Datasets:

akylbekmaxutov
/

KK_calibration_dataset

Dataset card Data Studio Files Files and versions Community

Split (1)

train · 88.6k rows

text stringlengths 3 252k
Тұманбай Молдағалиев (20 наурыз 1935, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, "Жарсу" кеңшары - 10 қазан 2011, Алматы) — қазақтың біртуар ақыны. ## Қызмет жолы Шапырашты руынан шыққан. * 1956 жылы - Қазақтың Мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірді. * 1970-1973 жылдары "Пионер" журналында жұмыс іетеді. * 1970-1973 жылдары "Балдырған" журналының жауапты хатшысы болды. * 1973 жылдан "Жазушы" баспасы жанындағы Балалар жөне жастар әдебиетінің бас редакциясы мен "Жалын" альманағының бас редакторы. ## Шығармашылығы * Тұңғыш өлеңі "Украина қызына" 1954 жылы жарияланды. * Алғашқы өлеңдер жинағы "Студент дәптері" 1957 жылы жарық көрді. Тұманбай Молдағалиев нәзік сырлы, ойлы да отты жырлармен танылды. * "Кәмила" (1960) * "Көктем таңы" (1961) * "Алатау қызы" (1963) * "Ферюза туралы жыр" (1964) * "Зулайды күндер" (1965) * "Жүрегім менің сапарда" (1966) т. б. жинақтары шықты. * 1967 жылы жарық көрген "Жаңа дәптер" атты кітабы үшін Қазақстан комсомолы сыйлығының лауреаты атанды (1968). * "Ескерткіш" (1969) * "Шақырады жаз мені" (1970) * "Жүрек ояу қашанда" (1972) атты кітаптары да оқушылардың ілтипатына бөленді. * "Қош, көктем" атты таңдамалы өлеңдер кітабы (1971) * "Хаттар" атты поэмалар жинағы (1974) жарық көрді. * Т.Молдағалиевтің орыс тілінде "Я — сын Семиречья" (1962) * "Первая встреча" (1968) * "Новая тетрадь" (1969) атты өлеңдер жинақтары шықты. ## Музыка Тұманбай Молдағалиев көптеген ән мәтіндерінің авторы. * "Құстар қайтып барады", "Құстар әні" (музыкасы Н.Тілендиевтікі) * "Куә бол" (музыкасы Н. Тілендиевтікі) * "Бақыт құшағында" * "Әнім сен едің" (музыкасы Ш. Қалдаяқовтікі) * "Ертіс вальсі" (музыкасы Жамақаевтікі) * "Шақырады көктем" (муз. Ә.Бейсеуовтікі) атты әндерге жазылған өлеңдері халық арасында кең тараған. ## Аудармалары Ол Байрон, М. Ю. Лермонтов, Т.Г.Шевченко, О. Туманян, С. Капутикян, К. Ғұлам, X. Ғұлям, Р. Гамзатов, Ұйғын, Зулфия, Д. Жалсараев т.б. ақындардың шығармаларын қазақ тіліне аударды. ## Абай поэзиясы Молдағалиевтің Абай поэзиясының идеялық - көркемдік мазмұнын, сезім шынайылығын, тіл шұрайын сөз ететін «Ұрпаққа тілек» («Қазақстан пионері», 1971, 21 мамыр) атты мақаласы жарияланды. Абай рухына арнап «Қайда барсам алдымнан» («Семей таңы», 1983, 13 шілде), «Абай ағам бастаған» (Жалын, 1985, N95) және «Абай аға аулында» (топтама, Тынық мұхит дәптері, А., 1985) т. б. өлеңдер жазды. ## Марапаттары * «Жүректегі жазулар» өлеңдер жинағы үшін Қазақстан Республикасының Абай атындағы Мемлекттік сыйлығы * Халықаралық Физули сыйлығының лауреаты.\ ## Отбасы * Өмірлік серігі, жары - Қасымова Күлтай. * Ұлы - Дәурен (1966 жылы туған); қыздары - Зәуреш (1959 жылы туған), Жазира (1962 жылы туған), Жанна (1964 жылы туған). ## Дереккөздер
Арал қаласы — Қызылорда облысындағы аудан орталығы, қала, темір жол стансасы. Арал теңізінің солтүстік-шығысындағы Үлкен Сарышығанақ қолтығында, шөл белдемінде орналасқан. Тұрғыны 36 955 адам (2023). Іргесі 1905 ж. “Алтықұдық” деп аталған кішкене қыстақ негізінде қаланған. Кеңес өкіметі орнағаннан соң жұмысшы поселкесіне, кейін қалаға айналды. А-да балық аулау флотилиясы, балық өңдеу комбинаты, кеме жөндеу, шыны жасау, май з-ттары, тігін ф-касы жұмыс істеді. Сондай-ақ т.ж. көлігінің жұмысын қамтамасыз ету және тұрмыс қажетін өтеу кәсіпорындары, орта мектеп, мәдениет үйі, кинотеатр, өлкетану мұражайы, аудандық аурухана, санэпидстанса, газет баспаханасы, қонақ үй, мейрамхана, қоғамдық тамақтандыру мекемелері бар. А. арқылы Орынбор — Ташкент т.ж. мен Қызылорда — Ақтөбе автомобиль жолы өтеді. Қала тұрғындары елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. ## Тарихы Арал ауданы 1929 жылы құрылған. Алғашқы кезде оның құрамына Қамыстыбас және Арал болыстары кірді. 1938 жылғы 29 наурыздан бастап жұмысшы поселкесі қалаға айналды, яғни Арал поселкасы Арал қаласы болып аталды. Ауданның орталығы Арал қаласы. Ауданда 2008 жылғы 1 қаңтарға 72145 адам тұрады. Оның 30622-сі Арал қаласының тұрғындары. Территориясы 52,2 км². 1921 жылы қазан төңкерісінің көсемі В. И. Ленин (В. Ульянов) Поволжье мен Ресейдің орталық аудандарындағы құрғақшылыққа байланысты аштықтан зардап шеккен халыққа көмек көрсету жөнінде Арал балықшыларына әйгілі үндеу-хатын жолдап, көмек беруді сұраған. Аралдықтар бұл Үндеуге жауап ретінде Ресейге 14 вагон балық жіберген. Болшевиктер партиясының көсемі В.И.Ленин аралдықтардың бұл игі ісін зор бағалап, токарлық станок Арал балықшыларына сыйға тартқан. 1930 жылдары ауданда 17 балық колхозы, 5 балық заводы, 20-дан астам мал колхозы ұйымдасқан. Аудан халқы Ұлы Отан соғысы уақытында де өшпес ерлік, асқақ рухтың үлгісін көрсетті. Ауданнан соғысқа 11 мыңнан астам адам кетіп, оның 6038 елге оралмай, майдан даласында қалды. 2005 жылы Арал боздақтарының рухына арналып аудан орталығының орталық алаңында Тағзым алаңы орнатылды. Арал теңізі 1963 жылдардан бастап тартыла бастады. Арал теңізінің проблемасы жөнінде Алматы, Ташкент, Нөкіс, Қызылорда және Арал қалаларында мемлекетаралық деңгейде кеңестер өткізілді. Осының нәтижесінде құны 84,0 млн. АҚШ долларын құрайтын «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау» жобасы іске асып, жобаның І фазасы 2007 жылы аяқталды. Қазіргі таңда жобаның ІІ фазасының техникалық-экономикалық негіздемесі әзірленуде. Бүгінгі таңда ауданда 51 мектеп, 1 аудандық, 1 қалалық мәдениет үйлері, 4 ауылдық мәдениет үйі, 25 ауылдық клуб, 2 демалыс кешені, 6 халықтық ұжымдар, 32 көпшілік кітапхана, 1 аудандық, 1 жүйке аурулар, 1 өкпе аурулар аруханалары мен 1 перзентхана, 1 медициналық жедел жәрдем стансасы, 8 жанұялық дәрігерлік емхана, 5 ауылдық аурухана және 28 басқа да емдеу мекемелері халыққа қызмет жасайды. ## Географиясы ### Климаты ## Аралда туғандар Ауданнан екі Кеңес Одағының батыры, 16 Социалистік Еңбек Ері шыққан. Аты əлемге əйгілі суретші, жұмыстары Еуропа мен басқа елдердің, белгілі мұражайларында тұрған, Қазақстан Суретшілер Одағының, Қазақстан Қолөнершілер Одағының мүшесі, суретші-зергер Құлмамбетов Құдайберген Тағжанұлының туған жері. Сонымен қатар, Арал ауданында мемлекеттік қайраткер Шапақ Артықбаев, халық жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісов, жазушы-ақын Зейнолла Шүкіров, Қазақстан Республикасының тұңғыш Үкімет басшысы Ұзақбай Қараманов, ғалым-профессор Нажмадин Күнқожаев секілді бүкіл әлемге белгілі қайраткерлер дүниеге келген. ### Арал қаласының құрметті тұрғындары * Лев Рохлин 1947 жылы Арал қаласында туған . * Төлеген Медетбаев Арал қаласында туған. * Әбдіжәміл Нұрпейісов Арал қаласының тумасы болып табылады. * Зейнолла Шүкіров Арал ауданында туған. * 1951 жылы Аралсульфат елді-мекенінде Кеңес Одағы Батыры генерал Валерий Очиров туған. ## Табиғаты Арал теңізі – құмды, құрғақ климатты үстірт қыратқа орналасқан. Ол – ертедегі Сармат теңізінің бір бөлігі. Теңіздің 96 процентін су, 4 процентін жер құрайды. Арал жер шарының 60 градустық ендігінде орналасқан. Теңіз суы сағат тілі іспетті, оңнан солға қарай оралып ағады. Кайназой дәуірінің орта шенінде, яғни бұдан 21 млн 1200 жыл бұрын, Арал каспий теңізіне қосылып жатқан. Бұл байланыс 1573 жылға дейін созылған. ## Арал шежіресі Осы дәәуірдің 950 жылы Ибн-Рустемнің замандасы Масуди « Балық өзені келіп құятын Джейнухом (Амудария) Тармидь, Испиран сияқты бірнеше салаға бөлініп, бір тарауы Хорасанмен көп қамалға айырылатын Ховарезм (Қият) қаласының төменгі жағымен Джоуджания (көне Үргеніш) жиегінде тұрған көлге құяды» деп жазған. Ғалымның көл деп отырғаны қазіргі Арал теңізі. Бұдан 1800 жылдай бұрын өмір сүрген атақты грек оқымыстысы Кландин Птоломей өзінің «Алмагест» (Ұлы құрылыс) деген шығармасында жер шарының 27 бөліктен тұратын картасын жасаған. Оның 22-картасында Арал теңізі мен Каспий теңізі бейнеленген. Мұнда Зарафшан, Амудария (Оксус) өзендерінің Каспийге құйып жатқандығы көрсетілген. Бұдан 62 мың жыл бұрын Амудария Ферғананың сайы арқылы Тянь-Шань тауынан басталған. Осы кезде жиһанкез Марко Поло да бұған «Ион» деп ат берген. Ал, Сырдария (Яксарт) мен қазіргі Бұхара облысындағы Кулдик тауының шығысындағы сайдың ізімен аққан. Арал теңізінің терістік бетіндегі Саршығанақ, Ақеспе тұсынан 80м тереңдіктен Олигоцен уақытында өмір сүрген қызыл балықтың, ірі ұлудың, киттің омыртқа сүйектері тасқа айнала бастаған күйінде табылды. Бұл кезінде мұхитпен қосылып жатқандығын көрсетеді. Мезозой дәуірінде мұхит түбінде өмір сүрген фораменифер деген жәндіктің сыртқы қабыршағынан пайда болатын бор Арал теңізінің терістік жағындағы Ақкісіден табылып отыр. Б.з.б 138 жылы Қытай үкіметінің елшісі Чжан-Цянь өзінің жазбаларында «Кан-гюй мемлекеті жарлы, жиексіз үлкен теңіздің жағасында жатыр. Бұл терістік теңізі» деп жазған. Арал теңізі осы атауды иеленгенге дейін түрліше аталған. Оны саяхатшылардың еңбектерінен жиі кездестіреміз. Мысалы; 865 жылы Ибн-Хордарбек «Күрдер» көлі десе, 943 жылғы Масуди «Күрджани», 961 жылы Истахди «Казбин», 1339 жылы Хафизи «Абдуда», ХІІІ ғасырда Бекрон «Джент» көлі деп жазған. Бүгінгі Арал теңізі деген атау негізінен ХVІІ ғасырдан бергі жерде берілген. Сырдарияға дейін құятын өзендер жайлы бірінші толық мағлұматты 1664-1665 жылдары голландиялық Николай витсе жазған. Ол 1692 жылы жарыққа шыққан «Терістік және Түстік Татария» деген еңбегінде Валин (каспий) теңізінен Көк(Арал) теңізіне дейін 250км. Көк теңізге оңтүстіктен буен (Шу) өзені құйып жатады» деп жазған. Арал теңізін саяхатшылар әр ғасырда картаға түсірумен болған. Атап айтсақ, 1658 жылы ағылшын Дженкинсон, 1664 жылы голландиялық Николай витсен, 1723 жылы Далилия, 1734 жылы Крылов, 1741 жылы Муравин, 1834 жылы Левшин. Теңіз табиғатын зерттеуде капитан Бутаков пен ұлы кобзарь Шевченко да көп еңбек сіңірген. Бутаков бастаған экспедиция 1 ай бойы Райым қорғанында 2 кеме жасаған. Алғашқы кеменің капитаны Қаратеңіз морягі Мертового болды, екіншісінің құрамындағы 27 кісінің бірі – Тарас Шевченко. 1853 жылы Арал теңізінде тұңғыш рет пароход жүрді. Ол 1850 жылғы қазан айындағы патшалық Ресейдің заказы бойынша Швецияның Мотол қаласында 49 347 сомға жасалған. 1886 жылы Аралдың оңтүстік бетінде А.Никольскийдің, ал солтүстік жағындаакадемик Бергтің басқаруымен эксредиция ұйымдастырылып, балық байлығы жете зерттелді. Патшалық Ресей осы мол олжаны игеру мақсатында 1905 жылы темір жол құрылысын салды. Осыдан кейін Астраханьнан, Доннан, Қаратеңіз маңынан, Орталық ресейден жеке балық аулаушылар келе бастады. Лапшин, Риткин, Красильников, Макеев секілді саудагерлер ірі-ірі балық кәсіпшіліктерін ашып, «Хиуа» атты акционерлік қоғам құрды. 1913 жылы арал поселка атанған. Онда 1026 адам тұрған. Поволжье халқының басына ауыр күн туғанда В.И.Ленин 1921 жылы 7 қазанда: Арал балықшыларына хат жолдап, ашыққандарға көмек көрсетуін өтінген. Бөгендіктер телеграмманы алысымен 24 сағаттың ішінде 14 вагон балық жөнелтті Арал балық зерттеу станциясы 1920 жылдан жұмыс істей бастады 1925 жылы қазіргі Арал ауданында «Серіктестік» деген балық аулайтын ұйым құрылды. Ұйымның алтауы Арал жерінде, төртеуі Мойнақ маңында болды. 1928 жылы Арал теңізінің балықшыларының басын біріктіріп «Балықшылар одағы құрылды. Басқарма председателі болып патша заманында жер ауып келген Дон казагі Дубовик (1897-1945) сайланды. 1928 жылы Арал аудан орталығы болды. Сол жылы кеме жасау заводы салынды. 1930 жылы Қазақ ССС Жоғарғы Кеңесінің арнайы қаулысымен Арал қала аталды. 1930 жылдан бастап профессор М.И.Ильиннің басқаруымен Мойнақ пен Арал қаласында консерві заводы салына бастады. Ол жылына 6 миллионнан астам консерві шығарды. 1932 жылы Арал ауданында 173 тұз өндіретін трест ұйымдастырылды. Ол жыл сайын орта есеппен 262 мың тонна тұз өндірді. Аралда 1920 жылдан бері сульфат өндіріліп келді. 1940 жылы профессор Г.В.Никольский Арал теңізіндегі балықтардың түрі мен олардың қандай тереңдікте жүретіндігі жөнінде арнайы карта жасалды. Сол жоба бойынша бекіре, жайын, ақбалық, шортан, сазан, тісті, шабақ, алабұға, қаяз, табан, торта, айнакөз, шомая ауланды. Соғыс жалдарында Арал балықшылары 23 430 тонна сапалы балықты Отан қорғаушылар мен туысқан республикаларға жөнелтті. 1946 жылы Арал қаласында шыны заводы салынды. Кезінде Арал портының пароходствосы арқылы Түрікменстанға баратын жүктің 25 проценті, Өзбекстанға жеткізілетін заттың 70 проценті тасылған. 1946 жылғы мәлімет бойынша Арал қаласында қазақ, орыс, азербайжан, неміс, латыш, поляк, молдаван, қалмақ, чуваш секілді 33 ұлттың өкілі тұрған. 1960 жылға дейін Арал қаласынан Нүкіс, Мойнақ, Шаржауға жолаушылар таситын кемелер жүріп тұрған. 1970 жылға дейін Арал теңізінде балықтың 34 түрі есепке алынған. ## Қала суреттері * * * * * * * ## Дереккөздер
Әбу Жафар Ат-Туси, Әбу Жафар Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Хасан Әбу Бәкр Насреддин ат-Туси (18.2.1201, Орта Азияның Тус қаласы, — 25.6.1274, Бағдат) — математик, философ, астроном, әдебиет зерттеушісі. 1256 ж. Хулагу ханның ордасына келіп, оның ақылшысы болған. Әзірбайжандағы әйгілі Мараға обсерваториясының негізін қалаған. Осы обсерваторияның ғалымдары Әбу Жафар Ат-Тусидің басшылығымен “Зидж Елхани” деп аталатын астрономиялық еңбек жазды. Әбу Жафар Ат-Тусидің көрнекті математикалық еңбектерінің бірі “Толық төртбұрыш туралы трактат” деп аталады. Мұнда тригонометрия тұңғыш рет өз алдына дербес пән ретінде баяндалады. Ол “Евклидті баяндау” деп аталатын шығармасында евклидтік емес геометрияның даму тарихында үлкен орны бар жаңалықтар ашты. Әбу Жафар Ат-Туси Архимедтің “Шар және цилиндр туралы” т.б. еңбектеріне талдау жасап, оның идеяларын ілгері дамытты. Әбу Жафар Ат-Тусидің еңбектері орта ғасырларда-ақ Еуропада кеңінен мәлім болды. Сөйтіп ол математика мен астрономияның дамуына игілікті ықпал етті. Ол Кухстанды билеуші Исмаил әулетінің сұрануымен этикалық тақырыпта “Ахлақи Насыри” атты еңбек жазды. Оның Әбу Наср әл-Фараби мен Әбу Әли ибн Синаның ғылыми-философиялық еңбектеріне жазған түсініктері құнды дүние болып саналады. Әбу Жафар Ат-Тусидің “ Асас әл-иктибас” атты логикалық кітабының 10-тарауы мен “Мизан әл-ашар” атты еңбегі поэзияның мәні мен өлшемдері, ұйқасы туралы жазылған. Сондай-ақ осы кітапта ол Мұхаммед Садуллахтың “Мизан әл-афкар” (1883 ж. жарияланды) атты кітабына түсінік береді. Nasir al-Din al-Tusi(1201～1274) Толық аты: Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн ал-Хасан ат-Туси. оның аты тарихта бірнеше атпен сақталған, мысалға Хожа уи Туси, не Хожа Насир. Сурет:Al-tusi nasir 2.jpg Ол 1201 жылғы 18 ақпанда қазіргі Иранның Хорасан аймағына қарайтын Тус қаласында дүниеге келген. Ол туған кез моңғол империясының шарықтап дамып, бір елден кейін екінші елді жаулап ала бастаған кезіне тура келді. Ақыр түбінде моңғолдардың билігіне Қытайдан бастап шығыс Европаға дейінгі елдердің бәрі қарап болған кез еді. моңғол империясы қол астына кірген жердегі мәдени ошақтар мен ғылым ордаларының біразын қиратты, әсіресе, сол кездегі ислам әлемінің ғылым ордалары көп шығынға батқан кез еді.Ал Тусидың әкесі сол жердегі он екінші медресенің заң жөніндегі кеңесшісі болған. Он екінші медресе сол кездегі шиит мұсылмандарының діни оқуы мен уағыздарын жүргізетін маңызды орын болған. (al-tusi_nasir_4.jpg) Туси осы жерде діни сауатын ашып, өзінің нағашы ағасынан жаратылыстану бойынша көптеген дәрестер алады. Бұлардың ішінде логика, физика, метафизика және математикалар да болды, бірақ ерекше ден қойып үйренгені алгебра мен геометрия еді.1214 жылы Шыңғысхан жаулап алуының бағытын Қытайдан шығыс Европаға қарай бұрды да, сол кезде ислам әлемінде біраз кеңшілік болды, осыны жақсы пайдаланған Туси 13 жасқа келген шағында Тус қаласынан 75 км қашықтықтағы Нишапурге кетеді. Нишапур білім қуған жасқа шөлін басар бұлақ іспетті болды, қалада көптеген оқымыстылармен қатар көптеген материалдар, математикалық трактаттар молынан табылатын, осы жерден ол медицина, философия және математиканы беріле оқиды. Шығыстың атақты ғұламалары Әл-Фараби, Әл-Бируни, Әл-Хорезми, Омар Хайямның және басқа да даналардың шығармаларнан сусындайды.Оған математиканы Камал ал-Дин ибн Жүніс (атақты математик Шараф ал－Дин ал－Тусидің оқушысы) өтеді. Кейіннен 1256 жылдары ол Аламут қаласына келіп сол жерде ғылыммен және орда жұмысымен айналысады.Ол біраз шығарма жазған, бірақ, өмірінің көп бөлігін көшіп-қонумен өткізген ғұламаның бізге жеткен шығармасы аз, ең алғашқы трактаты 1232 жылы жазылған «Ахлақ-и насри» (Akhlaq-i nasiri), бұл трактатта математика, философия, логика мәселерімен қатар астрономия мәселелері де қаралған. Ғұлама 1274 жылы 26 маусымда Бағдатка жақын жердегі Кадимайн деген жерде қайтыс болды.Нәсір ад-Дин ат-Туси – Птолемей идеяларына қарсылық білдірген ғалымдардың бірі болды. Ол да басқалар секілді Птолемей көзқарастарының маңызды маңызды қателіктеріне көңіл бөлді. Нәсір ад-Дин ат-Туси Птолемейдің планеталар Жер құрылғысын айналады деген теориясын сұраққа алды. Тусидің көзқарасы Ислам әлемінде, әсіресе оның батысындағы Андалузияда басқа мұсылман ғалыммен расталды. Нәсір ад-Дин ат-Тусиден кейін басқа мұсылман ғалымдар, атап айтқанда Әбу Райхан Бируни, Ибн Хайсам және басқалар Птолемей көзқарастарын сынады. Теорияшылдардың көбісінің пікірінше, Кеплер мен Коперник өз жобаларын мұсылман ғалымдар, әсіресе Нәсір ад-Дин ат-Тусидің көзқарастарына сүйенген ## Дереккөздер
Балқаш – Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тұйық көл. Аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі үшінші орында, әлемдегі ең үлкен көлдер тізімінде 14-ші орында. Алматы, Жамбыл, Жетісу, Қарағанды облыстарының шегінде, Балқаш-Алакөл ойысында, теңіз деңгейінен 340 м биіктікте жатыр. Көлдің солтүстігінде кең Қазақтың ұсақ шоқысы, батысында Бетпақдала, ал оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмдары орналасқан. ## Атауы ### Этимология "Балқаш" топонимі, бір нұсқасы бойынша, татар, қазақ және алтай тілдеріндегі balkas сөзінен шыққан, ол "батпақты жер, соққылармен жабылған" немесе "батпақтағы соққылар"дегенді білдіреді. Қазақ тілінде "балқыту", "металды балқыту", "балқыту" дегенді білдіреді. "Балқудан" алынған Этимология академик Әлкей Марғұланның Балқаш бойынша экспедициясының археологиялық деректерімен энеолит және ерте қола дәуіріндегі ежелгі металлургияның ошағы ретінде, сондай-ақ "жарқырау", "күйдіру", "балқу"деген мағынаны білдіретін Blķ (үндіеуропалық Brķ) етістік праформасының бореалдық (ностратикалық) сипатымен расталады. ### Аңыз Көлдің шығу тегі туралы аңызға сәйкес, бай сиқыршы Балқаштың сұлу қызы немесе қызы болған. Оны үйлендіретін уақыт келгенде, Балқаш қызын тек ең бай, ең әдемі және ең мықты етіп беретінін мәлімдеді. Келген күйеу жігіттердің арасында керуендері қымбат тауарларға толы қытай императорының екі ұлы, жылқы табындары мен күмісі бар моңғол хан ұлдары және кілемдер мен піл сүйегінен жасалған бұйымдары бар жас Бұхара саудагерлері болды. Алайда, бақытты көргісі келетіндердің арасында болды және кедей шопан Каратал, ол бірден қалыңдыққа ұнады. Қаратал жеңімпаз атанған жарыстардан кейін Балқаш оны ашуланып қуып жіберді. Алайда немесе түнде ол туған үйінен қашып, зұлым әкесінен таңдалған адаммен бірге қашып кетті. Қызының қашқаны туралы білген Балқаш сүйіктілеріне ант берді және олар өз суларын таулардан тез алып жүретін екі өзенге айналды. Өзендер ешқашан қосылмауы үшін, Балқаш олардың арасына түсіп, көбік толқындарынан сұр көлге айналды. Сондай-ақ, атаудың шығу тегі туралы нұсқа бар Авеста Ворукаша (Вурукарта) және одан әрі Парсы Фаркаш, бұл атау Авестада айтылған. ## Тарихы Балқаш көлі туралы алғашқы тарихи-географиялық мәліметтер Орталық Азиямен байланыста болған қытайларда пайда болды, олар бұл аймақты басқалардан бұрын кездестіре алды. Ұлы қабырғаның батысындағы кеңістікті қытайлықтар "Си-Ю" (Батыс аймақ) деп атады және оның б.з. д. 126 жылы б. з. д. 607 жылы сол кезде Орта Азияда болған 44 мемлекеттің карталары жасалды, бірақ бұл сипаттамалар сақталмады. VIII ғасырдан бастап көлден Тянь-Шань тауларына дейінгі аумақ Жетісу (каз. Жетісу, қырғыз. Жеті суу), онда көшпелі (түріктер мен моңғолдар) және Орта Азияның отырықшы халықтарының мәдениеттері араласқан. Александр фон Гумбольдт Балқаш көлі қытайлықтарға "Си-Хай" деген атпен белгілі болды деп сенді (Батыс Теңізі; бұл атау 1855 жылғы атласқа ауыстырылды). Жоңғарлар көлге берген "Балқаш-Нор" (balas-nur — "Балқаш көлі") атауы Еуропа елшілерінің түсірілімі бойынша жасалған 1833 жылғы Юлий Клапроттың картасында көрсетілген. Өз қоныстарының батысындағы барлық географиялық нысандарды ақ түспен белгілеген түріктер мен моңғолдар оны "ақ-Денгиз" ("ақ теңіз") деп атады, ал олардың мемлекеттерінің шекаралары батысқа қарай жылжыған кезде көл "көк" (Шығыс) — "Кукча-Денгиз"болды. ### XVII-XIX ғасырлар Кітаптың екінші басылымында үлкен сызбаға (1627) көл жоқ, дегенмен Арал теңізі сияқты басқа ішкі су айдындары туралы ақпарат бар. 1695 жылы Тобыл картографы Семен Ремезов құрастырған "бүкіл сусыз және өтпейтін тас даланың жер сызбасы" деп аталатын картада Балқаш көлі "теңіз теңізі"деген атпен бар. Көл өте дәл белгіленбеген-батыстан Сырдария мен Амудария ағып, шығыстан 8 өзен ағып жатыр. Балқаштың орталығында үлкен таулы Коишор аралы белгіленген. Осы сәйкессіздіктерге қарамастан, авторлар ескі адамдар мен елшілердің сөздерінен сурет салу үшін үлкен жұмыс жасады. XVIII ғасырда " теңіз "бірнеше карталарда пайда болады: 1716 жылы швед офицері Ю.Г. Ренаттың картасында (көлдің сұлбасы шындыққа жақын болды), сондай-ақ капитан Филипп Страленберг құрастырған және 1730 жылы Стокгольмде жарияланған" Ұлы Татариядағы ресей картасында". 1756 жылы Жоңғар хандығы құлағаннан кейін геодезистер Батыс Қытайға керуендермен жіберіле бастады, ал ХІХ ғасырдың басында Жоңғарияның бірнеше сұрақ карталары болды, бірақ Балқаш маңы мен көлдің өзі туралы сенімді ақпарат болған жоқ. 1834 жылы астроном В. Ф. Федоров Балқаш көлінің нақты орнын анықтап, оның жағалауын ішінара түсірді, ал 1837-1843 жылдар аралығында көл аймағына бірнеше экспедициялар жасалды, оның жағалаулары зерттелді және Зайсан көліндегі балық аулаумен салыстырғанда қызыл балықтың жоқтығын және аулаудың маңыздылығын көрсететін балық аулау сынағы жүргізілді. 1851-1852 жылдардағы Экспедиция көлдің тереңдігін және оны тасымалдау мүмкіндігін зерттеді. Қытай Цин әулеті кезінде (1644-1911) көл Қытай мемлекетінің солтүстік шекарасы болған, бірақ 1864 жылы Солтүстік-батыс шекарасы бойынша орыс-қытай келісіміне сәйкес Балқаш және оған іргелес аумақтар Ресей империясына өтті. 1850-1860 жылдары Балқаш ойпаты мен Іле өзенінің бассейнін қазақ ғалымы Ш. Ш. Уәлиханов зерттеп, Балқаш пен Алакөл ойпаттарының шығу тегі мен тарихи қалыптасуының ұқсастығын атап өтті. ### XX ғасыр Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Лев Семенович Берг үлкен үлес қосты. 1900-1906 жылдары Ресей Географиялық қоғамының Түркістан бөлімі оған Арал теңізін географиялық-гидрологиялық зерттеуді тапсырды. Осы экспедиция барысында 1903-1904 жылдары ол, басқалармен қатар, Балқаштың, төменгі ағыс ауданының немесе көлге іргелес жатқан облыстардың жағалауларына аспаптық түсірілім жүргізді. Сонымен қатар, Берг көлдің өзін және оның Арал теңізімен байланысын зерттеп, Балқаштың Арал-Каспий бассейнінің сыртында жатқанын және олардың геологиялық өткенде қосылмағанын дәлелдеді. Лев Семенович Берг Балқаш көлін зерттегенде, ол кеуіп кетпейді және ондағы су тұщы деген қорытындыға келді. Зерттеуші "Балқаш бір кездері толығымен құрғап, кейіннен қайтадан суға толды, содан бері ол әлі тұздануға үлгермеді"деп мәлімдеді. Осы нәтижелерден және көл фаунасының кедейлігінен су қоймасының жастығы туралы қорытынды жасалды. Балқаш көлі бассейнінің егжей-тегжейлі физика-географиялық сипаттамасын 1910 жылы Б. Ф. Меферт орындады. Ол Балқаштың солтүстігінде орналасқан Мойынты, Жамшы және Тоқрау өзен жүйелерін зерттеп, жер жамылғысын лесс тәрізді типке жатқызды. Меферт Солтүстік Балқаш геологиялық құрылымы бойынша ежелгі палеозойға жатады деп есептеді. Сонымен қатар, ол Балқаштағы су деңгейі қазіргі деңгейден 30 метр жоғары болған кезде көл шығысқа қарай орналасқан Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдерімен жалғасты деген ой айтты. Кеңес заманында Орталық Азия көлдерін зерттеуді мемлекеттік гидрологиялық институт жүргізді. Тұз және химия өнеркәсібі, сондай-ақ бальнеология қажеттіліктері үшін минералды көлдерді зерттеудің физика-химиялық бағытына ерекше назар аударылды. ## Көлдің шығу тегі Балқаш неоген-төрттік дәуірде Тұран тақтасының ақырын иілуінен пайда болған және кейіннен құмды өзен шөгінділерімен толтырылған кең Балқаш-Алакөл ойпатының ең терең бөлігінде жатыр. Бассейн Жоңғар Алатауының ақаулар жүйесіне кіреді, онда Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдері (Жоңғар қақпасының артында) орналасқан. Бұл көлдер бір кездері бүкіл Балқаш-Алакөл ойпатын алып жатқан, бірақ Арал-Каспий бассейнімен қосылмаған ежелгі Ханқай теңізінің қалдықтары болып табылады. ## Жер бедері Балқаш көлінің ауданы шамамен 16,4 мың км2 (2000 жыл) құрайды, бұл оны толығымен Қазақстан аумағында орналасқан көлдердің ішіндегі ең ірісі етеді. Балқаш теңіз деңгейінен шамамен 340 м биіктікте жатыр және жарты ай тәрізді. Оның ұзындығы шамамен 600 км, ені шығыс бөлігінде 9-19 км-ден батыста 74 км-ге дейін өзгереді. Жағалау сызығының ұзындығы 2385 км. көлдің ортасында орналасқан Сарыесік түбегі оны гидрографиялық тұрғыдан екі түрлі бөлікке бөледі. Батыс бөлігі салыстырмалы түрде таяз және тұщы, ал шығысы тереңірек және тұзды суға ие. Түбек құрған Ұзынарал бұғазы арқылы ені 3,5 км су батыс бөлігінен шығысын толықтырады. Бұғаздың тереңдігі шамамен 6 м. Көл бассейні бірнеше ұсақ ойпаттардан тұрады. Балқаштың батыс бөлігінде тереңдігі 7-11 м дейінгі екі ойпат бар-олардың бірі Батыс жағалауынан Тасарал аралынан Қоржынтібек мүйісіне дейін созылып, екіншісі батыс Балқаштың ең терең жері болып табылатын Бертіс шығанағынан оңтүстікке қарай созылып жатыр. Шығыс Балқаш ойпатының тереңдігі 16 м — ге жетеді, бүкіл шығыс бөлігінің ең үлкен тереңдігі-27 м. Көлдің орташа тереңдігі 5,8 м, судың жалпы көлемі шамамен 112 км3. Балқаштың батыс және солтүстік жағалаулары биік (20-30 м) және тасты, палеозой жыныстарынан (порфирлер, туфтар, граниттер, тақтатастар, әктастар) тұрады және ежелгі террассалардың іздері бар. Мұнда Балқаш кен ауданы жатыр. Қарашаған шығанағынан өзен атырауына дейінгі Оңтүстік жағалаулар немесе төмен (1-2 м) және құмды, мезгіл-мезгіл жоғары суға батып кетеді (соның салдарынан көптеген таяз көлдер бар), кейбір жерлерде биіктігі 5-10 м жағалаудағы төбелер кездеседі. Жағалау сызығы өте бұралған және көптеген шығанақтар мен шығанақтармен бөлінген. Батыс бөлігінің ірі шығанақтары: Сарышаған, Қашқантениз, Қарақамыс, Шемпек (көлдің оңтүстік аяғы), Балақашқан және Ахметсу. Шығыс бөлігінде Гузкөл, Балықтыкөл, Кукун және Қарашығанкөл шығанақтары, сондай-ақ Байғабыл, Балай, Шаукар, Кентүбек және Қоржынтүбек түбектері орналасқан. ### Аралдары Көлдің батыс бөлігінде Басарал және Тасарал (ең ірі), сондай-ақ Ортаарал, Аякарал және Олжабекарал көлдеріндегі үлкен аралдар орналасқан. Шығыс бөлігінде Озарал, Ултаракты және Қоржын аралдары, Сондай-ақ Алғазы аралы орналасқан. Көлде жалпы ауданы 66 км2 болатын 43 арал бар, бірақ су деңгейінің төмендеуімен жаңа аралдар пайда болып, бұрыннан бар аралдар көбейіп келеді. Барлығы 43 арал. ## Жағрапиясы Ауданы құбылмалы: 17 – 22 мың км², ұзындығы 600 км-ден астам, ені шығыс бөлігінде 9 – 19 км, батыс бөлігінде 74 км-ге жетеді. Суының көлемі шамамен 100 – 110 км3. Су жиналатын алабы 500 мың км²-ге жуық. Орташа тереңдігі 6 м, ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігіне Іле (жер бетімен келетін судың 78,2%-ын береді), шығыс бөлігіне Қаратал (15,1%), Лепсі (5,4%), Ақсу (0,43%) өзендері құяды. Солтүстіктен ағатын Аягөз, Бақанас, Тоқырау, Жәмші, Мойынты, т.б. өзендер әдетте көлге жетпей сарқылады. Көлдің солтүстік жағалауы Сарыарқаның ұсақ шоқылы тау сілемдерімен ұштасып жатқандықтан, биік жарқабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғамен тілімденген, ал оңтүстік жағалауы – суы біртіндеп тартылған кезде жиналған шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлдің көптеген шығанақ, қойнаулары бар, аралдары аз, үлкендері: Басарал, Тасарал. Батыс бөлігі (оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай) * Бастықбек * Орман, Талдыарал, Кіші Талдыарал * Көкімбайарал, Көкомбай аралы (ж), Киши-карал * Олжабекарал, Острава Тоғұртас * Басарал, Ортаарал және Аякарал аралдары * Тайсойған * Мыңарал Аралдары * Аузарал, Атарал, Тахтаарал * Тасарал аралы * Жасыл * Қаз * Бағыршық * Ұлтарақты, Қоржын * Кушиган * Алгаздар * Шайтанарал Аралдары * Сарындоғал * Шайтанарал * Қасқыр * Қашқынтөбе * Байқадамарал * Бестобе * Бозарал * Живгу Шығыс бөлігі (батыстан шығысқа қарай) * Ұзынарал * Шығанақтар мен шығанақтар * Ақжайдақ * Батыс бөлігі * Айрық Шығанағы * Шемпек Шығанағы * Сарышаған Шығанағы * Ақкір * Кашкантениз * Қарақамыс * Бертіс * Балақашқан * Ахметсу * Ақкір * Жетіарал * Балақашқан * Семизкөл * Шығыс бөлігі * Ақжайдақ * Асабайкөл * Майқамыс * Сарымсақты * Күзкөл * Балықтыкөл * Ақтас * Құқан * Құмарыл * Карашиган * Қаракөл * Шомышкөл * Тузкөл * Борла Түбектер * Көлді екіге бөлетін Сарысық және Ұзынарал Сарысық бұғазы, тағы бір атауы Ұзынарал * Қараағаш түбегі Батыс бөлігі * Кіші-Ақтүбек * Үлкен-Ақтөбе * Қараағаш * Тайсойған * Қоржынтүбек * Құмжота * Шұбартүбек * Аққұм құмды түбек * Бертис Шығыс бөлігі * Балайтүбек * Ұзынтүбек * Жылтын * Жетімтүбек * Шаукар * Байғабыл * Кентүбек * Қоржынтөбе * Көктөбе (түбек) Бұғаздар * Шомышкөл * Ұзынарал ## Көл бассейні Балқаш-Алакөл бассейнінің ауданы 512 мың км2, ал оның су бойынша орташа жылдық жиынтық жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Тек Балқаш көлінің су жинау бассейнінің ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік — батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% — ы Балқаш көліне тиесілі, өзен ағысы жылына 12,3 км3 құрайды (БСЭ деректері бойынша-жылына 23 км3 шамасында). Немесе көлдің батыс бөлігіне құятын көлге барлық су ағынының 73-80% құрайды. Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық өзгеруіне әкеледі — тау мұздықтарының еру кезеңі маусым-шілде айларында болады. Өзен саласы-Саласы болмайды, өзен алабы-Ертіске қосылу құйылысына дейінгі (Жоғарғы) Обь. Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары көлге жиналған судың бір бөлігін береді. Өзеннің жоғарғы ағысында, Бақанас ауылының маңында немесе оң жағында құрғақ Бақанас арнасы — ежелгі тармақтардың бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды. Көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды, сонымен қатар көл жер асты суларымен қоректенеді. Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені Балқаш көлінің екінші маңызды саласы болып табылады. Көлдің шығыс бөлігін 1950 жылдарға дейін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жете алмайды. Өткен жылдары жауын-шашын мол жылдары көлдің солтүстік бөлігіне Мойынты, Күдері, Тоқрау және Бақанас өзендері де құйылып, Қазақ ұсақ шоқыларынан бастау алған. Олардың барлығы негізінен қармен қоректенеді, сондықтан мамыр айында таяз және кебеді. Көлдің батыс және шығыс бөліктерінің салаларындағы жылдық айырмашылық 1,15 км3 құрайды. Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді ауытқуларға және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 м, минималды мәндер V-X ғасырларда болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырларда байқалды. ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, ХІХ ғасырдың аяғында, сондай-ақ 1930-1940 жылдары көл 15,5—16,3 мың км2-ге дейін қысқарды. Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі қабаты 15 730 км2, ал көлемі 82,7 км3 болды. 2000 жылдардың басында көл экономикалық мақсатта оған құятын өзендердің бұрылуына байланысты төмендеу сатысында болды. Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай СЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтыру кезінде Балқаштың су балансы бұзылып, су сапасының нашарлауына әкелді, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде. 1970 жылдан 1987 жылға дейін су деңгейі 2,2 м — ге, ал көлемі 30 км3-ке төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни көлдің экожүйесіне бір бағытта антропогендік және табиғи факторлар әсер етеді. Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөліктің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ мұндай жоспарларды жүзеге асыру елдегі экономикалық жағдайға байланысты мүмкін болмады. Көлдің су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен 340,65 метр) 1987 жылы Қапшағай су қоймасын толтыру аяқталғаннан кейін тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында деңгейдің 342,5 метрге дейін көтерілуі байқалды, оны кейбір мамандар соңғы жылдары жауған жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырды. ### Судың құрамы Балқаш көлі жартылай тұщы көлдерге жатады - Судың химиялық құрамы су айдынының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлдің батыс бөлігінің суы тұщы (минералдануы 0,74 г/л) және бұлыңғыр (мөлдірлігі — 1 м), ауыз су мен өнеркәсіптік жабдықтау үшін қолданылады. Шығыс бөлігінде тұздылық (3,5-тен 6 г/л-ге дейін) және мөлдірлік (5,5 м) көп. Балқаш бойынша жалпы орташа минералдану-2,94 г/л. көпжылдық (1931-1970) Балқаштағы тұздардың орташа тұнбасы 7,53 млн тоннаны құрайды, көлде еріген тұздың қоры — шамамен 312 млн тоннаны құрайды. Батыс бөлігіндегі су сарғыш-сұр реңкке ие, ал шығыста түс көкшілден Изумруд көкке дейін өзгереді, бұл Спутниктік суреттерде байқалады. ## Климаты Көл аймағындағы Климат шөлді. Шілденің орташа максималды температурасы шамамен 30 °C, қаңтар-шамамен -9 °C. Жауын-шашын жылына орта есеппен 131 мм түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55-60% құрайды. Желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 4,5 — 4,8 м/с құрайды, көлдің батыс бөлігінде Солтүстік желдер басым, ал шығыс бөлігінде Солтүстік — шығыс желдер басым. Жел көлде қатты толқуды тудырады (толқын биіктігі 2-3,5 м жетуі мүмкін), батыс бөлігінде сағат тілімен бағытталған тұрақты айналмалы ағын бар. Күн шуақты күндер саны жылына 110-130, энергетикалық жарықтандыру-күніне м2 үшін 15,9 МДж. Балқаш жылы, жақсы жылытылатын көлдердің қатарына жатады. Көл бетіндегі судың температурасы желтоқсанда 0 °C-тан шілдеде 28 °C-қа дейін өзгереді. Көлдің батыс бөлігінің орташа жылдық температурасы 10 °C, шығысы 9 °C. көл жыл сайын қатып қалады және мұз әдетте қарашадан сәуірдің басына дейін созылады, шығыс бөлігінен мұздану 10-15 күнге кешіктіріледі. Көл шөл және шөлейт климаттық белдеуде орналасқан. Қаңтардағы орташа температура –15 – 170С, шілденің орташа температурасы 240С. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 120 мм. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55 – 66%, желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,5 – 4,8 м/с. Жел көлдің батыс бөлігінде көбінесе, солтүстіктен, шығысында – солтүстік-шығыстан соғады. Осы себепті көлде үнемі күшті толқын болады. Жаздағы булану ауа райына байланысты 950 мм-ден 1200 мм-ге дейін ауытқиды. Көл беті көбіне қарашаның аяғында қатып, сәуірдің ортасында мұзы ериді. Мұздың қалыңдығы кей жылдары 150 см-ге жетеді. Таудағы мұздықтар еріген кезде (маусым – шілде) су деңгейі біраз көтеріледі. Көп жылдық су деңгейі тербелісінің мөлшері үш метрден асады. 20 ғасырда Балқаш көлінің деңгейі 1908 және 1961 жылы көтеріліп, 1946 және 1987 жылы төмендегені байқалды. 1970 жылдан бері Іле өзені бойында Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты көлдің табиғи гидрологиялық режимі көп өзгеріске ұшырады. Балқаш – жартылай тұщы көл. Суының химиялық құрамы көл алабының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлге сұғына еніп жатқан Сарыесік түбегі Балқашты екіге бөледі, гидрологиялық және гидрохимиялық жағынан бір-бірінен өзгеше батыс және шығыс бөліктері ені 3,5 км болатын Ұзынарал бұғазымен жалғасады. Судың минералдылығы мен тұздылығы бұл екі бөлікте екі түрлі. Көлге ағып келетін судың негізін Іле өзені құрайтындықтан, батыс бөлігінің суы тұщы (0,5 – 1 г/л), түсі сарғылт-сары, лайлы. Шығыс бөлігінің суы тұздылау (5 – 6 г/л), түсі көгілдір, ашық көк. ## Жануарлар және өсімдіктер әлемі Көл жағасында тораңғы (тоғай ормандарының бөлігі ретінде) және тал өседі, дәнді дақылдардан — қарапайым қамыс (Phragmites australis), Оңтүстік мысыққұйрық (Typha angustata) және қамыстың бірнеше түрі — приморский (Schoenoplectus littoralis), көл (S. lacustris) және эндемикалық түр қазақстандық қамыс (scirpus kasachstanicus). Су астында урутидің екі түрі өседі-масақ (Myriophyllum spicatum) және бұралған (M. verticillatum), рдесттің бірнеше түрі: жылтыр (Potamogeton lucens), тесілген жапырақ (P. perfoliatus), бұйра (P. crispus), тарақ (P. pectinatus) және ірі жемісті (P. macrocarpus); кәдімгі пемфигус (Utricularia vulgaris), қара-жасыл мүйізтұмсық (Ceratophyllum demersum), сондай-ақ екі түрі бар наядтар (теңіз және кіші). 1985 жылы концентрациясы 1,127 г/л болатын Фитопланктон балдырлардың көптеген түрлерімен ұсынылған. Көлдің фаунасы өте бай болды, бірақ 1970 жылдардан бастап судың сапасының нашарлауына байланысты биоәртүрлілік төмендей бастады. Осы уақытқа дейін бентос моллюскалармен, шаян тәрізділердің личинкаларымен, су жәндіктерімен ұсынылған. Қоңырау масалары мен кішкентай қылшық құрттар да ұсынылған. Зоопланктон (концентрациясы 1,87 г/л, 1985), әсіресе батыс бөлігінде де мол болды. Көлде балықтың 20 — ға жуық түрі болған, олардың 6-ы туған-Іле (Schizothorax pseudoksaiensis) және Балқаш (S. аргентатус) маринки, балқаш алабұғасы (Perca schrenkii), дақты (Nemachilus strauchi) және бір түсті губач (N. labiatus) және Балқаш минно (Phoxinus poljakowi), ал қалғандары енгізілген: тұқы, тікенек, Шығыс қарақұйрық (Abramis brama orientalis), Арал мүйізі (Barbus brachycephalus), Сібір шыршасы, тұқы, Лин, Уолли, сом, осман, күміс крестьян тұқы және басқалар. Негізгі балық аулау балықтары тұқы, көксерке, көкбауыр және қарақұйрық болды. Көлдің оңтүстік жағалауында, әсіресе Дельта аймағында мол өскен қамыс құстар мен жануарлар үшін тамаша баспана болды. Қапшағай су қоймасынан төмен гидрологиялық режимнің өзгеруі Атыраудың деградациясына әкелді немесе-1970 жылдан бастап оның ауданы 3046 км2-ден 1876 км2 — ге дейін қысқарды, нәтижесінде сулы-батпақты жерлер мен тоғай ормандары-құстар мен жануарлардың мекендейтін жерлері қысқарды. Жерді игеру, пестицидтерді қолдану, мал жаю және Қамысты кесу де бассейннің биоәртүрлілігіне әсер етті. Омыртқалы жануарлардың 342 түрінің 22-сі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. ХХ ғасырдың ортасына дейін Дельта ормандарында Тұран жолбарысы болды, ол сол жерде өмір сүрген қабандармен қоректенді. Төменгі ағысында немесе 1940 жылдары А.А. Слудскийдің күшімен Канададан әкелінген ондатра бейімделді. Крахмалға бай мысыққұйрық тамыры ол үшін жақсы тағамға айналды, бірақ соңғы жылдары Қапшағайдан төгілу нәтижесінде пайда болатын тұрақты қысқы су тасқынына және мускраттың тіршілік ету ортасы жойылып, оның балық аулау толығымен тоқтатылды, ол бұрын жылына 1 миллион жануарға жетті. Балқаш үлкен корморанттардың, шаяндардың, қырғауылдардың, бүркіттердің және ақ құтандардың ауқымына жатады. Құстардың 120 түрінің 1 -сі Қызыл кітапқа енген, оның ішінде қызғылт және бұйра пеликандар, қасықтар, аққулар және ақ құйрықты бүркіт. ## Қалалар және экономика 2005 жылы Балқаш бассейнінде 3,3 млн адам, оның ішінде Қазақстанның ірі қаласы-Алматы қаласының тұрғындары тұрды. Көл жағасындағы ең үлкен елді мекен-80 мың тұрғыны бар Балқаш қаласы. Қала көлдің солтүстік жағалауында орналасқан, оның қала құраушы кәсіпорны Балқаш тау-кен металлургия комбинаты болып табылады. 1928-1930 жылдары ашылған ірі мыс кен орны Қоңырат және Саяқ сияқты көлдің солтүстігіндегі елді мекендерде игерілуде. Көлдің батыс жағалауымен Бішкектен Қарағандыға дейінгі М36 автомагистралінің учаскесі өтеді, онда Гүлшат, Балқаш-9, Сарышаған және Приозерск елді мекендері орналасқан. Батыс жағалаудың оңтүстік бөлігінде үлкен, Мыңарал және Шығанақ ауылдары орналасқан. Көлдің батыс жағалауында Приозерск қаласының маңында кеңес заманында салынған бірнеше әскери нысандар орналасқан. Балқаш-9 әскери қалашығында "Дарьял-У", "Днепр" және "Днестр"зымырандық шабуыл туралы ескерту жүйесінің радиолокациялық станциялары орналасқан. Сарышаған кентінің батысында зымыранға қарсы қорғаныс полигоны, ал оңтүстігінде Қашқантениз шығанағының жанында Терра-3 лазерлік қаруды сынау полигоны орналасқан. Көлдің оңтүстік жағалауы іс жүзінде қоныстанбаған. Сағасында күйген ауылы, ал Қаратал сағасында Көпбірліккөл ауылы орналасқан. Көлдің шығыс шетіне жақын жерде Аягөз мен Талдықорған арасындағы Түркістан-Сібір магистралінің учаскесі өтеді. Темір жол мен Лепсі өзенінің қиылысында аттас ауыл орналасқан. ### Балық аулау Фаунаның салыстырмалы кедейлігіне қарамастан, Балқаш көлінің экономикалық маңыздылығы 1930 жылдары басталған балық аулау мен балық өсіруге негізделген. 1952 жылы жылдық аулау 20 мың тоннаны құрады, 1960 жылдары жылына 30 мың тоннаға дейін балық өндірілді, оның ішінде бағалы тұқымдардың 70%-ы. Алайда, 1990 - шы жылдары өндіріс жылына 6,6 мың тоннаға дейін төмендеді, оның ішінде құнды тұқымдар — тек 49 пайыз. Балық аулау қарқынының төмендеуі қазіргі уақытта балық ресурстарын молайту және олардың түрлік құрамы бойынша бағдарламалардың болмауына, сондай-ақ браконьерліктің кең таралуына байланысты. ### Энергетикалық жобалар 1970 жылы Іле өзенінде қуаттылығы 364 МВт Қапшағай ГЭС салынды, бұл өзеннің гидроэнергетикалық әлеуетін пайдалануға, сондай-ақ қалыптасқан Қапшағай су қоймасынан суаруға су алуға мүмкіндік берді. Су ресурстары немесе аймақтың егістік жерлерінің 40% - ы бөлінген мақта өсіру үшін жоғарғы ағысында (СУАР аумағында) қарқынды пайдаланылуда. Қазіргі уақытта Қапшағайдан 23 км төмен немесе одан төмен қосымша контр-реттеуші бөгет құру жобасы бар. Қуаттылығы 49,5 МВт Кербұлақ ГЭС Қазақстанның оңтүстік бөлігін электр энергиясымен қамтамасыз ету проблемаларын ішінара шешуге көмектеседі және Іле өзенінің су ағыны деңгейінің күнделікті және апта сайынғы ауытқулары үшін буфер ретінде қызмет ететін болады.Олар КСРО кезінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігін энергиямен жабдықтау мәселесін шешуге тырысты: Балқаш көлінің жағасында электр станциясын салу жоспары жасалды. 1979 жылы Оңтүстік Қазақстан ГРЭС құрылысы үшін алаң таңдалып, Үлкен кенті құрылды, алайда біраз уақыттан кейін жұмыстар тоқтатылды. 1997 жылы В. С. Школьниктің ұсынысы бойынша алаңды АЭС салу үшін пайдалану туралы шешім қабылданды, бірақ экологтар мен ел тұрғындарының наразылықтары жоспарларды қайта қарауға мәжбүр етті, ал 2008 жылдың соңында Үкімет Балқаш ЖЭС салу туралы шешім қабылдады. ### Кеме қатынасы Балқаш көлі, Іле өзенінің төменгі ағысы және Қапшағай су қоймасы (Қонаев қаласының Борохудзир айлағы) бойынша тұрақты кеме қатынасы жүзеге асырылады. Негізгі айлақтар: Бурылбайтал, Бурлитөбе. Флот негізінен балық аулау және тасымалдау, сондай-ақ минералды-құрылыс жүктері мен мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау үшін қолданылады. Су жолдарының жалпы ұзындығы-978 км, навигация ұзақтығы — 210 күн. Балқаш көлінде, басқа бассейндердегідей, қаржыландырудың жетіспеушілігінен қазіргі уақытта жер қазу және түбін тереңдету жұмыстары барынша азайтылды, бұл көптеген учаскелерде ірі тоннажды флотты пайдалануға мүмкіндік бермейді. Балқаш көлінде кеме қатынасы 1931 жылы ұйымдастырылды-Балқаш қаласына екі пароход пен үш баржа әкелінді. 1996 жылы көл арқылы 120 мың тоннаға дейін минералды-құрылыс жүктері, 45 мың тонна балық өнімдері, 20 мың тонна бақша дақылдары және 3,5 мың адам жолаушылар тасымалданған, бірақ 2004 жылға қарай көлем 1 мың адамға және 43 мың тонна балық өнімдеріне дейін қысқарды. 2004 жылы Іле-Балқаш бассейнінде барлығы 87 кеме пайдаланылды, оның ішінде 7 жолаушы, 14 жүк баржасы және 15 буксир. 2012 жылға қарай Іле-Балқаш бассейнінде тасымалданатын құрылыс материалдарының көлемі 233 мың тоннаға, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдері — 550 мың тоннадан кем емес, ал балық өнімдері — 53 мың тоннадан кем емес болады деп болжануда. Сондай-ақ, экологиялық туризмнің дамуы Балқаш көлі бойынша жолаушылар тасымалының өсуіне алып келеді, оның көлемі жылына 6 мың адамға дейін жетеді деп күтілуде. 2012 жылға қарай кенді су көлігімен тасымалдау көлемі жылына кемінде 3500 мың тонна болады деп күтілуде. ### Туризм Балқаш көлінде демалудың танымал түрлері - жағажай туризмі және су спорты: желкенді спорт, байдарка мен каноэде есу, спорттық балық аулау. Көлдің рекреациялық әлеуеті және айналадағы көрікті жерлер (Бектау-Ата шатқалы, тоғай ормандары) көптеген туристерді тартады, бірнеше пансионаттар бар. Көлді сақтау қозғалысы аясында түрлі спорттық шаралар өткізіледі. ## Балқаш экологиясы Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңт.-шығыс аймағында ХХ ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп — Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өз. арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экол. тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін. Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км3 су қорының 11,9 км3-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км3 су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысатын. * 1970-1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағыны 14,9 км3-ден 11,8 км3-ге кеміді, яғни, көл жылына шамамен 3,0 км3 су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлш. жылына 7,0—8,0 км3-ке дейін өсті, оның 6,5 км3 суы егін суаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км3-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абс. биікт. 340,54 м болды. * 1908-1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығы (9,2 см/жыл) көл деңгейінің құлдырау жылдамдығына (15,6 см/жыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 2/3 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығыны 1600 — 1800 м3/с-тен 700—800 м3/с-ке дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағыны жылдам өзгеретін (0—1000 м3/с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. * 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өз-нің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалған Іле ғана қалды. Су шығынының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына симай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңт. жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлш. 17—18 мың тоннадан 10 — 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мыс., бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын, көксерке, т.б. құрады. * 1970 жылдан бері аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы кездеспейтін болды. * 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдылығы күрт өсті. Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкірт оксидтерінің мөлшері көбейді. Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералд. 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың еріп, ұсақтануына әкелді. * 1974 жылдан бері Іле Алатауындағы аум. 1 км²-ден астам 86 ірі мұздықтың 6-уы ғана қалды. * 1980-1990 жылдары Іле — Балқаш табиғи-шаруашылық жүйелеріне кешенді ғыл. зерттеулер жүргізіліп, олардың қорытындысы бойынша берілген ұсыныстарға сәйкес, Қапшағай бөгенінің деңгейі 10 м-ге төмендетілді, сөйтіп көлемі 2 есеге (28 км3-дің орнына 14,5 км3) кеміді де, жер суаруға алынатын су мөлшерінің өсуі тоқтатылды. Осы шаралар Балқаш көлінің деңгейін тұрақтандырғанмен, су сапасы жылдан-жылға нашарлады. Сыртқы себеп — Балқаш алабындағы су қорының жартысына жуығы Қытай мемлекетінің аумағында қалыптасады. Бұл — халықаралық деңгейде реттелетін мәселе. ### Қытайдың әсері Ластанған сулар Балқашқа тек тау — кен комбинатынан ғана емес, сонымен қатар Қытайдан да түседі-шекаралық пункттерде мыс пен басқа заттардың қатты асып кетуі тіркеледі, судың ластанудың V класы бар. Қытай аумағында Іле өзенінің бассейнінен жылына 14,5 км3 су іріктеліп алынады және 3,6 есе ұлғайту жоспарлануда, қоршаудың ағымдағы өсу қарқыны жылына 0,5—1-ден 2-4 км3-ке дейін (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы халқының белсенді өсуіне байланысты). Сарапшылардың пікірінше, Тянь-Шаньдағы мұздық ағынының ұлғаюына қарамастан, қоршау нормаларының 10% - ға артуы апатқа әкеледі-Балқаш екі су айдынына бөлініп, кейіннен шығыс бөлігі кебуі мүмкін. Қазақстанның ҚХР-мен су қатынастары 2001 жылғы 12 қыркүйекте қол қойылған "Қазақстан Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасындағы Трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім"шеңберінде реттеледі. 2007 жылы Қазақстан Балқашқа өзендер ағынының көлеміне айырбас ретінде Қытайға 10 жылдық азық-түлік жеткізуге жеңілдікті келісімшарт ұсынды, алайда қытай оны қабылдамады. ## Балқаш көлі қазақ әдебиетінде және музыкасында 1948 жылы Қасым Аманжолов Балқашқа арналған шағын өлеңін жазады. 1970 жылдардың соңында ақын Қадыр Мырза Әлі Балқашта болып, бірнеше өлеңін осы өңірге арнайды: Көгерт деп мекен-жайын әр атаның,Туған жер өзендерін таратады.Жамырап жүгіреді, Балқаш, сағанАягөз, Ақсу, Лепсі, Қараталың.Сенбеймін бар дегенге дала мұндай,Жал құмдар осы өлкенің қабағындай.Өзіңе құйған соң да ағады ІлеАйналған пластинка табағындай.Емізіп атамекен топырағын,Еңіске ентелейді нөпір ағын.Жете алмай бірақ саған әлі армандаАрқадан шыққан Жәмші, Тоқырау... Өмірқұл Айниязовтың «Жетісу — жер жәннәты» әнінің қайырмасында көлдің бірегейлігі айтылады: Балқашым менің,Көк айна көлім,Бесік боп тербет мені.Қымбат қой бағаң,Жетпейді сағанБар байлық жер-көктегі. Күй өнерінің хас шебері, халық әртісі Мағауия Хамзиннің туындылары арасында «Балқаш толқыны» деген күй де бар. Сазгер Еркеғали Рахмадиевтің «Балқаштағы кеш» атты хорға арналған поэмасы бар. ## Галерея * * * * * * * * * * * * * * ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Балқаш көлі және қаласы Мұрағатталған 29 қазанның 2020 жылы. — VisitKazakhstan.kz сайтында * Балқаш көлі жағажайлары — Qazaqstan 3D сайтында * Жер бетіндегі ең көне көл – Балқаш Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2020 жылы. — Kazakh-tv.kz сайтында * Балқаш көлінің физика-географиялық сипаттамасы
Махамбет ауданы — Атырау облысының орталық бөлігінде орналасқан аудан. Орталығы - Махамбет ауылы. Ауданға 9 ауылдық округ, 21 елді мекен қарайды. ## Жалпы сипаттамасы Аудан жері Атырау қаласының іргесінен басталып, солтүстікке қарай Жайық өзенінің екі жақ бетіне орналасқан. Батысында Исатай, солтүстігінде Индер, шығысында Мақат аудандарымен шектеседі. Аудан жері Каспий ойпатының орталық бөлігін алып жатыр. Жер бедері тегіс және теңіз деңгейінен 9 м-ден (солтүстігінде) 27 м-ге (оңтүстігінде) дейін төмен. Жайық өзенінің оң жағасымен Каспий теңізінің солтүстігіндегі жіңішке өңірді қызғылт қоңыр топырақты, басым бөлігін сортаңды сұр топырақты және Жамансор деп аталатын сор жерлер алып жатыр. ## Тарихы 1920 жылдың 21 шілде сінде Орал революциялық Комитеті Президиумының шешімімен Гурьев уезі болыстарының тізімі бекітілді. Осы бекітілген шешімдегі 20 болыстың бірі болып Жаманқала болысы да Гурьев уезі құрамына енгізілді. 1920 жылдың 4 қаңтарында Жаманқалада Кеңес өкіметі орнады. Сол жылы Гурьев уезінде 23 болыс қараған. 1923 жылы 28 маусымда болыстарды ірілендіру жүргізіліп, Гурьев уезінде 11 болыс қалды. Жаманқала болысы Зеленый болысымен бірге Қызылқоға болысына қосылады. 1920 жылдың 5-6 қаңтар күндері Сарайшық, Новобогат селоларында, сол қаңтар айында Редут, Сорочинко, Кандаур, №8, №13 сияқты ауылдарда селолық кеңестер құрылды. Гурьев уезі бойынша 23 болыстық кеңестер құрылған болса, оның үшеуі Есбол, Самар, Редут қазіргі Махамбет ауданы көлемінде болды. Редут болыстық Кеңесі әуелі 1920 жылдың 30 қаңтар күні 4-армияның өкілі Черечиннің қатысуымен сайланып, орталығы Сарайшық болып белгіленіпті. Есбол болыстық Кеңесі Жайықтың сол жақ бетіндегі жоғарыдан бастап №13 ауылға дейінгі елді қамту негізінде құрылған. Самар болыстық Кеңесінде Бесарал, Таңқы, Сарайшық, Жалғансай, Бақсай, Жаманқала кеңестері қарайды. Сол жылғы 17 қыркүйекте Редут, Сарайшық, Жалғансай, Жаманқала т.б жерлерден балықшылардың шағын артельдері ашылған. Қазақ атқару комитетінің 1928 жылғы 17 қаңтардағы VІ шақырылған 11-ші сессиясының қаулысымен Гурьев округі құрылып, оның құрамына алты аудан- Жаманқала, Есбол, Доссор, Жилкоса, Қызылқоға, Теңіз аудандары енгізілді. Сонымен Жаманқала ауданы Тополи болысының Харкин, Краснояр Советінсіз Редут болысының Сорочинко, Сарайшық, Редут, Кандаур селолық Советтерінен, Қарасамар болысының 7-ші ауылдық Кеңесінен құрылды. Мінеки Махамбет ауданының тарихы осыдан басталады. Орталығы болып Яманка ауылы белгіленген. Аудан құрылған жылы 2 пошта-телефон бөлімшесі, 3 клуб, 4 медпункт, 14 бірінші басқышты мектеп, 1 жеті жылдық мектеп болған. Бүкілодақтық Орталық Комитеті1930 жылы 23 шілдесіндегі қаулысымен округтерді жойып, аудандарды ірілендіру жүргізілді. Есбол, Новобогат және Жаманқала аудандары бірігіп, Гурьев ауданын құрады. 1930 жылдың 17 желтоқсаны мен 1933 жылдың 1 шілдесі аралығында Гурьев ауданы Батыс Қазақстан облысына қараса, 1933 жылдың 1 шілдесінен құрамында 4 ауданы бар Гурьев округі қайта құрылды. Қазақстан Орталық Атқару Комитеті алқасының 1938 жылғы 4 ақпандағы қаулысымен Гурьев округі жойылып, Гурьев облысы құрылды.Оның әкімшілік жер аумағы Гурьев облысының атқару комитетінің шешімімен бекітілді. Сонымен 1938 жылдың 15 қаңтарында құрылған Гурьев облысының құрамында Бақсай, Есбол, Жилкоса, Мақат, Маңғыстау, Теңіз аудандары енгізілді. Екінші рет құрылған Бақсай ауданы бұл жолы Жайық өзенінің екі бетіндегі ауылдарды қамтитын болды. Яғни ауданға Гурьев ауданынан Жаманқала, Жалғансай, Редут, Сарайшық, Сорочинко, Қызыл Жұлдыз, Алға, Тегісшіл, Еңбекшіл, Жаңа шаруа, Жаңа тұрмыс, Бақсай, Манаш, Жанбай, Таңдай селолық және ауылдық Кеңестері, Есбол ауданынан Топайлы, Зеленый, Карманов, Қазбек, Құмшығанақ, Қарашығанақ, Қызылүй, Жаңа күш, Есбол, Дуаберген, Кетешағыл ауылдық және селолық Кеңестерінің жері қарайтын болды. Аудан орталығы болып Яманка поселкесі белгіленген. 1939 жылы Новобогат ауданының құрылуына байланысты Бақсай ауданынан Бегайдар, Жамбыл, Жамбай, Кетешағыл, Манаш, Новобогат ауылдық Кеңестері бөлініп шықты. 1963 жылдың 2 қаңтарында Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Президиумның Жарлығымен Есбол және Бақсай аудандары біріктіріліп, олардың негізінде Махамбет ауданы құрылды. Қазақ КСР Жоғары Кеңесі Президиумының 15 маусым 1963 жылғы Жарлығымен бұрынғы Яманка поселкесі Махамбет болып өзгертілді. 1963 жылғы 3 қарашада Гурьев облысының атқару және партия комитеттері бюросының қаулысымен Балықшы өнеркәсіптік ауданының таратуына байланысты ол аудандағы ауылдық және селолық Кеңестер Махамбет ауданына берілді. ## Климаты Климаты тым континенттік. Ауаның орташа температурасы қаңтарда -10оС, шілдеде 25оС. Кейде қыста температура -38оС-қа дейін төмендейді, ал жазда 45оС-қа дейін көтеріледі.Жылдық жауын-шашынның мөлшері 100-150 мм. ## Әкімшілік бөлінісі Аудандағы 21 елді мекен 9 ауылдық округке біріктірілген: ## Ірі елді мекендері ## Әкімдері * Жанай Беркалиев 1994 * Ұзаққали Елеубаев 1994-2003 * Рысқали Сисатов 2003-2010 * Өмірзақ Зинуллин 2010-2012 * Ерлан Жаңабаев 2012-2015 * Әлібек Нәутиев 2015-2016 * Әлимұхаммед Құттымұратұлы 2016-2017 * Сырым Рысқалиев 2017-2018 * Жәрдемғали Ахметов 2018-2021 * Ринат Джанглишов 2021-2022 * Қайрат Нұрлыбаев 2022- ## Жер беті сулары Жер беті суларын Жайық өзенінің төменгі ағысы мен оның салалары (Бақсай, Бұғыл, Бағырлайсай, Ақсай және Ащысай) шығысында Қурайлы каналы, сондай ақ Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы көлдер құрайды. Олардың ең үлкені -Жалтыр көлі. ## Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі Далалық өңірде жусан, селеу, сораң, шағыр, қаңбақ, құмаршық, жүзгін, жыңғыл, сүттіген, қызылмия, құланқұйрық, адыраспан, алабота, изен т.б.өсімдіктер, өзен бойында қарағаш, терек, тал өседі. Жануарлар дүниесінен қасқыр, түлкі, қояндар, қарсақ, борсық, күзендер, қосаяқтар, сарышұнақтар, ала қарға, бүркіт, үкі, байғыз, бөктергі, суларында қаздар, үйрек, аққулар т.б.кездеседі. ## Халқы Тұрғыны 33 305 (2014) адам. Негізінен қазақтар тұрады 97,1%, орыстар 1,9%, корейтер 0,4%. Халқының көпшілігі Жайық өзені бойына орналасқан. ## Шаруашылығы Махамбет ауданы – аграрлы өңірлердің бірі. Аудан орталығының өзінде 30-дан астам шаруа қожалығы бар. Жылдан-жылға мұнда төрт түліктің саны көбейіп, өнімі молайып келеді. 2022 жылдың басында сиыр саны 3774, ұсақ жандық 9352, жылқы 1649, түйе саны 564-ке жетті. Сонымен қатар егіншілік те өркен жайған, шаруашылықтың саны 220-ға жуықтаса, егістік жер көлемі 7200 гектардан асқан. «Первомайский», «Атырау Агро өнімдері», «Қызанақ Агро» жəне «Темірлан Агро» серіктестіктері облысқа танымал. Көкөніс, бақша дақылдары өсірілетін алқаптың дені тиімділігі жоғары технология – тамшылатып суару əдісімен баптап-күтіледі. Дəстүрлі суландыру тəсілі негізінен екпелі мал азықтық дақылдарға ( жоңышқа, беде жəне жүгері) қолданылады. ## Әлеуметтік нысандары Ауданда 25 мектепке дейінгі мекемелер, 18 мектеп, Махамбет көпбейінді ауыл-шаруашылығы колледжі, 1 орталық аурухана, 1 өкпе аурулар ауруханасы, 6 ФАП, 2 ФП, 11 мәдениет үйі жұмыс істеуде. Аудан жерінен Атырау-Орал, Атырау-Индер, Махамбет-Аққыстау тас жолдары, Ресей және Кавказ бағыттарына қарай мұнай-газ құбырлары өтеді. ## Дереккөздер
Құрбан айт (Араб тілі: عيد الأضحى ‘Īd ul-’Aḍḥā, Урду тілі: بقرعید) – мұсылмандардың ең қасиетті мерекесі. Ол «ораза айттан» кейін 70 күннен соң басталып, 3 күнге созылады. Бұл күндер Ұлы Меккеге қажылықпен аяқталады. Айт күндері Аллаһқа арнап құрбандық шалады, мал сояды (жылқыдан басқа). Бұл мұсылмандардың негізгі міндеттерінің бірі. Әрбір мұсылман Аллах разылығы үшін мүмкіндігі болса құрбан шалады, мал сояды (жылқы малынан басқасын). Аллаһның бұйыруы бойынша бірінші құрбандық Ибрагим Пайғамбардың сүйікті баласы – Исмаил болуы керек болды. Не әкесі, не баласы қарсы болған жоқ. Аллаһ әкесі мен баласының өзіне берілгендігіне көз жеткізіп, оларды құрбандыққа шалған жұмақтан аспан түстес көк қошқарды түсіріп, оларға мейірім түсірді. Содан бері дәстүр жалғасын табуда. Оны орындау – әрбір мұсылманның міндеті. Құрбандыққа қой, ешкі, сиыр және түйе малын шалады. Басқа жануарлар қолданылмайды. Ауру, соқыр мал құрбандыққа шалынбайды. Мұсылмандар үшін Құрбан айттың бірінші күні маңызды болып саналады. Бұл күні мешіттерде айт намазы оқылады. Айттың осы бірінші күнінде адамдар бір-бірін құттықтап, бір-бірінің үйінен дастарқаннан дәм татады, бұл күні әр мұсылманның үйінде дастарқан жайылады. Құрбан айтта бауырсақ, шелпек пісіру, дастарқан мәзірін дайындау үшін жұмыстан сұрану керек еді. Құрбан айт күні ертерек тұрып, ғұсыл алып, таза киім киіп, хош иісті әтір сеуіп, көшеде жолыққан адамға ашық жүзбен қарау, құрбандық етімен ауыз ашу үшін намаздан алдын ештеңе жемей, намазға бара жатқанда тәкбір айту – хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннеті. Аллаһ Тағала әмірі мен пайғамбарлар сүннетін орындау Жаратушы Иеміздің ризашылығына жақындатып, ақиретте сый-сияпатына кенелтеді. Сондықтан да айтқа ниеттеніп, дайындалушы немесе ынта-ықыласымен құрбандық шалушының Тәңірі мейіріміне бөленіп, о дүниеде жүзі жарық, мол сауапқа ие болары сөзсіз.Қажылыққа барған тәуап етушілер мен оған себепті жағдаймен бара алмағандарға айт күндері ортақ ғибадат – құрбандық шалу. Бұл – айтулы мерекенің ең маңызды амалы. Құрбандық деп құрбан айт күндерінде ғибадат ниетімен шалынатын малды айтады. Сондықтан бұл құрбандық шалу мерекесі, яғни Құрбан айт деп аталады.Қасиетті Құран Кәрім және Ислам тарихы бойынша бұл мереке мен оның шежіресі сонау адамзаттың атасы Адам (ғ.с.) ата және дәстүрлі діндердің түп атасы Ибраһим (ғ.с.) мен оның ұлы Исмайыл (ғ.с.) пайғамбарлармен тығыз байланысты.Құрбан айт күндері шариғат бойынша нисап мөлшеріндегі, яғни 85 грамм алтынға тең ақшасы бар, бас бостандықтағы, ақыл-есі бүтін, жолсапарда емес мұсылманға кем-кетіксіз бір жастағы қойды немесе ешкіні немесе бір адамнан жеті адамға дейін ниеттерін біріктіріп, екі жастағы сиыр немесе бес жастағы түйені құрбандыққа шалу уәжіп.Құрбандықтың уәжіпті қасиетті Құранда: «Раббың үшін (айт намазын) оқы, құрбандық шал», – деп бұйырылған. Ал әз Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кімде-кім мүмкіндігі бола тұра құрбандық шалмаса, біздің намаз оқитын жерімізге жақындамасын!» ## Құрбан айттың бірінші күні Құрбан айттық бірінші күні (Зилхиж-жаның 10-ыншы күні) таң атқаннан кейін Муздәлифәда таң намазы оқылады. Таң намазынан кейін Муздәлифә уақфасы жасалады. Жерге жарық түскенге дейін дұға етіліп, тілек тіленеді. Сосын қажылар күн шықпай Минаға қарай бет алады. Минада шатырларға орналасқаннан кейін шайтанға тас лақтыру үшін Үлкен шайтанға (Ақаба жәмрасына) барады. Құрбан аиттың бірінші күні Үлкен шайтан тасқа (Ақаба жәмрасына) жеті тас лақтырылады. Әр тасты: «Бисмиллаһи, Аллаһу әкбар, рағман лиш-шайтани уа хизбиһ» деп айтып, лақтырады. Мағынасы: «Аллаһтың атымен' Аллаһ ұлы, шайтан және оған ергендер каламаса да». Алғашқы тас лақтырылғанда тәлбия айту тоқтатылады. Үлкен шайтанға жеті тас лақтырғаннан кейін тәматтуғ немесе қиран Қажылығын орындаушылар Харам аумағының кез келген жерінде мойындарына уәжіп құрбандарын шалады немесе басқа біреуді өкіл жасап шалдырады. Ифрад Қажылығын орындаушыларға құрбан шалулары уәжіп болмағандықтан нәпіл құрбан шалуларына болады. Ифрад Қажылығын орындаушылар Үлкен шайтан таска (Ақаба жәмрасына) тас лақтырғаннан кейін, ал, тәматтуғ және қиран Қ-ғын орындаушылар құрбандарын шалғай соң, шаштарын алғызып немесе кысқартып ихрамиан шығады. Ихрамда харам болған нәрселердің бәрі қайтадан халал болады. Тек қана әйелдерімен барғандар зиярат та-уабын жасағанға дейін жыныстық қатынас жасай алмайды. Ихрамнан шыққаннан кейін, Меккеге барып, зиярат тауабы жасалады. Бұл тауап былай жасалады: Жақсылап дәрет алып, бар ықыласпен Мәсжидул-Харамға қарай зікір айтып, баяу жүріспен барады. Ер кісілер тауапты бастамас бұрын ридаларын (дененің үстіңгі жағына оралатын их-рам матасы) оң қолтықтарының астынан өткізіп, сол иықтарының үстінен тарта орайлы. Тауапқа байланысты осы әзірліктерді істегеннен кейін «Аллаһым, мен сенің ризалығың үшін зиярат тауабын жасауды ниет еттім. Зиярат тауабын маған жеңіл ет және менен қабыл ал» - деп ниет етіп, Рукнул-Йәмани жағынан қара тастан қарсысына барады. Мүмкіндік болса, тәкбір және таһлил айтып, қара тасты сүйеді. Ал егер мүмкін болмаса, қолмен ишарат етіп, сәлемдеседі. Қара тастың орналасқан бұрышында тауаптың баста-латын жерін білдіретін қоңыр сызық бар. Міне, осы сызықтық тұсынан тауап басталады. Егер тауап бұл сызықтық яғни, қара тастың дәл карсысынан емес кішкене алдыңғы жағынан басталынған жағдайда айналым толық болмай қалады. Қағбаны сол жағына алып, оң жағымен тауапты бастайды. Әр айналымның басында қара тасқа сәлем береді. Барлық айналымдар-да Рукнул-Йәмәни мен Рукнул-Хажа-рул-Әсуәдтің арасында мына дұға оқылады: «Раббәна әәтина фид-дуниәә хасанатан уа фил-әәхирати хасәна, уа қина а'азабәннар. Уа адхилнал-жәнната ма'ал-абрар, Иа А'азизу на Ғаффар. Иа раббал-а'аламин». Мағынасы: «Раббымыз бізге бұл дүниеде де, ақыретте де тек жаксылығыңды беріп, бізді от азабынан сақта' Бізді жақсы, игі кұлдарыңмен бірге жәннатқа кіргіз. Уа, А'азиз, уа, аса кешірімді Ғаффар, уа, бүкіл әлемнің Раббысы». Алғашқы үш айналымда ер кісілер адымдарын жиі-жиі алып иықтарын сілкіген бойда, жылдам-жылдам жүреді. Бұлай істеу «рәмәл» делінеді. Рәмәл істеу - сүннет, істелінбеген жағдайда тауаптың дұрыстығына зиян келтірмейді. Тауап аяқталғаннан кейін мүмкін болған жағдайда, Ибраһим мақамында, болмаса, мешіттің кез келген жерінде екі рәкат намаз оқып, дұға жасалады. Сосын зәмзәм суын ішеді. Егер арафа күнінен бұрын Қ. сағиі жасал-маған болса, зиярат тауабынан кейін жасалады. Зиярат тауабының құрбан аштың үшінші күні ақшам уақытына дейін жаса-луы Имам Әбу Ханифа бойынша - уәжіп, ал Имам Әбу Юсуп және Имам Мұхам-мед бойынша - сүннет. Жалпы Ханафи мазһабында бұл тауапты Құрбан айттық бірінші күні жасау - абзал. Зиярат тауабын жасаған соң Минаға қайта қайтып, шайтанға тас лақтыру күндерінің түн-дерін сол жерде өткізу Ханафи мазһабында -сүннет, ал басқа мазһабтарда - уәжіп. Қазақстанда Құрбан айттың бірінші күні демалыс болып табылады. ## Құрбан айттың екінші, үшінші және төртінші күндері Құрбан айттық екінші, үшінші және төртінші күндері (Зилхижжаның ІІ, 12, 13-ші күндері) күн тас төбедей ауғаннан кейін бірінші - Кішкентай; екінші - Орта; Үшінші Үлкен шайтан тастарға жеті-жетіден тас лактырады. Кішкентей және Орта шайтан тастарға тас лақтырып болғаннан кейін дұға жасалады. Үлкен шайтан тасқа тас лақтырған соң дұға жасамай, дереу ол жерден кетеді. Құрбан айттық екінші және үшінші күндері күн тас төбедей аумай шайтан тастарға тас лактырмайды. Құрбан айттық төртінші күні шайтан тастарға тас лақгырмайтындар (бұл күні лақтыру абзал, бірақ уәжіп емес) төртінші күні таң атпай Миналан қайтулары шарт. Әйтпесе, төртінші күні де тас лақтырулары уәжіп боп қалады. Яғни, Минала қалғандар үш шайтан тастың әрқайсысы жеті-жетіден тас лақтырып, Меккеге қайтады. Миқат шекараларының сыртынан кел-гендер Меккеден шығар кезде қоштасу тауабын жасайды. Бірақ одан да бұрын жасауларына болады. Егер бұрын жасалын қойса, Меккеден шығар кезде қайта жасау шарт емес. Қоштасу тауабын жасағаннан кейін Қағбаға барып, намаз оқып, нәпіл тауап жасауға болады. Мұндай жағдайда ең соңғы жасаған нәпіл тауабы -уадағ (қоштасу) тауабы деп есептеледі. Хайыз және нифас жағдайындағы әйелдер қоштасу (уадағ) тауабын жасамайды. Мәсжидул-Харамның есігіне дейін барып, Қағбамен қоштасып кайтады. Ибну Аббас бұл турасында «Әйел адам хайыз жағдайында болса, қоштасу (уадағ) тауабын жасамастан жолға шығуына рұқсат етілді» (Бухари, Хайыз, 27/Хаж, 144; Муслим, Хаж, 382 (1328),- деп риуаят еткен. Міне, осылайша Қ. амалдары тә-мамдалады. ## Дереккөздер
Шет ауданы — Қарағанды облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлік. Аудан 1928 жылы құрылды. 1997 жылы Ақадыр ауданымен біріктірілді. Аудан аумағы 65,7 мың шаршы километрге тең. Орталығы – Ақсу-Аюлы ауылы. ## Географиялық орны Солтүстігінде Абай, Бұқар жырау, шығысында Қарқаралы, Ақтоғай, батысында Ұлытау облысының Жаңаарқа, оңтүстігінде Жамбыл облысының Мойынқұм және Түркістан облысының Созақ аудандарымен шектеседі. ## Жер бедері Аудан Сарыарқаның оңтүстік, оңтүстік батыс аумағының дала белдемінен орын алған. Жері негізінен ұсақ шоқылы, төбелі, белесті, аласа таулы, қырлы келеді. Оңтүстігінде Балқаш көлі, шығысында Қарқаралы тауларының сілемдері, оңтүстік шығысында Қызыларай таулары мен Тоқырау өзені, Нұра өзенінің бастауы жатыр. Басты өзендері : Шерубайнұра, Жақсы, Сарысу, Есен, Талды, Байқасқа, Манақа. Ауданның батысын Бетпақдала, Қызылтау, Ақтау, Ортау таулары тізбесі алып жатыр. Ауданның орта бөлігінде Бұғылы, Тағылы, Қотыр, Қызылтау таулары орналасып, Тектұрмас шоқыларымен аяқталады. Солтүстік Шерубай–Нұра өзені кесіп өтіп, Шерубай-Нұра су қоймасына құяды, жері ұсақ қырқалы, шоқылы, жазық. Солтүстік шығысынан Талды өзені басталып, Наршөккен, Ақбастау шоқыларымен шектеледі. Жер қойнауында мырыш, молибден, вольфрам, темір, алтын, кварцит, мыс, құрылыс материалдары (гранит, қиыршық тас, құм, саз) барланған. Өңірдің кең орындарында облыс көлеміндегі алтынның 1,7 пайызы, молибденнің 27,3 пайызы, воллпстаниттын 70 пайызы, мырыштың 20 пайызы, қорғасының 17 пайызы, марганецтін 10 пайызы бар. Жер жүзіндегі бар вольфрамның 30 пайызы Шет ауданының қойнауында қазына болып жатыр. ## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі Климаты айқын континенттік, қысы ұзақ, суық, боранды, қары аз (30-40 см), қаңтардың орташа температурасы -17°С, шілдеде +20 - +23°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 220-260 мм шамасында. Жерінде қара, қызыл, қоңыр, ашық қызыл, қоңыр, сортаң топырақ тараған. Жазық жерлерінде көде, селеу, жусан, кермек, көкпек, тобылғы, қараған, өзен бойында тал, шілік өседі. Тау аралық аңғарлары мен сайларында, өзен аңғарларында әр түрлі шөпті шалғын, тал, шілік басым. Гранитті тауларында арша, тасжарған, қараған, таңқурай, қарақат, бөріқарақат олардың бөктерінде қайың, көктерек өседі. Аңдардан: арқар, елік, қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, суыр, сасық күзен, қоян, қосаяқ, сарышұнақ, бозсуыр, байбақ суыр. Құстардан: бүркіт, қаршыға, лашын, құр, шіл, бөдене, қоныр қаз, үйрек, дуадақ т.б.су орман құстары мекендейді. ## Кәсіпорындары Ауданда өнеркәсіп орындарынан қорғасын-мырыш қоспасын өндіруші (Жаңа-Мырыш ЖШС-і), темір-марганец өндіру кәсіпрорыны (МеталлТерминалСервис ЖШС—і), вольфрам өндіру кәсіпорыны (Қараоба ЖШС-і), кварцит өндірумен «Крамдс-Кварцит» ЖШСірі автокөлік кәсіпорыны, («Ақадыр АТП» АҚ-ы), алтын өндіретін зауыт, «Достық» ЖШС-і, автожолдар жөндеуші, («Бірлік» ЖШС-і), теміржолдарды жөндеу бойынша (Компания «Жол жөндеуші» ЖШС), Локомотивтерді, вагондардың донғалақ жұптарын жөндейтін («Ырыс-2030» ЖШС), («Таға» ЖШС-і), халыққа қызмет көрсету саласында «Ақадыр-жылу» ЖШС-і, «Ақадыр-энерго» ЖШС-і, «Шет-энерго» ЖШС-і кәсіпорындары бар. Жол бойы бизнесі дамуда. ## Ауыл шаруашылығы Ауыл шаруашылық құрылымдарының саны 1160. Оның ішінде 14 ЖШС, 1146 шаруа қожалықтары бар. Аудан бойынша барлық ауыл шаруашылығына жарамды жер 1815 мың га (жалпы жер көлемінің 27,6 пайызы. Орташа есеппен ауданның әрбір тұрғынына 40 га ауылшаруашылық жерінен келеді. Оның егістікке жарамды жері 78,1 мың га , 30,1 мың га–сы шабындық, 1646,2 мың га-сы жайылым (2006). Егін шаруашылығының басты саласы – астық дақылдары мен жем-шөп, аздап картоп пен көкөніс егіледі. Егістікке жарамды жердің 43,0 мың га –сына астық, 0,250 мың га-сына картоп, көкөніс егілді (2006). Аудан аумағында дүниежүзілік даму банкі тарапынан инвестиция тартылып 2003 жылдан «Қуаң жерлерді игеру» бағдарламасы бойынша 11,6 мың га жерге көпжылдық шөп егілді (2006).2006 жылдың басында ауданда 52,8 мың ірі қара, 105,6 мың қой, ешкі, 19,8 мың жылқы, 3,0 мың шошқа, 44,1 мың құс, 250 түйе болды.Аудан аумағында «Шолақ еспе» шаруа қожалығы жылқының «Мұғалжар» асыл тұқымын, «Ақжол» шаруа қожалығы қойдың «Сарыарқа» тұқымын, «Ернұр» шаруа қожалығы ірі қараның «қазақтың ақбас» асыл тұқымдарын өсірумен шұғылданады.Оқу-ағарту, денсаулық сақтау және мәдениет салалары бойынша 2 балабақша, 59 мектеп, 1 оқу өңдірістік комбинаты, 1 кәсіптік мектеп, 2 балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі, 4 аурухана, 2 емхана, 18 дәрігерлік амбулатория, 4 ФАП, 8 ФП, 28 медициналық пункттер, 21 кітапхана, 1 музей, 22 мәдениет үйлері мен ауыл клубтары бар (2006).1938 жылдан аудандық «Заман» газеті шығарылады. Ауданмен қоса жасасып келе жатқан газет 1938 – 1961 ж.ж. аралығында «Социалистік табыс», 1961-1992 ж.ж. аралығында «Ильич туы», болып 1992 жылдан бастап «Заман» деген атпен шығарылуда.Аудан аумағындағы Бұғылы мен Тағылы, Нұра, Сарысу өзендерінің бойы тас ғасырынан бері қарайғы дәуірлер айғақтарына толы. Палеолит дәуіріндегі адамдар тұрағы Өғыз тау, Үлкен ақмая (1984ж) деген жерлерден табылған. Ол тұрақтардан әртүрлі тас қарулар, оның ішінде тастан жасалған балта, қырғыш, тас қарулар бар.Тайатқан, Шұнақ тауларында шоқпар тастардың бетіне қашалып салынған әр түрлі сүреттер табылған.Шет өңірінен, аудан тарихынан мол мағлұмат беретін кітаптар: "Шет өңірінің тарихы" (Ж.О.Артықбаев, М.С.Жакин, Қарағанды, 1998) "Шет өңірі ақындарының анотациясы"." Шет өңірінің тарихи – мәдени ескерткіштері" фотошежіре (жауапты ред. Ж.С.Ақылбаев); мәтін авт, құрастр. М.С.Жакин – Қарағанды, ҚарМУ, 2004).Шет ауданының жері арқылы екі республикалық маңызы бар қалаларды қосатын Алматы – Астана автомобиль жолы бар. Сонымен қатар, Қарағанды – Жезқазған, Қарағанды – Ақтоғай автомобиль жолдары өтеді. ## Әлеуметтік құрылымдары Ауданда • 58 күндізгі жалпы білім беретін мектептер жұмыс істейді, онда 9565 оқушы оқиды; • 1 кәсіби-техникалық оқу орнында - 101 оқушы; • 1 колледжде – 155 оқушы оқиды;Аудан бойынша үш мектептен тыс мекеме жұмыс істейді: 1. Оқушылар үйі;2. "С.Мұхамеджанов атындағы балалар музыка мектебі";3. Өнер мектебі (Ақадыр кентінде орналасқан).• 23 клуб типті мекеме; • 22 кітапхана; • 1 мұражай жұмыс істейді. 2006 жылғы ауданның ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік саны 4762 адамды құрады, орташа атаулы еңбекақы 34126 теңге.Жылдық деректер бойынша 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялар 5659,5 млн. теңге сомасында игерілді немесе 2005 жылғы көлемінен 47,2% құрады.Кәсіпорындардың өз күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 3156,5 млн. теңгені немесе 2005 жылғы көлемінен 109,8%-ын құрады.2006 жылғы бөлшек тауар айналым көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 408,5 млн. теңге шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз) – 52,4 млн. теңге. ## Тарихы Шет ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Қарқаралы округінің құрамында бұрынғы Қарқаралы уезінің Кедей, Қызылтау және Шет болыстарының негізінде құрылды. Ауданның алғашқы орталығы Шалтас қонысы болып, 1929 жылы Қайрақты елді мекеніне көшірілді. 1930 жылы 17 желтоқсанда өз алдына жеке аудан болып шығып, аудан орталығы Ақсу-Аюлыға көшірілді. 1932 жылы 10 наурыздан бастап Шет ауданы Қарағанды облысының құрамына кірді. 1940 жылы Қорғантас ауылдық кеңесі Қоңырат ауданына берілді. 1944 жылы молибден-вольфрам кеніші маңындағы Ақшатау елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді. Шет ауылдық кеңесі құрылды. 1951 жылы Шет ауданының Мыңарал елді мекені Жамбыл облысының Көктерек ауданына берілді. 1954 жылы Сарышаған ауылдық кеңесі құрылып, Балқаш қаласының қарамағына берілді. 1956 жылы Аққоян ауылдық кеңесі Тағылы ауылдық кеңесіне қосылды. 1961 жылы Ақшоқы ауылдық кеңесі таратылды. Тағылы ауылдық кеңесінің Қайрақты елді мекеніне жұмысшы кенті мәртебесі берілді. 1963 жылы 2 қаңтарда Шет ауданы таратылып, Ақшатау, Қызылтау, Комсомол, Нұраталды, Нұра, Тағылы, Түлкілі, Шет ауылдық кеңестері Ақтоғай ауданына қосылды. 10 қаңтарда Ақшатау, Қайрақты кенттері Ақшатау өнеркәсіптік ауданына берілді. 1964 жылы 31 желтоқсанда Шет ауданы қайта құрылып, оған таратылған Ақшатау өнеркәсіптік ауданынан Ақадыр, Ақжал, Ақшатау, Қайрақты кенттері мен Ақтоғай ауданынан Ақшатау, Қызылтау, Комсомол, Нұраталды, Нұра, Тағылы, Түлкілі, Шет ауылдық кеңестері берілді. 1966 жылы Балқаш қалалық кеңесінен Босаға ауылдық кеңесі ауданға берілді. Нұра ауылдық кеңесі Ақшатау ауылдық кеңесіне қосылды. Қарабұлақ ауылдық кеңесі құрылды. 1967 жылы Ақбұлақ, Ақсарлы, Кеншоқы ауылдық кеңестері құрылды. 1971 жылы Жаңаарқа ауданының Жарық кенті Шет ауданына берілді. 1973 жылы аудан жаңадан құрылған Жезқазған облысының құрамына енді. Ақадыр ауданы құрылып, Шет ауданынан Ақадыр, Ақжал, Ақшатау, Қайрақты кенттері мен Ақбұлақ, Ақсарлы, Ақшатау, Босаға, Қарабұлақ, Кеншоқы, Тағылы ауылдық кеңестері берілді. Жаңаарқа ауданының Дария кенті мен Бұрма, Көктіңкөлі, Краснополян, Просторный, Өспен ауылдық кеңестері Шет ауданына берілді. 1974 жылы Көктіңкөлі, Өспен ауылдық кеңестері Шет ауданынан Ақадыр ауданына беріліп, Ақадыр ауданының Ақшатау, Кеншоқы ауылдық кеңестері Шет ауданының құрамына қайтарылды. 1976 жылы Ақши ауылдық кеңесі құрылды. 1978 жылы Ақши ауылдық кеңесі Ақтоғай ауданына берілді. 1979 жылы Кеншоқы ауылдық кеңесі Ақтоғай ауданына, Ақшатау ауылдық кеңесі Ақадыр ауданына берілді. 1981 жылы Батық ауылдық кеңесі құрылды. 1992 жылы Ақтоғай ауданының Кеншоқы ауылдық кеңесі Шет ауданына қайтарылды. 1995 жылы Жарық кенті Сәкен Сейфуллин кенті болып өзгертілді. 1997 жылы 3 мамырда Жезқазған облысы таратылып, Шет ауданы Қарағанды облысының құрамына енді. 1997 жылы 23 мамырда Ақадыр ауданы таратылып, аумағы Шет ауданына қосылды. 1997 жылы 9 қыркүйекте Қайрақты кенті мен Ақсарлы, Қарабұлақ, Киік ауылдық округтері әкімшілік бірлік ретінде жойылды. 2004 жылы Просторный ауылдық округінің атауы Ақой болып өзгертілді. 2007 жылы Жоғарғы Қайрақты кенті мен Ақбұлақ ауылдық округі әкімшілік бірлік ретінде жойылып, Киікті және Төменгі Қайрақты ауылдық округтері құрылды. 2023 жылы Жамбыл кенті таратылды. ## Сипаттамасы Ең алғаш аудан орталығының өзі іргедегі «Қызыл еспе» деген жерде орналасқан екен. Кейін қайта бұзылып осы шұрайлы да шаттықты мекен – Ақсу-Аюлыға орын теуіпті.Шет ауданының негізін қалаған Биата елінде 1824 жылы - 8019 ер, 10591 әйел, барлығы - 18711 адам болған.Бүгінде Шет ауданы облыс көлеміндегі ең іргелі, ірі аудандар санатында. Қазір аудан 48 елді мекенді біріктіретін, 25 әкімдік аумақтық бірліктен тұрады. Жалпы саны 48 мыңдай халық орналасқан. Ауылшаруашылығы дамыған аудан. Ауданның жалпы жер көлемі 6,5 млн. га немесе облыс аумағының 15 пайыз құрайды.Ауданда 1164 шаруа құрамдары бар, 475 кіші кәсіпкерлік жұмыс істейді. 59 мектеп, 3 мәдениет үйі, 24 клуб, 2 емхана, 12 отбасылық дәрігерлік амбулатория денсаулық сақтау ісінде мүлтіксіз қызмет атқарып келеді.Спорт саласында 1 халықаралық дәрежедегі спорт шебері, 40 спорт шебері және 99 спорт шеберлігіне үміткерлер бар.Байлығына көз тіккен жат жұрттан елі мен жерін қорғай білген бабалар ерлігі ұрпаққа ұран.Талды өзені бойында Бұқар жыраудың жырына іліккен Сеңкібай батыр мазары тұр.Нұра өзені бойында Абылай ханның ту ұстаған батыры Жидебай батыр жатыр.Жасыл тулы Жарылғап батыр, ат көтере алмас Сазанбай, Дерібсалы батырлар туралы заманында туған жырлар ел есінде сақталған.Кенесары ханның қолбасшысы Ағыбай батыр ел мақтанышы.Ресей империясына қарсы алғаш қару көтерген Кенесары ханның ағасы Саржан осы Бұғылы бойында жыл жарымнан аса уақыт орда тігіп, елді күреске дайындаған.Кенесарының қамалы да, Кенеханның өзі ғана су ішкен құдық та, Манақа бойында Кенехан бойын сергіткен Қарасуда, атасы Абылайхан демалған орын да осы өңірде.Қазақ әдебиеті тарихындағы зор тұлға Шортанбай жырау осы Ақсу-Аюлынікі. Ол кісіге арналған арнайы саябақ та бар. Ақтентек сері серілігімен ел аузына іліккен Біржан сал арнайы іздеп келіп амандасқан, дарын иесі.Атақты Қақпан ақын, Әбіш, Дия қажы, Бабас, Оқа, Түсетай, Ғаббас, Күмісбек моллалар сөз өнерінің биік шыңы іспеттес.Дия қажы артында «Шаһарбану» дастаны қалды.Оқа шежіреде «Абылайхан» деген дастан жазған.Түсетай «Сарыарқа» толғауын қалдырған.1943 жылы алғашқы республикалық ақындар айтысында бірінші орын алған Маясар ақын туралы сол кезде ұлы Мұхтар Әуезұлы деректі фильм түсірткен.Кешегі Кенесары ханмен үзеңгілес болған Жанғұтты шешен, Бәйсейіт би, Дүйсенбай, Қара билер туралы аңыз мол. Арқадағы шертпе күй өнерін аса биікке көтерген, шертпе күйдің бір мектебін қалыптастырған Қыздарбек күйші, оның шәкірттері Әбди, Сембек, Ақмолда, Кәрібек, Мақаштардан қалған күйлерге бүгінде қазақ елі тамсанады.Жуасбай өткір тілді айтыскер ақын. Артында «Ерназар - Бекет» шығармасы қалды.Сәрінжіп ақын жұртқа кеңінен танымал. Айтыскер ақындар арасында Исабектің шоқтығы биік тұрған. Шаяхмет ақын қазақ жастарының гимнің жазды.Жәкен Байтуов – «Көкжайдақ», «Бөрі батыр» поэмаларын жазған. Тәшен ақын артында «Мың ғазел» атты қолжазба кітабы қалған.Өңіріміз көне заман сүреті мен сызбалары сөйлеп тұрған тарихи ескерткіштердің тілсіз мұрасына аса бай.Тас бейне қашалғанына 3 мың жылдан асқан таңбалы тастан суреттер көне заман тарихынан мол мәлімет беріп тұрғандай.Егіз қойтастағы үш қабат үйдің биіктігіндей жартас басына қолмен қашалып салынған 72 ұялы дойбының тақтасы әлем тарихында дойбы – шахмат ойынының шығуына жаңа көзқарас тудырары хақ.Аудан аймағында республикалық дәрежедегі 25, облыстық дәрежеде қорғауға жататын 30, аудандық дәрежедегі 35 ескерткіштер бар. ## Халқы Тұрғындары 42 437 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (88,71%), орыстар (7,24%), немістер (0,86%), украиндар (1,63%), татарлар (0,67%), беларустар (0,41%), басқа ұлт өкілдері (0,48%). ## Әкімшілік бөлінісі 60 елді мекен 6 кенттік әкімдік пен 19 ауылдық округке біріктірілген: ## Ірі елді мекендері ## Аудан басшылары ## Шет ауданының тумалары * Сәкен Сейфуллин * Жамбыл Сәулебекұлы Ақылбаев * Сыдық Мұхамеджанов * Рымқұл Сүлейменов * Жүсіпбек Алтайбаев * Дәулет Ырысбайұлы Сәтибеков * Дидар Қамиев ## Дереккөздер ## Әдебиет * http://adebiportal.kz/upload/iblock/f22/f229c36304cbdc2412cea2514a00100d.pdf ТЕМІРАСТАУ, Кәмел ЖҮНІСТЕГІ * https://turkystan.kz/article/64877-otyz-birdi-ojrany Мұрағатталған 30 шілденің 2018 жылы. «Отыз бірдің» ойраны ## Сілтеме * Ресми сайт Мұрағатталған 1 қазанның 2008 жылы. * ЕҢБЕК ЕРЛЕРІ, Аудан басшылары// Орталық Қазақстан.-2006.-19 тамыз.-9 б.
Қоңырат — Орта жүзге жататын үлкен рулардың бірі. Тарихи деректерде "Қоңғырат", "Қоңқырат", деген атаулар кездеседі. Қоңырат дегендердің жылқы малына ешқандай да, қатыстары жоқ. Ергенеқоңнан шыққан екі халықтың бірі. Тарихи деректердегі Қоңырат, Хонкират, Қоңғырат дегеніміз (Ергенеқоң) Қоң қыратынан шыққандар екендерін айтып тұр. Қоңыраттар 92 баулы атаға бөлінген, бірақ қазір Қазақстанда Екі атасы (Көтенше мен Көктің ұлы) бар. Қалғаны белгісіз. Тарихи мекені Сырдың бойы. Қазір қоңыраттар көбінесе Қазақстанның оңтүстігі, Қарақалпақстан, Өзбекстан жерінде тұрады. "Шыңғысханның құпия шежіресі" кітабында Шыңғысханның бәйбішесі Бөрте (Жошының шешесі) Қоңырат руынан екені айтылады. Орта және ұлы жүздер қазақтарының рулық-тайпалық құрамының 1748 жылы А. Тевкелев жазған суреттемесінде Қоңыраттардың «күшті ру» екені, «Орта ордаға жататыны», көбінде «Үлкен ордамен бірге көшіп жүретіні» айтылған. Ш. Ш. Уәлиханов қоңыраттардың Орта ордадан Уәли хан тұсында (XIX ғасырдың бірінші жартысы) бөлініп, «Бұхарада, Қоқанда, Ташкентте, бәрінен бұрын Қаратауда және Талас өзені бойында өзбек руларымен (көршілес) көшіп жүретінін» жазған. Хабарлар арасындағы айырмашылық 80 жылға жуық, бірақ олардың (қоңыраттардың), Орта Азия мен ұлы (Үлкен) жүз қоныстарына кетіп қалғаны жайында XVIII ғасырдың ортасында да, XIX ғасырдың бірінші жартысында да айтылады. Алпамыс туралы жырдың өзі де Орта Азиямен байланысты. Қисса былай деп басталады: Бұрынғы өткен заманда, Дін мұсылман аманда, Жиделі Байсын жерінде, Қоңырат деген елінде, Байбөрі деген бай бопты...Қиссаның басқа бір жерінде Байбөрінің ауылы Байсыннан екі күншілік жерде болғаны айтылады. Байсынтау Ғиссар жотасының оңтүстік-шығыс сілемі, Бұхарадан Ғиссарға және одан әрі Әмударияға баратын ежелгі керуен жолы сол арқылы өткен. Жиделі Байсын осы таудың Сұрхан өзенше қарай жатқан беткейінде. Ә. Диваевтың XX ғасырдың бас кезінде қазақтардан жазып алған мәліметтеріне қарағанда: «Жиделі Байсын екі бектіктің: Куляб және Ғиссар бектіктеріпің шегінде. Онда Байсын деп аталатын үлкен көл бар. Онда Кіші орданың қырғыздары (қазақтары М. М.) тұрады. Орта орданың қоңыраттары мен арғындары да бар». Қоңыраттардың оңтүстікке, ата-бабаларының жеріне, басқа халықтардың құрамына енген туыс тайпаларға қарай көшуіне түрткі болған себептердің бірі атамекен туралы түсінікпен тығыз байланысты этникалық сана сезім екеніне күмән жоқ. Қоңыраттар Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейіне, Бөген, Арыстанды, Арыс өзендерінің бойында, Сырдария өзеніне дейін қоныстанып, оның сол жағалауын алып жатты. Олардың қыстаулары Жаңақорған, Балдыр, Шалдырөзек тауларынан ағып шығатын көптеген шағын өзендердің төменгі және орта ағыстарында, Сырдария жағалауында орналасқан. Жайлау үшін Қаратаудан ағып шығатын өзендердің бас жағына, ал малы көптері одан әрі солтүстікке, Ақмола жағына кеткен. Қоңыраттардың түрлі аталары былайша қоныстанған: Көтеншіден тараған рулары Түркістан, Шәуілдір Жаңақорған шегінде, Шаян, Бөген өзендерінің бойында және Сырдария жағалауында; Көктіңұлынан тараған рулар Арыс өзенінен оңтүстікке қарай Монтайтас, Қабылсай, Шеңгелді (қазіргі Ұзынқұдық), Сарыағаш, Шардара, Мақтаарал деген жерлерде, Ташкентке дейін қоныстанған. Қоңыраттың кейбір рулары (мысалы, Жетімдер) жартылай отырықшылық өмір сүріп, Сырдариядан тартылған арналарды бойлай қоныстанған. Аңызға қарағанда, Көтеншінің үш әйелінен туған балалар үш арна бойын мекендеп, егіншілікпен айналысқан, тары, бидай, бақша дақылдарын еккен. Малды құмға айдап апарған. ## Тайпаның рулары Көтеншіден (Құдайбердінің) тараған: * Саңғыл (одан Ағысай, Нұрсай, Самай, Бақай, Қошқар, Қаракемпір, Тиес) * Маңғыттар, Маңғытай (одан Сүйіш, Кенбай, Дандай, Аралбай, Алтай, Қабырға, Қырық бөрі, Орынбет т.б) * Божбан (одан Қожағұл, Жәукім, Итемген, Құлым, Бекарыс, Тоқпақ, Жұмық, Ұрық) * Жетімдер * Сүйімбай (одан Борай, Жиенбет) * Сүттібай (одан Қырғызәлі, Алтый) * Аққошқар (одан Қараша, Көкірек) * Байқошқар (одан Ақболат, Қайрақ) * Аманбай (одан Құйысқансыз) * Жаманбай (одан Қоңырсопы, Жауқашты, Шоқпарлы, Ноғай, Қира,* Құрбан Ата,* (одан Киікші, Жары, Тіней, Көтен, Сасық) Көктің ұлынан (Тәңірберді) тараған: * Байлар-Жандар (ағайындылар) ішінде ( Сырымбет Жандар, Шорапал, Қарабаласы, Көбек, Көшік, Елбақ-Қойбақ, Жолдербес). * Оразкелді (Қоңырат) * Қаракөсе * Тоқболат * Құлшығаш ішінде (Жортпас, Сарысы, Таздар, Бозайғара, Жаман бай, Бапай, Құрманбек, Нысанбай, Қосақ). * Алғи ішінде Қарасирақ (Елімбет), Аққойлы (Жолымбет) болып бөлінеді. ## Дереккөздер
Ерекше экономикалық аймақ немесе Еркін экономикалық аймақ (ЕЭА) — ерекше заңды дәрежесі бар, шетелдік кәсіпкерлерге жеңілдік берілген шектелген аумақ. белгілі бір аймақ территориясының әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету үшін шетелдік инвестицияны, озық технология мен басқару тәжірибесін тарту мақсатымен құрылатын, нақты айқындалған әкімшілік шекарасы және ерекше заңды режимі бар арнайы территория. ЕЭА-ның шаруашылық мәселелерін шешуде кеңейтілген дербестігі болады, онда басқарудың ерекше тәртібі орнатылады, шетелдік және отандық кәсіпкерлердің экон. қызметі үшін жеңілдіктер жасалады. ЕЭА кейде мемлекеттің жалпы кедендік шеңберінен шығарылады. Сыртқы экон. қызметінің, кәсібінің, берілген еркіндіктің және шаруашылық жағынан мамандануының сипатына қарай еркін сауда аймақтары: экспорттық-өнеркәсіптік аймақ, технол. аймақ және кешенді аймақ болып ажыратылады. Еркін сауда аймағының негізгі мақсаты сауданы дамыту болып табылады. Сондықтан тауарларды сыртқа шығарып, шеттен әкелуге кеден салығынан босату, саудаға шек қоюшылықты алып тастау, тауарларды қоймада сақтауға және олардың жергілікті рынокқа бейімделуіне барлық жағдай жасау көзделген. Экспорттық-өнеркәсіптік аймақтар экспорттық өнімдерді шығаруды дамыту үшін құрылады. Олардың территориясында тиісті өнімдер шығаратын кәсіпорындар үшін кедендік баж салығы мен басқа да салықтар бойынша жеңілдіктер беретін арнайы кедендік режим қабылданады. Технологиялық аймақтарда зерттеу, жобалау және ғыл.-өндірістік фирмалар шоғырланады, олар салық және қаржы жағынан жеңілдіктердің бірыңғай жүйесін пайдаланады және тех., қаржылық және қаржылық емес сипаттағы әр түрлі қызмет атқарады. Кешенді аймақтар жекелей әкімш. құрылымдардың территорияларында шаруашылық қызметке ерекше жеңілдіктер беру тәртібімен құрылады. 20 ғ-дың 90-жылдарының ортасына қарай әлемде 1200-ге жуық әр түрлі еркін (арнаулы) экон. аймақ болды, оның ішінде: 400-і еркін сауда аймағы, 400-і ғыл.-өнеркәсіптік парк, 300-ден астамы экспорттық өндірістік аймақ және шамамен 100 шақтысы арнайы мақсаттағы аймақтар (офшорлық аумақтар, экология-экон. аймақтар, туристік орталықтар және т.б.). Мыс., Қытай Халық Республикасында жүргізілген әлеум.-экон. реформаларда арнаулы экон. аймақтар маңызды рөл атқарды. 1997 ж. Қытайда бес арнаулы экон. аймақ, 50-ге жуық ашық қалалар, ондаған еркін сауда, жаңа техника мен жоғары технологияны меңгеру, туризмді дамыту аудандары ел экономикасының серпінді өркендеуіне себепші болды. ## Қазақстандағы Еркін экономикалық аймақ Қазақстандағы алғашқы ЕЭА 1991 ж. пайда болды: Жезқазған облысындағы Жәйрем-Атасу, Талдықорған облысындағы Жаркент, Алакөл және “Талдықорғанвнештранс” кәсіпорны, Қостанай облысындағы Лисаков қ. және Алматы қ-ндағы “Атакент” еркін сауда аймақтары. Сондай-ақ, бірнеше облыс (Атырау, Шығ. Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау) ЕЭА болып жарияланды. Алайда алғашқы тәжірибе қызмет етудің құқықтық және ұйымдық механизмінің жетілдірілмеуі салдарынан көзделген мақсатқа жетпеді, оларға қаржылық, салық және басқа мәселелерді шешуде қажетті деңгейде дербестік берілмеді. Қазақстан Республикасы Президентінің заңдық күші бар 1996 жылғы 26 қаңтардағы ғ2823 “Қазақстан Республикасындағы арнаулы экономикалық аймақтар туралы” Жарлығымен Қазақстанда тағы да 4 экспорттық-өндірістік тұрпаттағы ЕЭА құрылды: Лисаков ЕЭА (Қостанай облысы, Лисаков қ.); Қызылорда ЕЭА (Қызылорда қ.); Ақмола ЕЭА (Астана қ.) және Жәйрем-Атасу ЕЭА (Қарағанды облысында).ЕЭА-ны тек аймақтық проблема ретінде қарастыру олардың ел экономикасын дамытудағы рөлін жете бағаламауға әкеліп соқтырды. Әлемдік тәжірибе ЕЭА-лар дұрыс құрылған жағдайда өндірістің дағдарыс пен құлдыраудан шығудың, шетелдік және отандық инвестицияларды тарту арқылы экон. тұрақтандырудың тиімді жолдарының бірі екенін көрсетеді. Ондай аймақтарда кедендік және салық салудың, қаржыландырудың, баға мен валюта бағамының ерекше тәртібі мен механизмдерін орнату әжептәуір қаржылық, материалдық, тех. және еңбек ресурстарын іске қосады. Нәтижесінде экон. әлует тезірек дамиды, валюталық түсімдер көбейеді, ішкі рынок бәсекелестік қабілеті бар тауарлармен және қызметтермен байи түседі, экспорт өседі.
Кодекс Куманикус (лат. Codex Cumanіcus –«Қыпшақ тілінің сөздігі») — қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап (латын әліпбиінде қалыптасқан қысқаша атауы – СС), 82 парақтан (164 бет) құралған қолжазба. ## Пайда болуы Бірінші бетінде «1303» деген жазу бар. Еңбектің авторы мен жазылған жері белгісіз. Түркітану ғылымындағы жаңа деректер бойынша, бұл еңбек түпнұсқасы 1294 жылы жазылған да, оның бірінші көшірмесі 1303 жылы жасалған, ол 1330 жылы толығымен көшіріліп біткен (Л.Лигети). «Кодекс Куманикус» Дешті қыпшақта немесе Қырымда (Солхат қаласында) жинастырылып, бір ізге түсірілген. Осы өңірді қоныстанған қыпшақтарды Батыс Еуропа жұртшылығы кумандар деп атаған. 1303 жылы «Кодекс Куманикус» түпнұсқадан Алтын Орда мемлекетінің астанасы Сарай қаласының жанындағы Джан әулиенің ғибадатханасында көшірілген. «Кодекс Куманикус» готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі (1–10 б.) – үш бағана етіп жазылған латынша-парсыша-куманша сөздік. Қалған жартысындағы сөздер лексикалық мағыналарына қарай топтастырылған. Мысалы, адамның дене мүшелерінің аттары, егіншілікке байланысты сөздер, т.б. Екінші бөлімі (111–164 б.) – діни уағыздар. Осы бөлімдегі мәтіндер мен жұмбақтарды көрнекті неміс түркітанушысы А. фон Габен «кумандар әдебиетінің үлгісі» деп таниды. Көптеген қыпшақ сөздері көне неміс тіліне, кейде латын тіліне де аударылып берілген. Жеке сөйлемдер мен сөз тізбектері, жеке сөз тізімдері мен аудармасыз берілген жұмбақтар, қыпшақ тілінің латынша жазылған қысқаша грамматикалық очеркі де бар. Ол кезде (13–14 ғ-лар) Дунай өзенінен Жоңғар қақпасына дейінгі елдің бәрі де қыпшақ тілін түсінген. Батыс Еуропаның Шығысқа жорыққа шыққан адамдары Алдыңғы Азия, Таяу Азия, Кіші Азия, Орта Азия және Орта Азия елдерін аралау үшін куман (қыпшақ) тілін халықаралық тіл ретінде пайдалануға болады деп ұққан. Сол кездегі еуропалықтар үшін латын тілі қандай рөл атқарса, бірсыпыра Азия халықтары үшін куман (қыпшақ) тілі де сондай қызмет атқарған. «Кодекс Куманикус» Венециядағы Марк әулие шіркеуінің кітапханасында сақтаулы. ## Аударылымдары Осы уақытқа дейін «Кодекс Куманикустің» қыпшақ тіліндегі бөлімі үш тілге аударылып, төрт рет басылып шықты: 1828 жылы француз тіліне (Г.Ю.Клапрот, Париж, 1-бөл.), 1880 жылы латын тіліне (А.Кун, Будапешт, 1–2-бөл.), 1884 жылы неміс тіліне (В.В.Радлов, Санкт-Петербург, Кун баспасының негізінде), 1936 жылы түпнұсқа (факсимилие) түрінде бір рет жарық көрді (Гренберг, Копенгаген, түпнұсқа), 1942 жылы (Гренберг, Копенгаген, куманша-немісше сөздік). Қолжазба қазіргі Тіл білімі институтында бірінші рет орыс тіліне аударылып, түгелдей баспаға (1972) дайындалды, ал парсыша бөлімі 1972 жылы Иранда басылып шықты. ## Ерекшелігі Қазіргі түркі халықтарының, олардың ішінде қыпшақ тобына жататын халықтардың қоғамдық, этнографиялық, саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдениеттік, тілдік тарихын зерттеуге «Кодекс Куманикус» материалдарының тигізер пайдасы мол. Тіл ерекшелігі жағына ол қазіргі түркі тілдерінің, солардың ішінде қазақ тілінің орта ғасырдағы табиғи қалпын көрсетеді. «Кодекс Куманикустен» қазіргі қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі болып табылатын кейбір грамматикалық құбылыстар байқалады. Мысалы, ондағы сөздерде «ш» – аш (ач емес), «с» – тас (таш емес), «ж» – жол (йол емес), «т» – тізе (дізе емес), «к» – кел (гел емес), «у» дыбыстары – тау (тағ емес) айтылады. Көне түркі тіліндегі қатаң дыбыстардың орнына қыпшақ тілінде ұяң дыбыстар: кішік (кічік емес), еріндік дыбыстардың орнына езулік дыбыстар жұмсалады: келгіл (келгүл емес), т.б. ## Дереккөздер
Жетпісбай Арман Шәріпбайұлы — Шымкент қаласының әкімі. ## Өмірбаяны Арман Жетпісбаев 1971 жылы 24 сәуірде Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Куйбышев ауылында туған. 1993 жылы Қазақ химия-технология институтын «өнеркәсіп және азаматтық құрылыс» мамандығы бойынша «инженер-құрылысшы» біліктілігін. 2002 жылы Т.Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университетін «қаржы және несие» мамандығы бойынша «экономист» біліктілігін игерген. 1992 жылдан бастап 1999 жылғы шілдеге дейін түрлі коммерциялық құрылымдарда жұмыс атқарған. 1999 жылдың шілдесінен 2000 жылдың сәуірі аралығы "Қазкоммерцбанк" АҚ-ның Шымкент қаласының филиалы директорының орынбасары. 2002-2003 жылдары «Казкоммерцбанк» АҚ-ның Қызылорда қаласы филиалының директоры, «Қазкоммерцбанк» АҚ басқармасы төрағасының бірінші орынбасары қызметтерін атқарған. 2003-2005 жылдары «Корпорация ARNA» ААҚ-ның атқарушы директоры, кейін «Корпорация ARNA» ААҚ басқармасының төрағасы болып сайланды. 2005-2006 жылдары «Оңтүстік» арнайы экономикалық аймақ (АЭА) дирекциясы мемлекеттік мекемесінің директоры. 2006-2008 жылдары Түркістан облысы әкімінің орынбасары. 2008 жылдың ақпан айынан бастап Шымкент қаласының әкімі болып тағайындалды. 2012 жылдың 24 сәуірінде әкімдік қызметтен босады. 2015 жылдың желтоқсанында "Қазатомөнеркәсіп" ұлттық компаниясының директоры болып тағайындалды. ## Сыртқы сілтемелер * Шымкент қаласының әкімшiлiгi ресми торабы Мұрағатталған 18 тамыздың 2008 жылы.
Қасым сұлтан (1755/65-1840), Абылай ханның қалмақ әйелінен туған кіші ұлы, Кенесары ханның әкесі. Абылай хан өлер алдында халықты жыйып, өзінен кейінгі ханды таңдасын дегенде, халық үлкен ұлы Уәлиді хан ғылып Ақ Киізге отырғызады. Сонда Абылай хан халықтың Қасымды таңдамағанына қатты өкінген, себебі Қасым өте табанды және әділетті, ұлтына берік хан болатынына сенімді еді. Қасым сұлтан және оның балалары Саржан, Есенгелді, Ағытай, Бопы, Көшек, Кенесары, Наурызбай, 20 жылға жуық Ресей империясына қарсы күресте өткізді. Оған жәрдемдескен екі ұлы, Саржан сұлтан мен Кене хан оның басты қолбасшылары болды. Қасым сұлтан алғашында Ресей өкіметімен Орта жүз тағының заңды мұрагері, Уәли ханның үлкен ұлы Ғұбайдолланың хан сайлануын талап етті. Оны 1840 жылы Қоқан хандығының билеушілері өлтірген.
Қазақтың салт-дәстүрлері * Шарана шайқау * Кіндік шеше * Қыз айттыру * Табалдырық аттау * Құйрық-бауыр (салт) * Жасау * Сәлем салу * Киіт * Түйе мұрындық * Есік ашар * Өңір салу * Құрсақ той * Жарыс қазан * Төркіндеу * Ілу салу * Қыз алып қашу * Құда түсу * Неке қияр
Жаңақорған ауданы — Қызылорда облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік, 1928 жылы құрылған. Жерінің аумағы — 16,6 мың км². Орталығы — Жаңақорған кенті. ## Географиялық орны, жер бедері Аудан батысында Шиелі ауданымен және Өзбекстан Республикасымен, шығысында Түркістан облысының Созақ, Сауран, оңтүстігінде Отырар аудандарымен шектеседі. Аудан жерінің солтүстік-шығыс бөлігін Қаратау жотасының солтүстік-батыс сілемдері алып жатыр. Ең биік жері — 1419 м (Бесарық өзенінің бастауында). Орталық бөлігін Сыр бойы жазығы, оңтүстігін, оңтүстік-батысын Қызылқұм шөлі алып жатыр. Ауданның жер қойнауы кен байлықтарына бай. Қаратаудың Өгізмүйіз тауы етегінде Шалқия кеніші орналасқан. ## Қазба байлықтары Кен орнынан мырыш, қорғасын, күміс, кадмий, т.б. сирек кездесетін металл кентастары кездеседі. Сондай-ақ, ауданда құрылысқа жарамды тас, қиыршықтас, құм, саз (бентонит), т.б. кен қорлары бар. ## Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі Климаты — континенттік. Қысы біршама жұмсақ, жылы күндер жиі болып тұрады. Жазы ыстық, аңызақ. Қаңтар айындағы ауаның орташа температурасы — 6–7°С, шілдеде — 27–28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері — 150–200 мм. Өзен жүйесін Сырдария өзені және оның оң салалары (Бесарық, Ақұйық, Жиделі, т.б.) құрайды. Борықтыкөл, Нарсоққан, Бозкөл, Қандыарал, Шұқырой, т.б. көлдері бар. Топырағы аллювийлі-шалғынды, шалғынды-батпақты, сор, сортаң, оңт-ке қарай құмды келеді. Қаратау етегінде жусан, селеу, шеңгел, тобылғы, жиде, итмұрын, шөлде баялыш, көкпек, сораңшөп, сексеуіл, жыңғыл, су бойында қамыс-құрақ өседі. Қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, жабайы шошқа, ақбөкен, қырғауыл, шіл, т.б. мекендейді. ## Халқы Тұрғындар саны – 84 474 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 99,12%, орыстар – 0,27%, басқа ұлт өкілдері – 0,61%. ## Әкімшілік бөлінісі 34 елді мекен 24 ауылдық округ пен 2 кенттік әкімдікке біріктірілген: ## Кәсіпорындары Өнеркәсіп орындарынан Шалқия кен өндіру кешені, тас ұнтақтау зауыты, т.б. шағын кәсіпорындар (май, нан зауыттары) бар. Жаңақорған ауданындағы бұрынғы күріш, қаракөл қойын, етті-сүтті ірі қара, бау-бақша, жеміс жидек өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі 1997 жылдан бері акционерлік қоғамдар, серіктестіктер, өндірістік кооперативтер және шаруа қожалықтары болып қайта құрылған. Одан басқа құрылыс, көлік, телекоммуникация, тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындары бар. ## Ауыл шаруашылығы Егін егуге жарамды жері — 1,4 млн га, оның ішінде: жыртылған жері — 16,2 мың га, шабындығы — 30,8 мың га, жайылымы — 1,3 млн га. Негізінен, күріш өсіріледі. 2000 жылдың басында ауданда 22,6 мың ірі қара (оның ішінде 7,0 мың сиыр), 131,1 мың қой мен ешкі, 5,7 мың жылқы, 0,6 мың түйе болды. ## Әлеуметтік құрылымдары Жалпы білім беретін 40 мектеп, 2 музей, 20 мешіт, 32 кітапхана, 29 мәдениет үйлері мен клубтар, қонақ үйі, 2 спорт сарайы, 9 спорт кешені, стадиондар мен спортзалдар бар. 5 аурухана, 1 емхана, 22 фельдш.-акушерлік және 6 дәрігерлік пункттер жұмыс істейді. Аудандағы елді мекендерге 78,6 км су құбыры тартылған. ## Тарихи ескерткіштері Жаңақорған ауданында Қарасопы, Хорасан ата, Құрбан ата, Сунақ ата кесенелері, Ақтас мешіті сияқты тарихи-мәдени ескерткіштер бар. Ақ Орданың астанасы Сығанақ қаласының орны сақталған. Құм астында қалған Сауран, Өзгент, Аққорған, Ордакент сияқты ежелгі қалалардың орны бар. Аудан жерімен Қызылорда–Шымкент автомобиль және темір жолдары өтеді. ## Жаңақорғанан шықан атақты адамдар * Исатай Әбдікәрімов, * Сұлтан Сартайұлы Сартаев, * Оңалбек Сапиев, * Сейілбек Шауқаманов, * Қалтай Мұхамеджанов, * Дүкенбай Досжан, * Тынымбай Нұрмағамбетов, * Жадыра Дәрібаева, * Мәлібек Жандарбеков, * Төлепберген Әбдірашев — дирижер, * Мұхтар Әлиұлы Әлиев — дәрігер-хирург, * Бірлесбек Алдияров — академик, * Сейфулла Әбдірайымов, * Қалила Нематұлы Омаров — режиссер, * Әнуар Әбутәліпов — Кеңес Одағының батыры, * Бексұлтан Байкенжеев — ақын, жазушы. ## Дереккөздер
Нұра ауданы — Қарағанды облысының солтүстік-батысындағы әкімшілік бөлік. Жер аумағы 46,3 мың шаршы километр. Орталығы – Нұра кенті. ## Тарихы 1928 жылы қыркүйек айында Қаз КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен құрылған. 1923-1928 жылдары Ақмола уезінің Нұра болысы болып аталған. Облыс құрамына алғашқылардың бірі болып енгендіктен, Нұра ауданы оның үлкен отауы саналады. Сол кез 3450 жеке шаруашылық 32 колхозға біріктіріліп, ашаршылықтан күйзелген жұрттың жағдайын түзетуге бет алынған шақ еді. Осы орайда аудан орталығына айналған Кертінді ауылының Казгородок аталуының да тарихи себебі бар деуге болады. Бұрын Есен, Құланөтпес, Нұра; Құндызды өзендері аралықтарындағы байтақ өлкеде бөлек-бөлек отырған ауылдар бір жерге қондырылып, киіз үйлерден құралған қалашық жасалыпты. «Казгородок» аталуы да соған байланысты болған. Қазір байырғы жер атымен аталады. Ал кейіннен аудан орталығы Киевка селосына көшіріліп, содан бері сол мәртебесін сақтап келеді. Астананың түбіндегі Ахмет ауылынан басталып, Жаңаарқа, Ұлытау, Қорғалжынмен шектесіп жатқан аймақтың атақ-даңқы алысқа аян екенін айтуға болады. Бұл ретте «Ел ұлсыз болмас, жер гүлсіз болмас» дегендей, ең алдымен Қайып Айнабеков, Абдолла Асылбеков, Сәйділ Талжанов, Бүркіт Ысқақов, Кәрім Мыңбаев, Сауық Тәкежанов, Мүтәш Сүлейменов сынды қазақ халқының ардақты азаматтары қатарындағылар есімдері мақтаныш тұтылады. Нұра жерінде жас Сәкен Сейфуллиннің оқытушылық қызметі басталғаны, аяулы жары Гүлбәһрамды осы елден қалағаны өлке тарихының жарқын бір беті. Халық ақыны Жолдыкей Нұрмағамбетұлының: Құтты өзен айналайын – Нұра атыңнан,Күркірей көк толқыны – көкке атылған.Ақ төсін аймалаған анасындай,Мың-мың мал су ішуге шұбатылған- деп жырлағанындай, топырағы құнарлы, суы мол, жазық далалы болып келетін аймақ ертеде түлік түрлерін мыңғыртуға қолайлы болса, бертінде егін шаруашылығын қалыптастырып дамыту бағытына бұрылды. Бүгінде 206 мың гектар жерге дән себілетін, содан миллиондаған пұт өнім өндірілетін облыстағы, қала берді елдегі астықты аудандардың бірі қатарында. Нұра ауданы Қарағанды облысының батысында орналасқан, қойнауы пайдалы қазбаларға өте бай. Іргесін 1903 жылы Украинадан қоныс аударған шаруалар қалаған. ## Географиялық орны Солтүстігінде Ақмола облысының Атбасар, Қорғалжын, Целиноград, батысында Шет және Ұлытау облысының Ұлытау, шығысында Осакаров, Бұқар жырау, Абай және Ақмола облысының Аршалы аудандарымен шектеседі. Нұра ауданы Қарағанды қаласының солтүстік-батысында 160 км. Үлкен Құндызды өзені сағасының оң жағына орналасқан.Нұра ауданы Сарыарқаның орта тұсында, құрғақ дала зонасында орналасқан. Орталығы Киевка қалалық типті поселкесі. Солтүстік-батысында Мұзбел (503 м), оңтүстігінде Найза (633 м) таулары бар.Ауданның барлық жасыл желегі адам қолымен отырғызылған. Ауданды жоспарлы түрде көгалдандыру жұмысы әлі де жүргізілуде.Аймақ ғалымдары табиғатты қорғауды жақсартудың нақты шаралары мен қатар жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің толық тізімін жасап, олардың мекен ететін ортасы көрсетілген карталар қүрастырылуда, өсімдік, жануарлар түрлерінің санын анықтап, «Қызыл кітапқа» енгізілген объектілерінің жай-жағдайын бақылау жүргізуде. ## Халқы Тұрғындары 22 569 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (67,57%), орыстар (17,28%), украиндар (5,70%), немістер (4,11%), беларустар (1,67%), татарлар (1,35%), шешендер (0,24%), башқұрттар (0,19%), басқа ұлт өкілдері (1,89%). ## Әкімшілік бөлінісі 36 елді мекен 2 кенттік әкімдік пен 23 ауылдық округке біріктірілген: ## Геологиялық және геоморфологиялық құрылымы Нұра ауданының геологиялық құрылысына оның ұзақ даму тарихы әсер етеді. Алуан түрлі бедер пішіндерін әр түрлі жастағы тау жыныстары құрайды.Ең ежелгі кембрийге дейінгі (архей, протерозой) тау жыныстары: гнейс, кристалды тақтатастар, кварц, мрамор және гранитоидтар - шөгінді кабатпен жабылмаған, дөңес жерлерде кездеседі.Полеозой жыныстары барлық жерінде кездеседі: олар құрамына қарай төгілмелі (интрузивтік), жанартаулық шөгінді (эффузивтік) және теңіздік болып бөлінеді. Ерте және кейінгі полеозоидың төгілмелі тау жыныстары Арқа жеріндегі аласа таулар мен биік шоқыларда жалаңаштанып, жер бетіне шығып жатыр.Мезозой жыныстары өте сирек кездеседі. Мезозой жыныстарына қарағанда кайнозой заманының шөгінділері жиі кездеседі. Олар жасына қарай палеогендік, неогендік және төрттік шөгінділер деп бөлінеді. Төрттік антропогендік шөгінділер көбінесе бедердің теріс, ойыс жерлерінде, өзен аңғарлары мен көлдердің қазан шұңқырларында жиналған.Нұра ауданы аумағы коледон және герцин құрылымдарын қамтитын полеозойдының ортаңғы бөлігінде орналасқан.Бүл құрылымдар түрлі құрамды құмтас, әктас, кварцит, жанғыш тақтатас, вулканиттерден түзілген. әр түрлі бағыттағы жарылыстары мен опырылыстары бар интрузиялар жыныстарды қатпарлыққа жаншып, қиып өткен. Геологиялық құрылымдар ішінде егжей-тегжейлі зерттелгені ендік бағытқа жақын созылып жатқан Қарағанды синклинорлы. ### Жер бедері, пайдалы қазбалары, қоры, орналасуы Нұра ауданының жерінің орташа биіктігі 400-600 метрден аспайтын белесті, төбелі, ұсақ, шоқылы жазық. Шығыс бөлігі көтеріңкі, батыс жағы Теңіз-Қорғалжын ойысына қарай бірте-бірте аласара береді. Солтүстік бөлігінің жері сортаң және корбонатты қарақоңыр, қоңыр және сортаң (Құланөтпес өңірінің бойында), Нұра өңірінің аңғарында шалғындық топырақ кездеседі. Аудан жерлерінде тас көмір, құрылыс материалдары кездеседі. .Ауданының территориясы орография бойынша шартты түрде Аққұдық (шоқы) Нұра ауданының орталық бөлігінде, Кенжарық селосынан солтүстік-батысқа қарай 20 км, Сасықкөлден шығысқа қарай 7 км жерде. Биіктігі 404 м, ұзындығы 1-1,5 км, еңі 0,5-10 км. Беткейлері жайпақ.Ақтасты шоқы. Нұра ауданының оңтүстігінде, Құланөтпес өзенінің сол жағалауында, Шошқакөлден шығысқа қарай 40 км жерде. Ең биік жері 573 м. Беткейлері жайпақ. Солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай созылады, ені 2-3 км.Амантау, тау солтүстікте - Жартас тауы, биіктігі 572 м, шығыста Найза тауы - биіктігі 633 м. Нұра ауданының оңтүстігінде, Шошқакөл көлінің солтүстігінен 10-15 км жерде орналасқан. Солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай 30 км қашықтыққа доға тәрізденіп созылып жатыр, ендірек бөлігі 7-8 км. Беткейлер тау аралық өзен аңғарларымен күшті тілімделген. Солтүстік беткейінен - Ақтасты өзені, оңтүстік беткейінен - Саналы өзені ағып жатыр және оның көптеген салалары бастау алады. Карбон жыныстарынан және девон гранитоидтерінен түзілген. Қызыл, қоңыр, бөз топырағында тал-шілік аралас дала өсімдіктері тау-жусан өседі. ### Табиғи климатгық жағдайы және жер қоры Климат жер бедерінің калыптасуына, топырақтың түзілуіне, ішкі судың таралуы мен ағысының реттелуіне (режиміне), өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне үлкен ықпал жасайды. Жергілікті жер ауа райы ауыл шаруашылығының дамуына, өнеркәсіп пен жол қатынас жүйелерін салғанда да ескеріледі.Климаты тым континенттік. 0 Қаңтар айының орташа температурасы 16-17 С, 0 шілдені 20-21 С, Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм, 350 мм. Вегетациялық кезең 160-170 күн.Климаттың қалыптасуына климат түзуші факторлар ыкпал етеді. Күн сәулесінің жер бетіне түсіретін жарығы, одан бөлінетін жылу мөлшері климатты қалыптастырудағы негізгі фактор болып саналады.Жылу мен жарық - ауа мен су қабатында өсімдіктер мен жануарлардьщ тіршілігінде болып жататын барлык процестердің басты себепкері.Агроклиматтық жағдайы ерте себілетін жаздық дәнді дақылдар, қарақұмық, қырыққабат, картоп, қияр өсіруге қолайлы.Ауданның көртеген шаруашыльқтары мал шаруашылығы және егіншілікпен шүғылданады. Қоңыржай жылы, ұсақ шоқылы - қуаң аудан Сарыарқаның неғұрлым аласа бөлігін қамтиды. ## Су қорлары және ішкі сулары Аудан жерімен Нұра, Құланөтпес, Үлкен Құндызды т.б. өзендері ағады. Ауданда 564 көл бар (олардың жалпы ауданы 206 км. Үлкен көлдері суы ащы Шошқакөл, Тассуат, Құлтансор, Құмкөл, Қаратай, Өстемір сияқты көлдер бар. Суы тұщы кішігірім көлдер де үшырайды. «Нұра» атауы жөнінде де тиянақты пікір жоқтың қасы.моңғол тілінде: «Нураа» тұлғалы сөз - құлау, бұзылу, ал қалмақша: «Нұрх - опырылып құлап түсу» мағыналарында көрінсе, тунгус- маньчжур тілдерінің бірІнде -«Нура» - «тік жар, құлама жар» деген ұғым береді.«Нұра» сөзі көбіне өзенмен, оның тасыған кезде арна жағасын қүлатуы, бұзылуы, осы әрекеттер нәтижесінде пайда болатын өзен жағалауындағы жармен байланысты екен.Осы деректерді ойымызға арқау ете отырып, Нұра өзенінің тұңғыш мағынасы - «жарлы өзен» болуға тиіс деген жорамал жасалынады.Нұра өзені - Қарағанды, Ақмола облыстарьшың жері арқылы ағатын өзен. Ұзындығы 978 км., су жиналатын арқабы 55100 км². Өзен Сарыаркадағы Қарқаралы тауының бат. сілемдеріндегі бұлақтардан басталып, Теңіз көліне құяды. Аңғары жоғары, орта ағыстарында 1,0-1,5 км, сағасына жақындағанда 10 км-ға кеңейеді. Қорғалжын с-нан төмен жайылмасы 100-200 м-ге дейін тарылады. Жағасы тік жарлы 4-8 м, кей жерінде биіктік 11-12 м- ге жетеді. Жылдық орташа су шығыны Астана қаласы тұсында 14,2 м³/сек. Жер асты, жауын-шашын суымен қоректенеді. Басты салалары - Ащысу, Шерубайнұра, Үлкен Құндызды. Қарағанды облысында өзен бойынан Самарқан және Самар бөгендері салынған. Біріншісі Қарағанды, Теміртау қалаларындағы өнеркәсіп орындарын сумен қамтамасыз етедІ. Ақмола облысының жерінде шабындықты келдетіп суару үшін Щалқар, Кеңбидайық, Ленин жолы, Қожа мола, Қорғалжын бөгеттері жасалған.Нүра облыстағы ірі өзен Теңіз көлінің алабына жатады және осы көлге құяды. Басын Ханқашты тауының оңтүстік - батыс сілемінен алады. Нұра алабында үзындығы 10 км - ден асатын 200 - дей өзен, оның ішінде (км. Есебімен): Шерубайнүра 268, Үлкен Қүндызды 113, Байкожа 99, Ащысу 90, Есен 85, Ақбастау 82, Матақ 53, Түзды - 50, Шилі 50 сияқты ірі салалар бар.Өнеркәсіп орталыктарын сумен қамтамасыз ету үшін өзенге 7 бөгет пен бөген салынған, оның елеулісі Самарқан бөгені, Нұра өзенінің үстімен 10 көпір салынған. Нүра ағатын жер беті аласа шоқылардан жазық өңірге үласады, кей тұсы батпақты келеді. Нүраның су жайылмасында шалғын шөп өседі, елді мекендерге таяу бау-бақша дақылдары егілген; жағаны бойлай тал, итмұрын өседі.Орташа су шығыны 19,3 м³/с. Нүрасуының деңгейі мен шығыны күрт ауытқып отырады. Жоғары және орта ағысында су сәуірдің орта шенінде, төмендегі ағысында мамырда тасып, 1,5 айдан 3,5 айға созылады, бүл кезеңдегі судың тереңдігі 3,1 м (Ульянов ауданының Пролетар селосы түсында). Қарашада мұз қатып, сәуірде сең жүреді, шілдеде тайыздайды. Шортан, алабұға, табан, лақа, қарабалық, шабақ т. б. балықтар бар. Нүра суы Қарағанды және Теміртау маңында қүйылатын өнеркәсіп қалдықтарынан комплексті тазартуды қажет етеді. ## Топырақ жамылғысы, өсімдіктер және жануарлар дүниесі Нұра ауданының солтүстік бөлігінің жері сортан және карбонатты қарақоңыр, қоңыр болып келеді. Оңтүстік бөлігінде ашык қоңыр және сортаң; Нұра өзенінің аңғарында шалғындық топырақ кездеседі.Жері қызыл қоңыр, сортаң топырақты.Ауданның топырақ жамылғысының өзіндік ерекшеліктері бар. Жұқа қабатты, қарашірігі аз, қиыршық тасты, құрамында суға тез еритін тұздары көп болғандықтан, сортаңды келеді.Топырақ қиыршық тасты болғандықтан, бойында ылғалды ұзақ ұстап түра алмайды. Ол жер астына сіңеді, не тез буланып кетеді. Сондықтан қарашірік жасайтын шіру процесінің жүргізуіне қажетті ылғал жетіспейді. Булану көп болғандықтан, тұз топырақтың жоғары қабатында (горизонтына) көтеріледі де, сорға айналады.Өсімдіктер дүниесінің өсімдік аймақтық ерекшеліктері бар: өсімдіктер жамылғысы сирек, құрғақшылыққа төзімді.Ылғалдың аз болуына байланысты өсімдіктер ылғалды «үнемдеп жұмсауға» бейімделеді. Өсімдіктердің тамыры жетілген, буландыратын жапырақтары жалпақ емес, таспатәрізді жіңішке не тікенекті болып келеді.Дүние жүзіндегі құрғақ аймақтарда өсімдік түрлері жазықпен салыстырғанда тауларда бай болады.Өсімдік жамылғысының ендік бағытындағы географиялық таралуы шөптесінді өсімдіктерден көрінеді.Астық тұқымдастарынан селеу, боз, кәдімгібетеге, жуашақты қоңырбас, қылтықсыз қызылот, сабалақ, төскей т.б. өседі. Солтүстігінде негізінен бетеге, қылқан селеу, сүлыбас, жусан, оңтүстік бөлігінде итмүрын, тобылғы, караған, қамыс, бетеге, селеу, жусан т.б. өсімдІктер өседі.¥сақ шоқылар беткейлеріндегі жусанды-бетегелі өсімдіктер обыи бетеге және жусанның түрлері (шренк жусаны, майқара, тамыр жусан) қүрайды. Шоқылар арасындағы ойпаңдар баурайында қараған, тобылғы аралас әседі. Маусымдық өзгеріс айқын білінеді. Ерте көктемде (топырақта ылғал барда) өсімдік каулап өседі. Жазға қарай қурайды.Күзде ыстық басылып, жаңбыр қайта жауғанда, біраз өсімдіктер көгеріп, қайта көтеріледі. Көп - жылдық түрлерден: тырсық, бетеге, боз, тарақ бидайығы, жусандардан - сирек бас, сүр жусан, сораңды жерлерде - соран, қара жусан, сортаңды бүйырғын, көкпек, итсиген басым.Өзен аңғарларында шалғынды - сортаңды топырақта акмамық түрлері, им мен су оты өседі.Құмды шөлдер өсімдік түрлеріне бай. Бүл жерлерде шөптесінді өсімдіктер, бүталар мен ағаштар еседі. Мысалы, ақ сексеуіл, құм қарағаны, жүзгендердің бірнеше түрлері, жыңғылдар, қылша, көпжылдық өсімдіктерден қияқ, өлең, еркекшөп, т.б. өседі. Қүмды төбелер арасындағы ойпаң жерлерге ылғал сүйгіш жиде тал, қүрақ өседі. Құмды жерде өсімдіктердің көп өсуі, онын ылғалды тез сіңіріп алып, оны бойында ұстап түру және аз буландыру қабілетіне байланысты.Сазды шелдерде сұр және қара жусандар басым. Сортаңға - бұйырғын, көкпек, сарсазан, ақсораңдар, бұзаубас сораңдар тән.Тасты шөлде есімдік жамылғысы өте сирек жусандар мен сораңдардан (көкпек, сұр жусан, ағаш тәрізді сораңдар) тұрады.Бүталардан жиі өсетіні - қараған, тобылғы долана, итмұрындар өзен суының тартылуына байланысты аңғарлар құрғап , ағаш-бұталар жағдайлары нашарлап кетті.Ауданның табиғи жағдайлары біркелкі болмағандықтан, жануарлары да әр түрлі жергілікті жердің табиғатына әбден бейімделген жануарлар тіршілік етеді. Жабайы аңдар мен қүстар сусың қүрғақ жазға, сирек әрі аласа шөптесінге әбден жерсінген. ДенелерінІң сары, қызғылт, сүр түстері күнге күйген шөл даладан ешбір ерекшеленбейді. Көпшілік аңдары, тіпті күстары да ін казып тіршілік етеді. Күннің аптап ыстығынан індеріне тығылып жан сақтайды. Кешке қарай салқын түскенде және түнде ғана белсенді кимыл-әрекет тіршілікке көшеді. Жабайы жануарлардан бөкен, түлкі, қасқыр, байбақсуыр, сұрсуыр, қүстардан құр, тырна, дуадақ, су құстары, көл жағаларында камыстарда жабайы шошқа, ондатра мекендейді. Өзендерінде мөңке, шортан, алабұға, аққайран, табан, лақа, қарабалық, шабаңтағы басқа балықтар бар.Аудан жануарлар дүниесінің ішінде түрі мен саны жағынан көп кездесетін кеміргіштер отрядының өкілдері: даланың шақылдақ тышқаны, үлкен кіші қосаяқтар, кәдімгі аламан, көртышқан тағы басқалар мекендейді. Саршүнақтардың үш түрі тараған. Бауырымен жорғалаушылардың (кесірткелер, жыландар, тасбақалар, т.б.) түрлері өте жиі кездеседі. Аудан жерлерінде орныккан кеміргіштер, қояндар, тиін тәрізділер және түяқтылар отрядының өкілдері осындағы жыртқыштардың негізгі корегі. Жыртқыш аңдардан тіршілік ететін түрлері: қасқыр, түлкі, қарсақ, күзендер (сасық күзен, жіңішке ақтамақ күзен).Жылдың жылы маусымында көлдер мен сирек батпақты аймақтарда үйректер мен қаздардың көп түрлері мекендейді. Аудан жерінің өзендерін бойлап, Қазақстандағы үш ірі қүстардың келу - қайту жолының бірі - Орталық Қазақстандық жолы өтеді. Аң - қүстар ішінде кәсіптік маңызы бар түрлерімен қатар, ауыл шаруашылығының зиянкес түрлері де бар. Адамдар мен үй жануарларының ауруларын қоздыратын не туғызатын паразиттер мен оларды тасымалдайтын жәндіктер де баршылық. ## Ауданның құрылуы және қалыптасу тарихы Нұра ауданы облыстағы ең байырғы әкімшілік-аумақтық бөліністердің бірі болып саналады. 1923-28 жылдары Ақмола уезіне қарасты Нұра болысы 1928 жылы аудан болып құрылды. Орталығы - қала үлгісіндегі Киевка кенті, іргетасы қаланғаны - 1896 жыл. Ауданнын көлемі- 4641790 га. Халык саны-38,6 мың. Ауданның көлемінде 37 ұлт өкілі: орыстар, украиндар, белорустар, немістер, татарлар тағы басқа ұлттың өкілдері тұрады. Елді мекендер саны- 60.XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Ресей өкіметі Қазақстанға орыс шаруаларын көшіре бастады. Шаруаларға жер берілді де, сол жерлерде тұрғылықты түрғындар болып қала берді.1897 жылы Украинадан 40 отбасы Петропавл қаласына қарай жылжыды. Оларға мал, үйге керекті жабдықтар сатып алу үшін 150 теңге бөлінді. Ақмола қаласына көшІп келді. Ақмола уезІне келушілер адам тұрмаған кең байтақ далаларда үй салып түра бастады. Көшіп келушілерге бірінші жылдары өте қиын болды. Құрылыс материалдары болған жоқ, олар тар, суық жер үйлерде тұрды.Қүндызды өзеніне бірінші болып көшіп келгендер: Василий Мамонт, Макаренко Игнат, Черных Михайло, Толстоплет Матвей, Охинько Ефим, Генверг Иван, Михайлюк Иван, Стыцко Панас, Кирсик Лаврентий, Бычок Иван, Капуста Николай, Казаченко Афанасий, Гринь Иосиф, Коваленко Григорий, Грабович Трофим, Лысак Трофим, Козодой Галина, Пуставит Абрам, Крушинский Никифор, Череднюк Алексей және т.б.Селоны салу жоспары басталды. Бірінші көше Құндызды өзенінен солтүстікке қарай салына бастады. Бірінші болып Самойлов Антон үй салды, екінші - Фалькевич, үшінші- Штундер Кантон. Бір көшеге қатар-қатар 24 отбасы көшіп келді. Бүл көше Полтавская көшесі деп аталды. Кейіннен 250 үй болды. Көше аттары әртүрлі болды. Полтавка, Харьковка, Киевка, Забегаловка. 1936 жылы көшелерге басқа ерекше аттар берілді.12,466 км² жері бар кең байтақ Нұра ауданының түрақты қазак халқы және орыс ұлтты көшіп келушілер оқымаған, сауатсыз еді. Бүл жерлерде заңсыздық орын алған еді. Кимбай және Төлебай атты байлардың қарамағында көп жерлер болды, олар саудамен айналысты, кедейлерді алдап, қанаушылық өріс алды.Киевка селосында, оны қоршап тұрған айналасында шөптер, әр түрлі гүлдер өсіп жатты. Құндызды, Нұра өзендерінде балықтар көп болды.Бұрыннан қазақ халқы аңшылықпен айналысқан. Далаларда жабайы аңдар көп: қояндар, түлкі, қасқырлар. Сондай-ақ алуан түрлі қүстар да көп.Көшіп келушілер жер, бау-бақша, мал шаруашылығымен айналысты.Әр түрлі дақылдар екті: қарбыз, қырыққабат, қызылша т. б. өсірді. Жер құнарлы болғандықтан, жақсы өнім алып отырған. Үйге керекті заттарын өз колдарымен жасады. Терең ой қазып, шөппен күмды араластырып, үйлер салды. Сол кездегі үйлермен қазіргі үйлерді салыстыруға да болмайды. Қазіргі Киевка кенті өте әдемі.Нүра ауданьның іргесін 1903 жылы Украинадан қоныс аударған шаруалар қалаған.1890 жылы Ақмола аймағына көшіп келушілер 17 мың еді. Шаруалар айлар бойы далада түрды, тоңып, кебісінің жағдайы ауыр болды, аштықты көрді. 1896 жылы Киевка селосында болашақ түрғындарға жер бөлінді де, 1097 жылы көктемде шарулар көшіп келе бастады.1898 жылы селода 370 ер адам түрды. Кейін Черниговка, Ивановка, Майоровка, Ново-Карповка, Скобелевка, Ефремовка, Пушкино, Захаровка, Горное, Батуринка, Собачий хутор, Завьяловка, Плаховка, Бородинское т.б. селолар салынды.Сөйтіп, Киевка селосы 1897 жылы қүрылды. Бірінші түрғындары Украинадан қоныс аударған 40 отбасы еді. Бірінші көше Полтавка деп аталды (қазіргі Советская).1928 жылы қүрылған Нүра ауданының орталығы Қарауыл-Төбе болды.1932 жылы Нұра ауданы Қарағанды облысы құрамына кірді де, орталығы Казгородок селосы болды.1934 жылы тамызда аудан орталығы Киевка селосы болды.1930-31 жылдары ауданда телефон байланыстарын жандандыра бастады.Ақмола-Рождественское-Черниговка-Киевка-Казгородок-совхоз«Маржанкулский».1930 жылы ауданда 16 мектеп, сауатсыздықты жою мақсатында құрылған 103 бөлімше болды. Мектептерде 26 ұстаз жұмыс істеді, окушылар саны 947 адам.1932 жылы 1 аурухана және 7 дәрігерлік бөлімшелер жұмыс істеді.16 селолық және ауылдық советтер жұмыс атқарды: Батуринский, Боронский, Богучарский, Горный, Ефремовский, Захаровский, Киевский, Савельевский, Черниговский, Балактинский, Бурмашский, Жумускерскиіі, Каройский, Кызыл-Агашский, Корганжарский, Султанский, ПлаховскиЙ.1932 жылы 32 орталыктандырылған шаруашылықтар болды, колхоздарда 3450 шаруашылықтар бар еді. Шаруашылық жері - 27 мың гектар.1934 жылы Киевкада аурухана ашылды. Фельдшерлік бөлімшелер Казгородок, Плаховка, Черниговкада орналасты. 5 пошта, телеграф жұмыс істеді. Аудан халқы 14992 адам, оның 9843-і -казақтар, ал 1938 жылы ауданда 25507 адам тұрды, оның -18467-і қазақтар. Шаруашылықтар саны- 5883.1941-45 жылдары 3 мыңнан артық нұралықтар соғысқа аттанды, әрбір екіншісі қаза тапты, 2487 адам марапатталды.1954-57 жылдары 7 совхоз құрылды: «Энтузиаст», «Пржевальский», «Шахтёр», «Киевский», «Индустриальный», «Донской», «Щербаковский».Нұра ауданы Еңбек Ерлері Н.А. Кузнецов, Н.Айтуғанов, И.Смагулов, ғалым және ағартушылардың А.Асылбеков, К.Айнабеков, К. Мукушев, С. Талжанов, К. Мынбаевтың жері, отаны.Нұра ауданы жерлерінде керемет, ғажайып адамдар тұрған және әлі де тұрып жатыр. ### Ауданның көлік кешені, өнеркәсібі Көлік кешені дегеніміз - көлік тараптарында өзара байланысқан көлік түрлерінің жиынтығы. Көлік халық шаруашылығының мамандануына, сондай-ақ кешенді дамуына үлкен әсер етеді, кәсіпорындар арасындағы байланыстар көлік арқылы жүзеге асырылады. Әсіресе автомобиль жолдары калыптасқан. Автомобиль жолдарын шартты түрде үш топқа: ауданаралық, аудандағы және жеке шаруашылықтар ішіндегі деп бөлуге болады.Ауданда «Киевское АТП» деп аталатын жалғыз ғана мемлекеттік мекеме жүмыс істейді, жүктерді тасумен айналысады.Ауданда ауылдық шаруашылықтардан басқа негізгі өнеркәсіп орындары: сүт зауыты, автостанция бар. Сүт зауыты көптеген сүттен жасалынатын тағамдар шығарады. «Жақсыбай» атты мекеме аудан бойынша, қалаларға, ауылдарға жолаушыларды тасымалдаумен айналысады.Көптеген өндіріс орындары жабылып қалды, кейбіреулерін жеке меншікке иеленді. ## Дереккөздер
Нежіп Фазыл Кысакүрек (1904, Ыстамбұл - 1983, Ыстамбұл) - түрік ақыны, жазушысы. ## Сыртқы сілтемелер * Жазушыға арналған торап Мұрағатталған 23 қазанның 2007 жылы.
Диуани хикмет, «Ақыл кітабы» – Қожа Ахмет Ясауидің сопылық идеясын жыр еткен, этикалық-дидактикалық мазмұндағы әдеби шығармасы.Ақын өз кітабын қыпшақ даласы мен Орталық Азия түркілеріне кезінде түсінікті болған шағатай тілінде жазған. Мұның өзі араб тілінде жазылған Құран Кәрім мен түрлі хадис, тәпсірлердің күрделі қағидаларын жергілікті түркі халықтарының түсініп оқуына мүмкіндік берді. «Диуани хикмет» – көшпелі елдің ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделіп, түркі халықтары фольклорының тілдік-стильдік, модельдік тәсілдерін зор шеберлікпен пайдалана отырып жазылған көркем туынды. «Диуани хикметтің» түпнұсқасы сақталмаған. Ең ескі нұсқасы XV ғ-дың орта кезінде араб әрпімен көшірілген. Бертін келе «Диуани хикмет» Қазан (1887–1901), Ыстамбұл (1901), Ташкент (1902–11) баспаларынан жарық көрген.Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің жазылу тарихын, поэтикасын, сопылық-философиялық идеясын, қоғамдық-әлеуметтік мән-мағынасын, ислам дінін таратудағы рөлін М.Ф.Көпрүлузаде, Н.С.Банарлы, Е.Э.Бертельс, А.К.Боровков, Э.Р.Рустамов, В.И.Зохидов, т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеді. Қожа Ахмет Ясауи «Диуани хикметте» «Аллаға жақындай түсу үшін» әрбір адам өзінің өмір жолында төрт басқыштан өтуі керектігін айтады. Біріншісі – шариғат. «Шариғат» – ислам діні қағидалары мен шарттарын тақуалықпен мүлтіксіз орындауды әрі құдайға құлшылық жасауды талап етеді. Екіншісі, «тариқат» – дін ғұламаларына шәкірт болып, жалған дүниенің түрлі ләззаттарынан бас тарту, Аллаға деген сүйіспеншілікті арттыра түсу болып табылады. Бұл басқыш сопылықтың негізгі идеясын, мұрат-мақсатын аңғартып тұр. Үшіншісі, «мағрифат» негізінен дін жолын танып-білу сатысы деуге болады. Бұл басқыштың негізгі талабы – күллі дүниедегі болмыс-тіршіліктің негізі «бір Алла» екенін танып-білу, түсіну. Төртіншісі, «хақиқат» («фано») – Аллаға жақындап, оны танып-білудің ең жоғары басқышы. Сопылық түсінік бойынша, «шариғатсыз» «тариқат», «тариқатсыз» «мағрифат», «мағрифатсыз» «хақиқат» болуы мүмкін емес. Бұлардың бірі екіншісіне өту үшін қажетті басқыш болып табылады. Қожа Ахмет Ясауи Аллаға (яғни Хаққа) жету жолында міндетті түрде төрт асудан мүдірмей өтуі керек деген пікір айтады. Ақынның айтуы бойынша, Хаққа жету жолындағы әрбір асудың он-оннан мақамы (тоқтамы) бар. Демек, осы төрт асудың қырық мақамын игерген пенде ғана «жабарут» (адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік), «мәләкут» (өмірдің мәнмағынасына қанық болу), «лахут» (бұл жалғаннан безіп, о дүниенің рухани әлемін меңгеру), «насут» (жоғарыда аталған үш өлшемнің басын қосып тұрған күш) деп аталатын рухани дүниенің сырын пайымдауға мүмкіндік алады.«Диуани хикмет» әрбір адамды имандылыққа, ізгілікке, жоғары адамгершілік қасиеттерге жетелейтін құдіретті күш, айқын бағдарлама деуге болады. Қожа Ахмет Ясауи әрбір адамның қадір-қасиетін, өмірде алатын орнын оның ішкі жан дүниесінің тазалығымен өлшейді. Адамның өз бойындағы ізгі адамгершілік қасиеттерді ұдайы жетілдіріп отыруы немесе бүкіл адамгершілік қасиетінен жұрдай болуы сол кісінің имандылығына байланысты деген түйін жасайды. Ал имандылық дегеніміздің өзі Алланың құлына ғана тән, адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеп, оны құдай жолына салып отыратын киелі күш деп түсіндіреді. Ақынның айтуы бойынша, имандылықтың ең басты көрінісі – мейірімді, кешірімді, өзгелерге жанашырлықпен қарау болып табылады. «Диуани хикметте» әрбір адамға қажетті қанағат-ынсап сезіміне ерекше мән беріліп, нәпсіні тыя білу мұсылмандықтың басты шарттарының бірі екенін ақын оқырманға қайта-қайта ескертіп отырады. «Ақыл кітабы» адамның ішкі жан-дүниесінің түрлі теріс ой-пиғылдардан, жаман ниеттерден таза болуын талдап, Алла алдында пәк, кіршіксіз болуға шақырады. Бүкіл әлемдегі түркі халқы «Диуани хикмет» арқылы исламның рухани әлемімен, сол дәуір үшін ілгерішіл саналған сопылық ағымның философиялық ой-пікірлерімен танысты. «Диуани хикметте» жырланған адамгершілік, имандылық, қанағат, кішіпейілділік, жомарттық жайындағы этикалық-дидактикалық тұжырымдар бертін келе, қазақ ақын-жыраулары поэзиясынан өзінің көркемдік жалғасын тапты. ## Сыртқы сілтемелер http://www.unesco.kz/natcom/turkestan/r12_divan.htm ## Дереккөздер
Шаңырақ (башқ. сағыраҡ; чув. шăнăркă, қыр. түндүк, бур., моңғ. тооно) — киіз үй күмбезін кереге көзді крестімен дөңгелек ішінде қоршалана аяқталған конструктивті элемент. Күмбездің бүйір элементтерін - уықтарын ұстап тұруы үшін , ойықтан күн жарығының сәулесі пайда болуы үшін және ошақ түтіннің сыртқа шығуына орай арналады. Шаңырақ- киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбез тәріздес, шаңырақ уықтардың ұштарын біріктіріп ұстап тұрады. Киіз үйдің үстіндегі дөңгелек шеңбер осылай аталатыны белгілі. «Ортада темір пеш, тұрбасы шаңырақтан асып шығып жатыр» (Ғ. Сланов, Замана.). ## Шаңырақ. Қара шаңырақ. Дәстүр. Қазақ халқы “шаңырақ” деген сөзге көптеген ұғымдарды жатқызады. Мысалы “Пәленшекемнiң ұрпағы пәлен шаңыраққа жетiптi” деп, бiр ауылдың, не бiр рудың есiмiн жобалап отыратын болған.Шаңырақ киiз үйдiң күмбездiк, жартышарлық ұлттық, көркемдік қасиетiн сақтап тұрады. Үйге жарық түсiрiп, үйге жағылған от түтiнiн ауаға шығуын қамтамасыз етедi.Жалпы “Қара шаңырақ” атауы сол киiз үйге деген ежелгiлiк, ескiлiк көз қарас тудыруымен қатар, қасиеттiлiк күш-қуат та бере алатын сөз. Ол сөз сол үй иелерiнiң тамырларының терең, ру басы бабалар тарихымен астасып жатқандығының жҽне олардың ата дәстүрiн жалғастырып келе жатқан адамдар екенiнiң белгiсi, дәлелi секiлдi болып тұрады. “Қара шаңырық” атауы бар үй сол рудың және сол румен қарым-қатынастағы басқалардың да құрмет тұтары, тағзым етерi болып саналады. Қара шаңырақ иесi көп жағдайда аты аталып, марапатталып жатады. Шетте жүрген, қонысы басқа сол қара шаңырақ ұрпақтары мен жек-жаттары қара шаңыраққа сәлем бере келiп, арнайы сыбағалар әкеледi.Жасы үлкендерi еншiлерiн алып бөлек үй болып кеткенде әкенiң кенжесi (сүткенжесi) әке қолында қарашаңырақ иесi боп қалады. Ата-ананы күтiп-бағу кенже баланың мiндетi. Бұл үй еншi алып кеткендерге үлкен үй боп есетеледi. ## Құрылысы Шаңырақ бірнеше бөлшектерден тұрады: * Тоғын - шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі. * Күлдіреуіш - Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әр иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады. * Беріктік - Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, өрнектеледі. * Шаңырақтың көзі - Оған уықтың қаламы кіріп тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағынан өрнектейді. ## Мемлекеттік рәміздерде Шаңырақ Қырғызстанның мемлекеттік туында, Қазақстанның және қазақтар тұратын Моңғолия және Баян-Өлгий облысының елтаңбаларында, сондай-ақ 2005 жылғы Қызыл қаласының елтаңбасында бейнеленген. ## Дереккөздер
Ғаббас Айтбаев 1882 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы (бұрынғы Егіндібұлақ ауданы К.Маркс атындағы колхозында дүниеге келген) – қазақ халық ақыны, композитор. Руы – Найман тайпасының Терістаңбалы руының Қонақ бөлімінен. 1920 жылдан КОКП мүшесі. 1922 жылы Қарқаралыда өткен халық ақындарының айтысында бірінші орынды жеңіп алған. Әкесі Айтбай–Арқаның белгілі әнші-композиторларының бәрі. Айтбаевтың әншілігіне испанның гитаршысы Андрея Сеговия тәнті болып, оның орындаушылық өнерін жоғары бағалаған. Ол 1927 жылы Москвада Советтердің төртінші съезі делегаттарына ұйымдастырылған концерттерде жұртшылық назарына ілігеді. Сол жылы өлкен театрда этнографиялық концертке қатысып, зор абыройға ие болады. Александр Затаевич Айтбаевтан он екі ән жазып алған. "Ғаббастың "Ардағының" өзі поэзия. Ол қиялыңды шарқытатын жазғы кештегі ай сәулесінің, Сахараның тылсым тыныштығының ғажайып көрінісі–суреті", - деп жазған А.В.Затаевич. Айтбаев қазақ ауылын советтендіруге белсене ат салысып, өзінің туған жерінде өмірінің соңына дейін ауыл совет председателі болып қызмет етті. Ғ.Айтбаев Қазыбек би селосында жерленген. ## Дереккөздер
Ахметбек Байсалбайұлы (1878 жылы қазіргі Бұқар жырау (бұрынғы Тельман) ауданы Қызылқайың /Березняки/ ауылында дүниеге келген. ) — белгілі Қазақстан ақыны. Арғын тайпасының Қуандық руының Мұрат бөлімінен шыққан. Жастайынан өлең шығарумен әуестенген, өз шығармаларында халықты отаршылыққа, егіншілікке үгіттеген. өзінің қонысына ағаш еккен, бұл шоқ тоғайлы жер Ахметбектің қызыл қайыңы деп аталады. Жастарды өнерге, білімге баулыған, кітапхана ашқан. Совет өкіметінің алғашқы жылдарында сол өңірдегі Байдәулет болысының төрағасы болады. Ахметбек халық ауызынан көп құнды әдеби мұра жинаған. "Қанды жорық" дастанында отызыншы жылдардың басында ел ішіне ылаң салып, ашаршылыққа душар еткен асыра сілтеушілерді өлтіре сынайды. Сол үшін жазықсыз айыпталады. 1966 жылы толық ақталады.Қарағанды облысында Ахметбек есімімен әк тас кен орны аталады. ## Дереккөздер
Қарағанды қаласындағы ақындар айтысыАқындар айтысының жаппай етек алып жандана түскен кезі 1943 жыл болды. Ақпан айының соңында Қазақстан жазушылар одағының III пленумы шақырлып, оған көрнекті халық ақындарының бір тобы қатысты.Кенен Әзірбаев пленумда сөйлеген сөзінде халық ақындарының еңбекшілерді жеңіске жігерлендірудегі патриоттық істерін айтады. Пленумнан кейін, 2 наурыз күні халық ақындары республика басшыларымен кездесіп, жер-жерде ақындар айтысын өткізуге ұсыныс жасады. Ұсыныс қабылданып, аудандар мен облыстарда айтыс өткізу ұйғарылды. Жазушылар одағына, облыс басшыларында нақты тапсырма берілді. Айтыстың тәрбиелік мәнінің үлкендігі сонда, оның жоғары деңгейде өтуіне облыстық партия комитеті ғана емес, Орталық Комитеттің өзі де баса көңіл бөлген. Әуелбаста "Советтік Қарағанды" (қазіргі "Орталық Қазақстан") газет ұжымынан шыққан осы бастаманың ел басына ауыр күн туған шақтағы елге тигізер оң ықпалын жете ұғынды. Айтысты ұйымдастырып, өткізуге қазақ әдебиетінің ірі өкілі, сөз зергері Ғабит Мүсірепов бөлінді. Осы ақындар айтысы туралы газеттің сол кездегі редакторы Ә.Қарағұлов өзінің "Баспасөз және уақыт тынысы" кітабында былай дейді: "… Қарағандыда Доскей Әлімбаев дейтін көпті көрген көне, белгілі халық ақыны бар-ды. Редакцияға жиі келіп тұратын. Бірде ол майдандағы армияның ерлігіне арналған өлеңін әкеліп, өзінің жас кезінде бір ақынмен айтысқаны жөнінде әңгіме айтты. Жұртшылықтың делебесін қоздыратын, кәріні де, жасты да тебірентетін осы айтыс өнерінің соңғы жылдары ұмыт болып бара жатқанына қынжылатындығын сездірді. Бұл біздің журналистерге ой салды. Жергілікті ақын-жазушыларды редакцияға жинап, пікір алыстық. Әуелі екі шахтаның атынан екі халық ақынын айтыстырып көрмек болып ұйғарылды. Екі апта бойы дайындық жұмысы жүргізілді". Міне, осыдан соң Қарағанды қалалық партия комитеті мен "Советтік Қарағанды" газетінің редакциясы 1943 жылдың 13 маусымында бассейнде ақын-жазушылар мен кеншілердің кездесуін өткізген. Кездесу "Ұлы Отан соғысы және Қарағанды кеншілерінің міндеттері" деген тақырыппен өткен. Бұл шын мәнісіндегі кеншілер қаласындағы айрықша бас қосу еді. Жиынның ресми бөлігі аяқталған соң ортаға екі ақын шықты. Бұлар №18 және №20 шахталар атынан айтысқа шыққан ақындар Қайып Айнабеков пен Ілияс Манкин болатын. Осы екі ақынның айтысын Ғ.Мүсірепов қорытады. Обком бюросы еңбекшілер арасында үгіт-бұқаралық жұмыстың пәрменділігін күшейту құралы ретінде өзін толық ақтаған жарыстың дәстүрлі халықтық формасы болып табылатын ақындар айтысына үлкен саяси маңыз бере келіп, 14 тамызда Қарағанды мен Балқаш қалалары халық ақындарының айтысын өткізу жөнінде редакцияның қалалық партия комитетімен бірлесіп жасаған ұсынысын мақұлдады, деп еске алады өз естелігінде Әбдуәли Қарағұлов. Соның нәтижесінде 14 тамызда Қарағанды мен Балқаш қалалары халық ақындарының айтысы өтіп, Қарағандының намысын Көшен Елеуов қорғаса, балқаштықтар атынан Шашубай Қошқарбаев шығады. "Советтік Қарағанды" газеті редакциясы ұжымының шағын бөлмесінде туындаған осы идея үлкен халықтық дүбірлі сайысқа ұласты. Елдің ақындар айтысына деген құмарлығы соншалық, ақындар айтысы өткен ғимаратта ине шаншар орын болмады. Балқаш пен Қарағанды ақындарының осы айтысы туралы Ә.Қарағұлов былай әңгімелейді: "Балқаш мысшыларының белгілі тілмар ақыны Шашубай Қошқарбаев пен Қарағанды кеншілерінің жезтаңдай жүйрігі Көшен Елеуовтің бұл айтысы екі жақтың да делебесін қоздырды. Дуылдаған көпшілік түні бойы тыңдаса да құлақ құрышы қанар емес. Ақындардың да аяқ алысы күшті. Бірінен бірі асып түседі. Сөз маржаны жарқ-жұрқ етіп ақтарылып жатыр…"Мұндай айтыстар Нұра, Шет, Қарқаралы жерлерінде де өтеді. Жалпақ жұртқа кеңінен таныла бастаған жыр сайыстары бұдан кейін өрісін ұзартып, облысаралық ақындар айтысына ұласады. Семей-Қарағанды қалаларының ақындарының айтыстары "Советтік Қарағанды" газетінде "Асыл сөз, тасқынды жыр жеңіс үшін" деген ортақ тақырыппен толық нұсқасында жарық көреді. Бұл айтыстың кейбіреулері Қазақ ССР Ғылым Академиясының М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты дайындап, 1966 жылы "Жазушы" баспасынан шығарғын. "Айтыс" атты кітаптың үшінші томына кіргізілген. Ондағы Шашубай мен Көшеннің, Маясар мен Нұрлыбектің. Қайып пен Ілиястың, Шашубай мен Болманның, Болман мен Нұртазаның, Ғабидман мен Жолдыкейдің, Иманжан мен Әбілқасеннің, Нияз бен Болманның айтыстары соғыс кезіндегі және одан кейінгі соғыстан күйреген шаруашылықтарды қалпына келтіру тұсындағы қала мен дала тарихының жанды суреттері тәрізді ел шежіресінің алтын парақтары болып қала берері сөзсіз.Газеттің 1943 жылғы 27 тамыздағы санында Ғабит Мүсірепов "… Сонымен Қарағанды облысында қайта туған айтыс қазір бүкіл республикалық көлемге қанат жайып кетті", деп жазды.Бұдан бұрын да жер-жерде сиректеу болса да өткізіліп жүрген айтыс өнері дәл осы жолғыдан кейін қанатын кеңге жайып-ақ кетті.Соғыс жылдары қазақтың ежелгі өнері – ақындар айтысына облыстық партия, совет ұйымдары айтарлықтай көңіл бөліп отырды. Мұның өзі байырғы өнердің жаңарып, жасарып, дами түсуіне жағдай жасады. Мәселен, облыстық Совет атқару комитеті өзінің мәжілістерінде ақындар айтысының жайы, халық ақындарының жұмысы, тұрмыстық жайы туралы мәселелерге ұдайы айналып соғып, арнайы шешімдер қабылдап отырды.Осы 1943 жылдың (14 тамыз) өткізілген ақындардың республикалық айтысында Қарағанды облысының ақындары алдына жан салмады десе де болғандай. Оған Қазақ ССР Халық Комиссарлары Советінің 6 қаңтарда жарық көрген, Қарағанды облыстық архивінде сақтаулы "Республикалық ақындар айтысындағы жүлделі орын алған жеңімпаздарға сыйлықтар беруді шешетін Үкімет жюриінің шешімдерін бектіту туралы" қаулысы куә бола алады. Бұл қаулыда осы жарыстарда бірінші жүлдені дау-дамайсыз жеңіп алған Қарағанды облысы командасының, бүкіл облыстық "жалын ақындар айтысын ойдағыдай ұйымдастырып отырған үлгілі жұмысы ерекше атап" көрсетілген.
Кемпірбай Бөгенбайұлы (1834-1895), ақын, әнші. Арғын тайпасы Қаракесек руы Таз Наманай бөлімінен шыққан. Шөже, Тезекбай, Әсет, Жәмшібай сынды ақындармен айтысқан. Бұл айтыстар халық арасына кең тараған. Кемпірбайдің шығармалары «Таң» журналында (Семей, 1925, № 1), «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» (А., 1931), айтыс жинақтарында (1939, 1948, 1965, 1988), «Бес ғасыр жырлайды» кітабында (1985, 1989) жарияланды. Әсет ақынның Кемпірбай ауырып жатқанда келіп, өлеңмен көңілін сұрағаны, оған Кемпірбайдын қайтарған жауабы - көркемдік жағынан қазақ айтысының інжу-маржаны. Әсет қоштасу өлеңіне таңдау жасағанда, осыған баса назар аударған («Әдебиет тарихы», А., 1991). «Өлерде өлеңмен, әнмен қоштасу - көбінесе ақындардың әдеті» - Кемпірбайдың өлерде айтқан сөзі сондайлық көңіліне тығылып жүрген сырды ашады» деп, ұлы жазушы ол сырдың қандай сыр екеніне тоқтапған. Кемпірбайды бес жасынан бастап ақындықтың иесі - Дәуіт пайғамбар иектеп, ақындық өнерді дарытқан екен. Өлеңнің көкала үйрек секілді бөлек жаны, бөлек денесі бар. Сол сый енді ақынның кеудесінен ұшқалы жатыр. Арманы - осы қадірлі сыйдың ұрпағына қонбай, мұның әулетінен біржола жоғалып кетуі. Жалғыз арман, мұң - осы. Сөйтіп ұрпақ өнерсіз қалмақ. «Міне, коштаскан жерде жүректегі сыр мен кеңіңде кетіп бара жатқан арманды айтқан жері» деп, зерттеуші қоштасу өлеңіне ғылыми сипаттама берген. ## Дереккөздер
## Алаша хан мазары (13 - 14 ғғ.) Қаракеңгір өзенінің оң жағасында ХІІІ-ХІV ғасырлардағы сахаралық сәулет өнерінің үлгісінде салынған. Халық аңызына қарағанда, Алаша ханның атына лайықты, оның күмбезін алаша кілемнің түрімен нақыштап шығарған.Ел аузындағы аңызда Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған.Ұлытаудан ағатын Жаңғабыл өзенінің бойында үлкен сарайдың орны әлі бар. Жергілікті халық оны Алаша хан ордасы деп атайды. Алаша ханның енді бір сарайы сол маңдағы Қаракеңгір өзенінің бойында. Шежіре деректерінде Алаша хан әңгімесі маңғол дәуірінен бұрын шыққанын көрсетеді. ## Жошы хан мазары (12-13 ғғ.) Жошы хан (1187-1227ж.ж.) - Шыңғыс ханның үлкен баласы. Дешті қыпшақтағы феодалдық мемлекет Жошы ұлысының негізін қалаушы.Маңғолдардың аса ірі әскери басшысы. Жошы мазары Қаракеңгір өзенінің сол жағасында тұрғызылған. Жезқазған қаласынан 55 км. Орналасқан. Мазар өз дәуіріндегі сәулет өнерінің тамаша бір үлгісі. Өрнек таңбаларына қарағанда, оны салуға Жошыға бағынған тайпалардың бәрі қатысқан. Жошы хан мазары 1228 жылы тұрғызылды деген болжам бар. ### Салыну тарихы 1227-122ұ жж. Жошы хан мазары туралы ең алғашқы жазба естеліктер Хафиз Тыныштың 1589 ж. «Шараф-намеий шахи» деген еңбегінде берілген.Ғимараттың бұрыштары мен кіре беріс ойығы азғана бұзылған. Сыртқы күмбезі де бұзылуға ұшыраған. 1946ж. Архитектор Г. Г. Герасимовтың басқаруымен ғимаратқа жөндеу жұмыстары жүргізілді. Бұл бір камералы, төртбұрышты, портальді-күмбезді мавзолей. Екі қабатты күмбезден тұрада. Сыртқы күмбезі 17 бүйірлі жұлдызшалы барабан үстіне орналасқан. Бұл екеуіде көгілдір плитамен өрілген. Ішкі жартылай сфералық күмбез түрінде салынған. Қабырғалары тегіс, едені төртбұрышты кірпіштен салынған. Мавзолейдің ішінде төртбұрышты кірпіш тәрізді плита сақталған. Онда арап әріптерімен «Жошы» деп жазылған. Тас салмағы 20-30 кг. Кірпіштің көлемі 30х30х6 см.;30х15х15 см.;25х25х5 см. Мазаркөлемі 9,5х7,0 м. Ішкі көлемі 5,25х5,25 м. Биіктігі 8 м. ## Алтыншоқы 1391 жылы Әмір-Темір (Ақсақ-Темір) Алтын Орданың ханы Тоқтамысқа 200 мың әскерімен шығып, Ұлытауға келіп ат басын тіреген.Ақсақ-Темір биік шоқы басына шығып, кең жазира далаға қарап тұрып: «Мынау бір құтты жер екен, бұл жерге қандай белгі қалдырсам екен», - дейді. Әрі-бері ойланып тұрып, керуенмен алып келе жатқан Меторид тасын алдырып, 200 мың әскерге бір-бір тастан тастатып биік тау тұрғызып, басына тас қорытатын пеш салдырып, жанындағы өзеннен тал қидырып, көмір жасап меторид тасын балқытып, мынадай мағынада жазып қалдырады: «Мен Тұранның бегі Темір-бек хиржаның 769 қой жылы Ара айының 21 күні Алтын Орда ханы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шығып, ұрпаққа белгі қалдырдым. Алла ісімізге жар болсын!» Бұл тасты 1935 жылы Қаныш Сәтпаев тауып Эрмитажға жіберген. Қазір сол Эрмитажда тұр.Плита бұрын үлкен шұңқыр үстінде орналасқан. Осы жерде қыш күйдіретін пеш болған. Шұңқырдың диаметрі 22 м.,биіктігі 3 м. ## Дүзен мазары (19 ғ.) Дүзен Сандыбай батырдың үлкен ұлы. Ауылда болыс болған. Әкесі Дүзенге баласы там салдырған, мазары қызыл кірпіштен Алаша хан мазары үлгісінде салдырған. Реставрациялық жөндеуден өтпеген, тіреулермен тірелген қалпында сақталған. ## Домбауыл кесенесі (7-9 ғғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан солтүстік-шығыста 50 км. жерде орналасқан.Ел аузындағы аңыздарға қарағанда Дешті Қыпшақ батыры делінеді.Салыну тарихы белгісіз. Домбауыл кесенесі туралы ең алғаш түсініктеме Шоқан Уәлихановтың «Қырғыз-қайсақ тайпалары туралы» деген еңбегінде берілген.Ғимараттың бұрыштары және кіре беріс қақпасы бұзылған.1974 жылы рестоврациялық жұмыстары жүргізіліп, бұзылған жерлері жөнделген.Кесене қызыл-қоңыр текше тастардан қаланған. Құрылыс тасы Кеңгір өзенінің бойынан алынған. Конус тәрізді, кіре берісі шығысқа бағытталған, сыртқы түрі киіз үйге ұқсайды. Ол ұқсастық төбесінен түндік сияқты асты төртбұрышты, үсті дөңгелектене күмбезге айналған. Қабырғаларының қалыңдығы 2,5 м., биіктігі 6 м. Сыртқы көлемі 8,5х7,5 м. Солтүстік және оңтүстік жағында терезе ойықтары бар. Қызғылт-қоңыр граниттен салынған. Тастар бие сүтімен араластырылған саз-балшықпен біріктірілген. ## Батыр Сандыбайұлы Ерден мазары Ерден Сандыбайұлы 1808 жылы қазіргі Ұлытау ауданы, Қаракеңгір өзені бойында дүниеге келген. Қазір осы өзеннің жағасында Ерден күмбезі тұр. Ерденнің атасы Төлек батыр, әкесі Сандыбай батыр. Ерден өзі батыр, ақылды, ел қамын ойлаған ұлағатты жан екен. Ол 35 жасында аға сұлтан болыпты. 1843 жылы болыстықты, ел басқаруды қолына алған. Қаракеңгірге келіп қоныс тіккен. Ұлытау маңындағы арғын аталарын Арғанатына көшіріп, орналастырған. 1862 жылы Атбасар ауданына аға сұлтандыққа сайланған. 55 жасында қайтыс болған.Ерден кесенесі 1999 жылы қыркүйек айында Ұлытау ауданының және Жезқазған, Сәтпаев қалаларының халқының күшімен қалпына келтірілді. ## Әбдікәрім мазары 1917 ж. Сарыкеңгір ауылынан 109 км солтүстікте орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ. қабырғалары шикі кірпіштен өрілген. Цоколі бар, көлемі 7,9х7,9 м болатын мазар. Күмбезге дейінгі биіктігі 6,2 м. Аумағы 309 м. куб. ## Теңбай кесенесі 19 ғ. Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылынан солтүстік-шығыста 26 км жерде орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 ж. "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ.Ылғал мен жел әсерінен сыртқы беті, қабырға, күмбезі бұзылуға ұшыраған. Кесене екі мазар мен жартылай бұзылған бір сағанатамнан тұрады. Сағанатам табиғи текше тастардан салынған. Бірінші мазар портальді-күмбезді, күйдірілген кірпіштен салынған, төрт бұрышты. Екінші мазар шикі кірпіштен қаланған. Территория аумағы 0,1 га. ## Малшыбай кесенесі 19 ғ. Қарағанды облысы. Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылы. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ.Порталы, күмбезі толық бұзылған. Бір камералы, күмбезді ғимарат. басты фасады күйдірілген және шикі кірпіштен салынған. Қабырғалары 3 қабатты. Фундамент жоқ. Көлемі 6,5Х6,7м. Биіктігі 4м. Аумағы 174 м. куб Кіре беріс қақпасы оңтүстікке бағытталған. ## Жақсылық кесенесі (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан солтүстік-батыс бағытта 62 км. жерде орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. * 1989 ж. "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. * 1988 ж. рестоврациялық жұмыстар жүргізілді. Жақсылық мазары - бір камералы, тік бұрышты, күмбезді болып келген. Мазардың қабырғасы үш қабаттан тұрады. Сыртқы қабаты күйдірілген кірпіштен өрілген, ішкі қабаты шикі кірпіштен қаланып, фундаменті текше тастардан қаланған. Басқы беті порталь тәрізді салынып, оңтүстік-батысқа бағытталған. Кіре берісі баған тәрізді салынған. Мазардың көлемі 7,0х7,5 м. Биіктігі 6,0 м. Аумағы 315 м. куб. ## Шотқара мазары (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан 47 км. солтүстік-шығыста орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1977 ж. Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізген.Күмбездің жоғары бөлігі қираған. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілмеген. Бұл портальді - күмбезді ғимарат. Бүйір және артқы фасадтары әшекейлі кірпіштен қаланған. Басты фасад П. - тәрізді белдеулікпен өрнектелген. Күмбезі барабансыз салынған. Кіре беріс ойығы мен арқасы жартылай шеңберлі. Ғимарат шикі кірпіштен салынып, күйдірілген кірпішпен өрілген. Кірпіштердің көлемі 25х12х5см., 25х25х6 см. Ғимараттың ішкі көлемі 3,91х3,94м. Сыртқы көлемі 5,60х6,25м. Биіктігі 4,67. ## Елубай кесенесі (19 ғ.) Малшыбай ауылынан 37 км. солтүстікте қарай орналасқан.1982 ж. Жезқазған тарихи-өлке тану музей қызметкерлер зерттеген. Мазар біраз бұзылуға ұшыраған. Кесененің ең сақталған ғимараттары Елубай мазары мен Шикі мазар. Бұлардан басқа бұзылған тас сағанатамдар, мола үйінділер, шикі мазар қалдықтары бар. Кесене биік жерде орналасқан. Аумағы 1450 квадрат метр. ## Асанай-Борсанай кесенесі (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылынан 12 км. солтүстік-шығыста орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілмеген.Атмосфералық ылғал мен жел эрозиясының әсерінен күмбезі мен қабырғасының бұрыштары бұзылған. Шикі кірпіштен салынған, күмбезді, төртбұрышты мазар. Фундаменті жоқ. Кіре бері қақпасы бел ағаштарынан салынған. Фасадтары "тоқылған ши" әдісімен айшықталған. Көлемі 7,8х8,0 м. Биіктігі 3,5 м. Қабырға қалыңдығы 1,02м. Аумағы 218 м. куб. ## Бекқожа мазары (1895 ж.) Сарыкеңгір өзенінің сол жағалауында 14 км. жерде орналасқан. 1975 жылы Қазақ ССР Мәдениет Министрлігінің экспедициясы зерттеген. Портальді-күмбезді ғимарат. Барлық фасадтары қос-қостан сүйір қуыстармен өрнектелген. Мазарды екі жолақтан тұратын фризбойы орап тұр. Фриздің доғары жолағындағы өрнек табиғи өсімдік бояумен сыртынан күйдірілген. Мазар шикі кірпіштен салынған. Осы жолақта "1895жыл" деп қашап жазылған да сыртынан күйдірілген. Мазар шикі кірпіштен салынып, күйдірілген кірпішпен өрілген. 6,1х6,34м. 5,0х5,0 биіктігі 5,74. ## Алаша хан мазары (13 - 14 ғғ.) Қаракеңгір өзенінің оң жағасында ХІІІ-ХІV ғасырлардағы сахаралық сәулет өнерінің үлгісінде салынған. Халық аңызына қарағанда, Алаша ханның атына лайықты, оның күмбезін алаша кілемнің түрімен нақыштап шығарған.Ел аузындағы аңызда Алаша хан ордасы Ұлытау төңірегінде болған.Ұлытаудан ағатын Жаңғабыл өзенінің бойында үлкен сарайдың орны әлі бар. Жергілікті халық оны Алаша хан ордасы деп атайды. Алаша ханның енді бір сарайы сол маңдағы Қаракеңгір өзенінің бойында. Шежіре деректерінде Алаша хан әңгімесі маңғол дәуірінен бұрын шыққанын көрсетеді. ## Жошы хан мазары (12-13 ғғ.) Жошы хан (1187-1227ж.ж.) - Шыңғыс ханның үлкен баласы. Дешті қыпшақтағы феодалдық мемлекет Жошы ұлысының негізін қалаушы.Маңғолдардың аса ірі әскери басшысы. Жошы мазары Қаракеңгір өзенінің сол жағасында тұрғызылған. Жезқазған қаласынан 55 км. Орналасқан. Мазар өз дәуіріндегі сәулет өнерінің тамаша бір үлгісі. Өрнек таңбаларына қарағанда, оны салуға Жошыға бағынған тайпалардың бәрі қатысқан. Жошы хан мазары 1228 жылы тұрғызылды деген болжам бар. ### Салыну тарихы 1227-122ұ жж. Жошы хан мазары туралы ең алғашқы жазба естеліктер Хафиз Тыныштың 1589 ж. «Шараф-намеий шахи» деген еңбегінде берілген.Ғимараттың бұрыштары мен кіре беріс ойығы азғана бұзылған. Сыртқы күмбезі де бұзылуға ұшыраған. 1946ж. Архитектор Г. Г. Герасимовтың басқаруымен ғимаратқа жөндеу жұмыстары жүргізілді. Бұл бір камералы, төртбұрышты, портальді-күмбезді мавзолей. Екі қабатты күмбезден тұрада. Сыртқы күмбезі 17 бүйірлі жұлдызшалы барабан үстіне орналасқан. Бұл екеуіде көгілдір плитамен өрілген. Ішкі жартылай сфералық күмбез түрінде салынған. Қабырғалары тегіс, едені төртбұрышты кірпіштен салынған. Мавзолейдің ішінде төртбұрышты кірпіш тәрізді плита сақталған. Онда арап әріптерімен «Жошы» деп жазылған. Тас салмағы 20-30 кг. Кірпіштің көлемі 30х30х6 см.;30х15х15 см.;25х25х5 см. Мазаркөлемі 9,5х7,0 м. Ішкі көлемі 5,25х5,25 м. Биіктігі 8 м. ## Алтыншоқы 1391 жылы Әмір-Темір (Ақсақ-Темір) Алтын Орданың ханы Тоқтамысқа 200 мың әскерімен шығып, Ұлытауға келіп ат басын тіреген.Ақсақ-Темір биік шоқы басына шығып, кең жазира далаға қарап тұрып: «Мынау бір құтты жер екен, бұл жерге қандай белгі қалдырсам екен», - дейді. Әрі-бері ойланып тұрып, керуенмен алып келе жатқан Меторид тасын алдырып, 200 мың әскерге бір-бір тастан тастатып биік тау тұрғызып, басына тас қорытатын пеш салдырып, жанындағы өзеннен тал қидырып, көмір жасап меторид тасын балқытып, мынадай мағынада жазып қалдырады: «Мен Тұранның бегі Темір-бек хиржаның 769 қой жылы Ара айының 21 күні Алтын Орда ханы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шығып, ұрпаққа белгі қалдырдым. Алла ісімізге жар болсын!» Бұл тасты 1935 жылы Қаныш Сәтпаев тауып Эрмитажға жіберген. Қазір сол Эрмитажда тұр.Плита бұрын үлкен шұңқыр үстінде орналасқан. Осы жерде қыш күйдіретін пеш болған. Шұңқырдың диаметрі 22 м.,биіктігі 3 м. ## Дүзен мазары (19 ғ.) Дүзен Сандыбай батырдың үлкен ұлы. Ауылда болыс болған. Әкесі Дүзенге баласы там салдырған, мазары қызыл кірпіштен Алаша хан мазары үлгісінде салдырған. Реставрациялық жөндеуден өтпеген, тіреулермен тірелген қалпында сақталған. ## Домбауыл кесенесі (7-9 ғғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан солтүстік-шығыста 50 км. жерде орналасқан.Ел аузындағы аңыздарға қарағанда Дешті Қыпшақ батыры делінеді.Салыну тарихы белгісіз. Домбауыл кесенесі туралы ең алғаш түсініктеме Шоқан Уәлихановтың «Қырғыз-қайсақ тайпалары туралы» деген еңбегінде берілген.Ғимараттың бұрыштары және кіре беріс қақпасы бұзылған.1974 жылы рестоврациялық жұмыстары жүргізіліп, бұзылған жерлері жөнделген.Кесене қызыл-қоңыр текше тастардан қаланған. Құрылыс тасы Кеңгір өзенінің бойынан алынған. Конус тәрізді, кіре берісі шығысқа бағытталған, сыртқы түрі киіз үйге ұқсайды. Ол ұқсастық төбесінен түндік сияқты асты төртбұрышты, үсті дөңгелектене күмбезге айналған. Қабырғаларының қалыңдығы 2,5 м., биіктігі 6 м. Сыртқы көлемі 8,5х7,5 м. Солтүстік және оңтүстік жағында терезе ойықтары бар. Қызғылт-қоңыр граниттен салынған. Тастар бие сүтімен араластырылған саз-балшықпен біріктірілген. ## Батыр Сандыбайұлы Ерден мазары Ерден Сандыбайұлы 1808 жылы қазіргі Ұлытау ауданы, Қаракеңгір өзені бойында дүниеге келген. Қазір осы өзеннің жағасында Ерден күмбезі тұр. Ерденнің атасы Төлек батыр, әкесі Сандыбай батыр. Ерден өзі батыр, ақылды, ел қамын ойлаған ұлағатты жан екен. Ол 35 жасында аға сұлтан болыпты. 1843 жылы болыстықты, ел басқаруды қолына алған. Қаракеңгірге келіп қоныс тіккен. Ұлытау маңындағы арғын аталарын Арғанатына көшіріп, орналастырған. 1862 жылы Атбасар ауданына аға сұлтандыққа сайланған. 55 жасында қайтыс болған.Ерден кесенесі 1999 жылы қыркүйек айында Ұлытау ауданының және Жезқазған, Сәтпаев қалаларының халқының күшімен қалпына келтірілді. ## Әбдікәрім мазары 1917 ж. Сарыкеңгір ауылынан 109 км солтүстікте орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ. қабырғалары шикі кірпіштен өрілген. Цоколі бар, көлемі 7,9х7,9 м болатын мазар. Күмбезге дейінгі биіктігі 6,2 м. Аумағы 309 м. куб. ## Теңбай кесенесі 19 ғ. Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылынан солтүстік-шығыста 26 км жерде орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 ж. "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ.Ылғал мен жел әсерінен сыртқы беті, қабырға, күмбезі бұзылуға ұшыраған. Кесене екі мазар мен жартылай бұзылған бір сағанатамнан тұрады. Сағанатам табиғи текше тастардан салынған. Бірінші мазар портальді-күмбезді, күйдірілген кірпіштен салынған, төрт бұрышты. Екінші мазар шикі кірпіштен қаланған. Территория аумағы 0,1 га. ## Малшыбай кесенесі 19 ғ. Қарағанды облысы. Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылы. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілген жоқ.Порталы, күмбезі толық бұзылған. Бір камералы, күмбезді ғимарат. басты фасады күйдірілген және шикі кірпіштен салынған. Қабырғалары 3 қабатты. Фундамент жоқ. Көлемі 6,5Х6,7м. Биіктігі 4м. Аумағы 174 м. куб Кіре беріс қақпасы оңтүстікке бағытталған. ## Жақсылық кесенесі (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан солтүстік-батыс бағытта 62 км. жерде орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. * 1989 ж. "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. * 1988 ж. рестоврациялық жұмыстар жүргізілді. Жақсылық мазары - бір камералы, тік бұрышты, күмбезді болып келген. Мазардың қабырғасы үш қабаттан тұрады. Сыртқы қабаты күйдірілген кірпіштен өрілген, ішкі қабаты шикі кірпіштен қаланып, фундаменті текше тастардан қаланған. Басқы беті порталь тәрізді салынып, оңтүстік-батысқа бағытталған. Кіре берісі баған тәрізді салынған. Мазардың көлемі 7,0х7,5 м. Биіктігі 6,0 м. Аумағы 315 м. куб. ## Шотқара мазары (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Жезқазған қаласынан 47 км. солтүстік-шығыста орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1977 ж. Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізген.Күмбездің жоғары бөлігі қираған. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілмеген. Бұл портальді - күмбезді ғимарат. Бүйір және артқы фасадтары әшекейлі кірпіштен қаланған. Басты фасад П. - тәрізді белдеулікпен өрнектелген. Күмбезі барабансыз салынған. Кіре беріс ойығы мен арқасы жартылай шеңберлі. Ғимарат шикі кірпіштен салынып, күйдірілген кірпішпен өрілген. Кірпіштердің көлемі 25х12х5см., 25х25х6 см. Ғимараттың ішкі көлемі 3,91х3,94м. Сыртқы көлемі 5,60х6,25м. Биіктігі 4,67. ## Елубай кесенесі (19 ғ.) Малшыбай ауылынан 37 км. солтүстікте қарай орналасқан.1982 ж. Жезқазған тарихи-өлке тану музей қызметкерлер зерттеген. Мазар біраз бұзылуға ұшыраған. Кесененің ең сақталған ғимараттары Елубай мазары мен Шикі мазар. Бұлардан басқа бұзылған тас сағанатамдар, мола үйінділер, шикі мазар қалдықтары бар. Кесене биік жерде орналасқан. Аумағы 1450 квадрат метр. ## Асанай-Борсанай кесенесі (19 ғ.) Ұлытау ауданы. Сарыкеңгір ауылынан 12 км. солтүстік-шығыста орналасқан.Салыну тарихы белгісіз. 1989 жылы "Казпроектрестоврация" институтының архитекторлары өлшеу жұмыстарын жүргізді. Рестоврациялық жұмыстар жүргізілмеген.Атмосфералық ылғал мен жел эрозиясының әсерінен күмбезі мен қабырғасының бұрыштары бұзылған. Шикі кірпіштен салынған, күмбезді, төртбұрышты мазар. Фундаменті жоқ. Кіре бері қақпасы бел ағаштарынан салынған. Фасадтары "тоқылған ши" әдісімен айшықталған. Көлемі 7,8х8,0 м. Биіктігі 3,5 м. Қабырға қалыңдығы 1,02м. Аумағы 218 м. куб. ## Бекқожа мазары (1895 ж.) Сарыкеңгір өзенінің сол жағалауында 14 км. жерде орналасқан. 1975 жылы Қазақ ССР Мәдениет Министрлігінің экспедициясы зерттеген. Портальді-күмбезді ғимарат. Барлық фасадтары қос-қостан сүйір қуыстармен өрнектелген. Мазарды екі жолақтан тұратын фризбойы орап тұр. Фриздің доғары жолағындағы өрнек табиғи өсімдік бояумен сыртынан күйдірілген. Мазар шикі кірпіштен салынған. Осы жолақта "1895жыл" деп қашап жазылған да сыртынан күйдірілген. Мазар шикі кірпіштен салынып, күйдірілген кірпішпен өрілген. 6,1х6,34м. 5,0х5,0 биіктігі 5,74.
Әсет Найманбайұлы (1867 жыл, Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, "Қызыл-арай" ауылы - 1922 жыл, Қытай, Құлжа ) — қазақтың суырыпсалма ақыны, әнші-композиторы. Ол 7-8 жасқа келгенде медресе имамы Зейнолладан бастауыш білім алады. Мұнда араб тілі мен шығыс поэзиясын меңгеруге ден қояды. Арғын тайпасы Қаракесек руының Майлық атасынан шыққан. 14-15 жасында сазгер әрі әнші ретінде өз шығармашылық жолын бастайды. Әсеттің әке-шешесі кедей, шаруа адамдар болған. Кейін ер жетіп, есейіп, айтысқа түскен кезінде де кейбір ақындар оның кедейлігін бетіне басады. Алайда нағыз байлық өнер мен білімде деп түсінген Әсет ешкімге қара сөзден дес бермеген. Әсет ескіше оқыған, көзі ашық адам болған. Оның дүниетанымы, ой тереңдігі әсіресе айтыс жанрында кеңірек танылды. Мысалы, әйгілі ақын-қыз Ырысжанмен айтысқанда Әсет он сегізде ғана екен, соған қарамастан қыздың айтқан небір қиын жұмбақтарын қиналмай, қолма-қол шешіп береді. Бұдан ақынның білімді, зерделі екендігі айқын аңғарылады. Сөйтіп, Әсет пен Ырысжанның айтысы–көркемдігі, сөз қолдану шеберлігі жөнінен Біржан мен Сара айтысынан кейінгі озық туынды болып табылады. Әсет – негізінен айтыс ақыны. Ол Ырысжаннан басқа Әріп, Бақтыбай, Кәрібай, Қали, Сәмет ақындарымен және Мәлике қызбен айтысқан. Әсеттің "Салиха-Сәмен", "Ағаш ат", "Перизат", "Үш жетім қыз", "Нұрғыман-Нағым", "Мәлік-Дарай", "Жұмсап", "Кешубай" атты қисса дастандары бар. Ол А.С.Пушкинның "Евгений Онегин" романын аударып (еркін аударған) оны өзі қисса етіп жырлаған. Әсет мұраларының ішінде халыққа кеңірек тарағаны оның әндері. Ол Біржан сал, Ақан серіден дәуірлеген Арқа әнінің дәстүрін жалғастырып, дамыта түсті. Жас кезіндегі әндерінде ("Кіші Ардақ", "Үлкен Ардақ", "Қаракөз", "Мақпал") психологиялық тереңдікпен адамның жан дүниесін қозғайтын нәзік лирикалы Ақан әндерінің әсері байқалады. Бұл оның қалыптасу, өзіне тән тармақтарының музыкалық-синтаксистік ерекшеліктері Әсет әндеріне де тән. "Інжу-Маржан" әні (кейде "Әсеттің әні" деп те аталады) өз стилін айқындай түскен туынды. Сондай-ақ "Ырғақты", "Аққарагер", "Қаракөз", "Майда қоңыр", "Жалған-ай", "Сырмақ үйкер" т.б әндерінің авторы.Әсет өз шығармаларында өмірге деген құштарлығын, туған елі мен жеріне деген айнымас махаббатын жырлады. Ақын өлеңдері мен әндеріне көшпелі тұрмыс пен қазақ жұртының тарихы және этнографиясының қайталанбас бояулары тән. Әсеттің ақындық қуатында ойдың образдылығы, шұрайлы теңеулер, жарқын шендестірулер айқын танылады. Ол Сарыарқаның ұлы перзенттері Біржан сал Қожағұлұлы мен Ақан сері Қорамсаұлының ақындық өнер дәстүрін жалғастырып, әрі қарай дамытты. Сонымен бірге өз өлкесі әндерінің Жетісуда, Тарбағатайда және Алтайда кеңінен тарауына мұрындық болды. 1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде жазалаушы отрядттардан дүрліге қашқан елмен бірге Әсет Қытайға өтіп кетеді. Октябрь революциясы жөніндегі хабарды ол қуана қарсы алады, жат жерде жүріп Отанын аңсайды. Әсет 1923 жылы Құлжа қаласында қайтыс болды. 1910 жылы Қ. Халиди Әсет Найманбайұлынан бірнеше салт өлеңдерін жазып алып, жариялаған. Кеңес дәуірінде Әсет Найманбайұлының өлеңін алғаш С.Сейфуллин (1925) бастырған. 1936 жылы Б.Ысқақовтың ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы арнайы мақаласы тұңғыш рет жарияланып, Әсет Найманбайұлының шығармаларының тұңғыш жинағы 1968 жылы Б.Адамбаевтың құрастыруымен басылды. Бұл жинаққа ақынның 34 өлеңі (әнін қоса), 4 айтыс-қағысы, 4 дастан-қиссасы жарияланса, 1988 жылы Нұржекеевтің құрастырған «Әсет» атты жинағына 29 ән мәтіні, 71 өлеңі, 10 айтыс-қағысы, 8 қисса-дастаны енгізілген. ## Дереккөздер
Қазіргі уақытта Қазақстан Бүкіл әлемдік банктің жіктеуі бойынша, кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тұрмыс сапасының негізгі көрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл ішінде қазақстандықтардың ақшалай табысы орта есеппен 5 есе өсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық өсті; ең төменгі жалақы 25 есе өсті; ең төмен жалақы мөлшері 25 есе; зейнетақының орташа айлық мөлшері 4,6 есе артты. 2006 жылғы мамырдағы жұмыссыздық деңгейі 7,7 % мөлшерінде қалыптасты (2005 жылғы мамырда – 8,2 %). Мемлекеттің 2005 жылы тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне бөлінген шығыстары 2003 жылмен салыстырғанда 1,7 еседен астам өсті. ## Кеңес дәуіріне дейін Қазақстан экономикасы көне заманнан бастап Қазан төңкерiсiне дейiнгi кезеңде көшпелi мал шаруашылығына негiзделдi. Мал жыл бойы өрiсте бағылады. Жер көшпелi қауымның ортақ меншiгi болып саналып, қазақ шаруалары оны қауымдасып пайдаланды. Мал жеке меншiкте болды. Шын мәнiнде малдың иесi жайылымға да иелiк еттi. Қазақстан Ресейге қосылған, одан мемлекеттiлiгi жойылған кезеңнен бастап, әсiресе, 1891 жылы Дала ережесi өмiрге енгiзiлгеннен кейiн, көшпелi шаруашылықтың сипаты өзгердi. Тауар-ақша қатынастарының дамуы көшпелiлердiң едәуiр бөлiгiн жерсiз қалдырды, ал шұрайлы жайылымдық алқаптар ауқаттылардың қолына шоғырланды. Көшу ұзақтығы едәуiр қысқарып, табынның құрылымы және малды бағып-күту жағдайлары өзгердi. Тұрақты тұрғын үйлер мен мал қоралары пайда болды. Болыстар мен ауылдарға бөлiнген жерлердiң шекарасы айқындала бастады. 9 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында көшпелi шаруашылықты дағдарыс шарпыды. Бұқараның кедей топтары қайыршылыққа ұшырап, мал басы кемiп кеттi. Көшпелiлердiң кедейленген бөлiгi отырықшыға айналды. Дағдарыстың тереңдей түсуiне патша өкiметiнiң ең шұрайлы жерлердi тартып алып, қоныс аударушыларға берген отаршылдық саясаты қатты әсерiн тигiздi. Шын мәнiнде бұл байырғы халықты ата -мекендерiнен күшпен ығыстырып, құнарсыз жерлерге қуу болды. 1917 жылға дейiн патша үкiметi қазақтардан 45 млн. гектардан астам жердi тартып алып, iшкi Ресейден келген жаңа қоныс тебушiлерге алып бердi. Патша үкiметiнiң қоныс аудару саясаты жергiлiктi халықтың экономикалық мүдделерiне нұқсан келтiрдi. Ол қазақтардың ата-бабаларының құнарлы қоныстарын қоныс аудару қорына күшпен алып қосу арқылы жартылай отырықшы мал шаруашылығына және егiншiлiкке бейiмделмеген қазақ көшпелiлерiнiң табиғи дамуын тежедi. Көшпелi шаруашылығы дағдарысы құнары аз аймақтарға ығысқан жұрттан мал шаруашылығын анағұрлым тиiмдi жүргiзудi, сондай-ақ, егiншiлiк пен отырықшылыққа көшу мәселесiн шұғыл күн тәртiбiне шығарды. Қазақ халқының жерге қоныстану, оны пайдалану жолындағы күресi, атап айтқанда, жердi әдiл бөлу, орталықтан көшiрiп келген шаруаларға кепiлдi жер телiмдерiн қазақтардан тартып алып берудi доғартуға ұмтылу аса маңызды мәселелердiң бiрiне айналды. Қазақтардың Мемлекеттік Думаға, басқа да мекемелерге жазған көптеген арыздарында жер иелену құқықтарының нақты еместiгi салдарынан көшпелi шаруашылықтар жағдайының тиянақсыз болып отырғандығы атап көрсетiлдi. Мұның өзi олардың еңсесiн түсiрдi, ертеден орныққан үй-жай, қора-қопсыларынан айрылып, шөл және шөлейт, басқа да қолайсыз аймаққа қайта орнығуға, шаруашылықты жетiлдiруге деген ықыласын кемiттi. Отырықшылыққа көшу қазақ шаруалары үшiн қиын үдерiс болды. Жер иелену құқығымен қоса бұған белгiлi бiр мөлшерде қаржы-қаражат та қажет едi. Ал патша үкiметi қандай да бiр көмек көрсетуден бас тартты. Осындай себептерге байланысты қазақ жерiнде отырықшылыққа көшу кең таралмады. Бұл үдерiс егiншiлiктi дамытуға анағұрлым қолайлы жағдайлары бар солтүстік-шығыс облыстарда, қоныс аударған орыс шаруаларымен тығыз араласқан жерлерде өрiс алды. Сөйтiп, Қазақстанда әрқилы табиғи-географиялық және тарихи жағдайларға байланысты шаруашылықтың көшпелi, жартылай көшпелi және отырықшы сияқты үш түрi қалыптасты. Соңғы екеуiнде шөп шабу мен егiншiлiктi дамыту нәтижесiнде ауыл шаруашылығы машиналары пайдаланыла бастады. Қазақ ауылдарында бұл машиналарды алдымен бiрлесiп, кейiнiрек жекелеген адамдар несиеге сатып алды. 1908 жылы тек Ақмола облысының қазақтарында 6160 шөп шабатын машина болды. Тауар-ақша қатынастары қазақ ауылына дендеп енiп, бiр жағынан, шаруалардың шаруашылық қызметiнiң ауқымын кеңейттi, екiншi жағынан, өсiмқорлық сауда-саттықтың дамуына жол ашты. Дәулеттiлер бүкiл малды, қауымдық жерлердi өз қолдарына шоғырландырып, барлық су көздерiн, қыстақтар мен жайлауларды иемденiп алды. Қазақ қоғамының көпшiлiгi iс жүзiнде өндiрiс құрал-жабдығы жоқ кедейлер едi. Сауда-саттықты кәсiп етушiлер мен өз шаруашылығында жалдама еңбектi пайдаланушылардың қатары молайып, саудагерлiк-кәсiпкерлiк өрiс алды. Сөйтiп, қазақ жерiндегi нарықтық қатынастардың алғашқы нышандарының шаруашылыққа, шаруаның жеке тұтыну қажетiне ықпалы күшейдi. Тауар-ақша қатынастарының дамуына, қазақ ауылының экономикасындағы басқа да өзгерiстерге байланысты, жер жекелеген адамдардың жеке меншiгiне айнала бастады. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында Қазақстан экономикасында әр түрлi экономикалық ұстындардың астасуы байқалды. Столыпиннiң аграрлық реформасы Қазақстанға қоныс аударушылардың шаруашылығында жеке меншiктi қалыптастыруға негiзделдi. Қоныс аударушылар жаңа қоныстарда жердi қауымдасып пайдаланды, көптеген жұмыстарды бiрлесiп атқарды. Орыс кулактары хуторлық шаруашылық жүргiздi. Шұрайлы жерлердi кесiп алып, тағылықпен пайдаланды. Қоныс аударғандардың анағұрлым жетiлген еңбек құралдары және егiншiлiк мәдениетiнде жинақтаған едәуiр тәжiрибесi болды. Халықтан жиналатын түрлi алым-салықтар жылдан-жылға өсе түсiп, еңбекшiлерге ауыртпалық әкелдi. Сол кезеңдегi елге салынған негiзгi салық түрлерi: мемлекеттік төлемдер (түндiк басы алымы, земство жарнасы), болыстық жарналар (шығын, қарашығын, т.б.), натуралды мiндеткерлiктер. Түндiк басы алымы (түтiн салық) мемлекеттік жердi пайдаланғаны үшiн төленетiн салық-рента болатын. Ресми түрде ол халықтың әл-ауқатына қарай салынуға тиiс болса, iс жүзiнде билеп-төстеушiлер оны түндiк иелерiнiң бәрiнен бiрдей мөлшерде алып отырды. Шығын салығы болыстың және болыс кеңсесiнiң мұқтаждарына жарату үшiн жиналды. Оның көлемiн алдын ала бiлу мүмкiн емес едi, өйткенi оны кез келген сылтаумен, тiптi сылтаусыз да жинай беретiн. Ақшасы жоқтығынан кедейлер өсiмқорларға жүгiнуге мәжбүр болды, мұның өзi алым-салық ауыртпалығын бұрынғыдан әрi күшейттi. Қазақстанда қолөнерi кәсiбi ғасырлар бойы көшпелi шаруашылықпен байланысты дамыды. Өздерi тұтынатын қажеттi өнiмнiң көбiсiн әр отбасы өзi немесе ағайын-туыс, көршi-қолаң көмегiмен өндiрдi. 19 ғасырдың 2-жартысында қолөнердi (киiз үй, ер-тұрман, зергерлiк бұйымдар, т.б. жасау) негiзгi кәсiбi еткен шеберлер мен iсмерлер пайда бола бастады. Олар ауыл-ауылды аралап жүрiп жұмыс iстедi. 19 ғасырдыңдың аяғы мен 20 ғасырдың басында өндiрушiлер тауарды тұтынушылардың тапсырысы бойынша ғана емес, базарға сату үшiн де өндiретiн майдагерлiк дами бастады. Қазақ елiне орыс капиталының енуi өлкеде өнеркәсiптiң дамуына түрткi болды. Қарағанды көмiр кенiшi, Успен мыс өндiрiсi, Спасск мыс қорыту зауыты, Қалба алтын кен орындары, т.б. iрге көтердi. Кәсiпкерлер өлкенiң аса бай табиғи қорларын рәсуа етiп, бей-берекет пайдаланды. Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдейтiн: терi илеу, былғары жасау, май шайқау, май айыру, сабын қайнату, т.б. өнеркәсiп орындары дами бастады. Әдетте, мұндай кәсiпорындар қарапайым ғана техникасы және 3 — 5 жұмысшысы бар жартылай қолөнерлiк шағын майдагерлiк сипатта болды. Бұл кезеңде ауыл шаруашылығы шикiзатын өңдейтiн қарапайым қолөнер шеберханалары мен ұстаханалары сипатындағы алғашқы ұлттық өнеркәсiп орындары қалыптасты. 1900 жылы Қазақстанда 2668 өнеркәсiп болса, 1913 жылы олардың саны 6000-ға жеттi. Орыс капиталынан кейiн iле-шала Қазақстанға (әсiресе 19 ғасырдың аяғында), негiзiнен кен өнеркәсiбiне, шет ел капиталы да ене бастады. Орыс және шет ел монополияларының Қазақстандағы акционерлік капиталы 71 млн. сомға жеттi. Ол негiзiнен кен және мұнай өнеркәсiптерiн қамтыды. Зауыттарды, кенiштер мен бай кен орындарын иемденiп алған шетелдiктер Қазақтанда өндiрiс салаларын дамытуды мақсат етпедi. Олар мүмкiндiгiнше мол пайдаға кенелудi ғана көздедi. Осы кезеңде Қазақстанның едәуiр жерiнде темiр жол тартылды (қ. Темiр жол көлiгi), Сiбiр және Орынбор – Ташкент темiр жолы салынды. 1917 жылы оның жалпы ұзындығы 2793 км-ге жеттi. Мұның өзi Қазақстанның түрлi аудандарының арасындағы экономикалық байланыстарды күшейтуге мүмкiндiк ашты. Солтүстік аймақтарда саудалық егiншiлiк аудандары және бүкiл Қазақстан аумағы бойынша тауарлы мал шаруашылығы аудандары пайда болып, Қазақстан ауыл шаруашылығының тауар-ақша қатынастарына тартылуы күшейе түстi. Темір жол стансалары мен аймақтардан iшкi аудандарға жүк таситын және жүк алып қайтатын жергiлiктi көлiк, пошта байланысы кәсiпкерлiк қызмет аясына айнала бастады. Кәсiпқой жүк тасушылар пайда болды, ал қазақ кәсiпкерлерi ұстап отырған пошта бекеттерiнде 8 — 10 ат айдаушыға дейiн жұмыс iстедi. Алайда, өнеркәсiп пен көлiктiң дамуы өте төмен деңгейде қалды. Өлкенiң жалпы ұлттық табысындағы өнеркәсiп өнiмiнiң өзiндiк үлес салмағы 10%-дан аспады. Капитал, маман жұмыс күшi, байланыс және көлiк құралдары жетiспедi. Оның үстiне патша өкiметi қазақ өлкесiн өзiнiң шикiзат көзi, тауар өткiзетiн рыногi, отарлықшылауы ретiнде ұстауына мүдделi болды. Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда байланыстары әуелгi кезде тек орыс бекiнiстерi мен қалаларындағы айырбас орындарында ауыс-түйiс жасау жолымен ғана жүзеге асырылды және мұнда тауарлардың құнын көрсететiн балам ретiнде тек қой ғана пайдаланылды. Тауар-ақша қатынастарының дамуына орай жергiлiктi сауда жедел өркендеп, Қазақстан бүкiлресейлiк, сонан соң дүниежүзілік рынокқа қосылды. Көлiктiң нашар дамуына, халықтың басым көпшiлiгiнiң көшпелi тұрмыс кешуiне байланысты сауда-саттық көбiне-көп жәрмеңкелер арқылы жүргiзiлдi. Жәрмеңке көшпелiлер көбiрек шоғырланған аймақтарда, әдетте, жылына екi рет – көктемде және күзде өткiзiлiп отырды. Олардың ең iрiлерi – Қоянды, Троицк, Шар, Қарқара, т.б. жәрмеңкелерi. Қалалардың рөлi күшейiп, тұрақты сауда орталықтарына айнала бастады. Қазақ саудагерлерi бiрнеше санатқа бөлiндi. Алып-сатарлар орыс көпестерiнiң тауарларын сатып алып, ел iшiнде қымбатқа өткiзумен шұғылданды. Сондай-ақ, мал шаруашылығы шикiзатын – терi, жүн, т.б., кейде қолөнер бұйымдарын да сатып алу-сатумен шұғылданатын қазақ саудагерлерi де пайда бола бастады. Қазақстанда сауданың өсiмқорлық қарыз түрi етек алды. Мұның өзi несие-банк жүйесiнiң пайда болуына жол ашты. Қазақстанның несие жүйесi Ресей империясының бiр бөлшегi ретiнде Мемлекеттік банк бөлiмшелерiнен, акционерлік сауда банкiсiнiң бөлiмшелерiнен, несие беретiн қоғамдар мен қалалық қоғамдық банктерден, сондай-ақ, несие корпорациялары мен басқа да ұсақ несие мекемелерiнен құралды. 1871 жылы Петропавлда қалалық қоғамдық банк ашылды. Қазақстан аумағында Мемлекеттiк банктiң бөлiмшелерi құрыла бастады. Олар алдымен өлкенiң iрi сауда-өнеркәсiптiк орталықтарында – Орал (1876), Верный (1912) қалаларында ашылды. Мал және мал шаруашылығы шикiзатын сату көлемiнiң елеулi түрде ұлғая түсуiне байланысты 1894 жылдан бастап жыл сайын несие операцияларын қамтамасыз ету үшiн ең iрi жәрмеңкелердiң бiрi – Қоянды қыстағында (Семей облысы) мемлекеттік банктiң уақытша бөлiмшесi жұмыс iстедi. Бұл кезеңдерде жергiлiктi халықтың несиеге тек қарыз кассалары мен ұсақ несие қоғамдары арқылы ғана қолы жеттi. Қазақстанда темір жолдың салынып, пайдаланылуы, өнеркәсiптiң дамуы жұмысшылар қауымының қалыптасуына ықпал еттi. Олар негiзiнен жұмыс iздеген қазақ кедейлерi есебiнен толықты. Жұмысшылардың, әсiресе, қазақ жұмысшыларының жағдайы өте ауыр болды. Шектен тыс ұзақ жұмыс күнi (12 — 16 сағ), аз жалақы, отаршылдық қанау тәсiлдерi (мардымсыз ақы, айып төлеу, саудагерлерге кiрiптарлық) оларды әбден титықтатты. ### 1867 – 1868 жылдардағы реформалар Түркістан және Дала өлкелерін басқару үшін тәжірибе ретінде жүргізілген бұл реформалар Уақытша ереже деп аталды. Ресей өнеркәсібі үшін Қазақстан бай шикізат көзі және тауар өткізетін рынок болды. Қазақстанның байлығын Ресейге толық тәуелді ету үшін патша үкіметі Қазақстандағы өзінің өкімет билігін нығайтуды көздеді. Осыған байланысты қазақ даласында жүргізілген әкімшілік-басқару реформалары сот, оқу-ағарту, алым-салық, жер, т.б. мәселелерді қамтыды. 19 ғасырдың 60-жылдарына дейін Қазақстанда ел басқарудың бірыңғай жүйесі болмады. Осыған сәйкес 1867 жылы Жетісу, Сырдария облыстары жаңадан құрылған Түркістан Мұрағатталған 3 маусымның 2011 жылы. генерал-губернаторының қарауына берілді. 1868 жылы Орынбор генерал-губернаторлығына қарайтын Орал, Торғай облыстары, Батыс Сібір (Дала) генерал-губернаторлығына қарайтын Ақмола, Семей облыстары құрылды. Облыстар уездерге, уездер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Әкімшілік бөліністер аумақтық принцип бойынша жүзеге асырылды. Қазақстандағы сот билігі жаңадан құрылған әскери-соттық комиссияларға, уездік судьяларға, уезд бастықтарына, облыстық басқармаларға, көшпелі халық ішінде билер сотына, оңтүстіктегі отырықшы халық ішінде қазы сотына бөлінді. Қазақстандағы барлық жер мемлекет меншігі болып жарияланды. Патшаның хан тұқымдары мен ру ақсүйектеріне сыйлаған жерлері жеке меншік болып танылды. Жерді мемлекет меншігі деп жариялау оны керегінде қазақ халқынан тартып алуға “заңды” негіз болды. Адамдардың тұрмыстық жағдайы ескерілмей, салық жинаудың тепе-теңдік жүйесі енгізілді. Жаңа әкімшілік бөліктер жайылымдардың ғасырлар бойы қалыптасқан тәртібіне сай келмеді. Бір рудың жайлауы мен қыстауы көбінесе екі бөлікке бөлініп қалды. Осыған байланысты реформаға қарсы 1868 жылы Торғай және Орал облыстары, 1869 жылы Маңғыстау қазақтары көтеріліс жасады. Бірақ, бұл көтерілістер күшпен басылды. 1867 – 68 жылдардағы реформалар оқу-ағарту, медициналық көмек, дін мәселелерін де қамтыды. Бұл реформалар тәжірибе жасау мақсатында екі жылға уақытша енгізілген болатын. Алайда, ол жиырма жылдан астам уақытқа созылып, 1886 жылы 2 маусымда Түркістан өлкесін басқару жөніндегі Ереже, ал 1891 жылы 21 наурызда Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарын басқару жөніндегі Ереже (Дала ережесі) қабылданды. ## Кеңес дәуірі ### 1918 — 1940 жылдары Кеңес өкiметi орнағаннан кейiн қоғамдық-саяси және экономикалық-әлеуметтік қатынастарда түбiрлi өзгерiстер жүзеге асырылды. Барлық жердi мемлекет меншiгiне алу, помещиктер жерлерiн тәркiлеу, жердi шаруаларға тегiн беру туралы декрет жарияланды. Кеңестiк дәуiрдiң алғашқы кезеңдерiнде өндiрiс құрал-жабдықтарын мемлекеттік меншiгiне айналдыру, қоғамдастыру iсiне басшылық жасау мақсатымен социалистік мемлекеттік органдар, оның iшiнде халық шаруашылық органдары құрылды. Банктер, iрi өнеркәсiп орындары, көлiк, т.б. шаруашылықтың шешушi салалары мемлекет меншiгiне көштi. Сөйтiп, өндiрiс құрал-жабдығына социалдық меншiктi орнату, халық шаруашылығын жоспарлы дамыту, аймақтардың экономикасын КСРО халық шаруашылығы кешенiнiң бiр бөлiгi ретiнде өркендету, т.б. негiздерiнде социалдық экономикалық жүйесi қалыптаса бастады. Қазақ өлкесiнде өндiрiс құрал-жабдықтарын мемлекет меншiгiне алу, жердi тәркiлеу үдерiсi саяси, экономикалық, әлеуметтік өзiндiк ерекшелiктерге байланысты 20-жылдардың бас кезiне дейiн созылды. Бұл кезеңде өлкеде халық шаруашылығының барлық салалары бойынша мемлекет меншiгiне алынған кәсiпорындар саны 1 мыңға жуықтады. Олардың iшiнде iрiлерi: Қазақ (қырғыз) кен өнеркәсiбi акционерлік қоғамы, Кендi Алтай кәсiпорындары, Екiбастұз көмiр кендерi, Спасск мыс қорыту зауыты, Атбасар мыс кенiнiң зауыттары мен кенiштерi, Қарағанды мен Байқоңыр кендерi, Орал — Жем өңiрiнiң мұнай кәсiпшiлiктерi. Қазақ халқы Азамат соғысына (1918 — 1920) жаппай қатыспағанымен, ерiксiз араласуға мәжбүр болды. Қазақ жерi ақтар мен қызылдардың майдан шебiне айналды. Бұған қоса қазақтарға қарсы азық түлiк майданы, “Азық-түлiк армиясының” және “Соғыс коммунизм саясатының” шабуылы салдарынан халық үркiншiлiк кезеңдi бастан кешiрдi. Шаруашылығы күйреп, шаңырағы шайқалған қазақтар 20-жылдардың басында ашаршылыққа ұшырады. Азамат соғысынан кейiнгi кезеңде Қазақстанда күйзелген халық шаруашылығын Жаңа экономикалық саясат (НЭП) негiзiнде шаруашылықтарды қалпына келтiру жұмыстары өрiстетiлдi. Ең алдымен, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң маңызды түрлерiн өндiрудi Қазан төңкерiсiне дейiнгi деңгейге жеткiзу көзделдi. Жер-су, т.б. реформалар жүргiзiлдi. Орта Азия республикалары мен Қазақстанның мемлекеттік-аумақтық жiгi межелендi. Қазақстанның аумағы 2,7 млн. км2 болып белгiлендi, халқы 5,4 млн. адамға жеттi. 1926 — 1928 жылдары қазақ ауылдарында 1370 мың гектар шабындық, 1250 гектар егiндiк жер қайта бөлiндi. 1927 — 1928 жылдары республикада халық шаруашылығын қалпына келтiру аяқталып, өнеркәсiптi индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңiне аяқ басты. Экономиканың аграрлы бөлiмi Кеңес мемлекетiнiң экономикалық дамуындағы ең басты мақсат – индустрияландырудың жылдамдатылуын демеуге тиiс болды. 20-жылдардың аяғында басталған ұжымдастыру шаруаларды өнеркәсiптен мүлдем алшақтатты (қ. Ұжымдық шаруашылық). Iрi социалистік егiн шаруашылығын құруға ұмтылу “тәрбиелiк маңызға” ие болды. Қазақстанда ұжымдастыру 1932 жылдың көктемiнде аяқталады деп ұйғарылды. Жосықсыз жылдамдатылған үдерiс 1925 — 32 ж. ел басқарған Ф.И. Голощекиннiң арандатушылық тәжiрибесiне айналды. Ұжымдастырудың ең ауыр зардаптарының бiрi байларды тәркiлеу болды. “Аша тұяқ қалмасын, асыра сiлтеу болмасын” деген ұранмен басталған ұжымдастыру кезiнде қазақтардың малы тiгерге тұяқ қалдырылмай сыпырып алынды. 1930 жылғы 15 наурызға дейiн Қазақстанда 3113 адам сотталып, қамауға алынды, 2450 шаруа қоныс аударды. Қазақстан аумағы Кеңес мемлекетiнiң басқа аймақтарындағы “кулактардың жер аударылатын” мекенiне айналды. Шаруалардың басына түскен жазалаудың алдында астық дайындау науқаны жүргiзiлiп, астық қоры, тұқымдық қоры тәркiлендi. Мұның арты күнкөрiстiк iшiп-жемiнен айрылған қазақ халқын жоңғар шапқыншылығы кезiндегi “ақтабан шұбырындымен” салыстыруға болатын алапат ашаршылыққа соқтырды. Ашаршылық пен оның ауыр зардабы құрбандарының саны 1 млн. 750 мың адамға, яки бүкiл қазақ халқының 40%-на жеттi. 1 010 мың қазақ тарихи отанын тастап үдере көшуге мәжбүр болды. Үкiметтiң солақай белсендiлiкпен малды қырғынға ұшыратуы салдарынан қазақ қоғамының негiзгi азық-түлiк қоры болып табылатын дәстүрлi мал шаруашылығы қатты күйзелiске ұшырады. Малшы көшпендiлердi сәтсiз отырықшыландыру ұжымшарларға соққы болып тидi. 1-бесжылдық (1929 — 32) тұсында Қазақстанда 40 өнеркәсiп iске қосылды, өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемі 3,2 есе артты. Оның жеке салалары: түстi металлургия өнiмi 6,1 есе, құрылыс материалдары — 6,9, химия — 5,3, металл өңдеу — 4, отын — 3,1 есе өстi. 2-бесжылдық (1933 — 37) кезiнде Қазақстанның табиғи қорларын қарқынды игеру iсi жалғастырылды. Шымкент қорғасын зауыты, Балқаш мыс қорыту, Ащысай полиметалл, Ақтөбе химия комбинаттары, Қарағанды көмiр алабының шахталары, Ембi мұнай кәсiпшiлiктерi, т.б. барлығы 120 өнеркәсiп пайдалануға берiлдi. Олардың арасында алдымен ұзындығы 1500 км Түркстан — Сiбiр темiр жолы (Түрксiб) өлке экономикасының өсуiне зор ықпал еттi. Республикада тамақ өнеркәсiбi де даму жолына түстi. Семейде ет-консервi, Гурьев (қазiргi Атырау) пен Арал қалаларында балық, Алматыда жемiс-жидек, Петропавл, Ақтөбе, Шымкент, Қарағандыда ет комбинаттары салынды. Жеңiл және жергiлiктi өнеркәсiп салаларында да ондаған кәсiпорындар бой көтердi. 1938 — 1940 жылдары 700 кәсiпорын iске қосылды. 1940 жылы Қарағанды көмiр алабының өндiрiсi 1913 жылмен салыстырғанда 77,5 есе көбейiп, 6460 мың т-ға жеттi. Ембi мұнай кәсiпшiлiктерiнiң өндiрiстiк қорлары жаңартылды. 1940 жылы республикада 700 мың т мұнай өндiрiлдi. Қарағанды, Алматы, Балқаш, Шымкент электр станциялары, Үлбi су электр станциясы пайдалануға берiлдi. Өскемен электр стансасы, бiрнеше жылу-электр станциялары салына бастады. 1940 жылы 632,4 млн. кВт сағ, яғни 1928 жылғы деңгейден 85 есе артық электр қуаты өндiрiлдi. Жалпы алғанда республиканың өнеркәсiп өнiмi Қазан төңкерiсiне дейiнгi деңгейден 13 есе, ал ауыр өнеркәсiп бойынша 20 есеге жуық артты. Халық шаруашылығының жалпы өнiмiнде өнеркәсiптiң үлес салмағы 60% болды (1940). ### 1941-1945 жылдары 2-дүниежүзілік соғыс жылдары (1941—45) республика алдына айрықша қиын, кезек күттiрмейтiн және бiр-бiрiмен байланысты мiндеттер қойылды. Бұл КСРО-ның батыс аудандарынан көшiрiлген өнеркәсiп орындарын қабылдау, оларды тиiстi жерлерге тездетiп орналастыру, өнiм өндiрудi кiдiрiссiз жолға қою болатын. Экономиканы түгелдей соғыс жағдайына бейiмдеу, өндiрiс қуаттарын үнемi арттыру, майданды барлық керектi заттармен қамтамасыз ету қажет болды. Республика бұл мәселелердi ойдағыдай шештi. 1941 жылдың 4-тоқсанында және 1942 жылдың басында Орта Азия мен Қазақстанға көшiрiлген 250 кәсiпорынның жартысынан астамы (142) Қазақстанға орналастырылды. Көшiрiлген және жаңадан салынған зауыттар мен фабрикаларды iске қосу нәтижесiнде жұмыс iстеп тұрған негiзгi қорлардың өндiрiстiк қуаты бiршама артты. Жаңа өнеркәсiп салалары пайда болды, олар: қара металлургия, мұнай өндiру, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, станок жасау, кен және шахта жабдықтарын өндiру, сығымдағыш-автомат шығару, шағын литражды моторлар, прокат, құбырлар, сымдар, жасанды талшық жасау, т.б. Мата, жүн иiру, тоқыма заттар, шұлық, метиз-фурнитура, айна, кондитер, жемiс-консервi, темекi және шай өлшейтiн өндiрiстер жұмыс iстедi. Соғыс жылдарында Ақтөбе ферроқорытпа зауыты, Қазақ металлургия зауыты, Текелi полиметалл комбинаты, Қарағанды көмiр шахталары, Ембi мұнай кәсiпшiлiктерi, Гурьев (қазiргi Атырау) мұнай айыру зауыты, кен байыту фабрикалары, кенiштер, Қаратау кен-химия комбинаты, электр станциялары, жеңiл және тамақ өнеркәсiбi орындары, жүздеген км темір жол желiлерi iске қосылды. Түстi металлургия өнiмдерiнiң маңызы артты, мыс өнiмдерiн өндiру 1,5 есе өстi. Қазақстан ел қорғанысына аса қажеттi қорғасын беретiн негiзгi базаға айналды. Қысқа мерзiм iшiнде мыс пен қорғасын қақтамаларын өндiру игерiлдi. Балқаш жұмысшылары мыс өндiрудi 10 есе, молибдендi 20 есе, түстi металл қақтамасын 2 есе арттырды. Ақтөбе ферроқорытпа зауыты мен Жездi марганец кенiшi ел қара металлургиясының қажеттерiн едәуiр дәрежеде қанағаттандырып отырды. Қазақ металлургия зауыты 1944 жылы желтоқсанда тұңғыш рет болат бердi. Республика майдан мен тылды көмiрмен, мұнаймен, түстi және қара металдармен жабдықтау жөнiндегi жетекшi базалардың бiрiне айналды. Елдi көмiрмен жабдықтайтын кен орнының бiрi ретiнде Қарағанды көмiр алабын дамытуға баса назар аударылды. Соғыс кезiнде Қарағанды кеншiлерi 34 млн. т-дан астам көмiр өндiрдi, Оңтүстік Оралға берiлетiн кокстелетiн көмiр көлемі 90% өстi. Қазақстанның мұнай өндiрiсi бүкiл соғыс жылдары майданды мұнай өнiмдерiмен қамтамасыз еттi. Гурьев мұнай айыру зауыты iске қосылуына байланысты әскери техника жоғары октанды бензинмен және сапалы жағар маймен қамтамасыз етiле бастады. Қазақстанның отын және металлургия өнеркәсiптерi жоғары қарқынмен дамыды. Соғыс жылдарында Қаратау кен-химия зауыты (1944), Қарағанды синтетикалық каучук зауыты (1943), Қостанай жасанды талшық зауыты, Гурьев (Атырау) мұнай айыру зауыты (1945) салынды. Алматы ауыр машина жасау зауыты, Шымкент пресс-автоматтар зауыты, Целиноград (Астана) “Қазақ ауыл шаруашылық машинасы”, Орал арматура зауыттары жалпы одақтық маңызға ие болды. Армияны киiм-кешекпен және соғыс жабдықтарымен, ал халықты күнделiктi тұтыну заттарымен жабдықтаған жеңiл және тамақ өнеркәсiбiнiң маңызы ерекше. Маман жұмысшылар мен қызметкерлердiң соғысқа кетуiне байланысты кәсiпорындарды жұмыс күшiмен қамтамасыз ету қиындай түстi. Әйелдердi, жас жеткiншектердi, қарт кiсiлердi жұмысқа тартуға тура келдi. Қазақстанда соғыс жылдары 102 мың жас жұмысшы тәрбиелендi. 1945 жылы өнеркәсiп өндiрiсiнде iстейтiндердiң саны 255,4 мың адамға жеттi. Соғыстың алғашқы жылында қорғаныс қорына республика халқынан түскен ақша мөлшері 700 млн. сомнан асты. Соғыс кезiндегi қиындықтарға қарамастан 1945 жылы мұнай өндiру 1940 жылмен салыстырғанда 1,3 есе, көмiр — 1,7, электр энергиясын өндiру 1,8 есе артты. Соғыс жылдарында республикада ауыл шаруашылығы салалары тез дамыды. 1942—1943 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының егiс көлемі 1 млн. га-дан астам ұлғайды. Қазақстан ауылдары мен деревнялары зор жiгермен еңбек еттi. Республика шаруашылықтары мемлекетке 5839 мың т астық, оның iшiнде 3568 мың т бидай, 241 мың т картоп, 174 мың т көкөнiс, 1389 мың т қант қызылшасы, 323 мың т мақта, 738 мың т мал мен құс етiн, 1146 мың т сүт, 64 мың т жүн өткiздi. ### 1946-1959 жылдары Көлiк пен байланыс жүйесiн дамыту жөнiнде қыруар жұмыстар жүргiзiлдi. Республика аумағында темір жолдың пайдалану ұзындығы 1631 км-ге, жүк тасымалы 5,7 млн. т-ға жеттi. Уралды көмiрмен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарған Қарталы — Ақмола (Астана) темір жол желiсi қатарға қосылды. Гурьев (Атырау) — Қандағаш, Жамбыл (Тараз) — Шолақтау темір жол желiлерi пайдалануға берiлдi. Күрделi құрылыс көлемi ұлғайды. 2-бесжылдықта барлық салалар бойынша 721 млн. сом күрделi қаржы игерiлсе, 4 жарым жыл iшiнде (1941 — 1946) 981 млн. сом игерiлдi. Соғыстан кейiнгi бесжылдықтарда (1946 — 1960) Қазақстан экономикасы бейбiт жағдайға көшiрiлiп, қандай да болсын халық шаруашылығы мәселелерiн шеше алатын, одақтың негiзгi ауыл шаруашылығы базаларының бiрiне айналды. Жаудың басып алуынан (оккупациядан) зардап шеккен және өнеркәсiптiң соғысқа дейiнгi дәрежесiне 1949 жылдың аяғында ғана жеткен аудандардан Қазақстан халық шаруашылығының өзгешелiгi сонда, ол қалпына келтiру кезеңiне соқпай, бұрынғысынша ұдайы өндiрiс негiзiнде дамыды. Қазақстан бұл аудандарға металл, отын, шикiзат қорларын, құрылыс материалдарын, жабдық, азық-түлiк, асыл тұқымды мал, т.б. жөнелтiп тұрды. 4-бесжылдықта (1946 — 50) өнеркәсiптiң “А” тобы салаларын және ауыл шаруашылығын өркендету үшiн республикада барлық күрделi қаржының тиiсiнше 40,2%-ы және 14,2%-ы пайдаланылды. Одақтық өнеркәсiптiң жалпы өнiмiнiң 1940 — 1950 жылдары өсу қарқыны 17,3% болса, Қазақстан өнеркәсiбiнiң өсу қарқыны 23,2%-ға жеттi. Кәсiпорындардың саны 4 мыңға жеттi. Осы жылдары Қазақ металлургия, Балқаш мыс қорыту, Балқаш кен-металлургия зауыттары, Лениногор (Риддер) қорғасын комбинаты, Шымкент қорғасын, Өскемен қорғасын-мырыш, Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары мен Ақтөбе химия комбинаты, Жамбыл (Тараз) суперфосфат зауыты, мұнай өндiретiн Қаратон және Мұнайлы кәсiпшiлiктерi, т.б. кәсiпорындар салынып, өндiрiстiк қуаттары кеңейтiлдi. Машина жасау және метал өңдеу өнеркәсiбi негiзiнен қайта құрылды. Темір жолдың пайдаланылатын бөлiгiнiң ұзындығы Қазақстан аумағында 1940 жылы 6,6 мың км болса, 1945 жылы 8,2 мың км-ге, 1950 жылы 8,4 мың км-ге, 1960 жылы 11,5 мың км-ге жеттi. Өзен және автомобиль көлiгi жедел дамыды. Жүк тасымалы 1950 жылы 1945 жылмен салыстырғанда 1,9 есе артты. Республиканың 21 қаласында автомобиль қатынасы орнады. 1950 жылы мемлекеттік және кооперативтік бөлшек сауда тауар айналымы 1940 жылы деңгейiнен 48% өстi. Тұрғын үй құрылысының қарқыны жеделдетiлдi. Қала мен жұмысшы қыстақтарының тұрғын үй қоры 5 млн. м2-ден астам өстi, ауылдық жерлерде 100 мың м2 үй салынды. 1946 жылы оқу-ағарту, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыруға бөлiнген қаржы 1013,2 млн. сом болса, 1950 жылы 1734,9 млн. сомға жеттi, яки 70%-дай көбейдi. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы нығайды. Мысалы, кеңшарлар саны 1940 жылғы 194-тiң орнына, 1950 жылы 269-ға жеттi. Ұжымшарлардағы ауыл шаруашылығы жұмыстарын техникалық жағынан жарақтандыру 70%-ға (1940 жылы 57,2%) жеттi. Кеңшарлардағы трактор парктерiнiң қуаты 2 есе, комбайндар — 2,7 есе, негiзгi қорлар 3,9 есе өстi. Осының негiзiнде кеңшарлардың егiс көлемiн ұлғайтуға мүмкiндiк туды (1945 жылы — 630,0 га, 1950 жылы — 1150,6 мың га). 1950 жылы ұжымшарларды iрiлендiру негiзiнде ауыл шаруаларын шоғырландыру басталды. Әр ұжымшарға келетiн егiс көлемі 2 есе ұлғайып, 2000 га-ға жеттi. Орта есеппен бiр ұжымшарға келетiн мал саны 3 есе өстi. 1946 — 1960 жылдары iрi қара саны 26,6%, қой мен ешкi — 75,9% өстi. Дәндi дақылдардың жалпы түсiмi 1950 жылы 4,8 млн. ц, астық шығымдылығы әр га-да 4,3-тен, 7,9 ц-ге артты. Мемлекетке астық сату 2 есе, iрi қара саны 1,3, қой мен ешкi саны 2,2 есе көбейдi. 1954 жылдың көктемiнен бастап тың және тыңайған жерлердi игеру жұмыстары басталды. 1954 — 1955 жылдары 34 астық кеңшары құрылды. Тыңды игеру үшiн (1954 — 1956) республикаға сырттан барлығы 640 мыңнан астам адам келдi. 1954 — 1958 жылдары ауыл шаруашылығын механикаландыруға, өндiрiстiк үйлер мен құрылыстар салуға 9,7 млрд. сом қаржы бөлiндi, бұл өткен бесжылдықтарға қарағанда 2,5 есе артық. 1960 жылдың аяғына қарай Қазақстанда 25 млн. га тың және тыңайған жерлер игерiлдi. Сол жылдың басында Қазақстанда 333 кеңшар болды. Қазақстанда ауыл шаруашылығының жалпы өнiмi 1950 жылғы деңгейден 2,8 есе, оның iшiнде егiншiлiкте 3,3 есе, мал шаруашалығында 1,9 есе артты. Дәндi дақылдардың егiс көлемі 1950 жылы 6,0 млн. га-дан 1960 ж. 21,9 млн. га-ға жеттi. Мемлекетке астық сату 1960 жылы 10,5 млн. т-дан асты (1950 ж. 2,1 млн. т). Алайда тың игерудiң пайдалы жақтарымен қатар экологиялық, экономикалық және әлеуметтік салдарлары да болды. Тың көтеру әлеуметтік тұрғыдан бiрқатар керi әсерлерге ұшыратты. Тың және тыңайған жерлердi игеру одақтың басқа аймақтарындағы еңбек қорларын тарту арқылы атқарылғандықтан iс жүзiнде бақылаусыз көшi-қон қозғалысы туды. Тың игерген аймақтың жергiлiктi тұрғындарына балалары оқитын мектептердiң, өздерi iстейтiн ұжымшарлардың жабылып қалуына байланысты туған жерлерiн тастап кетуге мәжбүр болды. Соның салдарынан республиканың жергiлiктi тұрғындарының үлес салмағы 30%-ға дейiн азайды. Қазақ тiлiнiң дамуы мен қазақ этносының әлеуметтік-мәдени институттарына қатер туды. 5-бесжылдықта республикада 200-ге жуық iрi кәсiпорын қатарға қосылды. Қарағанды металлургия зауыты, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты салына бастады. Жаңа көмiрлi аудандар (Саран, Шерубай — Нұра, Шахан) игерiлдi. Екiбастұз кенiнде алғашқы iрi көмiр қимасы пайдалануға берiлдi. Өскемен су электр станциясы iске қосылды, Бұқтырма СЭС-нiң құрылысы басталды. Мұнай және газ өнеркәсiптерi жоғары қарқынмен дамыды. Химия өнеркәсiбi Қазақстанның ауыл шаруашылығын және Орта Азия республикаларын фосфор тыңайтқыштарымен қамтамасыз етуге негiзделдi. Қарағанды синтетикалық каучук зауыты ауыр өнеркәсiптi органикалық синтез өнiмдерiмен, құрылыс индустриясын кальций карбидiмен қамтамасыз еттi. Республикада құрылыс жұмыстары кең өрiс алды. 1960 жылдың қаңтарына қарай Қазақстанда 398 кiрпiш, 119 әк зауыттары, 221 қабырға блоктарын өндiретiн кәсiпорындар, 895 бейруда құрылыс материалдарын өндiретiн өңдеушi кәсiпорындар жұмыс iстедi. 1958 ж. Алматы, Өскемен, Қарағанды қалаларында алғашқы телеқондырғылардан бейнехабар берiле бастады. ### 1960-1985 жылдары Жалпы КСРО-да халық шаруашылығын бiртұтас кешенге айналдыру бағдарламасы жасалып, одақтас республикалардың экономикасын жалпы одақтық көлемде орталықтандырылған басқарумен ұштастыру, республикалар арасындағы еңбек бөлiнiсiн тереңдету көзделдi. Осыған орай республикада өнеркәсiптiк өндiрiстi аумақтық жағынан ұйымдастырып, аймақтардағы өндiргiш күштердi кешендi түрде дамытуға ден қойылды. Сан алуан табиғи байлықтарды қарқынды түрде халық шаруашылығы айналымына қосу, өндiрiс құрал-жабдықтары өндiрiсiн басымырақ дамыту, республиканың жергiлiктi жағдайлары мен ерекшелiктерiн ескере отырып жалпы одақтық және аймақтық мүдделерге сай келетiн өнiмдер өндiруге мамандандыру мiндетi алға қойылды. 1985 жылы республиканың қоғамдық, жалпы өнiмi 1960 жылмен салыстырғанда 3,9 есе артты. Материалдық өндiрiстiң басқа салаларының да даму деңгейi жоғары болды. Өнiм өндiрудiң жалпы көлемi өнеркәсiпте 5 есе, ауыл шаруашылығында 1,7 есе, материалдық-техникалық жабдықтауда — 2,9, құрылыста — 3,4, көлiк пен байланыста — 4,6, сауда мен қоғамдық тамақтандыруда — 4,5, өнiм дайындауда — 2,4 есе өстi. Аса бай табиғат қорлары негiзiнде өнеркәсiп халық шаруашылығы кешенiнде жетекшi орынға ие болды. Iрi кәсiпорындар, жаңа шахталар пайда болды. Мұнай, болат, минералды тыңайтқыш, көмiр, т.б. табиғат қорларын ашудың көлемi көбейдi. Халық шаруашылығының мамандандырылған салалары (түстi және қара металлургия, отын-энергетикалық кешенi, т.б.) басымырақ дамыды. Павлодар, Екiбастұз, Қаратау, Жамбыл, Маңғышлақ аумақтық-өндiрiстiк кешендерi (АӨК) қалыптасты, Қарағанды — Темiртау, Шығыс Қазақстан, Торғай және Шымкент — Кентау аумақтық өндiрiстiк кешен дамытылды. 70-жылдардан бастап өндiрiс жоспарлы түрде шоғырландырылып, негiзгi өнiм түрлерiн неғұрлым iрi кәсiпорындар мен өндiрiстiк бiрлестiктер өндiрдi. 1986 жылдың басына қарай республикада 610 кәсiпорынды бiрiктiрген, бүкiл өнеркәсiп өнiмiнiң жартысынан астамын шығаратын 162 бiрлестiк болды. 1984 жылдың аяғында республикада 2139 кеңшар, 412 ұжымшар, 203 шаруашылықаралық кәсiпорындар мен ұйымдар, 40 өндiрiстiк ауыл шаруашылығы бiрлестiгi жұмыс iстедi. Тамақ өнеркәсiбi 30 сала мен өндiрiстi қамтыды. Халықтың жан басына шаққанда ұлттық табыс 1960 жылмен салыстырғанда 1985 жылы 2 есе, нақты табыс 2,2 есе, төлемдер мен жеңiлдiктер 3,9 есе өстi. Бейөндiрiстiк аяның барлық салаларының негiзгi қорлары 1975 жылмен салыстырғанда 1985 жылы 3,1 есе өстi, оның iшiнде денсаулық сақтау, дене шынықтыру, әлеуметтік қамсыздандыру салаларының қорлары 5,7 есе, ағарту iсiнде 5,8, мәдениет пен өнерде 4,8 есе өстi. Республика қара және түстi металлургия, химия өнеркәсiбiнiң iрi орталығына айналды. Одақтағы мысалы қорғасын, қалайы секiлдi металдарды өндiрудiң 30%-дан 70%-ға дейiнгiсi Қазақстан үлесiне тидi. Қазақстан бiрден-бiр ауыл шаруашылығы аймағына айналды. Мемлекет қорына Қазақстаннан жүннiң әрбiр төртiншi тоннасы, еттiң әрбiр он екiншi тоннасы, астықтың әрбiр бесiншi тоннасы түсiп отырды. Өкiнiшке қарай осындай аса зор халық шаруашылығы әлуетi, басқару жүйесiнiң қолайсыздығынан, Қазақстан халқының жағдайын түпкiлiктi жақсарта алмады. 20 ғасырдың 70-жылдары және 80-жылдарының бiрiншi жартысында Қазақстан экономикасы экстенсивтi негiзде, экономикалық ынталандыруға мән берiлмей, жаңа технологиялық үрдiстердi елеместен, бұрынғы сарынмен дами бердi. Бұл кезең елде тоқырау жылдары деп есептелгенiмен, жалпы Қазақстанда экономикалық қуат бiршама өстi. Бұл жылдары қара металлургияның одан әрi дамуымен бiрге Соколов-Сарыбай және Лисаков кен байыту комбинаты iске қосылды. Одақтағы ақ қаңылтыр шығаратын ең күштi цехы бар Қарағанды металлургия комбинатының құрылысы аяқталды. Ермак (қазiргi Ақсу) және Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары жұмыс iстей бастады. Ақтөбеде хром кенiн шығару арта түстi. Целиноградтың (Астананың) ауыл шаруашылығы машина-құрылыс зауыты, т.б. кәсiпорындар өздерiнiң өнiмдерiн шығара бастады. Қарағанды және Екiбастұз көмiр алаптарында көмiр шығару үлкен қарқынмен жүрдi. Ауыл шаруашылығы 1979 жылы жоғары көрсеткiшке жеттi. Тың жерлердi игерген 25 жыл iшiндегi ең мол астық өнiмi алынды. Республика мемлекетке 1 млрд. 262 млн. пұт, яки 20 млн. т астық бердi. Өнеркәсiптiң шикiзатқа бағдарланған бiр жақты құрылымы, 20 ғасырдың 60 — 70-жылдары орталық министрліктер мен мекемелердiң өктемдiгiмен орнықты. Қазақстандағы кен қазу салаларының өнiмi 80-жылдардың басында Одақтағы орташа деңгейден 1,7 есе артық болды. Республиканың экономикалық қуатының жартысынан көбi одақ министрліктерiнiң бақылауында едi. Республиканың шикiзат қорларын сорудан қыруар кiрiс тапқанымен одақтық мекемелер республика бюджетiне ешқандай қаражат түсiрмедi. Табиғи ортаны қорғау мен адам денсаулығы және әлеуметтік инфрақұрылымдардың дамуы жөнiнде де ешқандай қамқорлық көрсетiлмедi. Көп жылдар бойы шикiзат салаларының үлкен кәсiпорындар түрiнде дамуы өнеркәсiптiң ғылыми жолмен дамымауына, өндiрушi және қайта өңдеу өнеркәсiбi деңгейiнiң төмен болуына, халық тұтынатын тауарлардың өте баяу шығарылуына әкелiп соқтырды. Азық-түлiктен өзге тұтынылатын тауарлардың 60%-ына жуығы сырттан әкелiндi. Бүкiл халық шаруашылығына тән тежелудiң бәрi де республика экономикасында көрiнiс тапты. Сөйтiп, өнеркәсiп өнiмдерi өсуiнiң орташа шапшаңдығы 9-бесжылдықтағы 8,4%-дан 11-бесжылдықта 3,8%-ға дейiн қысқарды, ұлттық табыс 4,4%-дан 1,4%-ға төмендедi. 9-бесжылдық жоспары 12,6%, 10-бесжылдық 2,5%, 11-бесжылдықтiкi 3,6% кем орындалды. Қазақстанның ауыл шаруашылығында қайта өңдеу, сақтау, iске асыру ең артта қалған салалар болды. Бұл кезеңдегi экономикалық дағдарыс әлеуметтік саланы да қамтыды. 1970 — 1985 жылдары республика тұрғындарының көпшiлiгiнiң тұрмыс деңгейi, жалпы алғанда, көтерiлгендiгi байқалады. Отбасының көбiнде теледидар, тоңазытқыш, кiр жуу машиналары пайда болды, азаматтардың жеке меншiк автокөлiктерi мен ұзақ мерзiмдi сұраныс тауарларының саны көбейдi. Алайда әлеуметтік салада, жалпы алғанда, жағымсыз процестер тез шешiлудiң орнына үдей түстi. Қаржыландырудағы қалдықтық қағиданың салдарынан медициналық қызмет көрсету, бiлiм беру, мектепке дейiнгi тәрбие беру iстерi артта қалды. Ауылдар мен селолардың жартысынан көбiнде денсаулық сақтау мекемелерi болмады. Үй, мәдени-тұрмыс нысандарының құрылысы, қызмет ету түрлерiнiң дамуы тұрғындардың қажеттiлiгiнен көп төмендедi. Бұл жылдары iрi өнеркәсiптiк және энергетикалық кешендердi салатын мекемелердiң үлкен ауқымды индустриялы экспансиясы өрiстедi. Мұның бәрi қоршаған орта мен адамдардың денсаулығына үлкен зиян келтiредi. 90-жылдардың басында экономиканың тежелуi экономикалық дағдарыстың ушығуы, соның салдарынан тұрмыс деңгейiнiң төмендеп кетуi одақтас республикаларды тәуелсiздiк жолындағы белсендi қимылға бастады. Саяси саланы демократияландыру күшейген сайын экономикалық жағдай күрделiлене түстi. Қоғамды демократияландыру социалистік теңгермешiлiкпен жарасым таба алмады. Экономиканы түбiрiмен реформалау — мемлекеттік меншiкке негiзделген социалістік жоспарлы экономикадан нарықтық көп меншiктi экономикаға көшу қажеттiгi туды. Мұның өзi бiр сәттiк iс емес және қиындықсыз болмайтын үдерiс едi. Одақтас республикалардың егемендiгiн кеңейтуге байланысты бiрнеше экономикалық маңызды заңдар қабылданды. “Қазақ КСР-iндегi меншiк туралы” Заң социалистік экономикадан нарықтық экономикаға көшудiң негiзiн салды. Осы заңға сәйкес өндiрiс құрал-жабдықтарын меншiктенудiң мемлекеттік меншiктен басқа түрлерiнiң де болуына рұқсат етiлдi. Сөйтiп, әлемдiк экономикалық кеңiстiктiң 1/3-iне жарты ғасырдан артық уақыт бойы үстемдiк еткен социалистік өндiрiс тәсiлi бiржола күйредi. ### 1986-1991 жылдар Қазақстан экономикасында, басқа одақтас республикалардағы сияқты, нарықтық қатынастар орнай бастады, әр түрлi кооперативтер, жеке меншiк фирмалар мен шағын кәсiпорындар пайда болды. 80-жылдардың аяғына қарай орталықтың республиканы бақылауының әлсiреуi салдарынан, шет елдермен тiкелей экономика және сауда байланыстарын орнатуға мүмкiндiк туды. Қазақстан бұрын да өз өнiмдерiн шетке шығарып отырған, оның 97%-ы шикiзаттар, материалдар мен жартылай шикiзаттар болатын. Экономикаға түбiрлi реформа жасау және меншiктiң көп түрлiлiгi негiзiнде нарықтық қатынастар орнату үшiн бiрқатар заңдар қабылдау керек болды. Орталыққа бағынған кезiнде Қазақстанда “Қазақ КСР-iндегi еркiн экономикалық аймақтар туралы”, “Қазақ КСР-iндегi шет ел инвестициялары туралы”, т.б. заңдар қабылданды. Республикада Сыртқы экономика министрлігі құрылды, Сыртқы экономика банкi ашылды. Әр түрлi экономикалық қауымдастықтардың, корпорациялардың дүниеге келуi өзара әрiптестiк сауданың дамуына жағдай туғызды, оның көлемі 1990 ж. 1,5 есе өстi. Жаңа құрылымдардың пайда болуымен бiрге адамдардың iскерлiк белсендiлiгi артты. Бiрлескен кәсiпорындар мен банктер ашыла бастады. 1990 ж. қарашада Сауд Арабиясымен бiрiккен “Әл-Барака банк Қазақстан” банкi құрылды, Оңтүстік Кореяның “Самсунг” корпорациясымен iскерлiк байланыс орнатылды. Сеулдiк кәсiпкерлер Алматыдан мейрамхана ашты. Қазақстан — Қытай әуе жолы мен Жаркент — Құлжа (Инин) автожолы жұмыс iстедi. 1991 ж. Қазақстанда әлемнiң 25 елiнiң қатысуымен құрылған 35 бiрiккен кәсiпорын ресми түрде тiркелдi. Республикадағы тоқыраған экономиканы шет мемлекеттердiң экономикалық және технологиялық көмегiнсiз қалпына келтiру қиын едi. Шет ел капиталын тарту үшiн республика жаңа заңдар қабылдап, инвесторларды 5 жыл бойы табыс салығын төлеуден босатты. Қайта құру идеяларын өмiрге енгiзу жеңiл болған жоқ. Басқарудың орталықтанған жүйесiнен бас тартпай, әкiмшiл-әмiршiл пиғылдан арылмай, түбегейлi құрылымдық өзгерiстер жасамай тұрып, реформаны одан әрi дамыту мүмкiн болмады. Қоғамды демократияландыру iсi орталық пен республикалар арасындағы, одақтас республикалардың өз арасындағы қалыптасқан экономикалық қарым-қатынасты, сондай-ақ, бұл қарым-қатынастың мемлекеттік-құқықтық негiздерiн қайта қарауды қажет еттi. Қазақстанда Президенттiк басқарудың енгiзiлуi мемлекеттік билiк әлсiреп, экономикадағы дағдарыс тереңдей түскен жағдайда елдегi экономикалық және саяси ахуалды тұрақтандыруға бағытталған заңды құбылыс едi. Қазақстанның мемлекеттік егемендiгi туралы Декларацияның қабылдануы (25.10.1990) нәтижесiнде материалдық-техникалық, сыртқы экономикалық қатынастар, қаржы салаларында жаңа мүмкiндiктер туды. Орталық органдарды жанай өтiп, бұрынғы кеңiстiктегi республикалармен тiкелей экономикалық байланыстар орнай бастады. Шет мемлекеттермен байланыстарды жолға қоюға мүмкiндiк туды. ҚР Президентi одақтық бағыныстағы мемлекеттік кәсiпорындарды Қазақстан Үкiметiнiң құзырына алу, Қазақ КСР-iнiң алтын және күмiс қорын жасау туралы жарлықтар, сыртқы экономикалық қызмет пен мекемелердiң тәуелсiздiгiн қамтамасыз ететiн басқа да жарлықтар шығарды. Ендi бұрынғы одақтас республикалар өзара тiкелей дипломатиялық және экономикалық қарым-қатынас орната бастады. Қазақстан да 1990 — 91 ж. Беларусьпен, Әзірбайжанмен, Қырғызстанмен, Өзбекстанмен, Ресей Федерациясымен және Украинамен экономикалық шарт жасасып, достық пен ынтымақтастық туралы әр түрлi келiсiмдерге қол қойды. Қазақстан мен Ресей Федерациясының арасында да бiрсыпыра келiсiмдер жасалып, өзара мiндеттемелер қабылданды. Қазақстанның тәуелсiз мемлекет болып жариялануы (16.12.1991) нәтижесiнде осы уақытқа дейiн шикiзат аймағы және арзан жұмыс күшiнiң көзi саналып келген республика экономикаға меншiктiң көп түрлiлiгiне негiзделген нарықтық қатынастарды енгiзе отырып, дербес экономикалық өрлеу жолына түстi. ## Тәуелсiздiк кезеңі Тәуелсiздiк алғаннан кейiн (1991) Қазақстанда экономиканы реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың базалық бағыттары мыналар болды: * 1) социалистік экономикадан кейiнгi қайта құру; * 2) дағдарысқа қарсы бағдарлама; * 3) макроэкономикалық тұрақтандыру; * 4) дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру; * 5) экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету. ### Реформалар: бiрiншi кезең (1991-1992) Бiрiншi кезең Қазақстанда социалистік экономикадан кейiнгi экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен сипатталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған едi, оның үстiне өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық саясат өрiстеп кете алмады. 90-жылдардың басында ҚР-ның экономикалық саясаты социалистік экономикалық жүйенi өзгертуге және ұлттық нарықтық экономиканы құруға бағытталды. Негiзгi бағыттар мыналар болды: экономиканы ырықтандыру: сыртқы реттеуiштердi енгiзу, әлеуметтік-экономикалық аяға мемлекеттiң қатысуын шектеп, қамқорлығын азайту, сыртқы экономикалық қызмет нысандарын кеңейту, сырттан инвестициялар тарту, валюталық тәртiптi тұрақтандыру; көп ұстынды экономиканың негiздерiн қалыптастыру: экономикада жекеше сектордың жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау, шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге нарықтық нышандар үлгiлерiн енгiзу, кәсiпкерлiктi, шағын және орташа бизнестi дамыту, толымды нарықтық бәсекенi өрiстету үшiн жағдай жасау. Республиканың жалпы iшкi өнiмi 1991 ж. ағымдағы бағамен — 85863,1 млн. сом., 1992 ж. — 1217689,2 сом болды. Бағаны ырықтандыру салдарынан үдей түскен инфляцияға байланысты жалпы iшкi өнiм ағымдағы бағамен 15 есе көбейдi. Тұтыну бағасының индексi 1992 ж. 3060,8%-ды құрады, мұның өзi 1991 жылмен салыстырғанда 12,4 есе (247,1%) көп. Нақты бағамен жалпы iшкi өнiм деңгейi 5,3%-ға төмендедi. 1991 жылмен салыстырғанда 1992 ж. экономиканың барлық саласы бойынша өндiрiс көлемi күрт азайды. Өнеркәсiптiк өнiмнiң құлдырау қарқыны құрылыста 40,5%-ды, саудада 17,4%-ды, көлiкте 19,4%-ды құрады. Өндiрiстiң өсуi тек ауыл шаруашылығында ғана тiркелдi. Сатып алу қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1991 ж. 5756 АҚШ доллары, 1992 ж. 5561 АҚШ доллары болды. 1992 ж. Қазақстанның стратегиялық дамуының алғашқы бағдарламасы — “Қазақстанның егемендi және тәуелсiз мемлекет ретiнде дамуының қалыптасу стратегиясы” қабылданды, мұнда мемлекет дамуының басым бағыттары айқындалды және экономика аясында стратегиялық мақсаттар белгiлендi, олар: бәсекеге негiзделген, экономикалық және әлеуметтік өзара байланыстардың жалпы жүйесiнде әрқайсысы өз мiндеттерiн орындайтын негiзгi меншiк нысандары (жекеше және мемлекеттік) ұштасатын және өзара байланыста болатын әлеуметтік нарықтық экономика құру; адамның экономикалық өзiн-өзi билеуi қағидатын iске асыру үшiн құқықтық және басқа жағдай жасау. Реформалар: екiншi кезең (1993-1994) Екiншi кезең экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993 — 94 ж. және 1995 жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция(гиперинфляция) өрши түстi: 1993 ж. тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991 — 93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi: 1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ доллары болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс сальдоға жеттi (–410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта — теңгенi енгiзу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды. Бұл шара жекеше жинақ ақшаның өсуiне септiгiн тигiзетiн, қарыз қорларына жұмсалатын шығынның өсуi себептi банк секторының қарыздарына жалпы сұранымды қысқартуға жәрдемдесетiн барынша тиiмдi шаралардың бiрi ретiнде қарастырылды. Мұндай жағдайда ҚР-ның Үкiметi басшылық нұсқамасымен “директивалық” несиелер беру есебiнен кәсiпорындарға талғамалы қолдау көрсетуге тырысты: 1994 ж. оның көлемі 14063,7 млн. теңге болды. Тұрақтандыру бағдарламасы шеңберiнде қолданылып жатқан шараларға қарамастан мемлекеттiң нысаналы несиелерi көбiнесе қайтарылмайтын несиелерге айналды. 1994 жылдың аяғына қарай шамамен 2300 млн. теңге (яғни бөлiнген несиенiң алтыдан бiр бөлiгi) қайтарылды. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiмнiң серпiнi өндiрiстiң шапшаң құлдырауымен сипатталды, ал 1995 жылдың басына қарай жалпы iшкi өнiмнiң көлемi 1990 жылғымен салыстырғанда 61,4% болды. Дағдарысқа қарсы бағдарламаның нәтижесiнде таза жинақ қаражат — өндiрiстi тұрақтандыратын әлеуеттi инвестициялар өсуге тиiс едi. Алайда, жинақ қаражат күткендегiдей өсе қоймады: халықтың салымы небәрi 606,9 млн. теңгеден (1.1. 1994) 1673,5 млн. теңгеге дейiн (1.7.1994) ғана көбейдi, ал банкiлердегi ағымдағы, есеп айырысу және депозиттiк шоттардың қалдықтары тиiсiнше 4154,1 млн. теңгеден 12472,0 млн. теңгеге көбейдi. Сөйтiп, экономиканың нақты секторында болған тұрақсыздану өндiрiстiң құлдырауын ушықтыра түстi. Тек 1994 ж. ғана Қазақстан өз өнеркәсiбiнiң ширегiнен астамынан айрылды. Дағдарысты шектеу қатаң экономикалық саясат жүргiзудi талап еттi, соның салдарынан әлеуметтік-экономикалық ахуал одан әрi нашарлады. Қазақстанның экономикалық саясатына түзету енгiзудiң нәтижесiнде экономика дәрменсiздiктен серпiлiп, макроэкономика тұрақтану үшiн жағдай жасауға мүмкiндiк туды. Бұл кезеңде Қазақстан Халықаралық валюта қорына кiрдi, ол елге дағдарысты еңсеру үшiн нысаналы несие бөлдi. Реформалар: үшiншi кезеңде (1995-1997) Үшiншi кезеңде Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгiлеу. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды. Қолданылған шаралардың нәтижесiнде 1996 жылдың қарсаңында теңгенiң валюталық бағамы тұрақтанды (1994 ж. — 1 доллары үшiн 35,76 теңге, 1995 ж. — 60,93 теңге, 1996 ж. — 67,29 теңге), бюджет тапшылығы азайды, өнеркәсiптiң сыртқа шығаруға бағдарланған бiрқатар салаларында өндiрiс жанданды. әлеуметтік аядағы қаржы-экономикалық қайта құрулар қаржы жүгiн республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджетке беру, көрсетiлетiн әлеуметтік қызметтердiң сапасын арттыру, әлеуметтік сала мекемелерiнiң қызметiне жаңа экономикалық бәсекелестiк қатынастарды енгiзiп, дамыту, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерi мен көлемдерiн ұлғайту бағытында жүзеге асырылды. Қаржы қорларын шектеу жағдайында негiзгi қаржы-экономикалық өзгертулер аралас қаржыландырудың жаңа үлгiсiне көшу негiзiнде қаржыландыру жүйесiн өзгертумен ұштастырыла жүргiзiлдi, мұнда бюджеттен қаржыландыру, сақтандыру жарналары мен жекеше инвестициялар негiзгi көздерге айналды. Жан басына шаққандағы жалпы iшкi өнiм 1994 жылмен салыстырғанда 1997 ж. 14,1 млрд. теңге деңгейiне дейiн көбейдi. 1997 жылдың бас кезiндегi экономиканың жай-күйiн мынадай факторлармен сипаттауға болады: iс жүзiнде барлық тауарлар мен қызметтердiң бағасы босатылды немесе ырықтандырылды, негiзгi заңдық актiлер өзгертiлдi, олар реформаларды жүргiзуге мүмкiндiк туғызды, сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды, нарық талаптарына сай келетiн жаңа салық базасы жасалды, меншiктi қаржы рыногi құрылды, банк жүйесi жаңғыртылды, оның инфрақұрылымы дамытылды; мемлекеттік бағалы қағаздар рыногi құрылды, мемлекеттік меншiктi жекешелендiру қарымды қарқынмен жүргiзiлдi. Алайда, қатаң ақша-несие, бюджет-салық саясатының экономикалық тұрғыдан тиiмдi нәтижелерiне қарамастан бұл кезеңде халықтың әлеуметтік-демографиялық ахуалы күрт нашарлады: халықтың өсiп-өну деңгейi кемiдi; өмiрдiң ұзақтығы қысқарды; бiлiм деңгейi төмендедi; материалдық әл-ауқат құлдырап кеттi: қазақстандықтардың 31%-ға жуығы тұтыну қоржынының ең төмен деңгейiнде өздерiнiң күн-көрiс қажеттерiн қанағаттандыра алмады, жұмыссыздық деңгейi екi есеге жуық көбейдi. Бұл кезеңде бұрынғы әлеуметтік саясат қағидаларын өзгерту қажеттiгi туды: халықты әлеуметтік қорғаудан әлеуметтік көмек пен қолдауға көшу, сондай-ақ, әлеуметтік саладағы мемлекеттік қамқорлықты қысқарту қажет болды. Бұл нарықтық реформалар кезеңiнiң басты жетiстiктерi: елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдай сақталды; ұлттық ақша бiрлiгi енгiзiлдi және дербес ұлттық ақша саясатын жүргiзу мүмкiндiгi туды; Қазақстан рыногi тұтыну тауарларымен молая түстi; респбликаның тәуелсiздiгi мәртебесiн дүниежүзілік қоғамдастығы мойындады және ол халықаралық қаржы институттарына кiрдi. Әлеуметтік-экономикалық шаралардың iске асырылуы Қазақстанда жекеше зейнетақы, сақтандыру және медициналық қорларын құруға жол ашты. Реформалар: төртiншi кезеңде (1998-1999) Төртiншi кезеңде Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы қабылданды. “Қазақстан — 2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң “Қазақстан халқына жолдауы” (1997 ж. күз) бағдарламасы — ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратегиялық дамуының тұжырымдамалық негiзi — даму бағыттары және елдiң дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған 20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс (Қазақстан — 2030 даму стратегиясы). 1997 жылдың аяғында басталған дүниежүзілік қаржы дағдарысы Қазақстанның экспорттық салаларына айтарлықтай ықпал жасады. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын-ала белгiленген кезеңiн iске асыру мақсатында Президенттiң 1998 ж. 28 қаңтардағы Жарлығымен ҚР дамуының 1998 — 2000 жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекiтiлдi, ол дүниежүзілік қаржы дағдарысының зардаптарын еңсеруге, экономиканың нақты секторын сауықтыру жолымен экономикалық өрлеудi қамтамасыз етуге, бюджеттiк аяны реформалауға, белсендi әлеуметтік саясат жүргiзу жағдайында ел экономикасына жұмсалатын инвестицияларды көбейтуге бағытталды. Бұл кезеңде теңгенiң өзгермелi бағамы енгiзiлдi (1 АҚШ доллары 1998 ж. — 78,29 теңгеге, 1999 ж. — 119,64 теңгеге тең болды), мұның өзi 1996 жылмен салыстырғанда 12%-ға азайған (1998) өнiм экспортын ынталандыруға мүмкiндiк бердi. 1999 ж. экспорт көлемі 5592,2 млн. АҚШ доллорына жеттi; Бұл кезеңде тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жалпы iшкi өнiм 74891,6 млн. АҚШ доллорынан (1998) 77976,8 млн. АҚШ доллорына (1999) көбейдi. Жалпы iшкi өнiмнiң нақты көлемі 2,7%-ға артты. Бұл кезеңде зейнетақы реформасы (ынтымақты зейнетақы жүйесiнен жинақтаушы зейнетақы жүйесiне көшу) жүргiзiлдi, ол iшкi қорлануды одан әрi ұлғайтып, iшкi инвесторлардың қалыптасуына жағдай жасады. 1998 жылдың соңында зейнетақының қоры 23542 млн. теңгеге жеттi, бiр жылдан кейiн ол 2,7 есе көбейдi (64504 млн. теңге). Реформалар: бесiншi кезең (2000 ж.) Бесiншi кезеңде Қазақстан экономикалық өрлеу жолына түстi. ҚР дамуының 1998 — 2000 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын iске асырудың оң тәжiрибесi бюджеттiк-қаржылық өзара iс-қимыл мен реттеудiң жаңа қағидаларына негiз қалады, оның серпiнi мына мақсаттармен айқындалды: 2000 — 02 ж. орталық және жергiлiктi атқарушы органдар арасында қаржы-экономикалық мiндеттердi бөлiсу; 2001 жылдан бастап елдiң экономикалық дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiм жыл сайын өсiп отырды: тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша 2000 ж. — 87607,5 млн. АҚШ доллоры, 2001 ж. — 101674,1 млн. АҚШ доллоры. 2002 ж. жалпы iшкi өнiм көлемi бұрынғыдан 9,5%-ға көбейдi. 1999 — 2000 ж. бейқаржылық активтер негiзiнен шетелдiк инвестициялардан құралса (тиiсiнше 57% және 51%), 2001 ж. iшкi инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жеттi. 2000 — 02 ж. елдiң экономикалық дамуы үшiн инвестициялық мүмкiндiктер жасауға баса назар аударылды. Өз қызметiн экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119 келiсiмшарт жасалды, негiзгi капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2 млрд. АҚШ доллоры) инвестициялық мiндеттеме қабылданды. 2001 ж. негiзгi капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі 775,7 млрд. теңгенi құрады, бұл бұрынғы жылдағыдан 21%-ға көп. 2001 ж. 4 желтоқсанда Президенттiң Жарлығымен “Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық жоспары” бекiтiлдi. Қазiргi кезде 2010 стратегиясы (2001), Үкiметтiң 2002 — 04 ж. арналған iс-қимылдар жоспары (2002) және соның негiзiнде әзiрленген 2003 — 05 жылдарға арналған республикалық бюджеттiң болжамдық көрсеткiштерi (2002) экономика үшiн негiз ретiнде басшылыққа алынып отыр. Негiзгi мақсат — бәсекелестiк қабiлетi күштi экономика құру, жалпы iшкi өнiмдi 2002 жылмен салыстырғанда 2 есе көбейту. Мұндай iлгерiлеуге стратегиялық салаларды — мұнай-газ секторын, энергетика мен агро-өнеркәсiптiк секторды оңтайлы реттеу жолымен қол жеткiзiледi. ҚР-ның 2003 — 2005 жылдарға арналған мемлекеттік агротехникалық азық-түлiк бағдарламасының қабылдануы осыны қуаттайды. Бұл бағдарламада негiзгi басым бағыттар көрсетiлдi, олар: елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; агро бизнестiң белсендi жүйесiн қалыптастыру; iшкi және сыртқы рыноктарда ауыл шаруашылығы өнiмiн және оның ұқсатылған өнiмдерiн сату көлемiн ұлғайту; ауыл шаруашылығы өндiрiсiн мемлекеттік қолдау шараларын ұтымды ету. Соңғы екi жылдағы экономикалық өрлеу Қазақстандағы әлеуметтік ахуалға дұрыс ықпалын тигiздi: жұмыссыздық қысқарып, халықтың кедей топтарының үлесi азая түстi. Тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi 12 жылдың iшiнде Қазақстанда әлеуметтік, зейнетақы жүйесi, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық реформалары жүргiзiлдi, қызмет көрсету аясы 100% жекешелендiрiлдi, жер реформасын жүргiзу үшiн жағдай жасалды. Қазақстанда iрi өнеркәсiп орталықтары, оның iшiнде отын-энергетикалық, металлургия, химия, машина жасау, құрылыс өнеркәсiбi жұмыс iстейдi. Республика кәсiпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, қарашiрiк, синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль шиналарын, минералдық тыңайтқыштар, цемент, металл жонғыш станоктар, ұсталық-сығымдағыш жабдықтар, қақтау стандарын, күш трансформаторларын, рентген аппараттарын, ауыл шаруашылығы машиналарын, тракторлар, экскаваторлар, т.б. өндiредi. Әлемдiк экономика ауқымында Қазақстан — тауар рыногiне мұнай, газ, қара, түстi, сирек кездесетiн металдар, уран өнiмiн шығарушы ел. Кен қазу өнеркәсiбi Қазақстан экономикасының жетекшi секторы болып табылады. 2001 ж. өнеркәсiп өндiрiсiнiң 44,3%-ы осы өнеркәсiптiң үлесiне тидi. Қазақстанда көмiр-сутектi шикiзаттың бiрегей қоры бар. Барланған қор бойынша елiмiз әлемде 13-орында. 250-ден астам мұнай-газ кенiштерi ашылды, олардың көбi республиканың батыс бөлiгiнде, негiзiнен Атырау облысында. Олардың iшiнде 1 млрд. т-дан астам мұнай қоры бар Теңiз кенiшi; газ қоры 1,3 трлн. м3 және конденсат қоры 700 млн. т-ға жуық Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кенiшi; сондай-ақ, Кенбай, Жаңажол, Жетiбай, Қаламқас, Қаражанбас, Өзен, Құмкөл кенiштерi бар. 2000 ж. Қазақстанда Солтүстік Каспий қайраңында iрi мұнай кенiшi (Қашаған) ашылды. Бағалаудың алғашқы кезеңiнде кенiштiң жалпы геологиялық қоры 38,4 млрд. баррель, ал өндiрiп алынатын қоры — 13 млрд. баррельге жуық. Атырау облысындағы аса iрi кенiштер: жалпы қоры 800 млн. т-дан астам, Теңiз кенiшi (оның бастапқы өндiрiп алынатын қоры 700 млн. т), Королев кенiшi (бастапқы өндiрiп алынатын қоры 30,5 млн. т), Кенбай кенiшi ( 30,8 млн. т). Маңғыстау облысындағы аса iрi мұнай кенiштерi: Өзен, Жетiбай, Қаламқас, Қаражанбас. Батыс Қазақстан мен Ақтөбе облыстарындағы Қарашығанақ пен Жаңажолдың мұнай мен газ өндiрiсiндегi келешегi зор. Республикада мұнай-газ саласын 2002 ж. “Қазақойл” ұлттық мұнай компаниясы мен “Мұнай және газ тасымалы” ұлттық компаниясының бiрiгуi жолымен құрылған “ҚазМұнайГаз” ұлттық компаниясы басқарады. Қазақстанда мұнай мен газ өндiру iсi шет ел инвесторларының қатысуымен жүзеге асырылуда (“Теңiзшевройл” бiрлескен кәсiпорны, “Қазақойл-Ембi” АҚ, “Атырау мұнай компаниясы”, “Қазақстанкаспийшельф”, “Каспиймұнайгаз”, “Қазгермұнай” ЖАҚ-дары, т.б.). Мұнай-газ секторының өнiмi Еуразия құрлығының ондаған елдерiне экспортқа шығарылады (аса iрi импортшылар: Ресей Федерациясы, Ұлыбритания, Украина, Швейцария, Италия). Экспорт құрылымында мұнай мен газ конденсатының үлесi 2001 ж. 49,3% болды. Қазақстанда өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде түстi металлургияның үлесi 11%. Өндiрiс деңгейi бойынша Қазақстан әлемде тазартылған мысты iрi көлемде өндiрушiлер мен экспортқа шығарушылар қатарына жатады. Республиканың әлем бойынша мыс өндiрудегi үлесi 2,3%. Қазақстан мысының негiзгi импортшылары: Италия (50%) мен Германия (35%). Экспорт құрылымында мыс пен мыс қорытпалары 7%. Тазартылған мыстың 90%-ын “Қазақмыс” корпорациясы өндiредi, ол Қазақстанның түрлi аймақтарында бiрнеше зауыттарды, кенiштердi және энергия нысандарын бiрiктiрiп отыр. Қазақстан темiр кентасының қоры жөнiнен әлемде 8-орында. Оның әлемдiк қордағы үлесi 6%. Елде өндiрiлетiн темiр кентасының 70%-дан астамы экспортқа шығарылады. Қазақстанның қара металлургиясы өнеркәсiп өнiмi көлемiнiң 7%-ға жуығын өндiредi. Мұндағы аса iрi кәсiпорын – Қарағандыдағы “ИспатКармет” металлургия комбинаты, ол шойын мен дайын қара металдар қақтамасының 100%-ын және болаттың 90%-дан астамын өндiредi. Бұл комбинат өнiмi ТМД елдерi мен алыс шет елдерге экспортқа шығарылады. Сондай-ақ, “Жәйрем кен-байыту комбинаты” АҚ тотыққан марганец және темiр-марганец кентастарынан жоғары сапалы марганец концентраттарын өндiредi. Қазақстанда хромды кентастардың мол қоры бар, ферроқорытпа зауыттары жұмыс iстейдi. 1994 жылдан кен-металлургия кешенi кәсiпорындарының көбi шетелдiк және отандық компаниялардың басқаруына берiлдi. 1996 — 97 ж. кен байыту және металлургия кәсiпорындарын бiрыңғай технологиялық тiзбекпен байланыстырған iрi бiрлестiктер құрылды, олар: “Қазмырыш”, “Қазақмыс” корпорациясы, “Қазақстан алюминийi”, “Испат-Қармет” ААҚ-дары, “Қазхром” Ұлттық акционерлік компаниясы. Лондондағы Уран институтының есебiне қарағанда, әлемде барланған уран қорының 25%-ы Қазақстанда. Полиметалл кенiштерi негiзiнде Өскемен қорғасын-мырыш, Лениногор полиметалл, Зырян қорғасын, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Ертiс полиметалл, Жезкент кен-байыту комбинаттары жұмыс iстейдi. Кәсiпорындардың басқа бiр тобы — Өскемен титан-магний, Белогор кен-байыту комбинаттары, Үлбi металлургия, Ертiс химия-металлургия зауыттары сирек металдармен олардың қосылыстарын, т.б. шығаруға мамандандырылуда. Республикада 3 мұнай айыру зауыты, сары фосфор алынатын фосфориттi кентастарды өңдейтiн iрi кешен “Қазфосфат” ЖШС жұмыс iстейдi. Ол “Қаратау” кен-химия комбинаты, Жаңа Жамбыл фосфор зауыты, Минералдық тыңайтқыштар зауыты сияқты аса iрi кәсiпорындарды бiрiктiрiп отыр. Республиканың машина жасау кешенiнiң өнiмi өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде 3%-ға жуық. Оңтүстік аймақта Станок жасау зауыты, Алматыда Ауыр машина жасау зауыты жұмыс iстейдi, олар түрлi станоктар шығарады. Солтүстік аймақта “Шағын литражды двигательдер зауыты”, “Дизель”, “Ротор” ЖШС-терi, “ЗИКСТО”, “Мұнаймаш”, “С.М. Киров атындағы зауыт”, Петропавл “Ауыр машина жасау зауыты” АҚ-дары сияқты iрi машина жасау кәсiпорындары жұмыс iстейдi. Олар ауыл шаруашылығы машиналары үшiн қосалқы бөлшектер, жабдықтар, двигательдер, көшпелi электр станцияларын, тамақ өнеркәсiбi үшiн жабдықтар, газ бен электр энергиясының шығынын есептейтiн есептеуiштер шығарады. Қазақстанда құрылыс индустриясының дамуына ел ордасының Астана қаласына көшiрiлуi жаңа серпiн бердi. Құрылыс материалдары өнеркәсiбi өнiмiнiң көлемi республика өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде 4%-ға жуық. Қазақстан Еуроазия құрлығының ортасында орналасқандықтан транзиттiк тасымал саласында айтарлықтай орын алды. Республиканың жер бетiндегi көлiк магистралiнiң ұзындығы 106 мың км. Оның iшiнде 13,5 мың км — темір жол, 87,4 мың км — автомобиль жолы, 4 мың км — өзен жолдары. Қазақстан мен Қытай арасында Достық — Алашанькоу шекаралық темір жолы өткелi, Түрiкменстан мен Иран арасында Серакс – Мешхед темір жолы өткелi салынған соң Ұлы жiбек жолы бойында жаңа транзиттiк дәлiздер ашылды: Қытайдың Тынық мұқиттағы Ляньюнган, Циньдао, Тяньцзин порттарынан Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрiкменстан, Иран, Түркия, Жерорта теңізі мен Парсы шығанағының порттарына қатынау мүмкiндiгi туды. Бұл жолмен жүк тасымалдануда. Автомобиль жолдарының торабы Ресей Федерациясына, бұрынғы одақтық республикаларға, сондай-ақ, Қытайға, Түркияға, Иранға, Қара т. бен Жерорта теңізінiң, Үндi мұхитының порттарына шығуға мүмкiндiк бередi. Теңiз кеме қатынасы Каспий теңізінде Ақтау порты арқылы өтедi, ол Ресей Федерациясының өзен жолдарымен Қара теңіз бен Балтық теңізіне шығады. “Эйр Қазақстан” ұлттық әуе компаниясы, басқа да жетекшi компаниялары жолаушылар тасымалын жүзеге асыруда. ## Дереккөздер
Қайып Айнабеков халық ортасынан шыққан, көрнекті талант иесі, ақын.Қ.Айнабеков 1885 жылы Нұра өзенінің жағалауындағы Кеңқия аулында (қазіргі Қарағанды облысы, Нұра ауданы, Көгілдір селосы) кедей шаруаның отбасында туды. Арғын тайпасы Қуандық руының Тоқа бөлімінен шыққан.. Әкесі Айнабек Қайыптың қаршадайында қайтыс болған. Ержетіңкіреп еңбекке жарағанға дейін Қайып нағашылырының қолында тәрбиеленеді. Кейін олардан бөлініп шығып, өз бетінше еңбек етіп, күн көрген. Қазақ даласындағы қалың кедейдің сол кездегі шеккен азабын, тұрмыстың ауыр жүгін Қайып та бірге арқаласып, басынан бірге өткізеді. Тек Ұлы Октябрь социалистік революциясының арқасында ғана ақын азат өмір құшағына еніп, еркін еңбекке беріледі. Кейін ол әр түрлі әлеуметтік қызметтерге қатынасады. Орталық Қазақстанда Совет өкіметін орнату жолындағы күреске белсене араласа отырып, Қайып 1920 жылы Коммунистік партияның мүшелігіне кіреді. Саяси шаруашылық мекемелерінде жұмыс істейді. Ауылда мектеп ашып, жас ұрпақтарға білім беру ісіне жіті ат салысады. Қайып ұзақ уақыт бойы Қарағанды қаласында тұрған. Қоғамдық тіршілік пен әдебиет ісіне белсенді қатысқаны үшін халық Қайып Айнабековты Қарағанды қалалық, облыстық Советтеріне көп жылдар депутат етіп сайлап, зор құрмет көрсеткен. Еңбекшілердің білдірген бұл сенімін Қайып қалтқысыз зор абыроймен ақтап отырған. Ақынның "1941–1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысы тұсындағы еңбектегі ерлігі үшін" медалімен және Қазақ КСР Жоғарғы Советінің грамотасымен марапатталуы, 1943 жылы Қазақстан совет жазушылар одағының мүшесі болып алынуы сол елеулі еңбектің нәтижесі еді.Жас кезінде-ақ Қайып өлең, әңгіме-ертегі, жырға әуес болады. Жастық, достық жайында өлең шығарып дағдыланған ақын бірте-бірте ширап, жетіле береді. Сөйтіп, өлең Қайып өмірінің өрнекті өзегіне айналады. Қ.Айнабеков ақындық жолға ерте түскенімен өлең жазуға машықтанып, өлеңді шын мәнінде өнер деп тануы 1907 жылдардың тұсы. Сол кезде шығарылған "Сұлу қызға жазған хат", "Сұлудан жауап" сияқты лирикалық қысқа өлеңдерінің біздің дәуірімізге жетуі мұның айқын дәлелі. Қайып "Жастардың жазғы ойынға бару түрі", "Ойынның ішкі көрінісі" секілді ойын-сауықты тамашалайтын өлеңдерін 1914 жылдары шығарған. Ақын творчестволық жолын осылай көңіл-күйі, махаббат лирикаларын жазудан бастағанымен, бірте-бірте әлеуметтік мәні бар мәселелерге ауысады. Қайып ендігі жерде жоқшылықтың зарын, тұрмыстың тауқыметін, таршылығын тартқан қазақ еңбекшілерін жырына қосады. Үстем тап өкілдерінің елді жегідей жеген әр түрлі зұлымдық ниет, арам пиғылдарын, келіссіз іс-әрекеттерін ащы масқылмен ашына түйрейді. Қ.Айнабеков Октябрьдің жеңісін, Қазақстанда совет өкіметі орнауын өз көзімен көріп, оны жыр өзегі еткен ақындардың бірі. Ол ескіні ертеден есінде сақтаған, жаңаның жалынды жаршысы болған ақын. Жиырмасыншы жылдары Қайып қазақ кедейлеріне бостандық әперіп, әйелдерді еркін теңдікке жеткізген Совет өкіметі туралы толып жатқан өлең, жырлар шығарады. "Өмірді ұқсату", "Тану", "Жұмсау", "Азат құс", "Үндеу", "Кедейлерге", "Әйелдерге", "Тілеу ниетім", "Қазақстанның мүшелеріне" секілді т.б. ақын туындылары осы кезеңнің үлесіне жатады. ## Қайып шығармашылығындағы еңбек тақырыбы Қайып қашан да болса халықпен, қалың бұқарамен тығыз байланыста болды. Осы тұрғыдан алғанда еңбек тақырыбы – Қайып творчествосындағы сүбелі тақырыптардың бірі. Ақынның "Лавада", "Шахтерміз", "Қарағанды сәлемі", "Қарағанды", "Көмір", "Шахтерлер серті", "Шахтер сөзі" т.б. көптеген өлең, жырлары осы тақырыпқа арналған.Қайып Айнабековтың ақындық үгітшілік өнері Ұлы Отан соғысы жылдарында да ерекше көзге түсті. Еліміздің ұл, қыздарын әділет жолында қолына қару алып қанды соғысқа аттанған кезде Қайып та өзін партияның қарт солдатымын деп санап, жауға қарсы құлшына үн көтерген халық талантарының алдыңғы сапында болды. Оның осы отты жылдарында, қаһарлы күндерінде, қиын-қыстау, сын сағатта айтқан өлеңдері, дарынды да жалынды жырлары "Жауынгерлерге", "Майданға хат", "Қызыл флот" т.б. жауға мір оғындай болып қадалады Жау тізесін тез бүктіру үшін тыл еңбекшілерін ерлік еңбекке шақырады. ## Қайып - айтыс ақыны Қ.Айнабеков сонымен бірге айтыс ақыны. Ол Ұлы Отан соғысы жылдарында көптеген игілікті істерге белсене араласқан. Қарағанды ақындарының 1943 жылғы алғашқы айтысын бастаған осы Қайып болатын. Ақынның осындай еңбегін академик-жазушымыз Ғ. Мүсірепов дер кезінде жоғары бағалады: "Айтыс–ақындар қатарын молайта түсуге де, екшеуге де жол ашып отыр. Бұл күнге дейін қалтарыста қалған Қ.Айнабеков сияқты ақындарымыз Қарағанды айтыстарының үстінде өздерін жұртқа көрсете алды, өсіп те қалды. Басқа реттерде көптің бірі сияқты болып жүрген ақындардың ішінде шаршы топқа түскенде құлаштай алатындары барлығы да сол айтыстарда көрінеді. Шашубайға төтеп бере алған Көшен, іргелі ақын Сәби мен Ілиясты жеңген Қайып бұл айтыстарға дейін көріне алмай, елеусіз жүріп еді",–деп жазған.Бұл айтыс дәстүрі кейінгі жылдарда да жалғаса берген. Қайып 1947 жылы екінші рет Көшен Елеуовпен, Ілияс Манкинмен айтысқа түсіп тағы да жеңіп шыққан.Қ.Айнабеков сонымен бірге қазақтың ерте кездегі ауыз әдебиет нұсқаларын, мақал-мәтелдерін, аңыз-әңгімелерін, шешендік сөздерін жадында көп сақтаған жыршы, әңгімеші де.Қайып–халық таныған қарт ақындарымыздың бірі. Оның артында сонша бай болмағанмен біраз әдеби мұра қалды. Сол үшін де ақын есімі халық жадында ұзақ сақталмақ. ## Абаймен қарым-қатынасы Жас кезінен Абай өлеңдерін жаттап өсіп, ел арасына насихаттаған. 1929 жылдан өмірінің соңына дейін Қарағанды қаласыннда тұрып, кеншілер мен жұмысшылардың еңбек тынысын жырлады. 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліске арналған «Аманкелді» дастанын, «Қолаң», «Алып туралы аңыз» дастандарын, «Әбдірдің Нүркені», «Ер Төлеген» толғауларын жазады. Абайға арнаған «Ұмытпаймыз Абайды» атты тұңғыш өлеңінде «Өзге ақыннан өзгеше», Сөз нақысын тереді. Мәнісін түзеп мәнерлеп, Безендіріп береді» деп жұмбақтай келе, «Мөлдір, тұнық лайсыз, Тұңғиық ойдың тереңі. Ашып айтшы қазақта «Айтулы ақын кім еді?» деп сауал қойып, «Қиялы ұшқыр, ойы өткір Ақын Абай емес пе?», «Сөз майына бал қосып, Тамсандырған талайды. Дәмі тәтті, дәні асыл. Ұмытпаймыз Абайды» деген жыр жолдары арқылы Абайдың ақындық талантын жоғары бағалап биікке көтереді «Таңдағанда қазақтың ақындарын» деген елеңінде де ұлы ақын бейнесіне қайта оралып, «Абай атын атаймыз, ең алдымен. Таңдағанда қазақтың ақындарын» деп, Абайды қазақ поэзиясының биік шыңы ретінде бейнелейді. Айнабековтің қай өлеңінен болсын Абай ізін айқын байқауға болады. «Босқа еткізіп бос қалма», «Жолдастарға», «Орыс тілін жете біл», «Баланы жастан», «Егісте», «Қыс келді» өлеңдері Абай өлеңдерінің үлгісімен жазылған. «Ер Төлеген» толғау өлеңі Абайдың «Әбдірахманға» өлеңімен үндес. Айнабековтің өз мақал-мәтелдерінен Абайдың ғақлия сөздеріне үндестік байқалады. ## Сыртқы сілтеме • Қайып Айнабекұлы (қолжетпейтін сілтеме) ## Дереккөздер
Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы(14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, «Жеті әулие» қорымындағы Асан ата кесенесі - Асан Қайғы мазары делінеді. ## Ғалымдар зерттеуі Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап, зерттеумен Ш.Уәлиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, тағы басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында басталды. Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді» (М.Әуезов). ## Өмір сүрген кезеңі Асан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда ғұмыр кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан ақылгөй жырауы, өз дәуірінің абызы, бас биі, Шоқан Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", осындай ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" сөзі қосылып аңыздалып кеткен. Шежіре-аңыздардың айтуынша Асанның әкесі Сәбит ұзақ жасаған, он сегіз мың ғаламның, құстың, жан-жануардың тілін білетін, өзі көріпкел әулие, атақты саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес білгеннен осындай қасиеттерге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, ұлағатты тәрбие көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның келешекте ірі де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол жас болса да хан, сұлтан, би, бектермен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-пікір жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-жыраулық, шешендік, тапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, әдет-ғұрып мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді билік сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді.Әз Жәнібек (туған жылы 1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз Жәнібек өлген соң Асан би Дешті Қыпшаққа қайта оралады.Алайда ордадан бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі. Асанқайғы ең алдымен хандық үкіметті күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды."Әз Жәнібек ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының, Алтын Орда болашағын жете ойламайсың деп сөгеді". Асанқайғы қойға қошқар, жылқыға айғыр салмай, бура шөгермей, сиырды бұқасыз сақтап, малды үш жылға дейін ту қылып ауған екен. Мұнысы көшкен елге төл аяқ байлау болмасын дегені болар. Сол ауып бара жатқан бетінде Алтын Орданың ханы Әз Жәнібекке кез болыпты. Бұрын үш рет той жасап шакырғанда Асанқайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек айтыпты:- Бұрын бір хан болыпты. Ханның қасында бір қараша кедей коңсысы болған екен. Ханның малының сүмесінен қозы қарын май мен бір қап құрт алған екен. Күзді күні күздеуге қонар мезгілде, қараша: "Ханның бәйбішесі ханымды шақырып алып, осы құрт пен майдын алдын таттырып кетейік. Сонда бізге қалғаны жұғым болар. Ханымға таттырмай кеткен соң берекесі болмас" - дейді. Ханымды үйіне шақырса, қарашаның үйіне кіріп шығуға намыс қылып керіліп, "әне барамын, міне барамын" деп ақыры бармапты. "Құрт, майдың алдын ханымға таттырмай кетпейміз" деп әлгі байқұстар ханымды сарғайып күтіп көп уақыт көшпей отырып калыпты. Күндердің күнінде ханым келе жатса, ханның кісі алатын бурасы оны қуыпты. Ханым сасқанынан, қараша үйге қойып кетіпті. Сонда шал байғұс айткан екен: Шақырса келмес ханымды,Бура қуып келтірді.Қалжы-бұлжы дегізбей,Тура қуып келтірді.Бастай көр қатын құртыңды,Сала көр қатын майыңды, - - депті.Сол айтқандай, үш рет тойыма шақырдым, келмедің. Ақыры қадірсіз, аяқсыз келдің-ау Асаным! - Рас айтасың, Әз Жәнібегім. Ойың ұрғашыға ауған екен, - дейді Асан-қайғы. - Өз бойымдағы ағат ісіңе ие бола алмаған жан едің. Сондықтан айтып отырсың, сен өзің неге той қылдың, білесің бе? Бірінші рет той қылдың, қарақалпақтың қызы Қарашаш сұлуды алдым деп. Екінші рет той қылдың, Жайық судың бойынан дауыл өтпесе, жан өтпейтін үй салдырдым деп. Оған несіне келейін, — деп Асан жырлап кетті:- Ай, Жәнібек хан!Айтпасам білмейсің.Жайылып жатқан халқың бар,Аймағын көздеп көрмейсің.Қымыз ішіп қызарып,Мастанып қызып терлейсің.Өзіңнен басқа хан жоқтай,Өзеуреп неге сөйлейсің?Қорған салдың бейнет қып,Қызметшің жатыр ішіп-жеп.Он сан ноғай бүлінді,Мұны неге білмейсің?Қатын алдың қарадан,Айрылдың хандық жорадан.Ел ұстайтын ұл таппас,Айрылар ата мұрадан.Мұны неге білмейсің?Құладың құстың құлы еді,Тышқан жеп жүні түледі.Аққу құстың төресі,Ен жайлап көлде жүр еді.Аңдысып жүрген көп дұшпан,Еліңе жау боп келеді.Құлың кеп сені өлтірер,Осыны Асан біледі.Мұны неге білмейсің?Осыны көрдім түсімде,Біл десе де білмейсің.Ей, Жәнібек, ойласаң...Қилы-қилы заман болмай ма,Суда жүрген ақ шортан,Қарағай басын шалмай ма?Мұны неге білмейсің?Айтқан тілді алмасаң,Енді мені көрмейсің! Асанқайғының айтқанына басын шұлғығаннан басқа хан дәнеме демепті. Сол жолы екеуі дос болып, жалғыз жетім Жәнәліні сұрап алып қалыпты.Сол Жәнібек хан тұсында Қаратау атырабымен Түркістан тәңірегіне жан- жақтан анталаған көз тігушілер көбейеді. Шығыстан монғолдар, батыстан Әбілқайыр тұқымдары Түркістандағы өмірін жүргізіп, сауда-саттықты өркендетпек болады. Бұл кезде Сарайшықта отырған Жәнібек хан Еділ, Жайықты, Жем, Ойылды тастап Түркістанға қарай үдере көшіп, қоныс аударады. Сонда Жәнібектін бұл әрекетін Асан би жақтырмай, оған былай деп сын айтады: Қырында киік жайлаған,Суында балық ойнаған,Оймауыттай тоғай елінің,Ойына келген асын жейтұғын,Жемнен де елді көшірдің,Ойыл деген ойыңды,Отын тапсаң тойынды,Ойыл көздің жасы еді,Ойылда кеңес қылмадың.Ойылдан елді көшірдің,Елбең-елбең жүгірген,Ебелек отқа семірген,Екі семіз қолға алып,Ерлер жортып күн көрген.Еділ деген қиянға,Еңкейіп келдің тар жерге.Мұнда кеңес қылмасаң,Кеңестің түбі нараду...Ақылды белден алдырдың,Көңілді жаман қалдырың...Нәлет біздің жүріске!Еділ менен Жайықтың,Бірін жазға жайласаң,Бірін қысқа қыстасаң,Ал, қолыңды маларсың,Алтын менен күміске! Жәнібек ханға тілін алдыра алмаған Асан би Түркістанға қарай қаптап келе жатқан көш алдынан шығып, ондағы игі жақсы жасы үлкен қарияларға, би, байларға бұрылып тағы мынадай ақыл-нақыл айтыпты: Еділ бол да, Жайық бол,Ешкімменен ұрыспа.Жолдасыңа жау тисе,Жаныңды аяп тұрыспа.Ердің құны болса да,Алдыңа келіп қалған соң,Қол қусырып барған соң,Аса кеш те қоя бер,Бұрынғыны қуыспа.Ақың болса біреуде,Айыбын тап та ала бер.Ерегісіп ұрыспа!Сенікі жөн болса да,Алтын шықпас дұрысқа.Өзіңе біреу тимесе,Кейін қарай жылыста.Мінезі жаман адамға,Енді қайтып жуыспа,Тәуір көрген кісіңмен,Жалған айтып суыспа.Өлетұған тай үшін,Көшетұғын сай үшін,Желке терің құрысып,Әркімменен ұрыспа.Жөнге баспай тырысып,Орынсыз жерде жем болма.Ашу-дұшпан, артынан,Түсіп кетсең қайтесің,Түбі терең қуысқа! Асан ата мұндай ақыл-нақыл, толғауды Әбілқайыр ханға да талай рет айтыпты. Бір жолы Әбілқайыр хан ұзақ сапар шегіп, жер шолып қайткан Асан абыздан: - Асан ата, Көкше жағы қандай екен, ордамды сол жаққа көшірсем қалай болады? - деп сұрапты. Сонда Асан би:- Қайда көшем десе ханның ықтияры ғой, бірақ мен көрген Көкше:Төс табаны төрт елі,Атан жүрер жер екен.Төсегінен түңілген,Адам сүрер жер екен... - депті.Бір жазда Әбілқайыр хан өзінің Маңғыт деген әйелінен туған тұңғыш ұлы қайтыс болып, ас береді. Бұл ұлан-асыр ас Ұлытау мен Ақкөл аралығындағы көк орай шалғынды кең далада өтеді. Асқа аяқ жетер атыраптан көп халық жиналады. Ханды құрмет тұтқан жер-жердегі бай, бектер, сұлтан, билер бірінен бірі асыра тарту-таралғысымен артынып-тартанып жетеді. Ас бірнеше күнге созылады. Ат жарыс, бәйге, көкпар, күрес дейсің бе, әйтеуір қазақ дәстүрінде бар барлық салт-сана, ойын-сауықтың бәрі өтеді. Ақындар айтысады, күйшілер күй шертеді, әншілер ән салады. Хан сол бір асты өзінің ақылгөй абызы сарай жырауы Асанқайғыға басқартады. Бірнеше күнге созылған осы жиынды Асан жырау: Таза мінсіз асыл тас,Су түбінде жатады.Таза мінсіз асыл сөз,Ой түбінде жатады.Су түбінде жатқан тас,Жел толқытса шығады.Ой түбінде жатқан сөз,Шер толқытса шығады, - деп бастаған екен дейді ел.Осы ас өтерден бірер жыл бұрын Асанқайғы жырау халқынын болашақ қамы үшін қазақтың кең дала, қаласын шарлап, "Жерұйықты" іздеп оралған екен. Оны көптен бері көрмей, аталық ақыл, өсиетін тыңдай алмай, сағынып аңсап жүрген ел-жүрты сөз иіні келген кезде өздерінің сұрақ, өтініштерін тұс-тұсынан жаудырыпты. Біреулер: "Қалай еткенде елге әділдік орнайды?" дегенде ол: Әділдіктің белгісі,Біле тұра бұрмаса.Ақылдының белгісі,Өткен істі қумаса.Жамандардың белгісі,Жауға қарсы тұрмаса;Залымдардың белгісі,Бейбіттің малын ұрласа.Надандардың белгісі,Білгеннің тілін алмаса.Шамаңша шалқып көре бер,Қабірге әзір қоймаса.Артыңда қалар атақ жоқ,Тіріде данқың болмаса,- деп термелепті. Енді бірі "Не жетіспейді, не ғаріп?" деп сұрапты. Сонда қарт абыз: Бұ заманда не ғаріп?Ақ қал алы боз ғаріп.Жақсыларға айтпаған,Асыл шырын сөз ғаріп.Замандасы болмаса,Қария болар шын ғаріп.Қадірін жеңге білмесе,Бойға жеткен қыз ғаріп.Ел жағалай қонбаса;Бетегелі бел ғаріп.Қаз, үйрегі болмаса,Айдын шалқар көл ғаріп.Мүритін тауып алмаса,Азғын болса пір ғаріп.Ата жұрты бұқараӨз қолында болмаса,Қанша жақсы болса да,Қайратты туған ер ғаріп.Ғалымды хатим еткендер,Мақсатына жеткендер,Жас кәрілер отырып,Алдынан сабақ алмаса,Қарамаса жүзіне,Ғалым да болса ол ғаріп, - деп толғаныпты. Асанқайғы жырау осы ойын тағы да әрмен жалғастыра түсіп, айнала тәңіректеп отырған бай, би, төрелерге қарата мына сөзді айтыпты: Ердің құны сөз емес,Есебін тапқан сабазға.Төрден орын тимейді,Патша болсын малы азға.Мойнын бұрып сөз айтпас,Көңілі қалған аразға.Атадан жауып айтпаңыз.Алғаным асыл ару деп,Күн шығарып жатпаңыз.Атамның малы көп-ті деп,Атты басқа тартпаңыз.Есенінде, тірідеБір болыңыз бәріңіз.Ақыретке барғанда,Хақ қасында тұрғанда,Қыдырдың өзі болғай жарыңыз. Асан абыз кідіріп, сөл тыныстай бергенде, Әбілкайыр хан сөз бастап кетеді. Ол өзімен тұстас кейбір хандарды, бектерді, би-батырларды мінеп, өзін олардан зор санағандай сынай танытады. Өз қол астындағы бірқатар бай, шонжарларга, ауыл ақсақалдарына риза еместігін білдіреді. Өзіне де, өз қолы жеткен табыстарында місе тұтпағандай пиғыл танытады. Ханның осындай көзқарас, пікір, ойларын манадан бері көзін жұмып, міз бақпай тыңдап отырған Асан ата, енді басын көтеріп, ханға тіке қарайды да былай деп толғай жөнеледі: Есті көрсең кем деме,Бәрі тұйғын табылмас.Қарындасың жамандап,Өзіңе туған табылмас.Адам әзіз айтар деп,Көңілінді салмағын.Нәпсі алдаушы дұшпаның,Насихатын алмағын.Бақыты оянған ерлердің,Әрбір ісі оң болар.Дәулеті күнге артылып,Не қылса да мол болар.Тазылары түлкі алып.Қаршығасы қаз іліп.Сөз сөйлесе жөн болар.Не десе де жарасар."Бай", "байсың" деп ат қойып,Ел аузына қарасар.Арғымаққа міндім деп,Артқы топтан адаспа!Күнінде өзім болдым деп,Кең пейілге таласпа!Артык үшін айтысып,Достарыңмен санаспа!Ғылымым жұрттан асты деп,Кеңессіз сөз бастама!Жеңемін деп біреуді,Өтірік сөзбен костама!Сара жолдан жаңылған.Ханға зират қазылмас,Сөгілгелі тұр қабырғаң,Кеселің бар жазылмас,Тарқат ханым шеріңді,Намазыңа асыкпа.Құрыштан берік елімді,Алауыздыкпен жасытпа!Біреу өсірген қауынды,Тұрсың босқа жарғалы.Досыңнан іздеп жауыңды,Тұрсың жалғыз қалғалы.Үмыттың қазақ даласын,Ұлғайттың жанды жарасын,Бір атаның баласын,Екіге бөліп барасын,Жолын ханым талпасаң,Бүлінеді барлық жұрт.Таң боп қайта атпасаң,Басқалы тұр қара бұлт... Бұл сөз Асанқайғы бидің көптен бері ханға айтуға реті келмей жүрген іш құса ыза толғауы еді.Осы бір ащы, уытты сөз өңменіне қадалған оқтай болған Әбілқайыр хан "намаз уақтысы өтіп бара жатыр екен ғой" деп сылтауратып отырған орнынан тұрып, далаға шығып кетеді. Асан ата да, өзге отырған ел басшы игі жақсылар да ханның "намазды" сылтау қылып, сыртқа шыққанын іштерінен сезеді, сезсе де сыр білдірмегенсиді. Ал, көмейіне лықсып келген ойын бүкпесіз, бетке тіке айтатын Асан би сөзін былайша жалғастыра түсіпті дейді: Көлде жүрген қоңыр қаз,Қыр қадірін не білсің?Қырда жүрген дуадақ,Су қадірін не білсін?Көшіп-қонып жүрмеген,Жер қадірін не білсін?Көшсе кона білмеген,Қонса көше білмеген,Ақылына көнбеген,Жұрт қадірін не білсін? "...Халқының болашағын ойлап қамығады. Оның ойынша жер үстінде адамзат тіршілігінде көруі мүмкін ұжмақ бар, оның аты - "Жерұйық". Бұл елді жау алмайтын, малға жұт келмейтін, шөбі шүйгін, суы мол қоныс. Онда жұрттың бәрі тең, бәрі де шат-шадыман тіршілік кешеді, ел ал асы, ру таласы жоқ. Малға жай, елге ырыс осындай мекен барын ғайыптан болжап білген, Асанкайғы енді сол жерді іздеп табу үшін желмаяға мініп, төңіректің төрт бұрышын кезеді. Жолында кездескен тау, өзен, шұрайлы жерлерге, халыққа пайдалы жағын есептеп, тиісті бағасын беріп отырады".Ертісті көргенде: "Мына шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап отырмас. Сиырдың мүйізі, доңыздың құлағы шығып тұрған жер екен", - депті.Түндікті өзенін көргенде: "Он екі қазылық Ой Түндік, маңырап жатқан қой Түндік. Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен", - деп тастап кетуге қимай, артына үш қараған екен. Сонан "Үш кара" атанған екен таудың аты. Қызылтауға келгенде: "Тау-тасы кеш болганда қой болып ыңыранып жатады екен. Тоқты қысыр қалмайтын жер екен", - депті.Баянауыл тауын көргенде: "Ат ерін алмайтын жер екен. Бауырында тұзы бар, ол тұзы ауыр екен; бір түн түнеп кетемін деген адам, бір жұма тоқтап қалады екен. Тұзы жібермейді екен", - депті.Сарысуды кешіп өтерде: "Мына шіркіннің екі жағы борбас екен. Баланың іші қуырылмайтын, пышағы қыннан суырылмайтын, еркегі ат болатын, ұрғашысы жат болатын жер екен", - депті.Қаратауды көргенде: "Көкектен басқа құсы жоқ, көкпектен басқа шөбі жоқ, жер азғыны мұнда екен", - депті.Ащы бойына келгенде, артына қарап: "А, Баянауыл! Сенің қоныс болып тұрғаның мынау, Ащының арқасы екен. Мал жазғытұрым бір жұма ащылайды екен, күзге таман бір жұма ащылайды екен. Сонысы бір жылға татиды екен", - депті.Шідерті өзенін көргенде: "Мына шіркіннің топырағы асыл екен. Алты ай мініп арықтаған ат, бір айда майға бітетін жер екен. Жылқы шідерлеп койғанда тоқтайтын, жылқынын қонысы екен", - депті.Өлеңті өзенін көргенде: "Тоқтап ешнәрсе айтпай, өлеңдете берген екен. Аз тұрып: "Өлеңтінің суы - май, Шідертінің шөбі - май", - деп жүре беріпті.Сілентіден өтіп Жалаңаштын тұсына барғанда: "Аттың төбеліндей Жалаңаш, сені алдыма өңгерейін бе, артыма бөктерейін бе, қай жарама тартайын? Айналаң аз, онан басқа мінің жоқ, табылмайтын жер екенсің", - депті.Есіл өзенін көргенде: "Алты күнде ат семіртіп мінетін жер екен", - депті.Торғай өзенің көргенде: "Ағар суы бал татыған, ақ шабағы май татыған жер екен", - депті.Терісаққан өзенін көргенде: "Сарыарқаның тұздығы екен", - депті.Сулы Келес, Құрлы Келес өзендерін көргенде: "Мөңіреуін, сиыр болып мөңіреуін кара! Сиыр тұқымы үзілмейтін жер екен". Екі Келес, бір Талас,Бал татыған жерін-ай,Ағайының аралас,Тату екен елің-ай.Желмаяға өңгертіп,Алып кетер едім-ай,Сыймаған соң алдыма,Әттең, дүние, дедім-ай! - депті.Асанқайғы Жиделібайсын жеріне қызығып: "Ай, Жиделібайсын, артыма бөктеріп кетер едім, әттең атым көтере алмайды-ау! Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын тып-тыныш мамыражай ел екенсің", - депті. - Ерейментауына қарап тұрып "Қыс болса жылқы тұрмас, жылқы тұрса ішінде кұлын тұрмас... панасы жоқ сары дала сықылды тау екен" дейді.- Қарақойын - Қашырлы деген жерге келгенде "Бауырында бір жұтқын айдаһар бар екен, әйтпесе жылқы үзілмейтін жер екен" деп ескертеді. Бұл жерде бір үлкен көл бар екен, көлге жазда ыстықтап, қыста ықтап келіп түскен жылқы батып кететін түбі батпақ - құян болса керек".- Батыста Асанқайғы Маңғыстауға үш барып, үш кайтыпты. Екі баласы: "Маңғыстау малға жайлы қоныс бола алар ма?" - деп сұраған екен. Сонда Асан бабамыз: "Түбінде мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас" - деген екен.- Шыңғырлауды көргенде: "Ай Шыңғырлау жылқы өзі өскен жоқ Шыңғырлау сен өсірдің" - деп үш айналып, Шыңғырлаудың суына қолын малып отырып: "Шыңғырлау өкпелер, аттың ерін ал, қонайық, ат суарып, аунап қунап кетейік", - депті.- Жуалының қара топырақты, қыртысы құнарлы жерін көргенде: "жерің семіз, қарың мол, қадіріңді егін салған ел білер" дейді. Шу өзенін көргенде: "Ей, Шу, атыңды теріс койыпты... мынау ну қамысың еліңді жұтқа бермес" депті.Сыр бойын көргенде: "Басы байтақ, аяғы тайпақ қоныс екен, Қаратауды жайласам, Сырдың бойын қыстасам, қоныс болуға сонда ғана дұрыс екен", - депті.Ақмешіт тұсындағы (Қызылорда) жерді көргенде: "Ей Акмешіт жерің шаң екен, суың жар екен. Елің жұтамас, малыңның көзіне сақ бол" - деп ескертіпті.Осы күнгі Мерке жеріндегі Аспараны көргенде "Ей Аспара көршіңмен тату бол, шөбіңе суың жетер" деп жүріп кетіпті.Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: "Әттеген-ай, тақырдың бетіне, Шөлістанның өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жок, жайқалып тұрған нуы жоқ - түбі тұрақты қала бола қоймас" - деген екен.Сайрам, Шымкент маңын аралағанда Асан әулие айтыпты: - Екі бассаң - бір базарСаудасы кызған жер екен.Екі бассаң - бір мазарМолдасы азған ел екен - депті.Сөйтіп, Асан туралы аңыз "шұрайлы қоныс, нұрлы өлке - Жерұйықты таба алмапты" дейді. Ол туған жерін аттап кетпейді. Жиделібайсынды бөтен елден іздемейді, қазақ топырағынан іздейді. ## Толғаулары Жыраудың бір алуан толғаулары Әз Жәнібек ханға арналған. Ол ең әуелі ханның айналасына көз салмай, шабылып жатқан халқының жағдайын ойламай бейғам отыруына наразылық тұрғысында айтылады («Қымыз ішіп қызарып, мастанып неге терлейсің, өзіңнен басқа хан жоқтай елеуреп неге сөйлейсің?»). Ертеңгі халық болашағын Жәнібек ханның ақыл-айла, көрегендігімен тығыз байланыста алып қарайды. Осы арнауында жырау күншығысқа көз алмай қарайтын көрші патшалықтан сақтанудың қажеттігін арнайы ескертеді («Қилы-қилы заман болмай ма, Суда жүрген ақ шортан, Қарағай басын шалмай ма?»). Асан Қайғы осы «ақ шортан» мен «қарағай» бейнесін келесі бір толғауында кеңірек ашып, орыс патшасы отарлауының мән-жайын алдын ала айтып, көрегенділік танытады. Халық басына төнген бұл қауіптің зардабын, оның немен тынатынын да дәл болжайды («Ол күнде қарындастан қайыр кетер, Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер, Ұлы, қызың орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?»). Асан Қайғы Қаласының жыр, толғаулары негізінен үлгі-өсиет, мақал-мәтел іспеттес болып құрылады. Жырау ру-тайпалық одақтардың генеалогиясын, халықтық әдет-ғұрып, дәстүрлерді дәріптеп, өмір сүрудің мәні туралы, жақсылық пен жамандық, әділдік пен зұлымдық, үлкенді сыйлап-қастерлеу, олардың ақылын алу, бір-бірімен босқа қырқыспау, бейбіт өмір кешуге, ізгі ниетті, қарапайым, адал, шыншыл, иманды болуға шақырады («өле-тұғын тай үшін, қонатұғын сай үшін, желке терің құрысып, бір-біріңмен ұрыспа»). Түсіністікпен үйлесімді өмір сүру үшін әр адам өзін-өзі жетілдіруі қажет, ізгілікті болу – бүкіл адамзат атаулының бәріне ортақ дейтін гуманистік тұжырым жырау шығармашылығының негізгі арқауы («Әділдіктің белгісі, біле тұра бұрмасауыл Ақылдының белгісі, өткен істі қумасауыл Жамандардың белгісі, жауға қарсы тұрмасауыл..»). Енді бір алуан жырлары тұрмыста түйген ой-тұжырым, болжау түрінде келеді («Құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн көрер, аяғы жоқ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер?»). Асан Қайғы есімі тек қазақ халқына ғана емес, басқа да ағайын халықтарға (қырғыз, қарақалпақ, ноғай тағы басқа) кеңінен тараған. Бұл орайда жырау толғауларындағы жоғарыдағыдай философия және психология мәні зор қанатты сөздердің атқарған өзіндік рөлі ерекше. ## Философия дүниетанымы Асан Қайғы Қаласының философия дүниетанымы үш бағытқа бөлінеді: * этикалық дүниетаным – ұлы жыраудың философия ойларының өзегін құрайды. Адам, адамшылықтың басты қасиеттері, олардың мәні мен сипаты жоғары имандылық деңгейінде қарастырылған. Поэтикалық формамен берілген этикалық ұғымдар, түсініктер, қағидалар Шығыс өркениетіне тән ерекшеліктермен сабақтастық тауып, адамгершіліктің алуан қырлы болмысын айқындайды. * Поэтикалық зерде және философияның қазақ дүниетанымында егіз ұғым екенін жырау өз толғаулары арқылы толық дәлелдеп берді. Адам өмірінің мәні, мақсаты, өлімнің растығы, қоршаған дүниені тану мәселелері Асан Қайғы философиясының басты бағыттары. * Асан Қайғы гуманизмі, адамға деген сүйіс пеншілігі тарихи сана арқылы түркі халықтарының жадында сақталған. Ноғай, өзбек, түрікмен, қырғыз, қарақалпақ халықтары арасында Асан Қайғы есімі ілтипатпен аталып, құрмет тұтылады. Оның ақындық ойы мен жыраулық философиясы өзінің танымдық құдіреттілігімен ерекшеленеді. Қазақ халқы ғасырлар бойы тарихи сатыларында Асан Қайғы есімін үстемдікке, озбырлыққа, әділетсіздікке қарсы ұстанған ізгілік символына айналдырды. Асан Қайғы Оқшы ата қорымына жерленіп, басына кесене тұрғызылған. * Асанқайғының нақ жерленген жері белгісіз. Екі дерек бар: біріншісі бойынша, Жезқазған облысының Ұлытау ауданында, ал екіншісі бойынша, Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шиелі ауылынан 16 шақырым жерде жерленген екен. Асанқайғыға арнап жасалған ескерткіш Асан ата кесенесі "Жеті әулие" қорымында. ## Дереккөздер
Доскей Әлімбайұлы (1850, Астана, Сораң атты жер - 21.09.1946, Қарағанды) - топжарғын ақын, айыр-көмей шешен, жезтаңдай әнші, дарынды композитор, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері, халық ақыны. Арғын тайпасының Қуандық руының Мойын Байдәулет бөлімінен шыққан. Жасынан жетім қалып, байларда жалшылықта жүрген. Жас шағынан өнер мәдениетін - әйгілі Ақан сері, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ, Біржан салдардан үйреніпті. Доскей Орынбай, Кемпірбай сынды өнерпаздармен кездеседі, Үкілі Ыбырай және Ақан серімен айтысады. "Көмейің кең, тілің мірдің оғындай өткір екен…" - дейді Біржан, Доскейге домбрасын сыйлап. Доскей әу бастан аңыз - әңгімелерге, ертегі - жырларға, ән-күйге құлағын түріп, зейініне тоқып, халықтың ақ жамбыдай асыл дүниелерін жадына ұстап жүреді. Жасынан жетім қалған, байлардың жалшысы болған ол 16 жасынан өзінің ақындығын таныта бастайды. Революцияға дейін Доскей патша үкіметі мен бай, билердің айуандық қылықтарын өзінің өткір жырларымен өлтіре шенеді. Халық ішінен шыққан ақын Доскей қанша қудаланып, қиындыққа кездессе де, үстем тап өкілдерінің алдына бас имеген. Кеңес заманы орнағаннан кейін Доскей көмірлі Қарағандыда өмір сүрген. Сондықтан шығармаларының негізгі тақырыбы Қарағанды кеншілерінің өмірі мен еңбегі болды. "Қарағанды", "Екі сайлау", "Жүрегім" деген өлеңдері ақынның таңдаулы шығармалары болып есептеледі. Жасы жүзге аяқ басқан Доскей Әлімбайұлының ақындық дауысы майдан жылдарында ерекше екпінмен естіледі. Отан қорғау жолындағы әрбір жеңісті, әрбір жаңалықты, әр жауынгердің егжей-тегжейлі анықтап, сұңқарша саңқылдады. Алпыс дұшпанның көзін құртқан қазақтың батыры Досмағамбетовтың, Жұмалиевтың асқан ерлігін баяндады. 1943 жылы Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллин Қарағанды қаласында болғанда, оны Доскей Әлімбайұлы өлеңмен құттықтайды.Доскей қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін, шешендік, тапқырлық сөздерді, тарихи адамдардың өмірі мен өнерін өте көп білген. Ақынның айтуында, Ақдәме қыз бен Асан ханның айтысы бар. Сондай-ақ Доскей - "Қажымұқан", "Бақыт іздеуші тазша", "Қара сиыр" дастандарының авторы. 1939 жылы Д.Әлімбаевқа Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының Указы бойынша "Қазақ халқының ауызша халық творчествосын өркендету ісіне озат еңбек сіңіргені үшін", "Қазақ КСР өнеріне еңбек сіңірген қайраткері" атағы, 1940 жылы "Құрмет белгісі" ордені берілді.1940 жылы мамырда Доскей Әлімбайұлының жасының тоқсанға, ақындық қызметінің 75 жылға толуына орай республикалық көлемде мерейлі мерекесі аталып өтті. Бұл тойға Н.Байғанин, Н.Бекежанов, Н.Баймұратов, С.Мұқанов, Ш.Қошқарбаев, Қ.Әбдіқадыров, А.Тоқмағамбетов қатысты. Нүрпейіс, Шашубай, Нартай, Нұрлыбек сынды халық ақындары той иесіне жырмен шашу шашты. Сезімі өткір, қиялы ұшқыр, ақын Доскей жасы жүзге таяп қалған күннің өзінде ел өміріндегі елеулі оқиғаларды, ұлан - асыр той мерекені қанатты шабытпен жырға қосатын. Ол өмірінің соңғы көп жылдарын өзі тұстас, өзінен кіші де ақындармен айтыспен өткізді. Мұнда көбіне Орталық Қазақстанның, көмірлі Қарағандының еңбек өрендерін, ақын - жыршыларды, ел қорғаған батыр-ерлерді, ана мен бөбектерді, халықтар достығын жырлады. Ол өзінің домбра күйімен, қарт үнімен Ұлы Отан соғысының ерлерін мадақтап, зұлым жауды жеңіп шығуымызға ізгі ниет -тілегін білдіріп отырды. Ән мен сөздің шебері - Д.Әлімбайұлының өмірі мен творчествосын зерттеп, халық арасына насихаттауда Қазақстан Жазушылар одағының Қарағанды облысы бойынша сол кездегі өкілдері Рахымбай Құлбаев, Айтбай Хангелдин, Әуезхан Көшімов, Қалижан Бекхожин, Аллажар Теміржанов, Жаппар Өмірбеков, Бүркіт Ысқақов. Жасы жүзге таянғанда, 1946 жылғы 2 - қазанда Доскей Қарағандыда қайтыс болды. Ақынды арқа жұртшылығы, оның ішінде Қарағандылықтар көзі тірісінде де, қайтыс болған соң да қадір тұтып, оған зор құрмет көрсетті. Д.Әлімбаев есімімен Қарағандыда көше, жатқан жерінде - Бұқар жырау ауданында елді мекен аталды. ## Дереккөздер
Алматы метрополитені — Алматы қаласындағы метрополитен жүйесі. Қазақстандағы бірінші және жалғыз, Орта Азиядағы екінші (Ташкенттен кейінгі) болып ашылған метрополитен. 2024 жылғы жағдай бойынша 1 желісі, 11 бекеті бар. ## Тарихы Алғашқы бөлігі 2011 ж. 1 желтоқсанда ашылды. Заманауи технологияларды енгізу бойынша жоспарды жүзеге асыру үшін Алматы метрополитенін салу барысында «Herrenknecht AG» неміс компаниясының «Herrenknecht S-320» жоғары өндірісті тоннел қазушы кешені сатып алынған. Алматы метрополитені Қазақстан үшін стратегиялық маңызды нысан болып табылады. Жоба бойынша, метроның алғашқы кезегі Фурманов пен Райымбек даңғылының қиылысы мен Абай және Гагарин көшелерінің қиылысын жалғайды. Бұл жұмыстар ресейлік «Лайтон» ААҚ қоғамының еншісінде. Туннельдерде рельс салу, бейнетеле бақылау жұмыстары да ресейліктердің еншісіндеАлматы метрополитені Қазақстандағы алғашқы, Орталық Азияда екінші (Ташкент метрополитенінен кейін) және ТМД-дағы 17-ші метрополитен болып саналады.Алғашқы кезеңде вагондарды жөндеу мен техникалық тұрғыдан қызмет көрсету жұмыстары депода жүргізілді.«2012 жылы Алматы метросындағы жолаушылар ағымы тәулігіне орташа есеппен 30-40 мың адам болып, кейінірек 2015-2020 жылдары бұл көрсеткіш 300 000 адамға дейін жетеді» деген болжам болды. Бұл мәліметтерді сол кездегі«Алматыметроқұрылыс» АҚ директоры Мұрат Үкшебаев мырза да растады. Аймақтың сейсмикалық белсенділігі жоғары болғандықтан, құрылыс жұмыстары күрделі инженерлік-геологиялық жағдайда жүргізілді. Топырақтың ерекше физикалық-механикалық қасиеттері қазу жұмыстары барысында түрлі қиындықтар туғызды. Дегенмен, құрылыс аймағында жер асты суларының болмауын, жағымды фактор деп қарастыруға болады. Алматы метрополитені 2011 жылдың желтоқсан айында, Тәуелсіздіктің 20 жылдығы қарсаңында пайдалануға берілді. Алматы метросының жолаушылар тасымалдау мүмкіндігіне сараптама жасаған зерттеу институты тәулігіне 300 мың жолаушы тасымалдай алады деп болжаған еді. ## Жүйесі Метроның жұмыс уақыты күн сайын, 6:20 мен 00:00 (UTC+6). 2012 жылдың 4 қаңтарына дейін метро 6:00-ден 00:00-ге дейін жұмыс істеді (UTC+6). Метрополитеннің жоба бойынша барлық үш бағытының ұзындығы 45 км болады. Ұзындығы 13,4 км. құрайтын алғашқы бағыт 11 бекеттен тұрады (оның ішінде алтауы терең, қалғандары жерге таяу орналасқан). Бағыт Райымбек даңғылынан оңтүстікке қарай Назарбаев даңғылының (бұрынғы Фурманов көшесі) астымен Абай даңғылының бойымен, одан әрі батысқа қарай Алтынсарин даңғылына және Момышұлы көшесіне дейін тартылған. Жүру интервалы 10 минуттан (таңертеңгі және кешкі қысылтаяң уақыттарда) 19 минутқа (соңғы рейстерде)дейін. Пойыздардың орташа жылдамдығы 40 км/сағ. Жылжымалы құрам - бұл оңтүстік кореялық заманауи Hyundai Rotem пойыздары, салондардағы ауаның желдетілуі, жақсы шу оқшаулауы, толық автоматты жүргізу режимі және басқа да мүмкіндіктері бар. Қазіргі таңда 2024 жылы бірінші линияның батыс бағытындағы Қалқаман-3 ықшамауданына дейінгі құрылысы жүргізілуде. Алматы қаласының батыс бағытындағы құрылысы аяқталғаннан кейін қаланың Алматы-1 бекетіне дейінгі құрылысын бастау жоспарлануда. Қазіргі уақытта бірінші желі «Шұғыла» шағын ауданы арқылы Алатау даңғылы бойымен батыс бағытта («Барлық» базарына дейін) ұзартылуда. Батыс бағыттағы құрылыс аяқталғаннан кейін солтүстік бағыттағы желіні Алматы 1 стансасына дейін ұзартуды бастау жоспарлануда.Болашақта Жібек жолы және Сайран станцияларында тасымалдау түйіндері бар екінші желіні салу, оңтүстік-батысқа қарай Орбита 1-4 шағын аудандарына және солтүстік-шығысқа қарай Думан ықшамауданына апарады. ## Бекеттері мен желілері Алматы метросының бірінші желісінде 2024 жылғы жағдай бойынша 11 бекет бар. "Райымбек батыр" бастапқы бекеті Фурманов көшесі мен Райымбек даңғылының қиылысында орналасқан. Соңғы бекет - "Бауыржан Момышұлы" бекеті Абай даңғылымен Момышұлы көшелерінің қиылысында орналасқан. ### Бекеттері * «Жібек жолы» (Гоголь — Панфилов көшелері); * «Алмалы» (Қарасай-батыр — Панфилов), * «Абай» (Фурманов — Абай); * «Байқоңыр» (Абай — Байтұрсынұлы), * «Әуезов атындағы драма театры» (Абай — Мұқанов), * «Алатау» (Абай — Гагарин), * «Сайран» (Абай — Тілендиев), * «Мәскеу» (Абай — Алтынсарин), * «Сарыарқа», * «Бауыржан Момышұлы». ### Құрылыс суреттері * * * * * * * * * * * ## Тағы қараңыз * Халықаралық «Метро» қауымдастығы * Алматы метрополитен бекеттері * Алматы күні: Метроға саяхат жасайық! https://massaget.kz/ сайты, қыркүйек, 2013 ж. * Алматы метрополитені туралы мәлімет FAKTILER.KZ сайты * Алматы метросының алғашқы тармағы ашылды https://www.azattyq.org/ сайты ## Дереккөздер
Алаша — әртүрлі түске боялған мақта, жүн жіптерінен өрмекпен тоқылатын төсеніш мүлік. Екі әдіспен тоқылады. * Бірі — түрлі-түсті жіптерді жарыстыра жолақтап тоқу. * Екіншісі — әр түсті бой жіптерді санап отырып, теріп тоқу арқылы көп мәнерлі өрнектер түсіру (қ. Өрмек тоқу). Алғашқысын қақпа Алаша деп, соңғысын терме Алаша деп, кейде кілем Алаша деп те атайды. Алашадан төсеніш, тұс кілем, қоржындар жасайды. Алаша — қазақ тұрмысында ең жиі қолданылатын мүлік. ## Дереккөздер
Parowozownia Pilska Okrąglak - Бұл Депоның құрылған уақыты 1870-1874 жылдар аралығын қамтиды, сонымен қатар ол сол жердің темір жолының дамуына да себепші болды. Депо өзінің ерекше құрылыс стиліне байланысты, Еуропа елдеріндегі біршама осындай құрылыстардың пайда болуына себебін тигізді. Біраз жылдар пайдалана келе XX-ғасырдың 90-шы жылдарында объект пайдаланудан шықты, соның есебінен оны халық ұмыта бастады. Қазір Депоның қандай қалыпта екенін көріп жүрген Пила қаласының біраз ондық тұрғындары бұл тарихи ескерткішті құтқарып қалу амалын табуға бел буды. 53°08′33″ с. е. 16°45′08″ ш. б.53.14250° с. е. 16.75222° ш. б. / 53.14250; 16.75222 ## Сыртқы сілтемелер * Parowozownia Pilska Okrąglak Мұрағатталған 4 шілденің 2017 жылы.
Әбділда Тәжібайұлы Тәжібаев (4 ақпан 1909 жыл – 1998 жыл) — қазақ ақын, драматург, әдебиет зерттеуші ғалым. Филология ғылымының докторы, проф., Қазақстан Республикасының халық жазушысы. ## Өмірбаяны Әбділда Тәжібаев 1909 жылы Ақмешітте (қазіргі Қызылорда қаласында) дүниеге келген. Орта жүз Қыпшақ тайпасы Торы руы Бессары атасынан шыққан. Әкесі Тәжібай 1915 жылы қайтыс болады да, шешесі Айманкүлдің қолында қалған. Жағдайына байланысты алты жасар Әбділданы қала сыртындағы Қараөзек деген жерде тұратын төркініне алып кетеді. Содан болашақ ақын он үш жасына дейін шешесі Айманкүл мен нағашы атасы Далдабайдың тәрбиесінде өседі. Жас Әбділданың өлеңге, әдебиетке деген құштарлығын оятқан да өз анасы мен нағашы атасы болады. Айманкүл араб, парсы тілдерін жақсы білетін сауатты, көзі ашық, көңілі сара кісі екен, Әбділдаға өзі хат танытып, әдебиет үлгілерін оқытып үйретеді. Кейін белгілі халық ақыны болып, өлеңдер жинағы да жарық көрген Әбділдаға шешесі Айманкүл, ол кезде әкесі Далдабай қарттың өтінішімен ауыл адамдарына Шығыстың қиссалары мен қазақтың неше алуан жыр-дастандарын оқып беріп отырған. Соларды қыбыр етпей, құмарта, үнсіз тыңдаушыларының бірі – Әбділда болған. Кейінірек үйлеріне келген қонақтары мен ауыл адамдарына, кішігірім жиын-топта әлгі қисса, дастандарды атасының айтуымен Әбділда оқып беретін болған. Оның үстіне бұл ауылға, әсіресе осы нағашы атасының үйіне Сыр елінің атақты ақын-жыршылары жиі келіп тұрған. Бір жолы Әбділда ауылдарына келген атақты ақын әрі әнші Нартай Бегежановпен Айманкүлдің ұзақ айтысын тыңдап, шешесінің айтқыштық, ақындығына қуанып тапқыр сөздерін есінде ұстап қалған. Анасы жастай дүниеден қайтқан күйеуін байырғы қазақ салтымен жыл бойы жоқтағаны, шешесінің өзі шығарған ұзақ жоқтау поэмасын дауыстап жатқа айтқанын төсекте жатып тыңдап, мұңды-шерлі әуеніне іштей үн қосатын болған. Жаңа бір түсіп, шам сөнді,Ашыла түсіп, гүл солды, – деген, ол кезде мағынасын өзі жете түсінбеген жолдарын да есінде сақтап қалған. Ал ақылды, мейірбан нағашы атасы 1919 жылдың қысында сүзектен қайтыс болғанша Әбділданы қасынан тастамай, қайда барса да бірге алып жүрген. Әбділда атасына көмектесіп, ау жайысып, тарысын суғарысқан. Той-томалаққа да бірге барып, атасының жанында төрде отырып, үлкендерден қазақтың ескілікті қызық әңгімелеріне қаныққан. Неше түрлі аңыз, ертегілерді көп білетін атасы да тыңдауға құмар жиеніне айтып беруден жалықпайды екен. Ақын кейін өзінің "Еске алу" деген шағын поэмасында отбасының жетім-жесірлік қайғылы тағдырын, беті-жүзін түстеп тани алмай да қалған әкесі туралы жүректе шер боп қалған аңсары жайында: Есімде жоқ шын суреті,Әкем менің қандай кісі.Тек елестей бұлдырайдыӘлдекімнің көлеңкесі, – десе, өмірге де, еңбекке де, өнерге де бейімдеп тәрбиелеген аяулы нағашы атасы туралы "Сыр жырлары" топтамасында жер ортасы жасқа келген ақын: Кейде түске кіреді,Дәл өңімдей баяғым.Тай қып мініп жүремін,Нағашы атам таяғын. Жүгіремін жағалап,Сырдың жайпақ жағасын.Кәрі көзбен сығалап,Қарар маған нағашым. Бірде қуып жүремінШіркей мен шыбынын.Айдап бірде жүремінНағашымның шығырын... Босайды екен көңіліңТуған жерге келгенде:Көрініп тұр жып-жылыКөп тырнаған шеңгел де. Кейде түске кіредіДәл өңімдей баяғым.Тай қып мініп жүремінНағашы атама таяғын, – деп еске алады. Ол таңғажайып шығыс поэзиясынан да, туған халқының бай да көркем ауыз әдебиеті мұраларынан да таусылмас әсер, ләззат алып өседі. Жалпы, тумысынан дарынды, зерек те сергек Әбділданың ауылда алған әсері бай да құнарлы болған. Оны ақын шығармашылығынан байқау қиын емес. Жоғарыда аталған поэмасының кейіпкері қаладағы оқу орнына аттанғаны туралы: Қар да құйды жапалақтап,Тоқтамастан бастым алға.Тұңғыш ізім бақыт қуғанТұңғыш жауған түсті қарға, – дейді. Бұл Әбділданың өзі туралы айтылған сөз еді. Шынында да, ол 1922 жылы Қызылорда қаласында жаңадан ашылған жетім балаларға арналған интернатқа қабылданып, сауаттылығының арқасында бірден интернат жанындағы бастауыш мектептің 3-сыныбынан бастап оқып кетеді. Әбділданың алғашқы өлеңдері осы интернаттың қабырға газетінде жарияланады. Одан кейін Шымкенттегі жеті жылдық мектепте, 1929-1932 жылдары Абай атындағы Қазақ педагогика институтында оқиды, 1953-1956 жылдары Мәскеудегі жоғары әдебиет курсын бітіреді. Еңбек жолын "Еңбекші қазақ" (қазіргі "Егемен Қазақстан") газетінде алдымен пошта тасушы (1926), содан кейін корректор болып істеген (1927-1928) ол небәрі 4-5 жылда "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас алаш") газеті редакторының орынбасары (1932-1934) дәрежесіне дейін көтеріледі. Әбділданың "Жұмысшының гудогі" өлеңі 1926 жылы "Жұмысшы" газетінде басылады. Бұл – оның баспа бетін көрген тұңғыш туындысы. Әрі қарай өлеңдері "Жұмысшы" және "Еңбекші қазақ" газеттерінде шығып тұрады. Жиырма бес жастағы Әбділда 1934 жылы Қазақстан жазушылар одағының хатшылығына, ал 1939 жылы оның төрағалығына сайланады. 30-жылдары ақын көп оқу, тынымсыз іздену үстінде өндіре де жазады, шығармаларының көркемдік сапасы жағынан да айтарлықтай биікке көтеріледі. "Жаңа ұрпақ" (1935), "Лирикалар" (1936) деп аталған жинақтары бірінен соң бірі жарық көреді. Белгілі "Оркестр", "Абыл", "Толағай" сынды романтикалық поэмалары мен М.Әуезовпен бірігіп жазған "Ақ қайың" деп аталатын тұңғыш пьесасы да сол жылдардың жемісі. Қазақ әдебиетінің сол кездегі маңдай алды таланттарының біріне айналған Әбділданы дарын сырын танығыш көреген М.Әуезов: "Қазақ поэзиясына әсерлі, сапалы көркем бір ағым кіргізіп келе жатқан ақын" деп (1939) бағалайды. Ә.Тәжібаев 1945-1948 жылдары Қазақ ҚСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының Жамбыл бөлімін басқарады. "Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы болады. 1963 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Қазақ ҚСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі болын сайланады. Филология ғылымының докторы Ә.Тәжібаев жазушылығына қоса біраз жылдар М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданып, өмірінің соңғы жылдарын бірыңғай шығармашылыққа арнайды. Қарт ақын Ахмет Байтұрсынұлы бастаған арыстарымыздың ақталғанын көріп, тоталитарлық жүйенің сеңі бұзылғанын сезініп, 1998 жылы 90-ға қараған шағында дүние салды. ## Шығармашылығы және еңбектері Оның «Жаңа ырғақ», «Аралдар», «Кешеден бүгінге», «Жартас», «Жаңа өрімдер», «Құрдастар», «Толағай» және 5 томдық жыр жинақтары жарық көрген. «Майра», «Жартас», «Жалғыз ағаш орман емес», «Көңілдестер», «Той боларда», «Дубай Шубаевич» т. б. пьесалары қойылған. «Өмір және поэзия», «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы», «Жылдар, ойлар» т. б. зерттеу еңбектерін жазған. Т. абайтану мәселесіне де белсене араласып, ақын өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктері мен шеберлігі тақырыбын сөз ететін мақалалар жазды. Оның «Абай және қазақ әдебиеті» («Социалистік Қазақстан», 1945, 19 тамыз), «Абай және қазақ совет поэзиясы» («Екпінді», 1940, 17 қазан) мақалаларында ақынның қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырудағы рөлі және Абай бастаған реалистік шеберліктің бүгінгі қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі жалғасы сөз болады. Күнделікті баспасөзде жарияланған мақалаларында үнемі Абай мұрасын жинау және оны дұрыс талдап, оқырман қауымға жеткізу мәселелерін қозғап отырды. Бұл үшін, алдымен, ақын мұрасын жүйелі зерттеумен айналысатын ғылыми мекеменің қажеттігін, ал ондай орталық Абай музейі бола алатынын арнайы мәселе етіп көтерді. Ғалым-ақынның абайтану ғылымында, әсіресе, «Қазақ лирикасы тарихынан» деген монографиялық еңбегінің маңызы зор. Бұл еңбектің 2-тарауы түгел дерлік Абай лирикасын зерттеуге арналған. Ғалым Абай лирикасын бірнеше тақырыпқа бөліп талдау үстіңде оның жеке шығармаларына тоқталады, ақын шығармашылығының бүгінгі қазақ әдебиетіндегі дәстүрлі жалғасын сөз етеді, Абай поэзиясының әлеуметтік қуатын, қоғамдық жүгін, жаңа поэзиясының бастауы ретінде тудырған жаңалықтарын ортаға салады, оған ілесе шыққан С. Торайғыров бастаған ізбасарларының: С. Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансүгіров, С. Мұқанов т. б. ақындар шығармаларындағы сабақтастықты, үндестікті дәлелдейді. Т-тың өзі Абай шығармаларымен ерте танысып, көп үйренген ақын. Сондықтан да ол Абай өлеңдері тақырыбына қайта-қайта оралып, ақынның әр сезіне үңіле қарау қажеттігін талмай көтеріп келеді. Абай аруағына арнап «Абай мен Мұхтарға қойдық белгі», «Сағындырған Сарыарқа», «Жолдас Абай» өлеңдерін жазды. Т-қа жыр жинағы үшін Қазақстан Республикасының Абай атынд. Мемлекеттік Сыйлығы берілген. Әбділда Тәжібаев сонымен қатар осы заманғы қазақ поэзиясының аса көрнекті шебері, ірі драматург және белгілі әдебиет зерттеушісі. Әдебиеттегі алғашқы қадамын өткен ғасырдың 20-жылдарының соңына ала өлең жазудан бастаған ол қазақ сөз өнерінің озық дәстүрлерімен дүниежүзілік әдебиеттің үздік жетістіктерінен үйрене отырып, 30-жылдардың орта шенінде-ақ айтулы ақын, республикада әдебиет ісін ұйымдастырушы қайраткерге айналды. Ә.Тәжібаев – поэзияда лирика мен поэма жанрын қатар алып жүрген ақын. Оның қаламынан туған 30-дан астам поэма мен өте көп сандағы өлеңдері сыршылдық, ойшылдығымен, шыншылдық, оттылығымен ерекшеленеді. Ә.Тәжібаев поэзиясын басқа бірде-бір ақынның туындыларымен шатастыру мүмкін емес. Оның поэзиясы – тың ізденістің, жоғары мәдениеттің, кәнігі шебердің поэзиясы. Ә.Тәжібаев атақты драматург те. Драмалық шығармалар жазуды 30-жылдардың соңына ала бастап, әдебиеттің бұл күрделі жанрында айтулы туындылар берді. Әдебиеттану саласында да жемісті еңбек етіп, Ә.Тәжібаев талантты ғалым екенін танытты. Оның, әсіресе, поэзия мен драматургия саласындағы зерттеулері терең ғылымилығымен, талдауларының нәзіктігімен тәнті етеді. Ә.Тәжібаев ұзақ шығармашылық ғұмырында тынымсыз ізденіп, үздіксіз еңбектеніп, тұтас бір дәуір шындығын жан-жақты, жоғары көркемдікпен бейнелеген өте мол мұра қалдырды. ## Дереккөздер
Болат хан (туған жылы белгісіз - 1729) (1718-1729) — билік құрған - қазақ ханы. Тәуке ханның баласы. Ұйымдастырушылық, қолбасшылық қабілетімен ерекшеленбеген Болат мұрагерлік жолмен хан сайланған. Болат билік еткен тұста Орта жүз қазақтары бірнеше рет (1716, 1717, 1722, 1723) ойраттардың шапқыншылығына ұшырады. Болат жоңғар басқыншылары, башқұрттар мен Еділ бойы қалмақтарына карсы қазақ жасақтарын ортақ күш етіп жұмылдыра алмады. Болат жөнінде тарихи деректер аз кездеседі. Оның балаларының ішіндегі белгілісі — Әбілмәмбет хан. Жоңғар шапқыншылығы салдарынан қазақ халқы Ақтабан шұбырынды-Алқакөл сұламаға ұшырағаннан кейін Болат ханның билігі де жойылды.. ## Дереккөздер
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні — тарихы тереңде жатқан елдің жаңа заманда өз алдына қайта егеменді ел болған күні. Тәуелсіздік күні мерекесі әр жылдың 16 желтоқсанында аталып өтеді. Бұл күн ұлттық, мемлекеттік деңгейдегі елеулі мереке болғандықтан 16-17-желтоқсан күндері күнтізбеде демалыс болып табылады. Жыл сайын республика азаматтарының арасында мәдениет қайраткерлері, әлеуметтік саладағы ерекше қызметімен көзге түскен мамандар, әскери шенділер мен офицерлер, құқық қорғау саласының қызметкерлері және ел өміріндегі белсенді өзге де сала өкілдері елеулі еңбек еткендері үшін мемлекеттік марапаттармен (наградалар) марапатталады. 16-желтоқсан күні Қазақстанның барлық жерлерінде мерекелік мәдени ойын-сауық іс-шаралары ұйымдастырылады. Кешке қарай үлкен орталықтардың аспаны отшашумен көмкеріледі. Тәуелсіздік тек Қазақстан тұрғындары үшін емес, сонымен бірге, шетелдердегі қазақ халқының өкілдері үшін де маңызы зор мереке. ## Тарихы 1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16-желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі “Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы” заңды қабылдады. Ескеретіні, Қазақстан КСРО құрамындағы елдердің арасында ең соңғысы болып Тәуелсіздігі туралы заңды қабылдады. Бұл заң 1990 жылы 25-қазанда қабылданған Қазақстанның Егемендігі туралы Декларациямен бірге Қазақ елінің елдігін нығайта түсті. Қазақстанның Тәуелсіздігін ресми түрде ең алғаш болып мұхиттың арғы жағында жатқан Америка Құрама Штаттары мойындады, екінші болып Қытай, сонан соң Ұлыбритания мойындады. Оның артынан Моңғолия, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея және Иран Ислам мемлекеті мойындады. Иран — Қазақстанның тәуелсіздігін мойындаған алғашқы мұсылман мемлекет. Ал “Тәуелсіздігімізді ең алғаш болып бауырлас Түркия мемлекеті мойындады” деген сөздің ақиқат еместігін білгеніміз жөн. Түркия алғаш болып Қазақстанда өз елшілін ашты, бірақ тәуелсіздігімізді мойындауда он жетінші болды. Бұл деректі еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін атқарған, елдің сыртқы саясат тұжырымдамасы авторларының бірі болған Вячеслав Ғиззатов келтірген.ҚР Сыртқы Істер министрлігінде тіркелген дипломатиялық құжаттарда Түркияның Қазақстан тәуелсіздігін ресми түрде мойындайтын протоколға 1992 жылдың 2-наурызы күні қол қойғандығы көрсетілген. Алғашқы күндері әлемнің салмақты елдері мойындап, кейіннен басқа да елдер мойындап жатты. Осылайша әлемдік саясат аренасында ҚАЗАҚСТАН деген мемлекет тәй-тәй басты. Небары бірнеше аптаның ішінде әлемнің көптеген беделді елдері Қазақ елінің тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қатынастар басталды. ## Сыртқы сілтемелер ## Дереккөздер
Қызылқоға ауданы — Атырау облысының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан ауданы. Әкімшілік орталығы — Миялы ауылы. ## Жалпы сипаттамасы Қызылқоға жерін Ойыл және Сағыз өзендері қиып өтеді.Ауданның территориясы 24,9 мың шаршы км. Жер рельефі — тегіс. Қызылқоға ауданы батысында Атырау облысының Индер ауданымен, солтүстігінде Батыс Қазақстан облысының Ақжайық және Қаратөбе аудандарымен, шығысында Ақтөбе облысының Ойыл және Байғанин аудандарымен, оңтүстігінде Атырау облысының Мақат және Жылыой аудандарымен шектеседі. Қызылқоға ауданының территориясы Шығыс Еуропа жазығының жалғасы, сондықтан да жер бедері негізінен жазық болып келеді. (Аудан территориясы оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен төмендей береді). Еуразия материгінің ішкері аймағында орналасқан, яғни Атлант мұхитынан 2500 км қашықтықта жатыр. Сондықтан да аудан табиғаты қатаң континентті. Солтүстік Батысын Орал маңы үстіртінің оңтүстік беткейлері қамтыған. Аудан территориясында Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі жатыр. Көктем кезінде еріген қар суын жинайтын ойпаңдар, көлшіктер көп, онда әртүрлі өсімдіктер өседі. Каспий маңы ойпатында кең тараған жер бедерінің бір түрі - сорлар. Олардың тереңдігі -10-20 м. Сорлар қар еріген кезде сай-саладан су құйылып, бетіне шығып жатқан тұзды ерітеді. Жаз айларында (маусым, шілде) құрғап, бетінде тұздың жұқа қабыршақтары қалыптасады (Қазанғап, Құлпейіс, Шажабай сорлары). Аудан территориясында құмды шағылдар көп. Тайсойған, Бүйрек құмдары үлкен территорияны алып жатыр. Мұндағы құм теңіздің тартылған орнында пайда болған. Қызылқоға ауданының территориясы - кембрийге дейінгі кезеңнің қатты кристалды жыныстарынан құрылған Шығыс Европа платформасында жатыр. Кристалды жыныстар 7000-8000 м тереңде, палеозой, мезо-кайнозой шөгінділерінің астында қалған. Орогендік қозғалыстардан пайда болған тұз күмбездерінен пермь, юра, бор дәуірінің жыныстары түзілген. Бор дәуірінің жыныстары аудан территориясында біркелкі таралған. Бұлар тұз күмбезі көтерілген аудандарда жер бетіне жақын, кейде шығып жатады. Олар құм, ақтас, мергелден тұрады, кейде қалыңдығы 100 м-ден асады. Аудан территориясы мыңдаған жылдар бойы теңіз түбі болып келген, кейбір жыныстардан теңіз фаунасының қалдығын көруге болады. ## Тарихы Ауданды алғаш құру туралы шешім 1928 ж. наурыздың 27-сінде қабылданған, одан бұрын бұл аудан жеріндегі болыстар Орал, Ақтөбе облыстарының құрамында болған. 1928 жылдың аяғында 663 мүшесі бар мал шаруашылығымен айналысатын 6 ұжымшар ұйымдастырылды.1930 ж. ауданда 4250 жеке шаруашылық немесе барлық отбасының 54%-ы серіктестіктерге топтастырылды. Осы жылы аудандағы 8013 отбасы 34 ауылдық кеңестер құрамына енді. Бірақ сол жылғы шілденің 23-інде Гурьев облысы таратылғаннан кейін аудан жері Доссор ауданына қосылды. 1944 жылғы сәуір айында ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен Гурьев облысының құрамында Қызылқоға ауданы болып қайта құрылды және негізгі жер аумағы Мақат ауданынан бөлінетін 11 ұжымшар есебінен жасақталды. Орал облысының Тайпақ ауданынан 8 ұжымшар қосылып, ауданда барлығы 30 ұжымшар және «Гурьев» асыл тұқымды қой өсіру кеңшары жұмыс істеді. Әуелі аудан орталығы Қызылқоға елді мекенінде болды, кейіннен 1952 жылы Қарабау ауылына, ал 1959 жылы Миялы ауылына көшірілді. ## Климаты Қызылқоға ауданының климаты қатаң континентті, қысы суық, батыстан келетін ауа массасының өсерінен кейде жылылыққа ауысып отырады. Жазы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ болады. Күн сәулесі мол түседі. Құрғақшылық жиі болады, қар жамылғысы жұқа мөлшерден жоғары буланады, желдің екпіні қатты, көктемде топырақтың ылғал қоры аз болады. Қызылқоға ауданының территориясы қоңыржай белдеуде жатыр. Күн радиациясының түсу мөлшері қандай ендікте жатқанына, күннің жарықтығы мен ұзақтығына байланысты. Қыста арктикалық ауа массасының әсері зор. Азия антициклоны ішкерілей еніп, ауаның температурасын қатты суытады. Жазда ыстық ауа райын түзеді. Атлант мұхитынан келетін ауа қай мерзімде болсын климатты жылытады, ылғал әкеледі. Климат, ауа райы жағдайы аймақтың Еуразия құрлығының бел ортасында, мұхит пен теңізден шалғай жатуына тікелей байланысты.Атмосфералық айналым мен алқаптың жер-бедері ауа райын түзуші маңызды жайт болып табылады. Жыл бойы аймақ жеріне ауа ағымының үш негізгі түрі әсер етеді: арктикалық, полярлық (немесе қоңыржай белдеулік) және тропикалық. Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына Атлант пен Солтүстік Мұзды мұхиттар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа еркін өтеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықты жүріп өтіп, көп ылғалын жоғалтады. Сөйте тұра, батыстан атмосфералық жауын-шашынның ең негізгі бөлігін әкеліп, қыста температураны жоғарылатады да, жазда төмендетеді. Солтүстік Мұзды мұхит үстінде қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән. Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мұндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіларалық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты, көктемде кеш (бесқонақ), күзде ерте суық түсулері болып тұрады. Каспий теңізінің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.Осы жайттардың әсерінен тым құрғақ континенттік климат қалыптасады. Ауданға тән сипаттама: * жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; * жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; * жауын-шашыны аз және жыл мезгіл бойынша тең таралмаған, ауасы құрғақ; бұлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол. Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік- батысында дала, орталығында шөлейт және оңтүстігінде нағыз шөлдің қалыптасуына әкеліп соқтырады. Аймақта жел қуатының қоры мол, оны халық шаруашылығында пайдалануға болады. Қауіпті жел бұл аймаққа төн құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 м/ сек, бұл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - бриз (күндіз теңізден құрлыққа қарай, ал түнде керісінше құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады. ## Әкімшілік бөлінісі Аудандағы 26 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген: ## Ірі елді мекендері ## Аудан әкімдері * Әлібек Нәутиев 1997-2003 * Жанкелді Рахметқалиев 2003-2009 * Берікқали Сәрсенғалиев 2009-2012 * Сырым Рысқалиев 2012 * Мақсот Мұқанов 2012-2017 * Арман Баженов 2017-2019 * Нұрсұлтан Бисембиев 2019-2022 * Қанат Әзмұханов 2022- ## Жер беті сулары Ауданның солтүстік жағын қамтитын өзен жүйесін Тайсойған мен Бүйрекқұмды солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай қиып өтетін Ойыл (төменгі ағысы) мен оның Көздіқара, Құройыл және Жарыпшыққан (оның тармағы Жаманащы) тармақтары, ал оңтүстік-шығыс жағындағы жүйесін Ноғайты, Топырақшашты, Бұрмасай және Мұқыр атты салалары мен Сағыз өзенінің орта ағысы, сондай-ақ Ойыл мен Сағыз өзенінің бойларындағы кішігірім көлдер мен көптеген құдықтар (Аққұдық, Белқұдық, Тақырқұдық, Қарағанқазғанқұдық, т.б.) құрайды. ## Халқы Тұрғыны 31,8 мың адам (2014). Қызылқоға ауданында, негізінен, қазақтар тұрады, халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,2 адамнан астам. Халқының басым бөлігі Ойыл және Сағыз өзендеріне жақын елді мекендерге шоғырланған. ## Шаруашылығы Қызылқоға ауданы — ауыл шаруашылықты аудан, ежелден төрт түліктің мекені. Бұл өңірдің жері құнарлы, мал өсіруге өте қолайлы. Қазір ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 554 338 гектар жер бөлінген. Ауданда 7 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 1 өндірістік кооператив, 2 агрофирма, 6 өндірістік кооператив, 296 шаруа қожалығы бар. Қазіргі таңда мүйізді ірі қара – 32256, қой мен ешкі – 142148, жылқы – 16935, түйе 1802-ден астам. Сағыз бен Ойыл өзендерінің бойында, Тайсойған құмындағы бұлақтар басында аздаған суармалы егіншілік бар, мұнда негізінен тары өсіріледі. Ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері 1598. Олардың 74-і – заңды тұлға, 298-і шаруа қожалығы болса, 1226-сы – жеке кәсіпкерлер.Қызылқоға ауданында кен байлықтарынан мұнай, құрылыс материалдары (саз, құмтас) кездеседі. ## Пайдалы қазбалары Қызылқоға ауданының тектоникалық өзгерістерінде жанартау, тау түзілу процестері болмағандықтан пайдалы қазбалар көбіне шөгінді жыныстар мен ежелгі теңіз жануарлары қалдықтарымен байланысты. Аудан территориясында мұнай жөне газ қоры бар екендігі анықталды. Шөгінді жыныстардың астында жатқан қалыңдығы 5000-8000 метрге жететін тұз қабаты мұнай қорын зерттеуге толық мүмкіндік бермей отыр. Тұз қабатының үсті құмды қиыршық тастармен, саз және әктастармен жабылған. Аудан территориясында құрылыс материалдары да кең тараған (қиыршық құм, әктас, саз т.б.). Миялы селосына таяу жердегі Қартаман сорынан тұз алына бастады. ## Экологиялық жағдайы Қызылқоға ауданының 750 мың га жерін Тайсойған деп аталатын полигон алып жатыр. Бұл жер 1952 жылдың сәуір айындағы КСРО Министрлер Кеңесінің Қаулысымен әскери мақсатқа берілді. Полигонды стратегиялық мақсаттағы ракета әскері мен әуе соғысы күштері пайдаланды. Тайсойған полигоны 3 бөлімшеден тұрады. Аймақта 2000 т-дан астам соғыс техникасы қалдықтары шашылып, кейіннен қалпына келтірілді. Аудан аумағының үштен екі бөлігі дерлік полигонда орналасқан. Аудан тұрғындарының денсаулығы аса күрделі жағдайда тұр. Әйелдер анемиясы, аналардың мезгілінен бұрын босануы, сәбилердің дүниеге кеміс болып келуі, жүрек, қантамырлары аурулары, өкпе ауруы, қатерлі ісік аурулары республика бойынша орта деңгейден әлдеқайда асып кеткен. Экологиялық жағынан қолайсыз, қоршаған ортаға зиянды заттар шығару көрсеткіші ауданда өте жоғары.Тайсойған құмдарында орналасқан отарларда мал шығыны көбірек кездесті. Сондай-ақ Қызылқоға өңірінде аса қауіпті жұқпалы ауру - обаның ошақтары бар. Жарылыс болған жер маңайындағы өсімдіктер өзгеріске ұшыраған. Топырақ, ауа, су белгілі бір дөрежеде ластанып бүлінген. ## Топырақ жамылғысы Топырақ, өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі әртүрлі. Олар белгілі географиялық заңдылықтарға бағына таралған. Бұл аймаққа үш ендіктік табиғи өңірлілік тән: далалық, шөлейттік (жартылай шөлдік) және шөлдік. Жеке өңірлік табиғи аралықтар ішінде айтарлықтай өзгерістер болып тұрады. Мұндай аймақтық және жергілікті ерекшеліктер қазіргі ландшафтың қалыптасу тарихына, физикалық-географиялық жағдайға, жер бедеріне, шөгінді жыныстарға және климатқа тікелей байланысты.Топырақ жамылғысы табиғи өңірлерге сәйкес дамыған. Аймақ алқабында қара, каштанды, қоңыр, сұрғылт қоңыр топырақтар басым тараған. Оңтүстіктік гумусы аз қара топырақ құрғақ дала аумағында дамыған, түрлі шөпті-қызылбетегелі өсімдік астында қалыптасқан.Қызылқоға ауданының территориясы шөлейт зонасында жатыр. ## Өсімдігі мен жануарлар дүниесі Өсімдік жамылғысы әр алуан. Құмды сор, сортаң топырағында жусан, еркекшөп, ақ селеу, шағыр, бұйырғын, ойпаңдау жерде ақ жусан, бетеге, жыңғыл, жүзгін, теріскен өседі. Жануарлар дүниесінің өсімдік жамылғысымен және топырақтың белгілі түрлерімен тығыз байланысы олардың географиялық таралу заңдылықтарынан да байқалады. Бұл аймақта сүтқоректілердің 50 түрі, құстардың 200 түрі, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 18 түрі кездеседі. Олардың ішінде сүтқоректілердің 6 түрі, құстардың 29 түрі және бауырымен жорғалаушылардың 1 түрі сирек кездесетіндер мен құрып бара жатқандар қатарында, олар Қазақстан Республикасының “Қызыл кітабына” енгізілген. Жануарлардың негізгі түрлері ендік бағыттағы өңірлік тәртіппен таралған. Солтүстікте жануарлардың далалық жерге тән түрлері: үлкен көртышқан, борсық, суыр, сарышұнақ, кәдімгі атжалман, дала шақылдағы, ақ қоян, орман қаптесері кезігеді. Шөлейтті өлкелерде дала және шөл өкілдері майлықұйрық, қосаяқ, тышқандар, құлақты кірпі, сары балпақ, соқыртышқан қатар кездеседі. Жыртқыштардан: сасықкүзен, қасқыр,түлкі, қарсақ кездеседі. Аймақтың құмды жері сүтқоректілер фаунасына бай. Әсіресе кеміргіштер көп: северцов қосаяғы, Құм қоян, эверсман атжалманы, жыртқыштарға тән шағыл мысығы мен сабаншы, тұяқтылардан сайғақтар (киік) мекендейді. Құстардан: аққу, қоңыр қаз, үйрек түрлері, көкқұтан, аққұтан, тырна, тарғақ, қызғыш, шағала, қара қарға, ала қарға, көкмойын қарға, сауысқан, қарақұс, үкі, жапалақ, байғыз, шіл, көк кептер, қырғи, қараторғай, бозторғайлар, қарлығаш, шымшық, көкек, безгелдек, сұр құр, шөл қарғасы, дала бүркіті, шақылық т.б. мекен етеді. Балықтардан өзендерде жайын, сазан, табан, шортан, сазан, шортан, жайын, көксерке, қызылқанат, ақбалық, тұқы, табан, алабұға, ақ жолтай т.б. балықтар мол. ## Көлік жолдары Ауданның оңтүстік бөлігінде оны басқа облыстармен және аудандармен байланыстыратын солтүстік-шығыс бағытта Атырау — Қандыағаш — Орск темір жолы мен мұнай құбыры, Атырау — Ақтөбе автомобиль жолы, солтүстік-батыс бағытта Орта Азия — Орск мұнай мен газ құбырлары өтеді.Аудан ішінде автомобиль жолы Сағыз станциясынан аудан орталығы Миялы ауылымен, одан әрі оны Қарабау ауылы арқылы Индербор және Мақат кенттерімен қосады. ## Әлеуметтік нысандары Қызылқоға ауданында байланыс бөлімі, ауыл шаруашылығы құрылыс мекемесі, баспахана, сауда мекемелері, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 орта мектеп, 27 денсаулық сақтау мекемелері, 15 мәдениет үйі, 20 кітапхана жұмыс істейді. 1953 жылдан бері "Қызылқоға" газеті шығады.Қазір аудан тұрғындарына 176 сауда нысаны, 1 базар, 50 қоғамдық тамақтандыру, 95 халыққа қызмет көрсету орны және 32 өндіріс нүктесі қызмет көрсетуде. 35 кітапхана (300 мың кітап қоры бар), 2550 орындық мәдениет үйлері мен клубтар, 20 автоклуб және ұлт-аспаптар оркестрі жұмыс істейді. ## Білім беру ісі Қазақ даласында білім беру ісі патшалы Ресейден бұрын-ақ қолға алынған болатын. Дегенмен, жер-жерлерде хат танытатын “Қызыл үйлер” ұйымдастырылып халықты жаппай сауаттандыру жүйелі жүргізіле бастаған тұс- осы кезеңге тура келеді. Қызылқоға өңірінде алғашқы мектептің іргетасы 1891 жылы қаланған. Содан бергі Қазан төңкерісіне дейінгі уақытта Қарабаудың “Қызыл үй” мектебі, “Кермеқас”, “Қаракөл” мектептері өмірге келді. Осы мектептердің ашылуына сол кездегі көзі ашық, көңілі ояу қазақ азаматтары мұрындық болды. Мәселен, Тайсойғандағы “Төте оқу” мектебін Аяпберген Науанов ұйымдастырса, Каракөлдегі мектеп халқымыздың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсариннің бастамасымен ашылды. Кеңестік қызыл империя тұсында халқымыздың, Қазан төңкерісіне дейін “қараңғы”, сауатсыз саналып келгені белгілі. Ал, шын мәнісінде кеңес өкіметіне дейін де ата-бабаларымыз мектептер ашып, ұрпақтарының білім алуына, сауатты болуына үлкен мән берген. Оның айқын дәлелін аудандағы көптеген білім орындарының арғы-бергі тарихынан анық байқауға болады. Қазіргі уақытта аудан көлемінде 9 мың бала оқитын 11 орта, 1 сегізжылдық, 2 бастауыш мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 2 музыка, 1 спорт мектебі, 13 балабақша жұмыс істейді. Мұнда 600-ден астам мұғалім, оның ішінде 500 жоғары білімді мұғалімдер еңбек етеді. Мектеп жанындағы интернаттарда 1200, балабақшасында 1000-ға жуық бала тәрбиеленуде. Мектептердің материалдық оқу базасы жылдан-жылға жақсаруда. 10 орта мектеп, 9 балабақша үйі және кәсіптік-техникалық мектеп комплексі типтік жобамен салынған. ## Денсаулық сақтау Ауданда ең бірінші учаскелік аурухана 1940 жылы “Комсомол” совхозының орталығы Қоныстану ауылында ашылды, бұл аурухана Қаракөл учаскелік ауруханасы деп аталып, күні бүгінге дейін халыққа қызмет көрсетіп келеді. Бұл ауруханада арнаулы орта білімді фельдшер Қайыр Сегізбаев, Қоңыр Таңкиев, Айтқали Кәдірғалиев ұзақ жылдар қызмет жасады. 1944-46 жылдары Қоңыр Таңкиев Ойыл ауданында, Айтқали Кәдірғалиев Қызылқоға ауданында аудандық денсаулық сақтау бөлімінде меңгеруші қызметтерін атқарды. Халық денсаулығын қорғаудағы жемісті еңбегі үшін ауыл фельдшері Қоңыр Таңкиев 1960 жылы Ленин орденімен марапатталды.Ауданда 1946-1950 жылдары Ресей облыстарынан келген жоғары білімді дөрігерлер Платонова, Мельникова, Иванова, Клещарь, Власова, арнаулы орта білімді Порт, Пономоренко халыққа дәрігерлік қызмет көрсетті. 1952 жылы ауданға жергілікті дәрігер жоғары білімді терапевт Оспан Сүлейменов келді. 1957 жылы медицина институтын бітіріп келген аудан азаматтары Тайпақ Қарабалин, Бақыт Көбенов, Отарбай Тұрашев жұмысқа кірісті. Халыққа дөрігерлік қызмет көрсетудегі жемісті еңбегі үшін Бақыт Көбеновке “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дөрігер” атағы беріліп, "Еңбек Қызыл Ту" орденінің иегері атанды. Тайпақ Қарабалин “Октябрь революциясы” және “Еңбек Қызыл Ту” орденімен, Мүслима Үмбетова “Халықтар достығы” орденімен марапатталды, Зауза Даулетиярова “Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген дәрігер” құрметті атағы берілді. Ауданда 345 төсектік 8 аурухана, 10 амбулатория, 21 фельдшерлік-акушерлік пункт, 1 санэпидемстанция жұмыс жасайды, оларда 60-қа жуық жоғары білімді дәрігер, 300-дей орта медицина қызметкерлері бар. ## Аудан мәдениеті 1959 жылға дейін Қызылқоға аудандық мәдени-ағарту бөлімі болып аталды. Бөлім меңгерушісі ретінде 1953 жылға дейін Жамал Қазбаева қызмет істеп келді.Бөлім 1959 жылға дейін Қарабау ауылында орын теуіп, 1959 жылдан бастап Миялы ауылына көшірілді. 1946 жылдан бері мәдениет бөлімін Шәкір Нәсіпқалиев, Ақсәнім Құттыбаева, Леп Оразов, Бейбітәлі Құлсейітов, Нәби Шәуткенов, Тасболат Таласбаев, Оңдасын Ағырапов, Қармыс Өтеулиев, Аманқос Сабыров, Ұлықпан Алпанов, 1993 жылдан бері Қазақстан Республикасының мәдениет қайраткері Жәния Қалиқызы Ізбасқан басқарып келеді. Аудандық мәдениет бөліміне қарасты 51 мекеме бар, онда 25 кітапхана, 7 мәдениет үйі, 14 селолық клуб, 2 жылжымалы клуб, 1 халық театры, 1 кинотеатр, 1 мұражай, 1 халық ұлт-аспаптар оркестрі бар, онда барлығы 188 қызметкер жұмыс жасайды. Ауданда 178,0 мың кітап қоры жинақталған. Жергілікті сазгер Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Жәкула Нұрғалиевтің 15 әні, сазгерлер Халидолла Ізекеновтың, Сүйінғали Өтеуовтің, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет қызметкері Сейсенбек Есенғалиевтың, күйшілер Нәсіпқали Мәулекенов пен Әлдеш Жәлекеевтің, Сұлтан Қарасаевтың, Тілеужан Әбішевтың, Мағзуғаш Меңдіғаринаның, Жолдасқали Қосыбековтың, Жәрдемғали Озғанбаевтың, әншілер Ғалия Ықыласованың, Оңдасын Ағыраповтың, Гүлсағима Дүйсенғалиеваның, Беркін Шегеевтің, Бақтыбай Садықовтың, Шайым Ізмұқановтың, Түгелбай Хамзиннің, Тыныштық Шабаевтың, Мұрат Бекешовтың, Мария Ревкованың, Ғайнолла Асанбаевтың, Хасан Төралиевтың, Ұлдаш Құлшықованың, Беркін Хасановтың, Күләш Әбдіғалиеваның, биші Күнжан Ахметованың есімдері көпке танымал. Олар өнер фестивальдерінде лауреат атанды. Аудандағы халық театры қазақ драматургтерінің бірнеше қойылымдарын қойып, атап айтқанда: А.Шамкеновтың “Табамын ені”, Т.Ахтановтың “Күтпеген кездесу”, “Алтын табақтағы жылан”, О.Бодықовтың “Қанжар мен домбыра”, “Ойбай күйеу керек”, К.Мұхамеджановтың “Қуырдақ дайын”, “Құдағи келіпті”, “Төрт бойдақ бір қыз”, “Дөкей келе жатыр”, Б.Жөкеевтің “Әке тағдыры” тәрізді т.б. қойылымдарды халыққа ұсынып, “халық” театры атағын бірнеше рет қорғап шықты. Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 40 адамдық ұлт-аспаптар оркестрі құрылды, бұл оркестр “халық ұлт аспаптар оркестрі” деген атағын қорғады.Аудан орталығы “Арман” мәдениет үйі жанынан 1994 ж. “Тамаша-Думан” ойын-сауық отауы құрылды. Бұл топ мүшелерінің өнері жоғары бағаланып, облыстық мөдениет басқармасының маршруты беріліп, облыстың барлық аудандарына Мақат, Индер, Исатай, Жылой, Құрманғазы, бұрынғы Балықшы ауданының қарамағындағы барлық ауылдарға және Атырау қаласына өнер көрсетіп халықтың қошеметіне бөленді. Жергілікті сазгер Әбдіғаппар Темірхановтың басшылығымен “Наурыз” тобының “Сағызым-сазым” атты үнтаспалары шықты. Аудандық мәдениет бөлімінің халыққа мәдени қызмет көрсетудегі жұмысы облыстық мәдениет басқармасы бойынша жоғары бағаланып келеді. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Атырау облысының электронды әкімдігі(қолжетпейтін сілтеме)
Қазақстан-Корея қатынастары - Қазақстан Республикасы және Корея Республикасы арасындағы халықаралық дипломатиялық қатынастары. Қазақстан мен Оңтүстік Корея қарым-қатынас 1992 жылы орнатқан еді. ## Тарихы 1992 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы мен Корея Республикасының арасында дипломатиялық қарым-қатынас орнады. Өзара қарым-қатынастар 2012 жылдың көктем айларында өткен Сеулдегі саммитке дейін әр салада қарқынды дамыды. Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Оңтүстік Кореяға бес сапармен барды. 1995 жылы мамыр айында Назарбаевтың Корея Республикасына мемлекеттік сапары барысында екіжақты қарым-қатынастардың шарттық-құқықтық негізгі тірегі қаланды. Н. Назарбаевтың Оңтүстік Кореяға алғашқы ресми сапары 2003 жылдың күзінде болды. 2004 жылғы қыркүйекте Президент Но Му Хённің Қазақстанға жасаған жауап сапары барысында бейбіт атом энергиясын пайдалануға және байланыс пен ақпараттандыру саласындағы ынтымақтастыққа қатысты келісімдерге қол қойылды, энергетика және минералдық ресурстар саласындағы өзара түсіністік және ынтымақтастық туралы меморандум орнатылды. 2006 жылғы қыркүйекте Оңтүстік Корея Премьер-Министрі Хан Мён Сук Қазақстанға ресми сапар шекті. Оның қорытындысы бойынша 6 құжатқа қол қойылып, мұнайхимиясы және ақпараттық технологиялар саласында екі жұмыс тобы құрылды. Оңтүстік Кореяның келесі президенті Ли Мёң Бак Қазақстанға 2009 жылы келген болатын. 2014 жылғы 19 маусымда Президент Пак Кын Хе, Назарбаевтың шақыруымен Қазақстанға мемлекеттік сапармен келді. 2019 жылғы 21-23 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың шақыруымен Корея Республикасының Президенті Мун Чже Ин Қазақстан Республикасына мемлекеттік сапармен келді. 2019 жылы 22 сәуірде Елдер арасындағы стратегиялық әріптестікті орнатудың екі жақты ынтымақтастықтың дамуын қанағаттанғандықпен атап өтті. Осыдан 2020 жылы маусым айының басында Корея Республикасының жаңа елшісі Ку Хонг Сок Қазақстан Республикасы келген. ## Экономикалық қатынастар 2008 жылғы 13-15 мамырда Корея Республикасының Премьер-Министрі Хан Сын Судың Қазақстанға ресми сапары өтті. Сапар барысында тараптар бірнеше құжаттарға, оның ішінде «Жамбыл» кенорнын бірлесіп өңдеу бойынша құжаттарға қол қойды, Экономикалық саладағы ынымақтастық жөніндегі Іс-қимылдар жобасын әзірлеу туралы уағдаластыққа қол жеткізді. Сонымен қатар, сапар кезінде «Қазақстан-Корея: ынтымақтастықтың жаңа келешегі» атты қазақстан-корей бизнес-форумы ұйымдастырылды. Парламентаралық ынтымақтастықты қосқандағы жоғары деңгейде делегациялар алмасуы белсенді өтуде. ҚР Парламенті палаталарының төрағалары мен Ұлттық Ассамблея спикерлері ұдайы сапар алмасуда.Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары кеңесінің мүше-мемлекеттері басшыларының екінші саммиті барысында Сеул аталған форумның тоыққанды мүшесі мәртебесіне ие болды.2007 жылы екі жақты сауда айналымы – 843,3 млн. долл., экспорт – 217,4 млн. долл., импорт 625,9 млн. долл. құраған. 2008 жылдың қаңтар-мамыр аралығында бұл көрсеткіш 287,5 млн. долларына жетті (экспорт – 113,8 млн. долл., импорт – 173,7 млн. долл.). Қазақстанның импорт құрамында электроника, машина жасау саласы өнімдері мен құрал-жабдықтар басым. 2007 жылы Оңтүстік Корея Қазақстан экономикасына 780,7 млн. доллар инвестиция салған. Жалпы инвестициялардың көлемі - 2,5 млрд. долл. өз кезегінде, Қазақстан Кореяға салған капиталдың сомасы 66,7 млн. долл. құрады. Қазақстанда корей капиталының қатысуымен 300-ден астам компания тіркелген. Экономикалық өзара қарым-қатынастың дамуында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық бойынша үкіметаралық комиссиясы маңызды рөл атқаруда. Оның соңғы отырысы 2007 жылғы 4-ші мамырда Астанада өтті.2005 жылы Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі бойынша екі жақты келіссөздер сәтті аяқталды. Қазақстан мен Корея арасындағы энергетика және минералды ресурстар саласындағы ынтымақтастық қарқынды дамуда. ҚР-дағы кен орындарын зерттеу бойынша корей Консорциумының құрамына 6 компания кіреді. 2005 жылғы желтоқсанда Каннам университетінде Қазақтың Мемлекеттік Ұлттық Әл-Фараби атындағы университетімен Қызылорда Мемлекеттік Қорқыт Ата атындағы университетінің қолғабысымен «Қазақстантану» бөлімі ашылды. Корея Республикасында Қазақстанның 2 мыңнан астам азаматы уақытша тұруда. Олардың көбісі шағын және орта кәсіпорындарда жұмыс істейді. Кореяда қазақстандық 90-ға жуық студент дәріс алуда. Қазақстанның Сеулдегі Елшілігі 1996 жылы ашылды. Осы жылдың маусымынан бастап Қазақстанның Кореядағы Елшісі Д.Бердәлиев болып табылады. Оңтүстік Кореяның Алматыдағы Елшілігі 1993 жылы ашылды. Елші Ким Иль Су ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевқа Сенім грамоталарын 2005 жылғы қыркүйекте тапсырды. ## Дереккөздер
Абайділданов, Әділбек (1932 жылы 18 наурызда Алматы облысы Ақсу ауданындағы Бақалы ауылында (қазіргі Сарқан ауданы) шаруа отбасында туған) —ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. . 1950 жылы Лепсі педучилищесін бітіргеннен кейін Ақсу ауданының «Октябрь» жетіжылдық мектебінде мұғалім болған. 1956 жылы Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген. Университет қабырғасында жүргенде алғашқы өлеңдері республикалық баспасөз беттерінде жарық көрген ақын сол кезде-ақ газет жұмысына араласқан. 1956 — 1959 жылдары Талдықорған облыстық «Советтік Жетісу» газетінде, кейін Алматы облыстық «Жетісу» және «Қазақ әдебиеті» газеттерінің редакцияларында қызмет істеген. Абайділданов аударма жұмысымен де шұғылданған. Лермонтов, Блок, Иван Франко шығармаларын, орыс кеңес поэзиясының антологиясын аударуға қатысты. 1969 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «Латын Америкасының ақындары» жинағынан Чилидің XX ғасырдағы әйгілі тұлғалары Габриэла Мистраль мен Павло Неруданың өлеңдерін, 1976 жылы «Өнегелі адамдар өмірі» (ЖЗЛ) сериясымен жарық көрген «Николай Островский» атты кітапты (авторы Раиса Островская) аударды. ## Шығармалары * Ақ қайың. Өлеңдер. А., ҚМ КӨБ, 1961; * Салтанат. Өлеңдер. А, ҚМКӘБ, 1964; * Қыран. Поэма. А., «Жазушы», 1966; * Алыс көкжиек. Өлеңдер мен поэма. А., «Жазушы», 1968; * Сокол. Стихи и поэма. А., «Жазушы», 1969; * Маржан. Өлеңдер мен поэма; Прометейдің аспанға қарап айтқаны. Поэмалар. «Ана тілі», ## Дереккөздер
Қазақстан — Моңғолия қатынастары — Қазақстан Республикасы мен Моңғолия арасындағы қатынастар 1992 жылдың 22 қаңтарынан бастап дипломатиялық қатынастар орнатылды. 1997 жылдың мамыр айында ҰланБатырда Қазақстан Республикасының дипломатиялық миссиясы ашылды. 2007 жылдың қаңтарында Дипломатиялық миссия Елшілік болып ауысты. 1992 жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында Моңғолияның Елшілігі ашылды Қазақстанның Моңғолиядағы Елшісі – Қойшыбаев Ғабит Бейбітұлы. Моңғолияның Қазақстандағы Елшісі – Доржийн Баярхуу ## Саяси қатынастар Қазақстан мен Моңғолияның саяси қатынастары 1993 жылдың қазандағы ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Ұлан-Батырға ресми сапарынан басталды. Бұл сапар барысында екі жақты сауда-экономикалық қарым-қатынастағы шарт-құқықтық негіз қаланды. Моңғолияның Президенті Н.Багабандидің 1998 жылы Қазақстанға сапары және ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 1999 жылы Моңғолияға сапары екі-жақты қарым-қатынасқа тың серпіліс берді. 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін ҚР мен Моңғолия арасында 40-тан астам келісім-шарттарға қол қойылды. Сонымен қатар, екіжақты қатынастар халықаралық алаңда да белсенді түрде дамуда. Ұлан-Батыр Астананың аймақтық қауіпсіздікті нығайту және ядролық қаруды таратпау сияқты ұстанымдарына қолдау көрсетіп отыр. Моңғолия АӨСШК-тің толық мүшесі. 2002 жылдың 4-6 маусым айында Алматыда өткен АӨСШК-тің саммитіне Моңғолияның Президенті Н.Багабанди қатысқан болатын. 2006 жылдың 17 маусымында Алматыда өткен АӨСШК-тің Екінші саммитіне Моңғолияның Вице Премьер-Министрі М.Энхсайхан бастаған делегация қатысты. 2007 жылдың 14-15 тамызында Моңғолия Президенті Н.Энхбаярдың Қазақстанға мемлекеттік сапары болды. Сапар барысында екі ел Президенттері Бірлескен мәлімдемеге қол қойды. 2008 жылдың 6-7 тамызында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаев Моңғолияда мемлекеттік сапармен болды. Сапар барысында екі Президенттерінің Бірлескен мәлімдемесі қабылданды. ## Сауда-экономикалық қатынастар Қазіргі таңда Моңғолия-Қазақстан Сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық жөніндегі үкіметаралық комиссия өз жұмысын жемісті атқарып жатыр. 2006 жылғы 24 сәуірде Астана қаласында комиссия өзінің кезекті 5-ші отырысын өткізді. Комиссия жұмысының қорытындылары бойынша тараптар Хаттамаға қол қойды. Сауда-экономикалық ынтымақтастық бағытындағы басымдылық бағытты ҚР Шығыс Қазақстан облысы мен Моңғолияның батыс аймағы арасындағы екі жақты қатынас болып отыр. Экономикалық ынтымақтастықты нығайту үшін 2006 жылдың 16-17 мамыр айында ҚР Шығыс Қазақстан облысының Әкімі В.Храпунов бастаған делегация Моңғолияның астанасы Ұлан-Батыр мен Баян-Өлгей аймағына іссапары болды. Іссапардың нәтижесі ретінде екіжақты хаттамаға қол қойылды. Ресей Федерациясы Алтай аймағы Қос-ағаш ауданы арқылы малды айдап өткізетін трассаны қалпына келтіру үшін және тірі малды Қазақстанға айдап өткізу мақсатында Моңғолия Ресей Федерация Алтай аймағының өкілдерімен келіссөздер жүргізіп жатыр. 2007 жылы екі ел арасындағы сауда айналымы көлемі 28,6 млн. долл. құрап, 2006 жылмен салыстырғанда 44,49% пайызға төмендеді. Сауда айналымы көлемінің төмендеуі Казақстаннан бидай, ұн және мұнай өнімдерінің экспорт көлемінің кемуіне байланысты. ## Мәдени-гуманитарлық қатынастар Мәдени-гуманитарлы салада ҚР мен Моңғолия арасында 8 келісім-шартқа қол қойылды. Үкіметаралық келісім негізінде жыл сайын екі мемлекет студенттермен алмасып отырады. Моңғолияның жоғары оқу орындарында қазіргі таңда Қазақстанның 12 студенті оқиды. ҚР мен Моңғолияның Білім министрліктерінің қабылдаған шешімі негізінде Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында Шығыс Қазақстанның мемлекеттік университетінің филиалы ашылып, өз жұмысын 2001-2002 оқу жылынан бастаған болатын. Моңғолияның Баян-Өлгей аймағының Әкімі К. Мейрамның Қазақстандағы сапары барысында ҚР Үкіметі аймаққа Қазақстанның “Қазақстан”, “Хабар” және т.б. телеканалдарын көрсету үшін цифрлы телеаппаратураны сыйлады. 2001 жылдан бастап Налайх ауылында қазақ тілін оқыту басталды. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының балаларына 2003 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі 9600 дана оқу-әдістемелік құралдар мен оқулықтарды берген болатын. Моңғолияда білімді, әр алуанды мәдениетті, көп тілділікті әрі қарай дамыту үшін ЮНЕСКО-ның халықаралық кластерлі жобаның шеңберінде Баян-Өлгей аймағының орталық кітапханасына ҚР Ұлттық кітапханасы 2006 жылдың наурызында гуманитарлы акция ретінде кітаптар тапсырған болатын. Моңғолия аумағындағы көне түрік ескерткіштерін зерттеу және тарихи-этнологиялық жұмыстарды іске асыру үшін ҚР Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнолигия институты жыл сайын этноархеологиялық экспедицияларды ұйымдастырып келеді. ## Моңғолияның Қазақстандағы елшілері
Бекен Әбдіразақов (1936 жыл Түркістан облысы Арыс қаласы - ақын. * Қазақ Мемлекеттік университетінің филология факультетінің журналистика бөлімін бітірген. * «Лениншіл жас» газетінде * «Жетісу» газеттерінде жұмыс істеген * «Жұлдыз» журналында жауапты хатшы * «Жазушы» баспасының редакторы қызметтерін атқарған. Бірнеше жыр жинақтарының авторы. Аударма және сын салаларында да еңбек сіңірген. ## Шығармалары Тұңғыш өлеңдер жинағы 1963 жылы жарық көрген. Отыз шақты жыр кітабы шыққан. * «Сағыныш» (1965) * «Күн толқыны» (1965) * «Жігіт дәурен», (1967) * Таңдамалы (1976) * «Жырлайды жүрек» (1993) * «Көгілдір кеш» (1993) * «Өмір мен көңіл» (1993) Аударма саласында өзбек, қырғыз, түрікмен әдебиетінің шығармаларынан жасаған тәржімалары мол орын алады. Ол сондай-ақ М.Лермонтов, С.Нова, К.Чуковский өлеңдерін қазақшалаған. ## Жетістіктері * Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған. ## Сыртқы сілтемелер * Бекен Әбдіразақов ## Дереккөздер
Маршал Әміржанұлы Әбдіхалықов (1936, Форт-Шевченко қаласы - 1990, Алматы) – жазушы, журналист, публицист. ## Өмірбаяны * ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) бітірген (1959). * 1959 – 1963 жылдары:Форт-Шевченко қаласындағы қазақ орта мектебінде мұғалімоқу ісінің меңгерушісіаудандық газеттің жауапты хатшысыТ.Г. Шевченко атындағы мемориалдық мұражайдың директоры * Форт-Шевченко қаласындағы қазақ орта мектебінде мұғалім * оқу ісінің меңгерушісі * аудандық газеттің жауапты хатшысы * Т.Г. Шевченко атындағы мемориалдық мұражайдың директоры * 1963 – 86 жылдары:«Лениншіл жас» («Жас алаш») газетінде«Қазақстан әйелдері» журналында«Қазақфильм» киностудиясындареспубликалық «Білім» қоғамында«Жұлдыз» журналында қызметтер атқарған. * «Лениншіл жас» («Жас алаш») газетінде * «Қазақстан әйелдері» журналында * «Қазақфильм» киностудиясында * республикалық «Білім» қоғамында * «Жұлдыз» журналында қызметтер атқарған. ## Шығармалары * «Ильич тапсырмасымен», Повесть (1981 жылы - орыс, 1982 жылы украин тілдерінде жарияланды). А., 1967 * Желаяқ бала. Повесть. А., «Жазушы», 1969 * Алыстағы Маңғыстауда. Повесть. А., «Жазушы», 1971 * «Маңғыстау аңыздары» * «Үлкен вахта» * «Қара тасқын». Повесть. А., «Жазушы», 1975 * Мұнайшылар қаласы. Суретті кітапша. А., «Жалын», 1977 * «Жеті қат жер астында». Роман. А.., «Жазушы», 1978. * «Сүйінғара» секілді деректі хикаялары, повестері мен романдары жеке кітап болып басылған.' «Қара тасқын», «Жеті қат жер астында» романдары өз кезеңінде қазақтың ұлттық жұмысшы табы өкілдері мен инженер кадрларының өсу, кемелдену жолын нанымды көрсете білгендігімен ерекшеленді. «Сүйінғара» романы 19 ғасырдағы қазақ даласының бірегей қолбасшы батырларының бірі С.Үргешбаевтың ерлік жолын, өткен ғасырдағы Батыс Қазақстан аймағында болған тарихи оқиғалар, қазақ елінің сол кездердегі Ресей және Азия хандықтары мен арадағы қатынастары аясында шынайы бейнеленгендігімен құнды. * Әбдіхалықов ондаған көркем фильмдерді қазақ тіліне аударған. ## Жетістіктері * ҚР-ның Құрмет грамотасымен марапатталған. * Форт-Шевченко қаласының бір көшесі М.Әбдіхалықов атында атаулы. ## Дереккөздер
Бердібек Ыдырысұлы Соқпақбаев (15 қазан 1924, Алматы облысы, Нарынқол ауданы, Қостөбе ауылы - 1991, Алматы) — қазақ балалар жазушысы. Албан тайпасы Құрман руының Беснайза тармағынан шыққан. * Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтын бітірген (1949). * Нарынқол ауданында мұғалім болды. * "Жұлдыз" журналында жұмыс істеген. * "Балдырған" журналында қызмет атқарған. * Қазақстан Жазушылар одағында түрлі қызмет атқарды (1952-70). ## Биографиясы Бердібек өскен отбасы өте кедей еді. Ол Албан тайпасының Құрман руының Беснайыз тармағынан шыққан. Бердібек 8 жасында анасынан айырылды, бұл оның өмір бойы айнымас азабы болып қалды. Баланың бойына білімге деген сүйіспеншілікті кейін соғыста қаза тапқан ағасы Сатылған сіңірткен. Бала аштық пен ауыр жұмысты және т.б қиыншылықтарды басынан өткерген. Дегенмен, ол өте ізденімпаз, қабілетті бала болып өсті және өмір бойы өзінің оптимизмі мен көңілділігін сақтап қала алды. Мектептен және ФЗО-дан кейін ол әскерде қызмет етті. Одан кейін Алматыда Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетінде оқып (1945-1948), кейін туған ауылында екі жыл ұстаз болып жұмыс атқарды. 1950 жылдан бастап Алматы қаласындағы «Пионер» және «Қазақстан пионерлері» қазақ газеттерінің редакцияларында қызмет етті. Кейіннен Соқпақбаев Мәскеудегі Жоғары әдеби курсты (1955-57) бітірген. Бердібек Соқпақбаев жазушылық жолын «Бұлақ» (Көктем) жыр жинағынан бастады. 1950 жылы жарық көріп, бірден өз оқырмандарын тапты. Жазушының келесі кітабы – «Он алты жасар чемпион» повесі. ## Шығармалары * "Бұлақ" (1950) өлеңдер жинағы * "Он алты жасар чемпион" (1951) * "Бақыт жолы" (1952) * "Алыстағы ауылда" (1953) * "Балалық шаққа саяхат" (1960). "Балалық шаққа саяхат" атты повестьі бойынша жазылған киносценарий де фильмге түсірілді (1965). * "Дала жұлдызы" (1960) * "Аяжан" (1963, орыс тілінде 1965) * "Гауһар" (1966) повестерін жазды. * "Менің атым Қожа повестьі" (1957) кітабы балалардың сүйіп оқитын шығармасына айналып, орыс, украин, француз, литва, латыш, өзбек тілдеріне аударылды. 1963 жылы "Қазақфильм" студиясы сол кітап бойынша жазылған киносценарийді экранға шығарды. "Менің атым Қожа" фильмі француздың Канн қаласындағы жастар мен балаларға арналған кинофильмдердің халықаралық фестивалінде (1967) арнайы сыйлыққа ие болды. * "Бозтөбеде бір қыз бар" (1958) * "Әпенденің айласы" (1960) * "Менің атым Қожа" (1967) т. б. драмалық шығармалар жазды. * "Өзім туралы. Жекпе-жек": повесть - А.: Қазақ. мемлекет. Көркем әдебиет баспасы, 1957.- 166 б. * "Өлгендер қайтып келмейд"і: Роман және әңгімелер.- А.: Жазушы, 1979.- 464 б. Б.Соқпақбаевтың қырқыншы жылдардағы жастар өмірінен жазған "Өлгендер қайтып келмейді" романы (1940-1974) орыс тіліне аударылып басылды (1969). ## Естеліктер * Туған ауылы Қостөбе мен Алматыдағы көшелер, Нарынқолдағы орта мектеп оның есімімен аталады. * Нарынқолда жазушының қоладан жасалған ескерткіш-бюстін Алматы суретшілер одағының төрағасы Ескен Сергебаев орнатты. ## Дереккөздер
Төкен Әбдірахманов 1917 жылы Семей облысы Ақсуат ауданы Қызылтас ауылында дүниеге келген. 1941 жылы Абай атындағы Қазақ педагогтық институтының филология факультетін бітірген. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитетінің аппаратында қызмет еткен. «Пионер» журналының редакторы болған. 1952 жылы Абай атындағы Қазақ педагогтық институтының қазақ әдебиеті кафедрасына ұстаздық қызметке ауысты. Филология ғылымдарының кандидаты. ## Жарық көрген кітаптары мен шығармалары * «Қарғаш» өлеңдер жинағы (1952). * «Екі ертегі» (1957). * «Бекет Өтетілеуов» (1961). * «На заре новой эры» монографиясы (1969). * «Қожанасыр хикаялары» (1977). ## Дереккөздер
Теміртау — Қарағанды облысындағы қала, Орталық Қазақстанда Нұра өзенінің бойында орналасқан. Ол бүкіл Қазақстанға, ТМД елдеріне өзінің жер қойнауының байлығымен әйгілі, өйткені Теміртау — республикадағы ірі индустриялды орталығы, еңбеккер даңққа бөленген қала. Теміртаудағы «Миттал Стил» зауыты шойын, болат, агломерат және т.б. өндіреді. Бұл өнімдер Қазақстандағы бүкіл өндірістерді, өнеркәсіптерді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, өзінің өнімдерін 60-тан астам елдерге экспортқа шығарады. Теміртауда еліміздің елбасы Нұрсұлтан Назарбаев еңбек етті, өндіріске мол үлесін қосты, Қарағанды мемлекеттік индустриялық университетінің қабырғасында білім алды. Қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров та осы қаладан шыққан. ## Халқы ## Қала туралы Теміртау — облысқа бағынышты қала. Ол Республикамыздың орта бөлігінде орналасқан. Бұрынғы Самарқанд кентінің базасында 1945 жылы 1 қа-занда құрылған. Қала мен оның өнеркәсіптік нысандарын салу Қарағанды көмір бассейнін игеру кезеңімен байланысты. Жаңадан ашылған көмір өндірісі электр қуатына мұқтаж еді, сондықтан Қарағанды қаласынан 30 километр қашықтықта орналасқан, 200 тұрғыны бар Самарқанд кентінің жанында, Нұра өзенінің бойында гидроузелдің құрылысы басталды. Оның құрылысы 3 жылдан кейін аяқталды. 1942 жылы ҚарГРЭС-те бірінші турбогенератор пайдалануға берілді.Соғыстың қиын жылдарында, КСРО-ның көптеген өндірістік аудандары басып алынған кезде Мемлекеттік Қорғаныс комитеті Қарағанды қаласының жанында металлургиялық завод салу туралы шешім қабылдады.1944 жылы 31 желтоқсанда Қазақ металлургия заводы жұмыс істейтін кәсіпорындар қатарына қосылды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 1 қазандағы Жарлығымен Самарқанд кенті Қарағанды қаласының қала маңындағы аймағынан шығарылып, Теміртау қаласы болып қайта құрылды.Қаланың аумағы 29610 га. Қала тұрғындарының саны – 2010 жылғы 1 желтоқсандағы мәлімет бойынша 178 723 адам. Қаланың құрамына 6822 адам тұратын қалалық типтегі Ақтау кенті кіреді. Кенттің аумағында құрылыс материалдарын шығаратын үш кәсіпорын: «Central Asia Cement» ЖШС-і, «Қарцемент»ЖШС-і және «КЗАЦИ» ЖШС-і орналасқан.Өзінің экономикалық ерекшелігі жағынан Теміртау қаласы инфрақұрылымы дамыған ірі индустриалдық орталық болып табылады. Қалада 1500 кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде: құрылыс ұйымдары - 382, сауда саласында - 337, өңдеу өндірісінде - 160, тау кен өндірісінде -7, көлік және байланыс кәсіпорындары - 71, электроэнергия, газ және су өндіру саласында - 28, ауыл шаруашылығында-1, басқалары - 514. Қарағанды облысының жалпы өнеркәсіптік өндіріс көлемінде Теміртау қаласы кәсіпорындарының шығаратын өнімдерінің үлес салмағы 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 32,4%-ті құрады, оның ішінде: жалпақ жайма 100%, қара металдан құбыр жасау - 89,2 %, жылу энергиясы- 42,8%, электр энергиясы - 25,0%, тас көмір - 47,2 %, цемент - 100%-ті құрады. Теміртау қаласының өнеркәсіптік кәсіпорындарымен 2010 жылы кәсіпорынның қолданыстағы бағасымен (шағын кәсіпорындар, көмекші шаруашылықтар, үй шаруашылығы секторын қоса алғанда) (жұмыс,қызмет) 329,6 млрд теңгеге ) өнімдер (жұмыс,қызмет) шығарылды, айғақты көлем индексі былтырғы жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 97,4%-ті құрады. Теміртау қаласының өнеркәсіптік өндіріс құрылымын келесі салалар құрайды: металл өңдеу және металлургия өнеркәсібі, химия өнеркәсібі, тамақ және ұн тартатын өнеркәсіп, электроэнергетика, басқа да металл емес минералды өнімдер шығару. Қала мен Ақтау кентінің тіршілігін қамтамасыз ететін кәсіпорындар: «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ы, «ТЭМК» ЖШС-і, «Техол» ЖШС-і, «Central Asia Cement» ЖШС-і, «Карцемент» ЖШС-і, «КЗАЦИ» ЖШС-і, «Бидай-нан» ААҚ-ы, «Bassel Gruup LLS» ЖШС-і. Қаланың дамыған инфрақұрылымы бар. Автомобиль жолдарының ұзындығы -295 км., оның ішінде 259 км. жолдың беті асфальтталған, 36 км жолдың беті асфальтталмаған. Теміртау қаласының жолаушыларын тасымалдау қаланың 11 ав-томобиль маршруттары арқылы күнделікті жүзеге асырылады, маршрут таксиі режімінде 5 маршрут және трамвай маршрутында 2, сонымен қатар Ақтау кенті және Мырза станциясы бағыты бойынша жүктерді және жолаушыларды тасымалдау іске асырылады. Қаладағы үнемі жұмыс істейтін маршруттардан басқа жазғы уақытта жолаушыларды тасымалдау үшін жағажай бағытына 5 маршрут қатынайды. Күнделікі жолаушылар автобусы маршруттарында сегіз негізгі тасымалдаушылар жұмыс істейді: * «Daт - TS» ЖШС -і 6 маршрутта қызмет көрсетеді - №№ 7, 8, 10, 14, 22 және 25 (Бейбітшілік даңғылы,251, тел: 95-91-45); * «TTS» ЖШС-і 3 маршрутта қызмет көрсетеді - №№ 6, 12 және 23 (Бейбітшілік даңғылы, 251, тел: 95-91-45); * «Қала көлік» ЖШС - і 2 маршрутта қызмет көрсетеді - №№3,15 (Димитров көшесі 214. тел. 95-93-82, 95-91-48); * ЖК Ж.Г.Мусин - № 6 маршрут таксиінде қызмет көрсетеді; * «Стэка» ӨК-і маршруттық такси режімінде 3 маршрутқа қызмет көрсетеді - №№ 01, 02, 04 (Бейбітшілік даңғылы, 19, тел. 95-29-19); * ЖК Т.Қ.Түнқатар - №05 маршрутқа қызмет көрсетеді (Димитров көшесі, 214 тел: 95-93-82, 95-91-48); * ЖК А.Н.Голубничий Ақтау кенті – Мырза станциясы маршруттарына қызмет көрсетеді. * «ТАУ-Профи» ЖШС-і 5 жағажай маршруттарына қызмет көрсетеді: «Уралочка», «Пионерские лагеря», «Сортопрокатное производство», «Строителей», «Черемушки» жағажайлары (Бейбітшілік даңғылы, 251, тел: 95-91-45). «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ның трамвай паркі №№ 4 және 2 трамвай маршруттарына қызмет көрсетеді, трамвай жолының ұзындығы-48 километр. Парктің жылжымалы құрамы 35 вагоннан тұрады. Теміртау қаласының тұрғын үй қоры 1160 көп қабатты, 6173 жеке тұрғын үйлерден тұрады. Теміртау – жоғары мәдениетті қала, оның шығармашылық көркемөнер-паздар ұжымдары Республикамыздан тыс елдерге де танымал.Мәдениет мекемелері теміртаулықтар мен қала қонақтарына күн сайын толыққанды демалыс пен рухани қанағат сыйлайды. Олар: * Балалар мен жасөспірімдер театры; * Тарихи-өлкетану мұражайы; * Қалалық мәдениет Сарайы; * Мәдениет және демалыс паркі; * Кереңдердің мәдениет Үйі; * Қалалық кітапханалардың 7 филиалы бар орталықтандырылған жүйесі; * Соқырлар мен нашар көретін азаматтарға арналған облыстық кітапхананың филиалы; * «Ақтау» мәдени-бос уақыт өткізу орталығы; * 2 жеке кинотеатр. Теміртау қаласының аумағындағы 3 ескерткіш тіркелген, оның ішінде 2-уі сәулет ескерткіші, олар: * балалар мен жасөспірімдер театрының ғимараты, 1955 жылы пайдалануға берілген, 2009 жылы күрделі жөндеу жүргізілді; * мәдениет Сарайының ғимараты, 1972 жылы пайдалануға берілген,2010 жылы күрделі жөндеу жүргізілді. Монументалдық өнер ескерткіштері: * Ұлы Отан соғысында қайтыс болған теміртаулық жауынгерлер ескерткіші.Ескерткіштің іргетасына Ұлы Отан соғысы жылдары қайтыс болған теміртау-лықтардың және жауынгер-интернационалистердің есімдері жазылған плита орналастырылған. Ескерткіш 1974 жылы ашылған, авторы - С.Б.Назарян. 2000 жылы Ұлы Отан соғысы жылдары қайтыс болған кәсіпорын жұмысшыларына естелік Монумент ашылды (Жеңістің 55 жылдығының қарсаңында ҚарГРЭС-1-дің аумағында). * 2001 жылы Металлургтер Монументі ашылды (авторы А.Билык, материалы - тот баспайтын болат және қола). * 2002 жылы қызметтік борышын атқару барысында қайтыс болған Теміртау қаласы ішкі істер басқармасының қызметшілеріне естелік Монументі ашылды (ішкі істер басқармасының аумағында). Теміртауда 34 үкіметтік емес бірлестіктер, 10 ұлттық-мәдени орталықтар, 4 саяси партиялардың өкілдіктері, 23 діни бірлестіктер мен топтар жұмыс істейді. Қалада этноаралық және конфессияаралық қарым-қатынас тұрақты. Қаланың ақпараттық кеңістігін 7 газет: «Теміртау», «Зеркало», «Магнитка плюс», «Металлург», «Второе счастье», «Вечерняя газета», «Темиртауский рабочий» газеті және 2 журнал: «Директор KZ», «Экстрасенс», 3 телеканал: «Сфера» ТРК, «29 канал» ТРК, «43 канал» ТК, «43 канал» сандық телевидение, 1 радиоканал - «Радио-102» құрайды. Теміртау қаласында бір жоғарғы оқу орны: Қарағанды мемлекеттік индустриалдық университеті, сонымен қатар медициналық, политехникалық және музыкалық колледждер, Қарағанды мемлекеттік университетінің Букетов атындағы колледжі, 4 кәсіби лицей жұмыс істейді. Қалада 30 мыңнан астам адам дене шынықтыру және спортпен айналысады.2005 жылы «Миттал Стил Теміртау» жаңа спорт кешені пайдалануға берілді. Спорт кешенінде баскетболға, волейболға, мини-футболға және гандболға арналған ойын залы, бокс пен күрес жаттығуларын өткізуге арналған залдар, біріктірілген 2 кіші зал жұмыс істейді. Жаттығу үшін нысанда арнайы жабдықталған зал жұмыс істейді.Үлкен залда көрермендер үшін 200 орындық қойылған. Спорт кешенінде су себезгі және киім шешетін орын жұмыс істейді. Спортшылар мен спорт әуесқойлары үшін қалыпқа келтіру орталығы жұмыс істейді. 2007 жылы қаңтарда «Арго» жеке жүзу бассейні (бұрынғы «Полимер») пайдалануға берілді. Меморандумға сәйкес 2008 жылы «Металлург» стадионына күрделі жөндеу жүргізілді, оның ашылуына 2008 жылдың 1 шілдесінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қатысты. Стадионда жеңіл атлетика, футбол, шаңғы тебу бойынша жаттықтырулар жүргізіледі, шахмат-шашка клубы, мотоклуб, Тоғызқұмалақ ұлттық ойын секциялары ашылған, «Болат АрселорМиттал Теміртау» футбол командасының, Қазақстан Республикасының чемпионатының жоғарғы лигасына қатысушылардың оқу-жаттығу процесстері өткізіледі. Қыста стадион аумағында мұз айдыны жасалады, онда жалға коньки және шаңғы беру ұйымдастырылған. Жазда роликті коньки жалға беріледі. Қала тұрғындарының стадионда столдағы теннис ойнауына, сөйтіп бос уақыттарын тиімді пайдалануына мүмкіндік бар. Күнделікті стадионға 345 спортпен айналысатындар келеді. 2008 жылы Мұз сарайының үш жыл тоқтап тұрған тоңазтқыш жабдықтарына жөндеу жүргізіліп, 2008 жылы 4 қазанда салтанатты ашылып, хоккеймен, коньки тебумен, спорттық бимен және жалпы дене шынықтырумен айналысатындарға пайдалануға берілді. 2010 жылы 300 млн теңгеге Мұз Сарайын жөндеудің 1-кезеңі жүргізілді, оның 200 млн теңгесі «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-мен жасалған Меморандум бойынша төленсе, 100 млн теңге облыстық бюджеттен бөлінді. Қалада спорт ізбасарларын дайындау және өсіп келе жатқан ұрпақты сауықтыру мақсатында облыстық балалар-жасөспірімдер мектебі, спорттың есу түрлері бойынша олимпия ізбасарларын дайындайтын мамандандырылған балалар-жасөспірімдер мектебі, Әлия Молдағұлова атындағы спорттағы дарынды балаларға арналған мектеп интернаттың филиалы жұмыс істейді. Спорттың он түрі бойынша облыстық спорт мектептерінің бөлімшелері жұмыс істейді. Спорт мектептерінде 2838 оқушы спортпен айналысады. «Жол картасы - 2009» Республикалық бағдарламасына сәйкес 2009 жылы спорттық нысандарға, атап айтқанда, балалар-жасөспірімдер спорт мектебіне, «Строитель» стадионына, ату тирына және БЖСМ-нің ауыр атлетика залына, спорттың есу түрлері бойынша балалар-жасөспірімдер спорт мектебіне жөндеу жұмыстары жүргізілді. 2010 жылы «Жол картасы» бағдарламасы аясында «Жастар» жүзу бассейніне күрделі жөндеу жүргізілді, Ақтау кентінің спорт Үйі пайдалануға берілді. 2010 жылы қалалық деңгейде 69 көпшілік-спорт шаралары өткізілді, оған 11435 адам қатысты. Қаланың құрама командалары облыстық деңгейдегі 21 жарысқа және республиклық ауқымдағы 5 турнирге қатысты. Біздің спортшыларымыз облыстық, республикалық, халықаралық деңгейдегі жарыстарда жүлделі орындарды иеленеді. Мүмкіндігі шектеулі адамдарды дене шынықтыру және спортпен айналысуға тарту жұмысына көп көңіл бөлінеді, жұмыс 6 топта жүргізіледі, оған 78 адам қатысады. Олардың 7-уі пауэрлифтинг бойынша Қазақстан Республикасы Чемпионатына қатысты. Әкімдік қызметкерлері, қалалық кәсіподақ, денсаулық сақтау мекемелері, балалардың аулалық клубтары, орта оқу орындары мен колледждер, балалар үйлері мен интернат оқушылары арасында үнемі бұқаралық спорттық спартакиадалар өткізіліп тұрады. Балалардың аулалық клубтары арасында футболдан «Былғары доп», шайбалы хоккейден «Алтын шайба» жарыстары, жүзуден көпшілік шаралар өткізілді. Грек-рим күресі бойынша біріншілік, Жеңіс күніне, Балаларды қорғау күніне, Денсаулық сақтау күніне арналып жеңіл атлетикадан эстафета, балалар мен ересектер арасында академиялық есуден Қазақстан Республикасы біріншілігі, есірткімен және есірткінің заңсыз таралуымен күрес күніне арналып спорттың 6 түрінен жарыс өткізілді. Отбасы күніне арналып «Мамам, папам және мен – спорттық жанұямыз» атты қызықты шара өткізілді. Қалада жеке спорттық клубтар жұмыс істейді, олар: «Евразия», «Меруерт», «Адриналин», «Пекин», «Z-клуб», аталған мекемелерде жаттықтыру залы, бассейн, сауықтыру орталықтары бар, оларда 1420 адам спортпен айналысады. Қазақстанның басқа қалаларының ішінде Теміртаудың алатын орны ерекше. Тарихи өлшем бойынша қаланың қысқа, түрлі оқиғаларға толы өмірі – Республикамыздың қалыптасуының ажырамас бөлігі. ## Дереккөздер
Қасым Рақымжанұлы Аманжолов (10 қазан 1911, Қарқаралы уезі — 18 қаңтар 1955, Алматы) — қазақтың аса ірі ақындарының бірі. ## Өмірбаяны Қасым Аманжолов қазіргі Қарағанды облысының Қарқаралы ауданындағы Қызыл деген жерде 1911 жылы дүниеге келеді. Қожас Қаракесек Арғын руынан. Майданнан өлеңмен жазған "Ағайыма" деген хатындағы: "Қыс. Қыстау. Атамекен Қызылдағы" дегендегі Қызыл – сол туған жері. Әкесі де сонда қайтыс болады. Жас болса да Қасым соның бәрін есінде жақсы сақтап қалған. Әке-шешеден жастай жетім қалған, ол біраз жыл ағасының қолында өседі. Алғашында жаңадан ашылған ауыл мектебінде оқып, сауатын ашады. Кейін, 1924 жылы, ағасы Қасымды Семей қаласындағы интернатқа орналастырады. Қасым онда 1927 жылға дейін тәрбиеленеді. Одан әрі қарай үш жыл Семей мал дәрігерлік техникумында оқиды. Алғашқы өлеңдерін де осы кезде жазады. 1930 жылы Алматыға келіп, біраз уақыт "Лениншіл жас" газетінде істейді. 1931 жылы Ленинградтағы орман шаруашылығы институтына түсіп оқиды. Бірақ, денсаулығына байланысты және түскен оқуын да онша ұната қоймағандықтан, бірер жылдан кейін елге оралып, Орал қаласында "Екпінді құрылыс" газетіне қызметке орналасады. Жас ақынның көптеген өлеңдері осы газетте жарық көреді. Әншілік, әртістік өнерге бейім, домбыра, мандолина бастаған бірсыпыра музыкалық аспаптарда еркін ойнайтын ақ көңіл, жайсаң жанды "ерке Қасымның" Оралда болған, әсіресе 1935-1936 жылдары Оралдағы қазақ театрындағы қызмет еткен кезі өміріндегі ең бір қызықты, қымбат шағы болып қалады. Оның бойындағы туа бітті зор таланты да осында белгі беріп, ақындық жолына біржолата бет бұрады. 1938 жылы тұңғыш өлеңдер жинағы "Өмір сыры" деген атпен жарық көреді. Жинаққа енген өлеңдерден болашақтағы кемелденген ақын поэзиясының отты, лепті, сыршыл мінезі танылатын жекелеген жол, шумақтар табылғанымен, тұтастай алғанда, жинақ ақынның әлі де үйрену, еліктеу үстінде екенін көрсететін еді. Әсіресе көзге ауыз әдебиетінің 7-8 буынды терме, толғау үлгілеріне бой ұруы жиі шалынатын. Өлеңіне арқау етіп алған өмір құбылыстарын сырттай таңырқап, тамашалауға, көрген-білгенін тәптіштеп, тізбелеп суреттеуге әуестік байқалатын.Бірақ ақын бұл қалпында көп кідірмей, осыдан кейінгі не бары екі-үш жылда-ақ: немесе: дегеніндей-ақ, қатты талпынып, талантына мәдениеті қосылып, ақындықтың шырқау биігіне самғап көтерілді. Махамбет, Абай поэзиясының көркемдік табиғатына терең бойлау, дүниежүзілік поэзияның үздік, асыл үлгілерінен үлкен алымдылық, шалымдылықпен үйрену оның буырқанған күшті талантын тез қанаттаңдырды. Қасым 30-жылдардың өзінде-ақ А.Пушкиннен, М.Лермонтовтан, Т.Шевченкодан, Дж.Байроннан, В.Маяковскийден шебер аудармалар жасады. Бұл оның үлкен поэзияның сырына терең бойлап, ақындық өнерінің қыр-сырын тануына көмектесті.1939-1940 жылдар ақынның өсу жолындағы елеулі кезең болды. "Нар тәуекел", "Бурабай толқындары", "Дауыл", "Көкшетау", "Орамал", "Сұлтанмахмұт туралы баллада", "Өз елім", "Ғашық едім қайтейін" сияқты тамаша туындылары осы жылдары дүниеге келді. Бұл кезеңдегі ақын өлеңдерінде түр, дыбыстық үндестік, ырғақ жағынан да жаңалықтар көрініс берді. Сондай-ақ, Қасым лирикалық өлеңдермен қатар сүйекті туындылар жазуды да қолға алады, "Құпия қыз", "Бикеш" (алғашында "Азғынбаев" деп аталған) секілді алғашқы поэмаларын жазады. Ақын 1941 жылы армия қатарына шақырылады. Сол қарсаңда "Мазасыз музыка", "Қоштасу", "Бейсекештің бес ұлы" секілді әсерлі, сыршыл сезімге толы, лепті өлеңдерін жазады. 1941-1943 жылдары Қиыр Шығыста болған Қасым 1943 жылы батыстағы майданға ауыстырылады, содан соғыс аяқталғанға дейін "қанды қырғын, қып-қызыл өрттің ішінде" болады. Намыскер, өр, қайсар Қасым жауынгерлік міндетін жан аямай атқарады, абыройлы болады. Қиыр Шығыс пен батыстағы майдан аралығындағы ұзақ сапар, атамекен – Қазақстанын қақ жарып өтетін жол әсершіл, ұшқыр қиялды ақын жанын қатты тебірентеді. Соның нәтижесінде "Орал", "Сарыарқа", "Байкал", "Өтіп бара жатырмын" тәрізді тек Қасымның ғана емес, сол кездегі бүкіл қазақ поэзиясының жетістігі болып саналатын өлеңдері дүниеге келеді. Ақын рухының бұл қуатты серпілісі майдан жырларына ұласып, мазмұн, тақырып, түр, көркемдік бейнелеу кұралдары, ой мен сезім тереңдігі жағынан жаңа сапа тауып, биік белеске көтеріледі. "Елге хат" (бес бөлімнен тұратын ұзақ толғау), "Ұлы күтіс", "Үстімде сұр шинелім", "Подполковник Әлпинге", "Қапанға", "Сәбитке", "Ғалиға жауап", "Қызғалдақ", "Сен фашиссің, мен қазақпын", "Дариға, сол қыз" сияқты хрестоматиялық өлеңдері мен әйгілі "Ақын өлімі туралы аңыз" поэмасы – соның айғағы. «Құя алман үгітілген балшық өлең, Көңілімде көл жасаман тамшыменен, Серінің сертке соққан семсеріндей, Өлеңнің өткірін бір алшы менен», — деп ақын бұл кезеңде қазақ өлең өнеріне мазмұн жағынан да, түр жағынан да мол жаңалық әкелген. Көркемдеу құралдарының образды сөз өрнектерінің жан тебірентер жаңа үлгілерін тауып қолданды. Бұл тұста ақынның «Байқал», «Оралым», «Подполковник Альпин», «Дариға сол қыз» өлеңдері, «Мартбек», «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмалары жазылды. А-тың «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмасын Ғ. Мүсірепов қазақ поэзиясындағы жаңа бетбұрыс деп бағалады. Соғыстан кейін А. не бары он жыл өмір сүрді. Көркемдік сапасы жоғары лирик. өлеңдермен қатар «Боран», «Біздің дастан», «Бикеш», «Жамбыл тойында», «Құпия қыз» тәрізді үлкен эпик. поэмалар жазды. А. ақындығымен қатар үлкен сазгер де болған. Оның әнін де өзі шығарған «Дариға сол қыз», «Туған жер», т.б. шығармалары халықтың сүйікті әндеріне айналған. А. қазақ әдебиетінде аударма жанрының дамуына да зор үлес қосты. Ол А.С. Пушкиннің «Полтава», М.Ю. Лермонтовтың «Маскарад», А.Т. Твардовскийдің «Василий Теркин», Низамидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмаларын, Т. Г. Шевченконың, В. В. Маяковскийдің өлеңдерін қазақ тіліне аударды. Қазақ поэзиясына он буынды өлең түрін енгізіп, оны әбден тұрақтандырды. Майданнан оралғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қасым журнал редакцияларында істейді, ара-тұра поэзия, ақындық өнер тақырыбына сын мақалалар жариялайды, өлеңді де өндіре жазады. Мысалы: 1946 жылы 26 өлең жазыпты, солардың ішінен, әсіресе "Достар", "Туған жер", "Құрбыма", "Сауыншы жеңгейдің жыры", "Домбыра", "Май келді", "Күйім тасып барады, күйім тасып", т.б. көркемдігі жоғары өлеңдерін ерекше атауға болады. Ақын 1947 жылдан бастап сырқатқа шалдығады. Соның өзінде сол жылы он шақты өлең жазып, "Біздің дастан" поэмасын бастайды. М.Лермонтовтың "Маскарад" драмасын, А.Твардовскийдің әйгілі "Василий Теркин" атты ұзақ та күрделі поэмасын өте шебер аударады. 1948 жылы да Қасым көп жазады, "Дауыл" атты жинағы жарық көреді. Ол туралы үлкен ақын әрі поэзия білгірі Әбділда Тәжібаев "Социалистік Қазақстан" газетінде "Дауылды жырлар" деген мақала жазып, аса жоғары бағалайды. Осы жылдары Пушкин мен Лермонтовтың бірсыпыра өлеңдеріне қоса, Пушкиннің "Полтава" поэмасын аударады. "Балбөбек", "Нұрлы дүние" жинақтарын шығарады. 1952 жылы "Таңдамалы шығармалары" жарық көреді. 1954 жылы бүгінде жұрттың көбі жатқа білетін әйгілі "Өзім туралы" толғауын аяқтайды. Қасымның өлеңдері "Гроза" деген атпен 1946 жылы, "Стихи" деген атпен 1949 жылы орыс тілінде жеке кітап болып басылады.Қасым Аманжолов ұзаққа созылған науқастан 1955 жылғы қаңтардың 17-сінде қайтыс болды.Өлеңдері. Соғыстың алдында Қасым "Өз елім", "Дауыл", "Нар тәуекел", "Талғар" тәрізді әдемі лирикалық өлеңдер жазды. Бұл өлеңдердің кейіпкері – өз елін, туған даласының табиғатын шексіз сүйген, "көк дауылдай кеуделі жігіт" болып өскен қайратты замандасы. Өмірге көзін ашпай жатып, "жетімдік тағдыр" желкелеген балдырғанды өз тәрбиесіне алған Отанын ақын ерекше сезіммен жырлайды: Қасымның жан күйзелісі үстінде 1938 жылдың өзінде-ақ жазған белгілі өлеңі – "Сұлтанмахмұт туралы баллада". Ақын онда сол кезде екінің бірі айта алмайтын шындықты батылдықпен айта алды. Сұлтанмахмұтты жақтайтын жас ақын мен оны жау санайтын әдебиетші ақын қабірінің басында пікір таластырады. Бірі айтты: – деді. Сол арада Сұлтанмахмұт қабірінен шыға келіп: "Өлгем жоқ!" – деп дауыстайды. Жас ақынды қолтықтап алып, Жазушылар одағынан мүшелік билетін алуға кетіп бара жатып: – деп, масқаралап кетеді. Ол жылдарда мұндай өлең жазу нағыз жүрек жұтқан ерлік болатын. Ал Қасым бір бұл емес, мұндай бірнеше өлең жазған. Оның "Біз кім?", "Ақынның мінезі", "Күлемін де жылаймын" секілді өлеңдері сондай дүниелер. – дейді. Тоталитарлық жүйе тұсында мықтап өркен жайған күдікшілдік, сенбеу, күйе жағу, пәле жабу сияқты кеселді бұлайша әшкерелеу, зығырданы қайнай айыптау да Қасым сияқты ілуде біреудің ғана қолынан келгені шындық.Қасымның осы тақырыпқа жазған өлеңдері соғыс жылдарында, одан кейін де үзілген жоқ, қайта күшейе, салмақтана түсті. Ондай зілді, ызғарлы лебіздерді ақынның майданнан Ғалиға, Ғабдолға өлеңмен жазған хаттарынан да көруге болады.Қасым поэзиясындағы патриоттық, отаншылдық сезім соғыс жылдарында ерекше күшейді. Соғыстың қатал да ащы шындығы ақынды да, оның жырларын да тың өріс, жаңа биікке самғатты.40-жылдардың басында Қасым туған жер табиғатының әсем суреттерін жасаған тамаша лирикалық өлеңдер жазды.Қиыр Шығыстан майданға аттанып бара жатқан жолда туған "Байкал", "Сарыарқа", "Ертіс", "Орал" атты өлеңдерінде ақын ел табиғатының әсерлі көріністерін адамның отаншылдық сезімімен терең байланыста көрсетеді. "Оралға" өлеңін: – деп бастап, онда өткізген жастық дәурен қызықты шағын ризалықпен еске түсіреді. Кеудесі гүл болып, бұлбұл қонған бұла жастың бақыты қандай ыстық. Біз де ақынмен бірге сол үй, сол терекке қызыға, тіпті күрсіне қарағандаймыз... – деп, туған ел боранын қатерлі сапарға серік етіп ала кеткісі, сөйтіп, майданға бұрқыратып бірге кіргісі келеді. Ғажап емес пе?!"Байкал" өлеңінде Байкалдың торғын тұман жамылған көлі, таң сәріден кернейлете құйған өзендері, көлге ғашық боп ерте оянған таң – бәрі де ақын қиялын тербетіп, сұлу суретке айналады. Жастық шағын өткізген ыстық қала – Оралға тоқтап, Ертіс, Сарыарқа тұсынан өтіп бара жатқан ақын туған жерге деген мол махаббатын, ел сағынышын төгілте жырлайды.Осындай өр мінезді, сезімтал, патриот ақынның жаумен бетпе-бет кездесуі де есте қаларлықтай. Қасымның майдан жырларының лирикалық кейіпкері – кеудесі кек пен ызаға толы, аса қажырлы жан. Оның "ажалдың дегеніне көнбей", "сескену, қорқу дегенді" білмей, соғыстың ауыртпалығын әр төзіммен көтерген қайсар бейнесі көп өлеңдердің мазмұнын құрайды. Соңғы бір жолда қаншама тарих, терең мағына бар. Бұл – поэзиядағы бұрын айтылмаған жаңа сөз, тың образ. Онда кайғы да, қайсарлық та, сабыр мен даналық та бар. Бүкпесіз, шыншыл, сыршыл, кемеңгер ақынның: – деген сөздерін тебірене оқып, тереңіне ойлана үңілеміз. Ақтарыла сыр ашқан атақты "Ғалиға жауаптан" алынған бұл шумақтан әлдекімнің жат, суық, сұрқай сұлбасы да елес береді.Ол өз аяғынан жүруді, өз көзімен көруді, өз қолымен істеуді ұнатады. Ол жалтармақ емес, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүрмек емес. Ол өмірдің қайнаған ортасында жүріп, көптің жүгіне өз иығын тосады, бой тасалауды ар көреді, ауыр жүкті арқалаушылардың сапында болу – ол үшін адамгершілік борыш, мерей, мақтанып. Қасымның ақындық көзқарасының, философиясының, эстетикалық принциптерінің түп қазығы – осы. Бұл – алып кайратты, сарқылмас жігерлі, туған еліне қызметші болуды абыройлы үлесім деп білген үлкен дарынның, үлкен қайраткердің өмір мұраты.Қасымның майданда жазылған, оның ішінде елдегі ақын аға, қаламдас құрбыларына жазған шыншыл, сыршыл өлеңдерінен, хаттарынан ақынның өз бейнесін, Отан үшін жанын отқа салып жүрген солдаттың образын көреміз. – деп сыр ағытса, Ғали ақынға жазған ұзақ жауап хатында: – деп болашағына нық сенім артады. Майдан жауынгерінің ер жүрек бейнесін танытар осы тәріздес жолдар Қасымның әскери лирикасында тіптен мол. Ақын өліммен бетпе-бет кездескен шақта пайда болған солдат мінезіндегі мұндай сипаттарды туған елінің тәуелсіздігін қорғау кезінде туған жаңа сапа, ерліктің үлгісі ретінде көрсетеді. Осымен қатар, Қасымда соғыстың ауыр шындығы жағдайындағы солдаттың адамдық сырлары, мұңы, шаттығы, бойын ел, жар сағынышы билеген кезі, сонымен бірге жауға деген кекке толы сезім күйі мол, әсерлі суреттеледі. Ақын соғыстың қиындығын да, үрейлілігін де жасырмайды. Соғыстың үрейлі кейпін ақын осылай бейнелейді. Ол мұндай жағдайда өлімнің де бір-ақ оқ екенін түсінеді. Сонымен бірге мәселе өлуде емес, өмір сүруде, өмір сүрудің тетігі – ерлікте деп біледі. Ақынның: – немесе: - деуі де сондықтан. Мұңая күрсінген, көңілденген шақта да ол өмірлік мұратын, азаматтық парызын естен шығармайды. "Қапанға" деген өлеңнен алынған осы үзіндіде өмір, өлім жағаласқан соғыс даласындағы солдаттың жан сезімі, күйзелісі өткір, бірақ нанымды берілген. Майдан даласының құбылмалы мінезі де солдат жанын неше түрлі күйге түсіреді. Ақын осы сезімді сол күйінде бүкпесіз суреттейді.Ой, сезім еркіндігін Қасым өзінің туған даласының табиғатынан іздейді. Ғалиға жауабында": –дейді. Осы тәрізді сезім арпалысының талай кезеңін басынан кешіре отыра, Қасым кейіпкерлері қайсар, ер кейпінен танбайды, жеңіске берік сенеді, оны "қасарыса" күтеді. Жеңісті осылай күтудің өзінде қаншама қайсар рух пен ерік жатыр.Ақын өмірдің әр алуан жайттарын, адам күйінің сан қилы мезеттерін алып жырлайды. Ол: "мен – солдат", "мен – батыр" немесе "Сен фашиссің, мен қазақпын" дегенде, елінің атынан сөйлейді. Өзі арқылы басқа адамдардың, отандастарының сезімін, ой-арманын бейнелеуге тырысады.Мәселен, фашистерге жалғыз ол ғана емес, бүкіл халық, соның ішінде мыңдаған қазақтар да қарсы соғысты. Ақын осының бәрі үшін поэзия дәстүріне сәйкес бірінші жақта өз атынан сөйлейді. Оны, әдетте, лирикалық қаһарман дейді. Сондықтан әрдайым өз ісін, өз ойын ғана емес, өз ой-сезімі арқылы көпке ортақ, жалпыға тән күй-сырды айтады. Мәселен, фашистерді келекелеп, табалайтын жоғарыда аталған өлеңіндегі: "сен аспанда жұлдыз қақтың, мен далада түйе бақтым" деген жолдар Қасым жас кезінде түйеші болған екен дегенді білдірмейді. Ақын "түйе бақтым" деп ежелгі қазақ тұрмысына тән шаруашылық түрін айтып отыр. Әйтпесе, қазақтар қазіргі заманда ғылым, білімге, мәдениетке жетілген, инженер де, шахтер де, ғалымы да жетерлік халық. Бірақ басқыншылар оларды "тағы", "азиат" деп басынады. Ақын осы психологияны ұғады да, жауын өткір кекесінмен мысқылдайды. Көкірегін ұрып, әлемді аяғымның астында таптаймын деген гитлершілдер 1945 жылы өз жерінде күл талқан етілді. Лирикалық қаһарман осыған қуанады, масаттанады.Ақынның өжет те өршіл рухы, жалынды жүрек, жайсаң жаны туған елінің ер мінез, ерен тұлға перзенттеріне ерекше кішіпейіл, айрықша ілтипатты. Сондықтан да қазақтың қаһарман батыр, қайсар перзенті, кемеңгер азаматына арналған "Бауыржан" атты өлеңінде: –деп, ағынан жарыла ақтарыла жырлайды. Мұндай буырқанған бұла күшке, шат еркелікке толы, бірде шиыршық атып, тағы бірде қуатты серпіліспен шалқыған сезім драматизмі Қ.Аманжоловтың көптеген өлеңдеріне тән. "Сәбитке" деген өлеңінен автордың ақындық кредосы да, өз мінезі, табиғаты да жақсы аңғарылады.Ақын қадірлі аға, үлкен суреткерге сырын-шынын бүкпестен, жан дүниесін баурап алған отты шабыт, арынды күйді ақтарыла айтып тастайды. Сәбит Мұқановқа арналған осы өлеңнен ақынның асау өрлігін, алғыр зейінін, қырағы да сергек қиялын, отты екпінін, арынды тегеурінін сезінеміз.Майданнан ақын өлмес өмір өлеңін айтып қайтты. Өзінің туған елі – Қазақстанды, туған халқы – қазағын мақтан тұтты. Жүрегін өз Отанына деген шаттық сезім билеген ол "елім бар, Қазақстан" деген сөздерді бар дауыспен жар сала айтады: Соғыстан соңғы халық шаруашылығын қалпына келтіру ұранына Қасым "Соғыстан соңғы бесжылдық" атты өлеңмен үн қосты. Бұл өлеңнің лирикалық кейіпкеріне де қайсарлық мінез, іскерлік, сертке беріктік тән. Ақынның туған жерге деген жалынды перзенттік сүйіспеншілігі оның "Туған жер" атты ғажайып өлеңінде шалқыған шабытпен суреттелген. – дер едім. Бұл – ақын жүрегін жарып шыққан, зор азаматтық сезімнен туған, патриоттық жыр.Қасымның кейінгі шығармашылығында да соғыс тақырыбы едәуір орын алады."Дариға, сол қыз" өлеңі өмір шындығын, лирикалық кейіпкердің тебіренісін бейнелеу ерекшелігімен де, түр жағымен де айрықша жаңалық ретінде сүйіндіреді. Әр тармағы он буыннан тұратын өлең Қасымға дейінгі және кейінгі қазақ поэзиясында онша қолданыла қойған жоқ. "Дариға, сол қызда" майдан арпалысы, тарихи шындық, жеке адамның басындағы трагедия және соның бәрінен аман алып шыққан өмірге деген құштарлық оптимистік рухта өрнектелген. Кейіпкердің жан дүниесіндегі бұлқыныстар белгілі тарихи кезеңдегі жеке адам мен қоғам өміріндегі әлеуметтік драматизмді бейнелейтін образдылыққа айналған. Көркемдік-философиялық жинақтаушылық мәнге ие жыр жолдары ақынның тағы бір биікке көтерілгенін танытты. "Көрсетпей жүзін, естіртпей сөзін, қаһарын төгіп тұр долы соғыс", "сапырды дауыл, тебіренді теңіз, тулады толқын, шайқалды шың-құз" деген жолдардан замана трагедиясын, "арманым бар ма өлсем бір көріп, қайда екен, қайда, дариға, сол қыз?" дегеннен лирикалық қаһарманның өмірге деген құштарлығын, махаббат құдіретін, "дедім де тұрдым, жүгіре бердім, қолымда найза, шағылып айға" дегеннен әрі қайсар рухын сезінеміз. Ақынның бұлайша өзіндік түр іздеуі отызыншы жылдары-ақ, белгі берген болатын. Мәселен, Пушкиннің қайтыс болуына жүз жыл толуына арналған "Ақынның ескерткішіне" (1937), "Отан үшін жан пида!" (1941) өлеңдері 15 буынмен жазылса, "Руставели Шотаға" (1937) өлеңі 16 буынмен жазылған. Мұндай көп буынды өлеңдер ол кезеңде некен-саяқ ұшырасатын. Кейінгі жылдары Қасым көркем аудармамен көп шұғылданды. Т.Шевченко өлеңдерін, Низамидің "Ләйлі мен Мәжнүнін", А.Пушкиннің "Полтавасын", М.Лермонтовтың "Маскарадын", А.Твардовскийдің "Василий Теркинін", т.б. шығармаларын аударуы, ақын ойының тереңдей түсуіне, шеберлігінің өсуіне көп пайдасы тигізді.Өмірінің соңғы кездерінде Қ.Аманжолов өлім, өмір, өмірдің мәні, азаматтық парыз, ақындық борыш жайында көп ойланып, көп толғанды. Ондай өлеңдері – елін, жұртын емірене сүйген азамат акынның жан сыры, ой-сезімі. Ақын қарызды өтеу, борыштан құтылу жайында жиі айтады. Бойындағы табиғат сыйы – үлкен дарынын сарқа жұмсап, халық игілігіне жарайтын өнер жасасам, кейінгінің кәдесіне асатын мұра қалдырсам деп армандайды. Жеткен биігін місе тұтпай, одан әріге шарықтағысы келеді. Ішінде жанар таудай атылар жыр қазынасы жатқанын сезінеді. Сонау қанды майданда жүргенде: "Қорқамын жұрт сөзінен, тым арзан өлді деген", – деп толғанса, енді "өнерім өзіммен бірге өлмесе екен" деп мазасызданады. "Поэзия асыл жар, тек өзіңе тең болсам", "Көкіректегі күйіңдей жырыңды жаз ерінбей", "Бәрін де беріп ел-жұртқа, қарыздар болмай өлейік", "Көп борыш мойнымызда өтелмеген, ойым жоқ қарыздар боп кетем деген" сияқты өлең жолдарынан соны аңғарамыз. Ұзақ жазып, ақыры 1954 жылы бітірген "Өзім туралы" деген өлеңі акынның іштей ойлану, толғануы, жан сыры әрі кейінге қалдырған аманат сөзі іспетті. Қазір көпшілік жұрт жаттап алған осы өлеңде мынадай жан тербетер шумақтар бар: Қандай адалдық, шыншылдық, қандай терең ой, отты сезім! Бар ғұмырын еліне, өлеңіне ғана арнаған, "барым да, бақытым да өлеңім" деп білген ақынның одан өткен куанышы мен уайымы жоқ.Барын да, бақытын да өлең деп білген Қасым бар өмірін әдебиетке арнады. Оның қиындығын да жасырмады. "Нар тәуекел" деп "қиынға кұлаш ұрды". Өмірді шексіз сүйген ақын ауру шағында да рухани күйзеліске берілмей: – деп жазды. Қандай өр рух, қандай сәулетті сезім! Қасым шығармашылығы – қазақ поэзиясының асыл үлгілерінің бірі. Халықтың қарапайым ортасынан шыққан жалынды ақын өз тағдырын туған елі тарихымен тұтастықта сезініп, өз өлеңдерінде халық жанына тән ерлік, батырлық, жомарттық сезімді терең көрсетті. Оның батыл ойлы, сыршыл поэзиясының бұрынғысынша әсерлі де тартымды болып келе жатқаны да сондықтан."Ақын Өлімі туралы аңыз" поэмасы. Қ.Аманжоловтың ғана емес, бүкіл қазақ поэзиясының поэма жанрындағы үздік жетістігі болып табылатын бұл туындыға жас ақын Абдолла Жұмағалиевтің майданда көрсеткен ерлігі арқау болған. Ақындық дарыны үлкен үміт күттірген Абдолла намысқой, отаншыл, қайсар жігіт екен. Майданда соғысып жүріп, оның бөлімшесі немістердің қоршауына түседі. Бір үйдің шатырына паналап, ұрыс жүргізеді. Жолдастары түгел оққа ұшады. Абдолла жалғыз өзі автоматтан оқ жаудырып, немістің рота әскерін үйге жолатпайды, көптеген солдатын қырғынға ұшыратады. Жау "Абдоллаға беріл, кінәңді кешеміз" деп хабарлайды. Абдолла берілмей, соғыса береді, ақыры немістер үйді өртейді. Әдетте, отқа адам төзе алмай, қашады екен. Бірақ Абдолла тапжылмай, үймен бірге өртеніп кеткенше қарсылық көрсетумен болады. Ол туралы Абдолланың бөлім командирі В.Григорьев: "Жау қоршауында жалғыз калып, арыстандай алысқан айбатты акынның ерлігі бізге батырлықтың асқар шыңындай сезіледі. Ол жан алқымға келгенде, соңғы гранатасын немістерге лақтырады да, ақтық оғы қалғанша автоматты жау өңменінен айырмады", – деп жазды. Поэма Абдолла өмірінің осы бір соңғы кезеңін суреттеуге құрылады. Ақын образды жау қоршауында, от ортасында қалған батырдың бір сәттегі ерлік ісін көрсету арқылы ашады. Туған елінің ерлік дәстүрі мен жауынгерлік антына берік азамат кейпі санада туған жалынды толғаныс арқылы да толыға түседі.Поэма аз сөзбен берілген соғыстың сұрапыл суретінен басталады. Олардан жиіркеніп жиырылған жер, жауға тамшы татырмай, суын алып қашқан өзендер, жауды бетке ұрып сабалаған жел, дұшпан аяғына бастырғысы келмей, аспанға ұшқан тастар – барлығы да жаудың зұлымдығын көрсетіп, оған деген кекті, ызаны өршітер суреттер.Орман етегінде сатыр-сұтыр жаланған от та жаудың жауыздығын бейнелейді. Қоршаудағы солдат кеудесіне сол оттан кек ұшқыны түскендей әсер қалдырады. Ол Отан жерінде зұлымдық отын жағып отырған жауларына кектенеді. деп шамырқанады. Қаһарманның ішкі толғанысы ширыға келе, қаһарлы кекке, жан ашуына айналады. "Намысты ұлан аласұрып" жау тобына автоматтан оқ жаудырады. Екі жақ та өшіге өршеленеді. Осы бір өлім мен өмірдің күресін ақын зор ақындық буырқаныспен суреттейді: Кең даланы жүнше түтіп, орман шашын талдап жұлып, көл жағасы – жар құлатқан снаряд күші батырдың жүрегін шайлықтыра алмайды. Ол ақтық демі біткенше арыстанша алысады. Бұл – кейіпкер тағдырының драмалық шиеленіске толы кезі. Үйге бекінген жалғыз адамды ала алмаған жау өрт қояды. Отан алдындағы антына адал солдат жау қолына түскеннен ерлік өлімді артық санайды. Абдолланың отқа жанып тұрған шағын да зор ақындық қуатпен ғажайып суретке айналдырған: Бұл – екінің бірі айта алмайтын жыр, екінің бірі көрсете алмайтын сурет.Өртеніп, жалынға айналып барып, күрт құлаған Абдолла бейнесінен иілмейтін, шарт сынатын қайсар мінез танылады. Ол әсер жауын мазақтап, өлім қойнына өлеңдете кіреді. Ақын кейіпкерін өрт ұстаған Прометейге ұқсата отырып, оның өлімін романтикалық аңызға айналдырады. Оқиға да, адам сезімі де қысталаң шақтағы қозғалысқа негізделіп, оның бойындағы рухтың әр күшін өткір бейнелейді.Ақтық минуттағы соңғы сөзін батыр Отанына, еліне арнайды. Бұл – трагедиялық ақын өлімінің өзінде де үлкен өмір сүйгіштік күш барын танытады.Соғыстың қызып тұрған кезінде жазылған (1943) бұл поэма сол кездің өзінде-ақ, жұртшылық назарын бірден өзіне аударды. Ол жөнінде алғашқы пікір айтқан Ғабит Мүсірепов: "Қасым ақын жанының бар толғауын, кек күшін, сезім тереңін түгел бере алған. Жалынды сөзбен жауға аттандырар, жан сезімімен жас тамшылатар ақын сөзі өзегін, жүрегін тербей шыққан. Қасым поэмасы майданнан соққан жаңа леп сияқты", – деп жазды ## Сілтемелер * "Қасым" әдеби-танымдық порталы Мұрағатталған 4 шілденің 2011 жылы. * Қасым Аманжолов Adebiportal.kz сайтында ## Дереккөздер
Жарасқан Әбдірашев (7 наурыз 1948 жыл, Аманөткел ауылы, Арал ауданы, Қызылорда облысы - 10 ақпан 2001 жыл, Алматы) — қазақ ақыны, сыншы, аудармашы, сықақшы. ## Өмірбаяны 1954-1960 жылдары Ақшатау бөлімшесіндегі бастауыш, Арал қаласындағы Т.Г. Шевченко атындағы орта мектепте оқыған. 1963 жылы «Жақсы қылыш» («Сольтрест») жұмысшылар кентіндегі орта мектептің тоғызыншы сыныбын тамамдап, Қазалы ауылшаруашылық техникумынің механика факультетіне оқуға түскен. 14-15 жасар кезінде Арал аудандық «Толқын», Қазалы аудандық «Ленин туы», Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеттерінде тырнақалды өлеңдері, мақала, əңгіме, аудармалары (М.Зощенконың «Қарасу» əңгімесі) жариялана бастады. 1965 жылы Қазақтың (қазіргі əл-Фараби атындағы) Мемлкеттік университетінің журналистика факультетіне оқуға түсіп, 1969 жылы бітірген. Осы оқу орнының аспирантурасында сырттай оқыған. ### Еңбек жолы * 1969 жылы "Лениншіл жас" газетінің әдебиет пен өнер бөлімі; * 1969-1970 жылдары "Қазақ əдебиеті" газетінің сын бөлімін басқарған; * 1970-1974 жылдары "Жалын" альманағының сын және поэзия бөлімін басқарған; * 1974-1985 жылдары "Жұлдыз" журналының сын жəне библиография бөлімінің меңгерушісі; * 1989-1992 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы Көркем аударма жəне əлемдік əдебиеттер байланысы бас редакциясы Төрағасының орынбасары; * 1992-1997 жылдары "Тамаша" сатиралық телехабарының Бас редакторы; * 1997 жылдан бастап шығармашылық демалысқа шыққан. ## Шығармашылығы * «Тұңғыш кітап» (1969). * «Ақ қайран» (1970). * «Найзағайлы жаз» (1971). * «Саяхат» (1972). * «Парасат пен парыз» (1973). * «Дала, сенің ұлыңмын» (1975). * «Соғыстан соң туғандар» (1977). * «Перзент парызы» (1980). * «Сана соқпағы» (1988). * «Әзілің жарасса» (1989). * «Сана соқпағы» — 3 томдық тағдамалы жырлар жинағы (1998). * «Көңіл көкпары» (1998). * «Шежірелі шаңырақ» (1998). * XX ғасыр басындағы Алаш азаматтарының рухына бағыштаған тағзым жырлардан тұратын көркемдік құрылымы бөлек «Құлпытас» (2001) кітабын жазды. "Құлпытас" жинағы Жарасқан Әбдірашев көзі тірісінде өзі дайындап үлгерген соңғы кітабы. Алайда кітап ақын қайтыс болғаннан кейін 2 айдан кейін жарық көрген. ### Аударма Жарасқан Əбдірашев үнді ақыны Р.Тагордың (1969 жыл), француз ақыны П.Элюардың (1972 жыл) белорус ақыны Я.Купаланың (1982 жыл), палестиналық ақын М.Бсисудың (1981 жыл) таңдамалы өлеңдер жинағын, балалар ақындары К.Чуковскийдің «Дəрігер Айболит», А.Бартоның «Ойыншықтар», «Өсіп келем» сияқты туындыларын аударған. Сондай-ақ, А.С.Пушкиннің, А.Блоктың, Г.Гейненің таңдамалы өлең кітаптарын аударуға ат салысқан. Сонымен бірге Б.Окуджаваның, Е.Евтушенконың, Р.Рождественскийдің жəне басқалардың шығармаларын тəржімалаған. ## Жарасқан Әбдірашевтің құрметіне * Жарасқан Əбдірашевтің атында 2001 жылдан бері Алматы қаласында көше бар. * Туған жері Арал қаласында бір көшенің, мектептің аты Жарасқан Әбдірашевтің атымен аталады. * Алматы қалалық Ономастика жөніндегі комиссияның шешімі бойынша Ж.Əбдірашевтің қазақ əдебиетіне сіңірген зор еңбегі ескеріліп, оның соңғы жылдары тұрған үйіне ескерткіш тақта орнатылды. ## Дереккөздер
## Ұлыстың ұлы күні берілетін ## Көпшілікке арналған ## Тойға берілетін ## Дастарханға берілетін Жарылқа Алла қабыл ет, Жарылқаудың қамын ет. Ізет – абырой Бақ – дәулет Қыдыр қарап, бақ қонып, Не тілесең Соның бәрін қабыл ет. Жаз келіп көңілін жай болсын, Көргенің шаттық , той болсын. Абзал досың көп болсың Берген батам сол болсың, Уа құдайым, күзде берсін, Күзде берсе, үзбей берсін. Уа құдайым, көктемде берсін, Көктемде берсе, көктей берсін. Уа құдайым, қыста берсін, Қыста берсе, қыспай берсін. Уа құдайым, жазда берсін, Жазда берсе, жазбай берсін. Ішкенің шырын, бал болсын. Жегенің жая, жал болсын. Бал қылықты сәбилер басын құрап Үйіңнің алды шаң болсын, Сол шаңынды басатын, Үйіңнің алды тал болсын. Сенен өрбіген ұрпақтар, Ешкімге есе жібермей, Батыр да, әрі нар болсын. Жүз бір қатерден сақта,Мың бір пәледен сақта!Аузы қанды бөріден сақта!Қолы қанды ұрыдан сақта!Күле кіріп, күңірене шықаннан сақта!Ізет абиыр, бақ-дәулет! ## Дереккөздер ## Ұлыстың ұлы күні берілетін ## Көпшілікке арналған ## Тойға берілетін ## Дастарханға берілетін Жарылқа Алла қабыл ет, Жарылқаудың қамын ет. Ізет – абырой Бақ – дәулет Қыдыр қарап, бақ қонып, Не тілесең Соның бәрін қабыл ет. Жаз келіп көңілін жай болсын, Көргенің шаттық , той болсын. Абзал досың көп болсың Берген батам сол болсың, Уа құдайым, күзде берсін, Күзде берсе, үзбей берсін. Уа құдайым, көктемде берсін, Көктемде берсе, көктей берсін. Уа құдайым, қыста берсін, Қыста берсе, қыспай берсін. Уа құдайым, жазда берсін, Жазда берсе, жазбай берсін. Ішкенің шырын, бал болсын. Жегенің жая, жал болсын. Бал қылықты сәбилер басын құрап Үйіңнің алды шаң болсын, Сол шаңынды басатын, Үйіңнің алды тал болсын. Сенен өрбіген ұрпақтар, Ешкімге есе жібермей, Батыр да, әрі нар болсын. Жүз бір қатерден сақта,Мың бір пәледен сақта!Аузы қанды бөріден сақта!Қолы қанды ұрыдан сақта!Күле кіріп, күңірене шықаннан сақта!Ізет абиыр, бақ-дәулет! ## Дереккөздер
Тұрсынхан Әбдірахманова (1921 жылы 5 қараша, Семей облысы, Жарма ауданы, Бөке кенті) — белгілі қазақ ақыны, филология ғылымдарының докторы (1981), Қазақстанның халық жазушысы (1984). Аягөз педучилищесінде оқыған, Қазақстан КП ОК жанындағы партия мектебін және 1959 жылы Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Мұғалім, мектеп директоры болып істеген, партия және комсомол қызметтерінде, «Қазақстан әйелдері» журналында бөлім меңгерушісі болған. 1969-86 жылдары Қазақстан Ғылымдар академиясының М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болып еңбек еткен. ## Тағы қараңыз Тұрсынхан Әбдірахманова 1921 жылы 5 қарашада бұрынғы Семей облысының Жарма ауданына қарасты Бөке деген рудникте туған. Әке шешесі ерте өліп, өз ағасының қолында тәрбиеленіп оқыған.Т.Әбдірахманованың еңбек жолы 1941 жылдан басталады. Ұлы Отан соғысы жылдарында мұғалім, мектеп директоры, Абай, Аякөз аудандық комсомол комитеттерінде бірінші хатшы, Шар аудандық партия комитетінде бөлім меңгерушісі болған. 1947-1949 жылдары Алматы жоғарғы партия мектебінде нұсқаушы болған. 1950-1954 жылдары "Қазақстан әйелдері" журналының бөлім меңгерушісі қызметін атқарған. 1954-1959 жылдары КАЗГУ де, 1959-1963 жылдары аспирантурада оқыған. Бұдан кейін 1966 жылға дейін Қазақ ССР баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі Мемлекеттік комитетте аға редактор, Қазақ ССР ғылым академиясында 1967-1969 ғылыми хатшы болып істеген. 1969 жылдан 1986 жылға дейін Қазақ ССР ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болды. 1964 жылы "Ілияс Жансүгіровтың лирикасы" деген тақырыпта кандидаттық, 1981 жылы "Қасым Аманжоловтың поэтикасы және оның бүгінгі қазақ лирикасымен дәстүрлік ұласуы",- деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1950 жылдан бастап Т.Әбдірахманованың өлеңдері журналдар мен газеттерде жариялана бастады. 1959 жылы Ән деген атпен тұңғыш жинағы жарық көрді. Содан бері бірнеше жинағы оқырманға ұсынылды. Ақын көркем аудармаға да араласып келеді. Ол Е.Юнгоның "Даңқы өшпес кеме повесін", М.Стельмахтың "Адам қаны су емес" романын, А.Маяковскаяның "Владимир Маяковскийдің балалық және жастық шағы" атты әңгімесін, т.бшығармаларды қазақ тіліне аударды. Т.Әбдірахманова көптеген орден, медальдармен марапатталған. 1984 жылы Қазақ ССР халық жазушысы атағына ие болды. Ғылым саласындағы еңбегі үшін 1985 жылы Қазақ ССР ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығы берілді. Ұлы Отан соғысы жылдарында мұғалім, мектеп директоры, Абай, Аягөз аудандық комсомол комитеттерінде бірінші хатшы, Шар аудандық партия комитетінде бөлім меңгерушісі, 1947-1949 жж. Алматы жоғары партия мектебінде тыңдаушы, бұдан соң Алматы қаласында Совет аудандық партия комитетінде нұсқаушы, 1950-1954 жж. "Қазақстан әйелдері" журналының бөлім меңгерушісі, 1954-1956 жж. ҚазМУ-де студент, 1959-1963 жж.аспирант, 1966 жылға дейін Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі Мемлекеттік комитетте аға редактор, Қазақ КСР ҒА-сында (1967-1969) ғылыми хатшы, 1969 жылдан 1986 жылға дейін Қазақ КСР ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болды. 1964 жылы "Ілияс Жансүгіровтың лирикасы" атты тақырыпта кандидаттық, 1981 жылы "Қасым Аманжоловтың поэтикасы және оның бүгінгі қазақ лирикасымен дәстүрлік ұласуы" атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1959 жылы "Ән" деген атпен тұңғыш жинағы жарық көрді. Содан бері қырыққа жуық жыр жинағы оқырманға ұсынылды. Олардың біразы орыс тіліне аударылып, жеке кітап болып шықты, кейбір өлеңдері чех, неміс, ағылшын, испан, француз, араб, корей және басқа шетел тілдеріне аударылды. Ол Евг. Юнганың "Даңқы өшпес кеме" повесін, М. Стельмахтың Лениндік сыйлық алған "Адам қаны- су емес" романын, А.С.Макаренконың А.Маяковскаяның "Владимир Маяковскийдің балалық және жастық шағы" атты әңгімесін, т.б. шығармаларды қазақ тіліне аударды. Бірнеше орден-медальдармен марапатталған. 1984 жылы "Қазақ КСР Халық жазушысы" деген атаққа ие болды. 1985 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы сыйлығы берілді. ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі (1997). "Парасат" орденінің иегері. ## Шығармаларының жинақтары * «Ән» (1959). * «Әннен әнге» (1962). * «Танисыз ба бұларды» (1963). * «Шырқау» (1966). * «Көгершін көңіл» (1968). * «Кілт» (1972). * «Мерей» (1981). * «Наз көңіл» (1984). * «Ақшам» (1987). * «Сыр бөлісемін» (1992). * 1992 жылы екі томдық таңдамалы шығармаларының жинағы жарық көрді. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * [1] Мұрағатталған 6 сәуірдің 2008 жылы. * [2] Мұрағатталған 5 қазанның 2013 жылы.
## Ұлыстың ұлы күні берілетін ## Көпшілікке арналған ## Тойға берілетін ## Дастарханға берілетін Жарылқа Алла қабыл ет, Жарылқаудың қамын ет. Ізет – абырой Бақ – дәулет Қыдыр қарап, бақ қонып, Не тілесең Соның бәрін қабыл ет. Жаз келіп көңілін жай болсын, Көргенің шаттық , той болсын. Абзал досың көп болсың Берген батам сол болсың, Уа құдайым, күзде берсін, Күзде берсе, үзбей берсін. Уа құдайым, көктемде берсін, Көктемде берсе, көктей берсін. Уа құдайым, қыста берсін, Қыста берсе, қыспай берсін. Уа құдайым, жазда берсін, Жазда берсе, жазбай берсін. Ішкенің шырын, бал болсын. Жегенің жая, жал болсын. Бал қылықты сәбилер басын құрап Үйіңнің алды шаң болсын, Сол шаңынды басатын, Үйіңнің алды тал болсын. Сенен өрбіген ұрпақтар, Ешкімге есе жібермей, Батыр да, әрі нар болсын. Жүз бір қатерден сақта,Мың бір пәледен сақта!Аузы қанды бөріден сақта!Қолы қанды ұрыдан сақта!Күле кіріп, күңірене шықаннан сақта!Ізет абиыр, бақ-дәулет! ## Дереккөздер ## Ұлыстың ұлы күні берілетін ## Көпшілікке арналған ## Тойға берілетін ## Дастарханға берілетін Жарылқа Алла қабыл ет, Жарылқаудың қамын ет. Ізет – абырой Бақ – дәулет Қыдыр қарап, бақ қонып, Не тілесең Соның бәрін қабыл ет. Жаз келіп көңілін жай болсын, Көргенің шаттық , той болсын. Абзал досың көп болсың Берген батам сол болсың, Уа құдайым, күзде берсін, Күзде берсе, үзбей берсін. Уа құдайым, көктемде берсін, Көктемде берсе, көктей берсін. Уа құдайым, қыста берсін, Қыста берсе, қыспай берсін. Уа құдайым, жазда берсін, Жазда берсе, жазбай берсін. Ішкенің шырын, бал болсын. Жегенің жая, жал болсын. Бал қылықты сәбилер басын құрап Үйіңнің алды шаң болсын, Сол шаңынды басатын, Үйіңнің алды тал болсын. Сенен өрбіген ұрпақтар, Ешкімге есе жібермей, Батыр да, әрі нар болсын. Жүз бір қатерден сақта,Мың бір пәледен сақта!Аузы қанды бөріден сақта!Қолы қанды ұрыдан сақта!Күле кіріп, күңірене шықаннан сақта!Ізет абиыр, бақ-дәулет! ## Дереккөздер
Болат Жүсіпұлы Жуандықов (27 шілде 1965 жыл Семей облысы, Жарма ауданы, Жаңғызтөбе ауылы) - желтоқсан оқиғасының қаһарманы. ## Өмірбаяны * Орта мектепті бітіргеннен кейін бірден әскер қатарына алынады. * Әскерден кейін Алматыға келіп, ет комбинатында жұмыс істейді. * 1986 жылы Желтоқсан көтерілісіне қатысып, 5 жылға бас бостандығынан айырылған. Ол ішкі Ресейдің атышулы түрмелерінде болып, көптеген қиыншылықтарды бастан өткереді. * Кейіннен ақталып, елге оралған. Түрмеде нақақтан-нақақ 2 жыл 5 ай отыруға мәжбүр болған. * Бұл күнде Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданында тұрады. ## Дереккөздер
«Тақиялы періште» — кеңес уақытында түсірілген қазақ комедиясы. Режиссёрі — Шәкен Айманов. Тұсаукесері 1969 жылы өтті. Фильм Алматы қаласында түсірілген. ## Сюжеті «Тақиялы періште» деп фильмнің басты кейіпкері — география пәнінің мұғалімі Тайлақты еркелетіп атайды. Тайлақ — алпамса денелі, періште мінезді, кең пейілді жан. Ол өз анасынан артық шеше жер бетінде жоқ деп санайды. Сонымен қатар, Тайлақ тіпті дастарқан басында өзінің сүйікті тақиясын басынан тастамайды. Ұялшақ «періштенің» бойдақ өміріне балта шапқысы келген анасы Тана ұлына қосақ іздеп Алматыға келеді. «Еркекке жалғыз өмір сүруге болмайды, оның қасында анасы, жоқ дегенде әйелі болуы қажет» - деп пайымдайды. Келін іздеу барысында ол, оған өз көңілін білдіре бастаған Нияздың отбасымен танысады. Осы кездерде Тайлақ көрікті Айшамен танысады. «Періштенің» анасы ұлының таңдауын бірден қабыл алмайды. Айшаның әкесі — кезінде Танамен сөз байласып, кейін сөзінен тайқып шыққан Тайыр екені белгілі болады. Мұндай жәйтті ұмыту қиын. «Періштеге» тұрмысқа шығуды сыра сатушы Алтыншаш та аңсайды. Сатушының артынан түсуден құтылған Тайлақ Айшаға үйленуді ұсынады. Нияз болса, Тананың оған әйел болуын қалайды. Осы бір көңілді оқиға қос тоймен аяқталады. ## Рөлдерде * Тана — Әмина Өмірзақова * Тайлақ — Әлімғазы Райымбеков * Айша Досанова — Шолпан Алтайбаева * Алтыншаш — Раиса Лунева * Шыңғыс — Ермек Серкебаев * Нияз — Әубәкір Ысмайылов * Аймен — Райхан Шанина ## Сыртқы сілтемелер * Қазақфильм сайтындағы беті(қолжетпейтін сілтеме)
Мұхтар Мұқанұлы Мағауин (2 ақпан 1940 жыл, Баршатас ауылы, Аягөз ауданы, Шығыс Қазақстан облысы) — тарихшы, жазушы, қазақтың ауыз әдебиетін зерттеушісі ғалым. Филология ғылымдарының докторы, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1996). ## Өмірбаяны Мұхтар Мұқанұлы Мағауин — 1940 жылы 2 ақпанда Семей облысының Шұбартау ауданында туған. Абақ Керей тайпасының Жастабан руынан шыққан. 1962 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін, 1965 жылы оның аспирантурасын бітірген. Еңбек жолын 1965 жылы бастады. "Қазақ әдебиеті" газетінде бөлім меңгерушісі, 1967-1971 жылдары "Жазушы" баспасында бас редактордың орынбасары, Қазақ КСР Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болып істеген, Мәскеуде М.Горький атындағы Әдебиет институтында қазақ фольклоры мен қазақ әдебиеті тарихы бойынша арнайы лекциялық курстар жүргізді. 1983-1984 жылдары еркін шығармашылық қызметте, 1984-1986 жылдары "Жазушы" баспасының бас редакторы. 1987 жылы еркін шығармашылық қызметте, 1988 жылдан бері "Жұлдыз" журналының бас редакторы. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, жазушы, әдебиет зерттеушісі. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы. "Аласапыран" тарихи роман-дилогиясы үшін Қазақ КСР-інің Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы берілді. (1984). Қазақстанның Халық жазушысы, Түркияның Халықаралық "Түркі дүниесіне қызмет" сыйлығының сахибы. ## Шығармашылығы ### Әңгімелері “Кешқұрым” атты тұңғыш әңгімесі 1964 жылы “Жұлдыз” журналында жарияланды. "Қобыз сарыны" атты ғылыми монографиясы жарық көрген (1968). Бұдан соңғы кезеңде көркем прозаға көбірек ден қойды. "Көкмұнар" (роман, 1972), "Бір атаның балалары", "Көк мұнар" (повестер мен әңгімелер), "Аласапыран" (тарихи роман-дилогия, 1980-1982), "Ғасырлар бедері" (әдеби зерттеулер), "Өмір жыры" (әңгімелер, хикаят, роман), "Шақан Шері" (роман), "Мен" (ғұмырбаяндық роман-хамса), "Құмырсқа-қырғын" (әңгімелер), "Ұлтсыздану ұраны" (мақалалар) және тағы басқа кітаптары жарық көрген. 2002 жылы Алматыдағы «Қағанат» баспасында он үш томдық шығармалар жинағы басылып шықты. 2020 жылы Мэрилендтегі «Magauin Publishing» баспасында жиырма бес томдық толық шығармалар жинағы басылып шықты. Ал, 2024 жылы Қазақстанда жиырма алты томдық толық шығармалар жинағы басылып шықты. (Қасым баспа үйі) Көптеген шығармалары орыс тіліне аударылған, шетел тілдерінде басылған. ### Аласапыран Қазақ халқының көрші мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасы тарихи-көркемдік тұрғыдан тұңғыш рет суреттелген “Аласапыран” тарихи дилогиясы 1981—83 ж. жарық көрді. Романда қазақ ордасын Тәуекел хан басқарған тұстағы (16 — 17 ғ-лар) қоғамдық-әлеуметтік жағдай көрініс тапқан. Хан мұрагері Ораз-Мұхаммед пен оқымысты Қыдырғали Жалайридың, Едіге би ұрпағы Петр Урусовтың көркем бейнелері сомдалған. Томан би, Манақ батыр, Ділшат, Ай-Шешек бегім секілді кейіпкерлерді суреттеу арқылы қаламгер Ораз-Мұхаммед тұлғасын даралай түседі. Романда көшпелі тұрмыс көріністері, аңшылық, саятшылық сынды ұлттық дәстүрлер көрініс тауып, Қазақ хандығының Ресей, Иран, Бұхара, Сібір хандықтарымен өзара қатынастары, ішкі-сыртқы саяси жағдайлары сипатталған. Жазушы шығармаларында 20 ғ-дағы ауыл, қала тұрмысы, түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің тағдыры психологиялық-философиялық тереңдікпен көркем бейнеленген. ### Қобыз сарыны “Қобыз сарыны” (1968) монографиясында хандық дәуірде өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларын (15 — 18 ғ-лар) жүйелі түрде талдады. ### Жармақ Жақын арада Чехия Республикасынан жарық көрген "Жармақ" — қазақтың екі ғасырлық тарихы мен бүгінгі психологиялық тартыстар жүйесіне құрылған романы жазушыны мүлдем басқа қырынан көрсетеді. ### Шыңғыс хан Бұл роман тетралогия болып табылады. 2011–2016 жылдары 4 кітап болып Алматыда басылып шықты. “Шыңғысхан” атты тарихи-халықтанулық, әдеби-көркем мемлекеттік (республикалық) журналында үзінділерімен 2012 жылдан 2016 жылға дейін жариялана бастады. Бұл тақырыпты тығыз зерттеуді ол 2000-шы жылдардан бері бастады. Алғашында “Шыңғыс ханның шарапаты” секілді мақалалардан (“Жұлдыз” журналы, №3, 2002) бастады. Роман қолжазбасы Чехиядағы Прага, Карловы Вары жерлерінде 2008 жылдың 12 қарашасынан жазыла бастап, 2015 жылдың 30 қарашасында АҚШ–тың Роквилл, Мэриленд жерлерінде жазылып аяқталды. Терең ізденісі, жазушылық қарым–қабілеті, тәжірибесі арқасында осындай іргелі де сүбелі еңбегі шықты. ## Марапаттары ## Дереккөздер
Әлкей Хақанұлы Марғұлан (11 мамыр 1904, Павлодар облысы Баянауыл ауданы – 12 қаңтар 1985, Алматы қаласы) – әдебиеттанушы, өнертанушы, шығыстанушы, Ұлттық археология мектебiнiң негiзiн қалаушы. Бүкiлодақтық география қоғамының толық мүшесi (1933), филология ғылымының докторы (1945), Қазақстан ғылым академиясының академигі (1958), Қазақ КСР-iнiң еңбек сiңірген ғылым қайраткерi (1961). Оның редакциясымен Шоқан Уәлихановтың шығармаларының 5-томдық толық академиялық жинағы жарық көрді. Педагогика саласында Әлкей Марғұлан фольклор бойынша зерттеулерінің маңызы зор. Тұңғыш рет халық педагогикасының біртумалары шоғырланған Қазақ халқының аңыздарын, ертегілерін, жырларын іргелі зерттеді. ## Өмірбаяны Арғын тайпасы Сүйіндік руы Айдабол бөлімінен шыққан. Әлкей Хақанұлы Марғұлан бастапқы бiлiмдi ауыл мектебiнен алды. Павлодар қаласындағы мұғалiмдер курсын бiтiрiп‚ туған аулында мұғалiм болып iстедi. Семей педагогикалық техникумының студентi бола жүрiп‚ «Таң» журналы мен «Қазақ тiлi» газетiнiң редакцияларында (1921–25) қызмет атқарған. Осы жылдары ол М.О.Әуезовпен‚ М.Жұмабаевпен танысты. Ленинград (қазiргi Санкт-Петербург) қаласындағы Шығыстану институтының түркiтану және тарих-филология факультеттерiнде (1925–29) қатар оқыды. Марғұлан КСРО ғылым академиясының академигі А.Е.Ферсман мен профессор С.И.Руденконың басшылығымен ұйымдастырылған Қазақстан және Алтай археология және этнография экспедицияларының (1926–27) жұмысына қатысты. Экспедиция кезiнде Ә.Н.Бөкейхановпен тығыз қарым-қатынас орнатып, бiрлесiп қызмет жасады. Әлкей 1928 жылдан қазақ халқына қатысты әдеби, мұрағаттық материалдар жинақтаумен шұғылданды. 1929 ж. Абай шығармалары туралы дипломдық жұмыс қорғап‚ орыс география қоғамы архивiндегi Абай қолжазбалары туралы нақты тарихи деректер негiзiнде ғылыми дәйектi тұжырымдар жасады. Терминология комиссияның ғалым-хатшысы (1930–31), Ленинград қасындағы Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының аспиранты (1931–34)‚ Шығыстану институтының оқытушысы (1931–35), Мәскеу қаласындағы материалдық Мәдениет тарихы институтының iзденушiсi және ғылыми қызметкерi (1936–38) болды. Осы жылдары ол Шығыс Түркiстан археологиясы мен өнерi бойынша маманданып, бiрнеше археологиялық экспедицияларға қатысты. КСРО ғылым академиясының қазақ бөлiмшесi Тарих институтының аға ғылыми қызметкерi (1939–41) болды. Оның «Мәшһүр Жүсiп мұрасындағы түркi эпосы», «Декабристер және Қазақстан», «Әлiшер Науаи және қазақ мәдениетi», «Мұхаммед Хайдар Дулати – тарихшы», «Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы», «Суворов», «Жамбыл Жабаев» (1940–41), т.б. еңбектерi жарық көрдi. 1941 ж. КСРО ғылым академиясы Қазақ бөлiмшесiнiң тарих бөлiмiн басқарды. Осы қызметте жүрiп «Хандар жарлығының тарихи маңызы» деген тақырыпта қорғаған канд. диссертациясында (1943) көне қыпшақ тарихына байланысты құнды зерттеулер жасады. «Қазақ халқының эпикалық жыр дастандары» тақырыбында қорғаған докт. диссертациясы қазақ әдебиетi мен тарихы саласындағы iргелi зерттеулердiң нәтижесi саналды. Археология, палеолит бөлiмiнiң меңгерушiсi, аға ғылыми қызметкерi (1946–53), Қазақстан ғылым академиясының Архитектура құрылыс және құрылыс материалдары институтының аға ғылыми қызметкерi (1953–55) болды; кейін этнография бөлiмiн (1958–76) басқарды. Осы жылдары Марғұлан Сырдария, Шу, Талас өзендерi бойында және Отырар, Сауран, Сығанақ қалалары орнында қазба жұмыстарын жүргiзiп, соның негiзiнде «Көне қазақ жерiнiң қалалары мен құрылыс өнерiнiң тарихы» аталатын монографиясын (1950) жариялады. Кемел Ақышев, М.Қадырбаев, М.Оразбаевтармен бiрге Орталық Қазақстанда жүргiзген археология қазба жұмыстарының қорытындысы саналатын «Орталық Қазақстанның ежелгi мәдениетi» (Древняя литература Центрального Казахстана, 1966) атты ғылыми-зертханалық еңбегiн жазып‚ кiтаптың редакциясын басқарды. Марғұлан – қорқыттанушы. Ол оғыз-қыпшақ тайпасынан шыққан данагөй абыз, жырау, күй атасы, қазақ бақсыларының жебеушiсi, батагөй-сәуегейi Қор-қыт мұрасын зерттедi. М-ның жазуынша, қазақ музыкасы мен философиясында «Қорқыт күйi», «Қорқыт сарыны», «Қорқыт тол-ғауы», «Тәңiр биi» дейтiн рухани iзгi дәстүрлер, мақамдар қалыптасып дамыған. Демек, Қорқыт – «керемет иесi», «Ұлыстың ұлы кеңесшiсi», «тарихи оқиғаларды жырлаушы жырау». Марғұлан Қорқыт мұрасын, дәстүрiн ұстанған халық мәдениетiнiң көрнектi өкiлдерiн былайша топтастырады: * бақсы-жыраулар (Қойлыбай, Қарамырза, Нысан абыз, т.б.); * қобызбен күй орындаушылар (әл-Фараби, Кетбұға); * сәуегей жыраулар, шешендер (Сыпыра жырау, Асан қайғы, Шалкиіз жырау, Қазтуған, Әнет баба, Бұқар жырау, Тәттiқара, Майлықожа, т.б.); * Қорқыт дәстүрiн жалғастырған, қобызбен жыр туындатқан ақындар (Балқы Базар, Ерiмбет жырау, Кете Жүсiп, Қаңлы Жүсiп, Абыл, Оңғар жырау, Шораяқтың Омары, т.б.). Марғұлан «Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерiнiң шеберлерi» атты еңбегiнде (1959) қазақ халқының эпикалық жыр дәстүрiн дамытқан ақындарға, шебер орындаушыларға, сал-серiлерге тоқталып, олардың сөз өнерiндегi орнын айқындады. Еңбектегi ғылыми тұжырымдар танымдық тереңдiгiмен ерекшеленедi, онда көне ойшылдардан бастап Жанақ, Шөже, Арыстанбай, Марабай, Сүйiнбай, Жамбыл, Нұрпейiс, Иса секiлдi ақындар шығармашылығы талданады. Марғұланның «Тамғалы тас жазуы» атты зерттеуiнде әдеби-тарихи һәм мәдени деректер молынан кездеседi. Ол сонымен қатар қырғыз халқының «Манас» эпосы туралы ғылыми-зерттеулер iсiнiң дамуына үлес қосты. Қырғыз эпосын дүние жүзiне алғаш таныстырған Ш.Ш.Уәлиханов, кеңес заманында бастапқы зерттеулердi жүргiзген Әуезов болса, кейiннен осы дәстүр Мағұланның «Шоқан және Манас» атты монографиясында жалғасты. Ол эпостағы өмiр шындығы, жырдың шығу тегi, дәуiрi, кейiпкерлерi мен көркемдiк кестесi және манасшылардың жырды жетiлдiрудегi қызметi‚ т.б. жөнiнде ғылыми маңызы жоғары пiкiрлер айтты. 1957–1967 ж. Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа (Мұхтар Әуезов, С.Бәйiшев, С.Мұқанов, Қ.И.Сәтбаев, А.Нүсiпбеков-пен бiрге) басшылық етiп, оның таңдамалы (1958) және 5 томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды. 1976–1984 ж. Қазақстан ҒА этнография бөлiмiнiң аға ғылыми қызметкерi болды. Оның ынта-жiгерi мен ұсынысы бойынша қазақ даласының ең шалғай аудандарына бiрнеше археологиялық және этнографиялық экспедициялар ұйымдастырылды. Ол өзiне дейiнгi Қазақстанды зерттеушi орыс ғалымдарының қазақ даласы тек көшпелiлер мекенi болды деген тұжырымдарының шындыққа сай келмейтiндiгiн дәлелдедi. Ғалым 1940 жылдардың аяғында бiрнеше рет саяси қудалауға түсті, кейiн де ұдайы саяси бақылауда болды, ғылыми ортаның кейбiр қисынсыз сындарына ұшырады. ## Еңбектері Марғұлан тарих, археология, этнография, әдебиет, өнер (қолданбалы және сәулет өнерi) және металлургия саласына қатысты 300-ден астам ғыл.-зерт. жұмыстар, 100-ден астам энциклопед. мақалалар жазды‚ сонымен қатар қазақстандық этнографтардың, археологтардың, тарихшылардың бiрнеше буынын даярлады. М-ның ғыл. еңбектерiнiң бiрқатары шетел тiлдерiне ау-дарылды. 1991 жылы Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Тарих, археология және этнология институтындағы археология орталығының негiзiнде Марғұлан атындағы Археология институты құрылды. Астана, Павлодар, Екібастұз, Жезқазған қ-лары мен Оңтүстік Қазақстан облысында, Баянауыл, Екiбастұз аудандарында бiрнеше көшелер, мектептер М. есiмiмен аталады. Павлодар қаласында мүсiнi орнатылған‚ сондай-ақ Павлодар мемлекеттік университетiнде Марғұлан атында стипендия тағайындалып‚ музей ашылған. 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО-ның шешiмiмен дүниежүзілік деңгейде аталып өттi (2004). Қазақстан ғылым академиясының Уәлиханов атынд. (1967), Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты. Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар достығы ордендерiмен және медальдармен марапатталған. ## Шығармалары * Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана, А.-А., 1950; * Открытие новых памятников культуры эпохи бронзы Центрального Казахстана, А.-А., 1966; * До исламская архитектура Казахстана, М., 1968; * Бегазы – Дандыбаевская культура Центрального Казахстана, А.-А., 1979; * Ежелгi жыр аңыздар, А., 1985; * Казахское народное прикладное искусство, 1–3 т.,1986–90; * Собрание соч., 1–4 т., А., 1998 – 2003; Шығармалары, А., 2007. ## Дереккөздер
Батыс Түрік қағанаты (Көне түркілік: ; Он оқ бұдун) — Түрік қағанаты ыдырап, екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған ерте ортағасырлық түркілер мемлекеті (603 – 704). Түрік қағанатында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшаулану үрдісінің күшеюі, Шығыс және Батыс қағанаттарының құрылуына алып келді. Батыс Түрік қағанатының негізін Тардуш (Дато) қаған қалаған. ## Батыс Түрік қағанатының қалыптасуы Түрік қағанатының осыншама ұлан-байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттіктің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді. Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық-саяси организм болмады. Тек қарудың күшімен ғана құрылған империя оған ұзақ уакыт сүйеніп тұра алмады. Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, олардың талай жылдарға созылған мал індеттерімен, жұттарымен және ашаршылықпен ушыға түсуі, Суй Қытайының қағанат шекараларына шабуыл жасауы (581—618 жылдар), ақырында, оның аудандарының автономиялану үрдісінің табиғи түрде басталуы жалпы Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа — Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінумен аяқталды; Батыс қағанаттың орталығы Суяб (Жетісу) болды. Бөлінуіне қарамастан, Батыс Түркі қағанаты Шығыс түркі қағанатына біршама саяси тәуелділікте болды, онда өкімет билігі түркілердің қаған руы ашиналардың қолында болды. ## Аумағы Батыс Түркі қағанаты «ежелгі үйсін жерлеріне» ірге тепті, демек, оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Қағанатгың негізгі этникалык-саяси ұйытқысы — «он тайпа» он-оқ будунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қатар ол Түрік қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, Амуль және Андхой) отырықшы-егіншілік шұраттарындағы басып алған барлық жерлерінің мұрагері болды. Батыс түркілеріне тәуелді деген аты ғана болған Соғды мен Бұхарада да қағанның өкілдері болды. ## Шаруашылық-экономикалық жағдайы Шаруашылық-экономикалық жағынан алғанда, қағанат екі негіздің — мал шаруашылығын көшпелі әдіспен жүргізуге негізделген қоғамның және бұл кезде феодалдық қатынастар едәуір дамыған отырықшы-егіншілік қоғамның ұштасуы болды.Бұл кезде феодалдық қатынастар Византия мен сасанилер Иранында дамыған болатын. Соғыс және сауда бәсекелестігіне қарамастан (бәлкім, соның арқасында да болар), феодалдық қоғамдық қатынастар Кавказ өңірінің Хазар патшалығының көшпелі ортасына, тиректер мен Алтайдың ертедегі түркілері жеріне өтіп ұлғая түсті. Батыс түрік (сондай-ақ Шығыс түрік) кағанатының халықаралық шаруашылық және саяси байланыстар аясына тартылуында Соғды мен Жетісудың соғдылық көпестері ерекше рөл атқарды. Жетісудың құжаттарда көбінесе «соғды» қалалары деп аталатын қалалары ежелгі түрік дәуірінде тоқтап қана өтетін мекендер болған жоқ. Қалалардың соғды халқы да, түрік халқы да саудамен, қолөнермен, диқаншылықпен бірдей дәрежеде шұғылданды. Қала мен дала қағанат құрамында бірін-бірі толықтыратын және біріне-бірі өзара керек болып отыратын біртұтас шаруашылық-саяси организмнің екі бөлегі болды.Транзит сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақша айналысын туғызды, сөйтіп Батыс түрік қағанатының вассалдық шет аймақтарының да, орталығының да халқы осы айналыс өрісіне тартылды. ## Қоғамдық -экономикалық қатынастары Қағанатта қоғамдық-экономикалық қатынастардың дамуы Еуразияның басқа аудандарындағы осы сияқты үрдістерге байланысты жүріп, феодалдық қатынастардың орнығу арнасында жүргенімен, оның өз ерекшеліктері де болды. Батыс түркілері мемлекетінің бірінші басшысы — қаған, жоғарғы билеуші, билеп-төстеуші, әскербасы болды. Ол нақты алғанда Шығыс түрік қағанатына тәуелді болды, бұл оның таққа отыруына өз келісімін беретін немесе бермей де қоя алатын еді. Бірақ іс жүзіңде шығыс түркілері де өздерінің інілеріне талай рет бағынышты болды. Алғашында қаған тағына мұрагерлік бойынша қағанаттың сол қанатынан ашина фратриясының өкілдері отыратын, бірақ бұл тәртіп тұғлұқтар мен оншадыпыттар топтарының арасындағы өзара тартыс күресінде мезгіл-мезгіл бұзылып отырды. Кей кездерде қағанатта бірнеше қаған болып, олардың өкілеттік дәрежесі әр түрлі болды. Қаған мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істерінің бәріне басшылық етті, ру басшыларын тағайындады. Ол әулеттік фратриялардан шыққан шонжарларға сүйенді. Суябқа жақын жазғы резиденция — Цзедань қағанның ордасы болған. Қаған тек билеуші ғана емес, сонымен қатар қағанаттың барлық жерінің иесі де болуы мүмкін. Алайда көшпелі қоғам жағдайында (дала халқын алатын болсақ) билік негізінен алғанда жерге емес, ол жерді пайдаланатын адамдар ұжымына жүргізілді.Техника мен жер суарудың тым қара дүрсін болуы жағдайында ауыл шаруашылығына жарамды жерлер тапшы, ал мал жайылатын жерлер кеп болды. Көәшпелі коғам жылжып көшіп, тіпті үдере көшіп кете алады, ал егіншілік ұжымы жөнінде бұлай деуге болмайды. Мал шаруашылығы ұжымдарының көшіп-қонып жүруі қағанаттың жоғарғы өкіметіне енжар қарсылық жасап, қағанат әскерлерінің қолы жетпейтін алысқа үдере көшіп кетуіне мүмкіндік беретін еді.VII ғасырдың бас кезінде Батыс Түркі қағаны Ябғудың ордасында болған будда монахы Сюань Цзанның жазғандары қаған руының байлығы туралы біраз ұғым береді. Қағанды аң аулап жүрген жерінде кездестірген саяхатшы аңшылар киімдерінің сәнділігіне таң-тамаша қалады. «Қаған жасыл жібек желбегей киген, — дейді ол. — Оның қасына ерген екі жүзден астам тарханы бар, олар қамқа желбегейлер киген, шаштарын бұрымдап өрген. Басқа сарбаздары аңтерісінен тігілген ішік киген, бөріктері жұмсақ матадан тігілген, қолдарына айбалта, садақ, ту ұстаған. Аттары өңшең сайгүлік. Түйе, ат мінген адамдардың көптігіне көз сүрінеді». Одан әрі қағанның киіз үйі туралы айтқанда, оның алтынмен сәнделгені соншалық, тіпті «көз қаратпайды» дейді ол. Мемлекетте қағаннан кейінгі екінші адам ұлық болған. Қағанаттағы жоғарғы лауазымдар — ябғу, шад және елтебер — қаған руының өкілдеріне тиесілі еді; оларды қаған вассал тайпаларды билейтін лауазымдарға қойған. Сот қызметтерін бұрықтар мен тархандар атқарды. Бектер — тайпа бастық- тары мен өкілдері — жергілікті жерлердегі қағанның басты тірегі болған.Тағы бір бөлім — үй-қаған барынша назар аударарлық. Деректеме оны былай деп сипаттайды: «Дәрежесі ябғудан төмен қағандар болады. Сондай-ақ бір үй болып тұратын бір атадан тараған көп адамдар да өз басшысын үй-қаған деп атайды; түркілер үйді үй деп атайды, демек бұл үй қағаны деген сөз»'°. Әңгіме бұл жерде қауымның негізгі экономикалық бөлінісі партиархаттық отбасылық қауым жөнінде болып отыр.Қағанаттың қанауда болған бұқарасы мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болды. Батыс түрік қағанатында олардың қалай аталғаны белгісіз, бірақ шығыс түрік әлеуметтік терминологиясына ұксастырып, оларды «қара бұдун» («тобыр», «қара халық») деп атаған деп топшыланады. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда тайпалар да, бір жағынан, ақсүйек тайпалар, ал екінші жағынан, оларға бағынышты, вассалдық, тәуелді тайпалар болып бөлінген. Бағынышты тайпаларға және қарапайым көшпелі бұқараға жүктелген міндеткерліктер туралы жазба деректер аз. Солай бола тұрса да, басты міндеткерліктердін бірі әскери міндеткерлік (басқаша айтқанда «қанмен төлейтін салық») болғаны белгілі; бұл міндеткерлік бойынша, вассал тайпалардың барлық жауынгер-еркектері тайпа көсемі армиясының құрамына кіреді. Соғыстың негізгі ауыртпалығы, демек адам шығынының ең көбі бағынышты тайпалардын мойнына түседі. Кейде «келімсек» деп аталған бұл тайпалар соғыс шайқастары кезінде «алдағы шеп» ретінде пайдаланылған, яғни алғы шепке қойылған. Бұл дәстүр барлық жерлерге тараған.Бағыныштылық арқашанда алым-салық төлеумен қатар жүріп отырған. Оның үстіне бағындырылған тайпалардан, сондай-ақ соғыс қимылдары кезінде тұтқынға алынғандардан құлдар тобы қалыптасқан. Бірақ ертедегі түркілердегі «кұл» деген терминді жалпыға мәлім «классикалық» түрде түсінуге болмайды. Құл тайпалар — үстем тайпаға мал және аң терісі, т.б. түрінде салық төлеп тұруға міндетгі вассал тайпалар. Түріктердің көршілес тайпаларға шапқыншылық жасағандағы мақсаттарының бірі кұлдар алу болған, бұл орайда, әдетте, ұлдар мен қыздарды алған. Мысалы, түріктің Баһадүр-қағанының 620 жылы бірнеше мың қыз баланы тұтқынға алғаны мәлім. «Жорықтарда тұтқынға алынған ұлдар мен қыздар, яшма мен жібек — мұның бәрі қаған меншігіне түседі», — делінеді сол кездегі құжаттардың бірінде. Түріктің Білге қағанының 720 жылы басмылдарды жеңуін баяндай келіп, автор түркілер «олардың (басмылдардың) ұлдары мен қыздарын алып, кейін қайтты» деп хабарлайды. Деректемелерде мұндай мәліметтер жиі кездеседі. Тұтқын балаларды үлкен отбасылы қауымда әдетте «бала қылып алып», шаруашылыққа пайдаланды. Мұның бәрі қағанатта құлдықтың басқа түрлері болғанын (мысалы, қол- өнерші, қала салушы, т. с. с. құлдар еңбегі болғанын) теріске шығармайды, бірақ құл еңбегін пайдаланудың негізгі түрі үйдегі, яғни отбасындағы құлдық деп есептеуге мүмкіндік береді. Тәуелділердің тағы бір бөлімі болды. Білге қаған ескерткішінің мәтіндерінде бектерге және халыққа арналған сөздер бар. Онда мынадай жол кездеседі: «... менің шын жүректен шыққан сөзімді сендер (бәрің) осыған (ескерткішке) қарай отырып, он жебе ұлдарына және олардың таттарына жеткізіңдер!» Ертедегі түрік жазуларында таттар деп батыс түріктеріне тәуелді Жетісу аумағындағы отырықшы қоныстар мен қалалардың соғды тілдес тұрғындары айтылатын болуы керек; түрік қағандарына бағынышты болған бұлар саудамен де, ауыл шаруашылығымен де шұғылданған. Батыс Түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың ала-құла, үстемдік ету мен бағыну түрлерінің алуан түрлі болуына қарамастан, Батыс Түрік қағанатында таптардың құрылу және ертедегі феодалдық қоғамдық қатынастардың біршама тез қалыптасу үрдісінің жүргені анық.Қарапайым халық “қара бұдұн”, ал әлеум. құрылымның ең төм. сатысының тәуелді тобы “тат” деп аталған (қ. Тат). “Татсыз түркі болмас, бассыз бөрік болмас” деген көне мәтелге қарағанда түркі шонжарлары қарамағында таттар саны аз болмаған. Батыс Түрік қағанатында көшпелі мал шаруашылығы басым сала болды. Сонымен бірге Іле, Шу, Талас өзендері бойында егін ш. дамыды. Ежелден егіншілікпен айналысқан. Орталық Азия мен Шығыс Түркістандағы аймақтар да Батыс Түрік қағанатына қараған. Ұлы Жібек жолының Батыс Түрік қағанатын басып өтуі мұнда қалалық мәдениеттің өркендеуіне ықпал жасады. Құлан, Навакет, Суяб, Тараз, Меркі, Испиджаб қалалары сауда, қолөнер орталықтары ретінде әйгіленді. Қағанаттың халықаралық экономикалық және саяси байланыстар аясына тартылуына соғдылық көпестер үлкен рөл атқарды. Жетісуда егіншілік мәдениеті, құрылыс өнері, түрлі қолөнер кеңінен дамыды. Түріктер теңге соғуды игерді. Теңгелер түрік қағандары атынан соғылғанымен, олардағы сөздер соғды тілінде жазылды. Батыс Түрік қағанатында жазба мәдениет дамып, әдеби дәстүр қалыптасты. Батыс Түрік қағанатының халқы Көк тәңіріне, Ұмай анаға, Жер анаға, Су анаға тағзым етті. Қағанатқа Ұлы Жібек жолы арқылы әлемдік діндерді уағыздаушылар ене бастаған. 626 жылы қаған ордасына Үнді елінен Будда дінін уағыздаушы Прабхакарамитра он шақты серігін ертіп келген. 627 жылы келген қытайлық будда мамасы Сюань Цзянь түрік қағанының будда діні жөніндегі көзқарасы туралы жазып қалдырған. Сондай-ақ, Батыс Түрік қағанатында зороастра, несториан, манихей діндерін жақтаушылар да болған. Бұлардың қызметі халықты түрлі діндерге тартып, қағанаттың негізі—дәстүрлі діни наным-сенімді әлсіретуге, сол арқылы мемлекетті ыдыратуға бағытталған. Батыс Түркі қағаны Шегу (610—18) мен Тон жабғу (618—30) қағандар тұсында күшейіп, мемлекеттің шекарасы кеңейе түскен. Шегу қаған шығыстағы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген. Шегуйдің інісі Түн жабғу қаған мемлекеттің батыстағы шекарасын кеңейту саясатын жалғастыра отырып, өзінің қысқы тұрағын Суябқа көшіріп, ал Мыңбұлақ деген жерді жазғы қонысына айналдырған. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытуға мүмкіндік берген. Мұндай кең байтақ жерді берік ұстап тұру үшін Түн жабғу әкімшілік басқару реформасын жүргізген. Шығыс Түркістан мен Орталық Азиядағы жергілікті билеушілерге түркілік лауазымдар беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған. Сондай-ақ, қағанатқа бағынышты елдерге қатаң саяси бақылау орнату мақсатында қағанның қазынасына түсетін алым-салықты жинайтын өзі бекіткен бақылаушыларды (тудундарды) жіберіп отырған. Орталық Азияда өз ықпалын арттыру үшін Самарқан билеушісіне өз қызын тұрмысқа берген. Тохарыстанға өзінің ұлы Тарду шадты билеуші етіп қойды. Белсенді сыртқы саясат жүргізіп, 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Түн жабғу император Ираклийдің Кавказға жасаған жорығына (628 — 29) қатысып, жаулап алған жерлерден Горе (Дербент) мен Тбилиси сияқты қалаларды өз үлесіне алады. Тон жабғудың әскери жетістіктеріне риза болған Ираклий Тбилиси қаласы түбінде оған өз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны тұрмысқа беретінін мәлімдеген. 630 жылы түркілер Арменияға басып кірген. Бірақ қағанаттағы ішкі қайшылықтарға байланысты Кавказда көп тұрақтай алмай, кері қайтып кеткен. Толассыз жүргізілген жорықтар мен алым-салықтардың ауыртпалығына наразы болған халықтың бой көтерулерін сыртқы жаулар өз пайдасына пайдаланып отырған. Кейбір тайпалар Тан империясы қол астына өтіп кетіп отырған. Тан империясы оларға барынша қолдау көрсетіп, басшыларына шен-шекпен, мансап беріп, әскери күшке айналдырып, қағанатқа қарсы жұмсады. Шығыс Түрік қағанаты Бесбалық қаласын басып алған соң, Ертіс бойындағы қарлұқтар, іле-шала дулулар орталық билікке қарсы көтеріліске шықты. Осы ахуалды пайдаланып, иеліктер арасындағы соғысты тоқтату керек деген желеумен ықпалды әскербасы Күлбагатур (Сыбихан Мохэду) 630 жылы Тон жабғуды өлтіріп, өзін қаған деп жариялайды. Көп ұзамай, 631 жылы дулу мен нушеби тайпаларының билікке таласы кезінде Күлбагатур өлтірілген. 630-34 жылдары қағандық Орта Азиядағы, Сырдария аймағындағы иеліктерінен айырылды. дулу мен нушебилер арасындағы 638 жылғы қантөгістен соң, олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтіп, қағанат оң және сол қанатқа бөлінді. Тайпааралық соғыстар 17 жылға (640 — 57) созылды, бұл қытай әскерлерінің баса-көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды. 656 жылы Ашина Хэлу қаған қытай әскери қолбасшысы Су Динфаннан жеңілгеннен кейін Батыс Түрік қағанаты Тан империясының ықпалына түсті. Бұдан кейінгі жерде Батыс Түрік қағанатын Тан империясы әкімшілік аймақтарға бөліп, бұрынғы түрік қағандарының қытайланған ұрпақтарынан басқақтарды — “қуыршақ қағандарды” тағайындап отырды (қ. Ашина Буяжен, Ашина Мижелі, Ашина Суйцзы). Дегенмен олардың ішінде Дучжы (Дучжи хан, Ашина Дучжы) қаған (басқақ) отарлық езгіге қарсы шығып, елді бостандыққа жеткізуге ұмтылды, бірақ мақсатына жете алмады, 679 жылы қытайлықтар оны алдап қолға түсіріп, қорлап өлтірді. Батыс Түрік қағанатының соңғы 23-қағаны Синь (Ашина Синь) 704 ж. түргештердің басшысы Үшлік қытайлықтарды Жетісудан қуып шықты.. 704 жылы Батыс Түрік қағанатының орнына Түргеш қағанаты құрылды. ## Дереккөздер
Қарлұқ қағанаты (756-940 жж. немесе 8-10 ғғ. аралығы)– Жетісу жеріндегі ежелгі мемлекет. VIII ғасырдың ортасында қарлұқтар елеулі әскери-саяси күшке айналды да, Шығыс Түрік қағандығын талқандауда (745) маңызды рөл атқарып, тоғыз оғыздармен бірге Орхон тағына Тон-ябғу қағанды отырғызды. 736 жылы қарлұқтар бұрынғыдан да күшейді. Өздерінің бұрынғы одақтасы ұйғырлармен бәсекелесіп, «он тайпа қағанының (он-оқ елі) байырғы жерінде», Жетісуға қоныс аударды. Суяб пен Талас қалалары қарлұқтар қолбасшыларының тұрақты мекеніне айналды. Қарлұқ ақсүйектері Жетісуда 766 – 940 жылдары билік құрды. Бұл кезде олардың қолбасшылары қаған емес, жабғу деп аталғанымен ол шартты түрде Қ. қаласының кезеңі деп аталды. Жабғу Шығыста Тарым, Батыста Ферғанадан асып, Тохарстанға (Сурхаб-вахш су алабынан Ауғанстанның солтүстік шекарасына) дейін саяси үстемдік жүргізді. 8 ғасырда Жетісу жерінде үстемдік жүргізген түркештер де, одан кейін билік еткен қарлұқтар да елдің этникалық құрамына елеулі өзгеріс енгізбеді. Жылнамашылар мен саяхатшылар VIII-IX ғасырда Жетісу жерін чумук, ұлығ-ақ, жабшид, түркеш-қалаш, түргеш, азғыр, қашу, барсхан, т.б. тайпалар мекендегенін жазады. Алтай мен Жетісудың саяси және әскери өмірінде қарлұқтармен қатар қаңлы тайпасы да елеулі орын алды. Олар, негізінен, Алтайда(Ертіс алабын), содан соң Ыстықкөл, Шу жағалауларын, Талас өңірін жайлады. Ыстықкөл алабында, сондай-ақ, шігілдердің де иеліктері болды. 10 – 11 ғасырда Іленің орта ағысында яғмалар тұрды. Тараз қаласысының іргесінде Яғма қыстағы болған. Қарлұқ қаласының құрамындағы негізгі тайпалар – көшпелі түріктер мал өсіруді кәсіп еткен. Қарлұқтар мекендеген атыраптың өзге халықтар тұрған жерлерге қарағанда бақшалы, мәдениетті қалалары, елді мекендері болған. Талас алқабында VIII-IX ғасыр Атлах, Хамукет, Шельджи, Сус, Куль, Такабетсияқты қалалары болған. Жергілікті отырықшы халықтың басым көпшілігі түсті және асыл металдар (алтын, күміс, мыс) өндірумен шұғылданды. Іле аңғарында Кунгут, Талһир (Талғар) қалалары болды. Әсіресе, Тараз, Құлан (Құлан сайдың қасындағы мекенжай), Мирки (Меркі), Ашпара (Шалдавар а-на таяу осы аттас өзен бойындағы қираған мекенжайдың орны) қалалары көбірек белгілі болды. VIII-X ғасырда Жетісу қалалары құрылысы, үйлерінің орналасуы жағынан Орта Азия қалаларынан өзгеше болды. Олар бір жағынан көшпелілерден қорғанатын бекініс еді.Қағандықтың экономика өмірінде Соғды қалалары үлкен рөл атқарды, олардың халқы, негізінен, Самарқаннан, Бұхарадан, Орта Азияның басқа да қалаларынан келгендер еді. Ірі де бай соғды мекендерінің сауда-экономика қуаты аса зор және дипломатикалық мүмкіндігі күшті болды. Сауда-саттық қалалары Шығыс пен Батыстың арасындағы көне керуен жолдарының бойына орналасты. Сол жолдардың бірі Бұхара, Самарқан,Шаш (Ташкент), Тараз, Құлан, Суяб (қазіргі Тоқмақ маңы) арқылы өтіп, Ыстықкөл ойпатымен Қарқараны, Текесті басып, Шығыс Түркістанға қарай бойлаған. Отырықшы халық көшпелілермен тығыз байланыста болып, сауда жасап, тауар алмасып отырды. Көрші елдермен қарым-қатынас жасау қала мәдениетін өсірумен бірге сырттан басқа діннің де енуіне жағдай жасады. Халықтың басым көпшілігі ата-бабалар дінін ұстанған (тәңірлік, шаман). 940 жылы Шығыстан келген «мәжусилік түріктер» қағандықты құлатты. Қарлұқ Қағандығы кезеңінде Жетісу халықтарының арасында әлеуметтік-экономикалық, этнограф және саяси бірлесудің берік негізі қаланды. ## Мемлекеттің құрылуы Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Бұл оқиғалар ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: «Ит жылы үш-қарлұқ опасыздық жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының еліне келді»,—деп көрсетілген. Түргештердің әулеттік руларынын саяси билігінің әлсіреуін Шығыс Түркістандағы қытай өкілдері пайдалана қойды. Тань әскерлері Суябты басып алды, Шашқа (Ташкентке) дейін жетті, бірақ мұнда көк тіреген Қытайдың мүдделері батыстан өздерінің ықпал ерісін кеңейту мақсатымен ілгерілеп келе жатқан арабтардың мүдделерімен қиғаш келді. Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы тұтқынға алынған. Тұтқындар арасында қөлөнершілер кеп болған. Талас өзеніндегі шайқастың Жетісу және Мауараннахр халықтарының тағдырларында зор тарихи манызы болды. Қытай әскерлері Жетісу шегінен ғана емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды.766 жылы Түргештердің екі қағанының ордалары—Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. Бұл оқиғаларды бейнелей келіп, әл-Марвази бьшай деп жазады: қарлұктар «бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды» ## Территориясы Қарлұқ тайпаларынын негізгі мекені - Алтай тауынан Балқаш көліне дейін. VIII ғ. бастап қарлұқтар Жетісуға қоныс аударады. Қарлұқтардың арқасында 751 ж. арабтар Талас бойында түріктермен болған шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді женеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға бағынады, ал қалғаны шығысқа таман көшуге мәжбүр болды. VIII-X ғғ. Қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі көсіліп жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасты. ## Этникалық және тайпалық құрамы Қарлұқ тайпаларының құрылуы мен ертедегі қарлұқ этникалық топтары қалыптасуының алғашғы кезендері Ішкі Азия аумағында түрік және теле (оғыз) тайпаларының қоршауында өтті. Этникалық үрдістің одан кейінгі даму кезеңі үш тайпалы қарлұқ конфедерациясының құрылуымен байланысты болды, ол кейіннен сан және сапа жағынан Жетісу шегінде қарлұқ халқыньщ қалыптасу сатысына ұласты. Алайда орта ғасырлар дәуірінде бұл үрдіс аяқталған жоқ.Жазбаша деректемелерде қарлұктар туралы алғашқы хабарлар қытайдың Суй әулетінің (581—618) шежіресінде кездеседі және V ғасырдың орта шеніне жатады. Онда қарлұқтар өздерінің басты руының атымен Алтайдың (Ақтағ) баурайларын мекендеушілер ретінде бұлақ деп аталған. «Таншу» әулеттік (618—907) хроникасына сәйкес, қарлұктар (гэлолу, гэлу) түріктерден шыққан және олардың бір тармағы болған. Қарлұқтардың түріктермен генетикалық байланысы туралы деректер орта ғасырлардағы мұсылман тарихнамасында да жинақталған. «Олар (қарлұктар) — ежелгі түріктер», — дейді Ибн әл-Факих (X ғ.)47. Қарлұқтар ежелгі түріктердін руналық ес- керткіштерінде де «үш қарлұқ» деп айтылған. Ол моңғол Алтайы мен Балқаш көлі аралығындағы аумақты алып жатқан көшпелі тайпалардың күшті одағы болды. Қарлұктар туралы уақыты жағынан алғашкы хабар арабпарсы тілдес тарихи-географиялық әдебиетте — Табариде (737 ж.) кездеседі. Ол Тоқарстанда орналасқан қарлұқтар туралы айтады.Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бұлақтар, халаждар, түргештер, азкишилер, тухсилер, шарұктар, аргулар, барсхандар кірген. Бұлардан басқа оның құрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның орта және төменгі ағысына көшкеннен кейін Жетісу аумағында калған кейбір топтары, сондай-ақтүрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. Махмұд Қашғари көптеген соғдылар түріктердің әдет-ғұрыптарын қабылдаған деп хабарлайды. Кейінірек қарлұқтардың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың, отырықшы халықтарымен сіңісіп, ислам дінін қабылдаған бір бөлегі, сондай- ақ оғыздардың соларға сәйкес топтары да түрікмендер деп аталып кеттіАраб саяхатшысы Әбу Дулаф өзінің қарлұқтар жерімен 25 күн жүріп өтуіне тура келгенін хабарлайды; ал Ибн Хаукальдін деректері бойьшша, «қарлұқтар жерін батысынан шығысына қарай жүріп өту үшін тіпті 30 күн жол жүру керек болған». Қарлұқтар туралы деректер V ғасырға жатады. Ол "бұлақ" деген атпен белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде "үш қарлұқ" атын алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. VII ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (XII ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. ## Сыртқы саясаты Қарлұқ жабғуы Оңтүстік Қазақстан маңайында Мауараннахрдың солтүстігіндегі жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген арабтарға қарсы күресті басқарды. Арабтарға қарсы әр түрлі аттаныстарды қарлұқтар талай рет белсене қолдады.Қарлұктардың шығыста Ұйғыр қағанатымен бәсекелеспек болған әрекеттері кейін сәтсіздікпен аяқталды. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің әскерлерін талқандады. 812 жылы олар қарлұқтарды толық женді. Қарлұқтарды куа отырып, ұйғыр қағаны Ферғана мен Сырдарияға дейін жетті, олардың адамдары мен малын қолға түсіріп, Орталық Азияға қайтып кетті. Осы катаң жеңілістен кейін қарлұқ жабғуы Моғолиядағы орталығы Өтюкен болған ұйғыр кағанының жоғарғы билігін мойындауға мәжбүр болды. Ұйғырлардың билеп-төстеуіне Енисей қырғыздары табанды қарсылық көрсетті. Қырғыздардың иеліктері шығыста Байкал маңында тұрған гулиган халқы аймағына дейін тарады; батыста олардың мекендерінің шекарасы Алтай тауларына дейін, оңтүстік-шығыста — Саян жотасына дейін барды. Қырғыздардың көршілері батыс жақта қимақтар, солтүстік жақта — бома халқы, оңтүстік-шығыста ұйғырлар болды. Қырғыздар Минуса ойпатында мейлінше жинақы мекендеді. Қырғыздар 80 мың жауынгер жасақтай алатын, халқы көп бірлестік болған еді. Жиырма жылға созылған табанды күрестің нәтижесінде қырғыздар 840 жылы ұйғырларды талқандап женді. Ішкі Азия даласындағы бұл маңызды оқиға мұсылман тарихнамасында көрініс тапқан. Мәселен, Гардизи бұл жөнінде мынадай хабар келтіреді: «Түркістандықтар (кырғыздар) хақан халқына шабуыл жасады; олар бұл халықтың беделді-беделді он екі бастығын өлтірді, семсермен турап, хақандықтардың бәрін қырып-жойды. Хақандықтардың бүкіл патшалығы Чун-пан мен халлухтардың (қарлұқтардың) қолдарында қалды». Ұйғырлардың біразы Жоңғария — Тарбағатайдың солтүстік-батыс шетіндегі қарлұқтарға қашты. Ал ұйғырлардың негізгі көпшілігі Шығыс Түркістанға және Ганьсудің батыс жағына қоныстанды, онда орталығы Тұрфан алқа- бында (847—1369 жылдар) және Ганьсуда (847—1036 жылдар) болған тәуелсіз мемлекет құрды. Мұны ашина руынан тарағанбыз дейтін, бұл кезде күшейіп алған қарлұқ жабғуы пайдаланды. Қарлұқтардың көсемі Білге Күл Қадыр-хан — Испиджаб билеушісі (Гардизи мәліметгері бойынша Илмалмасын — жабғу) өзінің бұрынғы атағы — жабғуды тастап, қаған атағын алып, билікті өзінің алуға хақылы екенін ашықтан-ашық жариялады. Алайда қарлұқтардың билігі берік болмады, өйткені ол Орталык, Азияның түрік тайпаларына таралған жоқ. ## Kөшпелі және отырықшы мәдениет Ұлы Жібек жолы Қазақстан жерінде. Б.з.д. I-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына, содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген аргиппейлер еліне кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы жолмен жібек, терілер, иран кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын. Б.з.д. II ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. II-V ғғ. Егер Шығыстан жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айрылып, Такла-Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететін; ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы арқылы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд, Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін; бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан әрі Самарқанд, Бұқара, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын.XI-XII ғғ. Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа қарай өтетін жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана арқылы жүретін жол VII ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды; үшіншіден аса бай түрік қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен келген тауарларды көптеп тұтынды. VII-XIV ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін. Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы XIV ғ. дейін, қашан ішкі қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін жұмыс істеді. ## Қарлұқтардың ыдырауы 940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс Tүркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чигил және ягма тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісудағы билік қараханидтерге көшеді. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты. Қарлұқ қағанаты құлағаннан кейін, қарлұқтардың бір бөлігі солтүстіктегі Іле бойына қоныстанып, жаңа мемлекет Қарлұқ хандығын құрды ## Дереккөздер
Альпілік таулар — Альпі типтес таулар, яғни Альпі немесе Альпіге ұқсас басқа биік таулар рельефі. Бұл үнемі қар мен мұздықтар басып жататын биік шыңды таулар, олар өзінің географиялық құрылысы жағынан тастақ болып келеді және Альпі қатпарлығы дәуірінде пайда болған таулардың қатарына жатады. Мысалы, Альпі, Апеннин, Қарпат, Қырым, Кавказ, Көпетдаг, Памир, Гималай т. б. таулар. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Сұлтанмахмұт Торайғыров (28 қазан 1893, қазіргі Қызылту ауданы, Көкшетау облысы – 21 мамыр 1920, Баянауыл ауданы, Павлодар облысы) – ақын, ағартушы. ## Өмірбаяны Арғын тайпасының Сүйіндік руының Айдабол бөлімінен шыққан. Торайғыровтың 2 жасында шешесі қайтыс болып, 6 жасына дейін әжесінің тәрбиесінде болған. Кейін әкесі екі ұлымен Баянауылға көшіп, Торайғыр кентіне таяу жерге қоныстанған. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше хат танып, 13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан дәріс алды. Өлеңге үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан Мұқан молда тәлімінің Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына игі әсері болғанымен, баянауылдық Әбдірахман молданың (1908) қаталдығы, өлең шығарғаны үшін жас қаламгерді жазалауы оның дін мен молдалар жайлы теріс көзқарасының қалыптасуына негіз болған. 1911 ж. жаңаша оқыған Нұралы ұстазының көмегімен қазақ, татар тілдеріндегі әдеби кітаптармен, газет-журналдармен танысады. 1912 ж. Троицкідегі Ахун Рахманқұли медресесіне түседі, бірақ мұнда бір жылдай оқыған ол өкпе ауруының зардабынан оқудан шығып қалады. Торайғыров енді медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді, қала маңындағы елде жаз бойы бала оқытады. Осы кезден ақындыққа ден қойып, 1912 – 13 жылдар аралығында “Оқып жүрген жастарға”, “Тәліптерге”(“Шәкірттерге”) Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы.,“Ендігі беталыс” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Оқудағы мақсат не?” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы.,“Анау-мынау” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Мағынасыз мешіт” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Жарлау”, “Досыма хат” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Шығамын тірі болсам адам болып” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Түсімде” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Жазғы қайғы” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Қымыз” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Кешегі түс пен бүгінгі іс” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., т.б. өлеңдерін, “Зарландым” атты ұзақ очеркін жазды. Осы тұста “Қамар сұлу” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы. романын жазуды бастады. 1913 жылдың күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров “Айқап” журналына жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, “Өлең һәм айтушылар”, “Ауырмай есімнен жаңылғаным”, “Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан”, “Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?”, т.б. әңгіме, мақалаларын осы журналда жариялайды. Журналда аз ғана уақыт қызмет етті. 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту жұмысын жүргізетін “Шоң серіктігі” деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көңіл-күй әсерімен “Ләнет бұлты шатырлап” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Алтыаяқ” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы. сияқты өлеңдер жазған. “Ендігі беталыс” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Тұрмысқа” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Бір адамға” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Туған еліме” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Сымбатты сұлуға” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Қыз сүю” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Гүләйім” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Өмірімнің уәдесі” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Жан қалқам” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Гүл” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., т.б. өлеңдерін, “Кім жазықты?” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы. атты өлеңмен жазылған романын дүниеге әкелді (1915). Шығыс Қазақстанда жалданып бала оқытқан. 1916 жылдың күзіне дейін әуелі Катонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс тілін үйренеді. 1916 – 17 жылдардың қысында Томскіде орысша оқиды. Өмірден көп қағажу көріп қажыған ақын арманына жетіп көңілі көтеріледі. “Шәкірт ойы” өлеңінде “Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болуды”, “Мұздаған елдің жүрегін жылытуды” армандайды. Осы тұста әлем әдебиетінің классикалық үлгілерімен, саяси кітаптармен танысты. 1917 жылғы ақпан айындағы төңкерістен кейін Семейде жаңа құрылған Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып, “Алаш ұранын” жариялады. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да, жұмысты да тастап, 1918 жылы сәуірде еліне біржола оралады. Онда Колчак үстемдігінен кейін қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларының дау-шарларын әділ шешуге қатынасты. Осы тұста саяси-философиялық әдебиетті (Г.В. Плеханов, Н.Г. Чернышевский, т.б.) көп оқып, “Шал мен қызға” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “А, дүние” Мұрағатталған 24 ақпанның 2015 жылы., “Жас жүрек”, “Сарыарқаның жаңбыры”, “Адасқан өмір”, “Кедей”, “Айтыс”, т.б. өлеңдерін жазды. ## Шығармашылығының ерекшелігі Оның шәкірттік кезеңдегі өлеңдері (1907 – 11) көркемдік тұрғыдан кемшін түсіп жатқанымен, жас ақынның қоғамдық құбылыстар мәнін түсінуге деген ұмтылысы мен өлең тілімен сурет салуға бағытталған талабын танытады. Ол қоғамдағы әділетсіздік пен әйелдердің ауыр тағдыры, діни оқудың схоластикалық сипаты жайлы жазды. Байлық пен кедейліктің теке-тіресін бай мен кедей ұлының өмірі арқылы көрсетуге тырысқанымен, бұл талпынысы биік ақындық талант пен саяси көзқарасты таныта алмады. Торайғыров 1912 жылдан бастау алатын шығармашылығының жаңа кезеңінде Абай, Ыбырай негізін қалаған ағартушылыққа бет бұрды, жастарды оқу-білімге шақырды. “Туған айдай болып туып, күнді алуға бел буады”, тұрмысты жеңуде жігерленіп, ақиқатты табу жолында талмай ізденуді мұрат тұтады. Алғашқы үгіт мәндес өлеңдерінен кейін ақын лириканың өрісін кеңейтіп, лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-әрекетін суреттеуге ұмтылады. Оның жырларынан тағдырға мойынсұнбай, қасарыса алға ұмтылатын, ауыртпалыққа қарсы тұрар өжет мінез көрінеді. Осы кезден бастап ақын шығармаларында ескіні сынау бой көтерді. Ол қазақ арасында көп кезігетін келеңсіз мінездер мен кертартпа әдет-ғұрып салтына қарсы күреседі. Табиғат, махаббат тақырыбына жазған өлеңдерінде ақын адам сезімін қоғамдық көзқараспен, әлеумет өмірімен байланыста қарайды. Ескіге қарсы көзқарас оны қоғамдағы әділетсіздікпен қақтығысқа алып келеді (“Осы да әділдік пе?”, “Бір адамға”, т.б.). Ол өмір шындығын көркем бейнелей келе, қазақ өлеңінің мазмұнын кеңейтті, сырға толы лирикалық жырлар туындатты. Көптеген әңгіме, очерктер, әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман (“Қамар сұлу”, “Кім жазықты?”), төрт поэмасын “Таныстыру” (1917 – 18), “Адасқан өмір” (1918), “Кедей” (1919), “Айтыс” жариялады. Торайғыров “Қамар сұлуда” әйел теңсіздігі мәселесін көтере отырып, дәуір шындығын әлеум. тұрғыда талдаса, “Кім жазықты?” романында ауыл өмірінің шындығын жан-жақты суреттей келе, қазақ халқының шаруашылық тұрғыдан дамымағанын, талапсыздық пен шаруаға қырсыздықты, жалқаулықты, алауыздықты сынайды. ## Поэма жанрына қосқан үлесі Торайғыров поэма жанрын жаңа арнада дамытты . Ол сюжетсіз поэмаларында өмірдегі сан түрлі мәселелерді кеңінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы поэмасы “Таныстыруда” Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын көздеді. Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, М.Дулатовтарды таныстырып, олардың “бірі – күн, бірі – шолпан, бірі – ай” екендігін жазады, алаштықтардың қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы еңбектерін саралайды. Алаш өкілдерімен қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді. “Адасқан өмір”, “Кедей” поэмаларының негізгі сарыны қоғамдағы әділетсіздік себептерін ашу, теңдікті іздеу болып табылады. Ақын бұл жайларды қазақ ауылы шеңберінен шығып, капиталистік қоғамға тән мәселелер ретінде қозғайды. “Адасқан өмір” – Торайғыров шығармашылығының зор табысы. Мұнда ақын аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән асқақ үнмен ашына, ақтара жырлайды. Поэманың лирикалық кейіпкері түрлі кәсіппен шұғылданса да, ешбірінен қанағат, теңдік таппай, әділетті қоғамды аңсайды. Шығармада ақын түсінігіндегі болашақ жаңа қоғамның бейнесі жасалады. Шығарманың негізгі идеясы адам өмірді өз тілегіне бағындыра алады және соған ұмтылуға тиіс деген оптимистік қорытындыға саяды. “Кедей” поэмасының бас кейіпкері де өз ортасынан әділдік таппайды, қоғам мен адам арасындағы қайшылықты бітіспес күреске ұластырады. “Айтыс” поэмасы толық аяқталмаған, онда Торайғыров қала ақыны мен дала ақынын айтыстырып, екі ортаның қайшылықты жақтары мен адамға пайдалы тұстарын қатар алып суреттейді. Торайғыров шығармалары – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері “шындықтың ауылын іздеумен” байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның тенденциясы да сыншыл. ## Шығармалары: * Толық шығармалар жинағы Қ-о. 1933; * Таңдамалы шығармалар А., 1957; * Избранное А-А, 1958; * Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1987; * Шығыс 1-2 Торайғыров А., 1993. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармалары Мұрағатталған 9 маусымның 2011 жылы. * Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналған презентация * Сұлтанмахмұт Торайғыров сайты (1893-1920) Мұрағатталған 4 сәуірдің 2012 жылы.
Тау жүрнағы — денудация мен эрозия әсеріне ұшырамаған, жеке дара қыраттар, бір кездегі биік таулы елдің аумақтары. Тау жұрнағының сақталып қалу себебі тау жыныстарының өте беріктігінен, эрозия базисінің қашықтығынан болуы мүмкін. Бастапқы жер бетінің сақталып қалған аумақтары, тау жұрнақтары куәлік таулар деп те аталады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Сағым — 1)атмосфера қабаттарының әр түрлі тығыздығының болуы салдарынан жарық сәулесінің кейбір ауа қабатынан шағылуы, оған байланысты болатын сәуленің сынуы.Жер бетінен ауаның қызған қабаты кетерілгенде бұл жиі байқалады. Жер бетіндегі бір заттан шыққан жарық сәулесі түгелімен шағылысқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан нәрсенің кескіні ауада ілініп тұрған секілді болып керінеді. Сағымның арқасында жайшылықта көкжиектің тасасында жатып көрінбейтін заттардың көрінуі мүмкін.2)мираж( франц. mirage-шағылысу,сағым)- көкжиекте нысанның( ғимараттың, талдың, т.б) бір немесе бірнеше жалған бейнесі байқалатын оптикалық құбылыс. ## Жалпы мінездеме Сағым заттың астыңғы жағында(төменгі сағым),үстіңгі сағым (жоғарғы сағым) немесе бүйір жағында( бүйірлік сағым) орналасуы мүмкін.Ауа температурасының,тығыздығының әркелкі болуына байланысты жарықтың атмосферадағы сыну көрсеткіші біртіндеп өзгереді. Осы өзгеріске сай атмосфера арқылы өткен жарық сәулесі де біртіндеп қисаяды.Сағым нәтижесінде пойда болған көкжиектегі жорамал кескіндер кейде шөл даладағы адамға су сияқты елестер береді. Заттың түрі едәуір бұзылып көрінетін күрделі құбылыс Морган тоғыны (Фата-Моргана)деп аталады. ## Тағы қараңыз * Сағым - қазақтарда ерлер есіміне беріле береді. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. ## Дереккөздер * Сағым – тылсым дүние ме? * Сағымдары бар фото эффектілер тегін, сағым фото эффектісі
Сиырағаш (лат. Brosimum utile) Оңтүстік Америкада өседі. Олардың қабығын тіліп жіберсе сүтке ұқсас, бірақ химиялық құрамы өзгешелеу, аппақ сұйық бөлінеді. Қайнатқан кезде көп өзгеріске ұшырамайды. Майға шыжғырылған еттің иісі шығады. Сүт белогі – казеиннің орнына қан белогіне ұқсас, ал сары су орнына қантты сұйық зат бар. Сиырағаш жер таңдамайды. Биіктігі 25 метрге жетеді, тамыры тереңге кетеді.
Астық ағашы (лат. Artocarpus altilis) Үндістан мен Малая аралында өседі. Оның асқабақ тәрізді жемістері болады. Кейбірінің салмағы 25 келіге дейін жетеді. Ағаштың жемісінің крахмалы көп, дәмі бидайдың наны сияқты. Жергілікті тұрғындар осы нан ағашының жемісін бөлшектеп турап, қуырып ас етеді. Сондай-ақ әлгі жемістерді салқын шұңқырға салып, құрамындағы крахмалды ашыту арқылы қамырға ұқсас қоспа алып, одан дәмді тоқаш пісіреді. Ал, нан ағаш гүлдеп біткен кезде, оның тұқымын жинап шикідей де, қуырып та жейді. 21 жастағы бір нан ағашының жемісі 3-4 адамды бір жыл асырап шыға алады. ## Дереккөздер
Пайдалы қазбалар — техниканың қазіргі жағдайында халық шаруашылығына табиғи күйінде немесе байытқаннан кейін пайдаланғанда жеткілікті экономикалық нәтиже бере алатын жер қойнауында кездесетін табиғи минералдық заттар. Өзінің физикалық қасиеті бойынша пайдалы қазбалар қатты, сұйық және газ тәріздес болып үшке бөлінеді. Пайдаланылуына байланысты олар мынадай топтарға белінеді: жанғыш — көмір, мұнай, жанғыш газдар мен тақтатастар; құрылыстық — гранит, мрамор, утас, құм тағы басқалар; химиялық шикізат — күкірт, калий тұзы, апатит, графит тағы басқалар; отқа төзгіш шикізат — қара, түсті және сирек металл кендері тағы басқалар; Орналасу жағдайы бойынша бұл қабаттың, желілік тағы басқалар болып бөлінеді.Жердің минералды ресурстарын, яғни шикізат пен энергия қорларын пайдалану, адамзат өркениетінің барлық сатыларында дамуының негізі. ## Табиғи ресурстар Табиғи ресурстар қалпына келетін және қалпына келмейтін деп екіге бөлінеді: * Бірінші – қалпына келетін ресурстарға Күннен алынатын жылу және жарық энергиясы, жаңбыр суы, жел энергиясы, өсімдік және жануардан алынатын өнімдер жатады. * Екінші – көмір, мұнай, металдар мен құрылыс материалдарының миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан шөгінділері қазіргі тұтынушылар үшін қалпына келмейтін ресурстарға жатады. Олардың көпшілігі, мысалы, көмір мен мұнай да Күн энергиясының әсерінен түзілген. Сондықтан қалпына келмейтін ресурстарды қалпына келетін ресурстарға қарағанда тиімді пайдалану қажет. Жіберілген қателердің салдары орасан көп зиян келтіруі мүмкін. Көптеген қосылыстар мен материалдардың өндірісі үшін негізгі шикізаттардан басқа, соңғы өнімнің құрамына кірмейтін, бірақ өндірістік процеске белсенді қатысатын қосымша заттар: отын, су, атмосфералық ауа, өршіткілер, еріткіштер, балқымалар, тұрақтандырғыштар, тежегіштер және т.б. қажет. Оларды қолданғаннан кейін де іске жаратуға болады. ## Пайдалы қазбалар – химиялық өнеркәсіп шикізаты Химиктер үшін кендер және бос жыныс ұғымдарының маңызы ерекше. Кен орындарындағы пайдалы қазбалардың құрамында бағалы минералдар мен бос жыныстар болады. Бірақ кейде бір минералдың өзі (минералдық қосылыс) пайдалы компонент немесе бос жыныс болуы мүмкін. Мысалы, флюорит, оптикалық өнеркәсіптің шикізаты үшін пайдалы, ал түсті металдар кендерінде – бос жыныс минералы болып табылады. Кен және бос жыныста бөгде заттар мен серіктес элементтер болады. Оларды пайдалы және зиянды деп екіге бөледі. Пайдалы бөгде заттар бағалы компоненттермен бірге концентраттарға өтіп, олардың құнын көтереді. Қайта өндіру процесінде қолданылмаған, сол қалпында сұранысқа түспейтін шикізатты қалдықтар деп атайды. Олар көбінесе, екіншілік ресурстарды түзеді. Өңдеуге және өндірісте қолдануға қажетті жағдайға жарамды жинақталған екіншілік ресурстарды – техногендік кен орындары деп атайды. Шикізатты максималды қолдануға және қалдықтарын өндірістің қосымша өнімдері мақсатында іске жаратуға бағытталған шикізаты өңдеу технологиясын қалдықсыз технология деп атайды. Шикізатты және оның компонеттерін өңдеу кезіндегі шығын технологиялық тәртіп пен өндіріс мәдениеті көрсеткіштерінің бірі болып табылады. ## Пайдалы қазбалардың физикалық құрылымы бойынша типтері Халық шаруашылығында қолданылатын табиғи минералды заттар пайдалы қазбалар деп аталады, ал олардың жер қыртысында немесе жер бетінде жинақталуы – кен орындары деп аталады. Пайдалы қазбалар физикалық құрылымына қарай бірнеше типке бөлінеді: * Қатты (әр түрлі рудалар, көмір, мәрмәр, гранит, тұз); * Сұйық (мұнай,минералдысулар); * Газ күйідегі (жанғыш табиғи газдар, гелий, метан). Оларды қолдану саласы бойынша 5 топқа бөледі: * I топ – отын-энергетикалық минералды заттар (көмір, мұнай, табиғи газ, шымтезек, тақтатас, уран); * II топ – металдар кендері: қара (темір) , түсті (мыс, алюминий, мырыш, қалайы, сирек және асыл ванадий, германий және т.б.); * III топ – химиялық шикізат: күкірт, калий тұздары, апатиттер, фосфориттер және т.б; * IV топ – құрылыс материалдары, жасанды және бағалы тастар (гранит, мәрмәр, яшма, агат, алмаз және т.б.); * V топ – гидроминералды пайдалы қазбалар (жерасты тұщы сулары және минералды сулар). ## Кен орнының маңызы Кен орнының өнеркәсіптік құны минералдың өңделу күрделілігіне және бөгде заттардың сипатына тәуелді. Геологиялық және географиялық жағдайларға байланысты анықталатын кен орындарының қолайлы орналасуының үлкен мағызы бар. Кен орнының маңызды сипаттамаларының бірі «шөгу тереңдігі» болып табылады. Беттік және онша терең емес кен орындары салыстырмалы түрде арзан ашық карьерлі жолмен өңделеді. Тереңде орналасқан кен орындарын игеру үшін қымбат шахта қондырғылары қажет. Кен орнының экономикалық құндылығы климат жағдайына, жол торабының болуына және тұтынушыдан қашықтығына байланысты.Өнеркәсіптік өнімдердің өндірісіне қолданылатын табиғи материалдар «шикізат» деп аталады. Әр түрлі кен орындарындағы шикізаттардың табиғи сапасы бірдей емес, сондықтан бөлінетін пайдалы компоненттердің бағасы да әр түрлі. Көптеген өндірістерде шикізат ретінде басқа өндірістердің қалдықарын немесе өнімдерін қолданады. ## Пайдалы қазбалардың түрлері Жасалыну эволюциясына байланысты барлық пайдалы қазба магмалық, жауындық және метаморфтық болып бөлінеді. Олардың Жер бетінде орналасуында да белгілі бір заңдылық бар. Бір мекенде жинақы күйде табылатын пайдалы қазбалар магмалық болып есептелінеді. Бұл руданың магмадан және одан бөлінетін ыстық су қоспасынан қалыптасатынын білдіреді. Магма Жер қыртысына дейін көтеріліп, қатты күйге өзгеріп отырады. Магманың қозғалысқа енуі, яғни жер бетіне көтерілуі тектоникалық қозғалыстың әсерінен болады. Нақтырақ айтар болсақ, Жер қыртысының әр қабатынан біркелкі көтеріле, Жер бетіне жақындайды. ## Пайдалы қазбаларды өндіру жолдары Пайдалы қазбаларды өндіріп алудың бірнеше жолы бар. Бірінші, ашық түрде руда табылған мекенді алқапқа айналдырып, қазып алу. Бұл экономикалық тұрғыдан өте үнемді тәсіл болып келеді. Себебі бұл жолмен қазуға салыстырмалы тұрғыдан көп техникалық жабдықтар қажет болмайды. Көмір қазып алудағы шахта тәсілі біршама көп қаржыны талап етеді. Сондықтан көмірдің бағасы қымбаттау болып келеді. Ал мұнайды алу тәсілі де өте тиімді ойластырылған. Оны мамандар труба арқылы сорып Жер бетіне шығарады. Одан бөлек, сораппен (насос) шығару жолы да кең қолданысқа енген.Айта кетсек, пайдалы қазбаларды өндіруде қолданылатын ерекше әдіс-тәсілдер де бар. Олардың бірі геотехнологиялық әдіс деп аталады. Аталған әдіс көбіне руданы өндіруде қолданылады. Пайдалы қазбаларға деген сұраныс күн өткен сайын артып келеді. Сонымен қатар, минералды шикізаттар да күнделікті өнеркәсіпте тиімді пайдаланылып жатыр. Дегенмен, пайдалы қазбалар қайта қалпына келмейтін шикізат болғандықтан, олардың тек қажет кезінде ғана өндіріп алған дұрыс болады. Ол үшін: * Қазып алу кезінде қазбалардың шығынын азайту; * Барлық компонентті қамтитын рудаларды ғана қазуға рұқсат ету; * Пайдалы қазбалардың жан-жақты қолданысқа енуіне жол беру; * Бір жерден қазып ала бермей, өзге кен орындарын табуға тырысу. Осы жолдармен, пайдалы қазбалардың өндірілу көлемін алдағы уақытта артуына емес, тиімді қолдануына мән беру керек. Себебі шамадан тыс пайдалы қазбалардың өндірілуі Жердің тартылу күшіне де өз әсерін бермей қоймайды. Айта кетсек, Жер бетіндегі үлкен болған кен орындар негізінен солтүстік жартышарда орын тепкен. Демек, көп өтпей екі полюстің тепе-теңдігін сақтап тұрған Жердің салмағы өзгеруі мүмкін. Ал Жердің салмағы өзгетерін болса, гравитацияның ауытқып кетуі де ықтимал. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. * Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. * http://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/22934/
Шөлейт – аридтік климат жағдайында қалыптасатын ландшафт түрі. Далаға және шөлге тән өсімдік түрлері аралас кездеседі. Солтүстік және Оңтүстік жарты шардың қоңыржай, субтропиктік және тропиктік белдеулерінде таралған. Шығыс жарты шардың қоңыржай белдеуінің Шөлейті – Каспий ойпатының батысынан Ордостың (Қытай) қиыр шығысына дейінгі 10 мың км-ге созылған; субтропиктік және тропиктік белдеулердегі Шөлейт – Сахарада, Оңтүстік және Оңтүстік-батыс Африкада, Арабия түбегінде, Кіші Азия мен Иран таулы қыратында, Үнді алабында, Австралияның ішкі бөлігінде кездеседі. Батыс жарты шардың қоңыржай белдеуінің Шөлейті – Сеңгір таулардан шығысқа қарай 1300 км-ден астам алқапты қамтиды; субтропиктік және тропиктік белдеулердегі Шөлейт – Колорадо үстіртінде, Үлкен алапта, Мексика таулы қыратында, Анд тау¬ларынан шығысқа қарай жатқан бөлігінде қалыптасқан. Шөлейтте климат өте қуаң, булану жауын-шашын мөлшерінен әлдеқайда артық болады. Жер беті суы мардымсыз. Ағын суы шағын өзен мен жылғалардан тұрады. Ащы сулы шағын көлдер көп. 2 м тереңдікте грунт суы кездеседі. Шөлейт бедері адырлы, құм бұйратты келеді. Қоңыржай белдеудегі Шөлейтте борпылдақ жыныстар шоғыры, субтропиктік, тропиктік шө¬лейттерде карбонатты берік жабындылы, қатты бедер пішіндері басым. Топырағы бозғылт қызыл қоңыр. Өсімдік жамылғысы ылғал тапшылығына төзімді шөп және бұта түрлерінен тұрады. Қоңыржай белдеу Шөлейтнде боз, бетеге, еркекшөп, жусан, қараған, Австралияның субтропиктік Шөлейтнде спинифекс, эвкалипт, т.б. өседі. Жануарлар дүниесінде пржевальский жылқысы, құ-лан, бөкен, кемірушілер мен бауырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері, т.б. кездеседі. Мал ш-нда Шөлейттің жайылымдылық маңызы зор; қала Шөлейт белдемі. ## Дереккөздер * «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
‎Альпілік белдеу – субальпілік белдеуден жоғары, нивальдік белдеуден төмен орналасқан, биік таудағы табиғи белдеу. Белдеудің қандай биіктікте орналасуы географиялық ендікке, таулардың ылғалды жағдайына және беткей экспозициясына байланысты. Альпілік белдеу Альпі тау жүйесі мен Кавказ тауының батысында 2200 м-ден 3000 м, Гималайдың оңтүстік беткейлерінде 3600 – 5000 м, Іле Алатауы мен Жетісу Алатауында 2800 – 3500 м, Алтайда 2500 – 3000 м биіктікте орналасқан. Альпілік белдеуде таулық мұздықтар кең таралған. Климаты суық, қысы ұзақ, 8 – 10 айға созылады. Қары қалың, желі қатты, өсімдіктің өсіп-өну мерзімі қысқа. Қаңтар айының орташа температурасы 15°С, шілдеде 14°С-дан аспайды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 1000 мм-ге жетеді. Белдеуде қар көшкіні жиі болып тұрады. Альпілік белдеулерде альпілік шалғын мен аласа келген бөртпе бұталар өседі. Арқар, тауешкі, тур, қодас мекендейді. Қазақстанның биік тауларындағы Альпілік белдеулер жазда мал жайылымы ретінде пайдаланылады. Альпі белдеуі - ландшафтысы, негізінен, ылғалды болып келетін қоңыржай және субтропиктік ендіктердегі тауларға төн табиғи биікгік белдеуі. Субальпі белдеуінен жоғары орналасады, едеуір биік тауларда нивальді белдеумен ауысады. Альпы белдеуінің биіктік орны географиялық ендікпен, беткейлердің экспозициясымен, климаттың континенттік дәрежесімен анықталады. ## Дереккөздер
Шоңғалдар — өзеннің арна жасаған жеріндегі тау жыныстарының біркелкі шайылмауының салдарынан, немесе жуырдағы тектоникалық жылжулардың әсерінен пайда болған езен арнасының түбінде кездесетін тасты бұдырлар. Олар көбінесе таулық, жазық таулық езендерде кездеседі. Шоңғал ауданында шоғырланған өзен тасқынының қуатынан су электростанциясын салу арқылы электр қуатын өндіруге болады. Шоңғалдан төмен салынған тас бөгет арна суының деңгейін жоғары көтеріп, өзеннің жолқатынастық жағдайын жақсартады (мыс.: Днепр шоңғалынан төмен салынған Днепрогэс). ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Күлгін топырақтар — жылдық ауа температурасы төмен, жауын-шашыны мол және булануы аз қоңыржай суық белдеулік топырақ. Ол магний мен кальций сияқты көмір қышқылды тұздары аз мұздың тұнбалардан, құмдардан, балшыктан, ұлпа балшықтан және тағы басқа аналық жыныстардан тұрады. Күлгін топырақ қара шіріндіге бай, үстіңгі қабаты едәуір, кейде күшті сілтіленген болады да, ал күлгін қабаты кремнийге бай келеді; одан теменгі қабаттарда темір қышқылы мен алюминий жиналады. Кулгін топырақ орман зонасында таралған. Кұнарлылығы аз, бірақ тыңайтқыштармен өңдегенде және дұрыс агротехникалық жұмыстарды жүргізгенде, оның құнарлылығы көп артады.Күлгін топырақ, қылқанды және қылқан жапырақты ормандар астында, қоңыржай салқын климат жағдайында, шайылмалы жер асты ағысы қамтамасыз етілген аймақтарда кездесетін топырақ түрі. К. т. Солт. және Орт. Еуропаның, Америка мен Канаданың, Ресейдің салқын орманды аймақтарында кеңінен таралған. Қазақстан аумағында К. т. жоқтың қасы. Тек Алтайдың таулы қылқан жапырақты ормандарында біршама күлгін типтес топырақтар кездеседі. Топырақтың күлгінденуінің негізгі себептері – топырақ ортасы қышқылдығының әсерінен топырақтың беткі қабаттарындағы сазды бөлшектердің, негіздердің және жартылай оксидтердің кеміп, керісінше кварц пен кремнийдің артуы К. т. нашар күлгін, орташа күлгін, аса күлгін және қалың күлгін болып бөлінеді. К. т. қимасында мынадай қабаттарға (горизонттарға) ажыратылады: А0 (жапырақ пен орман қалдықтары қабаты) қалыңд. 1 – 10 см-дей; А1 (элювийлі-қара шірінді қабат) –1 – 20 см-дей, сұр түсті, құрылымы ұнтақ тәрізді, бітімі бос болып келеді (құрамындағы қара шіріндісі 1 – 4%, кейде 6%); А2 (күлгінді қабат) – 2 – 20 см-дей, түсі ақшыл сұр, бітімі бос (борпылдақ); В [балшықтанған (иллювийлі) қабат] – 10 – 50 см, тығыз және жоғ. қабаттарға қарағанда мех. құрамы ауырлау, қошқыл түсті; С (аналық тау жынысы қабаттары). Негізінен күлгіндену процесі қылқан жапырақты ағаш қалдықтарында, жергілікті гидротермальдық жағдайда, саңырауқұлақтардың қатысуымен түзілетін фульвоқышқылдарға байланысты. Себебі, олар суда жақсы еритіндіктен, топырақ бойымен төмен жылжып, топырақтың минералды бөлігін ерітіп, толық ыдыратады. Нәтижесінде топырақтың А0 жоғ. қабаттарындағы органик. және минералды қосылыстар ерітінді күйінде топырақтың төм. қабатына шайылады. Топырақтың А2 қабаты фульвоқышқылына ерімейтін кварц пен аморфты кремнеземге байып, қабаттың түсі ақшыл, күлгін тартады ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Қарамұрат мұнайтаушайырланған жыныстар кеніші — Атырау облысының Жылыой ауданында, Иманқара тауынан солтүстік-шығысқа қарай 20 шақырым қашықтықта орналасқан кеніш. 1927-1981 жылдары зерттеу жұмыстары жүргізілген, бірақ құрылымы әлі толық анықталып біткен жоқ. Кеніштегі таушайырланған жыныстардың жалпы көлемі 1,2 миллион тоннаны құрайды. ## Дереккөздер * Мұнай және газ терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы-геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Қуандықов. — А.: APHgroup, 2000. — 328 бет.
Мартыши газмұнай кеніші — Атырау облысының Исатай ауданында, Атырау қаласынан батыста 76 шақырым қашықтықта орналасқан. Газмұнай кеніші тұзкүмбез құрылымында жинақталған. Мартыши газмұнай кеніші 1962 жылы ашылып, 1968 жылы «Жайықмұнай» мұнай-газ өндіру басқармасына пайдалануға берілді. ## Дереккөздер * Мұнай және газ терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы-геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Қуандықов. — А.: APHgroup, 2000. — 328 бет.
Кенбай газ-мұнай кен орны — Атырау облысының Қызылқоға ауданында, Доссор теміржол бекетінен шығысқа қарай 90 шақырым қашықтықта орналасқан. Кен орнының құрылымы 1981 жылы сейсмикалық барлау және құрылымдық бұрғылау нәтижесінде анықталған. ## Жатыс сипаты, құрамы Кенбай газ-мұнай кен орны Солтүстік Қотыртас және Шығыс Молдабек деген екі кеніштен тұрады. Мұнайға қаныққан қабаттардың қалыңдығы 1,2-16,6 м, газды қабат 1,2-11,0 м. Мұнайдың тығыздығы 0,807 – 0,973 г/см3. ## Дереккөздер
Қарашүңгіл мұнай кен орны — Атырау облысы Жылыой ауданы Аққұдық ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 км жерде орналасқан. ## Тарихы Қазақ жерінде алғашқы мұнай өндірген (1899 жылы, қараша айы) кен орны. Қазақстанда мұнай өндірудің тарихы Қарашүңгіл мұнай кен орнынан бастау алады. Ембі-Каспий серіктестігі (Леман, Доппельмаер және Грум-Гржимайло) Қарашүңгіл кенінде 38-275 м-ге дейінгі тереңдікте 21 ұңғы бұрғылады. 1899 жылы қараша айында №7 ұңғыда 40 м тереңдіктен мұнайдың тәуліктік шығымы 22-25 т тұңғыш мұнай бұрқағы алынды. Пайдалану мерізімінде ұңғыдан 5 мың т мұнай алынып, Ембі аймағында мұнайдың өнеркәсіптік қоры бар екендігі дәлелденді. ## Геологиялық құрылымы Мұнай кэпрок - "тас қалпақ" шөгінділеріне тура келеді. Жыныстарға карстық сілтісіздену белгілері бар гипс, губка тәрізді кеуекті гипспен қатар ұсақ және ірі кристалды қатты гипс қабаттары және мергельді жыныстар - мәрмәр тәрізді тастар бар. Мұндағы гипс деп сипатталып отырғаны төменгі пермь кунгур ярусының галогендік қабатына тән ангидрит болуы әбден мүмкін, бұған мәрмәр тәрізді әктастар қабатының ұшрасуы дәлел бола алады. №7 ұңғыға таяу жерден 169 м тереңдікке дейін бұрғылаған Леманның ұңғысынан құрамында екі тұз қабаты бар (38 және 16 м) гипс (ангидрит) қабаты байқалған. Осылай ангидриттің қалыңдығы шамалы тұз қабатымен алмасып отыруы кунгурдың галогендік қабатының төменгі бөлігіне тән; мұнда тұз асты қабатта, көбінесе филиппов қабатына жатқызылатын төменгі ангидрит будасы орналасқан; Оңтүстік Ембінің өнеркәсіптік мұнайы осы филиппов қабатымен байланысты. Кэпрокта жоғарғы пермь мен төменгі триастың қызыл түсті саздары мен аргиллиттерінің белгілері жоқ. Қарашүңгілдің тұз күмбезі үстіндегі тұз штогы (ядросы) ортасында қаныққан тұз ерітіндісіне (рапа) толған шұңқыр пайда болған. Кен түзілуі карст құбылысынан пайда болған тесіктерге немесе кішкене линзаға тура келуі мүмкін. Нақтылы геологиялық мәліметтерге талдау жасау негізінде Қарашүңгілдің №7 ұңғысынан алынған мұнай иірімінің стратиграфиялық жасы туралы мынандай қорытынды жасауға болады: ерте кунгурдың төменгі ангидрит қабаты - төменгі пермь - жоғарғы палеозой. ## Дереккөздер
Орталық және Шығыс Прорва мұнайгазконденсат кеніші — Атырау облысы Жылыой ауданында, Атырау қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 170 шақырым қашықтықта Батыс Прорва кенішінің қасында орналасқан. Кеніш 1961 жылы Өзен-Жетібай тектоникалық сатысының арқа бет бөлігінде ашылған. Ол ірі брахиантиклинальдық қатпармен ұштасқан. Мұнайындағы күкірт құрамы жоғары (~1%) ## Дереккөздер * Мұнай және газ терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы-геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Қуандықов. — А.: APHgroup, 2000. — 328 бет.
Кемпірқосақ — аспан күмбезінде түрлі түсті доға түрінде көрінетін атмосферадағы оптикалық құбылыс. Ол аспанның бір жағында торлаған бұлттан жаңбыр жауып, қарсы жағында жарқырап күн шығып тұрған кезде көрінеді. Кемпірқосақ тікелей түскен күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өткенде сынып, құрамдас бөліктерге (қызыл, сарғылт, сары, жасыл, көгілдір, көк, күлгін) бөлінуінің және тамшы бетінен шағылған толқын ұзындығы әр түрлі сәулелердің дифракциялануы мен интерференциялануы нәтижесінде пайда болады. Кемпірқосақтың айқындығы жаңбыр тамшыларының үлкен-кішілігіне байланысты өзгеріп отырады. Тамшы үлкен болса кемпірқосақ айқын, жарық болып көрінеді. Кейде алғашқы кемпірқосақпен бірге екінші кемпірқосақ қабаттаса көрінеді, оны қос кемпірқосақ деп атайды. Қос кемпірқосақ күн сәулесінің су тамшысына белгілі бұрыш жасай, екі рет шағылысуынан түзіледі. Сонымен бірге ай сәулесінен пайда болатын кемпірқосақты ай кемпірқосағы деп атайды. «Кемпірқосақ» сөзі «Кем бір қосақ» сөз тіркесінен шыққан. Жеті түсті доғадан құралғандықтан, доғаларды үш қосқа және бір дара (қосақсыз) доғаға бөлуге болады. Соңғы қостың бір қосағы кем болғандықтан «кем бір қосақ» сөзі тұрақты сөз тіресіне айналып кеткен. Қазақ тіліндегі ілгерінді ықпалдың нәтижесінде «б» ұяң дыбысы «м» үнді дыбысының ықпалынан «п» қатаң дыбысына айналып, «кемпірқосақ» атауы шыққан. ## Дереккөздер
Теңіз мұнай кен орны — Әлемдегі алып мұнай кен орындарының бірі. Теңіз кен орны 1981 жылы ашылған, № 1 ұңғымасынан мұнайдың фонтанды ағыны алынған. Кен орнының ең бірінші технологиялық схемасы Гипровостокнефть институтымен 1986 жылы құрастырылған және КСРО Миннефтепроммен бекітілген. Теңіз кен орны 1991 жылдың сәуірінде тәжірибелі - өндірістік эксплуатацияға енгізілді, ал 1993 жылдың 6 сәуірінен бастап кен орынды «Тенгизшевройл» компаниясы игере бастады. ## Кен орын туралы жалпы мәліметтер Әкімшілік жағынан алғанда Теңіз кен орны Қазақстан Республикасының Атырау облысындағы Жылыой ауданында орналасқан. Географиялық жығынан кен орын Каспий маңы бассейнінің оңтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан. Осы аймақтағы барланған мұнай қорының негізгі бөлігі бойынша палеозой қимасының тұз асты бөлігіне кіреді. Бұл жерде Теңіз кен орнынан басқа тұз асты қабатына жататын бірнеше мұнай, газ және конденсат кен орындары бар. Оларға Қарашығанақ, солтүстіктегі Оренбург, Кеңқияқ және солтүстік-батыстағы Жаңажол, батыстағы Астрахань сияқты кен орындары және жақында ашылған Каспий теңізі шельфінің солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан Қашаған кен орны жатады. Теңіз кен орны диаметрі 500 км болатын ірі шеңбер тәрізді карбонатты құрылым кешенінің бөлігі болып табылады және бұл құрылымға Королев, Каратон, Тәжғали, Пустынная және Қашаған кен орындары кіреді. ## Климаттық ақпараттары Рельефтің орташа абсолюттік белгілері минус 25 м құрайды. Шөл далаға лайықты, территория өсімдіктері кедей және тікенекті. Жантақ, жусан көп тараған әр жерде қамыста кездеседі. Өсімдік әлемінің кедейлігіне тәуелді жануар әлемі де аса байлығымен ерекшеленбейді, жануарлар әлемінің басым бөлігін кемірушілер тобы құрайды. Өзендер жүйесі жоқ. Аймақ климаты күрт континентальді қысы суық (-300С дейін), жазы ыстық (+ 450С дейін). Әдетте қар қарашаның ортасына таман түсіп, наурыздың аяғына дейін сақталады.Топырақтың қату тереңдігі 1,5-2 м жетеді. Жауын шашын негізінен көктемгі және күзгі мезгілдерінде жауады, оның жылдық орташа көлемі 200 мм аспайды. Аймақ күшті желдермен сипатталады: қыста шығыс және солтүстік-шығыс бағытындағы, жазда батыс және солтүстік батыс бағытандағы желдер басым болып келеді. Қыста қарлы борандар, жазда құрғақ желдер және құмды борандар жиі болып тұрады. Жақын елді мекендер- пос.Қаратон мен Сарықамыс, Теңіз кенорнынан сәйкесінше солтүстік-шығысқа 35 шақырым және оңтүстік-шығысқа қарай 27 шақырым жерде орналасқан. 150 шақырым жерде облыс орталығы-Атырау орналасқан. ## Литологиялық-стратиграфиялық сипаттамасы Теңіз кен орнында төрттіктен жоғарғы девонға дейінгі жастағы шөгінділер ашылған. Негізінен шөгінділер қимасында үш ірі литолого-стратиграфиялық кешен бөлінеді: тұзасты (жоғарғы девон - артиндік), тұзды (кунгур) және тұзүсті (жоғарғы пермь - төрттіктер). Тұзасты шөгінділер негізінен әртүрлі карбонатты жыныстармен көрсетілген. Керн материалдары мен корреляция мәліметтерін талдау бойынша стратиграфиялық ярустарға бөлу нақтырақ жүргізілген. Ашылған карбонатты шөгінділердің қалыңдығы 100 ден 300 метрге аралығында ауытқиды. Т-22, Т-24 ұңғыларында қалыңдық 1000 метрге жетеді. Артиндік шөгінділер көбінесе қайта шөккен әктас сынықтары бар терригенді жыныстардан түзілген. Күмбезді бөлігіндегі көтерілім қалыңдығы 20 дан 100 метр аралығында ауытқиды. Қанатында қалыңдық 700-1000 метрге дейін артады. Кунгур жасындағы тұзды шөгінділер сульфатты-галогенді жыныстармен көрсетілген және үшмүшелі құрылымнан тұрады: астарлап жатқан ангидрит қабатынан, тас тұзы және жауып жатқан қабат ангидриттен тұрады. Кунгур шөгінділерінің қалыңдығы 500 ден 1700 метрде өзгереді. Тұзүсті кешені негізінен бүкіл оңтүстік – шығыс Каспий маңы ойпатына тән терригенді шөгінділермен көрсетілген. Теңіз коллекторы үш негізгі блокқа бөлінген: объект 3 (девон шөгінділері); объект 2 – туль шөгінділері, «Тула» (ерте – орта визей және турней); және объект 1 (башкир шөгінділері, серпухов ярусы, жоғарғы визей). ## Теңіз кен орны мұнайының қасиеттері ## Теңіз кен орны мұнайының құрамы Мұнайы күкіртті. Еркін газы 603 м3/т. Мұнайдың тығыздығы 0,817 г/см3, күкірті 0,5%, парафині 22%, күкірт қышқылды шайыры 4%. ## Қақтығыстар ### Қазақ-түрік қақтығысы (2006) ### Қазақ-араб қақтығысы (2019) 2019 жылдың 29 маусымында қазақ және араб жұмыскерлері арасында жаппай төбелес орын алды. ## Дереккөздер
Мореналық көл — морена жиыны бөгеп тастаудан пайда болған көл. Мореналық көлдер мыналарға бөлінеді: * Негізгі мореналық ландшафт көлдері * Шеткі мореналық ландшафт көлдері. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Мульда (нем. Mulde – астау) – * 1) болат балқыту өндірісінде – шикіқұрамды, қорытылатын шикізаттар қосындысын мартен пешіне механикалық әдіспен салғанда пайдаланылатын болат, әдетте, құйма қорап, (сыйымдылығы – 0,25 – 3,3 м3); * 2) шойын өндірісінде балқыған шойынды құятын қалып; * 3) геологияда – өлшемдері тең немесе астау тәрізді ұзынша келген тектоникалық ойпаңдардың не олардың синклиналь пішіндегі бөліктерінің жалпы аты. Бұл термин 19 ғасырдың ортасынан бері пайдаланылып келеді. Мульда қанаттарында көнерек, ортасында жасырақ жыныстар орналасады. Мульдалар синклинальдық, отырған, толтырылған болып ажыратылады. Мульданы құрайтын түзілімдер әдетте шамалы дислокацияланған, астындағы тау жыныстар қат-қабаттарына трангрессиялық түрде орналасады. Мульда біршама баяу тектоникалық режим жағдайларында пайда болады. Мысалы, жер қыртысының геосинклинальдық дамуының соңғы сатысында және геосинклинальдан кейінгі даму жағдайында жаралады. Қазақстан жерінде түзілген ірі Мульдаларға силур, девон және карбонда қалыптасқан Сарыарқа мен Каспий теңізі мульдалары жатады. Изометрлі немесе сопақша синклиналь пішінді тектоникалық пішіншардың немесе олардың жекеленген бөліктерінің жалпылама атауы. ## Дереккөздер
Шөл тотығы - шөлді атыраптарда Күннің жарығы көп түсетін жартастар мен тау жыныстары сынықтарының беттерінде түзілген қошқыл-қоңыр немесе қара түсті (қалыңдығы — 0,5—5 см) үлдір, қабыршақ. Ол өзінің астындағы тау жыныстарын үгілуден сақтайды және темір мен марганец тотықтарының (тиісінше 36% және 30%-ға дейін) глинозем мен кремнезем қоспасынан тұрады. Шөл тотығы тау жыныстары температурасының күрт өзгеруі жағдайында олардың біресе ылғалданып, біресе кеуіп кетуі кездерінде пайда болады. ## Дереккөздер
Таулы қырат — мегарельефтің формасы; биікте жоталар мен таулы үстірттер аралас кездесетін, таулы аймақтың бір түрі. Мысалы, Памир, Тянь-Шань, Алдыңғы — Азиялық (Кіші Азия, Армян, Иран), Орталық Азия (Тибет, Цайдам) таулы қыраттары. Кейде таулы қырат деп тек осындай мегаформалардың ішкі тегістелген бөлегін, яғни таулы үстіртті айтады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Тау алды кертпештер — тау жүйесінің негізгі биік бөліктерін сатылана қоршап тұратын тік беткейлі, еңіс бетті, көп ярусты құрылым. Олар көтерілу жағдайындағы таулы алаптың шеттерінде педиплен түзілуінің нәтижееінде пайда болады. Таулы алаптың көтерілуіне байланысты тау алды жазығының жаңа бөліктері бірінен кейін бірі көтерілуге ұшырайды. Тау алды кертпештер тектоникалық айрылудың қатысынсыз тек таулы алқаптың үздіксіз, шапшаң көтерілу жағдайында пайда болады дейді В. Пенк. Ең жаңа ғылми деректер: тау алды кертпештер таулы алаптың ауықауың көтерілуі жағдайында, яғни тектоникалың айырылудың қатысуы мен созылуының нәтижесінде пайда болады деген ұғымға тоқталады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Жайылма (Пойма) - шабындықты терраса, өзен аңғарының едәуір тегіс келген, қазіргі заман шөгінділері жапқан, тасқын немесе су тасу кезінде оқтын-оқтын су басатын бөлігі. ## Жалпы мәліметтер Өзен арнасының пландағы өзгерістері барысында су ағыны тасымалдайтын тасындылардың шөгуі нәтижесінде қалыптасады. Жайылмалар — екі жақты (өзен арнасының екі жағасында орналасқан), бір жақты (ағын арнасы аңғардың бір беткейіне жабыса орналасқан) және ағынның бірде оң, бірде сол жағына ауысып отыратын жайылма болып сараланады. Жайылма арналық, орталық және қабақтық болып үшке бөлінеді: * Арналық жайылма — ең биік және бөлшектенген бөлік, ол өзен суы деңгейінен бірнеше метр биік және арнаға жақын орналасады; * Орталық жайылма — арналықтан едәуір төмен орналасады да, ортасы жазық болып келеді; * Қабақтың жайылмасы ең аласа бөлік, ол аңғар беткейінің етегінде немесе көп жағдайларда екінші қабақтың бұлтығының етегінде батпақты сай тәріздес болып орналасады. ## Топырағы Жайылма топырағы (Пойменные почвы) — аллювиальды топырақ, өзен суының жиі тасуы кезіндегі өзен аңғарындағы тұнба қалдықтар. Жер асты суының жақын орналасуына байланысты өзен аңғары топырағының саз балшыққа айналатын табиғи кұбылысы. ## Жайылмалы экожүйелер Жайылмалы экожүйелер (Пойменные экосистемы) — өзен бойындағы экожүйелер. ### Ерекшеліктері Өзен бойында орналасқандықтан, сол өзендердің жылдық режімдеріне тікелей байланысты. Әдетте, көпшілік өзен бойындағы экожүйелер көктем, кейбір жылдары жаз айларында су тасыған кездерде су астында қалып, олардың бетіне сумен келген шөгінді жыныстар жиналады. Топырақтары әр түрлі қабатты, аллювийлі шымды-шалғынды. Ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгендіктен, бұл экожүйелер жақсы өнім береді. Көбінде шабындық, ретінде, ал кейбір жағдайларда бақша егістері үшін пайдаланылады. ## Жайылмалық аңғар Жайылмалық аңғар (Пойменная долина) — жайылмасы жақсы дамыған аңғар. Аңғардың морфологиялық дамуының соңғы сатысына жатады. ## Жайылмалық батпақ Жайылмалық батпақ (Пойменное болото) — негізінен қамыс пен қоға басқан, жақсы дамыған жайылмаларда болатын евтрофтық (ойпақдық) батпақ түрі. ## Жайылмалық көл Жайылмалық көл (Пойменное озеро) — негізгі арнадан бөлініп қалған өзен тармағы немесе саласы; бұрынғы өзен иінінің қалдығы, өзен жайылмасындағы көл. Пландағы көрінісі ұзынша келген ирек немесе тағаға ұқсас болып келеді. ## Жайылмалық көлтабан Жайылмалық көлтабан (Пойменный лиман) — өзеннің ескі арна жағалауына орналасқан көлтабан. Мұндай көлтабан өзеннің кейде бір жағында, кейде екі жағында да болады, ол өзеннің тасқын суымен толып ағу кезінде, топырақтың терең қабатында ылғал жинайды. ## Жайылмалық көптармақтық Жайылмалық көптармақтық (Пойменная многорукавность) — жаңа пайда болған арна ескі негізгі арна жойылмай тұрып-ақ дамып үлгерсе және бағытталған арнаны қалыптастырып үлгерсе, онда бітпеген өзен ирелеңі жоғарыда көрсетілген сипатынан күрделірек пішінге өтеді. Бұл жағдайда кең әрі көптармақты көптеген салалармен шиырланған жайылма пайда болады. Көптармақтар ішінен негізгі арнаны табу өте қиын. Көптармақты жайылмалар ірі өзендердің төменгі ағыстарында, атырауларда кездеседі. ## Жайылмалық шөгінділер Жайылмалық шөгінділер (Пойменные отложения) — жайылмадағы аллювийлік шөгінділер. Құмдақ алевритті, алевритті-пелитті болып келеді. Тасқын немесе су тасуы кезінде жайылмаға шыққан өзен ағысының қалдығы. ## Жайылманың шым топырағы Жайылманың шым топырағы (Пойменные дерновые почвы) — өзен аңғарының топырағы, жыл сайын су тасыған кезде тұнба қалдықтарынан құралатын топырақ. ## Жайылманың шым-батпақты топырағы Жайылманың шым-батпақты топырағы (Пойменные дерновые заболоченные почвы) — өзен аңғары топырағының жыл сайын су тасыған кезде қалатын тұнбасы. Әдетте, мұндай тұнбалар жер асты суларына өте жақын болады. ## Дереккөздер
Сары топырақ (нем. Löß или Löss) - қоңыр- сары немесе күңгірт түсті борпылдақ шөгінді, құрамының 60—80 пайызы диаметрі — 0,05—0,005 миллиметр түйіршіктер болады.Сары топырақтар — ылғалды субтропик ормандарда пайда болатын топырақ. Реакциясы қышқыл, гумусы шамалы болып келеді. Сары топырақ Қытайдың (Янцзы бассейні), АҚШ-тың, Австралияның, Жаңа Зеландияның едәуір келемін алып жатады. Ол бұрынғы КСРО-да батыс Закавказ бен Ленкоранда таралған. Сары топырақты көп жылдық субтропиктік (цитрустік шай тағы басқалар) дақылдар мен овощь, дәнді дақылдар тағы басқалар өсіруге пайдаланады. Оларда қоректік заттар аз, сондықтан тыңайтуды көп керек етеді. * * ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Қабатты жазық — беріктігі әр түрлі шөгінді жыныстармен алмасып келген горизонтальды қабаттардан тұратын жазық. Шеткі бөлімдерінің денудацияға ұшырауы салдарынан үстіңгі қабаттары төменгі қабаттарымен салыстырғанда күштірек бұзылып отырады да, құлама қабырғалы кертпештері бар жазыққа айналады. Бұл жазықтың кейбір қабаттарының үгілуге тез ұшырауына байланысты кертпештер біртіндеп мүжіліп отырады. қазақстанда қабатты жазық типіне Торғайдың қалдық жазық даласы жатады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Сарма — көбінесе күз айларында Байкал көлінің батысындағы Ольхон аралының тұсында солтүстік, солтүстік-батыс бағытта соғатын қатты жел. Ол көлді қоршап тұрған тау жоталары арқылы циклондардың суық фронты өткен уақытта байқалады да кенет пайда болып, тез басылады. Кейде оның ұзақтығы 2—4 күн бойына созылып, жылдамдығы 40 м/сек-ке дейін барады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Күмбезді көтерілу — үлкен алапты жер қабығының вертикальды бағытта дөңестеліп көтерілуі. Мұндай жағдайда қабаттар бұрыштарының құламалылығы аз болады. Күмбезді көтерілу бір уақытта, немесе қатпарлар түзілу процестерінен кейін пайда болуы мүмкін. Қазірде көптеген тау жүйелері туралы, мысалы, Альпы таулары туралы, осы көзқарас дұрыс деп саналуда. Ұзынша күмбезді көтерілуді мегаантиклиналь («үлкен антнклиналь» деп) атайды. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Тау мұздықтары — морфологиясы мен динамикасы жағынан жердің рельефіне түгелдей бағынатын таулы аудандардың ақпа мұздықтары. Тау қыраттарының беткейіндегі аңғарлар мен депрессияларды алып жатады. Морфологиялық жағынан тау мұздықтары мынандай мұздыңтарга ерекшеленеді: * аспа мұздық — тік тау беткейлеріндегі онша терең емес ойыстарда орналасады; * кар мұздықтары — карларда орналасады; * аңғар мұздық — аңғарларда орналасады, олардың ішінде жабайы, тармақ (дендриттік) мұздықтар болады; * жаңарған мұздың — аспа не аңғарлық мұздықтардың құлауынан жаңарып тұратын мұздыңтар; * қоржын мұздықтар. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Көтерілу су электр станциясы — теңіз деңгейі көтерілгендегі су энергиясын электр энергиясына айналдыру мақсатында жасалған құрылыстар комплексі. Тас бөгеттер мен су қоймалары көтерілу уақытында су энергиясын қорландырып, суды электр генераторын айналдыратын гидравликалық турбинаға береді, одан кейін электр генераторы электр энергиясын өндіреді. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Қоңыр топырақ – жартылай құрғақ, құрғақтау аймақтарға бейімделген ормандар мен бұталар астында түзілетін топырақ типі.Қоңыр топырақ қабатының қалыңдығы 25 – 45 сантиметр, қарашірік 3 – 4-тен 7 – 9%-ға дейін, қоректік элементтер мөлшері аз, мыс, азот пен Р2О5 қосылыстары 0,1 – 0,2% шамасында. Топырақтың үстіңгі қыртысының түсі 13 – 25 сантиметр тереңдікке дейін қоңыр, ұсақ түйіршікті не тозаңды түйіршікті; топырақта кальций (70 – 80%), магний (15 – 30%) болады. Топырақ орташа сілтілі рН 7,0 – 7,5, гипс 80 – 12 сантиметр тереңдікте кездеседі. Қарашіріктің орналасуына қарай қоңыр топырақ қара қоңыр, қоңыр, ақшыл қоңыр деп үш топқа, ал механикалық құрамына байланысты сазды, құмды, құмайтты топырақ болып бөлінеді. Қоңыр топырақ дәнді және техникалық дақылдар, бау-бақша егуге пайдаланылады. Қазақстанның солтүстік аймақтарында тараған қара қоңыр топыраққа агротехникалық шаралар жүйелі жүргізілсе, бидайдан мол тұрақты өнім алуға болады. Ал оңтүстік өңірдегі ақшыл қоңыр топырақ сортаңдау болғандықтан шабындық пен жайылымға, Жетісу (Жоңғар), Іле Алатауы алқабындағы жерлер суармалы егіншілікке пайдаланылады.Қоңыр топырақтар — Қазақстанның құрғақ далалар зонасын алып жататын, қара топырақты жерлердің оңтүстігінде орналасқан, түрі піскен талшын (каштан) сияқты, саздақ және құмдақ қоңыр топырақтар. Онда өсетін өсімдіктердің құнарсыздығына байланысты шірінді заттар аз болады (3%) және тереңдеген сайын кеми береді, азот пен фосфор да аз болады, астыңғы қабаттарында ерігіш тұздар болады. Көбінесе құрамында көмір қышқыл ізбесі болғандықтан қышқыл тисе көпіріп қайнайды. Қоңыр топырақтар құрамындағы құнарлы заттардың мөлшерімен де, құрылымымен де ауыл шаруашылық дақылдарға өте қолайлы жене олардың гумусы көбейген сайын сапалылығы арта түседі. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Жергілікті террасалар — өзен айналмаларының (меандрлардың) аңғар ішінде бірте-бірте төмендеп, орын ауыстырып отыруынан аңғарларда пайда болады. Бұл бір эрозия базисының өзінде әр түрлі биіктігі бар жаңа террасалардың бір уақытта өмір сүруіне әкеп соғады. Жергілікті террасалар өзен террасаларындағы ірі масштабты зерттеулерді өте қиындатады. Кейде жергілікті терраса деп өзен аңғарындағы суы ағызылып жіберілген көлдің орнындағы өзен террасаларын да атайды. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Қазбалы отын — энергетика ресурстарының негізгі түрі. Оған каустобиолиттер тобына жататын заттарды жатқызуға болады. Каустобиолиттер (грек. kaustos– жанғыш, грек. bіos – тіршілік және lіthos – тас)— жанғыш қазындылар; органикалық жолмен пайда болған тау жыныстары. Каустобиолиттер 3 топқа бөлінеді: * Гумолиттер (шымтезек, қоңыр және тас көмірлер) * Сапропелиттер (жанғыш тақтатастар, сапропельдік көмір, кеннель, богхед) * Мұнай тектес қазындылар (мұнай, жанғыш газдар, асфальт, озокерит, тағы басқалар.) Жаралу жағдайлары бойынша Каустобиолиттер екі топқа бөлінеді: 1) көмір қатарындағы каустобиолиттер, оларға: шөгінді жаралумен сингенезисті тау жынысытар (шымтезек,қазба көмірлер, жанғыш тақтатастар) мен минералдар (мыс., янтарь) жатады. Каустобиолиттердегі органикалық заттар басқа тау жыныстардағы шашыранды органикалық заттардың түр өзгешеліктерінен әлдеқайда көп мөлшерде (көмірде — 50%-дан асады, жанғыш тақтатастарда — 50—25%, кейде оларда тиісті техникалық сапасына байланысты органикалық заттардың мөлшері төмендеу болуы мүмкін);2) мұнай (және нафтоид) қатарындағы каустобиолиттер, олардың асфальт, әзәкерит және т.о.). Келтірілген екі қатардың бір-бірінен алшақтығына байланысты Каустобиолиттердің бірегей генетикалық жіктеме аясына сыймайтындығы байқалады, олардың түпкілікті өзгешеліктері мен айрыкша сипаттамасы жіктеме принципіне қарама-қайшы келеді. Көмір қатарындағы каустобиолиттер заттық құрамы (гумолиттер, сапролиттер, липтобиолиттер мен олардың аралық өтпелі түр өзгешеліктері) және көмірлену дәрежесі (шымтезек, қоңыр көмір, тас көмір және антрацит) бойынша жіктеледі. Көмірлердің жіктемесінде органикалық заттың бастапқы материалы, түпнұсқа өсімдіктердің сабақтары, жапырақтары және баска бөліктері, бастапқы материалдың жиналуы мен түрленуінің физикалық-географиялық және биохимиялық жағдайлары, ортаның ландшафты, тектоникалық жағдай ескеріледі. Бұл жағдайлар көмірдің петрогенетикалық типтерінің қалыптасуын анықтайды. Барлық көмір типтері олардың құрылымына, бітіміне және жылтырлығына негізделіп бөлінеді. Мұнай (нафтоид) қатарындағы жаралу жағдайы бойынша генетикалық желілерге ажыратылады, олардың ауқымында физикалық және химиялық белгілері (консистенция, балқығыштық, ерігіштік, элементтік құрамы, т.б.) бойынша градациялар бөлінеді. Олардың табиғи катары: мұнай-мальт-асфальт-асфальтит (немесе керит) — антраксолит. Битумдар екі негізгі генетикалық қатарға бөлінеді: нафтоидтер және нафтиттер. * Терминді 1888 жылы ғылымға алғаш енгізген неміс ғалымы Г.Потанье. * Түзілу тегіне қарай сапропелиттер, гумолиттер және липтобиолиттер болып үш түрге ажыратылады.Сапропелиттерге төменгі сатылы планктондық су организмдерінің қалдықтарынан ағынсыз тұйық суларда оттегінің қатысуынсыз түзілген шөгінділер жатады. Олардың түсі күңгірт, майша жылтыр. Құрамында 55 – 80% ұшпалы заттар, 7 – 12% сутек болады.Гумолиттер батпақты жерлерде өскен жоғары сатылы өсімдіктердің қалдықтарынан, оттегінің мардымсыз қатысуы нәтижесінде пайда болған гумустік (қарашірінді) заттардан түзіледі (торф, қоңыр көмір, тас көмір).Липтобиолиттерге өсімдіктің биохимиялықұ ыдырауға шыдамды бөліктерінен (шайыр, спора, қабық, тағы басқа) құралған қатты Каустобиолиттер жатады. Каустобиолиттердің мұнайлы тобын: мұнай, битум, асфальт, озокерит, жанғыш газ, тағы басқа құрайды. * Сапропелиттерге төменгі сатылы планктондық су организмдерінің қалдықтарынан ағынсыз тұйық суларда оттегінің қатысуынсыз түзілген шөгінділер жатады. Олардың түсі күңгірт, майша жылтыр. Құрамында 55 – 80% ұшпалы заттар, 7 – 12% сутек болады. * Гумолиттер батпақты жерлерде өскен жоғары сатылы өсімдіктердің қалдықтарынан, оттегінің мардымсыз қатысуы нәтижесінде пайда болған гумустік (қарашірінді) заттардан түзіледі (торф, қоңыр көмір, тас көмір). * Липтобиолиттерге өсімдіктің биохимиялықұ ыдырауға шыдамды бөліктерінен (шайыр, спора, қабық, тағы басқа) құралған қатты Каустобиолиттер жатады. Каустобиолиттердің мұнайлы тобын: мұнай, битум, асфальт, озокерит, жанғыш газ, тағы басқа құрайды. ## Дереккөздер
Михаи́л Анто́нович У́сов (8 (ақпанның 20-сы) 1883, Каинск — шілденің 26-сы 1939, Белокуриха, Алтай өлкесі) — орыс геологы, КСРО Ғылымдар академиясының академигі (1939, сібірліктердің арасынан шыққан ең алғашқы академик). Михаил Усов — Владимира Обручевтың шәкірті, оның 1906 және 1909 жылдары өткізген Жоңғария экспедициясына қатысқан. Усов Франца Левинсона-Лессинтен де тәлім алған. 1908 жылы Томск технологииялық институтын бітірген, 1913 жылы диссертация қорғап, ТТИ профессоры, 1920 жылы геология кафедрасының меңгерушісі болды. Сонымен бірге ол 1921 — 1930 жылдары Геология комитетінің Сібір бөлімін басқарды. 1938-1939 жылдары Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу геологиялық институтын (ВСЕГЕИ) басқарды. Осы кездері қазақтың болашақ көрнекті ғалымы Қаныш Сатпаев оның қолынан тәлім алды. Усов Сібірдің және Қытай мен Моңғолияның онымен жапсарлас жатқан аудандарының геологиялық құрылысын зерттеді, Кузнецк Алатауы мен Забайкальенің алтынды аймақтарының экспертизасын өткізді. Усов эндогенді кен түзілудің жер қыртысындағы плутондық және вулкандық үрдістермен байланыстарын анықтады. Михаил Усовтың Кузбасстың көмірлі аймақтарының геологиялық құрылымы туралы еңбектерінің Ресей үшін маңызы өте зор. Солардың арқасында Кузбасстағы көмір қорларының көлемі және оны өнеркәсіптік өндірумен болатындығы анықталды. Усовтың атымен Томскіде көше аталған, ТПУ-дың геологиялық корпусының алдында оның бюсті орнатылған. ## Еңбектері * «Фазы эффузивов», 1924 * «Фации и фазы интрузивов», 1925 * «Фазы и циклы тектогенеза Западно-Сибирского края», 1936 1960 жылы Алматыдағы «Ғылым» баспасынан «Основные идеи М.А. Усова в геологии» атты жинақ жарыққа шықты. ## Сыртқы сілтемелер
Топырақтар комплексі — үздіксіз қайталанып, бірнеше метрден (сирек жағдайда ондаған метрден) кейін бірімен бірі алма-кезек ауысып жататын әр түрлі топырақтардың ұсақ аумақтарының (дақтарының) алмасуы. Топырақтардың мұндай алмасуы көбінесе микрорельефке байяанысты, бірақ бұл барлық жағдайда міндетті емес, микрорельефке байланыссыз да комплекстер кездеседі. Топырақ комплексі топырақ құралу процестерінің өте айқын айырмашылықтарымен қатар оларды құрайтын топырақ компоненттерінің генетикалық тығыз өзара байланыстығығымен сипатталады. Әр түрлі топырақ дақтарының арасындағы шекара әр уақытта өте айңын керініп тұрады, Топырақ комплексінің шаруашылың маңызы бүкіл комплекстің қасиетімен анықталады. Олар ылғалдану мелшерінің азғана да болса көбеюі — топырақ пен есімдіктің даму жағдайларын соншалыңты өзгертіп отыратын, қоңыр жене құба шөлейттік топырақтар зонасында кең таралған. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Сазды вулкандар — дүркін-дүркін немесе сирек атқылап, өзінен сұйық балшық және әр түрлі газ бөліп шығаратын вулкандар. Бұлар мұнайлы және вулканды аймақтарда, сол сияқты өзен атырауларында кездеседі. Бұрынғы КСРО-да Апшерон, Тамань, Керчь тубектерінде, Шығыс Грузияда, шетелдерде — Италияда, Исландияда, Жаңа Зеландияда, Орталық Америкада кездеседі. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Құмды шөлдер — құрғақ климат жағдайында қатты тау жыныстарының үгінді қалдықтары мен ертедегі аллювиаллы шөгінділер құмдарының жел әсерінен кең алапта жиналуынан пайда болады. Құмды шөлдердің алып жатқан ауданы өте үлкен болады. Жалғыз Сахара шөлінде, шамамен алғанда, құмдардың алып жатқан ауданы 900 мың км² жуық, Орталық Азияда — 1,5 млн км², ал Орта Азияда — 150 мың км² шамасындай. Бұлардан басқа құмды шөлдер Аравияда, Сирияда, Белуджистанда, Үндістанда, Иранда кездеседі. ## Дереккөздер
Көтерілулер мен қайтулар — Ай мен Күннің тарту күштерінің әсерінен пайда болатын мұхит сулары деңгейінің биіктеуі және төмендеуі. Көтерілу мен қайту кезіндегі мұхит (теңіз) деңгейінің ауытқуы әр жерде әр турлі болып келеді: ашық мұхит деңгейі 0,9 м шамасында, жағаға жақын жерде одан да биік көтеріледі, деңтейдің орташа көтерілуі 2 м шамасында болады. Өзен сағалары мен тар шығанақтарда су деңгейі көп көтеріледі, Лондон орналасңан тұста Темза өзенінің деңгейі 5 жге дейін, Фанди шығанағында (Солт. Америка) 16 жге дейін, СССРдағы Ақ теңізге кіре берісте 8,5 лгге дейін, Пенжин кірмесінде 11 жге дейін. Көтерілу ішкі теңіздерде аз кездеседі. Бұл үлкен г;өлдерде де байңалады (Мичиган көлінде). Көтерілу өзеы сағалары арқылы ағысқа қарсы да жылжиды. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Құм қайраң — теңіздің таяз жағасы. Ол тасқынды ағындардың құмды шая отырып, иірім жасайтын тұсында, сол ағындардың үдемелі қозғалысы мен қайтуының түйіскен жерінде пайда болады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Опырылма көлдер — суға ерігіш тау жыныстарының шөгуі нәтижесінде пайда болған карстың көлдер. Олар көбінесе ізбес тасты облыстарда тарайды. Опырылма көлдердің мөлшері кішкене болып келеді. Бұл Қырымдағы Яйляда, Горький облысында және тағы басқалар. жерлерде кездеседі. Олардың үлкендері — ойпаң аймақтарда тараған. Опырылма көлдер терең және кепшілігінің түбі бұдырлы болып келеді. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Тау өткелдері — тау тізбектері мен жоталарының асып етуге ең қолайлы тұстары. Тау еткелдеріне асулармен бірге қима аңғарлар және кезең тәріздес тау алабының аласа бөліктері жатады. Көп жағдайда тау өткелдері деп таулы аймақты көлденең кесіп өтетін, өзінен аңғарлар тарайтын асуды (немесе бірнеше асуларды) қамтитын алқапты да атайды. Мысалы, Дунайдың Темір қақпасы, Таврдың Киликий қақпасы, Копет-Дагтың Гаудан тау өткелдері. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Геосинклинальдық аймақ (геосинклинальдық зона) — геосинклиналь-платформаға қарама-қарсы қойылатын жер қабығының тектоникалық қозғалмалы аймағы. Геосинклинальдық аймақ ішінде ойыс немесе геосинклиналь майысулары, оларды бөлетін геоантиклиналь жүйелері дамиды. Геосинклиналь аймагында қатпарлар бұзылып, қирап, терең магманың атқылауын туғызады да, жер қабығының күшті қозғалысы болып отырады. Геосинклинальдық аймақ ондаған, жүздеген миллион жыл бойы дами келе, ақырында қатпарлы аймаққа айналып, тектоникалық қозгалмалығын әлсіретеді, тіпті жоғалтады және платформа қасиетіне айналады. Геосинклинальдық аймақтың бастапқы дамуы кезінде майысу процестері мен қалық вулкандық, шөкпе жыныстардың жиналу проц.ееікүшті болады, ал соңгы кезеңінде — қысу құбылысы, қатпар жасалуы, граниттік интрузиясының қосылуы басым болып отырады. Геосинклиналь аймағы қатпарлы аймаққа айнала келе, биік тау өлкелерін жасайды. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Шым топырақтар — көбінесе тайга ормандарында, сай-салаларда, суалма шалғындарда қалық шеп өсімдіктерінің нәтижесінде пайда болатын топырақтар. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Ысырынды конусы — тасқындар мен кішігірім өзендердің тау ішінен кеңірек аңғарларға, қазан шұңкырларға немесе тау етегіндегі жазықтарға шығатын жерлеріндегі кесек сынық материалдардың жиналуынан пайда болған дөңестеу жарты конус төрізді рельефтің формасы. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Байырғы кен орны — бастапқы пайда болған орнында шөгіп жататын пайдалы қазбалардың кен орны. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
Байырғы тау жынысы — бастапқы пайда болган орнында қалған, аз өзгерген немесе мүлдем өзгермеген тау жынысы. Осы жағынан алып қарағанда, байырғы тау жынысы әр түрлі тосқындардан, яғни екінші рет пайда болған жыныстардан бөлекше болады. ## Дереккөздер * Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.

Subsets and Splits