спорт академиясы
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* «Байқоңыр» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 16 тамыз 2022. |
«Райымбек батыр» — Алматы метросының 1-ші бекеті. Назарбаев даңғылы және Райымбек батыр даңғылының қиылысында орналасқан.
Жерасты вестибюліне кіретін және шығатын жерлер Назарбаев даңғылы мен Райымбек батыр даңғылы қиылысқан әрбір бұрышқа орналасқан. Тағы екі кіретін және шығатын жерлер Назарбаев даңғылы бойында, Райымбек батыр даңғылының солтүстігіне қарай орналасқан.
## Тарихы
Бекет 2011 жылдың 1 желтоқсанында ашылды. Ол Алматы метросының іске қосылған бірінші кезегінің бөлігі болып табылады.
Райымбек батыр есiмiмен аталған. Жобада «Октябрьская» деп көрсетілген.
## Техникалық сипаттамасы
Таяз орналасқан бекет ені — 10 м, ұзындығы — 104 м бір арал іспеттес платформасы бар бір күмбез тәрізді.
## Архитектурасы мен безендірілуі
Әрлеуі ежелгі заман мен қазіргі замандағы үлгілерді біріктіру етіп орындалған. Қабырғаларда ұлттық өрнектер мен жартасқа салынған суреттер бейнеленген.
*
*
*
## Жақын орналасқан нысандар
* "Мерей" сауда Үйі
* Алматы-2 теміржол вокзалы
* Көк базар
* "Саяхат" автовокзалы
## Сілтемелер
* «Райымбек батыр» бекеті. metroalmaty.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 тамыз 2022. |
Subsets and Splits