text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Сібір өрігі (Prunus sibirica) — жемістері кебіңкі келіп, жеуге жарамайтын өріктің бір түрі.
## Дереккөздер |
Август Гетш — жүзімнің бір сорты. Жеміс шоғының ұзындығы — 20 см, көлденеңі — 15 см, түсімді келеді, ерте піседі. Август Гетш деген кісі бұны Қырым жүзімінің тұқымынан өсірген, 1912 жылғы сентябрьде Козлов қаласында болған ауылшаруашылық көрмесінде бұл үшін ол бәйге алған. Мичурин бұл сортты А. Гетштың есімімен атаған.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Нағыз құмайлар (Vulturidae) — күндізгі жыртқыш құстар отрядының ішіндегі бір туысы.
Тіссіз тұмсығы мен басының ұзындығы бірдей келеді. Тұяқтары моқал. Қанаты әрі ұзын, әрі жалпақ. Өлексемен қоректенеді. Көбінесе Еуропаның, Азияның және Африканың жерінде болады. Мұның түрлері: тазқара, құмай, жұртшы, рахам, қозықұмай. |
Уқорғасындар немесе Бəрпі (лат. Aconitum) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Жер жүзіне кең тараған 300 түрі бар. Соның ішінде Қазақстанда 14 түрі кездеседі. Жиі кездесетін түрі - ақезу бәрпі, таулы аймақтардың орманды алқаптары мен шалғындарда, өзен-сай жағасында өседі. Биіктігі - 70-200 см, тамыры - жіпшеленген шоғыр, сабағы - қабырғалы, түкті, жапырақтары - ірі, ұзындығы - 10-20 см, көлденеңі - 20-40 см, саусақтала тілінген, гүлшоғы бұталанған, көп гүлді. Гүлдері қоңыркөк, кейде сарғылт түсті. Маусым - тамызда гүлдейді. Қыркүйек - қазанда жемісі піседі. Бəрпі - улы, дəрілік өсімдік. Жүрек ауруына шипалы аллопинин дәрісі алынады.</ref>
## Дереккөздер |
Саумалдық (лат. Bothriochloa bladhii) — хош иісті бар, дәнді дақылдарға жататын шөп өсімдігі.
Саумалдық – көгалдандыруда жапырағы әдемі және гүлі әдемі болып 2 топқа бөлінеді. Гүлінің аты грек тілінен аударғанда қышқыл деген мағынаны білдіреді. Ал ауылдықжерде саумалдық жоңышқа деген атпен таныс. Оның өспейтін жері жоқ. Арамшөп секілді ауланың кез – келген бұрышына шыға береді. Саумалдық Ирландияның гербінде бейнеленген. Мамыр – маусым айларында гүлдейді. Гүлінің түсі ақ, сары, көк, қызыл,күлгін. Бойының биіктігі 7 -10см.Құнарлы жеңіл топырақты ұнатады. Жақсы жарық түсетін жерге отырғызу керек. Күн жетіспеген жағдайда сабағы ағарып, жіңіш керіп кетеді.Тұқымын себу арқылы көбейтеді. Тұқымының өнімділігі өте жоғары.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Итсигек, жапырақсыз бұйырғын (Anabasis aphylla) – алаботалар тұқымдасы, бұйырғын туысына жататын бір жылдық шала бұта.
Қазақстанның батыс, оңтүстік облыстарында кең таралған. Шөл, шөлейтті, тақыр жерлерде өседі. Биіктігі 30 – 75(100) см, тамырының ұзындығы 5 – 6 метрге жетеді. Сабағы көп бұтақты. Жапырағы ұсақ, қынап тәрізді қабыршаққа ұқсас, пішіні үш бұрышты, қарама-қарсы орналасқан, ұзындығы 2 – 3 мм. Сарғылт, қызыл түсті ұсақ бұтақша ұшында масақ тәрізді гүлшоғырын құрайды. Жемісі – қауашақ. Тұқымының пішіні қошқармүйіз тәрізді. Шілде – қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді. Итсигектің жасыл бұтағынан 7 түрлі алкалоидтар (анабазин, лупинин, т.б.), күлінен сабын жасау, тері илеу үшін сақар алынады.
Итсигек – малды емдеуге қолданылатын дәрілік өсімдік. Шымкент қаласындағы Химия-фармакология зауытында Итсигектің жасыл сабақтарынан анабазин өндіріледі. Итсигекті Қазақстан Ғылыми Академиясының корреспондент-мүшесі Л.Қылышев зерттеп, көп жылдық екпе өсімдікке айналдырды. Итсигек – мәдени өсімдік ретінде Түркістан облысының Арыс ауданында ұйымдастырылған «Дәрмене» кеңшарында өсіріледі.
## Дереккөздер |
Бөкендер — қуысмүйізділер тұқымдастарының ішіндегі, күйіс қайыратын сүтқоректілердің көптеген жабайы түрлері.
Бұлар қойға да, ешкіге де, сиырға да, жылқыға да ұқсамайды, үлкендігі кояннан бастап жылқы-сиырдың, ірілігіндей болады. Негізгі топтары: нағыз бөкен, ақбөкен, сиыр бөкен, ат бөкен, секіргіш бөкен, айдарлы бөкен, төрт мүйізді бөкен, орман бөкені, тау бөкен.
## Дереккөздер |
Сарытұмсық шауқарға (ағылш. Pyrrhocorax graculus) — қарға отрядына жататын, тұмсығы сары, көбінесе таулы жерде тіршілік ететін құс. Күзде егіске зиянын тигізеді.
## Дереккөздер |
Үш түсті шегіргүл (лат. Viola tricolor) — шегіргүл тұқымдасы, шегіргүл туысына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер, кейде шала бұталар. Мұны кейде: «ағайынды гүл», «бақ фиалкасы» деп те түрліше атайды.
## Ботаникалық сипаты
* Биіктігі 10 — 15(25) см.
* Сабағы тік, аласа.
* Жапырақтарының пішіні әр түрлі: төменгі жапырақтары жалпақ, жұмыртқа пішінді, ал жоғарғылары — жіңішке, қандауыр тәрізді, шеті иректеліп келеді.
* Гүлдері ірі, қос жынысты, ұзын гүлсағағында (ұзындығы 3 — 12 см) орналасады. Аналық мойны шар тәрізді. Жоғары күлтесі қанық көк, қошқыл, екі жағындағылары — ашық көк, төменгілері — сары түсті болады. Сәуір айында гүлдеп, шілде — тамызда жеміс салады.
* Жемісі — үш ұялы қауашық, піскен кезде өздігінен жарылып кетеді.
## Өсетін жері мен таралу аймағы
Жер шарында негізінен қоңыржай аймақтарда кездесетін 500-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанның барлық аймақтарындағы шалғынды жерлерде, тауаралық шалғынды алқаптарда, өзен жағаларында, орман арасында, жыраларда өсетін 31 түрі бар.
## Құрамы, емдік қасиеті және қолданысы
Үш түсті шегіргүл — дәрілік өсімдік, оның құрамында глюкозидтер, сапониндер, қышқылдар, флаволоидтар, алкалоидтар, каротин және дәрумендер (С, Е, Р) бар. Халық медицинасында өсімдіктің қайнатпасы мен тұнбасын ішіп немесе теріге жағып, сары ауруды, ұшықты, қышыма қотырды, т.б. тері ауруларын емдеуге, сондай-ақ несеп жүргізіп, тер шығаруға, қан тазартуға кеңінен қолданады. Шегіргүлден алынған препараттар бронх бездерінің қызметін күшейтеді. “Тривиолин” препараты жөтелге ем. Шегіргүлді ежелден әсемдік, сондай-ақ эфир майын алу үшін өсіреді.
## Суреттер
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
## Дереккөздер |
Атқонақ (лат. Phleum) – астық тұқымдасына жататын, қарабас шалғын деп аталатын дәнді шөптердің бір туысы, бір немесе көп жылдық өсімдіктер.
Негізінен Жерорта теңізі жағалауларында өсетін 20-ға жуық түрі белгілі. Еуропада 18 ғ-дан бастап мәдени өсімдік ретінде өсіріліп келеді. Қазақстанның оңтүстік-шығыс, оңтүстік, орталық, шығыс аудандарында өседі. Атқонақтың далалық атқонақ, альпілік атқонақ, шашақты атқонақ, рожевиц атқонақ сияқты түрлері бар. Олардың ішіндегі ең маңыздысы және жиі кездесетін түрі – шалғындық Атқонақ (Ph. pratensіs). Оның биікт. 60 – 100 см. Сабағы көп жапырақты болады. Жапырағы түп жағында көп болғандықтан, шоғырлана өседі.Гүлшоғыры – жалған масақ. Масағы ұсақ, бір гүлді келеді. Тұқымы – ұсақ ақшыл түсті, сопақша дән. Маусым – шілде айларында гүлдейді. Атқонақ – қолдан өсірілетін жоғарғы өнімді, бағалы мал азығы. Оның әр га-сынан 30 – 40 ц өнім алынады. Ылғал жеткілікті болса, жылына екі рет оруға болады. Атқонақтың топырақ тыңайту үшін де маңызы зор.
## Дереккөздер |
Таспа (Таспашөп, Сеңгірлек, (лат. Astragalus) – бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін, бұта, бұташық өсімдіктер туысы.
Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропиктік аймақтарында тараған 3 мыңға жуық түрі бар. Бұдан малдың жеуіне жарайтындары — 70 шамалы. Соның ішіндегі бастылары: ақбас жоңышқа, қоңырау, тарбақ, ақтаспа, арам жоңышқа, сиыр жоңышка, түлкімасақ, ақшатай, сортаспа, кендірмасақ, таутаспа, сұлы масақ, қасқыр масақ, тарбақай, леман, жіп таспа, сабын таспа, ақ тікен, ала таспа, май таспа және тағы басқалар.
Қазақстанның барлық өңірінде кездесетін 314 түрі белгілі. Қазақстанда Таспаның 75 түрі эндемиктер, 11 түрі өте сирек кездеседі, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
Шалғынды далада, шөлді жерлерде, қиыршық тасты тау баурайында, құлама топырақ шөгіндісінде өседі. Биіктігі 15 – 100 см, сабағы түзу, түкті. Жапырағы сыңар қауырсын пішіндес. Тостағанша жапырақшалары түтік не қоңырау тәрізді. Гүлі сары, қызыл, ақ, кейде сарғыш түсті, олар шашақ, көбінесе масақ немесе шоқпарбас гүлшоғырына топталған. Сәуір – тамызда гүлдеп, шілде – қыркүйекте жеміс салады. Жемісі – бұршақ, екі, кейде бір ұялы. Таспаның көпшілік түрі – мал азықтық және дәрілік өсімдіктер, біраз түрі қолдан егіледі. Құрамында алкалоид, глюкозид не сапонин болады, улы түрлері де бар.
Геодезияда – сызықтың ұзындығын тұрған орнында өлшеуге арналған геодезиялық аспап. Таспаны болаттан немесе ені 15 – 20 мм, қалыңд. 0,3 – 0,4 мм және ұзындығы 20 – 50 м, кейде 100 м-ге дейін жететін инвардан жасайды. Өлшеу дәлдігі жер бетінде тікелей бөлу кезінде 1:1000-нан 1:3000-ға дейін, өлшеудің басқа әдістерінде 1:20000 және одан жоғары болады.
## Дереккөздер |
Әулиеата сиыры — сиырдың сүтті тұқымы. Қазақстандағы жергілікті сиырды голланд бұқасымен будандастыру арқылы алынған. 1952 жылдан жеке сиыр тұқымы болып саналады. Түсі қара немесе қара ала болып келеді, кейде қара құлақты, қара төбел ақ сиырлар да кездеседі. Әулиеата сиыры жергілікті жердің ауа-райына тез бейімделеді. Тұрқы шымыр, ұзын жіңішке мойынды, кеудесі шығыңқы, етсіз келеді. Әулиеата сиырының салмағы 460 кг-нан 530 кг-ға, ал бұқаларыныңсалмағы 750 – 770 кг-ға дейін тартады. Әрбір сауын сиыр жылына орта есеппен 3500 – 4000 кг (майл. 3,8 – 3,9%) шамасында сүт береді. Әулиеата сиыры Түлкібас, Сайрам аудандарының шаруашылықтарында өсіріледі.
## Дереккөздер |
Елді мекендер:
* Шағыр – Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы ауыл.
* Шағыр – Түркістан облысы Арыс қалалық әкімдігіне қарасты ауыл.
Басқа мағыналар:
* Шағыр – тасжарғандар тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы.
* Шағыр – көздің түсіне байланысты айтылатын сөз. |
Қозыгүл (наурызгүл Primula) — примула туысына жататын, көктемнің бас кезінде гүлдейтін шөп өсімдігінің (бәйшешектің) бір түрі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Борсық (лат. Meles) – сусарлар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі аң туысы.
Көбінесе шөпті және оның тамыры мен тұқымын, майда жәндіктерді жеп қоректенеді. Көктемде құстарды, олардың балапандарын жейді, кейде қозының да құйрығын сорады. Борсық ін қазады, ұрғашысы қыстың аяғында 2—6 күшік табады. Терісінен ішік, қылшығынан щетка жасауға болады; халық арасында оның майын көксау ауруға даруға береді, оны басқа да қажеттерге жұмсайды. Етін жеуге болмайды, харам.
## Қазақстандағы борсықтың 4 түр тармағы
* Еуропа борсығы (Meles meles)Ферғана борсығы (Meles meles severzovi)
* Ферғана борсығы (Meles meles severzovi)
* Азия борсығы (Meles leucurus)Тянь-Шань борсығы (Meles leucurus tianschanensis)құм борсығы (Meles leucurus arenarius)Сібір борсығы (Meles leucurus sibiricus).
* Тянь-Шань борсығы (Meles leucurus tianschanensis)
* құм борсығы (Meles leucurus arenarius)
* Сібір борсығы (Meles leucurus sibiricus).
Дене тұрқы 60 — 90 см, салмағы 8 — 16 кг-дай. Олардың түсі ақшыл-сұрдан қара-қоңырға дейін өзгеріп отырады. Жүні қылшықты, салалы, сирек. Тұмсығынан желкесіне дейін созылған қара жолағы бар. Бауыры, төбесі, табандары қара, аяқтарында сәл иілген, ұзын тырнақтары болады. Інде тіршілік еткендіктен, маусымдық көшуі байқалмайды. Іңір түсісімен қорек іздеуге шығады. Борсық қорек талғамайды. Ол ұсақ кеміргіштермен, құстармен, олардың жұмыртқаларымен, жыланмен, кесірткелермен, көлбақалармен, ұсақ жәндіктермен, жеміс және бақша дақылдарымен де қоректенеді. Күзге қарай бойына май жинайды да, қысқы ұйқыға кетеді. Олар наурыз — маусымда мауығып, 1 жылдан кейін 1 — 5 күшік табады. Терісі мен майы үшін ауланады. Борсықтың майы витаминдерге бай, сондықтан халық медицинасында оны буын ауруларын, туберкулез және іріңді жараларды емдеуге қолданады. Ауыл шаруашылығы және орман зиянкестерін жеп пайда келтіреді. Кәсіпшілік маңыздылығы онша емес (терісі онша құнды емес жүні қылқалам үшін қолданылады майы емдік болып есептелінеді).
## Дереккөздер |
Түлкіқұйрық , Қоянқұйрық (лат. Alopecurus) – астық тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Бұрынғы КСРО-да мұның 30 түрі өседі, барлығы да көпжылдық шөп өсімдігі, шалғын тәріздес келеді, бірақ мұның гүлшоғыры тығыз, масақ сияқты болады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Сарағаштықтар (Berberidaceae) — дарагүлтелі қосжарнақты өсімдіктердің бір түкымдасы. Шөп тәрізді де, бута тәрізді де болып өседі. Мұның 250-дей түрі бар, барлығынан берберин (қара) алкалоид шығады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Жүрдек балшықшылар (лат. Cursorius) — Татреңтәрізділер отрядына жататын қарқас тұқымдардың бір туысы. Мұның 5 түрі бар, Африка мен онтүстік-батыс Азияның сахараларында тіршілік етеді. Мұның Закаспий жүрдегі деген түрі Түркменстанның оңтүстігінде кездеседі.
Бұлардың құйрығы қарақастардікі сияқты ұзын емес,құйрығының ұшы тік кесілген немесе доғалдау.Жыныс диформизмі айқын көрінбейді.Шөл және шөлейтте қоныстанады.Қазақстанда бір түрі кездеседі.
## Дереккөздер |
Балбырауын (лат. Pimpinella) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық шөп өсімдіктердің бір туысы.
Гүлшоғыры — күрделі шатырша. Жер жүзінде 200-дей түрі бар. Тамырсабағынан эфир майы және пимпинеллин, шайыр, қант шығады. Балбырауын ерте көктеп, күздің аяғына дейін балбырап жасыл күйінде тұратындықтан олар малдың жемшөбінің құнарлы бір түрі болып саналады.Балбырауынның бәден (анис) сияқты кейбір түрлерінің тұқымы түрліше тағамдарға қосылады.
## Дереккөздер |
Тауешкі немесе безоар ешкісі, сақалды теке (лат. Capra aegagrus) — жұптұяқтылар отрядының қуысмүйізділер тұқымдасына жататын жабайы ешкінің бірі; тау текелері туысына жататын сүтқоректі.
Дене ұзындығы 150 см. шоқтығының биіктігі 80-95 см. Мүйіздері қылыш тәрізді екі жағынан сығылған еркектерінде ұзындығы 130 см. Шығыс, Орта және Оңтүстік Азияда кездеседі. ТМД - Кавказда -Оңтүстік Түркменияда. Көтерілуге қиын таулы жерлерді мекендейді. Үй ешкілерінің арғы тегі. 2 түр тармағы КСРО Қызыл кітабына енгізілді. Етін — жеу, терісін — киім-кешек жасау үшін аулайды.
## Дереккөздер |
Сарыбасқурай (лат. Sisymbrium) — орамжапырақ тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін өсімдік.
## Ботаникалық сипаты
* Биіктігі 20 — 100 см.
* Сабағы тік.
* Жапырақтары қауырсын салалы, шеті иректелген, сырты түкті.
* Гүлдері сары түсті, ұсақ шашақ гүлшоғырына топталған.
* Маусым — шілде айларында гүлдеп, жеміс салады.
* Жемісі — бұршаққын.
## Өсетін жері
Қазақстанда шалғынды жерлер мен таудың тастақты беткейлерінде, өзен бойларында, жол жиектерінде, тұрғын үйлердің маңында, егістіктерде өседі.
## Түрлері
Сарыбасқурайдың бірнеше түрі бар:
* Дәрілік сарыбасқурай (Sіsymbrіum offіcіnale) - Алтайда, Іле Алатауында жиі кездеседі.
* Лезелиев сарыбасқурайы (Sisymbrium loeselii), өзгергіш Сарыбасқурай, биік Сарыбасқурай) — жақсы мал азықтық шөптер, олардан сүрлем дайындалады. Кейбір түрлері улы.
* Шалатікенді сарыбасқурай (Sіsymbrіum subspіnescens) — эндемик түр деп саналады.
Сарыбасқурайдың арамшөптік түрлерінің өте көп ұсақ тұқымының құрамында 30%-ға дейін май болады.
## Емдік қасиеті және қолданысы
Дәрі жасау үшін сарыбасқурайдың жер үстіндегі бөлігін гүлдеген кезінде пайдаланады. Негізінен оны жас күйінде пайдаланған дұрыс, кептірілген өсімдіктің дәрілік қасиеті кемиді. Құрамында эфир майлары, С дәрумені бар. Дәрілік сарыбасқурайды көбінесе құрқұлақ ауруына қарсы және несеп жүргізетін, қақырық түсіретін дәрі ретінде қоладанады. Дизентерияны емдеу үшін және іріңді жараларға да пайдаланылады.
## Тағы қараңыз
* Дәрілік өсімдіктер
## Дереккөздер |
Қылтықсыз бидай — мұның өсімдік түрлеріне тән қылтығы болмайды, қылтықсыз бидай кейде ақтоқал бидай деп те аталады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Аққұр(лат. Lagopus lagopus) – тауықтәрізділер отрядының құр тұқымдасына жататын орта денелі құс.
Ол Қазақстанның солтүстік шығыс және орталық аймақтарында таралған. Аққайыңдар арасында тіршілік етеді. Салмағы 400-900 г, қыста сирағы мен саусақтары тырнағына дейін қалың қауырсынды, жазда қауырсынсыз болады. Басқа тауықтәрізділерден ерекшілігі - бір жылда қоразы 4 рет, мекиені 3 рет түлейді. Қыста түстері аппақ болады, ал жазда түсі тіршілік еткен жеріне сәйкес өзгеріп отырады. Аққұрлар топтанып тіршілік етеді де, көбею кезінде екі-екіден жұп құрады. Жерді шұңқырлап қазып, ішіне шөп төсеп, ұя жасайды. Оған 10-12 жұмыртқа салып, оны мекиені 18-20 күндей басады. Балапандарын мекиені мен қоразы бірігіп асырайды. Олар ағаш бүршігімен, жапырағымен, жемісімен, жаз айларында кейде омыртқасыз жәндіктермен қоректенеді. Аққұр — кәсіптік маңызы бар құс.
## Сілтемелер |
Су бидайық (лат. Beckmannia) – астық тұқымдасына жататын көпжылдық шөп өсімдіктерінің бір туысы.
Түрлері — 2, олардың бірі байырғы су бидайық, екіншісі — шығыс су бидайығы, бұлар бидайық тәрізді өседі. Сондықтан да оны су бидайығы дейді. Жұғымды мал азығының бірі.
## Дереккөздер |
Қара меңдуана (лат. Hyoscyamus niger) – алқалар тұқымдасы, меңдуана туысына жататын екі жылдық шөп тектес, ұнамсыз иісі бар улы өсімдік.
## Ботаникалық сипаты
* Өсімдіктің сабағы тік, бұтақтары көп, биіктігі 20-120 см-ге дейін жетеді.
* Өне бойын түгелдей жұмсақ ақ түсті, жабысқақ түк басқан.
* Жапырақтары жұмсақ түкті, пішіні жұмыртқа тәріздес, кезектесіп орналасқан, оның үстіңгі беті қошқыл жасыл, ал астыңғы беті сұрғылт түсті. Төменгі жапырақтары жертаған, ұзын сағақты, эллипс тәрізді. Сабақ жапырақтары қондырмалы.
* Гүлдері - ірілеу, бұтақшалардың ұшына таман, жапырақтарының қуысында орналасқан. Гүлінің түсі сарғыштау немесе сұрғылт ақ, күлгін, сия-көк жүйкелері бар. Маусым-шілде айларында гүлдеп, шілде-тамызда жемісі пісіп жетіледі.
* Жемісі - көп тұқымды, құмыра тәрізді қорапша, қақпағы бар.
* Тұқымдары майда сұрғылт түсті.
## Өсетін жері мен таралу аймағы
Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі. Ол тұрғын үй, мал қораларының маңында, жол бойында, егістіктің шетінде, керексіз қоқыс төгетін жерлерде жиі өседі.
## Құрамы
* Қара меңдуана жиі кездесетін арамшөп. Оның жапырағында, қабығында, тамырында гиосциамин, атропия, скополамин алкалоидтары бар.
* Тұқымында 34%-дай эфир майы, шайырлар, минералды тұздар болады.
## Емдік қасиеті, қолданысы, улағыштығы
Қара меңдуана дәрілік шикізаты және одан жасалған препараттар жүйке жүйесін тыныштандыруға, аяқ-қолдың дірілін басуға қолданылады.Өсімдік жапырағының ұнтағы "астматол" препаратының құрамына кіреді, ол кеңірдектің демікпе ауруына қарсы пайданалады.Меңдуана майы адамды тыныштандыруға, сондай-ақ ревматизм, радикулит ауруларына қарсы қолданылады.Қара меңдуанамен уланғанда жүйке жүйесінің қозуы тежеліп, әлсіреп, тынысы тарылады, ондай жағдайда дереу дәрігерге қаралу қажет.Қара меңдуананың жапырақтары маталарды сарғыш жасыл түске бояйды.
## Дереккөздер |
Бегония (лат. Begonia) - Бегония тұқымдасының біржылдық және көпжылдық өсімдіктөрі мен бұта не шала бұта түрінде өсетін өсімдіктердің бір туысы. Бегонияның 1000-нан астам түрлері бар. Бөлме гүлдерінің арасында кез келген жағдайға икемделе алатын кең таралған гүл. «Begonia» деген атауы Гаитидің губернаторы М.Бегонның құрметіне қойылған.
## Ботаникалық сипаттамасы
Сабағы түкті, жапырағы түрлі түсті көпжылдық шөптесін өсімдік. Бегонияның биіктігі түріне қарай әртүрлі, тіпті 3-4 см болатын өте аласа түрлері де бар. Жапырағы әдемі түрлерінің жапырағы: жасыл, қызыл, сары, күміс түстес, ою-өрнекті, көркем, аралас түсті, жиектері аратісті болып келеді. Беткі қабаты түкті жапырақты түрлері де кездеседі.
Гүлдерінің түсі сан алуан. Оларды жазда гүлзарға біржылдық гүл ретінде отырғызып, әдемі композициялар жасауға болады. Гүл пішіні де әр түрлі. Бегонияның әсем жапырақты. және түйнек түзетін әрқилы түрлері өсірі-леді. Оның барлық түрін қыш құмырада, оңтүстік-батысқа немесе оңтүстік-шығысқа қараған терезе алдында өсіреді. Шоқ сабақты бегониялар (ақ теңбіл, үшкүл, күміс теңбіл, қызыл жапырақты, түкті, ақшыл және т. б.) әсем гүлді, алуан өрнекті жапырақты өсім-діктер. Бегонияның бұл түрлерін көбіне көп сабақ қалемшесінен көбейтеді. Көктемде өсімдікті шырпыл, кесінділерін қалемше ретінде пайдаланып және оларды 2 бөлігі жапырақ шірінділері аралас топырақтан, 1 бөлігі шымтопырақ пен қарашірік топырақтан, 1 бөлігі құмнан тұратын топыраққа егеді. Әсем, түрлі түсті жапырақты бегониялар — топырақ арасындағы тамырсабағынан тік немесе төселмелі сабақтар дамитын, жапырақтары аса әдемі өсімдіктер. Үйде өсірілетін бегонияның едәуір көп тараған түрлері — король бегониясы және оның көптеген формалары, сондай-ақ Беттина Ротшильд, Клеопатра, масониан және шұбар ала бегония. Бұл өсімдіктер жазда көлеңкелі жерді және қандыра суаруды қажет етеді.
Бегонияның түрі өте көп.Соның ішінде пиязшық тұқымдасына жататын тамыртүйнекті бегония мол гүлдеуімен танымал. Гүлдері раушандікі сияқты гүлпарлы, түсі ашық, ақ, сары, күлгін, қызыл және көз тартатын сүйкімді болады. Ол күнде де, көлеңкеде де өсе береді. Бірақ мол гүлдеуі үшін топырағыүнемі ылғалды болуы қажет және жел өтіненық жерге егеді. Жақсы күтім көрсетсе жаз бойы сабағы гүлден көрінбей тұрады. Биіктігі 20-50 см. Көктемгі ызғарлы суықтан қорғап, бетін полиэтиленмен жауып қояды. Мамыр айының басында гүлдейтін өсімдіктерге арналған тыңайтқышпен қоректендіреді. Аналық түйнегін бөлу арқылы 3-4 жылда біррет гүлдейді
## Түйнекті бегониялар
Түйнекті бегониялар (боливия бегониясы, Марта, көп гүлді бегония) жапыраңтарының түсі қүңгірт жасыл, көлемі ірі, күлтесі ақ, қызғылт, қызыл, сары болып келеді де, өте әсем түске малынып, құлпырып тұрады. Жазда өсімдікті қандыра суарыл отырады, органикалық және минералық тыңайтқыштармен тыңайтады. Күзде жапырақтары қурай түсе бастағанда бегонияны құрғақ әрі салқындау жерге қояды, қыста суармайды. Бегонияны тұқымынан, қалемшесінен және түйнегінен көбейтеді. Түйнекте пайда болған өркендерін алып, қалемше ретінде пайдаланады, ал түйнектің өзін бірнеше бөлікке кеседі, бірақ әр бөлігінде енетін бүршік болуы қажет. Түйнектің кесілген бетіне ағаш нөмірі ұнтағын сеуіп, тәулік бойы дегдітіледі. Бұдан соң түйнек қыш құмыраға отырғызылады, бастапқы кезде топырақпен тек төменгі жағы ғана жабылады. Өнген өркеНнің биіктігі 5—7 см-ге жеткенде түйнектің қалған бөлігін топырақпен жабады. Бегониялардың кейбірін (шырмауық, шамшат жапырақты, көп жапырақты, тықыр, көгілдір жапырақты) аспалы өсімдіктер ретінде өсіруге болады. Қыс маусымында аса әдемі гүлдейтін Глюар де Лоррен бегониясын өсірген жөн.
## Таралуы
Негізінен бегониялар Америка, Оңтүстік-Шығыс Азия, Африка мен Мадагаскар аралының тропиктік және субтропиктік ормандарында өседі. Бізде ол әдеміжапырақты және әдемі гүлдейтін үй гүлі ретінде жақсы өсіріледі.
## Күтімі
### Жарығы:
Жапырағы әдемі және гүлдейтін түрлерін де жарық жерге орналастыру керек.
### Жылуы:
Бегониялардың барлық түрлері жылуды жақсы көреді. Қыс айларында ауа температурасының 18-20°С-ден төмен болмауын қадағалау қажет.
### Суғарылуы:
Жазда жиі, қыста сирек суғарылады.
### Ылғалдылығы:
Ауаның 60%-ға дейін ылғалды болуы бегония үшін тиімді жағдай болып есептеледі.
### Қоректендірілуі:
Дайын минералды тыңайтқышпен қоректендіріледі.
### Аурулары:
Жақсы күтім жасалса бегониялар ауру мен зиянкестерден зардап шекпейді. Жиі кездесетін зиянкестер өсімдік биті, нематодалар мен трипстер. Ақ ұнтақ саңырауқұлағына шалдығады.
### Көбейтілуі:
Тұқымын себу, қаламшалау және тамыр түйнектерін бөлу арқылы көбейтіледі.
## Сыртқы сілтемелер
* Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
## Дереккөздер |
Итжидек (лат. Atropa belladonna) – алқалар тұқымдасына жататын көп жылдық жарық сүйгіш, шөптесін өсімдік.
Негізінен, Британ аралдары мен Франция, Испания және Балкан түбегінің cолтүстік, сондай-ақ, Кіші Азия түбегінің ылғалды, борпылдақ топырақты жерлерінде, ал Қазақстанның таулы аудандарында кездеседі, Жамбыл, Түркістан облысында қолдан өсіріледі. Сабағы дара, тік сыртын қалың бездер жапқан. Биіктігі 0,6 – 2 м. Жапырағы үлкен. Жапырақ қойнауынан дара гүлдері жетіледі. Гүлінің жоғарғы бөлігі қоңыр күлгін, кейде сарғыш. Маусым – шілде айларында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жемістенеді. Жемісі қара, жидегі жылтыр, шиеге ұқсас. Итжидектің құрамында алколоидтар (атропин, гиоциамин, т.б.) және улы заттар болады. Жапырағы мен тамырынан экстракт пен тұндырма дайындайды. Итжидекті медицинада, ветеринарияда дәріге пайдаланады.
## Суреттер
*
*
*
## Дереккөздер |
Тау тарамдары — басты тау тізбектерінен немесе бүйірлік жоталардан тараған тау жоталары немесе бұйраттары.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Ителгі (лат. Falco cherrug) – сұңқартәрізділер отрядына жататын ірі жыртқыш құс.
Қазақстанда биік таулар мен ормансыз жазықтардан басқа жерлердің бәрінде кездеседі. Әсіресе, Маңғыстау мен Сарыарқаның аласа таулы өңірлерінде көп ұшырасады. Баянауланың, Ерейментаудың, Қызыларайдың, Қарқаралының, Көкшетаудың қия тасты, қалың қарағайлы таулары ителгінің негізгі мекені болып табылады. Шәулісінің қанатының ұызндығы 34 – 39 см, салмағы 730 – 800 г, ұябасарының қанаты 37 – 41 см, салмағы 1000 – 1300 г. Қазақстанда ителгінің 5 түр тармағы кездеседі. Олардың реңі таралған аймағына қарай әр түрлі болып келеді. Бәріне ортақ белгі – сырт жоны қоңырқай сұрғылт, бауыры – сарғылт теңбілді болады. Ителгі қанаттарын жиі қағып, ауыр ұшады. Өте биіктеп, ұзақ қалықтайды. Негізінен, наурыздың аяғы – мамырдың басында құз-жартас кемеріне, биік қарағайдың басына ұя салады. Ұядағы 3 – 5 жұмыртқаны ұябасары бір айдан аса шайқайды. Балапандары 40 – 45 күннен соң ұядан ұшады. Бір жұптан орта есеппен алғанда жылына 2 балапан ғана қанаттанады. Негізгі қорегі – құмтышқан, сарышұнақ, майда құстар (торғай, кептер, түркептер, кекілік), сондай-ақ бауырымен жорғалаушыларды, ірі қоңыздарды, тіпті көкқасқа шегірткелерді де жей береді. Жемтігін бір орнында ұзақ отырып, тасадан күтеді, оны көре салысымен өте шапшаң ұшып, қуып жетіп ұстайды. Кейде құсты жоғарыдан шүйлігіп, қағып түсіреді. Тамыз – қыркүйекте жылы жаққа ұша бастайды. Жергілікті құстар республиканың оңт-нде, ал көпшілігі Таяу және Орта Шығыс Азияда қыстайды. Қырандардың ішінде баптауға ең көндіккіші осы – ителгі Арқа құсбегілері ителгіге қоян, үйрек алдырса, Сыр бойының құсбегілері қырғауыл, құр, шіл, кекілік алдыратын болған. Ал араб елінің құсбегілері ителгіні көбіне жорға дуадаққа салады. 20 ғасырдың 90-жылдарына дейін Қазақстанда 2 – 3 мың бас ителгінің ұялағаны белгілі. Бірақ 1992 жылдан бастап, бұл құсты шет елге (әсіресе, араб елдеріне) сату науқанының кең етек алуына байланысты, И. бей-берекетсіз ауланып, саны күрт төмендеді. Соңғы санақ бойынша Қазақстанда 100 – 150 жұп қана ұялаған (2001). Алматыдағы “Сұңқар” біріккен кәсіпорнының құс питомнигі мен Алматы хайуанаттар саябағында қолда өсіріліп, 100-ден аса ителгі табиғатқа жіберілді (1990 – 1995). Қазақстанда ителгі Ақсу – Жабағылы, Наурызым, Үстірт қорықтары мен “Алтынемел” ұлттық табиғи саябағында қорғалады. ителгілердің жылдан жылға санының азаюына байланысты, қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).
## Дереккөздер |
Аққанат шөп (Аққанат, Calla palustris)— ароид тұқымдастарына жататын, шалшық суда есетін, көпжылдық шөп өсімдігі, улы өсімдік.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Ақ шірік (→Ақшірік) немесе Альтернариоз — күнбағыс, соя, үрме бұршақ, зығыр және тағы басқа өсімдіктерде, сонымен қатар қоймадағы көкөністерде саңырауқұлақ салдарынан болатын өте хауіпті ауру. Қоздырғышы – Ascomycetes класының Helotiales қатарына жататын саңырауқұлақтар. Ақ шірік өсімдікті істен шығарады.
Күресу жолы: ақ шірік жұққан тұтас өсімдікті немесе оның бөлімін отап құрту, тұқымын тазалау, екінші дақыл егу, овощтар сақталатын қойманың температурасын 1—3 градуста ұстау және оны желдетіп тұру.
## Дереккөздер |
Батпақты шалғын — КСРО-ның солтүстігіндегі теңіздердің ойпатты жағалауларындагы биік (сизигийлік) көтерілулер басып тұратын теңіздік батпақты шалғындар. Вейн шөпті есімдіктер басып жатады, Бұлардың жалпақтығы бірнеше километрге жетеді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Боз жыңғыл (ағылш. Tamarix elongata) — құмды сортаң жерлерде өсетін жыңғыл тұқымдастардың бір туысы.
Ұзындығы 2 м-дей бұта. Жас күйінде де лаулап жақсы жанады, қабығында бояуыш және илік заты бар. Мал жемейді. Cәуір-мамыр айларында гүлдейді. Әсемдік үшін егуге болады.Бұдан бөлек қара жыңғыл, қызыл жыңғыл, қатын жыңғыл деген түрлері бар. Отынға, қора-қопсы саларда құрылыс материалы есебінде пайдаланады.
## Дереккөздер |
Қарағаш (лат. Ulmus) – қарағаштар тұқымдасына жататын көп жылдық жапырақ тастайтын ағаш. Солтүстік жарты шардың қоңыржай белдемдерінде кездесетін 30-дай (кейбір мәліметтерде 45) түрі белгілі. Қазақстанның далалы жерлерінде, сай-жыраларда, өзен аңғарларында, тау етегіндегі құрғақ қойнауларда өседі. 6 түрінің төртеуі қолдан өсіріледі. Көп тарағаны – жылтыр Қарағаш (U. laevіs). Биіктігі 35 м-дей. Бұтақ шоғыры қалың, жарты шар пішінді, диаметрі 60 – 80 см. Жай жапырақ жүйкелерінің ұшы жапырақ жиектеріне тіреле аяқталады. Бөбешік жапырақтары ерте қурап түсіп қалады. Жапырақтары негізінен жемістері піскеннен кейін жайылады. Топталған гүлдері қос жынысты, жапырағы шықпай тұрып гүлдейді. Гүлсерігі 4 – 8, аталық саны да осындай. Аналығының аузы қостілімді, қанатша тәрізді өсіндімен тұтасып бірігіп кеткен, жемісі піскенде де қанатша сақталады. Жемісі – жиегі жарғақ қанатшамен көмкерілген жаңғақша. 200 – 400 жылдай жасайды. Өте жеңіл болғандықтан жел арқылы алысқа ұшып таралады. Қарағаш – бағалы орман ағашы әрі дәрілік өсімдік. Жапырақтары мен жас бұталарының қабығы емдік мақсатқа пайдаланылады. Халық медицинасында қабығын суға немесе спиртке тұндырып, құлақтан ірің аққанда, жапырағының ұнтағын ішек және бүйрек шаншуларын емдеуге қолданады. Қарағаш – суыққа төзімді ағаш, көбінесе көгалдандыру мақсатында жол жиектеріне отырғызылады. Аңызақ желге тосқауыл болу үшін егістіктердің айналасына, сусымалы құмдар мен сай-жыраларды су шаймас үшін мәдени түрде егеді. Сүрегі ауыр әрі тығыз, шірімейтіндіктен, түрлі үй жиһаздарын жасау үшін, құрылыс материалы ретінде қолданылады.
## Сілтемелер |
Кезеген жүйкесі (nervus vagus) — мидан шыққан жүйкенің 10-шы пары. Бұл мидан шыққан соң бүкіл денеге таралып, тілім-тілім болып таралып кеткендіктен, кезеген жүйкесі деп аталады. Кезеген жүйкесі өзінің тармақтарымен асқазан мүшелерін, тыныс аппаратын және жүректі қамтамасыз етеді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Ерекше қорғалатын табиғи аумақ — ерекше қорғау режимi белгiленген мемлекеттiк табиғи-қорық қорының табиғи кешендерi мен объектiлерi бар жер, су объектiлерi және олардың үстiндегi әуе кеңiстiгiнiң учаскелерi.
Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы экожүйе, гейзерлер, бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т.б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер (орман жолағы, көгерген аймақтар), аумақтар, акваториялар. Мұндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.
## Қорықтар
* Ақсу-Жабағылы
* Алакөл
* Алматы
* Барсакелмес
* Батыс Алтай
* Қаратау
* Қорғалжын
* Марқакөл
* Наурызым
* Үстірт
## Ұлттық парктер
* «Алтынемел»
* Баянауыл
* «Бурабай»
* «Бұйратау»
* Жоңғар Алатауы
* Катонқарағай
* «Көкшетау»
* «Көлсай көлдері»
* Қарқаралы
* Сайрам-Өгем
* Шарын
* Іле Алатауы
## Резерваттар
* «Ақжайық»
* «Ертіс орманы»
* «Семей орманы»
* Ырғыз-Торғай
## Табиғат ескерткiштерi
## Қаумалдар
## Қорық аймақтары
* «Солтүстік Каспий»
* Арыс және Қарақтау
* Жусандала
* Кендірлі-Қаясан
* Оңтүстік Қазақстан
## Қазакстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтары картасы
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* «Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тiзбесiн бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы Мұрағатталған 7 маусымның 2008 жылы. |
Пелагилық облыс — терригендік шөгінділері шөге алмайтын тереңдігі де, материктер мен аралдардан қашықтығы да 3000— 5000 м шамасындағы мұхит алабы. Пелагилық облыста терең сулық (вулкандық) және органогендік шөгінділер шөгеді. Мұның шөгінділері кремнеземге бай утастан немесе май балшықтан пайда болады. Органогендік шөгінділер жүзіп жүретін организмдердің қабыршақтары мен қаңңаларынан, балдырлардан тұрады. Олар барлық шөгінді системаларында қазба түрінде де кездеседі.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Сойдақ тістер — кейбір сүтқоректі хайуандардың өте жетілген сойдақ тістері немесе ит тістері болады. Пілдің бұл тістерінің үзындығы 2—2,5 м, салмағы 30—90 кг. Мұндай тістер: мамонтта, бегемотта, қабанда, нарвалда және басқа жануарларда болады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Қазанақ (лат. Rhododendron subsect. Ledum) – көкбұта тұқымдасына жататын мәңгі жасыл, ащы иісі бар бұта. Сол түстік жарты шардың салқын және қоңыржай белдемдерінде кездесетін 10 түрі белгілі. Жалпы, ол жылдың төрт мезгілінде де көкпеңбек болып тұратын, биіктігі бір метрге жететін, күшті иісті, көп жылдық, версен тұқымдас өсімдік. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, сопақша, ұш жағы сүйір, беті жылтыр, күндіз күнге шағылысып тұрады. Гүлдері – ақ, кейбіреулері қызғылт түсті, олар ірілеу болады.
## Табиғатта таралуы.
Бұлар шымтезекті батпақтарда, ылғалы мол орманды жерлерде өседі.Негізінен Қазақстанның солтүстік облыстарының батпақты ормандарында, далалы аймақтарында, тау етектерінде, өзен жағалауларында, батпақты саздарда өседі.Дәрілік шикізат ретінде тамыз – қыркүйек айларында өсімдіктің жапырақтары мен жас, майда бұтақшалары жиналып, көлеңкеде аса құрғатылмай кептіріледі.Дайындалған шикізат қағаздан, фанерден жасалған ыдыстарға салынады да, беті жақсылап жабылып, құрғақ орындарды сақталадыАл, Қазақстанда тек Алтай тауларының мүкті-батпақты жерлерінде, ылғалы мол қылқанды ормандарда өсетін – саз Қазанақы ([Ledum palustre) бар. Оның биіктігі 40 – 100 см (кейде 125), қоңыр көк қабықты. Жас бұтақшаларын қалың безді түк басқан. Ұзынша келген жапырақтары сабаққа кезектесе орналасады. Ұсақ гүлдері ақ, кейде қызғылт түсті болады, олар бұтақтарының ұшына шоқталып, шоғырланып өседі. Мамыр – шілде айларында гүлдеп, шілде – тамызда жемісі піседі. Жемісі – сопақша келген қауашақ, оның сыртын безді түк басқан. Тұқымы ұсақ келеді.
## Химиялық құрамы.
Өсімдіктің дәрілік шикізатының құрамында 0,3 – 1,5 пайыз шамасында эфир майлары бар, ал осы эфир майларының өзі ледол терпенінен, көмірсудан құралады. Өсімдіктің құрамында арбутин глюкозиді, илік заттар бар. Өткір иісі, дәмінің ащылығы осы эфир майларының болуына байланысты.
## Қолданылуы
Қазанақтың шөбінен жасалған препаратты басқа да дәрілік өсімдіктермен қосып, бронх (қолқа) демікпесін, көкжөтелді, шеменді және ревматизм ауруларын емдеуге қолданады. Қазанақ жапырақтарының ұнтағын немесе бұтақтарын киім арасына салып қойса, күйе түспейді.Мал дәрігерлігі пратикасында бұл өсімдік өкпе туберкулезін емдеуге, өңештің қабынған кезінде қақырық түсір үшін, демікпені ( астама ) емдеу үшін, тыныс алуды жақсарту үшін қолданылады.
Дәрілік шикізаттың 40 грамы қайнап тұрған бір литр суға салынып, 15 – 20 минут тұндыралыда. Онан кейін салқындатылып, дәкемен сүзіледі.Ірі қараға – 100 – 150 мл, бұзау мен құлынға – 50 -100 мл, қойға – 30 – 70 мл, қозыға – 5 -15 мл мөлшерінде күніне 2 – 3 рет ішкізіледі. Малды емдеу барысында оның жалпы күйін, жүріс – тұрысын, азық жеуін қадағалау керек. Себебі өсімдік улы болып саналады. Сондықтан дәріні беру мөлшерін анықтаған кезде малдың жасын, тірілей салмағын, қоңдылығын, жалпы күйін ескеру қажет.
## Сілтемелер
Шәріпбаев Н. Малдың тыныс алу мүшелерінің ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдіктер // Дәрілік жалбыз тікен — "Қайнар", 1988. — Б. 149-150. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5. |
Қара уқорғасын — тау етегінде өсетін улы шөп өсімдік, түйінінде 1 процентке дейін аконитин бар, ел арасында мұның түйінін етке орап қасқыр мен түлкіге тастайды. Мұны жеген жыртқыш аң уланып өледі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Ат бұршақ , жембұршақ, атбас бұршақ (Vіcіa faba) — бұршақтар тұқымдасына жататын, сиыржоңышқа туысының бір түрі; қолдан өсірілетін бір жылдық өсімдік. Қазақстанның оңт. және солт. облыстарында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысында Ат бұршақтың тез пісетін сорттары өсіріледі. Биіктігі 15 – 20 см, бұтағы селдір, сабағы жуан, төрт қырлы, тік өседі. Жапырағы күрделі, қалың, 1 – 3-тен қосақталған, сопақша, ұшы үшкір келеді. Маусым – шілде айларында гүлдейді. Гүлі ақ түсті. Жемісі – бұршақ. Бұршағы ірі, түсі сары не қоңыр болып келеді. Ат бұршақтың дәнін, сабағын және жапырағын малдың қай түлігі болса да сүйсіне жейді. Ат бұршақтың құрамында белок көп. Гүлдеген кезде ат бұршақты өсімдік бітесі қатты зақымдайды, сондықтан сақтық шарасы ретінде өсімдік ұшын қырқады немесе сабын эмульсиясына темекі қосып қайнатып, осы ерітіндіні өсімдікке бүркеді.
Дәндерінің құрамында 35% ақуыз, 55% көмірсулар, 0,8—1,5% майлар. Ат бұршақ минералды тұздарға, дәрумендерге және ферменттерге бай.
## Дереккөздер |
Қалуен (лат. Sonchus) – астралылар тұқымдасына жататын бір, екі және көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.
## Таралуы және өсетін жері
Еуразия мен Африкада кездесетін 70-ке жуық түрі белгілі. Қазақстанда шалғында, өзен-көл жағалауында, бұта арасында, жол жиегінде, арамшөп ретінде егістікте, бау-бақшада өсетін 4 түрі бар. Жаздық және отамалы дақылдар егісінде тараған зиянды түрі – егістік Қалуен (Sonchus arvensіs). Оның ұзындығы 10 – 160 см-ге жететін атпалы тамыры бар, көп жылдық өсімдік. Қазақстанда Тобыл, Есіл өзендері, Каспий маңында, Қызылорда, Бетпақдала, Балқаш-Алакөл ойысында, Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауында, Батыс Тянь-Шаньда өседі.
## Ботаникалық сипаты
* Сабағы тік, жапырағы жалпақ, қауырсын немесе қандауыр пішінді, гүлі көбіне сары, гүлшоғыры сыпыртқы тәрізді.
* Гүлдері сары түсті, 5 – 10 себеті топталып қалқанша немесе қалқаншалы сыпыртқы гүлшоғырына жинақталған.
* Маусым – қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді.
* Жемісі – ұзынша келген, қоңыр түсті тұқымша. Оның жіңішке, ақ немесе сұр түсті түктерден құралған айдаршасы болады.
## Қолданысы
Егіс Қалуені арамшөп болғанымен шірнелі өсімдік. Шошқа, үй қояны жақсы жейді. Бау-бақша Қалуенінің (Sonchus oleraceus) жапырағы көгілдір. Жапырағы мен жас бұтағын барлық мал, ал бұдырлы Қалуенді жылқы, түйе жейді.
## Дереккөздер |
Бұйырғын (Anabasis) — алабұта тұқымдасына жататын бұта, бір жылдық немесе көп жылдық өсімдіктер. Қазақстанның қуаң дала және шөлейт өңірлерінде 17 түрі кездеседі. Бұйырғын Қазақстанда Каспий, Арал теңіздерінің аралығында, Үстіртте, Маңғыстау түбегіде, Бетпақдалада, Мырзашөлдің сазды шөлдерінде өседі. Сондай – ақ осы аймақтардың тақырында да кездеседі. Сирек кездесетін эндемик түрлері: сырдария Бұйырғыны (A. jaxartіca), торғай Бұйырғыны (A. turgaіca) және гипсті бұйырғын. Бұйырғынның сабақтары бунақты, бытыраңқы келеді, жапырақтары жетілмеген, тікенге ұқсас, көбіне қабыршақ сияқты. Гүлі қос жынысты, бес мүшелі, гүлсерігі бар. Жаз бойы гүлдейді. Көп тараған түрінің бірі — сортаң Бұйырғын (A. salsa) — шөлді аудандардың тегіс жерлерінде, кейде аласа тауларда өседі. Оның бір жылдық өркендерінде 7,1 — 14,8% протеин, 18,2 — 31,0% күл, 11,7 — 26,0% клетчатка, 1,5 — 3,2% май болады. Бұйырғынды сиырдан басқа мал жақсы жейді. Бұйырғынның га-нан 1,5 — 4,6 ц құрғақ шөп алынады. Ол — құрғақшылыққа, сортаң топыраққа төзімді өсімдік, тұзд. 45% топырақта да өсе береді.
## Ботаникалық сипаттамасы.
Бұйырғын – алабота тұқымдасына жататын, аласа ( 5 – 20 см ), көп жылдық, жартылай бұталы өсімдік. Оның түбі кішкентай болып өседі. Жуан тамыры топыраққа тереңдеп кете қоймайды. Соның өзінде ылғалды тереңнен тартады.БұйырғыннОның жалпы пішіні тау қылшасына ұқсастау. Өсімдіктің түбінен жан – жаққа бірнеше бұтақшалар тарайды. Оның жапырақтары жай көзге көрінбейді, нашар дамыған бүршік күйінде қалады. Бұйырғынның түсі жазда жасыл болады да, ал күз айларында қызарып, күлгінденіп кетеді.
Бұл өсімдіктің жапырақтарының болмауы құрғақшылыққа бейімделгендігінен болса керек. Судың өсімдітің жапырағы арқылы буға айналатынын білеміз. Сондықтан да құмда, тақырда, шөлде өсетін өсімдіктердің жапырағы нашар жетіледі. Бұйырғын қоректік заттарды негізінен сабағы арқылы алады.
## Дәрілік шикізат
Дәрілік шикізат және азық ретінде өсімдіктің жас, балауса бұтақшаларын күз кезінде жинап алып, көлеңкеде кептіріп, құрғақ жерде сақтайды.
## Қолданылуы.
Бұйырғынның дәрілік шикізаты малдың азыққа тәбетін ашады, асқазан – ішектің жұмысын жақсартады.Бұйырғынды қалың өсетін жайылымдарда қой, ешкі және жылқы тез қолданады. Жаздың бас кезінде бұйырғынды тек түйе ғана жейді. Ал ірі қара бұйырғынды жемейді. Оларды дәрілік мақсатпен де беруге болмайды.Дәрілік мақсатпен бұйырғын тұнбасы 1:10 қатынаста жасалып қойға, ешкігее – 150 – 200 мл, жылқыға – 250 – 300 мл, түйеге – 500 – 700 мл мөлшерінде күніне үш рет ішкізіледі.Бұйырғын өсетін жерлерде оған ұқсас күйреуік, домалатпа сораң деп аталатын өсідіктер өседі. Олардың азықтық құрамы бұйырғынға ұқсас болады.
### Ескертпе :
Сортаң және сұрқоңыр топырақты жерлерде, сондай – ақ тақыр жерлерде бұйырғынның бір өзі және көкпек, ит сигек, жусан араласып өскен жайылымдар болады. Жаз айларында өсімдіктің құрамында тұздың көп болуына байланысты қой оны нашар жейді. Бұйырғын өсетін жайылымдарға күз, қыс айларында қой және түйе жайған өте пайдалы.
## Дереккөздер
Шәріпбаев Н. Малдың асқаза - ішек ауруларын емдеуге қолданылатын дәрілік өсімдіктер // Бұйырғын — "Қайнар", 1988. — Б. 83-84. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5.https://halykemi.wordpress.com/about/ |
Бәрпі (Aconitum excelsum; синонимдері A. lycoctonum және A. septentrionale) — бұл ормандардың, шіліктердің арасында, тау сағасында өсетін өте улы шөп өсімдігі, мал (әсіресе қой мен ешкі) жесе бірнеше сағаттан сон уланып өледі. Тұқымында 31—32 процент майы болады.Бәрпі (Aconіtum) – сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдіктер. Солтүстік жарты шарда өсетін 300-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда Қарқаралыда, Алтайда, Тарбағатайда, Жетісу (Жоңғар), Іле, Күнгей, Теріскей Алатауларында орман алаңдары мен биік тау шалғындарында, өзен-сай жағалауларында кездесетін 14 түрі бар. Жиі тараған түрі – ақезу Бәрпісі (A. leucostomum). Оның биіктігі 0,7 – 2 м, жіпшеленген тамыры шоғырланып келеді. Түкті сабағы қырлы, қатпарлы болады. Ірі жапырақтарының ұзындығы 10 – 20 см, ені 20 – 40 см, қауырсын тәрізді тілімденген. Көк, күлгін, кейде сарғылт түсті гүлдері бұталанған гүлшоғырына топталады. Маусым – тамыз айларында гүлдеп, қыркүйек – қазанда жеміс береді. Жемісі түкті, тұқымы 3 қырлы келеді. Бәрпі туысына жататын өсімдіктердің барлық түрі улы болады, мысалы, Жоңғар Бәрпісінің тамыр түйнегінен қасқыр аулайтын у алынады. Тамырында 0,8 – 1,9% алкалоид болғандықтан, дәрі алу үшін пайдаланылады. Бәрпіні мал жемейді негізінен сәндік өсімдіктер.
Ақезу бәрпі ("Aconitum leucostomum Worosch") - көпжылдық шөптектес өсімдік, биіктігі 70-200 см. Түйнек тамыры қатар түзіліп өседі. Тамырының сырты қара көк түсті. Жапырақтары ірі, жүрек пішінді келеді. Сабағы тік, жоғарғы жағы бұтақты немесе дара өседі.
## Дереккөздер |
Тау уқорғасыны, немесе шатқал уқорғасыны (Aconitum nemorum) — көбінесе Алматы облыеының таудағы шабындық жерлері мен субальпі белдеуінде өсетін шөп тектес өсімдік. Сабағы мен жапырақтары—улы, түйіні усыз болады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Талас уқорғасыны (Aconitum talassicum) — Талас Алатауының шабындығында өсетін улы өсімдік. Ел арасында мұның тамырын жаншып даруға пайдаланады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Теңге уқорғасын (А. rotundifolium) — шабындықта өсетін биік шөп өсімдігі. Түйіні ел арасында безгекке, бас ауруға, ревматизмге қарсы қолданылады.
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Бозшалғын (лат. Andropogon) – астық тұқымдасына жататын, тамырсабақты көпжылдық шөп өсімдігі.
Тамыры өте жіңішке (0,2—0,5 мм.), аласа (13—15 см.), шашақтанып өседі, сыртынан қарағанда шоқша сақал тәрізді болады. Кейбір жерде оның тамырынан щетка жасалады. Мұны мал жақсы жейді. Бозшалғынның 100 шақты түрі бар.
## Дереккөздер |
Сүйелді қабандар (лат. Phacochoerus) — шошқа тұқымдастарына жататын жабайы шошқалардың бір туысы. Басының екі жағында үш-үштен сүйел тәрізді түймелері болады. Сүйелді қабандар Африкада жасайды, еті мен терісі үшін ауланады.
Еркектерінде бастын бүйірлерінде тері өсінділері бар. Жыртқыш тістері жоғары қарайды жақтары үлкен жоғары бүгілген. Дене ұзындығы 1,5 м, салмағы 150 кг. Сахарадан Оңтүстікке қарай Африкада таралған. Саванна жарық орман, жазық және таулы жерлерде мекендейді.
## Дереккөздер |
Аққабақ (лат. Turdus iliacus) — торғайлар отрядына, шымшықтар тұқымдастарына жататын құстардың бірі.
## Дереккөздер |
Сұркөбелек — түсі сұрғылт-күлгін кішкене көбелек, оның жұлдызқұрты оңтүстік аудандарда бұршақ өсімдіктеріне зиян келтіреді.
Бір көбелек өсімдік жапырағына 600-ге жуық жұмыртқа салады. Жұлдызқұрты қыста жатып, жаздың бірінші жартысында ұшып шығады.
## Дереккөздер |
Аюбалдырған , сыбызғы қурай (лат. Angelica) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын формасы шатырша келетін гүлшоғырының диаметрі 25 сантиметрге дейін жететін көпжылдық және екіжылдық балдырған сияқты өсімдік.
Ерекше иісі бар, жемісінен эфир майы мен сұйық май шығады. Негізінен Солтүстік жарты шарда өсетін 10-нан аса түрі белгілі. Қазақстанда Алтай, Жетісу (Жоңғар), Іле, Күнгей, Теріскей Алатауларында, Кетпен (Ұзынқара), Батыс Тянь-Шань тауларының орта белдеулеріндегі өзен-көл, бұлақ, жылғалар бойында өседі. Қазақстанда 2 түрі: шоқсары аюбалдырғаны (A. decurrens) және қысқа сабақты аюбалдырған (A. brevіcaulіs) деп аталатын 2 түрі кездеседі. Бұлардың биікт. 1–2 м-дей, қырлы, қатты, қуыс сабағының жуандығы 5–6 см. Жапырақтары ірі, қауырсын тәрізденіп тілімденген. Шатыршалары көп гүлді, көлденеңі 20 см-дей болады. Гүлдері ақ, қызғылт сары, жасыл түсті келеді. Тамыз айында гүлдеп, қыркүйекте жеміс береді. Аюбалдырған – азықтық, дәрілік, бояуыш, әсемдік және шірнелі өсімдік. Сүрлемге салуға болады. Құрамында эфир майы көп болғандықтан кондитер, парфюмерия, ликер-арақ өндірісінде пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Шажырқай(Mesenterіoum), мезентерий — тірі организмнің құрсақ қуысындағы мүшелерін бекітіп, бірқалыпты ұстап тұратын сіңір. Ұрықтық даму кезінде Шажырқайдың екі түрі байқалады (арқа және құрсақ Шажырқайы). Кей организмдерде арқа Шажырқайы жойылып кеткен. Бекіре тұқымдас балықтарда құрсақ жақ ішек Шажырқайы болады, ол басқа омыртқалы организмдерде бауырдың орақ тәрізді сіңірі түрінде кездеседі. Шажырқайда лимфа түйіндері, жүйке тарамдары, қан тамырлары болады. Қшек бойындағы үлкен иірім қабаттарға май жиналады.
## Сілтемелер
* Сіңір
* Аурулар
* Адам мүшелері
## Дереккөздер |
Итбүлдірген (Қызылжидек Vaccіnum vіtіs-іdeae) – қаражидек туысына жататын шала бұта. Қазақстанда Көкшетауда, Алтайда аралас орманда, қылқан жапырақты ағаштардың арасында өседі. Биіктігі 2,5 – 25 см. Сопақша келген, етженді мәңгі жасыл жапырақтарының ұзындығы 5 – 27 мм, ені 3 – 12 мм. Гүлі солғын қызғылт, шашақ гүлшоғырына топталған. Мамыр – маусым айларында гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жеміс береді. Ашық түсті қызыл жемісі жеуге жарамды келеді. Итбүлдірген жемісінің құрамында 8 – 12% қант және органикалық қышқылдар, глюкозидтер, вакцилин, т.б. заттар бар. Жемісі жақсы сақталады, тосап, маринад дайындалады, кондитер өнеркәсібінде пайдаланады. Жапырағында 5 – 7% арбутин, глюкозид, флавонол, илік заттар болады. Жапырақтарын суға қайнатып, ревматизмге қарсы және несеп айдауға қолданады. Гүлінен ара бал жинайды.
## Дереккөздер |
Сақалтай, қозықұмай, көкжөре (лат. Gypaetus barbatus) — күндізгі жыртқыш құстар отрядының қаршығатәрізділер тұқымдасына жататын ірі құс.
Қазақстанда Жетісу (Жоңғар) Алатауы мен Тянь-Шаньда, Алтайда кездеседі. Теңіз деңгейінен 2000 — 4000 м биіктіктегі шың-құздарды мекендейді. Тұрқы 1,1 метрге, жайған қанаты 2,7 метрге жетеді, қанатының ұзындығы 72 — 93 см, салмағы 5 — 7 кг. Басы ақшыл не сарғылт, арқасы қаралау. Басқа жыртқыштардан ерекшелігі — тұмсығының екі жағында танау тесіктерін жауып тұратын қыл тәрізді қауырсын — “сақалының” болуы. Шәулісі мен ұябасарын сырттай бір-бірінен ажырату қиын. Арқа тұсы қауырсындарының түсі ұзына бойы ақ теңбілдері бар қара-сұр, басы мен құрсақ жағындағы қауырсындарының түсі — ақсары не жирен. Сақалтайлар жеңіл, қалықтап ұшады. Сақалтай — отырықшы құс, ұясын қуыстарға, үңгірлерге салады. Құстардың шағылысуы қазан айында басталып, ақпан — наурызда ұяда 1 — 2 жұмыртқа пайда болады. Жұмыртқаларын аталығы мен аналығы 2 айға жуық кезектесіп басады, балапаны 3 айдан кейін қанаттанады. Өлексемен қоректенеді. Кейде тұяқты жануарлардың жас төлін, құс балапанын, тасбақаны аулайды. Қазіргі кезде сақалтайлардың Ақсу-Жабағылы қорығында 5, Алматы қорығында 3 жұбы тұрақты ұялайды. Сақалтай сирек кездесетін құс, оның саны жылдан-жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
*
*
## Статусы.
3-ші санат. Сирек кездесетін түр, саны көп емес, бірақ тұрақты.
## Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.
Туыстың бірден-бір жалғыз өкілі.
## Таралуы.
Оңтүстік-шығыс Қазақстанның тау жоталарында – оңтүстікте Талас Алатауынан солтүстікте Жоңғар (Жетісу) Алатауы мен Саурға дейін – кездеседі. Бұдан басқа, Оңтүстік Алтай жоталарында, Бұқтырманың оң жағалауында, Орталық Алтаймен шекаралас жерлерде де мекендейді.
## Мекендейтін жерлері.
Жартасты таулар, әсіресе биік таулар, оларда жабайы тұяқты жануарлар болуы керек.
## Саны.
Белгісіз, Қазақстанда ұялайтын оншақты жұбы болуы мүмкін. Сақалтайлардың тұрақты түрде келіп тұратын қоректік учаскелерінің ауданы 300 км²-ден артық болатындықтан, ол көршісінің осындай учаскесімен араласып жатады, осыған орай бұл түрдің нағыз орналасу тығыздығын анықтау өте күрделі, ол шындықтан артық тәрізді болып көрінеді, бірақ табиғи жағдайда жақын әрі тұрақты. Алматы қорығында 3 жұптай , Ақсу-Жабағылыда – 5 жұптай ұялайды.
## Негізгі әсер ететін факторлар.
Мазалау факторы. Жабайы тұяқтылардың санының қысқаруы. Соңғылары тауда үй малдарын жаю арқылы орнына келуі мүмкін, бірақ бұл кезде малшылардың құстарды тікелей жоюы басым болады, сол сияқты уланған препараттар да өлім-жітімге әкеледі .
## Биологиялық ерекшеліктері.
Отырықшы. Жұбы көп жылдар бойы 2-3 ұяны бақылай алады, ұяларын жартас қуысына, жартылай үңгірге, сирек тік жартастардың ернеуіне бір-бірінен 1-3 км қашықтықта салады. Күйіттеу ойындары қазанда байқалады, 1-2 жұмыртқасы бар ұя желтоқсанда пайда болады, 54-58 күн шайқайды , жалғыз балапан жұмыртқадан шыққан соң 3 айдан кейін қанатына қонады, десе де ұзақ уақыт ересектерінің қамқорлығында болады. Өлекселермен және өлген малдардың сүйектерімен қоректенеді, анда-санда тірі жемтігін (суырлар, қояндар, тасбақалар) аулайды. Ірі сүйектер мен тасбақаларды тасқа тастап, сындырады .
## Қолда өсіру.
Алматы хайуанаттар паркінде көп жылдар бойы ойдағыдай көбеюде. 1973 жылдан 1989 жылға дейін 10-ға жуық сақалтай өсірілген.
## Қабылданған қорғау шаралары.
Ақсу-Жабағылы және Алматы қорықтарында, Алтынемел ұлттық паркінде, кейбір таудағы қорықшаларда қорғалады.
## Қажетті қорғау шаралары.
Қорек базасын (жабайы тау тұяқты жануарлары) сақтау, ұялайтын жерін қорғау, сақалтайлардың ұясы бар шатқалдарға туристердің баруын шектеу, хайуанаттар парктерінің коллекциясын толтыру үшін табиғаттан алмау мақсатында қолда өсіруді қарқындату.
## Зерттеу жөніндегі ұсыныстар.
Сақалтайлардың ұялайтын жерлерінің кадастрын жасау, қосымша қоректендіру және қолда өсірілген жастарын табиғатқа қайта жіберу әдістерін дайындау.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Gypaetus barbatus
* Птицы Казахстана Мұрағатталған 26 шілденің 2011 жылы.
* Саят құстары Мұрағатталған 11 қаңтардың 2012 жылы. |
Маралоты (Thalictrum) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын көпжылдық шөп өсімдігі. Сабағы бұтақтанып тік өседі, гүлі сарғыш түсті. Ормандарда, шіліктерде және тау теріскейлерінде өседі. Оның барлық түрі 80 шақты. Кейбір түрлері әсемдік үшін өсіріледі. Маралотының кейбір түрлерінің шаруашылық мәні бар, мысалы, сары маралоты — ылғалды шабындық жерде өседі, оның тамырынан шығатын сары бояумен жүннен және қылдан жасалатын ұлпаларды бояйды. Кіші маралоты — құрғақ төбелерде, далаларда, шабындықтарда, орман жағаларында өседі. Кіші маралотының мүшелерінен де бояу шығады, онымен түрліше заттарды бояуға болады.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер |
Тәжді тырна (лат. Balearica pavonina) - тырналар тұқымдасына жататын құс.
## Сипаттама
Дене ұзындығы 1 м жетеді. Самайы жұмсақ қара қауырсындармен - желкесінде тік тұрған сары-алтын түсті қауырсынмен - (осыдан атауы) жабылған.
## Таралуы
Африкада кеңінен таралған - (Сенегал мен Эфиопияның Оңтүстікке қарай). Өзен мен көлдердің жағалауындағы бұташалар арасында мекендейді.
## Көбеюі
Ұя салудан тыс уақытында олар топ құрайды - тіпті қыстайтын тырналармен бірге. Қолда ұстауда көбеюдің аздаған жағдайлары белгілі.
## Дереккөздер |
Ешкібұршақ (Galega) — бұршақ тұқымдасы өсімдіктердің бір туысы.
Мұның 3 түрі бар, солардың ішінде: шығыс ешкібұршағы (G. orientalis) — бұл көпжылдық шөп өсімдігі. Мұның негізгі белгілері: гүлінің түсі көк, бұршағы салбырап тұрады. Шығыс ешкібұршағы көбінесе Кавказда 15—30 майдың арасында қаулап тез есетін құнарлы мал азығы; дәрілік ешкібұршақ (G. officinalis) — көпжылдық шөп өсімдігі. Мұның гүлі көгілдір. Дәрілік ешкібұршақ кебінесе Кавказда, Молдавияда, Белорусияда, Оңтүстік Украинада өседі. Дәрілік ешкібұршақ шығыс ешкібұршағынан өнімді келеді, мұның кейбіреуі улы. Дәрілік ешкібұршақты бұрын ел арасында адамды терлету үшін және қуық тұтылуына қарсы дәрілікке жұмсайтын.
## Дереккөздер |
Қызыл тал (Salix fragilis) – талдар тұқымдасына жататын ұзындығы 15—20 м үлкен ағаш.
Көшелерде әсемдік үшін де отырғызылады. Ерте гүлдейді, бал береді. Қабығы тері илеуге, шыбығы корзина тоқуға жарайды. Бұл кейде балғын тал деп те аталады. Қазақстанның көп жерінде өседі.
## Дереккөздер |
Жантақ (Alhagі) — бұршақ тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Бұтақталып өседі. Қазақстанның шөл далалық аудандарында сұр, құмайт және сортаң топырақты жерлерде, өзен аңғарларында, тау бөктерлерінде өседі. Арамшөп ретінде суармалы егістікте де кездеседі. 4 түрі бар, ең жиі кездесетіні — кәдімгі жантақ (A. pseudalhagі) және қырғыз жантағы (A. kіrghіsorum). Олардың биіктігі 30 — 100 сантиметр. Тамыры ұзын (10 метрге жетеді), тамыр сабақтары 20 — 30 сантиметр тереңдікте болады, көбіне осы тамырлары арқылы көбейеді. Сабағы бұтақтанып біткен, тікенді, сырты жылтыр, бүртікті. Жапырағы жұмыртқа пішінді, домалақ, бүтін жиекті. Гүлі — қызыл. Мамыр — маусым айларында гүлдеп, тамызда жеміс береді. Жемісі — бұршақ. Дәні бүйрек пішіндес не төрт бұрышты. Жантақ— дәрілік өсімдік, оның қабығында қант, илік заттар, эфир майы, ал тамырында алкалоидтар, глюкозидтер, шайыр, бояғыш заттар болады. жантақтан алынған дәріні қуыққа тас байланғанда, өт, несеп жолдары қабынғанда ішеді. Оның тұнбасынан геморройға қарсы ванна жасайды. Гүлінен ара бал жинайды. Жантақты түйе сүйсініп жейді. Жүгері, қамыспен бірге жақсы сүрленеді.
## Дереккөздер |
Домалатпа (Halimocnemis) — алабұта тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда Каспий теңізі, Арал теңізі маңында, Торғай Үстіртінде, Маңғыстау түбегінде, Мойынқұмда, Балқаш-Алакөл ойысында, Шу-Іле тауларында, Қызылорда өңірінде өсетін 7 түрі белгілі. Соның ішінде ең жиі кездесетіні: жұмсақ түкті Домалатпа (Halimocnemis mollіssіma) және қатты жемісті Домалатпа (Halimocnemis sclerosperma). Бұлардың биіктігі 3 – 30 см. Сабағы қалың түкті, сұрғылт түсті келеді. Жіңішке жапырақтары шырынды, тікенекті, кезектесіп орналасады. Дара гүлді, қос жынысты, гүл серігі таспа тәрізді, түкті, қауыз түрінде болады. Маусым – шілдеде гүлдеп, тамыз – қыркүйекте жеміс береді. Тұқымы шырынды келеді. Домалатпа – қуаңшылыққа төзімді өсімдік және мал азықтық шөп.
## Дереккөздер |
Шәуқарға, ұзаққарға (лат. Coloeus monedula) — торғайтәрізділер отрядына, қарға тұқымдасына жататын құс. Қазақстанның барлық аймақтарында (тек сусыз жерлерде болмайды) кездеседі. Денесінің ұзындығы 33 см, қанатын жайғанда ұзындығы 65 см, әрбір қанаты — 22 см, құйрығы — 13 см, салмағы 150 — 200 г. Қауырсыны жұмсақ. Арқасы қара, металл сияқты жылтыр, бауыры сұр қара, аяғы қызыл түсті. Негізінен жыл құсы, бірақ арасында қыстап қалатындары да болады. Моногамды құстар. Ұясын ағаштың кеуегіне, жартастың қуысына, құлама жарлардағы індерге және үйлердің шатырына салып, онда топталып тіршілік етеді. Жылына бір рет көгілдір жасыл түсті, теңбіл жұмыртқаларын (3 — 6) сәуір — мамыр айларында салып, 16 тәуліктей басады. Ұясынан тобымен ұшып, қоныс аударып тіршілік етеді. Шауқарға жәндіктермен де, өсімдіктермен де қоректенеді. Ұзаққарға топтанып ұшып жүретін құс. Ауылшаруашылық егістіктеріне зиян келтіретін шегіртке сияқты насекомдармен қоректеніп, оларды құртып отырады. Кейде егістерді жапырып, ауыл шаруашылығына өзі де зиянын тигізеді.
## Дереккөздер |
Шәуқарға, ұзаққарға (лат. Coloeus monedula) — торғайтәрізділер отрядына, қарға тұқымдасына жататын құс. Қазақстанның барлық аймақтарында (тек сусыз жерлерде болмайды) кездеседі. Денесінің ұзындығы 33 см, қанатын жайғанда ұзындығы 65 см, әрбір қанаты — 22 см, құйрығы — 13 см, салмағы 150 — 200 г. Қауырсыны жұмсақ. Арқасы қара, металл сияқты жылтыр, бауыры сұр қара, аяғы қызыл түсті. Негізінен жыл құсы, бірақ арасында қыстап қалатындары да болады. Моногамды құстар. Ұясын ағаштың кеуегіне, жартастың қуысына, құлама жарлардағы індерге және үйлердің шатырына салып, онда топталып тіршілік етеді. Жылына бір рет көгілдір жасыл түсті, теңбіл жұмыртқаларын (3 — 6) сәуір — мамыр айларында салып, 16 тәуліктей басады. Ұясынан тобымен ұшып, қоныс аударып тіршілік етеді. Шауқарға жәндіктермен де, өсімдіктермен де қоректенеді. Ұзаққарға топтанып ұшып жүретін құс. Ауылшаруашылық егістіктеріне зиян келтіретін шегіртке сияқты насекомдармен қоректеніп, оларды құртып отырады. Кейде егістерді жапырып, ауыл шаруашылығына өзі де зиянын тигізеді.
## Дереккөздер |
Жыра — жауын және қар суларының бұзу әрекетінен пайда болған рельефтің ойық формасы. Ұзындығы бірнеше километрге жетеді, тереңдігі 10— 15 м және одан да тереңірек болады. Жыралар әсіресе борпылдақ жыныстарда тез пайда болады. Жыралардың өсу жылдамдығы жылына 3—5 м-ге, тіпті 25 м-ге де жетеді.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Түйешырмауық, мизамшөп (лат. Vincetoxicum) – кендірлер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер.
Қазақстанда Тобыл, Есіл алқабында, Мұғалжар, Іле, Күнгей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларының тастақты жерлерінде, тау беткейлерінде, бұталар мен құмды төбешіктердің арасында, өзен жағалаулары мен орман алаңқайларында өсетін 4 түрі (аралық Түйешырмауық, Мұғалжар Түйешырмауығы, кәдімгі Түйешырмауық және сібір Түйешырмауығы) бар. Олардың биіктігі 14 – 60, кейде 120 см.
Тамыр сабағы қысқа, кіндік тәрізді қосалқы тамырларымен бірігіп өседі. Сабағы түзу не өрмелегіш, сыртын қысқа түк жапқан. Жапырақтарының пішіні дөңгелек, жұмыртқа, қандауыр тәрізді (ұзындығы 4 – 9, ені 2 – 4 см). Гүлдері ұсақ, қоңыр түсті, қосжынысты 4 – 6 гүлі бірігіп, шатырша гүлшоғырына жиналады, олар жапырақ қолтығында жетіледі. Тостағанша жапырақшалары түбіне дейін бөліктерге бөлінген, күлтесінің қалақшалары созылыңқы келген, доғал, бас жағы ішке қарай иілген. Аталықтарының қабы біз не табақша тәрізді, 5 қалағы және ұсақ 5 аралық тісшелері болады. Аналығы қос түйінді. Жемісі – ұршық тәрізді, сырты жылтыр таптама (листовка). Тұқымы – желайдарлы, мизам (қыркүйек) айында жел арқылы тозаңданады (осыған байланысты кейде өсімдікті мизамшөп деп атайды). Мұғалжар Түйешырмауығыы (V. mugodsharіcum) – тек қана Мұғалжарда өсетін, сол жердің эндемигі; ал кәдімгі Түйешырмауықтың (V. offcіnale) тамырының құрамында улы глюкозид болғандықтан, мал жемейді.
## Тарихы
Еуропада түйешырмауық 1738 жылы табылды. Оларды Филиппин аралдарынан иезуит монарх Георг Джозеф(Йозеф) Камель. Соған байланысты гүлдерді оның атына - camellia.
Шығу отаны - Жапония, онда түйешырмауық гүлі өте құрметтеледі, оны "ябу-нубах" деп атайды, бұл атау ұзақ өмір сүру дегенді білдіреді. Бұл гүл Қытайда да өседі, ол "сон-цфа" деген атқа ие болды, мәні - "тау шайы". Түйешырмауықтың гүлдеу уақыты Жапониядағы діни шырақтар мейрамымен тұспа-тұс келеді. Сондықтан адамдар гүлдермен бейіттерді безендіріп, түні бойы кішкентай шамдармен жағып отырады.
Еуропада суық сұлулығымен ерекшеленетін осы гүлдер пайда болғалы, ол бір мезетте көптеген жанкүйерлерді жеңіп алды. Әркім өз бақшасы мен үйінде түйешырмауықты өсіруге тырысты.
## Аңыздар
1) Аңыз бойынша Афродитаның Кубид есімді ұлы бар. Ол әдемі әрі сөздермен жақсы болғандықтан, әйелдермен жеңіске жетеді. Біраз уақыттан кейін ол шынайы махаббатты тапқысы келеді. Алайда өзінінің айналасынан сол жалғызды таба алмайды. Оның Афродита оған Сатурнға баруға кеңес береді. Сатурн жас құдайды таңғажайып ерекше пейзаждарымен тартты. Ол жерде суық болды. Кубид мұзды көлдермен, мұзды таулармен қоршалған, олар жарықты түрлі-түсті реңктермен шағылыстырған. Жер бетін қар басып, күміс жарқырайды. Купиид керемет әнді естіді, дыбысқа барды және ерекше сұлу қыздарды көрді. Терілері қардай аппақ, көздері көктей көк, ұзын бұйралары күмістей жарқырап тұрған. Олардың денелерін Құдай мұздан жаратқан, әні өмірдің сыйын мадақтап жаратушыға арнаған екен. Олар мұздың құмарлықты суытатынына, құмарлықты басатынына, жалынды сөндіретініне қуанды. Олар Купиданың қыздарын көрді, арфаларын қалдырып, ән айтты. Және ол оларға махаббат жебелерімен ата бастады, бірақ нәтиже болмады! Кубид ренжіп, анасына бұрылып: «Мені неге Сатурнға жібердің? Онда бәрі мұзды - ағаштар, тіпті қыздардың жүрегі мен жаны, сондықтан олар махаббатқа қабілетсіз. Афродита мұз қыздарға ашуланып, оларды жазалауды ұйғарды. Сұлулығымен көзді қуантсын, бірақ адамдардың жүрегін жараламасын деп, қыздарды түйешырмауыққа айналдырып, Жерге жіберді.
2) Қытай аңызында Дарума есімді ескі будда монахы туралы айтылады. Бірде түсінде Будданы көреді. Денесінің қажеттілігін ойламай, ұйықтамауға, күндіз-түні ораза ұстауға, құлшылық етуге ант етті. Дарума шыдай алмай, бір кезде ұйықтап қалды. Оянған соң өзіне ашуланып, қабағын жұлып, жерге лақтырып жібереді. Олардан өсімдіктер өсті, гүлдерінен сусын ұйқыны кетіреді.
Бұл сенім шай бұтасының қасиеттерінің қалай ашылғанын айтады. Біздің дәуірімізге дейін бірнеше мың жыл бұрын қойшылар белгілі бір өсімдіктің жапырақтарын қуана жейтінін байқаған. Осыдан кейін олар күш-қуаттың жоғарылауын сезінеді - олар тік төбелерге оңай көтеріледі. Қойшылар зауыттың қуатын өздері сынап көрмек болды. Олар оның жапырақтарын кептіріп, қайнатпа жасады. Оның сергітетін әсері бар екені белгілі болды.
## Дереккөздер
## Әдебиеттер
* Байтенов М. С., Флора Казахстана “Родовой комплекс флоры”, т. 2, А., 2001 |
Сырғын (Verbascum) — декорация үшін өсірілетін екіжылдық шөп өсімдігі. Сабағының сыртын түк басқан, тік өседі. Гүлшоғырлары масақ тәрізді немесе сыпырғы сияқты болып өседі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Елді мекен:
* Тобыл – Қостанай облысы Бейімбет Майлин ауданындағы қалалық үлгідегі кент.
* Тобыл – Қостанай облысы Қостанай ауданындағы қала.
Басқа мағыналар:
* Тобыл – Ертіс алабындағы өзен.
* Тобыл – Қазақстан Премьер Лигасында, ойнайтын, Қазақстан футбол клубы. |
Арқалық — Қостанай облысының оңтүстігіндегі қала, бұрынғы Торғай облысының орталығы. Қаланың негізі 1956 жылы қаланып, қала статусына 1965 жылы ие болды.
Гугл Карталар мәліметтеріне сәйкес, Арқалық қаласынан облыс орталығы Қостанай қаласына дейінгі қашықтық — 463 км, Астана қаласына дейінгі қашықтық — 554 км.
Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтындағы мәліметтерге сәйкес 2019 жылы 1-ші қазан күні тұрғындар саны 40690 адамды, оның ішінде: қалалықтар - 27360, ауылдықтар - 13330 құраған.
Қала облыс орталығымен теміржол арқылы байланысқан (Державинск-Арқалық темір жолының Есіл бұтағының ақырғы станциясы). Қостанай қаласынан Арқалық қаласына апаратын автожол асфальтталған, бірақ қазіргі кезде жолдың күйі мәз емес, күрделі жөндеуді қажет етеді. Жезқазған бағытындағы автожолмен жеңіл көлікпен өту қиын, тас төселінбеген, жауын-шашынды ауа-райында жүк таситын көлікпен жүрудің өзі қиын.
## Тарихы
Арқалық 1956 жылы геологтер мен құрылысшылар кенті болып негізі қаланды. Қаланың салынуы соғыстан кейінгі жылдары мұнда боксит кенінің (алюминий өндірісіне арналған шикізат) ашылуына байланысты. 1956 жылы 17 мамырда қабылданған КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесінің бірлескен қаулысында: «Амангелді боксит кен орнының негізінде Торғай боксит кеніштері салынып, пайдалануға берілсін» деген бөлек жол жазылған. 1960 жылдары Арқалық Бүкілодақтық екпінді комсомол құрылысы болып жарияланып, мұнда КСРО-ның түкпір-түкпірінен жастар ағылып келе бастады. 1965 жылы Арқалық қала мәртебесін алып, 1970 жылы Торғай облысының орталығы атанды.
Қала 1980 жылы өзінің гүлдеуіне жетті: мұнда ет комбинаты, құс фабрикасы, сүт зауыты, элеватор, керамика фабрикасы, тігін фабрикасы, радиобөлшектер зауыты жұмыс істеді, авиамотор зауытының құрылысы басталды, Торғай боксит кен басқармасы (ТБРУ) КСРО-дағы боксит кенінің 20%-ын өндірді. Алайда өнеркәсіптік өндірістің жетістіктеріне қарамастан, Торғай облысының экономикасы Қазақстанның басқа өңірлерінен даму жағынан қалыс қалды, өйткені 90%-ы аграрлық бағытта болды. Облыс республикалық бюджеттен үнемі дотациялар талап етті, сондықтан 1988 жылы маусымда жойылып, аумағы Қостанай және Ақмола облыстарының арасында бөлінді. Облыс орталығы болудан қалған қаладан инфрақұрылымның бір бөлігі (мысалға, облыстық радиостанция) көшіріліп, бірқатар келешегі бар өнеркәсіптік объектілер тоқтап қалды. 1989 жылы Арқалықтың белсенді тұрғындарымен Торғай облысы қалпына келтіру бойынша оргкомитет құрылып, республика басшылығына үндеуінің арқасында Торғай облысы 1990 жылдың тамызында екінші рет құрылып, Арқалық қайтадан облыс орталығы болды.
## Халқы
Тұрғыны:
* 40 690 адам (2019);
* 40 813 адам (2010);
* 46 084 адам (1999).
* 62 367 адам (1989);
* 15 108 адам (1970);
## Әкімшілік құрамы
Қала әкімшілігіне 4 ауылдық округ пен 9 ауыл қарайды:
* Аңғар ауылы
* Ашутасты ауылдық округі
* Әбдіғаппар хан ауылы
* Восточный ауылы
* Екідің ауылы
* Жалғызтал ауылы
* Көктау ауылы
* Қайыңды ауылдық округі
* Молодёжный ауылдық округі
* Родина ауылдық округі
* Үштөбе ауылы
* Фурманов ауылы
* Целинный ауылы
## Географиялық орналасқан жері
Арқалық қаласы 1956 жылы құрылған, Қостанай облысының оңтүстік жағында орналасқан. Қала Қостанай облысының Амангелді ауданымен, Ақмола облысының Жарқайың ауданымен, Ұлытау облысының Ұлытау ауданымен шектеседі.
Жер бедері. Қала аумағы негізінен Қазақ жазық бедерімен сипатталады. Жергілікті жер шығысында Терісаққкан, батысында Ашутасты өзенінің арасындағы жазықта, Торғай үстірті манында орналасқан. Қаланың шығыс бөлігінде (403м) ең биік, Ақжар өзенінің жазығы бойынша негізгі абсолюттік (305м) төменгі белгілері байқалады. Ауданың абсолюттік белгісі 330-380м болып табылады.
Топырағы. Арқалық қаласы құрғақ дала аймағында орналасқан. Қаланың солтүстік (көп) бөлігі сарғылт шағын аймағына жатады, аймақтың оңтүстігі –теңбілденген сортаң ашық сарғылт топырақтан тұрады. Қаланың жалпы жерінің аумағы 1558,7 мың га құрайды. Ауылшаруашылығы жер-суының аумағы 1516,9 мың га, оның ішінде 355,1 мың га, немесе 23,4% - егістік, 1148,8 мың га (75,7%) – жайылым жерін алып жатыр. Арқалық қаласының жері өзінің табиғи ерекшелігіне қарай негізінде ауылшарушылық жерінен (97%) тұрады, орман ауданы мен көгалдандыру алаңдары қаланың жер қоры құрылымында небары 0,36%, су асты және саз батпақ 0,53%, әр түрлі қажеттіліктерге 2,11% құрайды.
Өсімдігі. Қаланың солтүстік бөлігінде көбінесе қызыл селеу және әр түрлі шөпті қара топырақ, оңтүстік бөлігінде топырағы ашық қоңыр бетегелі-селеу және жусан шөпті болып келеді.
## Табиғи ауа-райы жағдайы
Ауа райы жазы ыстық және қысы суық, күрт континентальді (күрт өзгермелі). Орташа ауа температурасы қаңтарда -17 С градус, шілдеде +21...+24 С градус. Жылдық жауын-шашын мөлшері - 270 мм, Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы - 170-180 тәулік. Тұрақты қар жабынының ұзақтығы - 139 күн.
## Аймақта экономиканың мамандануы
Қаланың негізгі ресурстарында өнеркәсіптік саланың рөлі басым. Қалада тау-кен қазушы, өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындары жұмыс жасап жатыр, тау-кен өңдеу өнеркәсіптері және электр энергиясын, газ және су өндіру мен тарату жөніндегі кәсіпорындар қызмет етеді. Қазіргі заманғы көп салалы өнеркәсіп заманауи ірі, орта, шағын кәсіпорындардан тұрады.Шағын Арқалық қаласының өзіндік ерекшелігі негізгі саның бар болуы, қала құрылысының және өмір салтының артықтылығы болып табылады. Жетекші қала құрушы ірі кәсіпорын – «Қазақстан Алюминийі» АҚ филиалы Торғай боксит кеніш басқармасы кәсіпорны. 2011 жылдың 1 қаңтары жағдайы бойынша кәсіпорын жұмысшыларының саны 1073 адамды құрады. Кәсіпорын бокситтерді және отқа төзімді сазбалшықтарды өндірумен айналысады. Павлодар алюминий зауытына - бокситтер, Ресейге - отқа төзімді сазбалшықтар шикізаттары жеткізіліп жатыр. Ауыл шаруашылығы – қаланың материалдық өндірісінің екінші жетекші саласы болып табылады. Ауылшаруашылық тауарларын өндірумен 30 ЖШС, 316 шаруа қожалығы, және 3 мемлекеттік заңды тұлғалар (АҚ, РМК, МҚК және т.с.с) айналысып, 2019 жылдың 01 қазанындағы жағдай бойынша жалпы - 9851,9 млн тг, оның ішінде: 4,712,8 млн тг - өсімдік шаруашылығы өнімдерін, 5136,5 млн тг - мал шаруашылығы өнімдерін өндіріп, 2,6 млн тг құызмет көрсету арқылы табыс түсірген. 2019 жылдың 01 қазанындағы жағдай бойынша қалалық аумақтағы сиырлар - 8771, жылқылар - 7477, түйелер - 23, қойлар - 22983, ешкілер - 8581, шошқалар - 5642, құстар - 719156 бас.Арқалық қаласы бойынша 2019 жылғы 01 қазанындағы реси мәліметтерге сәйкес орташа еңбекақы мөлшері 2018 жылға қарағанда (95554 теңге) 14,5% өсіп, 109406 теңгені құрады.
## Қаладағы оқу орындары
Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтының мәліметтеріне сәйкес, 2018 жылдың 1 қаңтарында қалада жалпы білім беретін 26 мектеп жұмыс жасаған. Оның ішінде 16 – орта, 8 – негізгі, 2 –бастауыш мектептер. 12 мектепте білім мемлекеттік тілде, 13 мектепте – қазақ және орыс тілдерінде, ал 1 мектепте – орыс тілінде беріледі. 2018 жылдың 1 желтоқсанындағы мәліметтерге сәйкес қала мен оған қарасты ауылдық аймақтарда орта білім алушылар саны - 6700 оқушыны құраған .
* Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
* Торғай гуманитарлық колледжі
* Торғай агро-техникалық колледжі
* Арқалық медицина колледжі
* "Қазтұтынуодағы" Арқалық экономика және құқық колледжі
* Ы.Алтынсарин атындағы гимназия
* №1 Ш. Уәлиханов атындағы орта мектеп
* №2 орта мектеп
* №3 Б.Майлин атындағы орта мектеп
* №4 Кейкі батыр атындағы орта мектеп
* №5 М.Әуезов атындағы орта мектеп
* №6 А.Құнанбайұлы атындағы орта мектеп
* №8 орта мектеп
* №10 орта мектеп
2000 жылға дейін №7,9,11 орта мектептер жабылған.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Арқалық қаласының ресми сайты Мұрағатталған 4 қыркүйектің 2011 жылы.
* Арқалық қаласының фотоальбомы Мұрағатталған 8 наурыздың 2008 жылы. |
Жітіқара — Қостанай облысы Жітіқара ауданындағы қала, аудан және Жітіқара қалалық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Қостанай қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 215 км жерде, Шортанды өзенінің орта ағысының екі жағалауында, сұлыбас, бетеге, ақселеу өскен қоңыр қызыл топырақты дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 36359 адам (16520 ер адам және 19839 әйел адам) болса, 2009 жылы 33587 адамды (15239 ер адам және 18348 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 20 ғасырдың бас кезінде Тобыл өзенінің жоғарғы ағысында ашылған Аққарға, одан кейін Жітіқара алтын кен орындарын игеруге байланысты қаланды. Алғашқы кезде «Веселый аул» деп аталды. 1913 жылы мұнда 12 алтын кеніші, 2 химия зауыты болған. Жылына 2,5 ц алтын өндіріліп, Ресейге жіберілетін. 1939 жылы жұмысшы кенті қалаға айналды. Жітіқарада 1959 жылға дейін алтын өндіріліп келді. 1960 жылы осы маңда хризотил-асбест кен орнының ашылуына байланысты қала тез қарқынмен өсіп, түгелдей жаңарды. Қаладағы асбест комбинаты, нан зауыты, ет және сүт, т.б. мекемелер «Қостанайасбест» акционерлік қоғамына, «Жітіқара жылу энергия компаниясы» мемлекеттік кәсіпорнына, т.б. біріктірілген.
## Инфрақұрылымы
Әлеуметтік инфрақұрылымында 8 мектеп, 2 балабақша, мәдениет үйі, қонақ үй, 6 кітапхана, кинотеатр, аудандық аурухана, емхана, т.б. мекемелер жұмыс істейді. Қалада демалыс саябағы салынған. Тұрғындары темір жол және автомобиль жолы арқылы көрші елді мекендермен қатынасады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Қаланың ресми емес сайты Мұрағатталған 11 маусымның 2013 жылы. |
Обсеквенттік аңғар — аңғар түбінің еңістігіне қарама-қарсы еңкейген тау жыныстарының қабаттарын кесіп өтетін аңғар.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Салаубас, шөпшай (лат. Helichrysum) – астралылар тұқымдасына жататын бір жылдық және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Қазақстанның жазық, тастақты жерлерінде, құм топырақты қуаң далаларында және теңіз деңгейінен 600 — 2500 м биіктікте өсетін 2 түрі: құм салаубасы (Helіchrysum arenarіum) және Самарқан салаубасы (Helіchrysum maracandіcum) бар. Бұлардың биіктігі 15 — 50 см. Ағаш тамырлы өсімдіктің бірнеше сабағы болады. Тамырына жақын орналасқан жапырақтары ұзынша, жұмыртқа пішіндес сопақ, ал жоғарғылары қияқ тәрізді, бүтін жиекті болады. Өсімдіктің сыртын түгелдей түк жапқандықтан сұрғылт болып көрінеді. Сары не қызғылт-сары түсті ұсақ гүлдері шар тәрізді, жеке-жеке өсіп, себет гүлшоғырына топталған. Маусым — тамыз айларында гүлдеп, шілде — қазанда жемісі піседі. Жемісі — тұқымша. Салаубастың құрамында флавондар, флавон глюкозидтері, эфир майы, стеарин қосындылары, илік және бояғыш заттар, шайыр мен каротин бар. Салаубастың гүлдері халық медицинасында ертеден дәрілік мақсатта қолданылып келеді. Оны шетенмен, шайқураймен, күнбағар гүлімен, жүгерімен қосып, бауыр және өт жолдарының ауруларын (холециститті) емдейді, асқазан қышқылы азайған жағдайда ішеді. Сондай-ақ, салаубастың гүлін кептіріп, гүлшоғын (букет) жасайды, олардың гүлі ұзақ уақыт солмай, жақсы сақталады.
## Дереккөздер |
Шерхан Мұртазаұлы Мұртаза (28 қыркүйек 1932 жыл, Жамбыл облысы − 8 қазан 2018 жыл, Алматы) — қазақ жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1984), Қазақстанның халық жазушысы (1992)
## Өмірбаяны
М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін бітірген (1955).
1955 — 56 жылы Қазақ мемлекет көркем әдебиет баспасында, 1956 — 60 жылы “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас алаш”), 1960 — 63 жылы “Социалистік Қазақстан” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) газеттерінде тілші, әдеби қызметкер, редактор, 1970 — 72 жылы “Жазушы” баспасы жанындағы Балалар мен жастар әдебиеті бас редакциясының және “Жалын” альманахының бас редакторы, 1972 — 75 жылы “Жұлдыз” журналының бас редакторы, 1975 — 80 жылы Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 2-хатшысы, 1980 — 89 жылы “Қазақ әдебиеті” газетінің бас редакторы, 1989 — 92 жылы “Егемен Қазақстан” газетінің бас редакторы, 1989 жылдан-«Егемен Қазақстан» республикалық газетінің редакторы. «Қазақстан» мемлекеттік телерадиокомпаниясының төрағасы.
1990 жылдан - Ұлттық саясат, мәдениет және тілді дамыту жөніндегі комитет мүшесі.
1994 жылдан - Мәдениет, баспа, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық бірлестіктер жөніндегі комитет мүшесі, Мәдениет, баспа, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық бірлестіктер жөніндегі комитеттің мәдениет, әдебиет және өнер бөлімдік комитетінің төрағасы.
ҚазКСР Халық депутаты (1990-1993). ҚР Жоғарғы Кеңесінің (1994-1995), ҚР Парламенті Мәжілісінің 2-ші шақырылым (1999-2004) депутаты.
1992 — 94 жылы “Қазақстан” мемлекет телерадио компаниясының төрағасы қызметтерін атқарды. 12, 13-шақырылған ҚР Жоғ. Кеңесінің, 2-шақырылған ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты болды. Сондай-ақ ол ҚР Президенті жанындағы Ұлттық кеңестің мүшесі.
1995 жылдан - шығармашылық жұмыспен айналысуда.
1996 жылдан - «Егемен Қазақстан» газетінің қызметкері.
## Марапаттары
«Құрмет белгісі», «Отан» ордендерімен марапатталған (1999). «Қара алқа» романы үшін ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының (1978); Қазақстандық Лениндік Коммунистік Жастар Одағы, Жалпыодақтық Лениндік Коммунистік Жастар Одағы, «Тарлан» тәуелсіз сыйлықтарының лауреаты (2000). ҚазКСР мәдениетіне Еңбек сіңірген қызметкері. Қазақстанның Халық жазушысы (1992). Қырғыз Республикасының Халық ақыны.
## Шығармашылығы
Тұңғыш кітабы — “Құрылысшы Дәку” очерктер жинағы 1958 жылы жарық көрді. Қазіргі замандас бейнесі, соғыс жылдарындағы тылдағы адамдардың қажырлы еңбегін баяндаған “Табылған теңіз” (1963), “Бұлтсыз күнгі найзағай” (1965), “Белгісіз солдаттың баласы” (1967), “Мылтықсыз майдан” (1969), “41-жылғы келіншек” (1972), “Ахметжанның анты” (1973), т.б. повестер мен “Интернат наны” (1974) атты әңгімелер жинақтары жарияланды. Өндірістің дамуы жөнінде, адам мен қоршаған ортаға қамқорлық туралы маңызды мәселелер көтерген, ғылыми-техникалық төңкеріс жайын сипаттаған “Қара маржан” (1976; ҚР Мемлекет сыйлығы, 1978) романы, мемлекет қайраткері Т.Рысқұловтың өміріне арналған (“Қызыл жебе”, 1, 2-кіт. 1980; “Жұлдыз көпір”, 3 кіт., 1984) роман-трилогиясы басылды. Драматургия саласында жазушының “Қызыл жебе” (1987, Қ.Ысқақовпен бірге), “Сталинге хат” (1988), сондай-ақ “Бесеудің хаты” (1989) атты пьесалары қойылды. «41-ші жыл келіні», «Интернат наны», «Жүрек қартаймайды» әңгімелер жинақтарының; «Қара алқа», «Қызыл садақ» романдарының; «Сталинге хат», «Бесеудіңхаты», «Бесінші бұрыш» пьесаларының авторы.
## Аудармалары
Шерхан Мұртаза шығармашылық жолын студент кезінде Л. Лагиннің “Хоттабыч қарт”, М.Кәрімнің “Біздің үйдің қуанышы” шығармаларын қазақ тіліне аударумен бастады. Ол Г.Х. Андерсеннің әңгімелерін, венгр халық ертегілерін, Ш.Айтматовтың “Ботагөз”, “Қош бол, Гүлсары”, “Теңіз жағалап жүгірген тарғыл төбет” повестерін, “Боранды бекет”, “Жанпида” романдарын қазақ тіліне аударды. Екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді (1982). Ш. Айтматовтың туындыларын қазақ тіліне аударды.
## Жеке өмірі
### Отбасы
Дулат руының Шымыр тармағынан.
Әйелі — Ақбілек Кененқызы. Екі баласы: бір ұлы Батылжан Шерханұлы, және бір қызы Алма Шерханқызы.
### Хоббиі
Хоббиі — төс белгілер және асықтар жинау.
## Дереккөздер |
Ұлар (лат. Tetraogallus) — қырғауыл тұқымдасына жататын құстардың бір туысы.
Ұлардың денесінің жалпы құрылысы кекілікке ұксайды, бірақ одан ірі, дене тұрқы 60 см. Ұлар көбінесе Кавказдың, Қазақстанның тауларында болады. Мұның бірнеше түрлері бар, еті дәмді, ел сол үшін аулайды.
Салмағы 3 кг-дай, түсі тас өңдес, тауыққа ұқсаса, жергілікті құс. Биік тау шыңдарын мекендейді. Көбіне 5-10-нан топтасып жүреді де тек көктемде ғана жұптасады. Олар өте сақ келеді. Тау бөктерінде жайылып жатқанда, біреуі биік құзға шығып, жан-жағын бағдарлап тұрады екен.
Егер қауіпті сезсе айрықша үн шығарып, хабар беретін көрінеді. Қыстың аязды күндерінде тас қуыстарынан пана тауып, топтасып бірін-бірі жылытады. Қар қалың жауған жылдары, көбіне таутекенің соңынан еріп отырады. Себебі таутекелер тебіндеп жайылып, қырат беткейлеріндегі қарды тазартып, қанаттылардың азығын тез табуына көмектеседі екен.
## Дереккөздер |
Киікоты (Hypecoum) —
* ақшагүл – апиындар (қара: Маковые) тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы. Киікотының бұрынғы КСРО-да 8 түрі кездеседі. Бұлар — көбінесе шөлейтте өсетін майда өсімдік. Киікотының негізгі түрлері: салалы киікоты (H. pendulum) — біржылдық өсімдік; сабағының ұзындығы— 10—15 см, жапырақтары тырбық өседі; салалы киікотының құрамында наркоздық зат болады, сондықтан да мұны мал жемейді; шашыратқы киікоты (Н. parviflorum) — мұның сабағының ұзындығы 10—20 см, жапырақтары тырбық болады. Шашыратқы киікоты Алтай мен Орта Азияның сарытопырақты және тастақ беткейлерінде, сарытопырақ қайыршақты шөлейт далаларында өседі, малдың барлық түлігі жейді.
* көкемарал (Ziziphora) – ерінді гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Гүлдері ұсақ, қызғылт не айқын қызғылт; қалқанша, шашақ тәрізді гүл шоғын құрады. Еуропада (әсіресе Жерорта т-і маңында) және Батыс Азияда тараған 20-дан астам түрі бар. Қазақстанда 6 түрі өседі. Олардың ішіндегі жиі кездесетіні – иісті Киікоты (Z. Clіnopodіoіdes), аласа тау етегінде, құрғақ шабындықтарда, орман алқабында жарық жерлерде өседі. Тобыл, Есіл, Ертіс маңында, Ақмола, Ақтөбе облысында, Балқаш-Алакөл аймағында, Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Күнгей Алатауларында, Каспий төңірегінде кездеседі. Киікотының құрамында эфир майы, илік заттар мен аскорбин қышқылы болады. Кептірілген гүлі мен жапырағының қайнатылған суы ішек атониясына, қақырық жібітуге, ваннаға қолданылады. Киікоты медицинада адамды арнайы терлететін шай құрамына қосылады. Киікотының жапырағы дәм татымдық зат ретінде арақ-шарап өнеркәсібінде пайдаланылады және тағамға қосылады. Киікоты – балды өсімдік, оны мал жемейді.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Киікоты(қолжетпейтін сілтеме) |
Ғиссар қойы — қойдың бір тұқымы. Жүні — қара. Майлы — етті тұқымы құйрықты қойдың түрі. Салмағы 180 килограммға дейін жетеді. Гиссар қойы — жүні қылшық, еті майлы келетін құйрықты қойдың бір тұқымы. Еркек қойының тірілей салмағы— 130—140 кг, саулығынікі—80—100 кг. Сойғаннан соң 58—60 кг ет, ал бордақылаған еркек қойы 35—40 кг май береді. Гиссар қойы көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанда, аздап Қырғызстан мен Қазақстанның кейбір аудандарында өсіріледі. Тәжікстанда, Ғиссар деген жерінде шығарылған.
## Дереккөздер |
Сиыржоңышқа (Vіcіa) — бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық өсімдік, азықтық дақыл. Дүние жүзінің қоңыржай белдеулерінде 150-дей түрі кездеседі. Қазақстанның барлық аймағында өсетін 25 түрі бар. Ең көп тарағаны — егістік Сиыржоңышқасы . Оның биікт. 20 — 80 см, сабағы жіңішке, төрт қырлы. Жапырағы күрделі, гүлі күлгін, қарақошқыл, кейде ақ түсті болады. Мамыр — шілде айларында гүлдеп, шілде — тамыз айларында жемісі піседі. Жемісі — көп тұқымды бұршақ. Вегетац. кезеңі 75 — 130 күнге созылады. Ылғалды жерде жақсы өседі. Пішен, көк шөп, сүрлем дайындау үшін өсірілсе, көбіне арпа, сұлы, бір жылдық райграспен қосып егіледі. Гектарынан 350 — 400 ц көк шөп, 25 — 35 ц тұқым алынады. Дән құрамында 30%-дан артық протеин болады. Сиыржоңышқа — малға жақсы жемшөп, жас төлге құнарлы азық, төл тез семіреді. Сиыржоңышқа егістігі қара топырақты аймақта екпе пар, ал ылғалы мол оңт. аймақта аңыздық дақыл ретінде пайдаланылады.
## Түрлері
Альпі сиыржоңышқасы — көпжылдық өсімдік, сабағының ұзындығы 25—40 см, маусым-шілде айларында гүлдейді, бұл көбінесе биік таулардың 2500—3000 м альпі аймағында өседі, мұны малдың қай түлігі болса да жақсы жейді, бірақ шауып аларлықтай болып жиі шықпағандықтан аса жемшөптік мәні жоқ;
Амур сиыржоңышқасы — сабағының ұзындығы 50—75 см келетін көпжылдық өсімдік, жемшөптік құндылығы беде мен жоңышқадан төмен, дегенмен мал жақсы жейді, егілгеннен соңғы үшінші жылында жақсы есіп, гектарынан 70 центнер шөп енімін береді;
Бұта бұршақ — ұзындығы 2—2,5 м әлсіз сабағымен бір нәрсеге жармасып есетін көпжылдық өсімдік, маусым мен шілде гүлдейді, қалың болып шықпағандыктан мұның жемшөптік мәні онша емес; Біржұбай бұршақ — сабағының ұзындығы 35—80 см көпжылдық өсімдік; жемшөптік құны орташа, құрамында 20% протеин бар;
Гиркан бұршақ — мұны жайылымдағы малдың барлығы да өте жақсы жейді, химиялық құрамы (гүлденерде): су — 6,9%, клетчатка—18,1%, шикі протеин — 18,4%, белок — 14,7%, май — 3,8%, азотсыз экстрактік зат — 44,3%, күл — 8,4%;
Дуал бұршақ — тамыр сабағы көлбеп өсетін көпжылдық өсімдік, сабағының биіктігі 60 см-ге дейін барады, жер бетіндегі бөлімінің құрамында 220 мг% ке дейін витамин С бар, сиыр мұның пішенін және жайылымдағы көк шебін көктемде жақсы жейді, ал күзде жемей кояды, қолдан егілгенін бір жазда үш шауып алуға болады;
Монша бұршақ — сабағының ұзындығы 50—100 (100—180) см-дей бұтақты өсімдік, мұны малдың қайсысы болса да сүйсініп жейді;
Ойнама — 50—100 см-лік ұзын сабағымен бір затқа жармаса өрмелеп өсетін көпжылдық шөптесін өсімдік; жапырақтары күздің аяғына дейін көгеріп тұрады, онда 53,2 мг% витамин С бар; құнарлылығы жоңышқадан кемірек, дегенмен жемшөптік манызы зор өсімдік;
Орман бұршақ — сабағының ұзындығы 50—150 см-дей көпжылдык өсімдік, көбінесе аралас ормандардың арасында бір нәрсеге жармасып өседі, жапырағы мол, маусым-шілде гүлдейді, малдың қай түлігі болса да жақсы жейді;
Өзгергіш бұршақ — көбінесе Кавказдың жерінде есетін көпжылдық өсімдік, құрамында 172—336 мг% витамин С бар. Құнарлылығы бедемен бірдей; бөгде бұршақ (V. реregrina) — өте жіңішке, бұтақтанған қырлы сабағының ұзындығы 20—80 см біржылдық өсімдік, дәндік дақылдардың арасында арамшөп ретінде өседі, мал сүйсініп жейді;
Паннон бұршақ — сабағының ұзындығы 40—60 см болып бұтақтанып тік өсетін біржылдық күздік өсімдік; мұны мал жақсы жейді;
Рим бұршағы — сабағының ұзындығы 20—60 см біржылдық немесе екіжылдық өсімдік, мұның жапырағы қалың, жалпақ және шырынды келеді, малдың қай түлігі болса да сүйсініп жейді;
Сыңаргүл бұршақ — жіңішке, қырлы, ұзындығы 80—160 (200) см келетін бұтақты сабағы бар біржылдық өсімдік, май мен маусымде гүлдейді; бұл бұрынғы КСРО жерінде жабайы өспейді, мал жақсы жейді;
Тарлан бұршақ — бұтақтанып өсетін сабағының ұзындығы 15—60 (80) см-дей біржылдық өсімдік, жер бетінде өсетін бөлімдерінің құрамында 150 мг% витамин С бар; көбінесе тұқымының құрамында вицианин дейтін глюкозид болады, мұны жеген мал уланады;
Таспа бұршақ (таспан жапырақ, ташпан жапырақ V. tetrasperma ( = Ervum tetraspermum) — сабағы жіңішке, ұзындығы 25—50 см, бұтақшалы біржылдық өсімдік. Бұл көбінесе егінжайдың арасында арамшөп түрінде өседі. Мұның гүлдері өздігінен және насекомдар арқылы айқас тозаңдануға икемделген. Көктемде және жазда малдың қай түлігі болса да жайылымда жақсы жеп, ал күзде тек түйе ғана жейді. Пішенін мал қай кезде болса да сүйсініп жейді.
Түкті бұршақ — мұны малдың қай түрі болса да, әсіресе кой мен сиыр жақсы жейді;
Тышқан бұршақ — мұны жазда, көктемде малдың қай түлігі болса да жақсы жейді, ал буыны қатайғанда ірі қаралар ғана жейді. Тышқан бұршақ гүлденер дәуірінде химиялық құрамында: су — 10,0%, клетчатка — 29.6 - 34,3%, шикі протеин — 13,1-15,8%, белок — 14,7%, май — 1,3-4,5%, азотсыз экстрактік зат — 32,9—34,5%, күл — 6,8—7,2% болады, жасыл кезінде витамин С болады, мұның жемшөптік мәні өте зор;
Шұбар бұршақ — сабағының ұзындығы 30—60 см-дей көпжылдық өсімдік, мал сүйсініп жейді;
Шұбаргүл бұршақ — сабағының ұзындығы 75—150 см екіжылдық өсімдік, аязға, құрғақшылыққа төзімді, сортаңға шыдамды, қандай жер болса да өсе береді; жемшөптік мәні бар өсімдік;
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
## Пайдаланылған cілтемелер |
Тауқалақай (лат. Lamium) – ерінгүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық шөп өсімдігі.
Тауқалақайдың зәрлі бездері болмайды. Сабағы онша бұтақтанбайды, гүлі — ақ түсті, апрельден бастап күздің аяғына дейін гүлдеп тұрады. Тауқалақай тоғайлы, таулы жерлерде өседі. Мұның күлтелерін ел арасында емге жұмсайды. Тауқалақайдың құрамында тері илейтін зат, қант, ламиин алкалоиды, эфир майлары, сапониндер бар. Тауқалақайды қазақша кейде бойқалақай, кейде аққалақай деп те атайды.
## Дереккөздер |
Бұршақтәрізді сиыр жоңышқа (Vica pisiformis) — сабағының ұзындығы 2 м-дей көпжылдық өсімдік. Дәнді дақылдардың арасында арамшөп түрінде өседі. Сабағы мен жапырағының түрпілігіне бола мұны мал онша жемейді.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Сасыр (лат. Ferula) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық монокарпты және поликарпты шөптесін өсімдіктер.
Қазақстанның далалық, шөлді және таулы аймақтарында өсетін 48 түрі кездеседі, оның 20-сы — эндемиктер. Бұлардың биіктігі 30 — 90 см, кейде 2 м-дей болады. Сабағы жуан, жапырағы қауырсын тәрізді, шеті тілімденген. Гүлі ұсақ, сары, ақшыл сары түсті, қос жынысты, шатырша гүлшоғырына топталған. Мамыр — маусым айларында гүлдеп, шілде — тамызда жеміс салады. Тұқымы — дәнек. Көпшілік түрлерінің, мыс., сасық сасыр (F. foetіda), шайыр сасырдың (F. schaіr немесе F. Varіa) құрамында шайыр көп. Эфир, камедь (жеміс ағаштары зақымданғанда қабығынан бөлінетін, тез қатып қалатын қоймалжың шырыш) түзетін өсімдіктер, сондықтан оларды дәрі жасау үшін қолданады, жемшөпке қосып, малға береді. Сүмбіл сасырдың (F. moschata) тұқымының құрамында жұпар иіс шығаратын эфир майы болады, оны парфюмериялық өнімдер жасауда пайдаланады. Кейбір түрінің тамыры крахмалға бай, оны тағамға қосады. Қаратауда Боралдай сасыры (Ferula karatavica) деген түрі кездеседі.[[https://web.archive.org/web/20160316000042/http://www.plantarium.ru/page/image/id/213166.html Мұрағатталған 16 наурыздың 2016 жылы.]] Сасырдың ірі жапырақтары құнарлы мал азығы болып саналады. 7 түрі: ақжолақ сасыр, тегіс сасыр (F. glaberrіma), Іле сасыры (F. іlіensіs), ксероморфты сасыр (F. xeromorpha), орамалы сасыр (F. іnvolucrata), Сөгеті сасыры (F. sugatensіs) және Тауқұм сасыры (F. taucumіca) Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Тағы қараңыз
* Асафетида
* Итқұсық
## Дереккөздер |
Таран, немесе айланшөп (лат. Polygonum) – тарандар тұқымдасының бір туысы.
Таран көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік болып та, кейде шала бұта түрінде де кездеседі. Таранның 200-ге тарта түрі бар, мұның 130-дай түрі бұрынғы КСРО-да өседі. Мұның көбірек кездесетін түрлері: таутаран (Р. аlpinum, или Р. coriarium) — мұнымен теріні илеуге және бояуға болады; бояулы айланшөп (Р. tinctorium) — көк түсті бояу беретін шөптесін өсімдік; бұталы айланшөп (Р. dumetorum) — көбінесе жидекті бұталардың арасында, судың жағалауында және құмда өседі; зығырлық айланшөп (Р. linicola) — мұның тұқымын зығырдың тұқымынан ажыратуға болмайды, сондықтан бұл зығырдың арасында ғана арамшөп болып өседі; үшкірұшты айланшөп (Р. cuspidatum) — гектарынан 200 тоннаға дейін көк шөп беретін өскелең өсімдік. Малға азық болады. Тарбақ айланшөп (Р. divaricatum) — сыпыртқы тәрізденген ірі гұлшоғы бар, бал иісті шөптесін өсімдік; сахалин айланшөбі (Р. sachalinense) — жапырағы өте әдемі декорациялық өсімдік.
## Дереккөздер |
Сұр сандуғаш (лат. Sylvia communis) — торғайтәрізділердің ішіндегі нағыз сайрағыштарға жататын ұсақ құстардың бір түрі. Денесінің ұзындығы 15 см.Сұр сандуғаш- Қазақстанда ең кең таралған, сандық мөлшері әдеттегідей сандуғаштың бірі. Олар мүлде ормансыз шөл аумақтарынан басқа Қазақстан аумағының үлкен бөлігінде орып тепкен. Сондай ақ олар тіпті ормандардың жоғарғы шегіне дейін тауға көтеріледі. Сұр сандуғаш ұшып өткенде барлық жерлерден кездеседі. Бұл - ерекше өрнегі жоқ, орташа денелі орташа реңді нағыз сандуғаш. Оның жалғыз ерекше белгісі - «Тор –ғайға тән қанаты». Бұл – қанатын қомданғанда да жақсы байқалатын дененің арқа бөлігіндегі біркелкі қоңыр сұр реңті қауырсындарды тот түсті жалпақ көмкермесі және үлкен жабын қауырсындары. Сондай – ақ ақ түсті тамағы да назар аударады, соған рай ағылшындар сұр сандуғашты «ақтамақ сандуғаш» деп те атаған.Сұр сандуғаш бұталарда да, шөптерде де едәуір көрнекі жүреді. Әсіресе сайраған кезде жиі әуелеп ұшады. Әдемі сандуғаш үшін үйреншікті мәнерде болады, алайда онша түрлендірілмейді. Қазақстанның оңтүстігіне мамырдың басында ұшып келеді. Сөйтіп үяларын бұталарға да , сондай – ақ кейде биік шөпке де орналастырады, алайда сырт көзге көрінбейтіндей етіп , үнемі жақсы жасырады. Мамырдың ортасынан –ақ ұяда төрт –бес жұмыртқа байқалады. Ал маусымның басында балапандар пайда болады. Олар осы айдың екінші жартысында ұядан ұшады. Екінші рет балапан өргізбейді. Шілдеде жас құстардың көшуі басталып та кетеді, оның соңы ұшып кетуге жалғасады. Қазақстанның қыркүйектің ортасында ьолық ұшып кетеді, одан шығысқа қарай да жиі –жиі кездестіруге болады. Қалың өскен жапырақты бұталар мен ірі шөптері бар тау беткейлерінде көбірек мекен етеді. Дауысы және әуені боз сандуғаштар мен басқа сандуғаштардан аумайды. Тұқымтоптық өмір сүру дағдысында да айырмашылық жоқ. Қазақстанға сәуірдің соңында ұшып келіп, тамызда ұшып кетеді.
## Дереккөздер
мектеп энциклопедиясы "Құстар", Қазақстан жануарлары сериясы, Автор А. Ф. Ковшарь, В.А. Ковшарь |
Көкжидек (лат. Vaccínium uliginósum) — Көкбұта тұқымдасының Қаражидек тегінің бұтасы. Солтүстік жарты шардың қоңыржай және суық белдеуінде, әсіресе, Сібірде көп таралған. Негізінен шымтезекті жерлерде, қылқан жапырақты және жалпақ жапырақты орманда, тундрада өседі. Сондай-ақ Кавказ, Орал тауларында және Қиыр Шығыста кездеседі.
Жемісі шырынды, реңі көкшіл, бұршақ (асбұршақ, бұршақ), күрделігүлділер (салат), астық (қантты жүгері) тұқымдастары. Мұнымен қатар, ауыл тұрғындары үй маңында кресс-салат, ботташық, артишок, физалис, балдыркөк, шашыратқы, эстрагон және т.б. өсіреді. Дәм-татымдық көкөністер — биден, кориандр, зире, жалбыз, майоран, фенхель, эстрагон, қияр шоп, оз алдында дербес топ құрады. Көкжидек құрамында витаминдер, белок, май, көмір сулар, минералдық тұздар, органикалық қышқылдар, хош иісті заттар және т.б. көп болады.
Көкжелек жидегінің пішіні алмұрт тәрізді, түсі көк. Көкжелек көбінесе бұрынғы КСРО-ның шымтезекті саздарында өседі. Ел арасында Қөкжелекті «маскүнем» деп атап кеткен, әрине, ол дұрыс емес, өйткені мұның құрамында адамды, жан-жануарларды мас етерліктей химиялық зат жоқ. Бұлай аталу себебі: көкжелек әрқашан қазанақ деген бұтамен бірге өседі, қазанақ гүлдеген кезінде езінің денесінен адамның басын мең-зең ететін химиялық зат бөліп шығарады. Осы зат көкжелек жидегінің қабығына сіңеді.
## Дереккөздер |
Агамалылар (лат. Agamidae) кесіртке тұқымдастар. Денесінің ұзындығы 45 см дейін. Басы мүйізді қабыршақтармен жабылған. Құйрығы кебіне ұзын, үзілмейді. Әлемде 35 туысы - 300-ден аса түрі кездеседі. Қазақстанда 2 туысы агама және дөңгелекбастылар - 10 астам түрі кездеседі. Жерде, тау таста, ағаштарда өмір сүреді. Негізгі қоректері құрт-құмырсқалар - жәндіктер – сирек өсімдіктер. Көпшілік өкілдері өздерінің түстерін өзгерте алады.
## Дереккөздер |
Шамшат (лат. Fagus) — қос жарнақты өсімдіктер; таксономиялық жіктелім бойынша — қатар. Дүние жүзінде қоңыржай, тропиктік және субтропиктік аймақтарда (тек Оңтүстік Африканың тропиктік аймағында кездеспейді) өседі.
Бұл қатарға қайың тұқымдасы және шамшат тұқымдасы, 7 — 9 туыс, 600-дей (кейбір деректер бойынша 1000-нан аса) түрлер жатады. Қазба қалдықтары бор кезеңінен белгілі. Шамшаттар — бір үйлі (сирек екі үйлі) ағаштар. Биіктігі 50 м-ден, діңінің жуандығы 2 м-ден асады. Дің қабығы тегіс, сұр түсті, көпшілігі — жапырақ тастайтын ағаш. Гүлі дара жынысты. Аталық гүлінде 6 — 12 аталық, аналық гүлінде 1 аналығы болады, олар жеке-жеке орналасады. Гүлшоғыры бір немесе бірнеше гүлден құралады. Жапырағы бүр жарғанда гүлдейді. Желмен тозаңданады. Жемісі (жаңғағы) шошқажаңғақ тәрізді болады. Шамшаттарды елді мекендерді көгалдандыру үшін, орман шамшатында ағаштарды қорғау үшін отырғызады; сүрегі мықты, сондықтан ағаш бұйымдарын жасауда қолданылады. Жемісінде улы алкалоид — фагин болады, ол жемісін қуырғанда жойылып кетеді, сондықтан жемісінен тағамдық және техникалық май алынады; күнжарасы шошқаға беріледі.
## Дереккөздер |
Сұлушаш ((лат. Callitriche) – бақажапырақ тұқымдасы, сұлушаштар кіші тұқымдасына жататын өсімдіктердің бір туысы.
Судың ішінде өседі. Гүлсеріктері болмайды, судын бетінде ұрықтанады. Сұлушаштың 26 түрі бар, олардың 7 түрі бұрынғы КСРО жеріндегі суларда өседі, жиі кездесетіндері: көк сұлушаш (Сallitriche verna), өзгергіш сұлушаш (Сallitriche polymorpha), күз сұлушаш (Сallitriche autumnalis).
## Дереккөздер |
Майқаңбақ (Corispermum) — мареліктер тұқымдасына жататын біржылдық шөп өсімдіктерінің бір туысы. Майқаңбақтың 50—60 түрі бар, олардың 34 түрі бұрынғы КСРО жерінде өседі. Бүларды түйе, кой, ешкі жақсы жейді. Майқаңбақтың біздегі көбінесе өсетін жері — Сібір, Орта Азия, Қиыр Шығыс, бұрынғы КСРО-нің еуропалық бөлігі.
## Тағы қараңыз
## Дереккөздер
* Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев |
Айланшөп, немесе Самалдық шөп (лат. Persicaria maculosa) – тарандар тұқымдасына жататын біржылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанның көптеген аймақтарында (Каспий маңы ойпаты, Балқаш-Алакөл ойысы, Түркістан, Жоңғар, Іле Алатауы, Қаратау өңірлері), өзен бойында, арық, тоған жағалауларында өседі. Оны сиырдан басқа малдың бәрі жейді.
Биіктігі 20-80 см, сабағы тік болады. Қаңдауыр пішіндес жапырағы сабаққа кезек орналасады. Сабағы тік өседі әрі қысқа, ұштары сүйір, шеттері бүтін,жоғарғы жағында қара қоңыр дақтары бар, бұтақтары көп, жапырақтары кезектесіп орналасқан.
Гүлдері ақ немесе қызғылт түсті, 5 гүл жапырақшадан тұрады, жапырақтарының қуысына масақша тәрізденіп шоғырланған. Жемісі жұмыртқа сықылды қара түсті жылтыр жаңғақша. Самалдық шөп өзендердің,арықтардың жағаларында, ылғалды жерлерде, арамшөп ретінде егістік жерлерде өсе береді. Дәрі жасау үшін оның жер бетіндегі бөлігінің жоғарғы жағын гүлдеген кезінде жинап алады.
Құрамында К витамині, флавоноидтар, гликозидтер, эфир майлары, қоймалжың, илік заттар, С витамині бар. Өсімдіктің қан тоқтататын, несеп айдайтын, іш жүргізетін қасиеттері бар. Дене сыртындағы жаралардың жазылуын тездету үшін майдәрі жасап та пайдаланады. Етеккір көп келгенде, геморрой түіндерінен, жатырдан қан кеткенде оны тоқтату үшін қолданады. Бас ауырғанда кісінің желке тұсына өсімдіктің жас шөбін басуға болады. Әйелдердің ақ етіккірінің келуін, бүйректің ауруларын емдеу үшін де пайдаланады.
Дәріні дайындау және қолдану тәсілі: Самалдық шөптің ұнтақталған шөбінің 1 ас қасығын 1 стакан қайнап тұрған суға салады да, 15 минут тұндырады. Дәріні сүзіп алып екіге бөледі де, бір күнде тамқтан кейін екі рет ішіп тауысады. Емдеу мерзімі 3 апта. 2 литр суға өсімдіктің кептіріліп ұнтақталған 2 уысын салып 15 минут қайнатады да,1 стакан ыстық сүт және 1 ас қасық крахмал қосып,бұлау жасап пайдаланады. Ваннаға жату ұзақтығы 15 минут. Күн сайын немесе күнара қабылдап,1-2 айға дейін емделеді.
## Дереккөздер |
Қазаншұңқыр құрлық бетіндегі, мұхит-теңіз түбіндегі пішіні дөңгелек не аздап созылыңқы келген ойыс. Қазаншұңқыр тұйық немесе бір жағынан, өзен арнасында орналасса екі жағынан ашық болып келеді. Жер бетіндегі Қазаншұңқырдың мөлшері бірнеше км-ден жүздеген км-ге жетеді (мысалы, тауаралық Қазаншұңқыр). Қазаншұңқырлар пайда болу және геологиялық құрылысы жағынан тектоникалық, жанартаулық мысалы, кальдералар (испанша caldera – үлкен қазан), эрозиялық, мұздық, карстық; құрылымы жағынан тегіс табанды, ыдыс тәрізді, т.б. бөлінеді; сумен толығуына қарай ағып өтетін, ағынды, ағынсыз (құрғақшылық аймақтарда) болып ажыратылады. Су асты Қазаншұңқырлары жүздеген, мыңдаған км-ге созылады. Олар теңіз, мұхит табаны бедерінің ірі бұрыс пішінін құрайды (мысалы, Тынық мұхиттағы Оңтүстік Қазаншұңқыр, т.б.). Қазаншұңқырлар кейде ойыстар мен депрессияларға сәйкес келеді. 20 ғасырдыңдың ортасынан бастап техносфераның дамуына байланысты жер бетінде Қазаншұңқырлардың антропогендік (қ. Антропогендік жер бедері) түрлері көбейіп келеді. Қазақстанда Зайсан қазаншұңқыры, Алакөл қазаншұңқыры, т.б. бар.
## Мұхиттық қазаншұңқырлар
Мұхиттық қазаншұңқырлар - мұхит табаны шегіндегі су асты жоталармен, белестермен және қыраттармен шектелген ауқымды ойпандар. Олар өзара терең өткелдермен жалғасып жатады. Орташа терендігі 5 мың м. шамасында. Қазаншұңқырлар табаны 100-500 м биіктікте ауытқитын төбелі-жазықты бедерімен сипатталады.
## Опырылма қазаншұңқыр
Опырылма қазаншұңқыр - әктастардағы немесе басқа тау жыныстарындағы жер асты қуыстары төбесінің опырылуы немесе шөгуі салдарынан жарылымдар бойындағы телімдердің төмен түсуінен пайда болған депрессия.
## Дереккөздер |
Лёсс — шаң тозаңдарынан, саздан, құмнан тұратын, құрамында кальций карбонаты едәуір, кеуекті, ұлпа, қабатсыз, борпылдақ жыныс. Минералогиялық құрамында кварц басым болады. Лёсстің қалыңдығы әр түрлі, мәселен, Қытайда оның қалыңдығы 200 м-ге жетеді. Оның пайда болуы жөнінде эолдық, аллювийлік, топырақтық сияқты тағы басқа теориялар бар.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Таумасақ (лат. Orostachys) – жасаңшөп тұқымдасына жататын екі жылдық шөптесін өсімдіктер. Қазақстанда далалы, шөлді, таулы аймақтардың тасты, тастақты беткейлерінде, жартастарда, сортаң, құмды жерлерде, қарағайлы ормандарда өсетін 2 түрі: тікенді таумасақ (О. spіnosa) және тік таумасақ (О. thyrsіflora) бар. Олардың биіктігі 10 – 30 см. Бірінші жылы өсімдік жартылай шар тәрізді, үстінде төмпешіктері бар жуашық түрінде болады. Екінші жылы сол жуашықтың ортасынан қандауыр тәрізді кезектесіп орналасатын жапырақтары бар бұтақты сабақ өсіп шығады. Тостағанша жапырақшалары күлтесінен 2 – 3 есе қысқа, етті келеді. Желегі төмендегі жағынан бірігіп өседі, үшкір болады. Аталығының саны – 10, аналығының сырты жалаңаш, оның ұшы түзу, біз тәрізді. Сары, сарғыш жасыл гүлдері шашақ гүлшоғырына топталған. Шілде – қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі көп тұқымды. Таумасақты қой, ешкі және марал жақсы жейді.
## Дереккөздер |
Жалды қасқыр, көкжал қасқыр (лат. Chrysocyon brachyurus) – иттер тұқымдасына жататын сүтқоректі жыртқыш хайуан.
Денесінің ұзындығы 125—130 см, құйрығы — 40 см. Жүні тықыр, жалының қылы 10—13 см-дей. Жалды қасқыр көбінесе Бразилияның, Парагвайдың және Аргентинаның жеріндегі саздарда өсетін шіліктердің ішінде тіршілік етеді. Ұсақ андармен, жемістермен, өсімдіктің жасылымен қоректенеді, кейде қойға да шабады.
## Дереккөздер |
Тазқара (лат. Aegypius monachus) — жыртқыш құс, қаршыға тұқымдасына жатады.
## Сипаттамасы
Тазқара - қанаттары 250-295 см болатын қаршыға тұқымдас құстардың ірі өкілі. Ұрғашылары еркектерінен сәл үлкенірек және салмағы ауыр, ұзындығы 104-112 см, салмағы 7,5-12,5 кг, ал еркектері ұзындығы 102-107 см салмағы 7, 0—11,5 кг. Басының төбесі және бүйірлері ақшыл немесе ашық қоңыр түсті мамық өскен. Көз айналасындағы қауырсындары қара-қоңыр түсті және дененің алдыңғы жағына және тамаққа дейін жалғасады. Тамағы жіп тәрізді сұр-қоңыр қауырсындар өскен. Бет терісі мен жалаңаш тері аймақтары көкшіл. Денесі мен қанаттарының үстіңгі бөліктері қара қоңыр, құйрық асты жамылғысы бозғылт сұр. Құйрығы қара. Қанатының қауырсындары және қанат астындағы жамылғылар қара түсті, сыртқы жиектері қоңыр немесе күлгін-қола түсті. Аяқтары ақшыл-сұр. Тұмсығы қара-сұр түсті және сүйір, төмен иілген. Тазқараның мойынының бүйірлері мен артқы жағы қауырсынсыз, мұндағы тері бозғылт қызғылт реңге ие. Жаңа туылған балапандары алдымен сарғыш мамықпен жұмыртқадан шығады, содан кейін ол сұр мамыққа ауысады. Бір жарым айдан кейін алғашқы қауырсындар пайда болады.
## Дереккөздер |
Құмайлар — сұңқартәрізділерге жататын құстардың тобы. Бұған құстардың 20 түрі қосылады. Анатомиялық құрылысы жағынан алғанда Құмайлар екі топқа бөлінеді: нағыз құмайлар, американ құмайлары.
## Дереккөздер |
Аккумуляциялық жазық - біршама ұзаққа созылған тегістелген бет. Аккумуляциялық жамылғысының қалыңдығы әр түрлі, бірақ гидрографиялық торап оның табанына немесе алқаптардың ойпандарына орналасқан. Аккумуляциялық жазық базис деңгейінде (аккумуляция базисі деңгейінде) аккумуляциялық тегістелу нәтижесінде жаралады.
## Дереккөздер |
Бұйра жартастар — мұздық қозғалғанда, мұз өңдеп кеткеп қатты жыныстардан тұратын жартастар; олардың мұз сырғып келген жағындағы беті көлбеу, тегістеліп қашалған да, қарама-қарсы жағы тік не кедір-бұдыр болады.
Бұйра жартастар - жылжыған мұздықтар тегістеп, майдаланып қалған жартастардың — "қоймаңдай тастардың" жиынтығы.
## Дереккөздер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев. |
Ақмола облысының солтүстігінде «Бурабай» ұлттық паркі орналасқандығы баршамызға мәлім. Бурабайдың тау-тасы да, көлі де, жазық даласы да ертегілер мен аңыздарға толы. Көкше жеріндегі Бурабайдың тамаша табиғаты, тылсым бейнесі – қарағайлы орманы, бір-бірінен көлдері арқылы бөлініп жатқан қатпарлы жартастары, биік құз басындағы тастары мен шыңдары небір бейнені көз алдыңа елестетеді.
Қазақстан Республикасы Президенті Іс Басқармасының «Бурабай» мемлекеттік табиғи ұлттық паркі 2000 жылы тамызда құрылды.
Бурабайдың әрбір қия тасына аңыздар негізінде және бейне ерекшелігіне қарай ат қойып отырған: Оқжетпес, Жұмбақтас. «Жұмбақтасты» бір қырынан қарасаң – бұрымды жас қызға балайсың, екінші қырынан қарасаң - орамал тартқан келіншекке балайсың, үшінші қырынан қарасаң – бетіне әжім түскен кемпірге балап таңқаласың.
Бурабай көлдеріне Бурабай, Шортанды, Үлкен Шабақты, Кіші Шабақты, Қотыркөл жатады. Сонымен қатар, Сары-арқаның, Көкшетау тауларының аралығында бір-біріне жақын орналасқан ұсақ көлдер тобы бар. Олар суының тазалығымен ерекшеленеді.
## Оқжетпес
Оқжетпес туралы мынадай аңыз бар екен: Қалмақ қызына Абылай ханның әскерлері «мен аламын» деп таласады. Сонда Абылай жауынгерлерін ренжітіп алмас үшін “Бұйырдым тұтқын қыздың қалауына” дейді. Тұтқын қыз жігіттердің өнерін сынау үшін үш шарт қояды. Біріншісі — Көкшенің ең биік шыңының басындағы найза ағашқа байланған шәйі орамалды атып түсіруі еді. Қыздан дәмелі хан батырларының барлығы да “шіреніп садақтарын шыңға кезегенімен” ешқайсысы сыннан өте алмайды. Шың содан кейін Оқжетпес аталыпты.
## Жеке батыр
Бір кедей ауылда ақылды, парасатты, арманшыл, ержүрек батыр өмір сүріпті. Ол жас, өлең айтатын және ешқандай қорқуды білмейтін болыпты. Өсе келе айналысындағы кедейшілікті, халықтың көз жасын, қайғысын көреді. Шығыстан және оңтүстіктен ауылға жоңғарлар, батыстан – Волга қалмақтары қысым жасады. Дұшпандары ауылдан адамдарды, малдарды айдап әкетіп жатады. Ел ішінде жігіттер қыз-келіншектер үшін өзара төбелесті. Осындай реніштері үшін олар бір-бірінің жайылымдарына зиян келтірді. Осындай келеңсіз жағдайларға өкпелеген жас батыр ауылдан кетіп, өз бақытын табуға бел буады. Жолда батыр өзге елдің бірнеше әскерлерін жолықтырады. Олар бақытқа жету үшін жердің түбіне жалғыз бару керек емес, қасыңда жора-жолдас болу керек. Күш біріктіріп, еліңді-жеріңді қорғасаң, сонда бақыт өзі келеді, - дейді. Батыр ешқайсысының сөзіне құлақ аспай, өз жөніне кете береді. Алдынан дұшпанның үлкен әскері кездесіп, барлық жолын жауып, қанды шайқас болады. Сонда ғана қанша батыр болса да, жалғыз жолға шығуға болмайтынын түсінеді. Дұшпандарының қолынан дала төсінде мәңгі ұйқыға кетті. Қазіргі кезде «Жеке батыр» тас бейнесі халық жүрегінде аңыз болып қалды. |
Барқан (түркі сөзі) — шағын шөлді аймақта желдің әсерінен пайда болатын құм төбе. Мұндай төбелер жарты ай немесе орақ пішіндес болып келеді. Оның биіктігі бірнеше метр болады. Барханда өсімдік өспейді, сондықтан да жел әрекетіне бейім.
Шағыл, Барқан— құмды шөл және шөлейт жерлерде жел әрекетінен пайда болатын ысырынды құм төбелері, жер бедерінің пішіні. Құмтөбелер жарты ай немесе орақ пішіндес болады. Жел жақ беткейі созылыңқы әрі түйетайлы (5 — 14), ық жақ беткейі қысқа, тікше (30 — 33), келеді. Айшыққа тірелген жел оны айналып өтеді де, екі шетін мүйіз сияқтандырып ілгері созып отырады. Желдің режиміне, бағыты мен күшіне байланысты биіктігі 150 м-ге дейін Шағылды қырқалар, Шағылды тізбектер, Шағылды пирамидалар, тағы басқа пайда болады. Шағыл жылына бірнеше метрден бірнеше жүздеген метрге жылжып отырады. Онда өсімдік өспейді. Шағыл Орталығы Азия мен Қазақстанның барлық құмды шөлдерінде( Қарақұм, Қызылқұм, тағы басқа) таралған.
## Пайдаланылған әдебиеттер
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
## Сілтемелер
* Сахара
* Шөл
* Африка
## Сілтеме
* Поющий_бархан
* "Алтын Емел" мемлекеттік халықтық табиғи саяжайының ресми сайты Мұрағатталған 5 қарашаның 2008 жылы.
* бархан Мұрағатталған 24 қазанның 2007 жылы.
* Поющие барханы — 100 великих загадок природы
* Фотогалерея ГНПП «Алтын-Эмель» Мұрағатталған 7 мамырдың 2016 жылы.
## Пайдаланған Әдебиет |
Ботаникалық бақ - ғылыми-зерттеу, мәдени-ағарту, іс-тәжірибелік оқыту мақсаттарымен өсімдік өсіріп, оны зерттейтін, ботаникалық білімді насихаттайтын мекеме. Негізгі ғылыми бағыттары: жергілікті және сырттан әкелінген өсімдіктерді өсіру, жерсіндіру, олардың биологиясын, экологиясы мен физиологиясын, өсіп-өнуін, селекциясын зерттеу; ботаникалық ілімді дамыту, оның жетістіктерін жалпы халыққа тарату; республикамызда азайып бара жатқан, жойылу қаупі төнген өсімдіктерді қолдан өсіріп көбейту, биология, экология ерекшеліктерін зерттеу, оларды сақтап қалудың, табиғи таралған орталықтарына қайтарудың жолдарын қарастыру; қала, ауыл, елді мекендерді көгалдандыру; бақ өсіру; гүлзар салу бағыттарында ғылыми-ағарту жұмыстарын жүргізу; өсімдіктердің жаңа түрлерін іздестіру, олардың пайдалы қасиеттерін анықтап, адам қажетіне жарату; өсімдіктер әлемін қорғау, көркейту. Ботаникалық бақтың негізгі бөлігін — шет жерлерден әкеліп отырғызылған өсімдіктер құрайды. Олар биология ерекшеліктеріне қарай ашық далада, оранжереяда, жылыжайда өсіріледі. Ботаникалық бақта өсімдіктер жиынтығын (коллекциясын) қалыптастыру кезінде негізінен географиялық және жүйелік принциптер басшылыққа алынады. Ботаникалық бақ құрамында дендрарийлер, тау өсімдіктерінің жиынтығы (альпинарий), сирек кездесетін өсімдіктер, пайдалы өсімдіктер (дәрілік, тағамдық, тех., сәндік, т.б.) жиынтықтары болады. Ботаникалық бақта аяқталған зерттеу нәтижелері ғыл. басылымдарда қорытылды. Қазір Қазақстанда әр түрлі табиғи-климаттық жағдайда орналасқан 7 Ботаникалық бақ — Бас ботаникалық бақ (Алматы), Астана ботаникалық бағы, Жезқазған ботаникалық бағы, Іле ботаникалық бағы (Бақанас), Маңғыстау тәжірибелік ботаникалық бағы (Ақтау), Алтай ботаника бағы (Риддер), Қарағанды ботаника бағы бар. Бұлардың алғашқы төртеуі Ботаника және фитоинтродукция институтының құрамына кіреді де, бір орталыққа бағынған Ботаникалық бақ жүйесін құрайды. Қалған екеуі Ғылым комитетінің қарамағында. Республиканың Ботаникалық бақтары дүние жүзіндегі 50-ден астам елмен әріптестік байланыс жасайды, халықаралық конгрестерге, симпозиум, конференцияларға қатысады.
## Сілтеме
* http://www.bostandyk.almaty.kz/page.php?page_id=781&lang=2&news_id=1038(қолжетпейтін сілтеме)
* http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/341/ Мұрағатталған 9 наурыздың 2016 жылы.
## Дереккөздер |
Тұнбашы, балшықшы (лат. Limicola falcinellus) — денесінің ұзындығы 16 см келетін ұсақ құс. Саз балшықта тіршілік ететін жәндіктермен, олардың личинкаларымен, құрттармен және суда болатын басқа да майда жануарлармен қоректенеді. Бұл көбінесе ағынсыз судың жиегінде жүреді. 4 жұмыртқа табады. Тұнбашы қолға жақсы көніп, тамақтың қай түріне болса да тез үйренеді.
## Дереккөздер |
Кипрегель(нем. Kippregel) — геодезиялық бұрыш өлшейтін аспап. Горизонтальдарды пландардың бетіне кешіру үшін, жерді топографиялық түсірулер кезінде мензуламен бірге пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits