text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Үрлеме мұздар — жел әкеліп, қалдырып кететін қармен молығатын мұздықтар. Климаттық қар шегінен төмен, жел соқпайтын ықтасындарда, тік беткейлер мен жағалық жарлардың етегінде орналасады. Поляр аудандарына тән.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Керімсал (тәжікше — гармсел) — Копет-Даг тауы етегінде және Тянь-Шаньның батысында жаз айларында соғатын құрғақ, ыстық жел. Атмосфералық қысымның өзгеруіне байланысты ауа қабаттарының қозғалуынан пайда болады. Таудың жоғ. белдеміндегі қоңыржай ылғалды ауа төмен қарай әрбір 100 м-ге жылжығанда 1ӘС-ға жылынып, булануы күшейеді. Осы ауа қабаты жер бетіне құрғақ, ыстық жел түрінде жетеді. Керімсал жазда оңт-тен және оңт.-шығыстан соғады. Ауыл шаруашылығына қолайсыз.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Автохтон шөгінділер (автохон көне грекше: αὐτός — «өзі», χθών — «жер»)— бастапқы пайда болған орнында қалған жыныстар. Мұндай шөгінділерге батпақтағы өсімдіктердің іріп-шіруі нәтижесінде көмірге айналған бөлігі тағы басқалар жатады.
## Дереккөздер |
Антиклинорий (грекше: оρон - тау) - геосинклиндер жүйесінің әр түрлі қатпарлы бірлестіктер қалыптастырып көтерілуі нәтижесінде түзілетін, қүрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген км-ге созылады), жалпы пішіні антиклинді болып келетін тектоникалық қүрылым атауы.
Антиклинорий- Геосинклинальдар жүйесінің түрлі катпарлар бірлестігінің қалыптастыра отырып көтерілуі нәтижесінде түзілетін, құрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі (жүздеген шақырымға барады), жалпы пішіні антиклинальды болып келетін құрылым атауы.
## Дереккөздер |
Антиклинальдық аңғарлар — мүжіліп төмендеген антиклиналь қатпарларын өзен суының терең етіп қазуы әсерінен пайда болған аңғарлар.
АНТИКЛИНАЛЬДЫҚ АҢҒАРЛАР - антиклиналь күмбездерін бойлай созылған өзен аңғарлары. Өзеннің антиклиналь қатпарларын тереңдей шаюынан қалыптасады. АНТИКЛИНАЛЬДЫҚ АҢҒАРЛАРда тау жыныстары қаттары аңғардың түбіне қарсы жакка шалқаяды да, грунт суының баска жаққа кетуіне себепші болады. Сондықтан мұнда бұлақтар, жылжымалар, опырылымдар сирек болады.
## Дереккөздер
Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакңией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Ыза су — жауыннан немесе қар суынан пайда болатын жер асты суы. Бұл су грунт суларынан жоғары жатады, құрғақшылық жылдары жоғалып кетеді де, қыста қатып қалады. Мұны сусыз аудандарда және грунт сулары терең жатқан елдерде ауыз су есебінде пайдаланады.Ыза су - 1) жер бетінен төмен бірінші орналаскан түрақты сулы қабаттағы тегеурінсіз жер асты суы. Ыза судың беті ауамен еркін араласады және оған түсетін қысым атмосфералық қысымға тең болады; 2) жер асты суы, жердің бірінші қабатындағы су сақтағыш горизонт. Жауын-шашынның, суқоймасының, көлдің, каналдың сүзілуінен пайда болатын су.
## Дереккөздер
Жер асты сулары |
Тұзды күмбездер — жер қойнында іркілген тұздардың жер бетіне есіп шығу немесе сығымдалу процесінен пайда болған тектоникалық құрылымдар, яғни кұмбез тәріздес немесе брахиантиклиналды (бірқанатты) қатпарлар. Бұрынғы КСРО-да тұзды күмбездер Каспий маңы ойпатында көп тараған. Кей жерлерде олар жер бетіне шығып жатады да, тұзды карстар ландшафтары мен тұзды «глетчерлер» құрайды. Мұндай жағдайда тұзды күмбездер аймақтарында топырақ пен жер беті және жер асты сулары тұзға күшті қанығады да, шаруашылыққа пайдалануға жарамсыз болады. Тұзды күмбездер тараған аудандарда тас тұз бен мұнай сияқты пайдалы қазындылар өндіріледі.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакңией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Сортаңдар — шөлейтте, шөл және дала зоналарында тараған, құрамында әр түрлі тұздар кездесетін топырақтың түрлері. Сорлармен салыстырғанда олардың үстіңгі горизонттарында тұздар өте аз кездеседі де, ең терең горизонттарда мол болады. Сортаңның екі қара шірінді горизонты (үстіңгісі — элювиалды және астыңғысы — иллиювиальды) бар. Иллювиалды горизонтқа бүкіл үстіңгі шайылған қара шіріндіге қосыла тотықтар мен тұнбалар жиналып, горизонттың кепкеннен кейінгі тығыздалуына және призмалық жақпарларға жарылуына әсер етеді. Иллювиалды горизонттан әрі қарай тұзға қанықңан горизонт жатады. Сортаң топырақты шаруашылыққа пайдалану үшін мелиорациялық шаралар жүргізу қажет.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакңией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Орталық мореналар — мұздықтың үстінде оның осін бойлай немесе сол оське параллель жатқан мореналар. Олар екі мұздық аңғар арқылы жылжыған мұз тасқындарының бір-біріне жанасуы нәтижесінде пайда болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Орта биіктікті таулар — абсолютті немесе салыстырмалы биіктігі 500 м-ден 1500—2000 м-ге дейінгі аралықта болатын таулар. Орта биіктікті тауларға (Орта Герман және Карпат типтес таулар жатады. Кейде бұларға биік таулардың кей бөліктерін де жатқызады. Мұндай жағдайда орта биіктікті таулар биік таулы үстірттің үстінде орналасады. Мысалы, Шығыс Памир жоталарында орта биіктікті таулардың абсолютті биіктіктері 5000 м-ден асады, бірақ таулы үстірттен есептегенде олардың салыстырмалы биіктігі 1000 м-дей ғана.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Ескі арна — өзеннің негізгі арнасынан әр түрлі физикалық-географиялық жағдайларға байланысты бөлініп оқшау қалған бөлігі. Ол орақ не таға тәріздес доғалдана келген батпақты-сазды көлдер тізбегін құрайды, не құрғақ күйінде қалады. Сырдарияның далалық бөлігінде көп кездеседі
## Сілтемелер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, III том |
Құрылымдық террасалар — өзен бойында байырғы берік жыныстардан құралған террасалар. Кейде террасалардың жазық беті аңғар түбінің қалдық беті болып келуі, ал кейде үстіңгі бостау жынысты су шаюының салдарынан аңғар беткейінің үстінде де пайда болуы мүмкін. Құрылымды террасалар денудациялық деп те аталады.
## Дереккөздер |
Қорымдар — таулардың етегі мен беткейлерінде тау жыныстарының үгілуінен және бұзылуынан пайда болатын кесек тастар жиынтығы. Беткейлердің төменгі, кейде орта бөлектерін жауып жатады. Көлемі жағынан нашар сортталған, қырлы материалдан тұрады.Олар физикалық және аяздық үгілу нәтижесінде және ауырлық күшінің әсерінен беткеймен төмен қарай біртіндеп сырғи отырып тас өзендерін түзуі мүмкін. Қорымдық беткейлерде жоғарыдан төмен қарай денудациялық немесе қорымдық беткейді, қорымдық науаны және қорымдық қонысты ажыратуға болады. Қорымдар әдетте, орманның жоғарғы шекарасынан жоғары орналасқан биік тауларға тән. Термин көбінесе Сібірде, Қазақстанда, Орта Азияда тараған. Кейбір географиялық атаулардың құрамына енеді.
## Дереккөздер |
Ағу жұрнағы — бүгілме аузының яғни өзен бүгілмелерінің арасындағы тар жерлердің бұзылуынан пайда болған, өзен жайылмасының ортасындағы қырат. Су ағып тұратын арна мен ескі (қалған) арнаның арасында орналасады. Көбінесе жағаның байырғы жынысынан тұрады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қайраң жағалар — кемерлері теңізге қарай бірте-бірте батып бара жатқан саяз жағалар. Қайраң жағалар ойпатта, биікте, жақпар тасты да болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қайраң — әдетте, ағысқа қарсы бағытталған және ағыс бойынша тік құлама, жалпақ беткейлі болып келетін өзен арнасының жал түріндегі телімі немесе жазық жер өзендерінің таяз сулы бөлігі. Олар өзендердің бұрылыс аралықтарында, арналардың ұлғайған тұсында және оның салалары сағасына жақын жерде пайда болады. Топырағы борпылдақ шөгінділерден түзілген. Қайраң кеме қатынасына қолайсыз. Арнаны су ағыны мен тасынды шөгінділері біркелкі шаймауынан пайда болады. Жайылманың ұлғайған тұсы мен құйылыстардың сағаларында жиі кездеседі.
## Дереккөздер |
Бұлақтарды шегендеу — жер астындағы ішімдік сулар мен минеральды суларды пайдалану үшін оларды бір жерге жинап пайдалануға арналған шахта сияқты құдық немесе скважина түрінде шегендеп жасалған құрылыс. Бұлақтарды шегендеу судың текке ағуына жол бермейді, емдік минеральды сулардың құрамын өрі тазалыгын сақтайды. Бұл сумен қамтамасыз ету, жерді суландыру, минеральдық бұлақтарды пайдалану мұктаждықтарына қолданылады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Карст құдығы — жер бетінен сіңген суларға тау жыныстарының (ізбестастардың, гипстердің) еруінен пайда болған көлбеу не өте тік қабырғалары бар, тар, терең шұңқырлар.
Карст құдығының тереңдігі әр түрлі болады. Олардың түбінде жер астындағы бос кеңістіктер мен үңгірлерге қосылатын тесіктер немесе жарықтар болады, ал кейде олардың түбін қабырғаларынан құлаған тау жыныстарының сынықтары басып жатады. Мұндай құдықтар Қырымда, Оралда, Кавказда және басқа аудандарда кездеседі.
## Дереккөздер |
Кар көлдері — карлардың ойыстарын толтырып тұратын биік таулық көлдер. Кар көлдері жағалық сызығы нашар тілімделген формасы көбінесе дөңгелек немесе сопақша болып келеді. Олар қазіргі қар шегі мен бұрынгы дәуірде басқан мұздың төменгі шегінің арасындағы белгілі бір биіктік зонасын алып жатады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
'Тасты топырақтар — құрамында тау жыныстарының көлемі әр түрлі сынықтары бар топырақтар. Тасты топырақтар түрлі генетикалық типке жатуы мүмкін. Жыртуға бөгет болатын тасты топырақтарды өңдеу үшін оларды тастардан тазартады. Тау жыныстарының үгіндісі көбінесе топыраққа құнар беретін калий, фосфор тағы басқалар. пайдалы элементтердің көзі болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Карст, карстық құбылыстар (нем. Karst)— суда еритін және су өткізгіш тау жыныстарынан — ізбестастардан, доломиттерден, гипстен, тау тұзынан құрылған жерлерге тән рельефтің өзгеше формалары мен гидрологиялық режимі. Осындай жерлерде ағын және жер асты суларының тау жыныстарын ерітуінің салдарынан жер бетінде орлар, шұңқырлар, үлкен дөңгелек қазан шұңқырлар, ал жер астында үлкен бос кеңістіктер, үңгірлер пайда болады. Мұндай жерлерде өзендер жер жарығына, шұңқырға құйылып, жер астында, сонан кейін қайта жер бетіне шығып ағады. Жұмсақ және борпылдақ жыныстарға су әсер ететін болса, шөлдік климат жағдайларында суға ерігіш жыныстарда (сазды мергельде) «жалған карст» немесе саздық карст пайда болады. Бұл жағдайда рельеф өте қатты бедерлі болып келеді. Карстық құбылыстар Қырымда, Кавказда, Орта Азияда, Оралда, Сибирьдің кейбір аудандары мен европалық бөліктегі Горький, Тула, Архангельск, Калинин облыстарында кең тараған.
Карст дамуы үшін: тегіс және шамалы еңіс бет; Карст жаралатын таужыныстардың қалындығы біршама, жер асты суларының деңгейі төмендеу болу керек. Карст қуыстары терендік жағдайы бойынша терең және саяз түрлерге бөлінеді. Қопсық жабынының дамуы бойынша: ашық (Жерорта теңізі, Қырым) және жабық (Орал) Карсттар болады; 2) біршама тез еритін таужыныстардан (гипс, әктас, доломит, тас тұз) тұратын өңірлерде пайда болатын бедер пішіндерінің өзіндік кешені. Карст көбінесе теріс бедер пішіндерін калыптастырады. Жаралуы бойынша еру арқылы (Карст) және еру мен механикалық шайылу арқылы (Карст және суффозия) пайда болған түрлерге бөлінеді. Морфологиясы бойынша бөлінетін пішіндер:
а) жер бетілік Карст — карр, понор, қазаншұңқыр, полье; құрғақ, соқыр және қап тәрізді аңғарлар;б) жерастылық Карсттік каналдар, үңгірлер, көлбеу каналдар-галереялар. Жерастылық пішіндер жер бетіне дейін дамуы мүмкін. Жерастылық пішіндер карст базисі деңгейінен төменгі бөліктерде жаралады.
## Карст қазаншұңқырлары
Біршама байтақ ойпаң, карст шұңқырларының бірігуінен жаралады, олармен салыстырғанда төмен және грунт сулары деңгейіне жақын орналасуымен, бірнеше поноры болуымен сипатталады. Карст қазаншұңқырлары айналадағы аумақты сорғытады, кейде воклюздер байқалады.
## Карст қуыстары
Ерігіш таужыныстарда (әкті, доломит, тұз, кейде мергель мен бор) жер асты суларының еріткіш әсерінен туындайды. Өлшемдері әр түрлі: ірі үңгірлерден майда каверналарға дейін.
## Карст шұңқыры
Әр түрлі пішінді тұйық ойпаң; таужыныстардың жасына, типіне және жатысына байланысты саңылау, құдық және табақ пішіндес болады. Қопсық жабын түзілімдерінде ерімей, механикалык жолмен (суффозия) пайда болған карст шұңқыры карст-суффозиялық шұңқыр деп аталады.
## Карстық-қаттық су
Артезиан алаптарында қаттар түрінде жататын карбонатты, галогенді-карбонатты және басқа да карстанушы таужыныстардың карстық қуыстарында жиналған жер асты суы.
## Карстық бастау-бұлақ
Карстық бастау-бұлақ — карстық сулардың жер бетіне шығуы. Табиғи жағдайда ол көбінесе түрлі құрамды жер асты суларының еріткіш әсеріне бейім келетін карбонатты тау жыныстарда кездеседі. Басқа жарықшақты тау жыныстармен байланысты бұлақтарға қарағанда, карстық бастау бұлақтың су өтімі молырақ болады.
## Карстық жер асты сулары
Карстық жер асты сулары — суда оңай еритін тау жыныстардың жарықшақтарында, қуыс-үңгірлерінде қар, жаңбыр, өзен және көл суларының сіңуінен пайда болған жер асты сулары. Олардың химиялық құрамы су сыйыстырушы тау жыныстардың минералдық құрамына сәйкес келеді. Әктас, доломиттерде қалыптасқан карстық жер асты сулары көбінесе тұщы болады, минералдылығы 1г/дм3-ден аспайды. Егер карстық жер асты сулары тұзды шөгінділермен байланысты болса, олардың минералдылығы 50—100 г/дм3- ден 300—350 г/дм3-ге жетеді, кейбір жерлерде одан да асады. Карстық жер асты сулары көбінесе таулы аудандарда, қыраттарда кездеседі, жылға, бұлақ болып ағып жатады. Су сыйыстырушы тау жыныстардың ерігіштігінің нәтижесінде, оқпалық сулардың жүру жолдары, әдетте, кеңіп отырады. Осыған байланысты кейбір аймақтарда ұзындығы 50—250 км, ені жүздеген метр қуыстар пайда болып, олардан ірілі-уақты өзендер басталып ағады. Карстық жер асты сулары әр түрлі шаруашылык қажеттіктерге кеңінен пайдаланылады, сонымен катар, олар кен қазылып алынатын орындарда шахталарға құйылып, зиян келтіруі де мүмкін. Карстық жер асты сулары Қазақстанда Жезқазған маңында, Қаратауда, Талас, Жоңғар таулы аймақтарында таралған.
## Дереккөздер |
Қияқ, кейде қарақияқ (лат. Elymus) – астық тұқымдасына көпжылдық шөп өсімдіктерінің бір туысы.
ТМД жерінде 25 түрі өседі. Олардың ішіндегі ең негізгілері:
1. Айғыр қияқ (лат. Еlymus giganteus) масағы арпанікі тәрізді болады, көбінесе құмды жерде өседі, сондықтан да кейде мұны құм сұлысы деп атайды. Сабағының ұзындығы 50— 170 см, масағының ұзындығы 15— 20 см, жалпақтығы 2—4 см келетін ірі өсімдік болғандықтан да алып жауқияқ деп ат берілген. Алып жауқияқтың сабағы мен жапырағын өзі бастартқанға дейін, ал, масағын балауыз кезінде малдың қай түрі болса да жақсы жейді. Гүлденген соң қатайып кетеді, сондықтан шөбін гүлденуге дейін шабу керек. Тұқымы малға өте жұғымды жем: құрамында 10,9% ақуыз бар. Дәу жауқияқ көшпелі құмды тоқтатуға зор мәні бар өсімдік.
2. Сібір қияғы немесе Сары жауқияқ (лат. Еlymus sibiricus) — селдір сабақты өсімдік. Биіктігі 45—95 см. Көбінесе Сібір мен Қиыр Шығыстың шөлейт далаларында және таулы аудандарында өседі. Аздап Өзбекстанның, Тәжікстанның және Шығыс Қазақстанның тауларында да кездеседі. Тұқымын қолдан сепкен кезде сары жауқияқтың 1 гектарынан 25— 30 ц шөп, 5,3 ц тұқым алуға болады. Кейбір жерде ол 2 рет шабуға да келеді. Малдың қай түлігі болса да жейді.
3. Тарлан қияқ (лат. Elymus junceus) — тамыр сабағы қысқа, биіктігі 20—80 см болып өсетін өсімдік. Көбінесе сортаң жерге өседі. Гүлденер кезде шабылған шөбі малға өте жұғымды болады. Дәнді дақылдардың бидай және арпа сияқты түрлерімен будандастыруға Т. қ. өте құнды өсімдік.
## Кейбір түлдері
* Elymus alaskanus
* Elymus albicans
* Elymus californicus
* Elymus canadensis
* Elymus cinereus
* Elymus elymoides
* Elymus glaucus
* Elymus hirsutus
* Elymus hystrix
* Elymus macrourus
* Elymus magellanicus
* Elymus mollis
* Elymus multisetus
* Elymus repens syn. Elytrigia repens – Жатаған бидайық
* Elymus scribneri
* Elymus sibericus - Сибирь жауқияғы
* Elymus sierrae
* Elymus stebbinsii
* Elymus trachycaulus
* Elymus virginicus
## Дереккөздер |
Ұсақ шоқылық — негізгі жыныстардағы ретсіз шашылып жатқан, формасы әр түрлі (салыстырмалы биіктігі 50—100 м) төбелерден және төбелер тобынан тұратын, үлкен-дікішілі жайпақ қазан шұңқырлармен (кейде көлдер алып жататын), аңғарлармен бөлініп тұратын рельефтің түрі. Ұсақ шоқылық таулы елдің (тау жыныстарының алақұла литологиялық құрамы бар) континентальдың климат жағдайында ұзақ денудацияланудан пайда болады. Ұсақ шоқылыққа өте айқын мысал — Сарыарқа.
## Дереккөздер |
Жергілікті желдер — белгілі бір аймақтың табиғи-географиялық ерекшеліктеріне (орографиялық құрылымына, үлкен су қоймаларының болуы, т.б.) байланысты болатын табиғи құбылыс. Олар жылдамдығы, бағыты, қайталанып соғуы, т.б. ерекшеліктерімен байқалады. Жергілікті желдер жергілікті атмосфералық айналымға байланысты да туады (бриз, тау-аңғар желі, мұздық желі, бора, фен, т.б.). Сонымен қатар, жергілікті жердің табиғи ерекшеліктеріне байланысты туындайтын жергілікті желдер бар (Ауған желі, сирокко, хамсин, Құралай желі, Ебі желі, Шілік желі, т.б.).
## Тағы қараңыз
Жел
## Сыртқы сілтемелер
Жергілікті желдер
## Дереккөздер |
Минералды бұлақтар — суында әжептеуір мөлшерде еріген тұздар, немесе газдар (кемір қышқыл, күкіртті сутегі), немесе аз молшерде сирек газ — радий эманациясы (радиоактивтік су) бар бұлақтар. Алматы облысы, Панфилов ауданы, Керімағаш деген елді-мекенде минералды су бар.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Кен — жер қабығындағы бір минералдан немесе минералдар агрегатынан тұратын, пайдалы қазбалардың ерекше жекеленген табиғи жиынтығы. Ерекше бір территорияда орналасқан және жалпы геологиялық құрылысы жағынан байланысты кендер тобы бассейн немесе аудан деп аталады (мыс.: Қарағанды көмір бассейні, Атасу темір кені ауданы, тағы басқалар).
## Кен бақылаушы факторлар
Ғалымдардың көпшілігі металлогендік факторлар терминінің шартты синонимі деп есептейді. Алайда кен бақылаушы факторлар терминімен тек қана кенді аудандар мен жергілікті кенді алаңдар өңіріндегі кен қалыптасу және таралу заңдылықтарын қамтамасыз ететін факторларды ғана кескіндеген жөн. Мұндай факторлардың қатарына жататындар — литологиялық, құрылымдық, магмалық, құрьшымдық-магмалық, литологиялық-құрылымдық, литолөгиялық-стратиграфиялық және т.б. факторлар. Бұл аталғандардан гөрі ірірек дәрежелі, яғни тектоникалық-магмалық, құрылымдық-фациялық, жемірілу тереңдігі және т.б. факторлар металлогендік факторлар деп аталатын ұғымдар шеңберіне кірмекші.
## Кен білінімдері
Сапасы мардымдьшық талаптарына шамалас болғанымен, мөлшері тұрғысынан қазіргі уақытта игеруге келмейтін минералды шикізаттың шағын шоғырлары.
## Кен бітімі
Кен түзуші әр түрлі минералдық агрегаттардың кеңістіктегі арақатыстылығымен және бағыттылығымен сипатталатын кенді массаның құрылыс ерекшеліктері.
## Кен жалбырлары
Домалақ, эллипсоидті немесе бұрыс пішінді кішігірім кен шоғырлары мен тасберіштері.
## Кен қалыптастыру температурасы
Гидротермалық кенорындардағы кен түзілу процесінің басты сатысына сәйкес келетін температура мөлшері; бұл кендер жоғары температуралы (500— 300°С), орташа температуралы (300— 200°С) және төмен температуралы (200— 50°С) болуы мүмкін. Кен қалыптастыру температурасын анықтау шаралары минералдарды жасанды түрде дайындау, минералды ассоциациялардағы газды-сұйықты кірікпелерді зерттеу және изотопты талдау әдістері арқылы жүзеге асырылатын геологиялық термометрияға негізделген.
## Кен қалыптастырушы орта
Кенді құрайтын заттардың іріктелу, қозғалу және шоғырлану процестерін жүзеге асыратын геологиялық түзілімдер бірлестігі.
## Кен қалыптасу процестері
Жер қыртысы мен жоғарғы мантия өңірлеріндегі химиялық элементтердің нақтылы заңдылықтарға сәйкес жіктелуі және қозғалыстарға ұшырауы нәтижесінде ғанда әлдеқайда мол минералданған түрлі пішінді кенді алаптар; әдетте тектоникалық жарылымдардың тоқайласу өңірлеріне сәйкес келеді.
## Кен түзілуінің абиссаль жағдайы
Кен түзілу процесі жер бетінен 3—15 км терендіктер аралығында өтеді деп шамаланатын жағдай.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Кернеулі сулар — жер астындағы су өткізбейтін жыныстардың арасындағы үлкен қысымда тұрған сулар. Кернеулі суларға қабат аралық немесе артезиан сулары мен жарық сулары жатады. Бұл сулардың қысымы күшті болғандықтан, өзін жауып жатқан жыныстардың деңгейінен жоғары көтеріле алады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Аяздық үгілу — су қату нүктесінің маңында температураның жиі ауытқуынан тау жыныстарының механикалық үгілуі, бұзылуы. ЯСыныстардың жарықшақтары мен кебірлеріндегі су мұзға айналып,. жынысты жа • рады да, одан кесектерді беліп түсіреді. Аяздық үгілу негізінен тауларда қар сызығына таяу жерде және одан биікте орын алады, сондайақ полярлық және субполярлық облыстарда байқалады. Аяздық үгілу мұздьіқтың шеткі жарықтарында ете екпінді болады. Осының салдарынан карлар, үшкір альпылық қырлар мен карлингтер пайда болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Тау жыныстарының шәйкес жатысы — қатпарланудың немесе опырылудың, жоғары ығысудың тағы басқалардың салдарынан тау жыныстарының алғашқы шөккен қалпын өзгертіп, басқаша шөгуі.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Эолдық үйінді жазықтар — желдің үруінен жиналған үйінділерден пайда болған жазықтар. Бірақ кейбір пікірлер бойынша мұндай жазықтар тура эолдық үйінділерден ғана түзілмеуі мүмкін: алдымен олардың негіздері сулық шөгінділерден құрылады, одан кейін бұл шөгінділердің желмен үрленуі нәтижесінде жазық бетінде үйінділер таралып, эолдық жазықтың шын пішіні жасалады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Эрратикалық қойтастар — өзінің тараған жеріндегі байырғы жыныстармен байланысы жоқ және өзен ағынының қатысынсыз пайда болған тау жыныстарынан тұратын кесек тастар жиынтығы. Олар мұздық ағындарымен келіп, мұздық ерігеннен кейін сол келген жерінде шөгіп қалған тастар болып табылады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Өлкетану — белгілі бір өңірдің табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихын, мәдениетін зерттеумен шұғылданатын ғылым мен мәдениет саласы; шағын аумақтың табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихын және мәдениетін, елді мекендерін олардың таяу төңірегімен қоса зерттеу.
Салалық өлкетану (тарихи, этнографиялық, топонимиялық және т.б.), табиғи және әлеуметтік құбылыстардың өзара байланысын зерттейтін кешендік географиялық өлкетану болып бөлінеді. Өлкетанудың негізгі әдісі - аумақ туралы ақпаратты, табиғи үлгілерді (геологиялық, топырақ, биологиялық, зоологиялық), материалдық мәдениет заттарын және т.б. деректерді жинау және жүйелеу.
Қазақстанда өлкетану патшалық Ресейдің қазақ даласын отарлау мақсатында алдын ала арнайы әскери экспецидиялар шығарып, ғылыми-танымдық зерттеулер жүргізу шеңберінде енді. Ресей өкіметі 18 ғасырдың 2-жартысында қазақ жері, халқы, шаруашылығы және этнографиясы бойынша зерттеу жүргізу үшін алғашында Солтүстік және Батыс Қазақстан, кейінірек Орталық Қазақстан аумағына экспедициялар ұйымдастырды. Қазақ өлкесін зерттеу жұмыстарына И.И. Лепехин, П.С. Паллас, П.И. Рычков, И.К. Кирилов, В.Н. Татищев, А.И. Левшин өз үлестерін қосты. Қазан төңкерісіне дейін 19 ғасырдада Қазақстанның ғылыми-танымдық Өлкетануында Орыс география қоғамының 1868 жылы құрылған Орынбор бөлімшесі жетекші орын алды. Бөлімше өлкенің географиясын, тарихын, этнографиясын, қазба байлықтарын және статистикасын зерттеумен айналысты. Бұл бөлімшемен қатар Торғай статистика комитеті мен Орынбор ғылыми архив комиссиясы (1887) ашылды. Бұл өлкеде атқарылған жұмыстарға Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов, Б.Дауылбаев, Т.Сейдалин, С.Жантөрин, т.б. өз үлестерін қосты. Өлкетанудың тағы бір орталығы Орал қалысы болды. Онда Орал казактарының тарихы мен шаруашылығына, балық аулау кәсібі мен шаруалардың қоныстану мәселесіне көбірек көңіл бөлінді. Омбы қаласында жергілікті жерді зерттеушілер Ақмола статистика комитетінің жанындағы география қоғамның бөлімшесіне бірікті. Батыс Сібір Өлкетану қоғамдарына қазақтардан Ш.Уәлиханов, Ә.Бөкейханов, т.б. белсене қатысты. 19 ғасырдың аяғында Батыс Сібір география қоғамы бөлімінде саяси жер аударылғандар көп болды. Солтүстік Қазақстанды зерттеуде Өлкетану қоғамдары өлкенің тарихы, экономикасы, табиғи жағдайлары жөнінде едәуір материалдар жинап, жариялады. Өлкетанушылар этнография, жергілікті өсімдіктер және жануарлар дүниесі, минерология бойынша бай экспонаттар жинақталған жергілікті мұражай құрды. Бұл Қазақстанда ғана емес, бүкіл Сібірге де мәлім мұражайлардың бірі болатын. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңірін зерттеумен 1896 жылы Ташкент қаласында ұйымдастырылған Ресей география қоғамының Түркістан бөлімшесі, сондай-ақ ауыл шаруашылық қоғамы, Шығыс археологиясы мен тарихы үйірмесі белсенді айналысты. Қоғамдарда Е.Букин, Н.Жетпісбаев, Ә.Диваев, Қ.Қостанаев зерттеулер жүргізді.
Жетісуға П.П. Семенов-Тян-Шанский, кейініректе А.Н. Краснов, А.Ф. Голубев, М.И. Венюков экспедициялық сапарлар жасады. Сонымен қатар 1896 жылдан жұмыс істей бастаған “Дала облыстарын зерттеу жөніндегі экспедиция” Ресейдің ішкі губернияларынан келетін шаруаларды қоныстандыру үшін өлкенің барлық уездерін табиғи-тарихи және шаруашылық-статистикалық жағынан зерттеуге баса көңіл бөлді. Ғылыми-танымдық материалдардың қорын жасауда, оларды жарыққа шығаруда облысы статистика комитеттері үлкен рөл атқарды. Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілдік реформаларға байланысты 1886 жылы статистика комитеті “Қазақтардың заңдық ғұрыптарын зерттеуге арналған материалдарды” басып шығарды. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Қазақстанда Өлкетанудың тұрақты ғылым мекемелері мен ғылыми-зерттеу интернаттары, қорықтар ұйымдастырылды. Өлкетану бойынша Қазақстанды зерттеу қоғамы аясында және Кеңес өкіметінің Қызыл керуен, Қызыл отау шараларының негізінде көптеген жұмыстар атқарылды. Бұл кезеңде негізінен Қазақстанның табиғи ресурстарын игеру, шикізаттың жаңа көздерін ашу, индустрияландыру, елдің бет-бейнесін түбірінен өзгерту, кеңестік шаруашылықтар мен мәдени құрылыс бағдарламасын іске асыру мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Қазақстан Өлкетануында Қ.И. Сәтбаев, Ә.Х. Марғұлан, т.б. қомақты еңбектер атқарды. Бірқатар тұрақты және маусымдық экспедициялар Қазақстанның жер қойнауын, өсімдік, жануарларын, жалпы табиғатын кешенді зерттеу және тарихи-археологиялық қазба жұмыстарын жүргізумен қатар жергілікті халықтың мәдениетін, тілін, өнерін, ауыз әдебиеті үлгілерін жинастырумен де айналысты. 1973 жылы Кеңес Одағы жергілікті халықтар өлкесінің тарихын, экономикасын, мәдениетін, табиғатын зерттеп білуге қатысты арнайы Бүкілодақтық туристік экспедициялар ұйымдастырылды. Туристік-өлкетану үйірмелері жұмыс жасады. Өлкетанудың жергілікті орталықтары ретінде тарихи-өлкетану мұражайлары, мәдениет үйлері, түрлі үйірмелер құрылды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері жергілікті жерлердегі Өлкетану мекемелерінің ісін жандандыру, бұрынғы жер-су атауларының шығу тегін зерттеп, қалпына келтіру, халыққа көп танымал емес бай мұраны жинастыру, тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғауға алу ісі қолға алынды. Жергілікті жерлерде облыс, аудан Өлкетану мұражайлары жұмыс істейді. Қазақстанның әр өлкесіне арнайы ғылыми-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру да ілгері дамуда.
Өлкетанудың өзіндік атқаратын 3 функциясы бар:бірінші фунцкциясы - педогогикалық, білім беру орталықтарында оқыту және тәрбиелеудің эффектісін жоғарылату үшін қолданылатын дидактикалық әдіс ретінде;екінші функциясы - оқытулық, ол өлкетануды элементарлы мектеп географиясын оқытудағы базалық курс ретінде қарастырады;үшінші функциясы - ғылыми, ол өлкетануды барлық әдістерімен бірге географиялық зерттеудің жүйелік құрамы ретінде қарастырады.Өлкетанулық зерттеулерді жүргізудің өзіндік әдістері бар. Олар: экономикалық, тарихи, географиядлық, әлеуметтік, картографиялық, модельдеу арқылы, статистикалық, визуальді (байқау), анкеталық және сипаттау әдісі.
## Өлкетану түрлері
Өлкетанудың төмендегідей түрлері бар: Мемлекеттік, қоғамдық, мектеп және тарихи өлкетану.Мемлекеттік өлкетану –арнайы органдардың қатынасымен мұражай жұмысын ұйымдастыру, әкімшіліктердегі, кітапханалардағы, ғылыми-зерттеу институттарындағы мәдениет пен ғылымға байланысты бөлімдердің жұмыстары.
Қоғамдық өлкетану –қоғамдық өлкетанушылардың, туристердің, қоғамдық ұйымдардың жеке адамдардың күшімен ұйымдастырылады. Олар өлке ерекшеліктеріне байланысты, өлке тарихы мен онда өмір сүрген белгілі адамдардың өміріне байланысты деректер жинау т.б. жұмыстармен айналысады.
Мектеп өлкетануы –мектептердегі оқу бағдарламалары және олардан тыс атқарылатын туған өлкеге қатысты жұмыстар бойынша білімді жетілдіруге, сондай-ақ әртүрлі туристік өлкетану шаралары барасында түрлі тәрбие беруге байланысты жұмыстар.
Тарихи өлкетану –ол белгілі бір ауданның, облыстың, өлкенің тарихын, ондағы болған оқиғаларды, тарихи архитектуралық ескерткіштер мен олардың ерекшеліктерін оқып-танысумен айналысады.
## Зерттеу нысандары
Өлкетанудың зерттеу нысандарын 4 топқа бөліп қарастыруға болады.
* Өлкенің табиғатын, табиғи ерекшеліктерін, жеке компанеттердің (геология, жер бедері, ауа-райы, топырақ және өсімдік жамылғылары, жануарлар дүниесі т.б.) олардың өзгеру деңгейі мен сипатын, табиғатта жүретін үрдістерді зерттеу;
* Өлкенің шаруашылығын, онда тұрып жатқан кәсіптік ерекшекліктерін анықтау;
* Өлкенің және онда тұрып жатқан халықтарының тарихы жайлы деректер, экспонаттар жинау, көне қалалар қалдықтарын, тарихи ескерткіштерді оқып-тану және оларды халық тарихымен, тарихи кезеңдермен байланыстыру;
* Халықтың этнографиялық немесе ұлттық ерекшеліктерін, демографиясын, топонимикасын зерттеу.
## Дереккөздер |
Құм қайыр — теңіз, көл, өзен жағалауын бойлай созылып, бір жағы жағаға тіреліп жататын енсіз, аласа таспа тәрізді өңір. Ол құмнан, малта тастан, ұсақ қабыршақтардан тұрады. Толқындар мен ағындардың алып келген тосқындарының жиналуының салдарынан жаға бойында пайда болады. Көбінесе қара, Азов, Балтық теңіздерінің ойпатты жағаларында пайда болады да, ұзындығы ондаған, тіпті жүэдеген километрге жетеді.
## Дереккөздер |
Тектоникалық күмбез — ұзындығы мен көлденеңі бірдей брахиантиклиналдық қатпар. Тектоникалық күмбез платформаларда, қатпарлы облыстардың шеттерінде кең тараған. Көп жағдайда тұздың, мұнайдың, газдың кен орындары тектоникалық күмбезбен байланысты.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Маржан рифтері — көбіне мекенді маржандардың ізбесті қаңқақабыршақтарынан түзілген теңіздегі құрылыстар. Маржандық құрылыстардың нёгізгі үш түрі болады: жағалық рифтер, тосқауыл рифтер және атолдар. Маржан рифтерінің қалыпты дамуына керек жагдайлар: 1) теңіз суының температурасы жоғары болуы (20°тан төмен болмауы); 2) түбі онша терең болмауы (орташа 40—50 м-ге дейін); 3) теңіз суы әдеттегідей (35‰-дей) тұзды және таза болуы; 4) теңіздің түбі жартасты болуы керек. Маржандардың өсуінің жогарғы шегі теңіздің қайтуына сәйкес келетін теңіз суының деңгейі болып саналады. Маржан рифтерінің қалыңдыгы ондаған, кейде жүздеген метрге дейін барады. Теңіз бетінен 1500 мм-ге дейін көтерілген маржан рифтері бар (Зонд архипелагы), сондай-ақ табаны 1200 м-ге дейін тереңдікте жататын маржандар құрылысы да белгілі (Маршалл аралдарының маңы). Маржан рифтерінің пайда болуын бірінші рет түсіндіруге әрекет жасаған орыстың теңіз саяхатшысы Ф. Ф. Беллинсгаузен (еру гипотезасы). Осы гипотезаны кейінірек ағылшын океаиографы Дж. Моррей ұсынды. Осылардың ішінде көбірек тарағаны тосқауыл рифтер мен атолдардың пайда болуык алғашқыда жағалык рифпен қоршалған мұхит аралдарыиың батуымен байланыстыратын Чарлз Дарвиннің теориясы.
Маржанды риф — маржандардың әктасты қабыршақтарынан түзілген теңіздегі құрылымдар. Негізгі 4 түрі болады:
* жағалық рифтер
* тосқауыл рифтер
* атолдар
* платформалық рифтер
Маржанды рифтерінің қалыпты дамуы үшін теңіз суының температурасы жоғары болуы (20 С-тан төмен болмауы); түбі онша терең болмауы (40 — 50 м-ге дейін), теңіз суы әдеттегідей тұзды (35ү) және таза, түбі жартасты болуы керек. М. р. тек тропиктік белдемде кездеседі. Маржандардың өсуінің жоғарғы шегі теңіз суының деңгейі (қайтуы) болып саналады. М. р. қалыңд. ондаған кейде жүздеген м-ге жетеді. Теңіз бетінен 1500 м-ге дейін көтерілген М. р. бар (Зонд топаралы), сондай-ақ, табаны 1200 м-ге дейінгі тереңдікте жататын маржандар құрылымы да белгілі (Маршалл аралдарының маңы).
Ғаламшардағы ең ірі коралл құрылымы — Үлкен тосқауыл рифі. Оның ұзындығы 2300 км, ені 2 — 150 км аралығында. М. р. пайда болуын алғаш түсіндіруге әрекет жасаған Ресейдің теңіз саяхатшысы Ф.Ф.Беллинсгаузен еру гипотезасы жөнінде пайымдау жасады. Осы гипотезаны кейінірек ағылшын океанографы Дж.Моррей жан-жақты дәлелдеп берді. Сондай-ақ, тосқауыл рифтер мен атолдардың пайда болуын алғаш жағалық рифпен қоршалған мұхит аралдарының батуымен байланыстырған Чарлз Дарвин теориясы болды.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Агроорман мелиорациясы — егістік жерлердің, бау-бақшалардың, табиғи жайылымдардың кемістіктерін жойып, өнімділігін арттыру үшін, сол сияқты ауыл шаруашылық дақылдарын табиғаттың кеселді жағдайларынан (мыс: қуаңшылық, топырақты эрозиядан, су шайып немесе жел ұшырып кетуден тағы басқалар) сақтау үшін қолданылатын мелиорация шараларының бір саласы.
## Дереккөздер |
Көкгүл, генциана (лат. Gentiana) – көкгүлдер тұқымдасына жататын көбіне көпжылдық, кейде бір жылдық шалабұталар немесе шөптесін өсімдіктер туысы. Дүние жүзінде кең тараған. Барлық құрлықтың (тек Африка мен Антарктидада кездеспейді) қоңыржай және тропиктік аймақтарында 400-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда 31 түрі бар. Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарында, Жетісу (Жоңғар), Iле, Күнгей, Теріскей Алатауларында, Алтайда, Тарбағатайда өседі.
## Ботаникалық сипаттамасы
Биіктігі 2–12 см, кейде 40–70 см. Жапырағы қарама-қарсы орналасқан, сопақша қандауыр пішіндес. Гүлі көк, ақшылкөк, кейде сары түсті келеді. Гүлшоғыры – жартылай шатырша. Шілде – тамыз айларында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жеміс береді. Жемісі – қорапша, сопақша келген, қосжақтаулы, көп дәнекті болып біткен. Көкгүлдердің ішінде дәрілік түрлерінің (кәдімгі көкгүл, оливье көкгүлі, т.б.) ерекше мәні бар. Олардың тамырында алкалоид, глюкозид, жапырағында аскорбин қышқылы бар. Әсем және шірнелі өсімдік. Ал жоңғар көкгүлі (G. dshungarіca) – өте сирек кездесетін эндемик түр. Оның жылдан-жылға таралу аймағының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанныңенгізілген.
## Синонимдері
## Көкгүлдің негізгі түрлері
Көкгүл тегіне 359-дай түр кіреді. Негізгі түрлері:
* сары шерменгүл (G. lutea) — шөптесін есімдік. Мұның тамыры мен тамырсабағын ұнтақтап немесе кайнатып дәрі жасауға пайдалана-ды, ол адамның асқа тәбетін шап-тырып, оның жақсы сіңуіне мүм-кіндік туғызады;
* көкшіл шерменгүл (G. pneumonanthe) — шабындыкта, орман шетінде, бұталардың арасында өсетін шөптесін есімдік;
* сірге-жапырақ шерменгүл (G. сruciata) — шөптесін есімдік.
## Дереккөздер |
Желайдар (лат. Anemone) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Желайдардың бұрынғы КСРО аумағында 46 түрі өседі, олардың көпшілігі улы келеді. Негізгілері:
* Емен желайдар (А. nemorosa) гүлі ақ немесе қызғыл түсті болады. Бұрынғы КСРО-ның Еуропалық бөлімінің көлеңкелі ормандарында өседі.
* Орман желайдар (А. silvestris) — өте улы өсімдік. Ақ күлтелі, ірі гүлі болады. Көбінесе селдір тоғайдың және бұталардың арасында өседі, кейде шабындықта да кездеседі.
* Сарғалдақ желайдар (А. ranunculoides) гүлінің көлемі ұсақ, түсі сары болады. Сирек тоғайдың ішінде өседі.
Дүние жүзінде кең тараған, 150-дей түрі белгілі. Қазақстанның барлық жерлерінде өсетін 11 түрі бар. Биіктігі 10 – 50 см-дей, сабағы тік өседі; сыртын түк басқан. Тамырына жақын жерінде жапырағы болмайды. Жапырағы сүйір, сағағы қысқа болады. Ірі гүлдері ақ сары, көгілдір түсті, олар сабақтың ұшында дара немесе шатырша гүлшоғырына топтасады. Ерте көктемде гүлдейді. Жемісі – тұмсығы иілген қысқа ұрық. Желайдардың жапырағының құрамында дәмі ащы анемонол болады. Одан ауруды бәсеңдететін және жүрекке әсер ететін анимонин бөліп алады. Тамырынан алынатын улы шырынды кейде сүйелді кетіру үшін пайдаланады. Желайдарды пайдаланған кезде өте сақ болған жөн, өйткені ол улы өсімдік. Сондай-ақ желайдар өте әдемі өсімдік болғандықтан, сәндік үшін де өсіріледі.Желайдар – көпжылдық, шөптесін өсімдік.Оның табиғи 120-дан аса түрі болса,сұрыпталған 150-ге жуық түрі көгалдандырудакең қолданыста.Грек тілінен аударғанда “ желдің қызы” деген мағына береді.Себебіоның гүлдері желді алдын ала сезеді.Жел болардың алдына гүл күлтелерін жинап,қауызын жаба бастайды. Табиғатта көк түсті гүл жаратын бірден–бір өсімдік осы желайдар.Сонымен қатар ақ, қызыл, күлгін, сия көктүстері де бар. Бойының биіктігі 15-60см.Топырағы жеңіл болса мол гүл жарады.Солүшін аптасына бір рет түбін қопсытып тұрады.“нәзік гүлді желайдар” деп аталатын түрініңкүзде бетін топырақпен жауып қояды. Ал,басқа желайдарлар қысқы суыққа шыдамдыкеледі. Аналық көшеттердің түбін бөлуарқылы көбейтеді.
## Дереккөздер |
Қатпарлы-жақпарлы таулар — қатпарлы бөліктерімен бірге орқашты бөліктері де көп кездесетін тау жүйелері. Мұндай таулардың жоталары мен массивтері (алабы) горстар түрінде, ал ойыстары опырықтар түрінде кездеседі: мысалы, Балқан түбегіндегі таулардың кепшілігі, Орта Германия таулары, Алтай және тағы басқалар. таулар.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Өтпелі аңғар — тау жоталарын немесе қыратты алаптарды кесе көлденең қиып өтетін аңғар. Ол өзен торабының көнелігін көрсетеді, өйткені аңғары бар алаптарда тау құрылу процестері кешірек болады. Өтпелі аңғар жер асты үңгірлер төбелерінің құлауы мен ағыссыз суы мол көлдердің өзінің табиғи бөгетін бұзу әсерінен жасалады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қатпарлы таулар — орқашты бөліктерінен қатпарлы бөліктері басым таулар. Бұған Франциядағы Юра таулары мен Ирандағы Загрос тауларының кейбір бөліктері жатады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, профессор С. К. Кенесбаева и кандидата филологических наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қатпарлар түйіні — қатпарлар қатарының тоғысуы, немесе бірнеше тау жоталарының бір жерде түйісуі. Бұған Памир мен Армян таулы қыратын жатқызуға болады. Мысалы, Памирға бңтүстікбатыстан Гиндукуш, Оңтүстік-шығыстан Қарақұрым мен Куньлунь, ал солтүстігінен Тянь-Шань таулары келіп түйіседі де, оны жалпы түйінге айналдырады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Тұйық аңғарлар — карсты облыстарда ақыры шұңқырларға келіп тірелетін аңғарлар.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Мемлекеттiк табиғи қорық — табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ, оның қызметiнiң мақсаты өзiнiң аумағындағы табиғи процестер мен құбылыстардың табиғи барысын, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi объектiлерiн, өсiмдiктер мен жануарлардың жекелеген түрлерi мен қауымдастықтарын, әдеттегi және бiрегей экологиялық жүйелердi сақтау мен зерделеу және оларды қалпына келтiру болып табылады.
Қазақстанда қазіргі уақытта 10 қорық ұйымдастырылған. Қазақстандағы қорықтардың барлық ауданы 1 610 973 га.
## Қорықтар тізімі
Кестеде қорықтар құрылған уақытына сәйкес келтірілген.
## Қорықтар орналасуы картасы
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Секірмелі қабат — көлдің едәуір тереңдігінде кездесетін су қабаты. Одан әрі қарайғы тереңдікте су температурасы жедел төмендеп кетеді. Бұл қабат көл суының үстіңгі қабаттарында жылылықтың тәуліктік алмасу процесінің әсерінен пайда болады; жазда күндіз жылыған судың үстіңгі қабаты түнде суынады да, одан кейін өзімен тығыздығы бірдей төменгі су қабатына дейін төмен түседі. Төмен түскен бұл суық су қабатының орынын көл түбінен көтерілгең жылы су қабаты басады. Ол көктемде және жазда пайда болып, күзді күні көлдің ысуы әлсіреген уақытта төмендеп жоғалады. Ашық ауа райы секірмелі қабаттың тереңдеуін туғызады, өйткені бұл уақытта көлдің суынуы әдеттегіден қарқындылау болады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Мемлекеттiк ұлттық табиғи парк — ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар мемлекеттiк табиғи-қорық қорының бiрегей табиғи кешендерi мен объектiлерiнiң биологиялық және ландшафтық саналуандығын сақтауға, оларды табиғат қорғау, экологиялық-ағартушылық, ғылыми, туристiк және рекреациялық мақсаттарда пайдалануға арналған табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қазақстанда қазіргі уақытта 14 ұлттық парк ұйымдастырылған.
## Ұлттық парктер тізімі
Кестеде ұлттық парктер құрылған уақытына сәйкес келтірілген.
## Ұлттық парктер орналасуы картасы
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Ешкісабақ (Amygdalus nana) — раушангүлділер тұқымдасына жататын, ұзындығы 1 метрдей бұта. Жаңа сорттар шығаруда И. Мичурин бұл бұтаны көп пайдаланған.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
* Сүмбіл (лат. Hyacinthus) – қасқыржемдер тұқымдасына жататын әдемі өсімдіктерінің бір туысы.
Мұның жабайы түрлері Үндістанда, Сирияда, Кіші Азияда, Месопотамияда өседі. Сүмбілдің воронка тәрізді, хошиісті гүлінен кейде эфир майы алынады. Сүмбіл желтоқсан-қаңтар айларында гүлдейді. Мұның бағбандар өсіріп шығарған бірнеше сорттары бар, олар: шығыс сүмбіл, көрмелік сүмбіл, нәзік сүмбіл.
* Сүмбіл (Adіanthum) – қырыққұлақтәрізділер тұқымдасына жататын көп жылдық споралы шөптесін өсімдік. Қазақстанда Жетісу (Жоңғар) және Іле Алатауларындағы, Батыс Тянь-Шаньдағы тасты жерлерде, өзен, бұлақтар жағалауларында, сарқырама астында өсетін 1 түрі – шолпаншаш сүмбіл (А. capіllus venerіs) бар. Оның биіктігі 10 – 30 см. Қара түсті қабыршақпен қапталған тамыр сабағы төселмелі. Жапырақтары (вайя) жұқа, екі не үш-үштен бірігіп, қауырсын тәрізді тілімделген. Жапырақ сағағы жіңішке, қара қоңыр, жылтырап тұрады. Спора арқылы немесе тамырының кесіндісімен көбейеді, үш жолақты спорасы шілде – тамыз айларында жетіледі. Шолпаншаш сүмбілді әсемдік өсімдік ретінде гүлзарларда өсіреді және дәрілік қасиеті бар, сондықтан медицинада тыныс жолдарын емдеуге пайдаланылады. Сүмбіл Ақсу – Жабағылы қорығында қорғауға алынған. Сирек кездесетін өсімдік ретінде Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Дереккөздер |
Сүмбіл бұршақ — бұршақ тұқымдасына жататын шөп өсімдіктерінің бір туысы. Мұның 30-дан астам түрі бар. С. б.тың түрлері біржылдық, екіжылдық және көпжылдық болып өседі. Бұлар көбінесе тропикалық және субтропикалық жақтарда болады. Мұның КСРО-да екпе 2 түрі өсіріледі, олар: қосгүлді С. б., лобия.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Борпылдақ шөгінділер — тосқын шөгінділер; байырғы жыныстармен салыстырғанда шөгінді жыныстар бірікпеген, шала біріккен, ал кейде бірігу қасиетін жоғалтқан бөлшектерден тұрады. Өзінің шығу тегі бойынша борпылдақ шөгінділер мынадай түрге бөлінеді: элювий, аллювий, делювий, пролювий, атыраулық, көлдік, лагуналық (таяз шығанақтық), жағалық (көлдің немесе теңіздердің), флювиогляциальдық және мореналық. Пайдалы қазындылары бар борпылдақ шөгінділер минералогияда қорымдар деп аталады.
## Дереккөздер |
Жетектеме қазындылар — геологиялық кесінділердің вертикалды бағытында аз, ал горизонтальды бағытында кең тараған қазынды организмдердің қалдықтары. Бірінші территорияның жер қабатында кездескен жетектеме қазындылар екінші территорияның жер қабатында кездесуіне сәйкес олардың бір заманға жататынын білуге болады. Жетектеме қазындылардың қазіргі уақытта вертнкаль бойынша аз кездесуі, олардың бұрынғы замандарда аз тарағанының себебі болып табылады. Бұл жағдай организмдердің әр түрінің белгілі бір уақытта пайда болды және соған ғана тән деп қарауға мүмкіндік береді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Тұз байланатын көлдер — судың құрамында кездесетін әр түрлі тұздары қатты күйінде бөлініп шығатын көлдер. Бұрынғы КСРО-да олар Каспий маңы ойпатында (Эльтон, Басқұншақ), Батыс Сибирьдің оңтүстігінде (оның ішінде қазақстанның солтүстік облыстарында), қырымда және тағы басқалар. жерлерде тараған. Кейбір көлдерде тұз құрамының көптігі сондай (280‰), тіпті 30° аяздарда оның суы қатпайды.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Солтүстік-батыс өткел — Солтүстік Америка материгінің солтүстік жағасын бойлап Атлант мұхитынан Тынық мұхитқа өтетін теңіз жолы. Онымен бірінші рет (1903 — 1906 жж.) Руаль Амундсен өтті.
## Дереккөздер |
Опырылма ойыстар — опырық сызықтарының жүйелермен шектелген ояң рельеф формасы.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
## Анықтама
Беткей — Жер бетіндегі және су астындағы табиғи объектілерде (тау, төбе, жота, ойыс, кемер, қия) экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) процестер нәтижесінде қалыптасатын еңіс бет. Беткейдің құрылысы тау жыныстарының құрылымына, абсолюттік және салыстырмалы биіктігіне, беткейді түзеуші гравитациялық қозғалыстардың қарқындылығына тәуелді. Беткейдің негізгі көрсеткіші — оның құламалығы (қиялығы). Пішініне қарай беткейлер құламалы (900-қа жуық), тіктеу (550 шамасында) және еңістеу келген (200-қа дейін) болып ажыратылады. Беткейдің жер бедерін құрайтын жыныстардың гравитациялық қозғалысына қарай ысырынды, опырмалы, жылжымалы, сырғымалы (солифлюкциялы), шайынды (делювийлі) және эрозиялық болып жіктеледі.
## Қосымша
Беткей - құрлықта (таулардың, қыраттардың шегінде, өзен аңғарларының бойында және тағы да басқалары), сонымен қатар теңіз бен мұхит түбінде эндогендік және экзогендік процестер нәтижесінде қалыптасқан жер бетінің еңісті бөліктері. Беткейлердін сипаты оларды түзетін тау жыныстарынын құрамына, құрылысына, жердің абсолют және салыстырмалы биіктігіне, беткейлік процестердің қаркындылығына, климат ерекшеліктеріне, өсімдік түрлеріне, беткейлер экспозициясына және табиғи ортаның басқа да құрамбөліктеріне байланысты. Қандай да бір түрінің гравитациялық қозғалыстарының басымдығы бойынша және бедер түзуші процестердің сипатына байланысты опырылымды, жылжымалы, солифлюкциялық, делювийлік, эрозиялық және тағы да басқалары деп бөледі. Бедердің маңызды көрсеткіші - олардың еңістігі. Таулы бедердің орташа еңістігі 20°-тан жоғары, ал жазық өлкелерде 2—3° шамасында.
Уақыт өткен сайын беткейлердің пішіні мен еңістігі өзгеріп тұрады.
## Беткей етегі, таулар етегі
Планда таулы құрылысты шектейтін және оның құламалы беткейлерін төмендеу жатқан тегіс және жайпақталған жазықтардан бөлетін сызық немесе енсіз жолақ беткей етегінің деңгейінен төменірек жерде эрозиялық және денудациялық процестер күрт азаяды.
## Беткейдің (горизонтальдың) жатысы
Топографиялық картадағы көрші екі горизонтальдың арақашықтығы; беткейдің құламалығы мен бедер қимасының биіктігіне байланысты. Жатысты өлшеу беткейдің тіктігін жер бетінде тікелей бақылау жүргізбей-ақ анықтауға мүмкіндік береді.
## Беткейдің құлдилығы
Беткейдің горизонталь жазық пен көлбеу бетінің арасындағы бұрыш. Әдетте градуспен өрнектеледі. Оны топографиялық карта бойынша анықтау үшін горизонтальдарды орналастыру шкаласы қолданылады.
## Беткейлердің климаты
Беткейлердің экспозициясына, биіктігіне және тілімденуіне сәйкес калыптасатын тау беткейлерінің климат ерекшеліктері.
## Беткейлерді терассалау
Суаруға қолайлы өңделген жер ауданын арттыру үшін, сонымен қатар топырақтың су эрозиясына қарсы күрес жүргізу мақсатында белестер арқылы шектелген алаңдар түрінде беткейлерде жасалған сатылар (жасанды террасалар). Беткейді терассалау ежелден бері жер бедері таулы және төбелі елдерде, әсіресе Жапония, Қытай, Филиппин, Индонезия, Үндіқытай, Оңтүстік Азия елдерінде таралған. Бірінің үстіне бірі орналасқан жасанды террассалар аталған елдердің едәуір аумағын алып жатыр. Сонымен қатар мұндай террасалар Оңтүстік Африкада, Түркияда, Грекияда, Италияда, Молдавияда, Кавказда және Орталық Азияда кездеседі.
## Беткейлердің жайпақтануы
Денудация процестері мен материалдардың беткей етегінде шөгуінің бірлескен әсерінен беткейлердің төмендеуі мен тегістелуі. Көбінесе гумидтік климатты аудандарда денудация базисі неғұрлым тұрақты жағдайда пайда болады.
## Беткейлердің инсоляциясы
Горизонт жазығына көлбеу жатқан жер бетінің сәуле түсіруі.
## Беткейлердің шегінуі
Беткейлерді түзген тау жыныстарының физиқалық үгілуінен және денудация салдарынан баурайынан үгілу өнімдерінің жойылуынан беткейлердің шегінуі. Аридті және семиаридті климат аймақтарында тектоникалық тұрақты жағдайларда қарқынды түрде жүреді. Нәтижесінде, шегінген беткейлер шетінде педименттер қалыптасады.
## Беткейлердің экспозиясы
Тау, аңғар беткейлерінің, оң және теріс бедер пішіндерінің дүние тұстарына (мысалы, беткейдің солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс экспозициясына) және көкжиек жазықтығына қатысты орналасуы. Беткейлердің экспозиясы жергілікті жердегі жылдың әр маусымында беткейге түскен Күн жарығының ұзақтығын анықтайды (инсоляциялық Беткейлердің экспозиясы). Беткейлердің экспозиясы басым жел бағытына (жел жақ беткей, ық жақ беткей), ылғал көздеріне — мүхиттар мен теңіздерге қатысты тау беткейлерінің орналасуына да байланысты болуы мүмкін.
## Дереккөздер
## Анықтама
Беткей — Жер бетіндегі және су астындағы табиғи объектілерде (тау, төбе, жота, ойыс, кемер, қия) экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) процестер нәтижесінде қалыптасатын еңіс бет. Беткейдің құрылысы тау жыныстарының құрылымына, абсолюттік және салыстырмалы биіктігіне, беткейді түзеуші гравитациялық қозғалыстардың қарқындылығына тәуелді. Беткейдің негізгі көрсеткіші — оның құламалығы (қиялығы). Пішініне қарай беткейлер құламалы (900-қа жуық), тіктеу (550 шамасында) және еңістеу келген (200-қа дейін) болып ажыратылады. Беткейдің жер бедерін құрайтын жыныстардың гравитациялық қозғалысына қарай ысырынды, опырмалы, жылжымалы, сырғымалы (солифлюкциялы), шайынды (делювийлі) және эрозиялық болып жіктеледі.
## Қосымша
Беткей - құрлықта (таулардың, қыраттардың шегінде, өзен аңғарларының бойында және тағы да басқалары), сонымен қатар теңіз бен мұхит түбінде эндогендік және экзогендік процестер нәтижесінде қалыптасқан жер бетінің еңісті бөліктері. Беткейлердін сипаты оларды түзетін тау жыныстарынын құрамына, құрылысына, жердің абсолют және салыстырмалы биіктігіне, беткейлік процестердің қаркындылығына, климат ерекшеліктеріне, өсімдік түрлеріне, беткейлер экспозициясына және табиғи ортаның басқа да құрамбөліктеріне байланысты. Қандай да бір түрінің гравитациялық қозғалыстарының басымдығы бойынша және бедер түзуші процестердің сипатына байланысты опырылымды, жылжымалы, солифлюкциялық, делювийлік, эрозиялық және тағы да басқалары деп бөледі. Бедердің маңызды көрсеткіші - олардың еңістігі. Таулы бедердің орташа еңістігі 20°-тан жоғары, ал жазық өлкелерде 2—3° шамасында.
Уақыт өткен сайын беткейлердің пішіні мен еңістігі өзгеріп тұрады.
## Беткей етегі, таулар етегі
Планда таулы құрылысты шектейтін және оның құламалы беткейлерін төмендеу жатқан тегіс және жайпақталған жазықтардан бөлетін сызық немесе енсіз жолақ беткей етегінің деңгейінен төменірек жерде эрозиялық және денудациялық процестер күрт азаяды.
## Беткейдің (горизонтальдың) жатысы
Топографиялық картадағы көрші екі горизонтальдың арақашықтығы; беткейдің құламалығы мен бедер қимасының биіктігіне байланысты. Жатысты өлшеу беткейдің тіктігін жер бетінде тікелей бақылау жүргізбей-ақ анықтауға мүмкіндік береді.
## Беткейдің құлдилығы
Беткейдің горизонталь жазық пен көлбеу бетінің арасындағы бұрыш. Әдетте градуспен өрнектеледі. Оны топографиялық карта бойынша анықтау үшін горизонтальдарды орналастыру шкаласы қолданылады.
## Беткейлердің климаты
Беткейлердің экспозициясына, биіктігіне және тілімденуіне сәйкес калыптасатын тау беткейлерінің климат ерекшеліктері.
## Беткейлерді терассалау
Суаруға қолайлы өңделген жер ауданын арттыру үшін, сонымен қатар топырақтың су эрозиясына қарсы күрес жүргізу мақсатында белестер арқылы шектелген алаңдар түрінде беткейлерде жасалған сатылар (жасанды террасалар). Беткейді терассалау ежелден бері жер бедері таулы және төбелі елдерде, әсіресе Жапония, Қытай, Филиппин, Индонезия, Үндіқытай, Оңтүстік Азия елдерінде таралған. Бірінің үстіне бірі орналасқан жасанды террассалар аталған елдердің едәуір аумағын алып жатыр. Сонымен қатар мұндай террасалар Оңтүстік Африкада, Түркияда, Грекияда, Италияда, Молдавияда, Кавказда және Орталық Азияда кездеседі.
## Беткейлердің жайпақтануы
Денудация процестері мен материалдардың беткей етегінде шөгуінің бірлескен әсерінен беткейлердің төмендеуі мен тегістелуі. Көбінесе гумидтік климатты аудандарда денудация базисі неғұрлым тұрақты жағдайда пайда болады.
## Беткейлердің инсоляциясы
Горизонт жазығына көлбеу жатқан жер бетінің сәуле түсіруі.
## Беткейлердің шегінуі
Беткейлерді түзген тау жыныстарының физиқалық үгілуінен және денудация салдарынан баурайынан үгілу өнімдерінің жойылуынан беткейлердің шегінуі. Аридті және семиаридті климат аймақтарында тектоникалық тұрақты жағдайларда қарқынды түрде жүреді. Нәтижесінде, шегінген беткейлер шетінде педименттер қалыптасады.
## Беткейлердің экспозиясы
Тау, аңғар беткейлерінің, оң және теріс бедер пішіндерінің дүние тұстарына (мысалы, беткейдің солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс экспозициясына) және көкжиек жазықтығына қатысты орналасуы. Беткейлердің экспозиясы жергілікті жердегі жылдың әр маусымында беткейге түскен Күн жарығының ұзақтығын анықтайды (инсоляциялық Беткейлердің экспозиясы). Беткейлердің экспозиясы басым жел бағытына (жел жақ беткей, ық жақ беткей), ылғал көздеріне — мүхиттар мен теңіздерге қатысты тау беткейлерінің орналасуына да байланысты болуы мүмкін.
## Дереккөздер |
Опырылма аңғар — опырық бағытында орналасқан аңғар. Соған байланысты опырық бойындағы бөлшектенген жыныстар тез жуылып кетеді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Бастапқы жазықтар — бұрын теңіз түбі болған уақытта теңіз шөгінділерімен тегістелген, бірақ кейінгі кезде теңіз тартылуынан жалаңаштанған үстірттер мен жазыңтар. Бұған Қазақстандағы Каспий маңы ойпаты жатады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қоржын мұздық — тау бастарындағы мұзданудың бір түрі, яғни асуда орналасқан фирндық алаптан тау жотасының екі жағына асыла біткен мұздық.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Таулы үстірт — жер бедері үлгі немесе макрорельеф формасы. Таулы үстірттердің кепшілігі таулы қыраттардың ішкі беліктері болып табылады. Мысалы, Кіші Азия таулы қыратындағы Анатолий таулы үстірті, Памир таулы қыратындағы Шығыс Памир таулы үстірті тағы басқалар. Оларды соңғы уақыттардағы қозғалыстардың әсерінен жоғары деңгейге көтерілген таудың жазық бөліктері деуге болады. Таулы үстірттердің жиі сақталып қалуы, оның бетінде бұзылуға төзімді берік қабаттар мен лавалық жамылғылардың барлығына байланысты. Бұл жағдайда ол беті жазық үстіртке ұқсас келеді. Мысалы, Орта Сібір таулы үстірті осыған жатады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қамза (лат. Engraulis encrasicholus) — ұзындығы 15 см-ге дейін жететін, теңіздерде тіршілік ететін сельді тәріздес кішкене сарбас балық. Мұны кейде хамса деп те атайды. КСРО-да Азов және Қара теңіздерде тіршілік етеді.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Кәмшат (лат. Lutra lutra) — сусарлар тұқымдасына жататын, терісі өте құнды аң.
Кәмшат Аустралиядан басқа материктің бәрінде кездеседі. Суда жақсы жүзеді, шомылады. Камшаттың негізгі қорегі — балықтар мен бақалар. Кәмшатты кейде қазақша құндыз немесе қама деп те атайды. Мұның бірнеше түрлері бар, олардан жиі кездесетіндері: кәмшат құндызы, өзен кәмшаты.
Қазақстанның орманды, таулы аймақтарында кәдімгі кәмшат және Орта Азия кәмшаты кездеседі. Дене тұрқы 65 — 70, құйрығы 41 — 44 см, салмағы 5 — 8 кг. Кәмшаттың арқасы мен құйрығының түсі жылтыраған қара қоңыр. Бауыры ақшыл, төсі сарғыш қоңыр келеді. Саусақтарының арасы жүзу жарғақтарымен көмкерілген. Қазақстанның оңтүстік-шығысында таралған. Іле өзеніне құятын Шілік, Үсек, Құндызды сияқты таулы өзендерінің сағаларын және Көксу, Қара, Тентек өзендерінің жоғарғы жағалауларын мекендейді. Көбіне шабақтар мен балықтармен қоректенеді. Сондай-ақ, құстарды, сүтқоректілерден — қоян, су тышқаны мен ұсақ кеміргіштерді ұстап жейді. Кәмшат көбіне өзеннің тік жағасынан ін қазып, сонда паналайды. Інінің аузы су астында болады. Жатағын қыста қатпайтын, балығы бар ағын су бойына салады. Жылына 1 рет түлейді. Аналығы 2 — 4 құнай табады. Көп аулануына байланысты саны күрт азайып кеткен. Осы кезде тек кәдімгі кәмшатты ғана аулауға рұқсат етіледі. Орта Азия кәмшатыы өте сирек кездесетін болғандықтан Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Бұл аң Кирсанов қорықшасында арнайы қорғалып, өсіріледі. Жылына 100 — 150 кәмшат елтірісі дайындалады (2004).
## Дереккөздер |
Шегірбалық немесе Ақкөз балық немесе Айнакөз (лат. Ballerus sapa) – Тұқылар тұқымдасындағы табан балыққа ұқсас балықтың бір түрі.
Ұзындығы 15—18 см, кейде — 33 сантиметрге дейін болады. Қара теңізде, Дунай, Днепр, Днестр, Дон, Еділ, Терек өзендерінде, ал Қазақстанда Каспий, Арал теңіздерінде және Жайық өзендерінде кездеседі. Тұщы су мен теңізді жайлайтын 2 түрі бар. Екеуі де уылдырығын тұщы суға шашады. Дене тұрқы 15-25 cм, кейде 33 см., салмағы 800 г-нан аспайды. Теңіз ақкөз балығы уылдырық шашу үшін күз бен қыста өзенге ауысады. Сәуір мен Май айларында судың температурасы 12-15˚C-қа жетісімен өзен арнасына уылдырық шаша бастайды. Қазіргі таңда бұл балық түрінің саны өте аз. Кәсіптік бизнес жасауға қолайсыз.
## Дереккөздер |
Қарақаптал балық (Caspialosa kessleri) — сельдь тұқымдастарына жататын балықтың бір түрі. Бұл ұзындығы 50 сантиметрге дейін баратын ірі балық.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Құртпа балық немесе Қортпа (→қорытпа) балық (лат. Huso huso) — бекірелер тұқымдасына жататын ақ балықтың бір түрі, ұзындығы 424 сантиметрге, салмағы 1 тоннаға дейін болады.
Каспий, Азов, Адриат, Қара теңізде және оларға құятын өзендерде болады. Балық өнеркәсібінде мұның маңызы өте зор.
Қортпаның тұмсығы қысқа әрі үшкір, астыңғы ерні ортасынан бөлінген; ұзындығы 380 см, салмағы 350 килограмдай. 1986 жылы сәуірде Жайық өзенінен ірі Қортпа ұсталған, оның салмағы 867 кг, уылдырығы 156 кг, 5,69 миллион уылдырық болған. Жекелеген аталықтары 9 – 11 (негізінен 12 – 15), аналықтары 12 – 14 (негізінен 15 – 20) жасында жыныстық жағынан жетіледі. Уылдырығын шашу үшін Жайыққа шілде – қазан және наурыздың соңы, сәуірдің басында өрістейді. Жазда өрістейтіндері қыста терең шұңқырларда қыстайды да, уылдырығын көктем шыға 6 – 12 м тереңдікте су температурасы 7 – 110С-қа жеткенде, ал көктемде өрістейтіндері уылдырығын (2 – 3 млн-дай) 3 – 8 м тереңдікте су температурасы 10 – 150С болғанда тастақты жерлерге (араға бірнеше жыл салып) шашады. Қортпаның бір жастағы шабақтары теңіздегі майда балықтармен (бұзаубас-балықтар, т.б.) қоректенсе, екі жастан соң толық жыртқыштыққа көшеді. Қортпа кәсіптік маңызы бар балық болып саналады. Қортпаны сүйрік балықпен будандастырудан бестер балығы алынған.
Ұрғашы балықтары жыныстық сезімін 16-18, ал еркектері 12-14 жасында сезінеді. Уылдырық шашуы жылда емес, жобамен бес жылда бір-ақ рет. Сақа қорытпалар нағыз жыртқыштар болып саналады.
## Дереккөздер |
Құтырма қияр (Ecballiura elaterium) — асқабақ тұқымдастарына жататын, көпжылдық шөп өсімдігі. Піскен кезде бір нәрсе аздап тиіп кетсе, жемісі жұлынып түседі де, жеміс сағағындағы тесіктен оның ішіндегі тұқымдары ащы шырынына араласып сыртқа қарай шашылады. Сондықтан ел оны құтырма қияр деп атап кеткен. Ел арасында құтырма қияр іш жүргізуге қолданылады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Салпыауыз, немесе бірқазан балық (лат. Saccopharynx ampullaceus) – Атлантика мұхитының түбінде кездеседі, ірі балықтарды тірілей жұтады, денесі өте икемсіз дөрекі, балықтың бір. түрі. Денесі сапты шөміш тәрізді болады, ұзындығы 2 метрге дейін барады.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Майбауыр, немесе білеубалық (Hemiculter 1еucisculus) — тұқы балықтар тұқымдасына жататын балықтардың бір түрі. Тамағынан бастап денесінің артқы тесігіне дейін білеуленіп созылған қыры болады, сондықтан да бұл білеу балық делінеді. Майбауыр Амур бассейндерінде, Қытайдың өзен суларында болады, ұзындығы — 8—18 см. Еті дәмді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Ақшұнақ бетеге, аққылтаң (лат. Nardus stricta) – астық тұқымдасына жататын, тамырсабақты көпжылдық шөп өсімдігі, бұл малдың қай түрі болса да сүйсініп жейтін құнарлы шөптің бірі.
## Дереккөздер |
Қытай тарысы (лат. Sorghum chinense) – астық тұқымдасының құмай туысына шөп өсімдігі. Бұл маньчжур тарысы деп те аталады. Қытай тарысының сабағының ұзындығы 4 метрге дейін болады. Бұл азық-түліктік, жемшөптік маңызы зор дақылдың бірі. Қытай тарысының вегетациялық мерзімі — 100 күн шамасы, күннің тым жылы болуын онша керек етпейді.1 гектар жерге 16—25 кг тұқым себіледі де, одан 25—50 ц дән түседі. Мұның бірнеше сорты бар.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Жауынгер балық немесеАлғыр балық, кейде Қарауылшы балық (лат. Betta sptendens) – әтештер туысына (лат. Osphronemidae) жататын ұсақ балықтардың бір түрі.
Дене тұрқы 80 см. Еркектерінің түсі ұрғашыларына қараганда ашық және шағылысу кезінде бір-бірімен ұрыс жүргізеді (осыдан аталуы). Оңтүстік-Шығыс Азия тұщы суларында кездеседі. Уылдырық шашу кезінде еркектері су бетінде немесе суда ауа күбілшекерінен ұя жасап уылдырықтарын ауызымен ұяға тасымалдайды; одан шыққан дернәсілдерін қорғайды. Алғыр балық аквариумдарда көбейтіп өсіреді. Түсі, пішіні және жүзу қанат мөлшерімен ерекшеленетін көптеген тұқымдары шығарылған.
## Тарихы
Оның бар екендігі туралы алғаш рет 1800 жылы айтылады. Сол кезде Сиам тұрғындары (қазір Таиланд) бір-біріне агрессиялық мінез-құлқымен ерекшеленетін шағын балықтарға назар аударды. Адамдар табылған қысқа жүн және қарапайым қоңыр түске ие болды. Сиам жабайы Бетадан өтіп, Пла Кат деп аталатын балықты алады, яғни «балық аулау» дегенді білдіреді.
## Сипаттама
Еркектер ұзындығы 5 см жетеді (әйелдер шамамен 4). Жабайы түрдің түсі жеңіл зәйтүн, сәл сұр, немесе дененің бойында (көңіл-күйге байланысты) қара жолақтар ,болады. Жұқа қысқа, дөңгелек. Циклоидті өлшейді. Балық макроға ұқсас. Ұстаздар аквариум балық шаруашылығында танымал болған көптеген түсті және жабық вариацияларды шығарды. Селективті жауынгерлік балықтар - олардың әйгілі аквариум балықтарының бірі, олар өздерінің отбасыларының барлық өкілдерінен асып түсетін жарықтығы мен әсемдігі жағынан. Бүгінгі күні балықты жылжытқанда, денені жарқын жарықпен, пьесалармен және жылтырмен боялған, әртүрлі реңктері бар қызыл, көк, сары, жасыл, қызғылт, ақ түсті нұсқалар көрсетілген. Әсіресе, еркек жыныстары ұрықтандыру кезінде немесе басқа еркектермен атылғандарда жарқырайды. Әйелдер күресу балықтарының ерлерге қарағанда кішкене түстеріне боялады және кішігірім жамбастары бар. Дегенмен жақында ерлерге түсірілмеген, бірнеше ұзартылған жүн тәрізді әйелдер бар едіТаңдау формалары мен түсінің Қазіргі заманғы жасанды түрде алынған бита балық түрлерi жабайы түрлерден ерекшеленеді, әсіресе бояулар мен жүн түрінде. Балықшылар мен селекционерлердің сауда стандарттары балықты келесі сорттарға бөледі:Түс бойынша Бір түсті (көк, күлгін, жасыл, қызыл, қызғылт, қара, ақ, сары, кілегей) Екі түсті (бір түстегі корпус, жамбас және / немесе жамбастардың ұштары әртүрлі) Көп түсті «көп түсті» (әртүрлі түстің корпусы мен финалары, және - ақшалардың бірнеше өзгермелі түсті реңктері болуы мүмкін: жарықтан қараға дейін және керісінше, қараңғы басы және артқы бөлігінің алдыңғы бөлігі, ал қалғандары әлдеқайда жеңіл)Жеке айдаһармен күресетін балықтар бар. «Айдаһар» дененің массивтік денесі мен күміс металдан жасалған үлкен қапшыққа ие әртүрлі түс реңктері мен контрастыны бар таразылар тізбекті поштаға ұқсас; көбінесе - постер түрінің әртүрлі плакаттары және өте контрастифтік бояуы бар, Eng. Dragon Betta балықтары) Мінез-құлық Егер аквариумда тек бір жұп болса - еркек пен әйел - қалыпты уақытта олар негізгі түстің көлеңкесі бар - қоңыр, көк, жасыл немесе қызғылт, қоңыр денесі бойымен жүретін, ұзын жолақты, екеуі де уылдырық шашты жарқын түстермен боялады. Fishfish 3 жылдан аспайды, содан кейін ол қайтыс болады. Жас жасында жасалмаған егде жастағы әйелдерде уылдырық қалпына келтіріледі, жыныс мүшелерінің ашылуына тосқауыл болады, сондықтан әйелдің уылдырық шашу мүмкін емес.
## Көбеюі
3-4 ай жасында жыныстық жетілген. Ұрлау үшін 7 литр аквариумдары қолданылады. Аквариум баспаналармен жабдықталған: аквариум өсімдіктері, жасанды грототалар. Баспана әйелдер үшін өте қажет, өйткені ерлер өте агрессивті. Судың көп бөлігін ауыз сумен ауыстырып, судың температурасын 1-3 градусқа арттыру арқылы уылдырық шашу арқылы ынталандырады. Егізді отырғызу алдында жұпты «енгізу» керек, өйткені әйел мен ер адамға арналған ыдыстар бір-бірін көруге мүмкіндік береді. Уылдырық шашатын аквариумда сіз кішкентай жапырақты құбылмалы құс өсімдіктерін қосуға болады, олар еркек балапандарын ұяны нығайту үшін пайдалана алады
Беткі қабатта ер адам әуе көпіршіктерінен көпіршікті ұя жасап, сілекеймен бекітеді. Уылдырықтандыру кезінде ерлер мен әйелдердің жұмыртқаларды түбіне қарай жинап, оларды ұяға итереді. Еркектерді уылдырықтағаннан кейін әйелдерді алып кетеді. Ер еркектерге өзін-өзі ұстайды, оған жұмыртқаны жинайды, содан кейін ұяға личинкаларды және қуыршақтарды жинайды және ұяға кетеді. 100-300 жұмыртқаның құнарлылығы, инкубация 36 сағаттан (судың температурасына байланысты) созылады, жұмыртқаның уылдырық шашу үшін ұсынылатын су температурасы 28-36 градус Цельсий.
Аквариум мазмұны балық Себебі - суық қанды жануарлар (органда өмірлік метаболиттік процестердің байланысты бөлме температурасына, жоғарыда өз үлестерін градус дене температурасы), ерлер су мазмұн үшін оңтайлы температура - 26 - барынша аз Цельсий емес, 28 градус 25 ° С Кезде жерге (немесе базасын мүк өсімдіктерде тұнба) закапываться тырысады түбіне су үшін + 22 / + 20 ° C балық раковина, салқындату және кома «күту күйінде» батыруға. температурасын, және, осылайша, су ұлғаюына, балық дереу ояту және бетіне қалқып.
Балықтармен күресу үшін аквариум аэраториясы қажет емес (15 метрден артық су бағанының биіктігінде бетінің жылы әрі жақын суық қабаттарының араласуы үшін ғана қажет). Аквариумда био балансты орнату үшін сүзгілеу қажет. Аквариумда тығыз өсімдіктер өте қажет, еркін жүзу үшін «жыландар». Өсімдіктерге күніне 8-14 сағат қажет, ол өсімдіктердің түріне және пайдаланылатын шамдардың жарықтығына байланысты.
Аквариумдағы әйелді аулада сақтауға болады, бірақ әрдайым еркекпен бөліседі. Әйелдерде иерархия бірінші кезекте немесе жаңа әйел тұрғызылғанда, қақтығыстар болуы мүмкін. Ер адам бір ғана болуы мүмкін. Бірақ егер аквариум өте үлкен болса және көптеген өсімдіктер болса, онда талап етілетін аумағы бар бір ер адам шекарадан өтпесе, басқасына тыныштықпен қарауы мүмкін.
Мазмұнның ерекшеліктері Ересектердегі әдемі фигуралар мен декоративті пышақтармен заманауи тұқымдық балықтар, басқа балықтармен қорқыту сияқты ерлердің мінез-құлқының маңыздылығын жоғалтпай, басқа балықтармен үлкен аквариумдарда сақтауға ұсынылмайды. (неон, таяқ, қылыш, данио және аквариум балықтарының басқа өкілдері).
Сонымен қатар, үлкен аквариум су бағанында ерлердің барлық финалары тең дәрежеде дамымайды; сыйымдылық сыйымдылығының көлемі кішкентай болуы мүмкін - шамамен 10 литр немесе одан көп, алайда сифоннан қалдықтар мен тамақ қалдықтарын жиі алып тастау арқылы судың тазалығын сақтау қажет. Ересектерге арналған аквариумның ең аз көлемі - 5 литр. Басқа балық түрлерімен бірге ортақ аквариумда ұзын жапқыштар жоқ әйелдер секілді мінез-құлқының жеке қасиеттеріне қарай жақсы жетеді.
## Азықтандыру
Ересектерге арналған балықтарға жарамды азық-түліктер - жәндіктердің, әсіресе әртүрлі масалардың личинкалары. Бұдан басқа, еркектер тірі, мұздатылған және құрғақ тағамдарды жейді. Өмір сүру үшін: зоопланктон, қан тамырлары (масалардың личинкалары), түйнектер (қоңыр құрт), тұщы су қоймасы және тұзды су. Жанды азық-түлік аквариумда жұқтырмау үшін дұрыс дайындалуы керек. Мұздату үшін қан құйып, дафния, артемия, ротифера және т.б.
Құрғақ жемшөп түйіршікті және қылшықсыз, әсіресе еркектер үшін арнайы әзірленген, бірақ тірі және мұздатылған тағамға артықшылық берілуі керек, себебі құрғақ тағамдар көбінесе ас қорыту жүйесінің тітіркенуіне әкеліп соғады, қалдықтар суды бұзады. Олар хош иісті және жалпақ құрттарды жейді.
Кішкентай ыдыстарда орналасқан әдемі шелектермен безендірілген балықтардың балықтары тірі және мұздатылған жемдерді азықпен қамтамасыз етеді: олар суды ластамайды. Тұқымдас бауыр балықтары келесідей: қалың бұқалағынан шағып кеткен әйел, тыныс алуға және уылдырық шашатын жерлерге орналастыруға арналған ауа көпіршігі бар құмыраға салынған. Ер адам сонда жүзуге тиіс. Әйелді көргенде, көпіршігі ұя салуды бастайды. Содан кейін әйелдер мен ерлер жұптасады. Уылдырықты түбінен көтеріп, оны көбік ұясына салады. Нәрестеден аулақ болу үшін әйел дереу, 5 күн өткеннен кейін және еркекке отырғызылады.
## Дереккөздер |
Шұбарбалық (Blicca bjoerkna) — тұқыбалықтар тұқымдасының бір түрі. Денесінің ұзындығы 16—19 см, салмағы 100 г, Балтық, Қара, Азов, Каспий теңіздерінде тіршілік етеді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Елді мекендер:
* Тентек – Абай облысы Көкпекті ауданындағы таратылған ауыл.
* Тентек – Шығыс Қазақстан облысы Марқакөл ауданындағы таратылған ауыл.
Басқа мағыналар:
* Тентек немесе миқұрт – жас қойлардың ауруы.
* Тентек – Алматы облысындағы өзен. |
Көк шағала (лат. Larus fuscus) — шағалалар тұқымдасына жататын құстардың бір түрі. Көбінесе Солтүстікте болады. Арқа жағы көгілдір келіп, денесінің қалған жерлері мен құйрығы ақ болады.
## Дереккөздер |
Сақбалық (Rutilus frisii) — сазандар тұқымдасына жататын балық. Ұзындығы 75 см, салмағы 6 килограмға дейін келеді. Азов теңізі мен Қара теңізде және соларға құятын өзендерде болады. Өткір тісімен раковинасын уатып тастап, су түбіндегі ұлулармен қоректенеді. Өте сақ, сондықтан да сақ балық атанған болу керек.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Асаймұса сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін:
* Асаймұса (өсімдік) — ұшқаттар тұқымдасына жататын бұталы өсімдіктер.
* Асаймұса (скипетр) — еуропалық билік дәстүріндегі скипетр дегенге келеді. |
Аален ярусы, Аален — юра жүйесінің ортаңғы бөлімінің төменнен санағанда бірінші ярусы. 1864 жылы Майер-Эймар бөліп шығарған. Кейбір зерттеушілер оны байос ярусының шағын ярусы ретінде қарастырады. Германиядағы Вюртемберг аймағындағы Аален қаласының атымен аталған.
## Дереккөздер |
Бұзаубас балық (лат. Gobiidae) – алабұға тәрізділер отрядына жатады. Негізінен тропиктік және субтропиктік белдеулердің суларында тараған. 200-дей туысы, 600-дей түрі белгілі. Дене тұрқы 10 мм-ден 20 – 35 см-ге дейін. Қазақстанда 32 түрі бар, олардың көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінде кездеседі. Дене тұрқы 50 см-ден аспайды, көбісі ұсақ. Бұзаубас балықтың құрсақ қанаттары бірігіп, сорғыш қанатқа айналған, кейбірінің арқа және құйрық қанаттарының түбінде қара дақтары болады, бүйірі қысыңқы, көздері басының үстіне жақын, торсылдағы болмайды; 4 – 5 жыл тіршілік етеді. 1 – 4 жылда жыныстық жағынан жетіледі. Көктемде уылдырығын (10 мыңға дейін) су түбіндегі ұяға шашады, оны аталықтары қорғайды. Бұзаубас балықтар негізінен омыртқасыздармен қоректенеді, ішінде жыртқыштары да, планктонмен қоректенетіндері де бар. Қазақстанда 2 түрінің (Каспий жұмырбасы мен құмдауыт) кәсіптік маңызы бар.
## Дереккөздер |
Зәмбіл ағаш (лат. Vitex agnus-castus) – ерінгүлділер тұқымдасына жатады, ұзындығы 1—4 м бұта. Бұдан себет тоқылады.
## Дереккөздер |
Жақсүйексіздер немесе Агнаттар (лат. Agnatha) — суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалы жануарлардың бір тобы. Бұлар - иектері жоқ, танауы сыңар, төменгі сатыдағы омыртқалы жануар. Бұлар кебінесе силур және девон дәуірлерінде тіршілік еткен. Осы күні сақталып қалған түрлері — дөңгелекауызды балықтар тобындағы жылан балықтар мен миксин балықтар..
Жақсүйексіздерде ішкі қаңқаның тіректік қызметін атқаратын және өмір бойы сақталатын арқа желісі болады. Жақсүйексіздердің жақ сүйектері мен жұп жүзбе қанаттары болмайды. Иіс сезу өзегі сыртқа бір ғана танау тесігі арқылы ашылады. Есту мүшесі тек ішкі құлақтан ғана тұрады, онда екі (кейде бір) жартылай иірімді өзектер болады. Желбезек тесіктерінің саны 7 — 20 жұп болып, олардың ішкі тесіктері тыныстық түтікке, ал сыртқы шеті тікелей жеке-жеке тесік болып денесінен сыртқа ашылады. Желбезек тесіктерінің арасында шеміршектен тұратын қаңқасы торланып жатады. Жақсүйексіздердің ертеде тіршілік еткен түрлерінің қазба қаңқа қалдықтары кембрийден девонның соңына дейінгі аралықта Ұлыбритания, Норвегия, Германия, АҚШ, Қытай, Аустралия, Ресей жерлерінен табылған. Дене тұрқы бірнеше см-ден 1 м-ге жеткен. Денесі ұршық тәрізді, кейбір түрлері жалпақ пішінді болған. Олар тұщы суда, теңіз жағалауында тіршілік еткен. Жақсүйексіздердің ертеде тіршілік еткен түрлерін бір танаулылар, қос танаулылар деп екі класқа топтастырады.
## Дереккөздер |
Аюқұлақ (Primula auricula) — Батыс Европаның тауларында өсетін, хош иісті, ірі гүлді қызғалдақтың бір түрі.
## Дереккөздер |
Суоты (лат. Agrostis) – астық тұқымдасына жататын, жабайы өсетін дәнді дақылдардың бірі, шөптесін өсімдік.
## Дереккөздер |
Жанаргүл (лат. Adonis) – сарғалдақтар тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін өсімдік. Оның шалғында, далалық және таулы жерлерде өсетін 8 түрі бар.
Ең көп тарағаны – көктем жанаргүлі (A. vernalі) биіктігі 10 – 40 сантиметр 3 – 4 сабағы болады, бұтақтары аз. Жапырағы жұмыртқа пішінді, бүтін жиекті. Ашық сары түсті дара гүлі сабағының ұшында жетіледі.
Тұқымынан және вегетативті (өсімді) жолмен, сондай-ақ, тамырсабағы арқылы да көбейеді. Сәуір – мамыр айларында гүлдеп, шілдеде жемістенеді. Жемісі – тұқымша.
Көктем Жанаргүлі – дәрілік өсімдік, одан алынатын «Адонизид» препараты және сұйық тұнбасы жүрек ауырғанда, сондай-ақ тыныштандыратын дәрі ретінде қолданылады. Жылтыр жанаргүл (A. chrysocyathus) – биіктігі 15 – 45 см, өте сирек кездесетін реликт, бағалы дәрілік өсімдік. Тұқымынан көбейеді. Маусым – шілде айларында гүлдеп, тамызда жеміс береді. Гүлі (жылтыр, сары түсті) әдемі болғандықтан сәндік үшін де өсіріледі. Тянь-Шаньжанаргүлі (A. tіan»chanіca) – биіктігі 7 – 10 см, өте сирек кездесетін, сабағын түк басқан, дәрілік өсімдік. Тұқымынан көбейеді. Мамыр – маусым айларында гүлдеп, маусым – шілдеде жемістенеді. шілдедің бұл үш түрі таралу аймағының жылдан жылға азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
## Дереккөздер
Үлгі:Stb |
Қоймаңдай тас — мұздық әсерінен тегістелген, жұмырланған негізгі жыныстардың жар тас түрінде одырайып тұруы. Әдетте мұз жылжып келетін жағы жатық, жылтырап тегістелген, ал қарамаңарсы жағы мұз болып келеді. Ұзындыгы жүздеген метрге, биіктігі 50 мге жетуі мүмкін. Қоймаңдай тастардың жиі кездесетін ұсақ түрлерін «бұйра жартастар» деп те атайды. Қоймаңдай тастар Бұрынғы КСРО-да Карелияда және Кола түбегінде жиі кездеседі.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Шалшық андызы немесе Батпақты аңдыз (лат. Acorus calamus) — иірлер тұқымдасына жататын көп жылдық шөп тектес өсімдік.
## Ботаникалық сипаттамасы
Андыз – қөп жылдық, тамырсабағы көлбеу өсетін сулы жердің өсімдігі.
Тамырсабағының сыртқы белгілерінің сипаттамасы: тамырсабағы ұзын 1,5м –ге дейін жетеді, диаметрі 3см, бөлшектері жеңіл, цилиндр тәрізді, сәл майысқан, кейде бұтақталған,ткөп бөлігі ұзыннан кесілген, қатқан қабатынан тазаланбаған, үстіңгі жағында қураған жапырақтардың жарты ай тәрізді кең іздері бар, астыңғы жағынан кесілген тамырлардан көптеген ұсақ дөңгелек іздері бар. Сынған жері тегіс емес, түйіршіктелген. Негізгі тамырдың сырты жасыл көк, ішкі жағы ақ. Сындырып қарағанда іш жағынан ауа жүретін көптеген қуыстары бар. Жуан тамырдың жоғарғы жағынан семсер сияқты ұш жағы сүйірленген бірнеше ұзын жапырақтар және ұзындығы 120 см-ге дейін жететін үш қырлы ұзын сабақ өсіп шығады. Бөлік ұзындығы 30 см, қалыңдығы 2 см-ге дейін.
Сабақтың түсі жасыл, түп жағы қызғылттау, борпылдақ әрі қалың. Жоғарғы жағында ұзындығы 12 см-ге дейін жететін гүл шоғы болады. Гүлдері жасыл көк. Андыздың негізгі шыққан жерінде - Шығыс Азияда гүл шоғынан қызыл жеміс сияқты тұқым пісіп жетіледі. Қазақстан және Еуропа жерінде андыз тұқым бермейді, тек тамыры арқылы ғана көбейеді. Мұның себебі әлі түсініксіз. Кейбіреулер (Шуман мен Гильч) андыз вегатитивтік әдіспен жақсы көбейеді, сондықтан ол тұқым арқылы көбею мүмкіндігінен айырылған деп түсіндіреді.
Қабық түсі сыртынан сарылау - күрең немесе қызыл-бурыл, кейде жасыл-бурыл, жапырақ іздері сұр-ақшыл түсті, сынған жерінде – сарылау немесе қызғылт, кейде жасылдау. Иісі қатты, хош иісті. Дәмі ащылау,татымды.
## Химиялық құрамы
Андыз тамырының химиялық құрамында әсер етуші заттар - эфир майлары 5% дейін: оның ішінде бициклді монотерпендер: (D-a-пинен (1%), D-камфен (7%), D-камфора (9%)), бірқатар спецификалы циклді сесквитерпендер: каламен және элемен. Кетондардан - калакон және акорон. Сонымен қатар фенолдар және фенолды эфирлер, соның ішінде азарон, азарилальдегид, эвгенол, метилэвгенол, ащы зат акорин. Сонымен қатар 40% дейін инулин полисахаридіде бар. Андыз тамырының химиялық құрамында ілеспелі заттары: ащы гликозид-акорин, иілік заттар, аскорбин қышқылы (150 мг/100 г дейін) және басқа да заттар бар.
## Таралу тарихы
Шыққан жері - Шығыс Азия. Алғаш рет оны Азияның батыс жағынан және Еуропаға моңғол-татар шапқыншылары алып келген. Шыңғысханның бұйрығы бойынша сол кездегі ең қаһарлы күш - атты әскерді сақтап қалу үшін әрбір жауынгер өзімен бірге андыз тамырын ала жүрген. Андыз тамырын суға тастағаннан кейін моңғолдар ондай суды тазарды деп есептеп, аттарын суарып, өздері қорықпай ішетін болған.
## Қолдануы
Андыздың аңқыған хош иісі, сәл ащылау дәмі бар. Ол медицинада және мал дәрігерлігі саласында кеңінен қолданылады. Андыз ерте заманнан-ақ бауыр, бүйрек ауруларына қарсы, жүрек қатты соққанда және несеп айдайтын дәрі есебінде қолданылып келген. Өсімдіктің жас кезінде сығылып алынған сөлі көздің көргіштігін арттырып, кісінің есте сақтау қабілетін дамытады деп есептеген. Тіпті іш сүзегі, бөртпе сүзек, грипп сияқты жұқпалы аурулар кезінде алда ала сақтану мақсатымен оның тамырын шайнайтын болған. Қазіргі кезде андыздың тамыры асқазандағы қышқыл азайғанда асқа тәбетті арттыру үшін, тоқ ішек пен өт қалтасы қабынғанда жақсы емдік қасиеті бар дәрі ретінде қолданылады. Спиртті ерітіндісі іріңдеген сыртқы жараларды жазу үшін де пайдалы.
1.Медициналық қолданылуы:
Медицинада қолданылуы: ащы қайнатпасы ароматты ащы түрінде тәбетті шақыру және ас қорытуды реттеу үшін қолданылады. Андыз майы «Олиметин» препаратының құрамына кіре отырып, бүйрек және өт тастарын емдеуге қолданылады. Ұнтақ және таблетка түріндегі препараттары асқазан мен он екі елі ішек ойық жарасы мен гиперацидті гастрит кезінде қолданылады.
2. Препараттары: андыз тамырының ащы қайнатпасы (Decoctum Rhizomae Calami), андыз тамырының майы (Oleum Rhizomae Calami) «Олиметин» препаратының құрамына кіреді, андыз тамырының ұнтағы (Pulveris Rhizomae Calami). Андыз тамырының ұнтағы «Викалин» және Викаир» препараттары құрамына кіреді.
Кептірілген тамырдан алынатын андыз майы парфюмерия өндірісінде, әсіресе ликер арағын шығару үшін аса пайдалы зат болып есептеледі.
## Тағы қараңыз
* Дәрілік өсімдіктер
## Дереккөздер |
Ағынсыз көлдер — ешқайда ақпайтын көлдер. құрғақ климатты жердегі ағынсыз көлдердің көпшілігі тұзды немесе ащы болады. Мысалы, тұзды көлдерге — Эльтон, Басқұншақ, ал ащы көлдерге — Ыссықкөл, Балқаш көлі, Арал мен Каспий теңіздері жатады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Жағалық дамба (көтерме) — өзен арнасындағы жайылманың қалыңдай-қалыңдай келіп, белеске айналуы. Мұндай дамба ірі өзендердің (Италиядағы По, Америкадағы Миссисипи Кавказдагы Кура, Аракс, Терек тағы басқалар) төменгі ағысында көп кездеседі. Осы өзендердегі белестердің биіктігі басқа жайылмапың бетінен (деңгейінен) өлшегенде 5—6 м дейін жетеді, Бұл өзен суының көтеріліп, жайылманы басу арқылы пайда болатын шөгінді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қойтастар — мұздықтардың және тасқын судың тасымалдау әсерінен тегістеле жұмырланған ірі тау жыныстарының сынықтары немесе жақпарлары.
## Түрлері
Пайда болуына байланысты қойтастар мұздықтық, делювийлі, пролювийлі және аллювийлі деп бөлінеді.
## Сипаты
Көлемдері әр түрлі, көлденеңі 50 см-ден асқандары ірі қойтастар қатарына жатады. Қойтастар көлемінен басқа құрылымы, түсі және түзілген жынысына да байланысты ерекшеленеді. Құрамы көбінде кварц, гранит және құмнан тұрады. Түстері жасыл, ақ, қызғылт, сонымен қатар қара жолақты болуы мүмкін. Пішіні де қалыптасу барысы мен құрамына байланысты болады. Мұздықтардан пайда болған қойтастар түзілген жынысына қарамастан жиектері біркелкі болмай, үсті майысқан, шұңқырлы болып келеді. Тау суындағы қойтастардың пішіні түзілген жынысына байланысты әр түрлі - құрамы гранитті жыныстан тұратындары біртіндеп үгітіліп біртегіс жұмырланады, ал метаморфтық жыныстар кесектерге опырылып, пішіні ақауланып, әр түрлі болып қырланады. Пішінге, сонымен қатар суда жату ұзақтығы да әсер етеді, аралас және шөгінді жыныстардан тұратын қойтастар ғажайып пішінге ие болады.
## Шаруашылықтағы маңызы
Қойтастар құрылыста кеңінен пайдаланылады: құрылыстың іргетасын көтеруге, ғимарттың сыртқы және ішкі қабырғаларын қаптауға, жер құламасын бекітуге, бөген салуға, сонымен қатар ұсақталған қиыршық тастар алынады. Алаңдарды, жүзу бассейнін, тоған жиегін, бақша және т.б. ландшафтарды әрлендіруге және саябақ, гүлзарларға және т.б. көрікті жерлерге декорация жасауға да қолданылады.
## Галерея
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Су айрық — екі өзен немесе екі теңіз бен екі мұхит бассейндерінің айырым сызығы. Мысалы, Орта Орыс қыраты су айрығының, Днепр, Дон бассейндеріне бөлушілігі; Америкадағы Кордильер тауы Атлант және Тынық мұхит аралығындағы су айрық болып табылады.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Қырат — жер бетінің төңірегімен салыстырғандағы көтеріңкі бөлігі. Қыраттың абсолюттік биіктігі 200 м, немесе одан да жоғары болады. Қазақстанда Көкшетау, Мұзбел, т.б. көптеген ірі қыраттар бар. Қазақ даласындағы қыратты кейде қырқа деп те атайды.
## Тағы қараңыз
* Қырқалар
* Қырқа
## Дереккөздер |
Жұмыртқа басу — құстардың мекиенінің, кейде қоразының өз денелерінің қызуымен жұмыртқаларын басып балапан шығаруы.
Жұмыртқа басу үшін көптеген құстардың бауырындағы мамық түгі түсіп, оның орны тақырланады, бұл басу дағы делінеді
## Дереккөздер |
## Шегіршін
Шегіршін (Ulmus) — шегіршіндер тұқымдасына жататын, жапырақтары маусым сайын жаңарып тұратын сүректі өсімдіктердің бір туысы. Шегіршіннің 30 шақты түрі бар, олардың КСРО жерінде 12 түрі өседі. Бұлардың ішіндегі көрнектілері: шөл шегіршін (Ulmus pinnatoramosa) — мұның қасиеті — шөлге төзімді; бал шегіршін (Ulmus effusa) — ірі ағаш, жапырақтары шықпастан бұрын — сәуір және май айларында гүлдейді, ерте бастан нектарын, гүл тозаңын және желімін беретін өсімдік болғандықтан бал шегіршін баларасы омартасының айналасына көбірек егіледі. Мүның ұзындығы 20—30 метрден асатын үлкен ағаш, 400 жылға дейін өеіп тұрады. Құм шегіршін.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
## Шегіршін
Шегіршін (Ulmus) — шегіршіндер тұқымдасына жататын, жапырақтары маусым сайын жаңарып тұратын сүректі өсімдіктердің бір туысы. Шегіршіннің 30 шақты түрі бар, олардың КСРО жерінде 12 түрі өседі. Бұлардың ішіндегі көрнектілері: шөл шегіршін (Ulmus pinnatoramosa) — мұның қасиеті — шөлге төзімді; бал шегіршін (Ulmus effusa) — ірі ағаш, жапырақтары шықпастан бұрын — сәуір және май айларында гүлдейді, ерте бастан нектарын, гүл тозаңын және желімін беретін өсімдік болғандықтан бал шегіршін баларасы омартасының айналасына көбірек егіледі. Мүның ұзындығы 20—30 метрден асатын үлкен ағаш, 400 жылға дейін өеіп тұрады. Құм шегіршін.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Үйір — жылқы тобы.
Бұл топқа саны әр түрлі жылқы топталып, бие үйірі, қысырақ үйірі, айғыр үйірі деп аталады. Бие үйірі жасына, жынысына қарай буаз биелер, құлынды биелер болып бөлінеді. Бие үйірі 100 — 150 биеден, қысырақ үйірі 140 — 160 қысырақтан құралады. Үйірдегі жылқы саны ең көп дегенде 250-ден аспау керек. Одан көбейсе жаю, суару қиындайды. Үйірде жас, кәрі, ауру, арық және өте семіз жылқыларды бірге ұстауға болмайды. Шағылысу кезінде әр айғырға жеке үйір белгілеу керек. Жас айғырға 15 — 20 бие, сақа айғырға 20 — 30 биеден үйір құрайды. Олар екі апта бойы үйірін меңгеріп, басқа айғырды жолатпағанша бақылауда болады. Үйірге салынатын айғыр мал дәрігерлік тексеруден өтіп, зоотехникалық талаптарға сай іріктеліп алынады. Айғырды үйірге салу кезінде жылқылардың өнімділік қасиеттері, тұқымдық ерекшеліктері мен шығу тегі және алдағы уақыттағы асылдандыру-сұрыптау жұмыстарының бағыты, т.б. ескеріледі. Кейбір шаруашылықта көктемнен күзге дейін жеке байтал үйірі құралып, оған күйлеген байталдарды шашау шығармай ие болу үшін азбан айғыр немесе ақта ат қосылады.
## Дереккөздер |
Қоян беде (лат. Coronilla) — бұршақтар тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы.
Қоян беде біржылдық және көпжылдық шөп болып та, сонымен қатар бұта түрінде де өседі. Жапырақтары — парсыз қауырсынкүрделі. Мұның белгілі түрлері — 20 шақты, онан КСРО жерінде өсетіндері — 9. Бұлардың ішінен біздегі көп кездесетін ала қоян беде (С. varia) — ақ күлгін түсті гүлі бар, улы өсімдік. Көк күйінде оны мал жемейді. Басқа өсімдікке араласқан шөбінің жылқыдан басқа малға зарары жоқ.
## Дереккөздер |
Жыңғылбас (лат. Cynosurus) – астық тұқымдасына жататын біржылдық және көпжылдық өсімдіктердің бір туысы. Жыңғылбастың бес түрі бар, олардың КСРО-да өсетіндері: елеген (С. еlеgans) —1 біржылдық шөптесін өсімдік; бұл таулы жердегі аршалардың арасында өседі; кәдімгі жыңғылбас (С. cristatus) — көпжылдық шөптесін өсімдік, мұны малдың кай-қайсылары болса да сүйсініп жейді, гектарынан 20 ц шөп, 2—3 ц тұқым алынады; тікенді жыңғылбас (С. есһіnatus) — біржылдық шөптесін өсімдік, бұл Қырым мен Кавказда өседі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Жалдас құмайлар (Sarcorhamphus) — американ құмайларының тұқымдасына жататын күндізгі жыртқыш құстардың бір тобы. Жалдас құмайдың денесі ұзын, бүйірі қысыңқы, тұмсығы имек, аяғы мен саусақтары салалы, құйрығы мен қанаттары да ұзын; басы мен мойны тықыр болады. Бұл топқа жататын құмайлардың өкілі — кондор.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Қазжуа (лат. Gagea) – лалагүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдіктердің бір туысы. Жіңішке таспа тәрізді жапырағы, сары немесе сарғыш жасыл гүлдері болады, көктемнің басында өсіп, көп ұзамай қурап қалады. Көктемде мұны мал сүйсініп жейді (көбінесе қой мен сиыр). Қазжуаның 100 шақты түрі бар. Негізгі түрлері: ауған қазжуасы (G. afghanica) — бойы 10—30 см, бұл көбінесе Түркменстанның құмдауыт жерінде өседі. Мал мұны, әсіресе, көктемнің аяғында өте сүйсініп жейді. Сары қазжуа (G. lutea) — сабағының ұзындығы 10—30 см; бұл Ресейдің европалық бөлігінің, Кавказдың, Сибирьдің, Орта Азияның орманды, шілік бұталы жерлерінде өседі; мұны қой мен ешкі ғана жемейді. Пиязшық қазжуа (G. bulbifera) — мұның бойы 5—20 см, сабағы жіңішке; шар немесе жұмыртқа тәрізденген пиязшығы бар өсімдік. Малдың қай түлігі болса да жақсы жейді. Кіші қазжуа (G. minima) — сабағының ұзындығы 8—18 см шөптесін өсімдік. Бұталардыц арасында, өзектерде, көлеңкелеу теріскей беткейлерде өседі. Мұны әсіресе көктем кезінде қой, ешкі, сиыр жақсы жейді, түйе жемейді. Аласа қазжуа (G. pustilla) — бойы 5—12 см болатын майда өсімдік, түйеден басқа малдың барлығы да мұны көктемде жақсы жейді. Әсіресе асыранды қаздың сүйкімді жемі. Тор қазжуа (G. reticulata) — көбінесе Кавказ бен Қырымның даласында өседі; қой мен ешкі жейді.
## Тағы қараңыз
Қызыл кітапқа тіркелген өсімдіктер
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Cұр жыландылар (лат. Viperidae) - жыландар түқымдасы. Миоценнің бірінші кезеңінен белгілі.
## Сипаттама
Денесі салыстырмалы толық, әр түрлі бояулы, ұзындығы 2 м-ге дейін. Басы үшбұрышты немесе трапеция тәрізді, кеудесінен немесе көкірегінен жақсы шектелген. Қарашығы тік, жағының алдыңғы жағында 1-2 үлкенулы, 3-5 кішіріктеутістері бар.
## Қоректенуі
Ұсақ омыртқалылармен қоректенеді.
## Кобеюі
Көп сұр жыландылар, жұмыртқадан тірі тушылар, ал кейбіреулері жұмыртқа салады.
## Азу тістері
Барлық сұр жыландардың азу тістері деп аталатын ұзын, қозғалмалы бос тістері болады. Азу тістерінің ұзын болғандығы соншалық, оларды қолданбайтын кезде ауыздарының үстіне бүгіп қояды.
## Кейбір түрлері
* Әбжыландар (Vipera) — мұның 22-23 түрі бар, олардан КСРО жерінде кездесетіндері 6; әбжыланға жататын негізгі түрлер:Кәдімгі әбжылан (V. berus) — ұзындығы 75 см, түсі сұр, кейде қоңырлау, арқасында иректелген жолағы болады. Түсі көбінесе қарасұр болып келетін ұрғашысы күзде 5—18 баланы тірі туады. Бұлардың үлкендері ұсақ кеміргіштермен, бақалармен, кесірткілермен, балалары насекомдармен қоректенеді.Дала әбжыланы (V. ursini) — тұрқы қысқа болады, көбінесе Европаның далаларында, Қазақстанның шөлейт жерлері мен Кавказдың және Тян-Шаньнің тауларында болады. Дала әбжыланы кебінесе шегірткелермен, аздап кесірткілермен және тышқандармен қоректенеді.Кавказ әбжыланы (V. kaznakowi) — сарғылт тұсті келген арқасында иректеліп біткен ұзынынан ұзақ орналасқан қара жолағы болады. Бұл Кавказдың батыс жағында болады.Мүйізді әбжылан (V. ammodytes) — денесінің сыртындағы қабыршақтары кен тәрізденіп бітеді, тұмсығының ұшында мүйізденіп біткен өскіншесі болады. Бұл көбінесе Балқан жарты аралында, Кіші Азияда, Сирияда және Закавказьеде болады.Радде әбжыланы (V. raddei) — ұзындығы 1 м-дей, арқасының ұзына бойын бойлап біткен қызыл күрең дақтары болады, түсі қара сұр. Радде әбжыланы көбінесе Арменияның және оған шектесіп жатқан Түркия мен Иранның жерлерінде болады.Гюрза (V. lebetina) — әбжыландардың ішіндегі ең ірісі және өте улысы. Денесінің ұзындығы 1,5 м дей, жуан, құйрығы қысқа, басы қабысыңқы келеді. Бұл кебінесе Солтүстік Африкада, Кіші Азияда, Иракта, Аравияда, Иранда, Афганистанда, Пакистанда, Солтүстік-Батыс Үндістанда, Закавказьеде (Абхазиядан басқа), Орта Азиядағы республикалардың оңтүстігіндегі аудандардың жерлерінде болады. Гюрза ұсақ аңдармен, құстармен, кесірткілермен қоректенеді. Гюрза шақса адамды да, жан-жануарларды да өлтіреді.Дабойа (V. russelli) — ұзындығы 120—150 см, бұл кебінесе Үндістан мен Цейлонның жерінде болатын аса қауыпты әбжыландардың бір түрі.
* Кәдімгі әбжылан (V. berus) — ұзындығы 75 см, түсі сұр, кейде қоңырлау, арқасында иректелген жолағы болады. Түсі көбінесе қарасұр болып келетін ұрғашысы күзде 5—18 баланы тірі туады. Бұлардың үлкендері ұсақ кеміргіштермен, бақалармен, кесірткілермен, балалары насекомдармен қоректенеді.
* Дала әбжыланы (V. ursini) — тұрқы қысқа болады, көбінесе Европаның далаларында, Қазақстанның шөлейт жерлері мен Кавказдың және Тян-Шаньнің тауларында болады. Дала әбжыланы кебінесе шегірткелермен, аздап кесірткілермен және тышқандармен қоректенеді.
* Кавказ әбжыланы (V. kaznakowi) — сарғылт тұсті келген арқасында иректеліп біткен ұзынынан ұзақ орналасқан қара жолағы болады. Бұл Кавказдың батыс жағында болады.
* Мүйізді әбжылан (V. ammodytes) — денесінің сыртындағы қабыршақтары кен тәрізденіп бітеді, тұмсығының ұшында мүйізденіп біткен өскіншесі болады. Бұл көбінесе Балқан жарты аралында, Кіші Азияда, Сирияда және Закавказьеде болады.
* Радде әбжыланы (V. raddei) — ұзындығы 1 м-дей, арқасының ұзына бойын бойлап біткен қызыл күрең дақтары болады, түсі қара сұр. Радде әбжыланы көбінесе Арменияның және оған шектесіп жатқан Түркия мен Иранның жерлерінде болады.
* Гюрза (V. lebetina) — әбжыландардың ішіндегі ең ірісі және өте улысы. Денесінің ұзындығы 1,5 м дей, жуан, құйрығы қысқа, басы қабысыңқы келеді. Бұл кебінесе Солтүстік Африкада, Кіші Азияда, Иракта, Аравияда, Иранда, Афганистанда, Пакистанда, Солтүстік-Батыс Үндістанда, Закавказьеде (Абхазиядан басқа), Орта Азиядағы республикалардың оңтүстігіндегі аудандардың жерлерінде болады. Гюрза ұсақ аңдармен, құстармен, кесірткілермен қоректенеді. Гюрза шақса адамды да, жан-жануарларды да өлтіреді.
* Дабойа (V. russelli) — ұзындығы 120—150 см, бұл кебінесе Үндістан мен Цейлонның жерінде болатын аса қауыпты әбжыландардың бір түрі.
* Африка сұр жыландары (Bitis) — мұның 8 түрі бар, бұлар жуан, өте улы келеді, бірақ анда-санда болмаса көп шақпайды.
* Эфалар (Echis) туысы Африканың, Азияның оңтүстік-батысындағы және оңтүстігіндегі шөлейт далаларда кездеседі, мұның 8-9 түрі бар, олардың бірі Түрікменстанның, Өзбекстанның оңтүстігіндегі және Тәжікстанның жерлерінде болады.
* Бақа випер (Causus) — Сахараның оңтүстігінде, Африкада болады, 6 түрі бар. Бұлардың ұзындығы 50 см дей болады; өте улы жыландардың қатарына қосылмайды; көбінесе көлбақа және құрбақалармен қоректенеді.
## Медицинада
Кәдімгі сұр жыландар туысының 11 түрі бар, осылардың алты түрі ТМД-да кездеседі. Қарасұр жылан немесе көлбар жылан, кәдімгі сұр жылан, мұрынды сұр жылан және азиаттық сұр жылан кездеседі. Жыланның шақканы, адам өміріне қауіпті. Жыланның шағуынан адамдардың өлімі 1%-не дейін жетеді. Уды медицинада жыландардың шағуына қарсы сарысу әзірлеуге және басқа мақсаттарда қолданады. Сұр жыландар Қызыл кітабқа енгізілген. ХТҚО, Кавказдың, мұрындық және азиаттық сұр жыландар КСРО Қызыл кітабына енгізілген.
## Дереккөздер |
Ерінгүлділер (лат. Lamiáceae), немесе Тауқалақайгүлділер (лат. Labiátae) Қосжарнақтылар класының тұқымдасы, тұқымдасқа 250-дей тегі және 7850-дей өсімдіктер кіреді, оның арасында кең таралған: жалбыз, сәлбен, жаужапырақ, тасшөп, киікоты, т.б. түрлер кіреді. Қазақстан аумағында олардың 234 түрі бар.
## Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің ортақ белгілері
Тауқалақайдың гүл құрылысына зер сала қарайтын болсақ, гүлдердің әрқайсысы аузын аңқайта ашқандағы көрінісі жоғары және төменгі ерінді еске түсіреді. Гүлдің 5 күлтесі жіңішкерт бітіседі де түтікше құрайды. Біріккен 2 жоғары күлте - жоғары ерін тәрізді, ал біріккен 3 күлте төменгі ерін тәрізді болып көрінеді. Тауқалақайгүлділер сондықтан ерінгүлділер деп аталады. Гүлдің мұндай құбылысы - осы тұқымдастағы өсімдіктердің барлығына тән ерекшелік.
Ерінгүлділер тұқымдасы - жапырақтары қарама-қарсы орналасатын шөптекті өсімдіктер. Олардың бөбешік жапырақтары болмайды. Тропиктік Оңтүстік Америкада бұталы, шала бұталы, кейде аласа ағаш түрінде, өрмелегіш түрлері өседі. Бұлардың сабағы 4 қырлы. Аталығының саны 2,4. Аналығы әдетте 2 жеміс жапырақты болып келеді. Жоғары жатынды. Жемісі - сүйекті жеміс немесе бір-бір тұқымнан төртке бөлінетін жаңғақша. Гүл формуласы: Т(5)С(2+3)А4Ж(2).
Гүлшетен, лаванда, молдавандық жыланбас, көкжалбыз және басқа өсімдіктер парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Өте хош иісті.
## Кермек жалбыз
Қазақстанда жалбыздың 10 түрі бар. Олар суармалы жерлерде, бұлақ, өзен, көл маңында, арықты бойлай өседі. Шалғындықта, тоғайда, таулы аймақта да өсетін жалбыз түрлерін кездестіруге болады. Солардың бірі - кермек жалбыз. Оны кейде бұрыш жалбыз деп те атайды. Кермек жалбыз - биіктігі 30-120 см шамасындағы көпжылдық шөптектес өсімдік. Оның тармақталған тамырсабағы көлбей өседі. Жапырақтары жұмыртқа тәрізді, бір ұшы сүйірлеу болады. Өзіне ғана тән хош иісі бар. Гүлдері ұсақ, түсі - бозғылт күлгін немесе қызғылтым, шоғырланып орналасады. Өркендердің ұшында масақ тәрізді гүлшоғыр түзіледі. Гүл шірнелігінде тәтті тірне жиналады.
Кермек жалбыз - маңызды дәрілік өсімдік. Оның жапырақтарында 3%-ға дейін, гүлшоғырларында 6%-ға дейін эфир майы болады. Жалбыз майы ауырсынуды басатын дәрі ретінде пайдаланылады. Бас сақиналы, асқазан, тыныс жолдарының ауруларын емдеуге таптырмайтын дәрі. Дәрілерге, парфюмерия бұйымдарына хош иіс беру үшін өте пайдалы. Соңғы кезде Ресей кермек жалбызды қолда өсіре бастады. Кермек жалбыздың бір гектарынан 18-25 ц түсім алуға болатыны анықталды.
Кермек жалбыз - ылғал, жарық, топырақ құнарлылығын талап ететін өсімдік. Оны тамыреабақ кесінділерінен көбейтеді. Өсімдіктің қаулап өсуі үшін орташа тәулікте 18-220С температура қажет. Температура бұдан жоғарылап кетсе, жалбыздың өсуіне кедергі жасайды. Тамырсабақты ерте көктемде егеді. Ол үшін жыртылған жердің тереңдігі 8-10 см болуы шарт. Жалбыздың түсімін гүлдеу кезінде жинайды. Өсімдік сабақтарын жасыл күйінде орып алып, май алады. Дәріханаға қажетті жапырақтар бөлігін кептіріп, кепкен жапырақтарды бастырады.
## Көкжалбыз
Еріндігүлділерде халық медицинасы мен медицинада дәрі ретінде пайдаланылатын өсімдік көп. Солардың бірі - көкжалбыз. Ол - биіктігі 1 метрге дейін жететін, жапырақтары ірі, сабағы тармақталған шөптектес өсімдік. Гүлдері төбе жапырақтардың қолтығында масақ тәрізді топтасып өседі. Тостағаншасы үлпілдек түкті, күлтесі - ақ немесе қызғылт түсті, ерін тәрізді. Аталығы - 4. Жемісі -жаңғақша. Маусымнан тамызға дейін гүлдейді. Халық медицинасында тынысалу, асқорыту мүшелері талаураған кезде пайдаланады.
## Кәдімгі жебір
Қазақстанда киікшөп деп аталатын кәдімгі жебірдің отаны - Жерорта теңізі. Ол - хош иісті, бұтағы тармақталған көпжылдық бұта. Гүлдері жапырақ қолтығында шоғырланып өседі. Гүлінің екі ерінді, бес тісшелі тостағаншасы болады. Жемісі - 4 жаңғақша. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Кәдімгі жебір - дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Сондықтан халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы болғандықтан, тіс пастасына, тазартқыш сабынға қосады.
## Сәлбен
Сәлбен (шалфей) ерінгүлділер тұқымдастарының ең көп тараған түрі. Олардың 700-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда сәлбен туыстастардың 8 түрі бар. Сәлбен қоңыржай, субтропиктік және тропиктік аймақтарда көп тараған. Олардың дәрілік, эфир майы алынатын және сәндік түрлері бар. Сәлбенді халық «тіршілік шөбі» деп те атайды. Халықтық медицинада оның жапырағы ойық жаралы емдеуге қолданылады. Тұқымынан алынған тұнба бала көтеруге себепші болады деген ұғымдар болған. Сәлбен қазіргі медицинада да дәрілік өсімдік болып саналады. Жұпарлық сәлбен - эфир майы өндірілетін өсімдік. Жылтыр сәлбен, қызыл сәлбен, айқарылма сәлбен сәндік мақсатта қолданылады. Сәлбен - балды өсімдік. Гүл формуласы: Т(5)К(2+3)А2Ж(2).
Қырынан қарағанда гүлі аузын ашқан адамның кескінін бейнелейтін, үстіңгі 2 күлтесі - жоғары ерінді, астыңғы 3 күлтесі төменгі ерінді еске түсіретін өсімдіктер ерінгүлділер тұқымдасына топтастырылған. Бұлардың жапырақтары қарама-қарсы орналасады. Жапырағында бөбешік жапырақ болмайды. Ерінгүлділер - бұталы, шөптекті өсімдік. Сабағы - төрт қырлы.
## Таралуы
Қазақстанда ерінгүлді өсімдіктердің жебір туыстыларынан - 27, жыланбас туыстыларынан - 22, көкжалбыз туыстыларынан 16 түр белгілі. Бұлар хош иісті болғандықтан, парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Ежелгі Мысырда жебірмен мәйіт бальзамдалған. Сан алуан эфир жайы көп мөлшерде хош иісті лаванда, гүлшетен, молдавандық жыланбастан алынады. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатайдың альпілік белдеулерінде өсетін аталықты жыланбастың жер бетіндегі бөліктерінде 0,4%-ға дейін эфир майы болады. Ол - бал жинағыш өсімдік. Ерінгүлділер ағашы тек тропикте өседі. «Жарғақты хиптис» деп аталатын бразилиялық түрі ағаш тәрізді ерінгүлділердің ең биігі. Оның биіктігі 12-15 метрге жетелі. Ал өзге ерінгүлді ағаштардың биіктігі 5 метрден аспайды. Ерінгүлді лиана аз мөлшерде тропиктік аймақта кездеседі. Оған америкалық салазария туысын, кейбір томағашөп түрлерін және гавайлық стеночипа туысын жатқызуға болады.
## Қолданылуы
Ерінгүлділердің әр түрлі эфир майын көп мөлшерде өндіруде маңызы зор. Олардың көпшілігі медицинада дәрі-дәрмекке пайдаланылады. Мәселен, дәрілік жөтелшөп. Халықтық медицинада демікпені, асқорыту мүшелерінің талаурауын емдеуге және жүйкені тыныштандыруға пайдаланылады. Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің тағамға пайдаланылатын да түрлері (кәдімгі жұпаргүл) бар.
## Дереккөздер |
Солтүстік өрігі — И. В. Мичурин мұны 1901 жылы Козлов қаласындағы өзінің питомнигінде Воронеж өрігі сортынан өсірген, 1906 жылы одан алғаш жеміс алынған. Аязға төзімді болғандықтан И. В. Мичурин мұны Солтүстік өрігі деп атаған.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Бұйдакендір немесе Абутилон (лат. Abutilon) – құлқайырлар тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы. Жер жүзінде мұның 335-ке жуық түрі бар. Қазақстанда оның бір түрі — бұйда кендір өседі.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits