text
stringlengths 3
252k
|
|---|
Басбұзарлық — адам мінез-құлқындағы ұнамсыз сипат. Көпшіліктің пікірімен, талап-тілегімен санаспау, өздігінше сойқан әрекеттер жасау — Басбұзарлықтың белгісі. Басбұзарлық — өз ортасында жанжал шығаруға бейім тұруды көрсететін, адам бойындағы өзімшілдік, өктемдік, озбырлыққа ұқсас қылық. Басбұзарлық бойында бар адам ызақорлыққа, ашушаңдыққа бой алдырып, зұлымдық әрекеттер жасайды. Басбұзарлықты тыю үшін жүргізілген қатаң тәрбие шаралары нәтижесіз болған жағдайда, заң жүзінде мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
## Дереккөздер |
Жуантөбе — ортағасырлық қала орны. Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Көлтабан ауылының солтүстік-шығыс шетінде, Арыс өзенінің сол жағалауында орналасқан. Археологиялық әдебиеттерде осы қала орнынан 1893 жылы 5000-нан астам күміс және мыс тиын-теңгелердің табылғаны туралы мәліметтер кездеседі. Қала орны екі бөліктен: орталық бөліктен (цитадель) және оны қоршай орналасқан рабаттан тұрады. Орталығының сыртқы көрінісі төртбұрышты келген, ауданы 90 – 120 м, биіктігі 20 м-ден астам. Айнала қоршай орналасқан рабаттың биіктігі 4 – 5 м, ені 30-дан 60 м-ге дейін жетеді. Қала орнының солтүстігі мен оңтүстігінде қақпаның орны сақталған. Алғаш археологиялық қазба жұмысын 1951 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі Е.И. Агеева) жүргізіп, 1996 – 97 жылы Шымкент облысы тарихи-өлкетану мұражайының экспедициясы жалғастырды. Қазба жұмыстарының барысында қоймалар мен бірнеше бөлмелерден тұратын үйлердің орны аршылды. Табылған қыш ыдыстардың жиынтығы мен Иранның Сасани әулеті шығарған мыс теңгелер 6 – 7 ғасырларға жатады. Археологтер Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич Ж-ні ортағасырлық Кенджде аймағының астанасы болған Арсубаникеттің (Субаникет) орны деп тұжырымдайды. Әбу-л-Қасым ибн Хаукал “Фараб, Кенджде мен Шаштың аралығында тамаша жайлау бар, ондағы мыңға тарта түтіннен тұратын түріктер ислам дінін қабылдаған... Субаникет Кенджденің басты қаласы” деп жазған. В.В. Бартольд осы деректі пайдалана отырып, Субаникет қаласы мен Кенджде аймағы Арыс өзенінің ортаңғы ағысында орналасқан деп тұжырымдайды. Арсубаникет жайлы деректер Әбу Исхақ әл-Истахридің, ибн Якуттің, Мұтаххар әл-Мақдисидің шығармаларында да бар. Мұтаххар әл-Мақдисидің “Арсубаникет – үлкен де таза, айнала қоршалған бекініс дуалы бар қала, мұнаралары мешіт рабадында орналасқан” деген мәліметін белгісіз автордың “Худуд әл-Әләм” шығармасындағы “Субаникет – гүлденіп келе жатқан бай да әдемі қала” деген жолдары толықтыра түседі.
## Дереккөздер |
Жуантөбе — Түркістан облысының Созақ ауданындағы ауыл, Жуантөбе ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Шолаққорған ауылынан солтүстік-батысқа қарай 150 км жерде, Шу өзенінің төменгі ағысының сол жағалауындағы қамыс, құрақ өскен сұр, сортаң құмды шалғын топырақты шөлді белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1947 жылы қаракөл қой шаруашылығын дамытуға байланысты қаланды. Оның негізінде 1997 жылдан шаруа қожалықтары мен серіктестіктер жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Жуантөбеде орта мектеп, клуб, кітапхана, фельдшерлік-акушерлік пункт бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Жетісу — Жетісу облысы Ескелді ауданында, Төлеңгіт ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Қарабұлақ ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 7 км-дей жерде, Талдықорған — Текелі автомобиль магистралі бойында, бетеге, боз, жусан, көде өскен қара топырақты қоңыржай-ылғалды агроклиматтық белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1951 жылы осы маңда қызылша өсіруге маманданған “Жетісу” ұжымшарын ұйымдастыруға байланысты қаланды. Оның негізінде Жетісуда 1997 жылдан “Екпінді”, “Жеңдік” шаруа қожалықтары мен “Жетісу” өндірістік кооперативі ұйымдастырылды.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, емхана, мешіт, мәдениет үйі, т. б. бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Баскілер (баск Euskaldunak, ис. Vascos, фр. Basques) — Испанияның солтүстігінде және Францияның оңтүстік-батысында Баск жерлерін мекендейтін халық. Жалпы саны 2,5 млн. адам.
## Автоэтнонимі
Васко («баск») сөзі латынның «uasco» сөзінен шыққан (- n негізі, жанама васкон, көпше - васкон) — Римге дейінгі және римдік кезеңде Испанияның Баск елінде өмір сүрген ежелгі васкон халқының атауы.
## Эндоэтнонимі
Испанша — «Vascos»; французша — «Basques»; ағылшынша — «Basques»; каталанша — «Bascos»; немісше — «Basken»; италянша — «Baschi»; голландша — «Basken»; португалша — «Bascos»; румынша — «Basci»; түрікше — «Basklar»; орысша — «Баски»; белорусша — «Баскі»; украинша — «Баски»; валлийша — «Basgiaid»; норвегше — «Baskere»; галисийша — «Vascos».
## Этнонимі
Кей аңыздарда бұлар аман қалған атланттардың ұрпақтары деген аңыздар бар. Кейбір тарихшылар оларды 3,5 мың жыл бұрын Кавказдан келген және грузиндермен ортақ шыққан деп болжайды. Баскілер Еуропаға кроманьондармен бірге келді деген гипотеза бар. Кейбір зерттеушілер баскілерді Еуропаның солтүстігінде біздің эрамызға дейінгі 8 мың жылдай өмір сүрген тайпалардың ұрпақтары деп санайды.
## Нәсілі
Олар ірі европеоид нәсілінің үнді-жерорта теңізі тобына жатады.
## Сырт келбеті
Сыртқы ерекшеліктері:
* Биіктігі: орташа
* Дене бітімі: қалыпты
* Шаштың түсі: қоңыр
* Шаш құрылымы: түзу
* Көздің түсі: қоңыр/ашық аралас/көк
* Көз саңылауының көлбеуі: көлденең
* Тері түсі: ашық күңгірт
* Қас пішіні: түзу
* Еріннің қалыңдығы: жұқа
* Мұрын түбі: жоғары
* Бет сүйектерінің ені: тар
* Жақ пішіні: тар
* Маңдай пішіні: тік
* Маңдай биіктігі: жоғары.
Испан баскілері мезоцефалиялық (орташа цефалиялық индекс 78), ал француз баскілері суббрахицефалиялық (орташа индекс шамамен 82). Баскілер – орташа бойлы адамдар (Испанияда орташа бойы 164 см, Францияда 166 см).
## Тілі
Баск, испан, француз, тілдерінде (заң жүзінде қабылданған) сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.Баск тілі немесе эускара (эускара) оқшауланған палео тілдеріне жатады. Жалпы теорияға сәйкес, ол басқа топтармен байланысы жоқ тәуелсіз тіл.
## Жазуы
Бірнеше ғасырлар бойы баск тілінде стандартты орфография болған жоқ, Роман тілдерінің емле ережелері жиі қолданылды. 1964 жылы Корольдік Баск тілі академиясы (Euskaltzaindia) жаңа, нормаланған орфографияны ұсынды, ол қазір барлық жерде дерлік қолданылады.
Латын графикасына негізделген қазіргі жазуы:Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll LLll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr RRrr Ss Tt TSts TXtx TZtz Uu Vv Ww Xx Yy Zz
## Діні
Баскілер өте діндар және дінге сенушілердің көбі — католиктер. Ал 18-ші және 19-шы ғасырдың басына дейін бұл адамдар пұтқа табынушылық көзқарастарды ұстанды және бүгінгі күнге дейін олардың өмірінде дәстүрлі сенімге көзқарастар бар.Соңғы жылдары шіркеудің тарихы төмендеді. Қазіргі уақытта, қоғамдық сауалнамаға сәйкес, баскілердің 50% -дан сәл астамы құдайға сенетінін айтады, ал қалғандары агностик немесе атеист. Дінге жас ұрпақ арасында скептицизм (күдікпен қарайтын) айтарлықтай өсуде, ал аға буын дінге көбірек сенеді. 2012 жылы өздерін католик деп санайтын баскілердің үлесі 58,6% құрады, 24,6% дінге сенбейтін және 12,3% баскілер атеистер болды.
## Негізгі қоныстану аймағы және халқы
Баск халықтары Испания территориясында – Наварра, Гипускоа, Бискай, Алава провинцияларында, сонымен қатар Франция территориясында – Атлантикалық Пиреней департаментінде тұрады.Испаниядағы баскілер саны 2008 жылы 2360 мың адам, Францияда шамамен 230 мың адам деп бағаланады. Баскілердің ұрпақтары Аргентинада (3 млн адам), Чилиде (4,5 млн адамға дейін), Мексикада (2,5 млн адамға), Кубада (1,5 млн адамға дейін), Бразилияда (1 млн адамға), АҚШ-та және т.б. басқа елдерде тұрады.
## Тарихы
Басклердің арғы тектері — васкон, вардул, каристи тайпалары. Орта ғасырларда солтүстік бөлігі Франция, оңтүстігіндегілер Кастилия ықпалында болғанымен, өздерінің әдет-ғұрпын, дәстүрін, тілін, мәдениетін сақтап қалды. Рим билігі кезінде олар өз тілдерін сақтай отырып, романизацияға қарсы тұрды.
Үнемі жаулап алушыларға қарсы тұруға мәжбүр болған (орта ғасырда солтүстік басктар Францияның, оңтүстігі - Кастилияның саяси ықпалы аймағында болды), басктлер азаттық күреске ықпал еткен көптеген қауымдық дәстүрлерді сақтап қалды.
XIX ғасырдың аяғында Испанияда үлкен ауқымға жеткен басклердің ұлттық қозғалысы қалыптасты. Республикалық Испанияда үш провинция кіретін Баск елі (Наваррасыз) автономияға ие болды (1936-37). 1940-1950 жылдары испанизация күшейе түсті. Баск еліне Испанияның басқа аудандарынан жүздеген мың қоныс аударушылардың келуінің арқасында өнеркәсіпте жұмыс істеу үшін испан тілді элемент күшейе түсті.
1960-1970 жылдары туған жердің мәдениеті мен тарихына қызығушылық күрт өсті, жеке баск тіліндегі мектептер тез тарай бастады. 1970-ші жылдары оны бұқаралық ақпарат құралдары қолдана бастады. 1970-1980 жылдардың тоғысында Баск елі, одан кейін Наварра автономиялық мәртебеге ие болды.
## Кәсібі
Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы жүгері (баскілер оны Еуропада алғашқылардың бірі болып игерген), бау-бақша, жүзім шаруашылығы, мал шаруашылығы дамыған, ал ертеде теңіз балық аулау, кит аулау, кеме қатынасы дамыған. Баскілер балық аулап қана қоймай, киттерді де аулаған. XII ғасырға қарай бұл сауда олар үшін ең маңыздыларының біріне айналды. Бастапқыда кит аулаушылар Бискай шығанағын игеріп, олар теңізге жақсы көрінетін жағалау бойына мұнаралар тұрғызды. Су бетінде кит байқалған бойда аңшылар қайықтарға тиеліп, олжаға қарай жүзді. XIV ғасырдан бастап баскілер Британ аралдарының айналасындағы суларды игерді, ал екі ғасырдан кейін балық аулау географиясы одан да кеңейе түсті: кит аулаушылар Исландия мен Ньюфаундленд жағалауларына жетті. Бүгінде олардың қатысуы ХХ ғасырда Солтүстік Америкада табылған кемелердің қалдықтарымен, сондай-ақ Сент-Пьер Мен Микелон архипелагының Елтаңбасымен еске түседі, оның элементі Баск елінің туы болды.
## Тұрмыс салты
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Баск қонысының шашыраңқы түрде келеді. Екі немесе үш қабатты, толығымен немесе ішінара тастан жасалған, көбінесе әктелген және балкондармен, жабық галереялармен және карниздермен безендірілген, төбесі (кейде өте тік) шифер немесе плиткамен жабылған. Жоғарғы қабаттарда тұрғын үй және қосалқы бөлмелер бар.
Дәстүрлі киімдері. Ұлттық киім тұтастай күнделікті қолданыстан шығып қалды. Оны тек халықтық мерекелерде, дәстүрлі карнавалдарда көруге болады.Қоныстарына байланысты ұлттық киім үлгілері де әр түрлі. Наваррада әйелдер алтын, күміс жіптермен тігілген қысқа қара күртеше, көгілдір көйлек киіп, мойындарына алтын, күміс алқа-моншақтар, бастарына жібек бант тағады. Қыздары жеңі кең ақ көйлектің сыртынан қынама белтартқыш киеді. Ер адамдары балағы тізелікке жететін қысқа қара шалбар, күміс түймелі күртеше, қысқа жүн шұлық, былғарыдан тігілген кебіс киеді.
Баскілердің бас киімі көптеген еуропалық елдердегідей: қара, көк, қызыл немесе ақ түсті матадан жасалған жалпақ берет (боина).Беретті кішкентай ұлдардан бастап үлкендерге дейін барлық ер адамдар дәстүрлі костюммен де, күртешелермен де үйлестіре киеді.Испанияда ерлер мен әйелдерге альпаргаттар аяқ киім ретінде жиі қолданылады. Баск әйелдерінің дәстүрлі бас киімі - ақ орамал. XVIII ғасырға дейін жас әйелдер әртүрлі және өте сәнді стильдегі шалма түрінде ақ материалдың бір бөлігін бастарына ораған.Қазіргі уақытта орамалдың түйіні бастың артқы жағында, маңдайда немесе иек астында бекітіледі, ал артқы ұшы арқаға еркін ілінеді.Сырт киімдердің көне үлгілері, дөрекі жүн матадан, қой немесе ешкі терісінен тігілген киімдер, әсіресе бақташылар арасында сақталған.
Дәстүрлі тағамдары. Баск асханасының ерекшелігі Испания мен Францияның тағамдарының дәстүрлерінің үйлесуі болып табылады. Баск тағамдары балық тағамдары мен теңіз өнімдерінен жасалған тағамдарға негізделген. Еттен, сиыр еті шошқа етіне қарағанда жиі тұтынылады. Баск асханасының рецепттерінде шөптер мен хош иісті дәмдеуіштер қалыпты қолданылуы бар.
Дәстүрлі Баск тағамдары бидай мен жүгері нанынан, сүттен, қой ірімшігінен, шошқа етінен жасалған түрлі тағамдардан тұрды. Бұрышпен мол дәмдеуіштермен көкөніс қоспаларын дайындайды. Баск елінің аумағында өндірілетін және өсетін кейбір өнімдер мен азық-түлік шикізаты негізінен өз аймақтарында кең таралған.Мәселен, Баск тағамдарын дайындауда Толоса қара бұршақтары, Орозко хоризо шұжығы, Идиасабал қой ірімшігі, Герника жасыл бұрышы, теңіз ұлулары, Гетариядан құрғақ ақ шарап және Байонна шөп ликері.
Дәстүрлі баск рецептері теңіз өнімдеріне бай. Мұнда олар сарымсақ пен чили бұрышымен қуырылған жыланбалықтан тұратын Ангулас деп аталатын тағам дайындайды. Өз шырынындағы трескадан немесе паприка қосылған тұздықтағы бискей стиліндегі треска, «Сия» соусындағы кеспе балық өте дәмді болып келеді.Тәтті Баск тағамдарынан ешкі сүтінен жасалған десертті (Куажада), қамырға, кілегейге және карамельге негізделген тәтті Гоксу десертін атап айтуға болады.Сусындардан ең көп таралғаны - алма сидрі.
Фольклоры. Баскілер ежелден билерімен танымал болды, оларда негізінен ер адамдар биімен басым болды. Ұлттық билер сыбызғы, флейта, барабанның сүйемелдеуімен орындалады, суырып салма ақындар айтысы жақсы дамыған. Дәстүрлі спорттық жарыстар (олардың ішінде доп ойыны пелота), сондай-ақ импровизацияланған әншілердің турнирлері танымал.
## Танымал тұлғалары
* III Санчо — 1004 жылдан бастап 1035 жылға дейін Наварра елінің патшасы.
* Хуан Себастьян Элькано — испандық теңізші, баск отбасында туған.
* Игнатий де Лойола — Рим-католиктік әулие, иезуит орденінің негізін қалаушы, Баск елінде туған.
* Франциск Ксаверий — католиктік әулие және миссионер.
* Лопе де Агирре — конкистадор, Баск елінде туған.
* Фаусто Эльхуяр — испан химигі, француз тектес баск.
* Томас де Сумалакарреги — испан карлистерінің жетекшісі.
* Арно Мишель д’Аббади — франциялық зерттеуші, географ, этнолог, лингвист және астроном, әке жағынан баскілік.
* Хулиан Гайарре — испандық опера әншісі (тенор).
* Пабло Сарасате — испандық скрипкашы және композитор.
* Пио Бароха — испан жазушысы, романист.
* Рене Кассен — француз заңгері және қоғам қайраткері.
* Хорхе Отейса — испан (баск) мүсіншісі.
* Пит Сенарруса — саясаткер, Айдахо штатының Мемлекеттік хатшысы, баск иммигранттарының ұлы.
* Эдуардо Чиллида — испан (баск) мүсіншісі.
* Долорес Ибаррури — испан және халықаралық жұмысшы қозғалысының қайраткері.
* Джон Гараменди — американдық кәсіпкер, саясаткер және Демократиялық партияның мүшесі.
* Бернардо Ачага — баск жазушысы, қазіргі баск әдебиетінің ең ірі өкілі.
* Леопольд Эйартц — француз ғарышкері - CNES зерттеушісі.
* Мигель Индурайн — испаниялық велосипедші.
* Хосе Мария Оласабаль — баскілік кәсіби гольф ойыншысы (Испания).
* Эдурне Пасабан — испандық альпинист.
* Иманоль Аринордоки — баск тектес француз регби ойыншысы.
* Хаби Алонсо — испан кәсіби футболшысы.
## Бейнетаспалар
* https://yandex.kz/video/preview/7797580813337167507 Баскілердің – шығу тегі, өзіндік ерекшелігі және гетерогенділігі. Генетикалық тарих
* https://yandex.kz/video/preview/6288870147910365739 Баскілер кімдер?
* https://yandex.kz/video/preview/17119406873085756185 Баскілер кімдер?
* https://yandex.kz/video/preview/12826177504752884918 Баскілер — әлемдегі шағын халықтар. Баск елі
* https://yandex.kz/video/preview/10730744349383295581 Баск елі. Оңтүстік-Шығыс Франция.
## Дереккөздер |
Жүсіпбек Аймауытов ауылы (2012 жылға дейін – Жуантөбе) — Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы ауыл, Қызылтау ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Баянауыл ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 48 км-дей жерде, Қызылтау тауының солтүстік етегіндегі бұта, жусан аралас бетеге, боз, селеу, төскейшөп өскен қоңыр, ашық қызыл қоңыр топырақты құрғақ дала белдемінде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1980 жылы “Угольное” ұжымшары негізінде құрылып, кейін “Жосалы” қой кеңшарының орталығы болды. 1996 жылдан оның негізінде Жуантөбеде шаруа қожалықтары ұйымдастырылды.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, кітапхана, дәрігерлік-амбулаторлық пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Нияз Барқыұлы, Сайдалы Нияз (туған-өлген жылы белгісіз) – 18 ғасырда өмір сүрген белгілі би, батыр.
## Толығырақ
Тегі Орта жүз арғын ішіндегі қуандықтан тарайтын Сайдалы-Арыстан-Барқы руынан. Арғын тайпасының белгілі биі болған. Орта жүздің билеушісі Сәмеке хан қайтыс болғаннан кейін бір жылдан аса уақыт хан атынан билік жүргізген. 1740 жылы тамыз айында Ресей әкімшмен ордадағы болған келіссөздерге Әбілмәмбет хан, Абылай сұлтандарымен бірге қатысқан. Абылай жоңғарларға тұтқынға түскенде Әбілмәмбеттің ұлы Әбілфейізді және өзінің бір ұлын аманатқа берген. 1743 жылы көктемде Жоңғарияға аманаттар тобы келген соң Абылай тұтқыннан босатылады. Ол сондай-ақ Абылайдың Бұхара, Хиуа хандарымен, қырғыз манаптарымен болған соғыстарына қатысқан. Осы соғыстардан кейін Абылай Нияз Барқыұлына Ташкент қаласының төңірегіндегі біраз аймақтарды билеуге берді. Сондай-ақ Барқы Нияз Ташкентті 20 жыл (1728-1748) билеген. Сонда біраз билік жүргізіп, қартайған шағында Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы Ортау, Ақтау деген жерге көшіп келді. Сүйегі Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің іргесіне жерленген.
## Дереккөздер |
Шуақов Қожахмет (10.10.1907, Алматы облысы Алакөл ауданы «Сарықұм» кеңшары – 27.11.1990, Алматы қаласы) – медицина ғылымдарының докторы (1961), профессор (1962). Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген дәрігері (1960) және ғылыми қайраткері (1966). Алматы мемлекеттік медицина институтын (1936, қазіргі Қазақ ұлттық медициналық университеті) бітірген.
Қарағанды облысында эвакогоспиталь бастығы, аудандық аурухананың бас дәрігері (1936 – 1945), Алматы мемлекеттік медицина институтында ассистент (1945–1947), Қазақ клиникалық және эксперименталды хирургия ғылыми-зерттеу институтында (1947–1956, қазіргі Хирургия ғылыми-зерттеу орталығы) кіші ғылыми қызметкер, директордың oрынбасары, Семей мемлекеттік медицина институтының (1956–1963, қазіргі Семей мемлекеттік медицина академиясы) ректоры, Алматы мемлекеттік медицина институтында (1963–1981, қазіргі Қазақ ұлттық медициналық университеті) кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарған. «Материалы характеристике сатурнизма (клиникостатистическое и экспериментальное исследование)» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
4 монографияның, 90-нан астам ғылыми жарияланымның авторы.
Қазан революциясы, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет Белгісі» ордендерімен марапатталған.
## Дереккөздер |
Шуақова Тамара Құрманғалиқызы (5.5.1938 жылы туған, Алматы қаласы) – медицина ғылымының докторы (1977), профессор (1978), Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері (1998). Алматы мемлекеттік медицина институтын (1962, қазіргі Қазақ ұлттық медициналық университеті) бітірген.
Қазіргі Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығында кіші, аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі (1962–1977). 1978 жылдан Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтында өзі ашқан неонатология кафедрасын басқарады. Ғылыми еңбектері педиатрия және неонатология мәселелеріне арналған. Шуақованың басшылығымен Алматы қаласының Перинаталды орталығында алғаш рет жаңа туған нәрестелердің реанимация бөлімі; республикамызда тұңғыш босану стационарларында шала туған және науқас нәрестелерді күту бөлімшелері ашылды. 200-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 8 әдістемелік ұсыныс, 5 оқу құралы, 5 монографияның авторы. «Парасат» орденімен марапатталған.
## Дереккөздер: |
ЖЕР – Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы Жусандыой ауылының оңтүстігінде 12 км жердегі жайлау. Қонысшағала және Қалдығайты өзендерінің аңғарында орналасқан. Жер жайлауының бойында Қалдығайты өзеніне құятын Өзек тармағы бар. Сабынкөл көлінің жағалауы мал жайылымына қолайлы. Қыс мезгілінде қыстау ретінде пайдаланылады.
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
[1](қолжетпейтін сілтеме) Жайлау |
Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров (27 шілде 1946 жыл, Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысы, Қазақстан) — қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер, ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры (1988), Халық қаһарманы (1995), техника ғылымының докторы (1998), профессор (1997), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры. Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің Құрметті профессоры (3 мамыр 2022 жыл)
## Биографиясы
Орта жүздің Арғын тайпасының Қаракесек руының Таз-Бұлбұл бөлімінен шыққан.
* Ресей Федерациясындағы Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін (1969), Авиация институтын бітірген (1979).
* 1962 – 1965 жылы Теміртау құйма-механика зауытында токарь болды, есімі облыстың Құрмет кітабына алтын әріппен жазылды (1964).
* 1969 – 1975 жылы Кеңес Одағы Әскери-әуе күштерінің Қиыр шығыс әскери округінде ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирінің орынбасары.
* 1975 – 1976 жылы Мәскеу ұшқыштар-сынақшылар мектебін, Мәскеу авиация институтын бітірген (1979).
* 1976 – 1992 жылы Мәскеудегі А.Микоян атындағы Тәжірибелік конструкторлық бюроның ұшқыш-сынақшысы міндеттерін атқарды.
* 1988 жылы Кеңес одағында тұңғыш рет әуеде ұшаққа 2 рет жанармай құйдыру арқылы солтүстік полюске ұшу сапарын ерлікпен орындады.
* 1989 жылы 1-болып, авиатасушы крейсердің алаңқайшасына «МиГ-29к» реактивті ұшағын үлкен шеберлікпен дәл қондырды. Сондай-ақ, ол реактивті ұшақтың 50-ден аса жаңа түрін сынақтан өткізді.
* 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды.
* 1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісіп, сол жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Ғарыш кемесі жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары және Арал туған аймағы бойынша ғылыми-зертуған жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде Арал үстіндегі тұзды шаң борамасының пайда болу процесі, сол зиянды аэрозолдардың Қазақстан мен Ресей аймақтарына таралуының ғарыштық суреттері алынды. Сондай-ақ, Қазақстан аумағындағы атмосфераны және жер бетін зерттеу, жұлдызды аспан астрофизика бақылау жұмыстары да ойдағыдай өтті. 1991 жылы 10 қазанда Жерге оралды. Ғарыштан оралған соң Қазақстандағы ғарыштық даярлығын зерттеулердің негізін қалауға, отандық Қарулы Күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласты.
* 1992 – 1993 жылы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 1-орынбасары
* 1993 – 1994 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық аэроғарыштық агенттігінің бас директоры – Ғылым және жаңа технология министрінің орынбасары
* 1994 – 95 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты – Қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болды.
* 1996 жылдан Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі.
* 2001 жылы №44 Қызылорда сайлау округі бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің мәжілісіне депутат болып сайланды. Қызылорда қаласының құрметті азаматы.
* Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12 шақырылым депутаты, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13 шақырым депутаты, Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің 3-ші шақырылым депутаты болып сайланған.
## Ғарышқа ұшуы
* 1991 Ю.А. Гагарин атындағы ғарышкер дайындау орталығында әзірлігін бастады, сынаушы ғарышкер-ұшқышы, сынаушы. «Союз ТМ» ғарыш кемесінде және «Мир» орбиталды кешенінде сынаушы ғарышкер-ұшқышы жылдамдатылған машықтануын ұшу бағдарламасы бойынша өтті.
* 1991 жылы қазанның 2-інде Тоқтар Әубәкіров зерттеуші ғарышкер есебінде, Александр Волков және Аустрия ғарышкері Франц Фибөк, «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшуға кірісті. Апта бойы «Мир» орбиталды кешенінде жұмыс істеді.
* 1991 жылы қазанның 10-ында Тоқтар Әубәкіров, Анатолий Арцебарский, Аустрия ғарышкері Франц Фибөк «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен Жерге қайтып қонды. Ғарышта өткізген мерзімі — 7 күн 22 сағат 13 минут.
## Марапаттары
Қазақстанның:
* «Халық қаһарманы» атағы
* «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» атағы
* «Отан» ордені (1995)
* Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің Құрметті профессоры (3 мамыр 2022 жыл)
Кеңес Одағының:
* Құрмет Белгісі ордені (1987)
* Кеңес одағының батыры атағы (1988),
* Алтын Жұлдыз медалі (1988)
* «Ленин» ордені (1988),
* КСРО-ға еңбек сіңірген сынақшы ұшқыш (1990)
* КСРО ғарышкер-ұшқышы (1991)
* Қазан төңкерісі ордені (1991)
Австрия Республикасының:
* «Алтын Крест» ордені 1988)
* «Алтын Крест» ордені (1993)
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Тоқтар Әубәкір: «Қазақ басын көтерсе, оны тоқтату қиын болады»
* Т. Әубәкіровтың сұхбаты Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.
* ӘУБӘКІРОВ ТОҚТАР ОҢҒАРБАЙҰЛЫ Мұрағатталған 15 желтоқсанның 2013 жылы.
* Өнегелі өмір иелері Мұрағатталған 27 наурыздың 2012 жылы.
* Аубакиров Токтар Онгарбаевич(қолжетпейтін сілтеме)
## Дереккөздер |
Мұхтар Омарханұлы Әуезов (28 қыркүйек 1897, Шыңғыстау, Семей облысы, Ресей империясы – 27 маусым 1961, Мәскеу, КСРО) — қазақ жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстан ғылым академиясының тұңғыш академигі (1946), филология ғылымдарының докторы мен профессоры (1946), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1957).
## Өмірбаяны
Мұхтар Әуезов 1897 жылғы 28 қыркүйекте, Семей өңірінде, қазіргі Абай облысының Абай ауданындағы Бөрілі деген жерде дүниеге келген. Шыққан руы — Қожа.
Мұхтардың атасы Әуез ескіше сауаты бар, араб, парсы, ортаазиялық түркі әдебиетімен таныс болған. Мұхтар бала кезінде атасының үйретуімен арабша хат таниды. Мұхтардың әкесі Омархан да, Әуез де Абай ауылымен іргелес отыратын, құдалы, дос-жар адамдар еді.
4 жасынан бастап әжесі Мұхтарға Абай өлеңдерін жаттатады. 1903 жылы алты жасар Мұхтар Абай ауылына барып, ақынмен кездеседі.
1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде «Дауыл» атты алғашқы шығармасын жазады.
1915 жылы училищені аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. Семинарияда оқып жүріп Шәкәрім Құдайбердіұлының «Жолсыз жаза» дастанының негізінде «Еңлік-Кебек» пьесасын жазып, оны 1917 жылғы маусымда Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады.
Ресейдегі саяси революция Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол Семейде «Алаш жастары» одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы болады. Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған «Қазақтың өзгеше мінездері» аталатын алғашқы мақаласы 1917 жылғы 10 наурызда «Алаш» газетінде басылды.
1918 жылғы 5–13 мамырда Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Әуезов жазушы Жүсіпбек Аймауытовпен бірлесіп, Семейде «Абай» ғылыми-көпшілік журналын шығаруға қатысады.
1919 жылы семинарияны бітіріп, қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. 1919 жылғы желтоқсанның төртінде Семейде большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің меңгерушісі және «Қазақ тілі» газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады.
1921 жылғы қарашада Қазақ АКСР-і Орталық атқару комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен айналысады. Сол жылы «Қорғансыздың күні» әңгімесі «Қызыл Қазақстан» журналының №3–4 сандарында жарияланды.
1922 жылғы күзде Ташкенттегі Орта Азия университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі, әрі «Шолпан» және «Сана» журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері», «Үйлену», «Оқыған азамат», «Кім кінәлі», «Заман еркесі» («Сөніп-жану») әңгімелері жарияланады.
1923 жылғы маусымда Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады.
1924–1925 жылы Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп «Таң» журналын шығарады. Онда «Кінәмшіл бойжеткен», «Қаралы сұлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Жуандық» әңгімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинградқа қайтып барып, оқуын жалғастырады.
1926 жылғы жаз айында Семейге арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған «Әдебиет тарихы» монографиясы 1927 жылы кітап болып шығады.
1927 жылғы жазда Жетісу өңіріне сапармен келіп, Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ шығармаларына материал жинайды. Ленинградқа қайтып оралысымен, осы материалдар негізінде «Қараш-Қараш оқиғасы» повесін, «Қилы заман» романын, «Хан Кене» пьесасын жазады.
1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабылданды, әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді.
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылғы 16 қыркүйекте тұтқындалып, 1932 жылғы сәуірде үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен, маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов сценарийі бойынша «Райхан» көркем фильмі (1940) түсіріледі.
1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары «Абай» романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. «Абай» романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды.
1943 жылы «Абай» романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы роман-эпопеяның «Ақын аға» аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылғы қыркүйектен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында «Сын сағатта» (1941), «Намыс гвардиясы» (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), «Қынаптан қылыш» (1945) пьесалары мен «Абай» операсының либреттосын (1944), «Абай әндері» фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады, филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.
1951–1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа алынып, 1953 жылғы сәуірде Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, «КСРО халықтары әдебиетінің тарихы» деген арнайы курс бойынша дәріс берді. 1954 жылы Алматыға қайтып оралып, «Абай жолы» роман-эпопеясын түпкілікті аяқтады.
1955 жылы шет елге сапар шегіп, Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады.
1956 жылы КСРО мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды. Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың Жапонияда өткен 3-конференциясына қатысады.
1958 жылы Ташкентте өткен Азия және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды.
1960 жылы АҚШ-қа барып, 1961 жылы Үндістанға екінші рет сапар шегеді. 1955–1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі — ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның «Абай жолы» роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды.
1961 жылғы 27 маусымда Мәскеу қаласындағы ауруханада қайтыс болды. Алматы қаласында жерленген.
Сол жылы Қазақстан ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-үйі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды.
Қазақ академиялық драма театры, Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағы аудан, ауыл, көше, мектептер Әуезов есімімен аталады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толуына орай 1997 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен, дүниежүзілік деңгейде аталды.
## Отбасы
* Әйелдері — Райхан, Кәмила, Валентина Николаевна Кузьмина, Фатима Ғабитова
* Қыздары — Мұғамиля, Ләйла
* Балалары — Шоқан, Ернар, Мұрат Әуезов.
### Шығармашылығы
### «Абай жолы» роман-эпопеясы
«Абай жолы» (тетралогия) — Мұхтар Әуезовтың Абай Құнанбайұлына арналған роман-эпопеясы. «Абай жолы» — қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейге көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген туынды. Әуезов өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың «Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: «XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі» (Луи Арагон) деген жоғары баға алды.
Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын «Абай» (1942, 1947), онан кейін мұның жалғасы болып табылатын «Абай жолы» (бұл да екі кітаптан тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын «Абай жолында» қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен табиғат көріністері бар. Алғашқы екі кітаптан тұратын «Абай» романы үшін жазушыға КСРО мемлекеттік сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық «Абай жолы» роман-эпопеясы жарық көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды.
Эпопея дүние жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық «Әлем әдебиеті кітапханасы» топтамасында екі том болып басылды.
Драмалық шығармалары
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық формалардың бәрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев («Абай»), С. Мұқанов («Ақан - Зайра»), Ғ. Мүсірепов («Қынаптан қылыш»), Ә. Тәжібаев («Ақ қайың»), Ә. Әбішев («Намыс гвардиясы»), «Октябрь үшін» (1933) пьесасының материалдары — Жетісу қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері — Д. Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында «Мұны жазуға Қ.Байсейітов, Бековтар қатысты» деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке «Еңлік-Кебек» алып келді. Шығарма өзегі — эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегі мұндай тәжірибе енімді дәстүрлердің бірі. Әуезовтің «Еңлік-Кебек» атты туындысы 1922 жылы Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйледі. Автор өзінен бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы — көркемдік тамаша табыс. Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды. Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі — «Түнгі сарын». Бұл — қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткен туынды. Мұнда көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада жай схема түрінде емес, адам тағдырлары арқылы бейнеленеді. «Түнгі сарын» — қазақ драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. «Октябрь үшін», «Тартыс» пьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі құралдарын пайдаланған.
1934 жылы сахнаға шыққан «Хан Кене» трагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері суреттеліп, тарихи шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан.
«Қарагөз» 1926 жылы бірінші сыйлық алды. 1930 жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ. Тоғжанов трагедияда ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж. Орманбаевтың да бір мақаласында осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін қайта оралып, жаңа нұсқа жасады. 1930 жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті. Әсіресе, драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған «Абай» пьесасы кейінгі эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. 1930 жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.
Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия қоғамдық мәні бар күрделі жағдайларды көрсетеді. Шығармада тартыс, әрекет бірлігі мықты. Пьесада қақтығыс көп. Осы пьесаның негізінде кейін опера либреттосы, киносценарий жазылды. Трагедияны тұңғыш сахнаға қойған — Асқар Тоқпанов. Абай рөлін Қ.Қуанышбаев ойнады. Драма формасын Әуезов көп байытты. Әуезов фантастикалық пьеса да жазған. Ол — «Дос — Бедел дос». Пьесада «бір адам әр түрлі формацияда өмір сүрсе қандай болар еді» деген сұрауға жауап іздейді. Әуезов драматургиясында қазақ халқы өмірінің сан алуан қырлары үлкен шеберлікпен көрсетілген. Өмірдің терең қабаттарын қопарып, типтік жағдайлардағы характерлерді дәл тауып, олардың өзара қақтығысынан туған үлкен тартыстарды көрсету — Әуезов пьесаларының басты ерекшеліктерінің бірі. Шығармаларға құбылыстың сырт көрінісі, яки адамдар арасындағы ұсақ интригалар емес, әлеуметтік конфликтілер негізгі арна болады. Әуезов — қазақ драматургиясының жаңашылы. Ол дүниежүзілік драматургияның асыл үлгілерін оқып, аудару арқылы шеберлік мектебінен өтті. Мұның үстіне Әуезов пьесаның еуропалық үлгісіне соны ұлттық бояу, нақыш қосты. Қазақтың ежелгі әдебиетіндегі драматургияға жақын үлгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, шешендік дауы) жаңашылдықпен пайдалана білді.
## Шығармалары
### Проза
* Абай жолы (Роман–эпопея)
* Өскен өркен (Аяқталмаған роман)
* Қараш-қараш оқиғасы (Повесть)
* Қилы заман (Повесть)
* Барымта (Әңгіме)
* Бүркітші (Әңгіме)
* Ескілік көлеңкесінде (Әңгіме)
* Жетім (Әңгіме)
* Жуандық (Әңгіме)
* Қаралы сұлу (Әңгіме)
* Қорғансыздың күні (Әңгіме)
* Қыр әңгімелері (Әңгіме)
* Қысқы түн (Әңгіме)
* Көксерек (Әңгіме)
* Кім кінәлі (Әңгіме)
* Кінәмшіл бойжеткен (Әңгіме)
* Оқыған азамат (Әңгіме)
* Сөніп жану (Әңгіме)
* Түнгі ауыл (Әңгіме)
* Үйлену (Әңгіме)
* Асыл нәсілдер (Әңгіме)
* Татьянаның қырдағы әні (Әңгіме)
* Хасеннің құбылыстары (Әңгіме)
Кино
* Райхан (фильм) – 1940
* Абай әндері (фильм) – 1945
* Шыңдағы шынар (фильм) – 1966
* Қараш-Қараш (фильм) – 1969
* Көксерек (фильм) – 1973
* Қаралы сұлу (фильм) – 1982
* Абай (фильм) – 1995
* Трагедия триумфатора (фильм) – 2009
Театр
* Абай (Трагедия)
* Айман (Либретто)
* Айман-Шолпан (Трагедия)
* Ақан-Зайра (Пьеса)
* Бәйбіше, тоқал (Драма)
* Еңлік Кебек (Трагедия)
* Дос-Бедел Дос (Пьеса)
* Қара қыпшақ Қобланды (Пьеса)
* Қарагөз (Трагедия)
* Намыс гвардиясы (Пьеса)
* Октябрь үшін (Пьеса)
* Тартыс (Пьеса)
* Түнгі сарын (Пьеса)
* Тас түлек (Пьеса)
Аудармалары
* Асауға тұсау (У. Шекспирден)
* Отелло (У. Шекспирден)
* Дворян ұясы (И. Тургеневтен)
* Ревизор (Н. Гогольден)
* Любовь Яровая (К. Треневтен)
* Будда (Л. Толстойдан)
* Той тарқар (Л. Толстойдан)
* Ақ қасқа (Д. Лондоннан)
## Шығармалар жинағы
* Алты томдық таңдамалы шығармалары. Алматы, 1955–1957.
* Он екі томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы баспасы, 1967–1969.
* Собрание сочинений в 5 томах. Москва, Художественная литература, 1973–1975.
* Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы, Жазушы, 1979–1985.
* Елу томдық толық шығармалар жинағы. Алматы, Ғылым, Жібек жолы баспалары, 1997–2011.
## Мұхтар Әуезов атында
## Дереккөздер
## Сыртқы сілтемелер
* Мұхтар Әуезов «Әдебиет порталы» сайтында
* Жазушы туралы қызықты деректер
* Мир Мухтара Ауэзова |
## Төбет тарихы
Төбет - әлемнің барлық аңыздарында бағзы замандардан Адамзат серігі ретінде танылып, тарих таразысын бірге тербеген тіршілік иелері - таңғажайып жануарлар туралы мәліметтер көп сақталған. Біз әрқашан қиял қанатына мініп, арман әлемін іздегенде қасымыздан табылып, көмек көрсететін ғажайып тіршілік иелерін: самұрық, айдаһар, жылан мен барыс, Жерді үстіне қондырған алып тасбақа мен мемлекеттерді сақтап қалған бөрілерді еске аламыз… Біз оларды тарих сырларын жинаған фреска өрнектерінен, жаңа табылған тарихи қазбалар арасындағы шиыршықтардан іздейміз, лохнес құбылысын анықтауға арнайы экспедициялар ұйымдастырамыз, өзімізге қажетті сұлбаларды көру мақсатында кейде пирамида жұмбақтарына үңілсек, кейде тіптен жұлдызды ғарыш кеңістігіне көз тігеміз… ХХI ғасырдың Қазақстанда өткізіліп жатқан көрмелерінің бірінде Марко Поло еңбектерін зерттеп жүрген француз ғалым-этнографы қарапайым қарғы бау тағылған алып та маңғаз итті ұстап тұрған ақсақалдың алдына барып қаққан қазықтай қатады да қалады. Итті бастан-аяқ қараған күйі жануардың алдына жүгіне отыра кете, өзіне таңдана қараған жүздеген адамның көзінше аузынан жалын шашқан айдаһарды көрген адамға тән сезіммен сөйлей бастады. -Бұл… бұл – нағыз Төбет емес пе? – ғалымның даусы дірілдей шықты, - Нақ өзі ме? Көшпенділер өркениетінің сақшысы болған айтулы ит пе?! Бұл сөздер маңындағыларға өткен дәуірден ескен желдің лебіндей әсер етті. Жастар асқан қызығушылықпен ірі денелі итті қоршап алып, қарай бастады. Иттің иесі француздың шаттанған себебін аса түсіне қоймаған күйі, өзі де иті де байсалды да байыпты күйде қала берді. Ақсақалдың көрмеге келу мақсаты да айқын. Ол сұрыптау тәжірибесі бойынша алынып, базар бағамын төмендеткен төбет иттерден нағыз Төбеттің ерекшелігі мен артықшылығын танытпақшы. Мүмкін, қарт өзінің адамдар назарына аңыздағы кентаврларға барабар тіршілік иесін ұсынып тұрғанынан бейхабар болар, бірақ ол өз Төбетінің қасқыр алар қасиеттілігі мен ықылым замандардан белгілі санаулы табиғат таңғажайыптарының бірі екеніне кәміл сенімді.
Төбет иттердің шығу тегі жайындағы мәлімет көздері б.э.б. 1121 жылдардан басталады. Қазақы төбет ит қаңқалары Шығыс Еуропадан Қиыр Шығысқа дейінгі мұздақ дәуірі алдындағы климаттық зоналы өлкелерден табылған.
Көшпенділер өмірі дәстүрлі түрде жылқы малымен тығыз байланысты. Марко Поло ХІІІ ғасырдағы қазақтар туралы жазбаларында ойға сыймайтын алып денелі, ерекше күшті иттер жайында былай деп жазып кеткен: «Тайыншадай биік денелі иттер - тағы аңдарды аулауда, күзетте және ауыр жұмыстарда тамаша серік». Шағатай ұлысынан саяхатшы қасқыр алатын бұл иттерді хан сарайынан кезіктірген. Оларды өсірумен ханның екі бауыры айналысқан. Ит саны 10 мың бас көлемінде болған. Қасқыр алар иттердің хан сарайында осынша мән беріліп, арнайы өсірілуі еріккеннің ермегі емес, жыртқыштармен жағаластырған көшпенді өмір талабы еді.
Бүгінгі күнде Қазақстанда таза қанды Төбеттер аз қалды. Егер де Алматы облысындағы тасқа қашалған ит суреттеріне негізделген деректерге сүйенсек, онда бұл иттердің осы өлкеде өмір сүріп жатқан кезеңін 4 мың жылдан астам деп қарап, қазіргі Төбеттің – бүкіл қазақ халқы бастан кешкен дәуірлердің куәгері болған асыл тұқымның шынайы ұрпағы екенін батыл айтуға болады. Олай болса, француздың «желдей жүйткіген жүйріктер дәуіріндегі көшпенділер өркениетін сақтап қалған ит туралы» тағданысына төмендегідей дәлел айтуға болады: Төбет – көшпенді өмір тарихының құнды жәдігері, отырықшы мәдениет тұсында жоғалып кету қаупі төнген алып кейіпкер, яғни, өзін сомдаған уақытқа қалтқысыз қызмет еткен шынайы перзент. Енді бұл иттердің көшпенділер өмірінен салынған бір де бір суреттен бой көрсетпеуі жөнінде сұрақ туары сөзсіз. «Бөрінің тәңірісі болса, иттің иесі бар» деп бағалаған халық, Төбет – жеті қазынаның бірі, дала көшпенділерінің құндылығы ретінде тіл-көзден сақтауға тырысқан. Ал құпия тек аманат ретінде ғана беріледі емес пе? Төбет – адам қабағын баққан жай серік, немесе айбат берер көрік, ұлтқа тән ортаның көрсеткіші емес, сайын даланың ғасырлар көшімен жалғасқан тұтас өркениетін қорғау міндетін мойнына жүктеген метафизикалық күш, кие. Кие мен қасиет деген ұғымды жарқыратып көрсете бермей, жасырын ұстап, ерекше қастерлейтін көшпенділер бұл дәстүрге әркез берік. Иә, ол адам жанындағы суреттерде жоқ… Бірақ түйсік көзімен қарасаңыз асыл текті Төбеттің көшпенділер орналасқан тұстан, тау қыраттары, жапандағы жазықтар мен шөлейтті шаңдақтар арасынан бірқалыпты маңғаз күйінде өз міндетін атқарған күйінде сенімді серік болып жүргенін көресіз. Ірі денелі арлан төбеттің маңайдағының бәрі алақандағыдай айқын көрінер төбе басынан көсемге тән қырағылықпен көз тігіп, тастан қашаған мүсіндей қата қалған суретін көз алдыңызға елестетіңіз."Төбе иті" – қиырды шалған қырағы күзетші. «Төбет» атауының шығуы да осыған байланысты болар, сірә? Төрт түлік - көшпенділердің басты байлығы. Бұл байлыққа көз тіккен басты жау – дала тағылары, қасқырлар. Қасқырды жалаң қолмен алған ерлер болса да, кейде көшпенділердің жауынгерлік қабілеттері, орын ауыстырып отыруы мен кірпік қақпай күзететін сергектігі табиғат жыртқыштарының шабуылынан қорғап қала алмайтын тұстар да кездесетін. Айтпай келетін апат – қасқырларға қайыспай, қаймықпай қарсы тұратын тосқауыл тек табиғатынан осы қасиетке ие Төбеттер ғана еді.
Ертеде қазақ малшылары Төбеттерді тамақтандыратын ағаш ит аяқтарды жасатқанда ішкі өңіріне қасқыр терісін қаптатады екен. Бұл Төбет иттің тағам иісі мен қасқырдың иісін де қатар алып, өз қасиетін ұштай түсуіне баулиды. Бүгінгі күнде қазақстандық малшылардың миллиондаған шығынға ұшырауының басты себептерінің бірі – малдың ит–құсқа жем болуы. Жергілікті орындарда қасқырды ату бағасын 10–нан 40 долларға дейін бағалайды. Мамандар мұнан да көрі тиімді әдіс, мықты қорғаныш Төбет ит ұстау қажеттігін көлденең тартуда.
Көшпенді дәуір кезіндегі көштің көркі – байыптылық пен қырағылық таныта білген Төбеттер. Көш тоқтаған мезетте қырат басынан табылатын алапат күш иесі салқын қандылықпен өз міндетін атқаратын. Көшпенділер дәстүрі тоқтап, ұмытыла бастағанда табиғаттың бірегей туындысы Төбет те тарих тереңіне, уақыт тұманына кіріп адасқандай күй кешті. Адамдардың қат–қабат тағдырымен Төбеттің аңызға бергісіз тарихының осындай байланысы бар еді. «Асылдың қын түбінде жатпайтыны» сияқты Төбет иттер даңқы да тынымсыз адамзатқа тынышсыздық сыйлауда. Біреулері алыптың аңызын бүгінгі күннің шындығына айналдырғысы келсе, енді бірі күнкөріс қажеттілігінің сұраныс көзіне айналдырып пайда табуды көздеуде. Ең өкініштісі, қасқыр иісімен малданбаған, өзге қанмен қосылған, кейде айдаладан ұстаған құр ірі денелі итті «нағыз Төбет» деп көрсетіп, бәсекелесінің иті «түкке тұрмайтын үстірт түсінікпен таңдалған, шынайы қасиеттері жоқ екендігін» айтып айыптай отырып, өзінің осы қателіктерді қайталап отырғанын мойындамастан, жарнамасын жүргізіп, тұқым көбейтіп–сату ісін жалғастыруда. Бұл – таза қанды тұқымның жоғалуына ғана емес, қанмен берілер қасиеттердің түп–тамырына балта шабу. Сосын сатып алушылар тарапынан қасқыр иісін сезгеннен ауланың түкпіріне тығылатын ит пен ақталмаған баға мен уәде туралы таусылмас дау басталады... Әбден дұрыс. Таза қанды Төбет қасқырдан тайынбайды. Екі жасар Төбеттің төрт қасқырмен бір мезетте алысқан айқасы туралы да мәліметтер бар. Мұндай күш пен қуаттың кез–келген жануарға беріле бермейтіні анық. Қасқыр алатын итті өсірушілер пір тұтатын қазақ даласының айбыны – төбеттер туралы аңыздар осылай қалыптасқан еді. Өткен ғасыр соңында топтастыра жүйелеу барысында мамандар Төбеттерді «ортаазиялық овчаркалар» тобына енгізді. Бұл тұқым (ОАО), сонымен бірге түркімен алабайлары – түптеп келгенде қоспа қанды төбеттер. Нағыз қазақы Төбет үшін Батыс мамандары он мыңдаған еуро беруге дайын. Бірақ «нағыздың нағызы» табиғатта саусақпен санарлық деңгейде бой көрсетеді. Бір отар қойды бағуға бір Төбет жеткілікті. Оның «алп» еткен үнін естіген соң жанкешті болмаса қасқырлар бата қоймайды. Олар өзін жеңер күштің мысын сөзіне қояр қабілетке ие. Үйірлі қасқырдың өзі бір Төбетпен шайқасқанда қаншалықты шығынға ұшырарын тағыға туа біткен түйсікпен сезінеді.
## Қазақтардың ит ұстап-баптауы
### Иттің қазақ тұрмысындағы мәні
Басқа да мұсылман халықтары сияқты, қазақтар да итті арам жануар деп қабылдағанымен, оларды тұрмыс-тіршілігінде көп пайдаланған. Көшпенді қазақ тұрмысында иттің үлкен мәні бар, ол оның үйі мен мал-жанын қорғаған. Иттің қойшының еңбегінде атқаратын ролі аса маңызды. Дла қасқыры малға жақындағаннан үріп, қойшыға жеткізіп, малдың дала жыртқышының аузына түспеуінің алдын алады. Малшы қазақтардың айтуынша, олардың қасқырға қарсы үрген дыбысы жай кездері үргенінен басқаша болып келеді. Түнде бүкіл ауыл тарс ұйқыда жатқнда, иттер кірпіктерін ілместен олардың ұйқысын қорғап шығады.
### Иттердің саны
Қазақтардың көпшілігі бір-бір иттен ұстайды, ірі малшылар 10-нан ұстайды, орташа есеппен алғанда, әр үйге 2 иттен келеді, немесе облыс бойынша 160000 иттен келеді деуге болады.
### Иттердің тегі
Торғай облысы қазақтарында иттердің екі түрлі тегі кездеседі: кәдімгі қазақы ит және тазы, оның біріншісі қазақ даласында көп кездессе, екіншісі – тазы өте сирек кездеседі. Бүкіл Торғай уезіндегі тазының саны жүзден аспаса, ал облыс бойынша 500-600 тазыны табу қиын. Кәдімгі қазақы ит сырт келбетіне қарағанда қасқырға ұқсас, бойы 12-13 қарыс, ірі денелі, мұрындары көбіне жалпақ және қысқа болып келеді, қасқырда негізінен осы мұрны арқылы ажырататын болған, көздері қитар және кішкентай, қысқа құлақтарының ұштары салбыраңқы, мұрындары бұлшықты да қысқа, кең кеуделі, аяқтары түзу, бұлшықты, құйрық жүндері қалың және көтеріліп тұрады, шаштары тегіс, жұмсақ және ұзын болып келеді, шашының түсі әртүрлі, көбіне, күлгін, ақ, сарғыш, ала түсті, иіс, көру және есту сезімдері аса жақсы дамыған, қазақы ит табиғтынан жауына қатал болып келеді.
Текті тазы иті кәсіпқой аңшы қазақтар арасында аса бағалы., ондай иттерді жақсы атқа, түйеге айырбастайтын болған.
### Иттердің жыныстық жетілуі
Қазақтардың айтуынша, иттерді қасқырмен будандастыру сирек кездесетін құбылыс болғанымен, ондай жағдайлар болып отырған, мүндайда тек қасқырдың еркегін иттің қаншығымен ғана будандастырған және олардың күшіктері қасқырға (тек түр-тұрпаты жағынан ғана емес, мінез-құлқы да) көбірек ұқсайтын болған деседі.
### Күшіктерді баптау, қоректендіру және итті бағып-қағу
Қазақтар күшіктерді аналарынан ажыратпаған және олар соның сүтін еміп өседі, кейін қожайынының асынан қалған сүйек, сүттермен қоректенген. Кейде күшіктеген ит қаншық итті байлап ұстап, күшіктерін емізбейді, мұндайда олар аштан өледі. Қазақтар ересек иттерге аса көңіл аудармаған, олар өз күнін өзі көріп, үнемі жартылай аш жүрген, Сондықтан да иттер арам өлген мал, мал сойғаннан қалған қалдықтарды дым қалдырмай жеп, қазақ даласының табиғи тазартушылар қызметін атқарған.
### Иттерді малды қарауылдауға және аңшылыққа баптау
Қазақтар өздері асырған иттерінен түнде малды қасқырдың шабуынан қорғауды талап еткен. Иіс сезу қабілетінің аса дамығандығы және тумысынан қасқырға деген өзінің ызасының арқасында қазақы иттердің барлығына дерлігіі қожайындарының бұл талабын аса қиналмастан орындайды.. Итті отар маңында болуға үйрету үшін, әбден қалыптасып кеткенше оларды ешқайда жібермей байлап ұстайды, егер ит малға шауып, тиіссе, оларды соққымен жазалаған.
### Қазақтардың иттен өндіретін өнімдері
Бұрындары, қазақтардың айтуынша, итті себепсіз өлтіру күнә болып саналған, тек құтырған иттер мен малға шапқан иттерді ғана өлтірген, иттің терісін арам мал деп есептелгендіктен,тазартылмаған да, сатылмаған да. Жоқшылық пен уақыт бұл көзқарасты өзгерткен, қазірде итті терісін алып сату үшін өлтіреді, олардан жылы етіктер жасайды. Дегенмен ит терісін сатуды аса күнә деп есептемейтін қазіргі қазақтар одан түскен ақшаға ешқашан нан, шай, қант сатып алмаған, тек тұрмыстағы басқа қажеттіліктеріне немесе малына жем алған. Мұндай ақшаға өзіне тамақ алуды қасиетсіздік деп есептеген.
* Қазақтар , ұлт, Қазақ ССР-інің жергелікті халқы. 1925 жылға дейін (кейде бергі уақыттарда да) әдебиеттер мен түрлі құжаттарда қазақтарды қырғыз-қазақтар және қырғыздар деп атап келген.
* Редкциядан – Тоғай өзені, Торғай үстірті Қазақстан Республикасының территориясында жатыр.
* Қазақтарда иттердің төмендегідей атаулары кездеседі: ит, ұрғашысы – қаншық, еркегі – арлан, күшік, тазы, кәнден ит, барақ ит, қабағн ит, төбет.
* Қазақтар күшіктерді дос-жаран, туған-туыстарына аямай таратып бергенімен, ересек итті ешқашан сыйға да бермеген, сатпаған да, бір-біріне ит берісіп, сатысқан адамдар кейін бір-бірімен итше ырылдасып, ұрсысып қалады деген ырым болған.
## Қазақ аңызындағы ит бітімі қандай?
Қазақы Төбет мүсінінің күштілігімен таңқалдырады. Бір көргеннен кейін Сіз оның қайталанбас тұлғасын ұмыта алмайсыз. Бұл ірі сомдалған иттің орташа тұрқы 72-75 см (кейде 80 см), салмағы 50-60 кг болып келеді. Иттің жаратылыс ерекшелігіне орай температуралық өзгерістерге бейімділігі бар.
Күдірейген жонына нығыз орналасқан бас сүйегінде көзге айқын түсер тұс –дөңесті қабақ, жазық маңдайы. Тұмсық бітімі бас сүйегінен кішілеу, тікбұрыш формасындағы тұмсықтың арқа тұсы жалпақтау біткен. Тұмсықтың ұшы жалпақ, қара түсті болып келеді. Үстіңгі ерні қалың, астыңғы иегі жалпақ, жақ сүйектері күшті, бедері айқын. Басын еңкейткен сәтте бас терісінде қатпар пайда болады. Құлақтары үшбұрыштанып, төмен орналасқан. Қорғаныс қамалындай дөңес қабақтарының астына терең орналасқан кішірек көздері кішкентай. Басын төменге салған кезінде қабақ астынан қараған көзқарасы қаһарлы көрінеді. Тістері ірі, табиғи ақтығымен көзге ұрады. Көлемді дамыған бұғақты мойын төмен орналасқан.
Тұрқы жайыла біткен иттің аяқтары ұзын емес. Ірі денелі, жалпақ төс, қабырға бітімі де тұрқына сай дамыған. Белі жалпақ, білемденген бұлшықты сауыр шығыңқы біткен. Шоқтығы биік, жонынан қатпарлар байқалғанмен арқасы қатты да серпінді болып келеді. Қарны кеуде тұсымен деңгейлес төмен, тері асты клеткаларының өзегі бүкіл денесінде, әсіресе мойын, шоқтық және төс астында жақсы дамыған. Тап осы жаратылысты біз қатаң табиғат жағдайына бейімделуге лайықталған құбылыс деп танысақ, барлық кинолог мамандар иттің қасқыр тісінен қорғаныс көзі деп көрсетеді. Бұл клетка өзектері қалың жүн терісімен қатар организмдегі температураны реттеп, түйенің өркеші немесе қойдың құйрығы сияқты тамақ пен су тапшылығында организмді қоректендіреді, сонан кейінгі кезекте қасқыр тісінен қорған болады.
Төбеттің жүні қатты, денесіне тарала жатып тұратын, дамыған түбіт жүнді, қылтанақ жүн ұзындығы 10 см болып келеді. Жүндес тұқымдылар табиғатына сай арландардың желке тұсы жалдана, жақ жүндері ұзара бітеді. Ерекше айырмашылығы — су өтпейтіндігі. Төбеттер түсі жағынан аса алуан түрлі бола бермейді,— қара, қоңыр, сұр, сарғыш қызыл және теңбілдене ерекшеленуі де мүмкін. Көбіне итке көз астында ақтаңдақ пен көз айналасында көзілдірік тәрізді белгілер тән. Мұндай иттерді қазақтар «төрткөз ит» деп атап, оны түркі дәуіріндегі діни ұғым-нанымдармен байланыстырады.Ала, теңбіл, ақ түсті иттер сирек кездеседі.
Төбеттің аяқтарының бұлшық еттері мықты дамыған, қалай қарасаң да төрт аяғы тең тұрған жаратылысымен көзге ұрады. Қысқа аяқтарының буын сіңірлері серпінді,еркін қимылға лайықты дамыған.Жауырынының, бұғана, иық сүйектерінің ұзындығы сауыр,жіліншік, төс, табан сүйектері сияқты тең түседі. Табандары көлемді, ірі, жинақы.алақан сүйектері жіліншіктер секілді еңкейе біткен.Құйрық бітімі жоғары, төмен бағытталған құйрық ұшы білезіктене қайқы бітеді.
Қасқыр алар сырттан төбеттердің өз мінездері болады. Билікке таласар әлеуетті бәсекелес кез келсе, бұл мәселе өз шешімін күш сынасу күресі арқылы табады.Билік шайқасы табиғат заңдарына сәйкес тек күш басымдылығын тануға құрылады. Текті түйсікпен өтетін бұл шайқас ешқашан қансырап өлуге апарып соқпайды. Өлімші болып өршелене соғысу таза қанды емес, психикасы дұрыс дамымаған итке тән. Үйірдегі әр иттің өз орны, міндеті бар. Адаммен қарым-қатынаста Төбет еркін, адал, пайымдылығымен ерекшеленеді. Ол өзін адаммен тең дәрежеде ұстай біледі. Сондықтан да адам оны өз досы, әріптесі ретінде бағалайды. Байыбына бармай жазықсыз жазаланар болса, ол бұл жайды көңіліне ауыр алып, иесімен қарым-қатынасын тоқтатады. Иесіне не өзіне орынсыз қылық көрсеткен жандарға,танымайтындарға сенімсіздікпен қарап кектеніп емес, ескерту жасағандай сес көрсетіп қоятын кездері бар. Өзіне берілген аймақты жауапкершілікпен, бекер үре бермей, үн шығармай күзетеді. Оның ерекшелігінің бірі - қасқыр мен қасқыр тектес иттерге, жыртқыш аңдарға өштігі. Осы ерекшелігіне байланысты төбет иттер арасында өткізілер күшсайыстар қасқыр текті иттермен қатар өткізілмеуі қажет.Төбет ақылдылығымен қатар сабырлы, сенімділігімен айқындалады. Басқа түскен жағдайда өз бетінше шешім қабылдауға бейім. Осы бір еркін де тәуелсіз өзгеше мінез-құлқы бұл иттерді қызмет бабында пайдалануға кедергі десе болғандай. Егер ортаазиялық қасқыр алар сырттан иттер адамға қауіп тудырмайтындығымен ерекшеленеді десек, онда қазақы Төбеттің осы иттердің ішіндегі адам үшін аса қауіпсіз, мінезге бай ит екенін есте тұтуға кеңес берер едік.
Кейде алыс ауылдардағы малшылар өздерінің қолына түскен иттің асыл тұқымды ит екенін білмейтін жайлар кездеседі. Төбет турасында жетік білетін жанның осындай сәттің куәгері болған әңгімесі ойға оралады. Іссапармен Ақтөбе ауданының Байғанин ауданына келген тікұшақты ауыл балалары қоршап алады. Оның назары бірден қарадомалақ баланың қарғы бау орнына құр жіппен ұстап тұрған алып итіне түседі. Зерделі жан мұның Төбет екенін бірден таниды. Бала иттің үстіне отырып алып, бүйірінен теуіп жүргізбекші болып көрді. Ал ит болса, тегіне туа біткен байсалдылығымен, кішкене қожайынының қылығы орынсыз болса да мінез көрсетпеген күйі тұра берді. Қалтасындағы бар ақшасын берем десе де бала сүйікті итінен айрылғысы келмеді, итті тани білген жан үлкен өкінішпен аттанды. Арманын көріп, бірақ қол жеткізе алмаған адам күйініштен жылап жібереді. Бұл орайы келмеген мүмкіндік еді...
Бүгінгі күнде қазақы Төбет – сирек кездесетін құбылыс, жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұрған тұқым. Әлі де болса осы көнекөз әрі біртума тұқымның қайта оралу мүмкіндіктерін қарастырып, жағдай туғызуға болар еді. Бұл басылым интернеттегі адресі www.tobet.kz «Қазақы ит - Төбет» тұқымын өсіретін арнайы шаруашылықтың материалдары негізінде даярланды. Табиғат перзенті ретінде бұл біздің Қазақстанның табиғи-ұлттық мақтанышы, этно-мәдени мұраларының қайталанбас ғажайып тумасы - қазақы Төбетті сақтау мен қолдау көрсетуге қосқан үлесіміз болмақ. Бұл тұқымды сақтап, қайта оралту арқылы қазақстандық, әлемдік деңгейде Төбеттің өзінің алар орнын айқындау – тәуелсіздік алған тұстағы қажеттілік пен уақыт талабы. Белгілі бір мемлекеттегі тіршілік иесінің жоғалуы – ғаламдық деңгейдегі тіршіліктің бір арнасының үзілгендігі.
Келешекте ғарыш ғаламында Көшпенділер жұлдызы ашылар болса, онда ғарыш Номадының жұлдызды тозаңмен көмкерілген жолында… ғасырлардың сыры мен құпиясын сақтаған, адамзаттың маңғаз да айбатты сақшысы, асыл текті алып Төбет қатар келе жатары сөзсіз …
## Екі иттің достығы (ертегі)
Ерте-ерте ертеде ақылы асқан, қайраты тасқан бай бір бай өмір сүріпті. Қорасы төрт түлік малға тола болыпты. Сол байдың екі төбет иті болған екен, біреу Төрткөз, ал екіншісі Мойнақ. Бірінші иттің түсі қара, екі көзінің үстінде екі сары белгісі болыпты. Сол итті шақырғанда, ол еркелеп, басын төмен түсіріп, қарағанда, әлгі екі белгі екі көзге ұқсап кетеді екен. Ал екінші қап-қара итті иесі мойнындағы ақ белгісі үшін Мойнақ деп атаған екен. Екі ит өте ақылды болыпты, күндіз бекерден бекер үрмей, адамға шаппай тыныш жатып, қараңғы түсе сала қора-қонысты, малды күзетіп, ұрыны да, қасқырды да жақын келтірмейді екен. Иттердің иесі оларға өте разы болып қатындарынан:— Әй, ана Төрткөз бен Мойнаққа тамақ беруді ұмытпадыңдар ма? –деп сұрайды екен. Бірде, түс мезгілінде мал өрістен оралып, ал малшылар анда-санда "шәйт" деп қойып, демалып жатады. Байлар той-томалақта қарындарын тойғызып ауылға оралады, ал жас жігіттер мен қыздар әзілдесіп, әңгіме құрып, көңіл көтеріп жатады.Әлгі екі ит те қарындарын тойдырып, үйдің алдында күнге қыздырынып, өзара әңгіме-дүкен құрады. Олар жақсылық пен жамандық, жомарттық пен сараңдық, анау-мынау туралы әңгімелесіді, ақырында достық пен дұшпандық тақырыбы қозғалады. Сонда бәрін білгіш Мойнақ айтқан екен:— Төрткөз! Менің ойымша, достықтан артықештеңе жоқ. Осы екеуміз өзара таласпайтын күн болады ма екен? Түкке тұрмайтын зат үшін ұрсысып таласамыз, бір-бірімізге жылы шыраймен ешқашан қараған емеспіз. Ешқашан тату әңгімелесіп бірге жүрмейміз. Күнде – ұрыс, төбелес. Осылайша қартаямыз! Екеуміз ұрсып, таласып жатқанда, таласқан затымызды Құтбан немесе Жолдыаяқ қөтеріп кетеді. Менім байқауымша, Жолдыаяқ, Құтбан және Бөрібасар бізге қарағанда татулау екен, тұрмысын да табысын бірге бөліседі екен. Екеуміз де тату өмір сүрейік те! Дос болайық, ұрысты тоқтатайық! Егер нағыз дос болсақ, бір-бірімізді сыйлап, алты күн аш жүрсек те, бөлек тамақ іше алмаспыз. Сонда уақыттың қалай заулап өткенін байқамай да қаламыз! Қалай қарайсың, достым?Төрткөз керіліп, құйрығымен бұлаңдап, қабағын көтеріп, Мойнақтың айтқан сөзі өтіп кеткендей оған былай деп жауап айтқан екен:— Мойнеке, сөздерің дұрыс! Бірінші сұрақ — оны мен де ойлағам, неге біз таласқыш және ызақор болып кеттік? Бізге не жетіспейді? Қарнымыз тоқ, иеміз (аман-есен болсын) бізді ренжітпейді, ұрыспайды, ұрмайды. Өте сыйлайды. Болар іс болды – бәріне де өзіміз кінәлі! Болмас нәрсеге таласамыз! Өз басым ойлаймын: біздің ата-бабаларымыздың арасында осындай жағдай болмаған! Бізге неге сол ата жолын қумасқа? Ата-бабамыздың өткен жолынан артық әділетті жол таба алмаспыз!Мойнақ жолдасына қарап, құйрығын қысып, не істерін білмей: "Ал ендеше дос болайық!", деп айтқысы келіп, бірақ қорқып тұрады. Сол кезде Төрткөз оны құшағына алып: — Осыдан кейін біз айрылмас доспыз, ешкім де, ешнәрсе де бізді ажырата алмас! Аштан өлсек те, тамаққа таласпаймыз!— деп анттасып, бір-бірінен ажырай алмай тұрған кезінде, үйден лақтырылған бір қу сүйек екеуінің ортасына құлайды. Екеуі де әлгі сүйекке бірдей бас салады. Бір-біріне ырылдап, төбелесіп, таласады. Жүндері жан жаққа ұшып, таласып жатқандарын естіп қойған Жолдаяқ, Құтпан және Бөрібасар жүгіріп келіп, әлгі екеуі таласқан сүйекті іліп кетеді. Шуды естіген қойлар қашады, ал малшылар екі итті сумен ажыратып, сабап тастайды.
## Сыртқы сілтемелер
[1]
## Дереккөздер
1. Төбет
## Төбет тарихы
Төбет - әлемнің барлық аңыздарында бағзы замандардан Адамзат серігі ретінде танылып, тарих таразысын бірге тербеген тіршілік иелері - таңғажайып жануарлар туралы мәліметтер көп сақталған. Біз әрқашан қиял қанатына мініп, арман әлемін іздегенде қасымыздан табылып, көмек көрсететін ғажайып тіршілік иелерін: самұрық, айдаһар, жылан мен барыс, Жерді үстіне қондырған алып тасбақа мен мемлекеттерді сақтап қалған бөрілерді еске аламыз… Біз оларды тарих сырларын жинаған фреска өрнектерінен, жаңа табылған тарихи қазбалар арасындағы шиыршықтардан іздейміз, лохнес құбылысын анықтауға арнайы экспедициялар ұйымдастырамыз, өзімізге қажетті сұлбаларды көру мақсатында кейде пирамида жұмбақтарына үңілсек, кейде тіптен жұлдызды ғарыш кеңістігіне көз тігеміз… ХХI ғасырдың Қазақстанда өткізіліп жатқан көрмелерінің бірінде Марко Поло еңбектерін зерттеп жүрген француз ғалым-этнографы қарапайым қарғы бау тағылған алып та маңғаз итті ұстап тұрған ақсақалдың алдына барып қаққан қазықтай қатады да қалады. Итті бастан-аяқ қараған күйі жануардың алдына жүгіне отыра кете, өзіне таңдана қараған жүздеген адамның көзінше аузынан жалын шашқан айдаһарды көрген адамға тән сезіммен сөйлей бастады. -Бұл… бұл – нағыз Төбет емес пе? – ғалымның даусы дірілдей шықты, - Нақ өзі ме? Көшпенділер өркениетінің сақшысы болған айтулы ит пе?! Бұл сөздер маңындағыларға өткен дәуірден ескен желдің лебіндей әсер етті. Жастар асқан қызығушылықпен ірі денелі итті қоршап алып, қарай бастады. Иттің иесі француздың шаттанған себебін аса түсіне қоймаған күйі, өзі де иті де байсалды да байыпты күйде қала берді. Ақсақалдың көрмеге келу мақсаты да айқын. Ол сұрыптау тәжірибесі бойынша алынып, базар бағамын төмендеткен төбет иттерден нағыз Төбеттің ерекшелігі мен артықшылығын танытпақшы. Мүмкін, қарт өзінің адамдар назарына аңыздағы кентаврларға барабар тіршілік иесін ұсынып тұрғанынан бейхабар болар, бірақ ол өз Төбетінің қасқыр алар қасиеттілігі мен ықылым замандардан белгілі санаулы табиғат таңғажайыптарының бірі екеніне кәміл сенімді.
Төбет иттердің шығу тегі жайындағы мәлімет көздері б.э.б. 1121 жылдардан басталады. Қазақы төбет ит қаңқалары Шығыс Еуропадан Қиыр Шығысқа дейінгі мұздақ дәуірі алдындағы климаттық зоналы өлкелерден табылған.
Көшпенділер өмірі дәстүрлі түрде жылқы малымен тығыз байланысты. Марко Поло ХІІІ ғасырдағы қазақтар туралы жазбаларында ойға сыймайтын алып денелі, ерекше күшті иттер жайында былай деп жазып кеткен: «Тайыншадай биік денелі иттер - тағы аңдарды аулауда, күзетте және ауыр жұмыстарда тамаша серік». Шағатай ұлысынан саяхатшы қасқыр алатын бұл иттерді хан сарайынан кезіктірген. Оларды өсірумен ханның екі бауыры айналысқан. Ит саны 10 мың бас көлемінде болған. Қасқыр алар иттердің хан сарайында осынша мән беріліп, арнайы өсірілуі еріккеннің ермегі емес, жыртқыштармен жағаластырған көшпенді өмір талабы еді.
Бүгінгі күнде Қазақстанда таза қанды Төбеттер аз қалды. Егер де Алматы облысындағы тасқа қашалған ит суреттеріне негізделген деректерге сүйенсек, онда бұл иттердің осы өлкеде өмір сүріп жатқан кезеңін 4 мың жылдан астам деп қарап, қазіргі Төбеттің – бүкіл қазақ халқы бастан кешкен дәуірлердің куәгері болған асыл тұқымның шынайы ұрпағы екенін батыл айтуға болады. Олай болса, француздың «желдей жүйткіген жүйріктер дәуіріндегі көшпенділер өркениетін сақтап қалған ит туралы» тағданысына төмендегідей дәлел айтуға болады: Төбет – көшпенді өмір тарихының құнды жәдігері, отырықшы мәдениет тұсында жоғалып кету қаупі төнген алып кейіпкер, яғни, өзін сомдаған уақытқа қалтқысыз қызмет еткен шынайы перзент. Енді бұл иттердің көшпенділер өмірінен салынған бір де бір суреттен бой көрсетпеуі жөнінде сұрақ туары сөзсіз. «Бөрінің тәңірісі болса, иттің иесі бар» деп бағалаған халық, Төбет – жеті қазынаның бірі, дала көшпенділерінің құндылығы ретінде тіл-көзден сақтауға тырысқан. Ал құпия тек аманат ретінде ғана беріледі емес пе? Төбет – адам қабағын баққан жай серік, немесе айбат берер көрік, ұлтқа тән ортаның көрсеткіші емес, сайын даланың ғасырлар көшімен жалғасқан тұтас өркениетін қорғау міндетін мойнына жүктеген метафизикалық күш, кие. Кие мен қасиет деген ұғымды жарқыратып көрсете бермей, жасырын ұстап, ерекше қастерлейтін көшпенділер бұл дәстүрге әркез берік. Иә, ол адам жанындағы суреттерде жоқ… Бірақ түйсік көзімен қарасаңыз асыл текті Төбеттің көшпенділер орналасқан тұстан, тау қыраттары, жапандағы жазықтар мен шөлейтті шаңдақтар арасынан бірқалыпты маңғаз күйінде өз міндетін атқарған күйінде сенімді серік болып жүргенін көресіз. Ірі денелі арлан төбеттің маңайдағының бәрі алақандағыдай айқын көрінер төбе басынан көсемге тән қырағылықпен көз тігіп, тастан қашаған мүсіндей қата қалған суретін көз алдыңызға елестетіңіз."Төбе иті" – қиырды шалған қырағы күзетші. «Төбет» атауының шығуы да осыған байланысты болар, сірә? Төрт түлік - көшпенділердің басты байлығы. Бұл байлыққа көз тіккен басты жау – дала тағылары, қасқырлар. Қасқырды жалаң қолмен алған ерлер болса да, кейде көшпенділердің жауынгерлік қабілеттері, орын ауыстырып отыруы мен кірпік қақпай күзететін сергектігі табиғат жыртқыштарының шабуылынан қорғап қала алмайтын тұстар да кездесетін. Айтпай келетін апат – қасқырларға қайыспай, қаймықпай қарсы тұратын тосқауыл тек табиғатынан осы қасиетке ие Төбеттер ғана еді.
Ертеде қазақ малшылары Төбеттерді тамақтандыратын ағаш ит аяқтарды жасатқанда ішкі өңіріне қасқыр терісін қаптатады екен. Бұл Төбет иттің тағам иісі мен қасқырдың иісін де қатар алып, өз қасиетін ұштай түсуіне баулиды. Бүгінгі күнде қазақстандық малшылардың миллиондаған шығынға ұшырауының басты себептерінің бірі – малдың ит–құсқа жем болуы. Жергілікті орындарда қасқырды ату бағасын 10–нан 40 долларға дейін бағалайды. Мамандар мұнан да көрі тиімді әдіс, мықты қорғаныш Төбет ит ұстау қажеттігін көлденең тартуда.
Көшпенді дәуір кезіндегі көштің көркі – байыптылық пен қырағылық таныта білген Төбеттер. Көш тоқтаған мезетте қырат басынан табылатын алапат күш иесі салқын қандылықпен өз міндетін атқаратын. Көшпенділер дәстүрі тоқтап, ұмытыла бастағанда табиғаттың бірегей туындысы Төбет те тарих тереңіне, уақыт тұманына кіріп адасқандай күй кешті. Адамдардың қат–қабат тағдырымен Төбеттің аңызға бергісіз тарихының осындай байланысы бар еді. «Асылдың қын түбінде жатпайтыны» сияқты Төбет иттер даңқы да тынымсыз адамзатқа тынышсыздық сыйлауда. Біреулері алыптың аңызын бүгінгі күннің шындығына айналдырғысы келсе, енді бірі күнкөріс қажеттілігінің сұраныс көзіне айналдырып пайда табуды көздеуде. Ең өкініштісі, қасқыр иісімен малданбаған, өзге қанмен қосылған, кейде айдаладан ұстаған құр ірі денелі итті «нағыз Төбет» деп көрсетіп, бәсекелесінің иті «түкке тұрмайтын үстірт түсінікпен таңдалған, шынайы қасиеттері жоқ екендігін» айтып айыптай отырып, өзінің осы қателіктерді қайталап отырғанын мойындамастан, жарнамасын жүргізіп, тұқым көбейтіп–сату ісін жалғастыруда. Бұл – таза қанды тұқымның жоғалуына ғана емес, қанмен берілер қасиеттердің түп–тамырына балта шабу. Сосын сатып алушылар тарапынан қасқыр иісін сезгеннен ауланың түкпіріне тығылатын ит пен ақталмаған баға мен уәде туралы таусылмас дау басталады... Әбден дұрыс. Таза қанды Төбет қасқырдан тайынбайды. Екі жасар Төбеттің төрт қасқырмен бір мезетте алысқан айқасы туралы да мәліметтер бар. Мұндай күш пен қуаттың кез–келген жануарға беріле бермейтіні анық. Қасқыр алатын итті өсірушілер пір тұтатын қазақ даласының айбыны – төбеттер туралы аңыздар осылай қалыптасқан еді. Өткен ғасыр соңында топтастыра жүйелеу барысында мамандар Төбеттерді «ортаазиялық овчаркалар» тобына енгізді. Бұл тұқым (ОАО), сонымен бірге түркімен алабайлары – түптеп келгенде қоспа қанды төбеттер. Нағыз қазақы Төбет үшін Батыс мамандары он мыңдаған еуро беруге дайын. Бірақ «нағыздың нағызы» табиғатта саусақпен санарлық деңгейде бой көрсетеді. Бір отар қойды бағуға бір Төбет жеткілікті. Оның «алп» еткен үнін естіген соң жанкешті болмаса қасқырлар бата қоймайды. Олар өзін жеңер күштің мысын сөзіне қояр қабілетке ие. Үйірлі қасқырдың өзі бір Төбетпен шайқасқанда қаншалықты шығынға ұшырарын тағыға туа біткен түйсікпен сезінеді.
## Қазақтардың ит ұстап-баптауы
### Иттің қазақ тұрмысындағы мәні
Басқа да мұсылман халықтары сияқты, қазақтар да итті арам жануар деп қабылдағанымен, оларды тұрмыс-тіршілігінде көп пайдаланған. Көшпенді қазақ тұрмысында иттің үлкен мәні бар, ол оның үйі мен мал-жанын қорғаған. Иттің қойшының еңбегінде атқаратын ролі аса маңызды. Дла қасқыры малға жақындағаннан үріп, қойшыға жеткізіп, малдың дала жыртқышының аузына түспеуінің алдын алады. Малшы қазақтардың айтуынша, олардың қасқырға қарсы үрген дыбысы жай кездері үргенінен басқаша болып келеді. Түнде бүкіл ауыл тарс ұйқыда жатқнда, иттер кірпіктерін ілместен олардың ұйқысын қорғап шығады.
### Иттердің саны
Қазақтардың көпшілігі бір-бір иттен ұстайды, ірі малшылар 10-нан ұстайды, орташа есеппен алғанда, әр үйге 2 иттен келеді, немесе облыс бойынша 160000 иттен келеді деуге болады.
### Иттердің тегі
Торғай облысы қазақтарында иттердің екі түрлі тегі кездеседі: кәдімгі қазақы ит және тазы, оның біріншісі қазақ даласында көп кездессе, екіншісі – тазы өте сирек кездеседі. Бүкіл Торғай уезіндегі тазының саны жүзден аспаса, ал облыс бойынша 500-600 тазыны табу қиын. Кәдімгі қазақы ит сырт келбетіне қарағанда қасқырға ұқсас, бойы 12-13 қарыс, ірі денелі, мұрындары көбіне жалпақ және қысқа болып келеді, қасқырда негізінен осы мұрны арқылы ажырататын болған, көздері қитар және кішкентай, қысқа құлақтарының ұштары салбыраңқы, мұрындары бұлшықты да қысқа, кең кеуделі, аяқтары түзу, бұлшықты, құйрық жүндері қалың және көтеріліп тұрады, шаштары тегіс, жұмсақ және ұзын болып келеді, шашының түсі әртүрлі, көбіне, күлгін, ақ, сарғыш, ала түсті, иіс, көру және есту сезімдері аса жақсы дамыған, қазақы ит табиғтынан жауына қатал болып келеді.
Текті тазы иті кәсіпқой аңшы қазақтар арасында аса бағалы., ондай иттерді жақсы атқа, түйеге айырбастайтын болған.
### Иттердің жыныстық жетілуі
Қазақтардың айтуынша, иттерді қасқырмен будандастыру сирек кездесетін құбылыс болғанымен, ондай жағдайлар болып отырған, мүндайда тек қасқырдың еркегін иттің қаншығымен ғана будандастырған және олардың күшіктері қасқырға (тек түр-тұрпаты жағынан ғана емес, мінез-құлқы да) көбірек ұқсайтын болған деседі.
### Күшіктерді баптау, қоректендіру және итті бағып-қағу
Қазақтар күшіктерді аналарынан ажыратпаған және олар соның сүтін еміп өседі, кейін қожайынының асынан қалған сүйек, сүттермен қоректенген. Кейде күшіктеген ит қаншық итті байлап ұстап, күшіктерін емізбейді, мұндайда олар аштан өледі. Қазақтар ересек иттерге аса көңіл аудармаған, олар өз күнін өзі көріп, үнемі жартылай аш жүрген, Сондықтан да иттер арам өлген мал, мал сойғаннан қалған қалдықтарды дым қалдырмай жеп, қазақ даласының табиғи тазартушылар қызметін атқарған.
### Иттерді малды қарауылдауға және аңшылыққа баптау
Қазақтар өздері асырған иттерінен түнде малды қасқырдың шабуынан қорғауды талап еткен. Иіс сезу қабілетінің аса дамығандығы және тумысынан қасқырға деген өзінің ызасының арқасында қазақы иттердің барлығына дерлігіі қожайындарының бұл талабын аса қиналмастан орындайды.. Итті отар маңында болуға үйрету үшін, әбден қалыптасып кеткенше оларды ешқайда жібермей байлап ұстайды, егер ит малға шауып, тиіссе, оларды соққымен жазалаған.
### Қазақтардың иттен өндіретін өнімдері
Бұрындары, қазақтардың айтуынша, итті себепсіз өлтіру күнә болып саналған, тек құтырған иттер мен малға шапқан иттерді ғана өлтірген, иттің терісін арам мал деп есептелгендіктен,тазартылмаған да, сатылмаған да. Жоқшылық пен уақыт бұл көзқарасты өзгерткен, қазірде итті терісін алып сату үшін өлтіреді, олардан жылы етіктер жасайды. Дегенмен ит терісін сатуды аса күнә деп есептемейтін қазіргі қазақтар одан түскен ақшаға ешқашан нан, шай, қант сатып алмаған, тек тұрмыстағы басқа қажеттіліктеріне немесе малына жем алған. Мұндай ақшаға өзіне тамақ алуды қасиетсіздік деп есептеген.
* Қазақтар , ұлт, Қазақ ССР-інің жергелікті халқы. 1925 жылға дейін (кейде бергі уақыттарда да) әдебиеттер мен түрлі құжаттарда қазақтарды қырғыз-қазақтар және қырғыздар деп атап келген.
* Редкциядан – Тоғай өзені, Торғай үстірті Қазақстан Республикасының территориясында жатыр.
* Қазақтарда иттердің төмендегідей атаулары кездеседі: ит, ұрғашысы – қаншық, еркегі – арлан, күшік, тазы, кәнден ит, барақ ит, қабағн ит, төбет.
* Қазақтар күшіктерді дос-жаран, туған-туыстарына аямай таратып бергенімен, ересек итті ешқашан сыйға да бермеген, сатпаған да, бір-біріне ит берісіп, сатысқан адамдар кейін бір-бірімен итше ырылдасып, ұрсысып қалады деген ырым болған.
## Қазақ аңызындағы ит бітімі қандай?
Қазақы Төбет мүсінінің күштілігімен таңқалдырады. Бір көргеннен кейін Сіз оның қайталанбас тұлғасын ұмыта алмайсыз. Бұл ірі сомдалған иттің орташа тұрқы 72-75 см (кейде 80 см), салмағы 50-60 кг болып келеді. Иттің жаратылыс ерекшелігіне орай температуралық өзгерістерге бейімділігі бар.
Күдірейген жонына нығыз орналасқан бас сүйегінде көзге айқын түсер тұс –дөңесті қабақ, жазық маңдайы. Тұмсық бітімі бас сүйегінен кішілеу, тікбұрыш формасындағы тұмсықтың арқа тұсы жалпақтау біткен. Тұмсықтың ұшы жалпақ, қара түсті болып келеді. Үстіңгі ерні қалың, астыңғы иегі жалпақ, жақ сүйектері күшті, бедері айқын. Басын еңкейткен сәтте бас терісінде қатпар пайда болады. Құлақтары үшбұрыштанып, төмен орналасқан. Қорғаныс қамалындай дөңес қабақтарының астына терең орналасқан кішірек көздері кішкентай. Басын төменге салған кезінде қабақ астынан қараған көзқарасы қаһарлы көрінеді. Тістері ірі, табиғи ақтығымен көзге ұрады. Көлемді дамыған бұғақты мойын төмен орналасқан.
Тұрқы жайыла біткен иттің аяқтары ұзын емес. Ірі денелі, жалпақ төс, қабырға бітімі де тұрқына сай дамыған. Белі жалпақ, білемденген бұлшықты сауыр шығыңқы біткен. Шоқтығы биік, жонынан қатпарлар байқалғанмен арқасы қатты да серпінді болып келеді. Қарны кеуде тұсымен деңгейлес төмен, тері асты клеткаларының өзегі бүкіл денесінде, әсіресе мойын, шоқтық және төс астында жақсы дамыған. Тап осы жаратылысты біз қатаң табиғат жағдайына бейімделуге лайықталған құбылыс деп танысақ, барлық кинолог мамандар иттің қасқыр тісінен қорғаныс көзі деп көрсетеді. Бұл клетка өзектері қалың жүн терісімен қатар организмдегі температураны реттеп, түйенің өркеші немесе қойдың құйрығы сияқты тамақ пен су тапшылығында организмді қоректендіреді, сонан кейінгі кезекте қасқыр тісінен қорған болады.
Төбеттің жүні қатты, денесіне тарала жатып тұратын, дамыған түбіт жүнді, қылтанақ жүн ұзындығы 10 см болып келеді. Жүндес тұқымдылар табиғатына сай арландардың желке тұсы жалдана, жақ жүндері ұзара бітеді. Ерекше айырмашылығы — су өтпейтіндігі. Төбеттер түсі жағынан аса алуан түрлі бола бермейді,— қара, қоңыр, сұр, сарғыш қызыл және теңбілдене ерекшеленуі де мүмкін. Көбіне итке көз астында ақтаңдақ пен көз айналасында көзілдірік тәрізді белгілер тән. Мұндай иттерді қазақтар «төрткөз ит» деп атап, оны түркі дәуіріндегі діни ұғым-нанымдармен байланыстырады.Ала, теңбіл, ақ түсті иттер сирек кездеседі.
Төбеттің аяқтарының бұлшық еттері мықты дамыған, қалай қарасаң да төрт аяғы тең тұрған жаратылысымен көзге ұрады. Қысқа аяқтарының буын сіңірлері серпінді,еркін қимылға лайықты дамыған.Жауырынының, бұғана, иық сүйектерінің ұзындығы сауыр,жіліншік, төс, табан сүйектері сияқты тең түседі. Табандары көлемді, ірі, жинақы.алақан сүйектері жіліншіктер секілді еңкейе біткен.Құйрық бітімі жоғары, төмен бағытталған құйрық ұшы білезіктене қайқы бітеді.
Қасқыр алар сырттан төбеттердің өз мінездері болады. Билікке таласар әлеуетті бәсекелес кез келсе, бұл мәселе өз шешімін күш сынасу күресі арқылы табады.Билік шайқасы табиғат заңдарына сәйкес тек күш басымдылығын тануға құрылады. Текті түйсікпен өтетін бұл шайқас ешқашан қансырап өлуге апарып соқпайды. Өлімші болып өршелене соғысу таза қанды емес, психикасы дұрыс дамымаған итке тән. Үйірдегі әр иттің өз орны, міндеті бар. Адаммен қарым-қатынаста Төбет еркін, адал, пайымдылығымен ерекшеленеді. Ол өзін адаммен тең дәрежеде ұстай біледі. Сондықтан да адам оны өз досы, әріптесі ретінде бағалайды. Байыбына бармай жазықсыз жазаланар болса, ол бұл жайды көңіліне ауыр алып, иесімен қарым-қатынасын тоқтатады. Иесіне не өзіне орынсыз қылық көрсеткен жандарға,танымайтындарға сенімсіздікпен қарап кектеніп емес, ескерту жасағандай сес көрсетіп қоятын кездері бар. Өзіне берілген аймақты жауапкершілікпен, бекер үре бермей, үн шығармай күзетеді. Оның ерекшелігінің бірі - қасқыр мен қасқыр тектес иттерге, жыртқыш аңдарға өштігі. Осы ерекшелігіне байланысты төбет иттер арасында өткізілер күшсайыстар қасқыр текті иттермен қатар өткізілмеуі қажет.Төбет ақылдылығымен қатар сабырлы, сенімділігімен айқындалады. Басқа түскен жағдайда өз бетінше шешім қабылдауға бейім. Осы бір еркін де тәуелсіз өзгеше мінез-құлқы бұл иттерді қызмет бабында пайдалануға кедергі десе болғандай. Егер ортаазиялық қасқыр алар сырттан иттер адамға қауіп тудырмайтындығымен ерекшеленеді десек, онда қазақы Төбеттің осы иттердің ішіндегі адам үшін аса қауіпсіз, мінезге бай ит екенін есте тұтуға кеңес берер едік.
Кейде алыс ауылдардағы малшылар өздерінің қолына түскен иттің асыл тұқымды ит екенін білмейтін жайлар кездеседі. Төбет турасында жетік білетін жанның осындай сәттің куәгері болған әңгімесі ойға оралады. Іссапармен Ақтөбе ауданының Байғанин ауданына келген тікұшақты ауыл балалары қоршап алады. Оның назары бірден қарадомалақ баланың қарғы бау орнына құр жіппен ұстап тұрған алып итіне түседі. Зерделі жан мұның Төбет екенін бірден таниды. Бала иттің үстіне отырып алып, бүйірінен теуіп жүргізбекші болып көрді. Ал ит болса, тегіне туа біткен байсалдылығымен, кішкене қожайынының қылығы орынсыз болса да мінез көрсетпеген күйі тұра берді. Қалтасындағы бар ақшасын берем десе де бала сүйікті итінен айрылғысы келмеді, итті тани білген жан үлкен өкінішпен аттанды. Арманын көріп, бірақ қол жеткізе алмаған адам күйініштен жылап жібереді. Бұл орайы келмеген мүмкіндік еді...
Бүгінгі күнде қазақы Төбет – сирек кездесетін құбылыс, жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұрған тұқым. Әлі де болса осы көнекөз әрі біртума тұқымның қайта оралу мүмкіндіктерін қарастырып, жағдай туғызуға болар еді. Бұл басылым интернеттегі адресі www.tobet.kz «Қазақы ит - Төбет» тұқымын өсіретін арнайы шаруашылықтың материалдары негізінде даярланды. Табиғат перзенті ретінде бұл біздің Қазақстанның табиғи-ұлттық мақтанышы, этно-мәдени мұраларының қайталанбас ғажайып тумасы - қазақы Төбетті сақтау мен қолдау көрсетуге қосқан үлесіміз болмақ. Бұл тұқымды сақтап, қайта оралту арқылы қазақстандық, әлемдік деңгейде Төбеттің өзінің алар орнын айқындау – тәуелсіздік алған тұстағы қажеттілік пен уақыт талабы. Белгілі бір мемлекеттегі тіршілік иесінің жоғалуы – ғаламдық деңгейдегі тіршіліктің бір арнасының үзілгендігі.
Келешекте ғарыш ғаламында Көшпенділер жұлдызы ашылар болса, онда ғарыш Номадының жұлдызды тозаңмен көмкерілген жолында… ғасырлардың сыры мен құпиясын сақтаған, адамзаттың маңғаз да айбатты сақшысы, асыл текті алып Төбет қатар келе жатары сөзсіз …
## Екі иттің достығы (ертегі)
Ерте-ерте ертеде ақылы асқан, қайраты тасқан бай бір бай өмір сүріпті. Қорасы төрт түлік малға тола болыпты. Сол байдың екі төбет иті болған екен, біреу Төрткөз, ал екіншісі Мойнақ. Бірінші иттің түсі қара, екі көзінің үстінде екі сары белгісі болыпты. Сол итті шақырғанда, ол еркелеп, басын төмен түсіріп, қарағанда, әлгі екі белгі екі көзге ұқсап кетеді екен. Ал екінші қап-қара итті иесі мойнындағы ақ белгісі үшін Мойнақ деп атаған екен. Екі ит өте ақылды болыпты, күндіз бекерден бекер үрмей, адамға шаппай тыныш жатып, қараңғы түсе сала қора-қонысты, малды күзетіп, ұрыны да, қасқырды да жақын келтірмейді екен. Иттердің иесі оларға өте разы болып қатындарынан:— Әй, ана Төрткөз бен Мойнаққа тамақ беруді ұмытпадыңдар ма? –деп сұрайды екен. Бірде, түс мезгілінде мал өрістен оралып, ал малшылар анда-санда "шәйт" деп қойып, демалып жатады. Байлар той-томалақта қарындарын тойғызып ауылға оралады, ал жас жігіттер мен қыздар әзілдесіп, әңгіме құрып, көңіл көтеріп жатады.Әлгі екі ит те қарындарын тойдырып, үйдің алдында күнге қыздырынып, өзара әңгіме-дүкен құрады. Олар жақсылық пен жамандық, жомарттық пен сараңдық, анау-мынау туралы әңгімелесіді, ақырында достық пен дұшпандық тақырыбы қозғалады. Сонда бәрін білгіш Мойнақ айтқан екен:— Төрткөз! Менің ойымша, достықтан артықештеңе жоқ. Осы екеуміз өзара таласпайтын күн болады ма екен? Түкке тұрмайтын зат үшін ұрсысып таласамыз, бір-бірімізге жылы шыраймен ешқашан қараған емеспіз. Ешқашан тату әңгімелесіп бірге жүрмейміз. Күнде – ұрыс, төбелес. Осылайша қартаямыз! Екеуміз ұрсып, таласып жатқанда, таласқан затымызды Құтбан немесе Жолдыаяқ қөтеріп кетеді. Менім байқауымша, Жолдыаяқ, Құтбан және Бөрібасар бізге қарағанда татулау екен, тұрмысын да табысын бірге бөліседі екен. Екеуміз де тату өмір сүрейік те! Дос болайық, ұрысты тоқтатайық! Егер нағыз дос болсақ, бір-бірімізді сыйлап, алты күн аш жүрсек те, бөлек тамақ іше алмаспыз. Сонда уақыттың қалай заулап өткенін байқамай да қаламыз! Қалай қарайсың, достым?Төрткөз керіліп, құйрығымен бұлаңдап, қабағын көтеріп, Мойнақтың айтқан сөзі өтіп кеткендей оған былай деп жауап айтқан екен:— Мойнеке, сөздерің дұрыс! Бірінші сұрақ — оны мен де ойлағам, неге біз таласқыш және ызақор болып кеттік? Бізге не жетіспейді? Қарнымыз тоқ, иеміз (аман-есен болсын) бізді ренжітпейді, ұрыспайды, ұрмайды. Өте сыйлайды. Болар іс болды – бәріне де өзіміз кінәлі! Болмас нәрсеге таласамыз! Өз басым ойлаймын: біздің ата-бабаларымыздың арасында осындай жағдай болмаған! Бізге неге сол ата жолын қумасқа? Ата-бабамыздың өткен жолынан артық әділетті жол таба алмаспыз!Мойнақ жолдасына қарап, құйрығын қысып, не істерін білмей: "Ал ендеше дос болайық!", деп айтқысы келіп, бірақ қорқып тұрады. Сол кезде Төрткөз оны құшағына алып: — Осыдан кейін біз айрылмас доспыз, ешкім де, ешнәрсе де бізді ажырата алмас! Аштан өлсек те, тамаққа таласпаймыз!— деп анттасып, бір-бірінен ажырай алмай тұрған кезінде, үйден лақтырылған бір қу сүйек екеуінің ортасына құлайды. Екеуі де әлгі сүйекке бірдей бас салады. Бір-біріне ырылдап, төбелесіп, таласады. Жүндері жан жаққа ұшып, таласып жатқандарын естіп қойған Жолдаяқ, Құтпан және Бөрібасар жүгіріп келіп, әлгі екеуі таласқан сүйекті іліп кетеді. Шуды естіген қойлар қашады, ал малшылар екі итті сумен ажыратып, сабап тастайды.
## Сыртқы сілтемелер
[1]
## Дереккөздер
1. Төбет |
Шуда – түйенің өркешіне, желкесіне, тізесінің үстіне және мойнының астына шыққан ұзын қылшық жүн. Түйені қазақ халқы тұрмысқа жиі пайдаланғандықтан (жүк арту, т. б.), оның жүні ұйысып, киіздей берік болып қалады. Мұны “жабағы“, оның астынан шығатын үлпілдек жүнді “боздақ“ деп атайды. Шуданың ұзындығы 10 — 30 см аралығында болады. Ол қайшымен қиылып алынады. Одан жіп иіріп, алаша, кілем, киім-кешек тоқиды. Ибн Сина түйе Шудасын буын ауырғанда, суық тиген жерлерге басуды ұсынған. Қазақ халқы Шуданың пайдасын ілкі замандардан бері білген. Халық медицинасында ол денені жылыту арқылы ағзадағы қан айналымын жақсартуға қолданылған. Жылытушы әсері арқылы неврит, невралгия, остеохондроз, артрит, ревматизм ауруларының алдын алған. Шудадан келетін жылудың екі тиімділігі бар: бірінші — құрғақ жылу, ол адамды шамадан тыс терлетпейді; екіншісі – тікенекті Шуда арқылы адам денесіне массаж жасап, қан айналымын жақсартады, ісікті басады әрі денедегі суықты шығарады. Шуда аллергия қоздырмайды және электр қуатын өзіне тартпайды. Ыстықта ыстық, суықта суық жібермейді. Сол себепті де түйе Шудасынан ұшқыштарға, теңіз әскерлеріне арнайы киім тігіледі. Халық арасында Шуда киіз үй жабдықтарына (сандыққап, т. б.), киім-кешек (күпі, пима, шекпен, белбеу, т. б.) жасағанда кеңінен пайдаланылған.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шу көмір алабы, Жамбыл облысында Балқаш көлімен батыс, оңтүстік-батысқа қарай 120–150 км жерде орналасқан. Мойынты – Шу темір жолынан 110–160 км жерде. Алап аумағынан Шу өзені ағып өтеді. Шу аңғарының солтүстік бөлігін алып жатқан алаптың көмірлі түзілімдері Қаракөл брахисинклиналінің солтүстік жақтау бөліктерінде ашылып, оңтүстік бағытта жастау түзілімдер астына 10–30°-тан 45° аралығында еңістенеді. Алаптағы алғашқы кен орны 1910 жылы ашылған. Одан басқа алаптағы кен орындарын барлау және түсірумен М.М.Юдичев, В.А.Бектасова, И.А.Хохлов, С.Г.Токмачева, Д.Қ.Дүйсенғалиев, т.б. айналысқан. Қалыңдығы 350–400 м болатын бастапқы визелік көмір түзілімдерінде ендік бағытта созылған брахисинклинальдік қатпарлар жасайтын бірнеше көмір қабаты бар. Шу көмір алабында Қаракөл, Александров, Қамқалы және Қасымтөбе кен орындары орналасқан. Жиынтық қалыңдығы 22 м көмірлі қабаттардың ең көбі (13) Қаракөл кен орнында анықталған. Алаптың көмірі – қара шірінділі тас көмір, маркасы ұзын жалынды, газдыдан майлы мен кокстіге дейін, бірігуі жұтаң, күлділігі жоғары (40–46%). Көмірінің қоры мол (Александровта – 1,7 млрд. т, Қаракөлде – 1,3 млрд. т), өте тереңде жатқандықтан өндіру әзірге тиімсіз және барлануы жеткіліксіз.
## Дереккөздер: |
Жужан Қағанаты – 5 ғасырда Солтүстік Моңғолияда құрылған көшпелі аварлардың мемлекеті (402 – 552). Қытай жылнамаларында қағанаттың негізін салған қашқын Могулюй құл деп көрсетілген, ол төңірегіне өзі сияқты қашқындарды топтастырып, жауынгер жасақ ұйымдастырады. Бұлардың көпшілігі бұрын Ұлы ғұн ордасының құрамында болған тайпалардан шыққаны белгілі (қ. Ғұндар). Жужандар қауымдастығы алғашқыда Орталық Хингай тауларының шығыс баурайында орналасты. Дэулань Шелунь (Челухой) билігі тұсында (402 – 410) қауымдастық едәуір күшейіп, Дэулань Шелунь өзін қаған деп атады, ал қауымдастық Жужан Қағанаты аталды. Дэулань Шелунь қаған Солтүстік Қытайдағы Юань Вэй мемлекетімен қақтығыста жеңіліс тапқанымен, жужан тайпаларының күшімен Солтүстік Моңғолиядағы Чао-сяннан (қазіргі Кореяның солтүстік облыстары) Қарашарға дейінгі жерлерді иеленді. Гаогюй тайпаларын бағындырып, Юань Вэй мемлекетінің құрамындағы Гоби шөлінен солтүстікке қарай орасан зор аймақты басып алды. Жетісуда Үйсін ордасы иеліктері жужандардың жиі шапқыншылығына ұшырады. Дэулань Шелунь қағаннан кейін оның мұрагерлері қағанат территориясын одан әрі кеңейтіп, Моңғолияда 150 жыл билік құрды. Жужан Қағанаты Үлкен Хингайдың шығыс, батыс баурайларын, Қленің жоғарғы ағысы мен Жоңғарияны, Селенганың жоғ. ағысын, Хэ-си, Гаочан аймақтарын қамтыған үлкен территорияны алып жатты. Қытай деректерінің бірінде “Жужандардың отаны ұлы құм дала Гоби болды” десе, екінші бірінде “олар Гоюиде қыстап, жазды Хингай тауларында өткізетін” делінеді. Қалай болғанда да жужандар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Жужан Қағанаты Қытайдың солтүстігіндегі мемлекеттермен бірқатар соғыстар жүргізді. 425 жылдан бастап Юань Вэй мемлекетінің императоры Тоба Дао Жужан Қағанатына қарсы соғыс ашады.
Осы кезеңдерде жужандарға қарсы гаогюй тайпалары көтеріліп, жужандарды әлсіретті. Алайда, Уди қаған тұсында жужандар Қытайдың солтүстігіндегі шекараларына қайтадан шабуыл жасады. 6 ғасырдың ортасында билеуші топтардың өзара тартысы салдарынан Жужан Қағанаты құлдырай бастайды. Жужандардың вассалы көк түркілер (ашина тайпасы) күшейіп, аймақтағы саяси күшке айнала бастады. Ашина тайпасының көсемі Бумынға Юань Вэй мемлекеті 545 ж. елші жіберіп, одақтастық шарт жасасады. Осы жыл Түркі қағанатының құрылған жылы болып есептеледі. 546 жылы бұрын Жужан Қағанатына бағынып келген теле тайпасы да Түркі қағанатына қосылады. Күшейіп алған түркілер 552 жылы Жужан Қағанатына жойқын шабуыл жасады. Жужан Қағанатының соңғы қағаны Анахуан (кейбір деректерде Анағұй) түркілерден тас-талқан болып жеңіліп, өзін-өзі өлтіруге мәжбүр болды. Жужандардың аман қалған бөлігі батысқа қарай үдере көшті. Түркі әскерлерінің қолбасшысы Истеми (Істемі) оларды Каспий теңізінен әрі қуып тастайды. Жужандар Еуропа тарихшыларының деректерінде “аварлар” деп аталып, Дунай мен Солтүстік Кавказды қоныстанады. Түркі қағанаты мен Византия империясы арасындағы қарым-қатынастарда аварлар мәселесі үнемі дау туғызып отырған; қысқаша Авар қағанаты, Аварлар.
## Сілтеме |
Шульба археологиялық экспедициясы - Шульба ГЭС құрылысы басталар кезде далалық зерттеулер жүргізген. Оған 1977, 1980, 1982 жылдары А.Г. Максимова, 1981, 1983 жылдары С.М. Ақынжанов жетекшілік еткен. Әрбір далалық маусымда түрлі дәуірлерді зерттейтін 3 – 4 отряд жасақтаған. Шульба ауыл э. тас дәуірі, петроглифтер, қола және темір, орта ғасырлар тарихи-мәдени кезеңдерінің нысандарын зерттеумен шұғылданған. Әр жылдары экспед. отрядытарында Х.Алпысбаев, Л.Макарова, З.Самашев, Ж.Таймағамбетов, С.Ақынжанов, Ф.Х. Арсланова, А.С. Загородний, Н.А. Боковенко, Г.Ш. Кущ, т.б. археологтар жұмыс істеп, ғыл. ізденістермен айналысты. Жаңадан ондаған археол. нысандар анықталып, археолог-мамандардың жаңа буыны тәрбиеленді. Кешенді түрде жүргізілген далалық жұмыстар Шығыс Қазақстан өңіріндегі тас дәуірінен бастап кейінгі орта ғасырлармен мерзімделінетін көптеген ескерткіштердің анықталуына мүмкіндік берді. Экспед. жұмысына жаратылыстану ғылымдарының мамандары да тартылып, көне өркениеттер туралы мол мәліметтер алынды. Алынған мәліметтер республиканың шығыс өңірі ірі мәдени ошақтардың бірі болғандығын дәлелдеп берді.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
* Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС, А.-А., 1987. |
Шульбинка, Шүлбі – тас дәуірінің тұрағы. 1983 жылы Қазақстан ғылым академиясының Тарих, археология және этнография ин-тының Шульбинка археологиялық экспедициясы (жетек. Ж.Таймағамбетов) тапқан. Ескерткіш өзен террасасында орналасқан. Қазба барысында бірнеше ошақ орындары анықталған. Табылған тас құралдарының саны бірнеше мыңды құрайды. Тас бұйымдарының арасында өзектас, сүйіртас, үшкіртас, қырғыш, тас жаңқалары, қырнауыш, тілікше секілді түрлері көптеп кездеседі. Алынған мәліметтер Шульбинка тұрағын байырғы адамдар бірнеше рет қоныстанғанын айғақтайды. Олар алғаш рет мустье, одан кейін соңғы палеолит пен мезолиттің бас кезінде Шульбинкада қоныстанып, аң аулағандығын және терімшілікпен айналысқандығын тас құралдарының жасалу технологиясы анықтап берді. Қазіргі таңда ескерткіш аумағының басым бөлігі су астында қалған.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шунгит – саф элементтер класына жататын минерал. Оның құрамында (93 – 98%) аморфты көміртек пен дисперстенген графит бар. Түсі қара, жылтырлығы металл сияқты, қатт. Моос шкаласы бойынша 3 – 4, тығызд. 1,8 – 2,0 г/см3, электр тогын жақсы өткізеді. Интрузиялық тау жыныстарының битумдық шөгінділерге әсер етуі кезінде жаралады. Шунгит зергерлік іс пен емдік мақсатта кеңінен қолданылады. Қазақстанда Алматы облысында кен орны бар.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шурф – жер бетінен тік немесе көлбеу қазылатын қазба. Оның көлденең қимасы шаршы, тік төртбұрыш немесе ромбы пішіндес болып келеді әрі онша терең болмайды. Олардың барлау, тәжірибе және пайдалану үшін дайындалатын түрлері болады. Борпылдақ және жұмсақ тау жыныстарындағы Шурфтарды қазғанда соңынан шегендеп отырады.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шу-Сарысу Артезиан алабы – Қазақстанның оңтүстігін алып жатқан арынды суы мол гидрогеологиялық құрылым. Ол Бетпақдала шөлді өңірінің батысын, Мойынқұм құмды алқабын, Шу, Талас, Сарысу өзендерінің аңғарларын және Қаратау жотасының тау алды еңістеу жазығын қамтыған. Бұл алаптағы жер асты суының қалыптасуына көптеген факторлар әсер етеді. Оларға геологиялық-құрылымдық, литол.-фациялық, палео және тектоник., сондай-ақ аумақтың ежелгі және қазіргі гидрогеологиялық жағдайлары жатады. Шу-Сарысу Артезиан алабы ауыл а-ның платформалық тысындағы борпылдақ-сынықты шөгінділерінің қалың қабатында жер асты суының әр түрлі типтері анықталған және оның төм. қабаттарындағы галогендік формацияның және онымен байланысқан тұздықтың жоғары дәрежеде шоғырлануы алаптың гидрогеохим. жағдайын одан әрі күрделілендіреді. У.М. Ахмедсафин атынд. Гидрогеология және гидрофизика ин-ты жүргізген зерттеулер Шу-Сарысу Артезиан алабы ауыл а-ның жоғары арынды суларының қоры мен хим. құрамына Солтүстік-Батыс Тянь-Шань орогендік құрылымында қалыптасқан терең жер асты ағысы әсер ететіндігін анықтады. Алаптың жалпы су қоры 1970 миллиард м3. Пайдалануға болатын су қоры өте мол – 249 м³/сек, ондағы минералд. 1 г/л-ге дейін жететін тұщы су үлесі 150 м³/сек. Алап суын ауыз суы ретінде, өндірістік және тех. мақсатта, жер суаруға пайдалануға болады.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шұбаркөл көмір кеніші — Қарағанды облысы Нұра ауданында 1983 жылы ашылған.
## Жатыс сипаты
Қалыңдығы 5-15 м делювийлі-аллювийлі төрттік түзілімдермен жабылған. Өнімді қабат юра шөгінділерінің төменгі бөлігімен ұштасып, көмірлі қабаттан («Жоғарғы», «Ортаңғы» және «Төменгі») тұрады. Қалыңдығы 1-нікі 25-30 м (оңтүстік-шығыста 15-20 м); 2-нікі бірнеше см-ден 1-3 м-ге дейін, 3-нікі 1,0-8 м.
## Құрамы
Көмірі қоңыр, тас көмірге жақын. Көмірдің орташа күлділігі — 6% (қатардағы көмірдің күлділігі — 11%), қалыпты ылғалдылығы -15%, шығымы (% есебімен) ұшпа заттардікі — 45, гумипді қышқылдардікі — 3-5, бастапқы шайырдікі 6-15; жану жылуы: ылғалды, күлсіз жағдайда 25,0 МДж/кг (6170 ккал/ кг), ыстық массада 31,0 МДж/кг (7400 ккал/кг), 1-көмір қабатына аршып алу және пайдалану кезіндегі болжамды су мөлшері 150-200 м³/сағ. Кеніштің аршылған бөлігі ұзақ мерзімге жететін қорлармен қамтамасыз етілген.
Барлау-пайдалану жұмыстары 1985 жылдан жүргізіліп келеді. 1986 жылы Қызылжар темір жол стансасынан темір жол тармағы тартылды. Вахталық кент, жұмысшы қалашығы бой көтерді. 1988 жылы Шұбаркөл көмір кенішінің игерген жұмыстары үшін бір топ геологтар мен кеншілер КСРО Мемлекеттік сыйлықтарына ие болды. Шұбаркөл көмір кеніші 2000 жылы Еуразия қаржы-өнеркәсіп компаниясы қарамағына беріліп, инвестициялық бағдарлама жүзеге асырылуда. Жер қойнауын пайдаланушы «Шұбаркөлкөмір» ААҚ болып табылады. 2005 жылы кеніш игерілгеннен бері ең жоғары нәтижеге қол жетті — 4,6 млн т көмір өндірілді.
## Дереккөздер |
Шу-Сарысу ойысы – Қаратау, Қырғыз Алатауы, Кіндіктас, Ұлытау антиклинорийлері және Бетпақдала қатпарлықтарымен қоршалған эпикаледондық құрылым. Ұзындығы 600 км, ені 250 – 300 км. Үш тектоник. сатылы қабаттан қалыптасқан. Табаны күшті қатпарлана жақпарланған, баяу метаморфтанған рифей, төм. палеозойдың терригендік шөгінділері мен каледон интрузивтерінен түзілген. Ортаңғы герциндік қабат моласса тектес қызыл түсті континенттік шөгінділерден құралған. Қалыңд. 5000 м-дей баяу қатпарланған бұл шөгінділерде фамен-төм. карбонның теңіздік-лагуналық үгінді-карбонатты-тұзды қабаттары бар. Үшінші жоғ. қабаты горизонталь жатқан қалыңд. 3500 м-ге жететін бор – антропоген жүйелері шөгінділерінен қалыптасқан. Шу-Сарысу ойысының орта бөлігі арқылы солтүстік-батысқа созылған Тасты – Талас көтерілімімен ойыс екіге бөлінеді. Солтүстік-шығыс жағында Жезқазған – Бетпақдала, Тасбұлақ, Мойынқұм, Шығыс Шу, оңтүстік-шығыс бөлігінде Қақпансор, Созақ – Байқадам құрылымдары орналасқан. Орогендік шөгінділерден мұнай, газ, мыс, тұз кендері ашылды. Бор мен эоцен шөгінділерінде артезиан сулары бар.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Шуылдақ – қазақ халқының құрамындағы ру. Шежіре деректеріне қарағанда, Ұлы жүз дулат тайпасының сиқымынан тарайды.
Диқанбай батыр шежіресінде Шутардың (Байсейіттің) саны басқа руларға қарағанда өте көп деп көрсетілген. Шежіре деректерде байсейітке борас, тоғатай мен буасты қосып атайды. 19 ғ-дың 2-жартысында олар Әулиеата уезінің Шу, Аса, Талас бойын, Верный у-нің Қараой өңірін мекендеген. Мал өсіріп, егіншілікпен айналысқан. Қазіргі уақытта Түлкібас өңіріне шоғырланған. Ұраны – сиқым, таңбасы – көсеу, дөңгелек.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
ШУ Түспеу, шу тоқталу – мал туғанда немесе іш тастағанда ұрық қабығының жатырда қалып қоюы. Бұл ауру малдың жыныс жолдары “камплибактер” деп аталатын қоздырғышпен зақымданғанда пайда болады. Қоздырғыштың ұзындығы 0,5 – 0,7 мм, ені 0,2 – 0,8 мкм, шапшаң қозғалады және спора түзбейді. Ол жыныс қатынасы және іш тастаған малдың шуымен сыртқа шығып, жемшөп пен судан жұғады. Шу түспеу сиыр, қой, ешкіде жиі, ал жылқы, шошқа, ит, мысық, т.б. жануарларда сирек кездеседі. Ол бруцеллез, вибриоз ауруларына ұшыраған сиырда жиі болады. Шу түспеу малдың күтімі кем, азығы құнарсыз болғанда, организм әр түрлі себептен әлсірегенде жатырдың жиырылуы нашарлап курункуладан бүртүкті қабықтың (харион) бөліну процесі бұзылады. Сиырдың шуы төлдегеннен кейін 5 – 6 сағатта, қой, ешкіде 3 – 5 сағатта, жылқыда 30 – 35 минутта, шошқада 2 – 3 сағатта түсуі керек. Одан кешіксе ем қолданылады. Емдеу шаралары: 5 – 10 мл питуитрин, 2 – 3 мл 0,1%-дық немесе 0,5%-дық прозеринді тері астына егеді. Шуы түспеген сиырға өзінің уызын (2 – 3 л), қант пен бал (400 – 500 г) ішкізеді. 10%-дық 150 – 200 мл хлорлы кальций ерітіндісін қанға жібереді. Аурудың алдын алу үшін малдың күтімін жақсарту, витаминді және минералды азықтар беру керек, мал тұратын орын жылы, таза болуы қажет.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
“Шуро-и-Улема”, Ғұламалар қоғамы, Ғұламалар кеңесі – қоғамдық-саяси ұйым. 1917 жылы 10 шілдеде Ташкентте көрнекті қазақ қайраткері Серәлі Мұңайтпасұлы Лапиннің жетекшілік етуімен құрылған.
“Шуро-и-Улема” ұйымы Түркістан өлкесінің жергілікті халқының мүддесін қорғау ислам діні қағидаларымен ұштастырылғанда ғана жүзеге асады деп санады. Соған орай Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінен мұндай ұстанымның жүзеге асуын талап етті. Түркістан өлкесіне Ресей Федерациясы құрамында аумақтық автономия берілуін жақтай отырып, олар ұлттық-діни ой-пікірлерді мерзімді баспасөз арқылы насихаттау күнделікті өмірде талас тудыратын мәселелерді Шариғат арқылы шешу керектігін өз ұйымдарының жарғысына негіз етіп алды. Жарғыға сәйкес ұйым мүшелері үш топқа бөлінді:
* Жылына 6 сом төлегендер қарапайым мүшелер,
* ұйымға айрықша қызмет сіңіргендер құрметті мүшелер,
* ұйымның есепшотына 100 сом көлемінде қаржы салғандар тұрақты мүше саналатын болды.
Жергілікті зиялы қауым өкілдерінің біраз бөлігі “Шуро-и-Улема” ұйымының бой көтеріп, қоғамдық өмірге араласуын Уақытша үкімет жағдайында өлкедегі түркі-мұсылман халықтарының талап-тілектерін жүзеге асыруда кедергі келтіреді, осы мақсат жолында ұлттық саяси күштердің бірлесе әрекет етуге деген талпынысының тежелуіне, олардың ара-жігінің ажырай түсуіне әкеліп соқтырады деп санады. Мұндай пікір “Шуро-и-Улема” ұйымының Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесінің шешімдеріне мойынұсынбауына және “Шуро-и-исламия” ұйымымен қатынасының шиеленісуіне байланысты туындады. Ташкент қаласының думасы сайлауы кезінде “Шуро-и-Улема” “Шуро-и-Исламия” ұйымының басты бәсекелесіне айналып, жеңіп шықты. Ташкент қаладумасына ұсынылған “Шуро-и-Улема” тізімінде Самарқанд облысының бұрынғы әскери губернаторы Лыкошин секілді өкілдер де бар еді. Қалалық думаға ескі билік шенеуніктерінің ұсынылуы ұлттық демокругі күштердің ғана емес, өлкедегі еуропалық тұрғындар арасында кең қанат жайған либералды және солшыл радикалды топтардың да наразылық білдіруіне алып келді. Эсерлер мен социал-демократтар “Шуро-и-Улема” ұйымы біздің үстімізден реакциялық күштердің билік жүргізуіне жол беруде деп мәлімдеді. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлау кезінде депутаттыққа кандидаттар ұсынуда Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесінің ұлттық ұйымдар атынан бір тізім жасалсын деген ұсынысын “Шуро-и-Улема” ұйымы қолдамады. Олар 1917 жылы 2 қазанда Түркістан қаласында съезд өткізіп, онда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына өз алдына бөлек депутаттыққа кандидаттар тізімін жасады. 14 адамнан тұратын бұл кандидаттар тізімі қатарында Лапин, С.Мақмұдқожа, С.Алдабергенов, С.Нұрмұхамедов, Садыққожа ишан, Х.Ибрагимов, Т.Ғалым, О.Мерейов, М.Мабирхан, Ә.Топчибашев, І.Бұралқиев, С.Юсупов, С.Наргелов, Ғ.Махдум болды. 1917 жылы күзде Ташкенттегі жұмысшы-солдат депутаттары кеңесі революциялық комитеттер құруға кірісіп, бар билікті өз қолдарына алуға ұмтылғанда оған “Шуро-и-Улема” ұйымы табанды қарсылық көрсетті. Олар Түркістан өлкесі мұсылмандарын бірлік танытуға шақырып, кезекті өлкелік мұсылмандар съезін ұйымдастырды (қалаТүркістан өлкесі мұсылмандарының үшінші съезі). “Шуро-и-Улема” 1917 жылы 25 қарашада құрылған Түркістан автономиясына да қолдау таныта қоймады. Керісінше кеңес өкіметімен ымыраға келу мақсатында 1918 жылы 17 қаңтарда өлкелік халық комиссарлар кеңесіне “Орыс социалистеріне” атты мәлімдеме жолдады. Онда жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің бар билікті қолына алуы сөзсіз мұсылмандардың қарулы қарсылығына ұшырататындығы ескертілді және өлкедегі билікті ұйымдастырудың өзге жолы ұсынылды. Бұл мәлімдемеде қантөгіске жол бермеу үшін өлкеде мұсылмандық автономияның орнығуы тиістігі, өлкедегі еур. нәсілдегі тұрғындарды басқару ғана ХКК қолында қалу керектігі және мұсылмандық автономия үкіметінің исламдық социализм принциптері бойынша құрылуы тиістігі аталып көрсетілді.
“Шуро-и-Улема” ұйымының мұндай ұсынысына кеңес өкіметі құлақ аспайтындығын 1918 жылы ақпанда Түркістан автономиясын қару күшімен талқандау арқылы көрсетіп берді. Мұның артынша “Шуро-и-Улема” ұйымын тарату туралы шешім қабылданды. “Шуро-и-Улема” ұйымының сол тұста жасаған соңғы қадамы өлкедегі большевиктер үкіметіне қарсы күресу үшін Германиядан көмек сұрауы болды. 1918 жылы қыркүйекте “Шуро-и-Улема” ұйымының жетекшісі Лапин тарапынан білдірілген ондай өтінішке бірінші дүниежүзілік соғыста жеңіліске ұшыраған Германияның көңіл бөлуге мұршасы келмеді.
## Дереккөздер |
Карпинский Александр Петрович (26.12.1846, Ресей, Свердлов облысы, Краснотурьинск қаласы – 15.7.1936, Мәскеу) – орыс ғалымы, қоғам қайраткері.
* 1866 жылы Санкт-Петербург тау-кен институтын бітірген;
* 1869 жылы институттың адьюнкті, профессор (1877 – 95) болып қызмет атқарды;
* 1882 жылы Геология комитетті ұйымдастыруға белсене қатысты;
* 1903 – 29 жылдары осы институтың аға геологы, директоры болды;
* 1886 жылы Санкт-Петербург ғылым академиясының адьюнкті;
* 1889 жылы экстраординары академигі;
* [[1896}} жылы ординар академигі;
* 1917–36 жылдары КСРО ғылым академиясының президенті;
Негізгі ғылыми еңбектері КСРО-ның еуропа бөлігін, әсіресе, Оралдың геология құрылымын, тектоникасын, палеогеографиясын, палеонтологиясын зерттеуге, ондағы платина, алтын, никель, темір, тас көмір, тұз, тағы басқа кен орындарының орналасу заңдылықтарын анықтауға арналған. Алғаш рет Орыс платформасының екі сатылы құрылымын негіздеген және оның геолология тарихының заңдылықтарын анықтаған. КСРО ҒА-н жаңадан құруға, оның негізгі ғылыми бағыттарын анықтауға, ғылыми мекемелерді, институттарды ашуға, мамандар даярлауға елеулі үлес қосты. Франция ғылым академиясының Кювье атындағы сыйлықтың лауреаты (1922). 1946 жылы КСРО ҒА геология саласындағы көрнекті еңбектері үшін Карпинский атындағы сыйлық және алтын медаль тағайындады. Ресейдің Свердлов облысындағы қала, Солтүстік Оралдағы тау, КСРО ғылым академиясының Санкт-Петербургтағы Геология мұражайы Карпинскийдің есімімен аталған.
## Дереккөздер: |
Нұрмұхамедов Хасен 1900 жылы қазіргі Ақмола облысы Есіл ауданында туған. «Алаш» партиясының мүшесі болған. Атбасарда мұғалімдер курсында, Омбыда партия-кеңес қызметкерлерін даярлайтын курста оқыды. 1926 жылы Орынбор жұмысшы факультетін, 1930 жылы Мәскеуде К.А. Тимирязев атындағы ауылшаруашылық академиясын бітірген. 1919-1920 жылдары Атбасар уезінде мұғалім, 1920-1921 жылдары уездік партия комитетінің қазақтар секциясын басқарды, Азамат соғысына қатысты. 1922-1923 жылдары « Еңбекші қазақ» газеті редакциясының алқа мүшесі, әрі « Қызыл Қазақстан» журналының редакторы. 1923-1928 жылдары Қазақ АКСР-і егін шаруашылық халық комиссариатында, Семей және Ақмола губернияларында лауазымды кызметтер атқарды, 1930-1932 жылдары Мәскеудегі ұжымшар ғылыми-зертпу институтының директоры, 1933-1937 жылдары Қазақ АКСР-і Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының орынбасары, Бүкілодақтық ауылшаруашылық ғылымдары академиясының Қазақ бөлімі төралқасының төрағасы, Шығыс Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы, Қазақ КСР-і Денсаулық сақтау халық комиссары қызметтерін атқарды. 1937 жылы қазанда тұтқындалып, ату жазасына кесілген.
## Хронология
* 1919 – 20 жылдары Атбасар уиверситетінде мұғалім, 1920 – 21 жылдары уездік партия комитетінің қазақтар секциясын басқарды, Азамат соғысына қатысты.
* 1922 – 23 жылдары “Еңбекші қазақ” газеті редакциясының алқа мүшесі әрі “Қызыл Қазақстан” журналының редакторы.
* 1923 – 28 жылдары Қазақ АКСР-і егін шаруашылығы халық комиссариатында, Семей және Ақмола губернияларында лауазымды қызметтер атқарды, 1930 – 32 жылдары Мәскеудегі ұжымшар ғылыми-зерттеу институтында ғылыми қызметкер болды.
* 1932 – 33 жылдары Алматыда ауыл шаруашылығын қайта құру жөніндегі ғыл.-зерт. ин-тының директоры, 1933 – 37 жылдары Қазақ АКСР-і Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы төрағасының орынбасары, Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғалымдары академиясының Қазақ бөлімі төралқасының төрағасы, Шығыс Қазақстан облысы атқару комитетітінің төрағасы, Қазақ КСР-і Денсаулық сақтау халық комиссары қызметтерін атқарды.
* 1937 жылы қазанда тұтқындалып, ату жазасына кесілген. 1957 жылы желтоқсанда ақталды.
## Дереккөздер |
Жауынқұрты, шұбалшаң - жерқұрттары, азқылтанды құрттар туыстасына жататын құрттар тобы, өз құрамына әдетте ірі топырақта мекендейтін түрлері енеді.
## Сыртқы құрылысы
Тропикалық ірі түрлерінің дене ұзындығы 2,5 м дейін, (ТМД-да, 45 см дейін). Дене буылтықтарының саны 80 нен 450 дейін. Әр бір буылтықта жорғалауға көмектесетін 8 ден бірнеше оншақты қылтандар бар. Көбінесе тропикалық ормандарда мекендейтін 1500 аса түрі бар; ТМД-да, 100 шамасында түрі кездеседі, көбінесе люмбрицид, (Lumbricidae) туыстасына жататын түрлері. Топырақта мекендейді, ірі түрлері тереңдігі 8 м-ге жететіндей ін қазады. Жауынқұрты көбі жер бетіне түнде, күндізгі уақыттарда, жауыннан кейін ғана шығады, (осыдан аталуы). Гермафродиттер.
## Қоректенуі
Шіріген органикалық қалдықтармен қоректенеді. Асқорыту мүшесі бүкіл денесін бойлай созылған көлемді ішек. Ішектің алдыңғы бөлігі- ауыз қуысы, ол жұтқыншақпен жалғасып, қорек жұтқыншақтан жіңішке өңешке өтеді, одан жемсауға түседі де, бұлшықетті қарынға барып, қорытылмаған қорек ең ұзын ішек бөлігімен аналь тесігі немесе артқы тесік арқылы сыртқа шығарады.
## Тыныс алуы
Шұбалшаңның арнайы тынысалу мүшесі болмағандықтан, денесін қаптаған ылғалды жұқа қабықша арқылы газ алмастырады.Барлық денесімен тыныс алады. Шұбалшаңның жауын жауғанда жер бетіне шығып қалуына осы қасиетті негізге алады. Жауынның суы шіріндіні көп ыдыратып, көмірқышқыл газдың мөлшерін арттыратындықтан, ол тыныс ала алмай, жер бетіне шығады.
## Қан айналымы
Тұйық қан айналу жүйесі бар, (құрамында гемоглобины бар қанының түсі қызыл).Шұбалшаң түсінің қызғылт болуы, оның денесін қан жабдықтайтынын білдіреді. Құрттың негізгі екі қантамырлары ішектің үстіңгі және астыңғы жағынан өтеді. Дененің арқа бөлігін жабдықтайтын тамырлар арқа қантамыры, ал құрсақ жағын жабдықтайтын тамырлар құрсақ қантамыры деп аталады. Қантамырлардағы қанды арқа және құрсақ тамырларымен сақина тәрізденіп жалғасқан "жүрекше" бүкіл денеге айдайды. Қан дененің алдыңғы бөлігінен артқа қарай және артқы бөлігінен алға қарай жай жылдамдықпен жылжиды, қылтамырлар арқылы барлық мүшелерге таралады. Қанның дене қуысына таралмай, қантамыр арқылы үнемі айналуы тұйық қанайналым жүйесі деп аталады.
## Зәр шығаруы
Шұбалшаңның әрбір буылтығында екі-екіден орналасқан кішкене ақ имек түтікшелер - зәршығару мүшесі. Имек түтікшенің бір жағы шұқырақ тәрізденіп дене қуысына, екінші жағы келесі буылтық арқылы сыртқа ашылады.
## Жүйке жүйесі
Жүйке жүйесі құрсақ жүйке тізбегін құрайтын ірі жұтқыншақ үсті жүйке түйіндісінен және көптеген ұсақ түйінділерден тұрады.Шұбалшаңның бас пен құрсақ бөлігінде жүйке жүйесі болады. Құрт денесінің алдыңғы бөлігінде, жұтқыншақ маңында екі жұп жүйке түйіні бар, олардың үстіңгі екі түйіні жұтқыншақүсті жүйке түйіні немесе "ми" және астыңғы екі түйіні жұтқыншақасты түйіні деп аталады. Жұтқыншақасты жүйке түйінінен құрсақты бойлай қатарласа созылған жүйке бағанасы былтықтар сайын жүйке түйіндерінен құралып, құрсақ жүйке тізбегін түзеді.Жұтқыншақүсті және жұтқыншақасты жүйке түйіндері бірімен- бірі сақина тәрізденіп жалғасады. Әр буылтықтағы жүйке түйіндерінен дене мен мүшелерге жүйкелер тармақталып таралады.
## Сезім мүшелері
Денесінде сезімтал жасушалар мол. Топырақта тіршілік етуіне байланысты шұбалшаңның сезім мүшелері жақсы жетілмеген. Алайда көзі болмаса да, олар жарықты жақсы сезінеді, шұбалшаң сондай-ақ иісті де ажырата алады. Ал сипап сезу жасушалары шұбалшаң денесіне жеке де, топтасып та орналасады, құрт бүкіл денесімен сезінедә. Сондай-ақ сипап сезу қызметін қылтаңдар да атқарады.
## Көбеюі
Жұмыртқалары бар кокондарын топыраққа салады.Шұбалшаңдардың аталық және аналық жыныс жасушалары бір құртта болатындықтан, олар қосжынысты, яғни гермафродитті болып келеді. Шұбалшаңның жыныс мүшелері 9-15- буылтықтар аймағында орналасады. Жұмыртқаның ұрықтануы белбеушеде өтеді. Ұрықтану соңынан белбеушеден шырын бөлінеді де, белбеуше сыртындағы түзіліс біртіндеп құрт денесімен сырғанай отырып пілдеге айналады. Пілдеден ешқандай өзгеріссіз шұбалшаң шығады.
## Шұбалшаңның регенерациясы
Регенерация құбылысы жақсы дамыған.Регенерация арқасында жыныссыз жолмен екіге бөліне алады.
## Дереккөздер
* Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 62 б., ISBN 5-625-03599-7 |
Шу сүйірікқанаты (Capoetobrama kuschakewіtschі orіentalіs) – тұқы тәрізділер отрядына жататын, сүйрікқанаттылар түрінің эндемикті түр тармағы. Бұрын Шу өз-нің Бішкектен Кіші Қамқалыға дейінгі төм. ағысында мекендеген. Ал қазір оның таралу аймағы туралы дерек жоқ. Шу сүйірікқанатының ұзындығы 16 см-ден аспайды. Уылдырық шашар алдында топтанып бір жерге жиналады. Маусым – шілде айларында өзеннің баяу ағатын жерлеріндегі бөгеулерге және тастарға; кейбір зерттеушілердің дерегіне қарағанда, өзен ағысы қатты жерлердегі су түбіндегі құмды және қиыршық тастарға уылдырығын (2,44 – 8,77 мыңдай) шашады. Негізінен детритпен, сирек балдырлармен, хирономид және қосқанаттылардың дернәсілдерімен қоректенеді. Шу атырабындағы Шу сүйірікқанатының басқа балықтардан, арқа қанатында мықты, тегіс тікенектерінің болуымен айрықшаланады. Шу сүйірікқанаты село тіршілігі аз зерттелген, өте сирек кездесетін, қазіргі кезде жойылып кеткен түр тармағы болып саналады. Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
## Дереккөздер
* «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
* Красная книга Казахстана, 3 изд., А., 1996. |
Бекмұханбет Нұрмұханбетұлы Нұрмұханбетов (17 мамыр 1935, Алматы облысы, Ақсу ауданы, Еңбек ауылы — 12 маусым 2016, Есік) — қазақ археолог, “Алтын адам” жәдігерін табушы. Шыққан тегі Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Матай руынан
## Толығырақ
ҚазМУ-ды бітірген (1962). 1962 – 93 жылдары Қазақ КСР-і ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атынд. Тарих,археология және этнография институтында лоборант, аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі болды. 1993 – 98 жылдары Алматы облысы Есік қаласында ашылған облыстық өлкетану мұражайының директоры, 1998 жылдан Қазақ Ұлттық ғылым академиясының Ә.Марғұлан атындағы Археологиялық институтында ғылыми кеңесші, осындағы археологиялыұ мұражайдың қор сақтаушысы.
Ол Қазақстан аумағында академия Ә.Марғұлан мен К.Ақышев басқарған ғылыми экспедицияларға қатысты. Кейін Жетісу археологиялық экспедицииясын басқарды. Зерттеушілік жолы қола дәуірінен (б.з.б. 14 ғ.) ортағасырлық (б.з. 10 – 12 ғ-лар) кезеңдерге дейінгі аралықты қамтиды. Қаңлы заманын (б.з. 2 – 4 ғ-лар), көне түркі дәуірін (б.з. 4 – 8 ғ-лар) тұрақты зерттеді. Атап айтқанда, Отырар өңірінің Көкмардан, Күйікмардан қалаларының жұрттарындағы зираттарға, Арыс өз. бойындағы Бөріжар, Қарааспан, Бөген обаларында қазба жұмыстарын жүргізді. Көне мұраларды қорғау және пайдалану жұмыстарын жолға қою мақсатымен 1980 ж. жедел көмек тобын құрды.
Бұл шағын топ кейін Қазақстан аумағын түгел қамтып, сақ қорғандары Шұбарт, Молалы, Қырғауылды, Боралдай, Есік, Түрген обаларын қамқорлыққа алды. 1999 жылы Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданында “Алтын адам” Ұрпақтар сабақтастығы ассоциациясын құрды. Ассоциацияның басты мақсаты – “Алтын адам” табылған Есік обаларын ашық аспан астындағы мұражай-қорыққа айналдыру. Бекмұханбет Нұрмұханбетов осы обалардың қоғамдық негіздегі шырақшысы міндетін атқарып келеді. Археолог-ғалымның 50 шақты ғылыми мақалалары, көпшілікке арналған 200-дей материалдары жарық көрген.
## Дереккөздер |
Алакөл мәдениеті, Алакөл мәдениетінің Атасу нұсқасы – орта қола кезеңінің мәдениеті (б.з.б. 16 – 13 ғасылар).
Ескерткіштері Қазақстанның далалы, орманды-далалы алқаптарында, Оңтүстік Орал сыртында, сондай-ақ Батыс Сібірдің бірқатар өлкелерінде тараған. Ресейдің Қорған облысындағы Алакөл зиратын зерттеу нәтижесінде К.Ф. Сальников Андрон мәдениетінің алакөл сатысы туралы пікірді ұсынды. Қазір Алакөл мәдениеті андрон тарихи - мәдени қауымдастығына кіретін жеке мәдениет ретінде қарастырылады (бұл қауымдастыққа кіретін екінші бір мәдениет – федоров мәдениеті). Қазба деректері мен жан - жақты ғылыми-теориялық мәселелері Ә.Марғұлан, К.Ақышев, Ә.Оразбаев, Е.Е. Кузьмина, М.Қадырбаев, Г.Б. Зданович, Ж.Құрманқұлов, В.В. Евдокимов, В.В. Варфоломеев, В.Г. Ломан, А.А. Ткачев, Э.Р. Усманова, И.А. Кукушкин, т.б. көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Көптеген ғалымдардың пікірінше, ол Қазақстанның солтүстік өлкелері мен Оңтүстік Оралда кеңінен тараған Петров мәдениетінің негізінде қалыптасқан. Орталық Қазақстан аумағындағы ескерткіштері өзіне тән жергілікті ерекшеліктеріне сәйкес мәдениеттің атасу нұсқасы ретінде сипатталады. Аса маңызды деректер берген зираттарының қатарында Амангелді-1, Семипалатное (Солтүстік Қазақстан), Айшырақ, Былқылдақ-1, Атасу-1, Атасу-2, Мыржық, Ақмұстафа (Орталық Қазақстан) сияқты ескерткіштер бар. Біршама жақсы зерттелген қоныстардан Новоникольское-1, Петровка-2, Конезавод-3 (Солтүстік Қазақстан), Атасу-1, Атасу-2, Мыржық (Орталық Қазақстан) қоныстары белгілі. Ескерткіштері өзен - көл алқаптарында, суға біршама жақын орналасқан. Жерлеу ескерткіштерінің негізгі түрін құрайтын қоршаулар дөңгелек, сопақ, төртбұрыш пішіндес болып, тігінен орнатылған ірі қақпақтастардан тұрғызылған. Онша биік емес топырақ үйіндісі бар оба - қоршаулар да кездеседі. Қоршаудың ортасында орналасқан тас жәшіктерде мүрделер басымен күнбатысқа қаратылып, аяқтары бүгіліп бір бүйіріне жатқызылған. Жартылай жертөле түріндегі үйлерінің қабырғалары ағашпен өріледі, оларға, әдетте, 1 – 3 ошақ тән.
Маңызды деректердің ішінде көптеп табылатын қыш ыдыстар және бір жарым орамды шекеліктер, мойын алқалары, шеттері шиыршық бұралған білезіктер, пышақтар, садақ, найза жебелері сияқты қола бұйымдар, тас, сүйектен жасалған құралдар бар. Мойыннан иыққа өтетін тұста шағын кертпіштің болуы, үш жерінде (мойын, дене түпке жақын) орналасқан онша күрделі емес оюлар алакөл қышының аса маңызды ерекше белгілеріне жатады. Зерттеу нәтижелері бойынша, патриархалды - рулық тұрмыс қалпында өмір сүрген алакөл тайпаларының экономикасы негізін үй маңындағы мал шаруашылығы жақсы дамыған металлургия, қосалқы бағыттағы егіншілік құраған.
## Дереккөздер |
“Жетісу” — Жетісу облыстық қоғамдық-саяси газет. Алғашқы саны 1918 ж. 21 маусымда “Жетісу ісші халық мұқбыры” деген атпен жарық көрді (не бары 41 нөмір). 1918 жылдың желтоқсанынан “Көмек” деп аталған дербес қазақ газеті аптасына екі рет шығарыла бастады. Ол алғаш 1500 дана болып жарық көріп, тегін таратылды. 1920 ж. 4 қаңтардан бастап “Ұшқын”, 1 қарашадан “Бұқара” деп аталды. 1921 жылдың наурыз айына дейін ұйғыр тілінде шығарылған “Бұқара” газетіне Исмаиыл Тайыров редактор болып, оның 17 нөмірі жарық көрді. Соңынан Қ.Абдуллин редакторлық еткен “Кедей еркі” газетінің 25 нөмірі шығып, ол 1922 жылдың 18 тамызынан “Тілші” газеті болып өзгерді. Алғашқы редакторы Сәдуақас Оспанов болды. 1929 жылдың соңында “Еңбекші қазақ” газетіне қосылды. Облыста 1934 — 54 ж. “Сталин жолы” деп аталатын газет шығарылды. Ол 1954 — 63 ж. “Коммунизм таңы” деп аталды. 1963 жылдан “Жетісу” деген атпен шығып келеді. Газет қазір Алматы облысы әкімшілігінің органы ретінде бұрынғы 4 беттік көлемін кеңейтіп, 24 бет болып жарық көруде (2001).
## Дереккөздер:
Қазақ ұлттық энциклопедиясы
### Бөлім тақырыбы |
Жүсіпәлі Ермұхамедұлы Нұршанов (1896, бұрынғы Сырдария облысы Әулиеата уезді Шұңғыл болысы, Жалғызтал мекені – 1938) – қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны.
## Толығырақ
1912 жылы Әулиеата қалалық училещесін бітірген. 1912 – 28 жылдары Меркеде, Әулиеата уездік комитеінде, уездік төтенше комиссияда, Шымкент қаласында басшы қызметтерде болды. 1928 – 32 жылдары Арал балық тресінің төрағасы, Қазақ халық шаруашылығы орталық кеңесі төрағасының орынбасары, Қазақ өлкелік жабдықтау кеңсесінің директоры, “Қазақэнергоқұрылыс” тресінің басқарушысы, Қазақ АКСР-і жабдықтау халық комиссары қызметтерін атқарды. 1932 – 37 жылдары Солтүстік-Каспий балық тресті басқармасының, “Ембімұнай” бірлестігі басқарушысының орынбасары, Гурьев округтік атқару комитетінің төрағасы, Орал облысы тамақ өнеркәсібі бөлімінің бастығы, Шығыс Қазақстан облысы халық шаруашылығы есебі басқармасының бастығы болды. 1937 жылы қазанда тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 1958 жылы наурызда ақталды.
## Сілтемелер
* Өнеркәсіп
* Саяси құрбан
* Комитет
* Қазақстан
## Дереккөздер
<references> |
“Жетісу” — аяқ киім фабрикасы. Ол 1931 ж. Алматы қаласында Алматы мәсі-аяқ киім фабрикасы болып құрылған. Біртіндеп дайын тауар номенклатурасын көбейте бастады (сандалеттер, балалар мен әйелдер аяқ киімі, спорттық аяқ киімдер, былғары қолғаптар және т.б.). 1940 ж. фабрика өнімі 3 есе өсті. өлы Отан соғысы жылдары қиын жағдайда фабриканың барлық жұмысы қайта құрылып, жауынгерлерге арналған аяқ киімдер шығарылды. 1975 ж. “Жетісу” аяқ киім өндірістік бірлестігіне айналды. 1990 ж. бірлестік құрамында өзгерістер басталып, 4 филиалдың орнына 3 фабрика бөлініп шықты. Өндіріс цехтары тиімді құрал жабдықтармен қамтамасыз етіліп, жаңа технологиялар енгізілді. Кәсіпорын өнімдері Франция, АҚШ, Англия және Жапония мемлекеттерінде көрмелерге қойылды. Нарықтық қатынастарға байланысты үш акционерлік қоғамға бөлініп, соның ішінде “NAR” АҚ-ы алты жыл тоқтап тұрған өндірісті іске қайта қосты. Жаңа үлгідегі аяқкиім шығару үшін жаңа материалдар мен қалыптар сатып алынды.
## Дереккөздер:
Қазақ ұлттық энциклопедиясы |
Карстық су – тау жыныстарының жарықшақтарына, қуыс үңгірлеріне қар, жаңбыр, өзен және көл суларының сіңуінен пайда болған жер асты суы. Бұл сулар оңай еритін тау жыныстарынан (әктас, доломит, тұз, гипс) тұратын өңірлерде кездеседі, химиялық құрамы сол тау жыныстарының минералдық құрамына сәйкес келеді. Әктас, доломит жыныстарында Карстық су, көбінесе, тұщы болады да, минералд. 1 г/л-ден аспайды. Егер Карстық сутұзды шөгінділермен байланысты болса, олардың минералд. 50 – 100 г/л-ден 300 – 350 г/л-ге дейін жетеді, кейде одан да асады. Карстық су, көбінесе, таулы аудандарда, қыраттарда кездеседі де, жыра, сай, жылға, аңғарларға бағыттала бұлақ болып ағады. Кей аймақтарда осындай бұлақтар әсерінен Ұзындығы 50 – 250 км, ені жүздеген м қуыстар пайда болады да, олардан ірілі-кіші өзендер бастау алады. Карстық бұлақтардың су мөлшері жыл мерзімдеріне қарай өзгеріп тұрады. Карстық су әр түрлі шаруашылық мұқтаждарына кеңінен пайдаланылады. Кен қазылып алынатын орындарда Карстық су шахталарға құйылып, зиян келтіреді. Карстық су жер бетіне жақын жатқан аудандарда жер қыртысы опырылып, шөгу салдарынан инжылықұрылыстар салуға нұқсан келтіруі мүмкін. Дүние жүзіндегі карст аудандарының жалпы көл. 50 млн. км3-ге жуық. Ол, әсіресе, АҚШ-та, Австралияда, Еуропаның оңтҮстігі мен батысындаҚытайда, Үндістанда, Оралда, Кавказда, Қиыр Шығыста, Шығыc Сібірде, Орта Азия мен Қазақстанда жиі кездеседі. Қазақстанда Карстық су Жезқазған, Қаратау, Талас таулы аймақтарында мол. Жезқазған төңірегіндегі Карстық су қорынан секундына 7 м3-ге дейін су шығады.
## Дереккөздер |
Жарылқасын Нұсқабайұлы (8.1.1940 жылы туған, Түркістан облысы Отырар ауданы Маяқұм ауылы) – ҚазМУ-дың филология факултетін бітірген (1965).
## Толығырақ
Еңбек жолын қазақ теледидарында бастап, Бас редакторлыққа дейін көтерілді. Қазақ телеграф агенттігінде аудармашы-редактор, “Жалын” баспасында бөлім меңгерушісі, “Мектеп” баспасында 1982 жылдан бас редактор, директор қызметтерін атқарды. 1998 жылдан “Білім” баспасының директоры. Дербес кітап болып басылған бөбектерге арналған бірнеше кітапшаның, “Қазақ журналистикасының тарихы”, “Көне басылымдар, аяулы есімдер”, “Алты алаштың ардақтылары” тәрізді ғылыми-педагогикалық еңбектердің авторы. Чех жазушысының “Менің атым Йонаш” повесін, “Батыр пионерлер” атты деректі повестер жинағын, Х.Андерсеннің “Ертегілер жинағын”, “Словак халық ертегілері”, “Сібір халықтарының ертегілерін”, Ш.Әлімбаевтың “Даналық субстанциясы” романын, Е.Кобалевтің ЖЗЛ сериясымен шыққан “Хо Ши Мин” ғұмырнамасын, “Шаңқай түсте көлеңкелер қалмайды” (“Тени исчезают в полдень”) деп аталатын 7 сериялы көркем фильмді, “Аласұртқан ақша” көркем фильмін, түрікмен жазушылары Х.Халлыевтің “Жол”, Ш.Чарыевтың “Саз сырнайшы”, беларусь, қырғыз,тәжік,орыс, армян жазушыларының да әңгіме, повестерін аударды. Отырар ауданының құрметті азаматы.
## Сілтемелер
* Баспа
* Әдебиет
* КФилология
* Қазақстан
## Дереккөздер
<references> |
Ақбантай батыр, Бура Найман Ақбантай батыр (1691-1780) — қазақ-қалмақ соғысына қатысқан аға батыр. "Ер Қабанбай" жырының бірнеше нұсқасында Қабанбай батырдың жақын досы ретінде аталады.
Шыққан тегі Найман тайпасының Бура руынан, сол Бураның ұранынан айналған. Хан жарлығы жетісімен Бура руынан жиналған 10 мың жасақпен қалмаққа қарсы өз бетінше жорыққа аттана беретін болған. Ақбантайды халық көзсіз ер, аңғал, салқам батыр бейнесінде есте қалдырған.
Әбілмәмбет, Абылай хандармен, Қабанбай, Бөгенбай батырлармен бірге 1743 — 50 ж. болған Шорға, Қандысу, Айдынсу, Алқабек, Білезік шайқастарына қатысқан.
## Дереккөздер |
Басқан – Балқаш алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Жетісу облысының Сарқан және Ақсу аудандары арқылы өтеді.
## Бастауы
Бастауын теңіз деңгейінен 4 мың м биіктіктегі мұз басып жатқан Басқан тауынан алады. Төменгі жылғасы Аралқұм құмына сіңіп кетеді.
## Гидрологиясы
Ұзындығы 137 км, су жиналатын алабы 2,7 мың км2. Терең шатқалмен ағатын өзен суының ағысы таудан шыға берісте төмендейді, арнасындағы әр түрлі тасындылар тау бөктеріне шөгеді. Новопокровка ауылы тұсында көп жылдық орташа су шығыны 10,5 м3/с. Суы тау етегіндегі егістікті суаруға жұмсалады. Басқаннан 8 суару каналдары тартылған.
## Дереккөздер |
Сейдалин Әлмұхамед (туған-өлген жылы белгісіз) – Кіші жүз сұлтаны, Орыс географиялық қоғамының мүшесі.
Әбілқайыр әулетінің өкілі, атасы Сейдалы Е.И Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне қатысқан. 1855 жылы Сейдалин Орынбордағы Неплюев кадет корпусының азиялық бөлімін бітіріп шығып, прапорщик шенінде Орынбор әскери корпусының 4-жаяу әскер батальонында қызмет атқарды. 1856 жылы Шекаралық комиссия төрағасының тілмаштығына ауыстырылды. Шығыстанушылар В.В. Григорьев,Ю.Ф. Костромитин,А.А. Бобровниковпен жақын таныс болған. 1856 және 1860 жылдары Санкт-Петербургке жіберілген қазақ делегациясының тілмашы болып, сол сапарларында Ш.Уәлиханов және В.В. Вельяминов-Зерновпен танысқан. 1859 жылы Арал флотилиясының 1-рангілі капитаны А.И. Бутаковтың Қоңыратқа жасаған экспедициясына қатысты. 1860 – 65 жылдары шаруашылық мәселелермен айналысты. Сейдалин халықтық дәстүрлер мен құқықтың терең білгірі ретінде жерлестері арасында үлкен беделге ие болды. 1865 жылы Түркістан өлкесін зерттеу жұмысына қатысты. 1866 – 69 жылдары Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтаны болды. 1869 жылы полковник Мұхамеджан Баймұхамедовпен бірге “Уақытша Ережеге” қарсы көтеріліс жасаған қазақтармен келіссөздер жүргізуге жіберілді. Келіссөзден кейін Сейдалинге майор атағы беріліп, Торғайға сот жұмысына жіберілді. 1869 – 89 жылдары шешекке қарсы егу жұмыстарын ұйымдастыруға, Ы.Алтынсаринмен бірге Ырғызда, Қостанайда, Ақтөбеде, Қарабұтақта орыс-қазақ мектептерін ұйымдастыру жұмыстарына белсене араласты. 1876 жылы шығыстанушылардың бүкілдүниежүзілік конгресінің жұмысына қатысқан.
## Дереккөздер |
Шұбаркөл — Қарағанды облысы Нұра ауданындағы кент.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Нұра кентінен оңтүстік-батысқа қарай 245 км-дей жерде.
## Халқы
## Тарихы
Кент аймағында 1983 жылы “Шұбаркөл көмір қимасы” ашылған. Іргесі 1987 жылы қаланған. Жерінің жалпы ауданы 379,5 мың га. Шұбаркөлде 5 шаруа қожалығы құрылған (2006). Кентте “Қазмарганец” аймақтық басқармасының бөлімшесі, “Қазхром” АҚ (ENRC) мен “Алаш” ЖАҚ-ның тиеу-тасымалдау “Орталық” стансасы орналасқан. 1999 жылдан “Западный” көмір қимасын игеру басталды. Басқа елді мекендермен автомобиль және темір жолдар арқылы байланысады. Арқалық-Шұбаркөл темір жолы өтеді.
## Дереккөздер |
Оқжетпес — Ақмола облысындағы Бурабай және Шабақты көлдерінің аралығындағы биік жартас.
Көкшетау қыратының ең биік жері – Көкше жанында. Герцин қатпарлығы тауларының мүжіліп жазыққа айналуы нәтижесінде пайда болған. Төңірегінің табиғаты көрікті. Гранитті жартастан түзілген, беткейі тік, қарағай, қайың өседі. Оқжетпес маңында қаңтардың орташа температурасы –9–16°С, шілдеде 19°С. Жылдық жауын-шашын мөлш. 200 – 300 мм. Төңірегінде бұғы, түлкі, шіл,құр мекендейді, ұшар басына бүркіт ұя салады. Қазақ халқының талай атақты ақын-әншілері (Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, т.б.) Оқжетпесті жырға қосқан, өздерінің ән-өлеңдерін арнаған. Оқжетпес маңы туристік саяхат жасайтын өңір.
## Тағы қараңыз
* Бурабай көлі
* Жұмбақтас
## Дереккөздер
## Сілтемелер
* Оқжетпес тауы Мұрағатталған 28 маусымның 2019 жылы. — VisitKazakhstan.kz сайтында
* Оқжетпес туралы аңыздар — El.kz сайтында |
Бекзат Дүйсенов (1938 – 1982, Қазығұрт ауданы Ынталы ауылы) – озат шопан. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1979). Еңбек жолын Ынталы мал бордақылау бригадасының бригадирі болып бастады. Кейін шопан болып 100 саулықтан 180 қозы алып, әр қойдан 5 кг жүн қырықты. Социалистік жарыстардың бірнеше дүркін жеңімпазы. Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер
“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том |
Өмірзақ Озғанбайұлы Озғанбаев (9 маусым, 1941 жылы Маңғыстау облысы, Қарақия ауданы, Құрық кентінде туған) — ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері. ҚР Ұлттық ғылым Академиясының құрметті академигі, Педагогикалық білім беру Халықаралық, Қазақстан Педагогикалық, Ресей Педагогикалық Академияларының академигі, Педагогика ғылымдарының кандидаты, Тарих ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қызметкері. ҚР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстанның тұңғыш сенаторы, Парламент Сенаты комитетінің төрағасы, ҚР Ұлттық Білім академиясының Президенті, «Ардагерлер ұйымы» Республикалық қоғамдық бірлестігі Орталық кеңесінің төрағасы, төрағаның бірінші орынбасары.
АҚШ (Техас штатының), Маңғыстау облысының, Ақтау қаласының, Қарақия және Түпқараған аудандарының «Құрметті азаматы».
## Толығырақ
* Өмірзақ Озғанбайұлы 1941 жылы 9 маусымда Маңғыстау облысы, Қарақия ауданы, Құрық кентінде дүниеге келген.
* 1966 жылы Қызылорда педагогикалық институтын бітірген;
* Өмірзақ Озғанбайұлы Қазақстан Республикасындағы жаңа типтік оқу орындарының ұйымдастырушысы.
## Еңбек жолы
* 1959 – 1971 жылдары мектепте аға пионер тәлімгері, оқытушы, мектеп басшысы, мектеп инспекторы лауазымдарын абыроймен атқарды.
* 1971 – 1980 жылдары Аудандық және қалалық партия комитеттерінің бөлім басшысы, облыстық «Білім» қоғамының басшысы;
* 1980 – 1988 жылдары Маңғыстау облыстық кәсіптік-техникалық білім беру басқармасының бастығы, облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтының директоры;
* 1988 – 1990 жылдары Қазақ КСР Білім министрлігінің оқу-методикалық орталығының директоры;
* 1990 – 1994 жылдары Маңғыстау облысы Білім департаментінің бастығы;
* 1994 - 1995 жылдары ҚР Жоғарғы кеңесінің депутаты;
* 1995 - 1999 жылдары ҚР Парламенті Сенатының депутаты, Аймақтық даму және жергілікті басқару комитетінің төрағасы;
* 1999 – 2001 жылдары Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім беру академиясының президенті;
* 2002 – 2004 жылдары Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің проректоры;
* 2004 – 2007 жылдары «Қазақ Мұнай Газ барлау өндіру» басқармасының бас директорының кеңесшісі; «Рауан Медиа Групп» АҚ бас директорының кеңесшісі;
* 2007 – 2013 жылдары Маңғыстау облыстық ардагерлер ұйымының төрағасы, облыс әкімінің кеңесшісі;
* 2013 – 2016 жылдары Республикалық «Ардагерлер ұйымы» Республикалық қоғамдық бірлестігі Орталық кеңесінің төрағасы ;
* 2016 жылдың маусым айынан бастап «Ардагерлер ұйымы» Республикалық қоғамдық бірлестігі Орталық кеңесінің төрағасының бірінші орынбасары лауазымында.
## Ғылыми атақтары
* 1982 жылы Педагогика ғылымдарының кандидаты (ғылыми атағы);
* 1998 жылы Тарих ғылымдарының докторы (ғылыми атағы); диссертация тақырыбы: «ХХ-шы ғасырдың басындағы Ресей Мемлекеттік Думасының саясаты (нақты тарихи талдау)»
* профессор (ғылыми атағы);
* 2002 жылдан ҚР Жоғарғы мектебі Ғылыми Академиясының Академигі;
* Ресейдің педагогика академиясының академигі;
* Халықаралық Педагогика академиясының академигі;
## Марапаттары
* 1970 жылы КСРОның «Ерен Еңбегі үшін Лениннің туғанына 100 жыл» медалі;
* 1987 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің шешімімен «Ветеран труда» медалі;
* 1996 жылы Елбасының жарлығымен «Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қызметкері» құрметті атағы.
* 1998 жылы «Астана» медалі;
* 2006 жылы «Құрмет ордені».
* 2008 жылы «Астанаға 10 жыл» медалі;
* 2012 жылы Елбасының жарлығымен жоғарғы мемлекеттік марапат «Парасат» ордені;
* «Ы.Алтынсарин атындағы құрмет белгісі» медалі;
* ҚР Білім министрлігінің «Ғылымды дамытуға сіңірген еңбегі үшін» медалі;
* «Қазақстан Білім Беру ісінің Құрметті қызметкері» атағының иегері.
* Маңғыстау облысының Құрметті азаматы.
* Ақтау қаласының Құрметті азаматы;
* Қарақия және Түпқараған аудандарының Құрметті азаматы.
* «Қазақ хандығына 550 жыл» мерекелік құрметті медалі;
* «Елбасының арнайы айрықша белгідегі «Алтын Барыс» омырау белгісі».
* 2016 жылы ҚР Парламенті Сенатының Құрмет грамотасы.
* 2018 жылы Елбасының жарлығымен «Барыс» ордені;
* «Бейбітшілік әлемі» Халықаралық қазақ творчестволық бірлестігінің «Алтын Қыран» медалі;
* ТМД елдерінің «Содружество» ордені;
* Дүниежүзілік халықаралық қауымдастығының «Элита нации» құрметті атағы;
* «Елбасының арнайы жеке алғыс хатттары».
## Еңбектері
ҚР нарықтық экономикаға өту кезеңінде оның заңдық негізін салуға қатысты. 300-дей ғылыми танымдық мақалалардың, 59 кітаптың авторы. Негізгі еңбектері:
* «Ресей мемлекеттік Думасы және Қазақстан», 5 том
* «Жарығы өшпейтін жұлдыз»,
* «Дорога в будущее»,
* «Көкжиек»,
* «Тоғысқан тағдырлар түбегі»,
* «Рух күрескері»,
* «Духоборец»,
* «Жантануға кіріспе»,
* «Келбет», т.б.
## Дереккөздер |
Сейітов Нұрқан (Нұркен) (1904, бұрынғы Ақмола облысы Петропавл уезді – 1953) – қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. Тверь қаласындағы атты әскер мектебін (1927), Ташкенттегі Орта Азия әскери мектебін (1930), Алматыдағы Қазақ марксизм-ленинизм институтын (1937) бітірген. Еңбек жолын Ақмола губерниясында бастады. 1930 – 32 жылдары Термездегі 81-атты әскер полкінің, Алматыдағы Қазақ атты әскер полкінің взвод, эскадрон командирі, 1932 – 35 жылдары ЛКЖО Қазақ өлкелік комитетінің 3-хатшысы, Ақмола облысы Ақбұлақ ауданы комитетінің 2-хатшысы, 1937 – 38 жылдары Қарсақпай ауданы комитеті мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі, “Советтік Қарағанды” газетінің әдеби қызметкері болды. 1938 – 40 жылдары Қазақ КСР-і Жеңіл өнеркәсіп халық комиссариатының кадрлар жөніндегі инспекторы, кадрлар секторының меңгерушісі, жабдықтау халық комиссариаты кадрлар бөлімінің бастығы, 1940 жылдың шілдесінен 1941 жылдың желтоқсанына дейін Қазақ КСР-і Жеңіл өнеркәсіп халық комиссары қызметтерін атқарды. 1941 жылы Қызыл Армия қатарына шақырылды. Қуғынға ұшырап, 1947 жылы сәуірде ату жазасына кесілді, қазанда бұл үкім 25 жылға бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстырылды. КСРО ІІМ лагерінде қайтыс болған.
## Дереккөздер |
Мұхтархан Қабыланбекұлы Ділдәбеков (19.03.1976 жылы туған, Түркістан облысы, Жетісай ауданы, Абай ауылы) – боксшы, Қазақстанның еңбек сіңірген спорт шебері (1997), аса ауыр салмақта Олимпиада ойындарының (2000) және әуесқой бокстан әлем чемпионатының (1999) күміс жүлдегері, «Парасат» орденімен иегері (2000).
1994 ж. Шымкент гуманитарлық университетіне түскеннен кейін бокспен айналыса бастады. Алғашқы жаттықтырушысы – ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушысы Нұрғали Сафиуллин. 1996 ж. Ташкент қаласында өткен С.Джексон атындағы халықаралық турнирде ауыр салмақта (91 кг-нан жоғары) жеңіс тұғырына көтеріліп, спорт шебері атанды. Үш рет Қазақстанның (1997, 1998, 1999), Бангкокте өткен XIII Азия ойындарының (1998) чемпионы, Қазақстан – Куба боксшыларының жолдастық кездесуінің (1998) және Варшавада (Польша) өткен Ф.Штамм атындағы халықаралық турнирдің (1999) жеңімпазы, дүниежүзілік чемпионаттың (1999, Хьюстон, АҚШ), XXVII Олимпия ойындарының (2000, Сидней, Австралия) күміс жүлдегері. XVIII Олимпия ойындарына (2004, Афины, Грекия) қатысқан. 1999 жылдың ең үздік спортшысы
## 1999 жылғы Әуесқой бокстан әлем чемпионаты
## Сидней Олимпиадасы
## Сілтемелер
* Мұхтархан алыптарды тәрбиелеуге көшті(қолжетпейтін сілтеме)
* Спортқа чемпион Боламын деп кел Мұрағатталған 28 қазанның 2020 жылы.
## Дереккөздер |
Шаблан Ділдәбеков (1923 – 1987) – соғыс ардагері, білгір ұйымдастырушы. Еңбек жолын 1940 ж. жұмысшы болып бастаған. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1962 – 1987 ж. Киров ауданындағы Большевик кеңшарының директоры болды. Екі мәрте «Ленин», «Октябрь революциясы», Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі», «Қызыл жұлдыз» ордендерімен, ондаған медальдармен марапатталды. 1970 ж. Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. СОКП ХХІV, ХХV съездерінің делегаты, Өзбек КСР және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Дереккөздер
“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том |
Нәсіпқали Сейітов (13.6.1944 жылы туған, Атырау облысы Индер ауданы Көктоғай кенті) – ғалым, геология-минералогия ғылымдарының докторы (1991), профессор (2095), “ҚР Жер қойнауының құрметті барлаушысы”, геология терминдерінің тұңғыш түсіндірме сөздігінің авторы.
## Өмірбаяны
* Қазақ политехникалық институтын (қазіргі ҚазҰТУ) бітірген (1968).
* 1970 – 96 жылдары Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының Қ.И. Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтында аға инженер, кіші ғылыми қызметкер, ғалым-хатшы, жетекші ғылыми ғызметкер, лаборотория меңгерушісі, директордың ғылым жөніндегі орынбасары, бас ғылыми қызметкер
* 1996 – 2000 жылады Абай атындағы ҚазҰПУ-да, 2000 – 05 жылдары Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-да кафедра меңгерушісі, 2005 жылдан – профессор.
1 ғылым докторы, 2 ғылым кандидатын даярлады.
## Шығармалары
Негізгі ғылыми еңбектері Қазақстанның аймақтық геологиясы және геотектоникасы мәселелеріне арналған. Ол “Литосфералық тақталар тектоникасын” Қазақстан аумағы үшін жетілдірген. Сейітов 150-ден астам ғылыми, оқу-әдістемелік, ғылыми-танымдық, анықтамалық еңбектердің авторы, оның ішінде бірнеше монография, оқулық, түсіндірме сөздіктер, т.б. бар.
* Тектоника плит и офиолитовые зоны Казахстана (принципы умеренного мобилизма), А.-А., 1988;
* Жұмыр Жердің тынысы, А., 1991;
* Тектоника плит: возможные истоки и особенности проявления, А., 1992;
* Геология терминдерінің сөздігі, А., 1996;
* Генетическая и геодинамическая модель геологического развития и становления палеозойских офиолитовых зон, А., 2006.
## Марапаттары
* “ҚР ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін” белгісімен және медальдармен марапатталған
* “ҚР жоғары оқу орнының үздік оқытушысы” грантының иегері (2005).
## Дереккөздер |
Тамара Қасымқызы Дүйсенова (құжат бойынша Босымбекқызы, 11 қаңтар 1965 жыл, Сарыағаш ауданы) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылдан бері Қазақстан премьер-министрінің орынбасары, инженер-экономист, экономика ғылымдарының кандидаты.
Дүйсенова бұрын Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі (2013—2014, 2017—2018, 2022—2023) мен Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі (2014—2017) қызметтерінде болған.
## Өмірбаяны
### Жастық шағы және білімі
Тамара Дүйсенова 1965 жылдың 11 қаңтар күні, Шымкент облысының Сарыағаш ауданындағы Ленинское (Ленин) ауылында дүниеге келген.
Дүйсенова 1987 жылы Ташкент халық шаруашылығы институтында инженер-экономист мамандығына білім алған.
### Саясатқа дейінгі мансабы
Дүйсенова еңбек жолын 1988 жылы Сарыағаш ауданының орта мектебінде информатика пәнінің мұғалімі ретінде бастаған. 1998–1992 жылдары аралығында Өзбек КСР Мемлекеттік жоспарлау комитеті жанындағы экономика және нормативтер ғылыми-зерттеу институтында экономист болып жұмыс істеген.
### Саяси мансабы
1992 жылдан бір жыл бойы, 1993 жылға дейін Сарыағаш аудандық әкімдігінде аға экономист болған. Бұдан кейін, 1994 жылға дейін, Дүйсенова Перизат-холдинг компаниясы бір бөлімінің жетекшісі еді.
1994–1997 жылдары Сарыағаш ауданы әкімінің кеңесшісі, орынбасары және бірінші орынбасары қызметтерінде болған. Бұдан кейін Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары болып тағайындалды. Осы қызметін Дүйсенова 1999 жылы аяқтады.
1999 жылдан 2002 жылға дейін Тамара Дүйсенова Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары қызметінде болған. Бұл жұмысы аяқталғасын, 2006 жылға дейін ол Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі болды. 2006 жылы ОҚО әкімінің орынбасары болып қайта тағайындалған Дүйсенова сол қызметте екі жыл бойы болды.
2008 жылдары Дүйсенова ЕХӘҚ министрлігінің жауапты хатшысы болып тағайындалды. 2013 жылдың ақпанында ол сол қызметін аяқтап, ол алты-ақ ай бойы сол министрліктің вице-министрі болды.
2013 жылдың 27 маусымында президент Назарбаев жарлығымен ЕХӘҚ министрі болып тағайындалды. 2014 жылдың 6 тамызында жаңа құрылған Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі лауазымына тағайындалған себебімен ЕХӘҚ министрлігі тоқтатылды. 2017 жылдың қаңтарында Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі қызметінен босатылды, министрлік ыдыратылды, Дүйсенова министрліктің тарихындағы жалғыз министрі болып қалды.
2017 жылдың 25 қаңтарында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі қайта құрылды. Тамара Дүйсенова осы министрліктің төрайымы ретінде қайта тағайындалды. Ол өзінің министрлігін 2018 жылдың 9 ақпанына дейін жалғастырды. Оның ізбасары болып Мәдина Ерасылқызы Әбілқасымова тағайындалды.
Тамара Дүйсенова — 2019 жылдың наурызынан Аманат партиясы саяси кеңесінің мүшесі және 2020 жылдың желтоқсанынан бері партия атынан Мәжіліс депутаттығына үміткер.
2022 жылдың 11 сәуірінде Тамара Босымбекқызы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі қызметіне қайта тағайындалды. Министр қызметін атқарып жатқан кезінде, 2023 жылдың 8 маусымында премьер-министр Әлихан Смайыловтың орынбасары болып тағайындалып, Алтай Көлгіновтің ізбасары болды. ЕХӘҚ министрі ретіндегі қызметін Дүйсенова 2023 жылдың 2 қыркүйегінде аяқтады, бірақ премьер орынбасары болуын жалғастыра берді.
## Жеке өмірі
Тамара Дүйсенова қазақ, орыс, ағылшын, неміс және өзбек тілдерін меңгерген.
Тамара Дүйсенова әкесінің «азан шақыртқан» және шынайы есімі Қасым екенін және әкесінің есімі Қасымқызы деп жазылса дұрыс көретінін айтып кеткен. Дүйсенованың сөзінше қазақтың дәстүрлік себебінен құжатта әкесінің аты Босымбек деп жазылып қалған.
## Марапаттары
Тамара Дүйсенованың марапаттар тізімі:
* Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл медалі (2001);
* Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі (2005);
* Құрмет ордені (2010).
## Қосымша ақпарат
## Дереккөздер |
Сезер Ахмет Неджет (13.9. 1941 жылы туған, Афион қаласы) – саяси қайраткер, Түркия Республикасының 10-президенті (2000 – 07). Афион лицейін, Анкара университетінің құқықтану факультетін (1962) бітірген. Осы жылы Анкара қаласының сотының орынбасары қызметіне тағайындалды. Әскери қызметті әскери училищеде оқып, запастағы лейтенант шенінде аяқтады. Көбінесе, әкімшілік істер мен арбитраждық істер соттарында қызмет атқарды. Құқықтану негіздері саласы бойынша Анкара құқықтану факультетінде магистратура бітірген. (1978). Түркия Республикасы арбитражының мүшелігіне сайланып (7.3.1983), 1988 жылы байқаулық негізде Түркия Республикасы Конституциялықбақылау мекемесінің негізгі мүшелігіне бекітілді. 1998 жылы 6 ақпанда Конституциялық бақылау мекемесінің президенттігіне сайланды. 2000 жылы 16 мамырда Түркия Республикасы Ұлы Ұлттық мәжілісінде (парламент) көпшілік дауыспен Түркия Республикасының Президенті болып сайланды. Түркияның сайлау дәстүріндегі президенттер саясаткерлер не әскерилер арасынан ғана сайланып келсе, Сезер бұл екі мамандықтан тыс сайланған тұңғыш президент. Сезер бұқаралық ақпарат құралдары өкілдеріне берген алғашқы сұқбатында елде демократиялық қарым-қатынасты өркендетуге кірісетіндігін мәлімдеді. Мемлекет басшысы ретінде ол бірнеше рет Қазақстанда ресми сапарлармен болып қайтты.
## Сілтемелер
* Анкара
* Қазақстан
* Түркия
## Дереккөздер |
Бақтияр Мұстапаұлы Оразаев (16.7.1923, Қызылорда облысы Сырдария ауданы – 6.8.2001, Алматы) – геофизик, ғалым, геология-минерал ғылымдарының доктары (1970), профессор(1973).
## Толығырақ
Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1984), 2-дүниежүзүлік соғысқа қатысқан. Ташкенттегі Орта Азия политехникалық институтын бітірген (1950). 1950 – 60 жылдары Орта Азия политехникалық институтында аспирант, оқытушы, кафедра меңгерушісі.
* 1960 – 80 жылдары Қазақ КСР-і ғылым академиясының Геология ғылымдар ин-тында бөлім меңгерушісі.
* 1980 жылдан Қазақ политехникалық институтында (ҚазҰТУ) кафедра меңгерушісі болды. Негізгі ғылыми еңбектері Қазақстан тау жыныстарының физикалық қасиеттерін, жердің терең қабаттарының құрылысы мен сейсмикалығын зерттеуге арналған.
## Еңбектері
Ол 150-ден астам ғылыми еңбектің, 5 монографияның авторы. Бақтияр Мұстапаұлы Оразаев Қызыл жұлдыз, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және бірнеше медальдармен марапатталған.
## Шығармалары:
* Физические свойства горных пород и геофизические поля, А.-А., 1971;
* Физические свойства горных пород в глубинных термодинамических условиях, А.-А., 1973 (соавт.);
* Сейсмические районирование Казахстана, А.-А., 1980.
## Сілтемелер
* Ғылым
* Монография
* Комитет
* Қазақстан
## Дереккөздер
<references> |
Кеңесбай Үшбаев(2.7.1940 ж.т.,Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Асысаға ауылы) – фармацевтика ғылымының докторы (1983), профессор (1984), Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау ісінің үздігі, Қазақстан Республикасы Профилактика медицина академиясының академигі (1995).
1965 жылыАлматы мемлекеттік медицина институтын ( қазіргі Қазақ ұлттық медицина университеті) бітірген;1972 жылыЛьвов мемлекеттік медицина институтының аспирантурасын бітірген;1969–72 жылдары аралығындаАлматы мемлекеттік медицина институтында ассистент, доцент, кафедра меңгерушісі;1980–89 жылдары аралығындаАлматы мемлекеттік медицина институтының оқу ісі жөніндегі проректоры;1972–80 жылдары аралығындаҚазақ КСР-і Денсаулық сақтау министрлігінің Бас дәріхана басқармасы бастығының орынбасары, бастығы;1989–91 жылдары аралығындаАлматы мемлекеттік медицина институтының Шымкент қаласындағы бөлімшесінің ректоры;1991–92 жылдары аралығындаШымкент фармацевтика институтының ректоры;1992–93 жылдары аралығында«Қазфармбиоөнеркәсіп» концернінің президенті болып жұмыс істеді;1995 жылдан«Фармация» өндірістік бірлестігінің президенті қызметін атқарады.
Кеңесбай Үшбаев:
* «Химико-токсологическое исследование препаратов спазмолитического действия и их метаболизм» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады
* Негізгі ғылыми еңбектері фармация (сот ісіндегі химия) мәселелеріне арналған
* Қазақстанда фармация ісін ұйымдастыру мәселелерін зерттеп, бірқатар дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы мен емдік қасиеттерін анықтады
* 150-ден астам ғылыми жарияланымның, оның ішінде 6 кітаптың авторы
* 12-сайл. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты.
## Дереккөздер: |
Топар габбро-диорит кен орны - Қарағанды облысы Абай ауданында, Қарағанды қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 50 км жерде орналасқан. Кен орны 1966 жылы ашылып, 1979 жылы барланған.
## Геологиялық құрылымы
Кен орны Айнасу синклинорийімен ұштасып жатыр. Аплит дайкаларымен тілімделген гранодиорит шашылымдары сілемнің оңтүстік-батысына, ал габбродиорит шашылымдары солтүстік-шығысына шоғырланған. Линза тәрізді габбродиорит кен шоғырының ұзындығы 150 м, ені 115 м, қалыңдығы 35 м.
## Құрамы
Химиялық құрамы: SіO2 (48,53 – 65,2%), TіO2 (0,5 – 1,5%), Al2O3 (12,93 – 15,55%), Fe2O3 (1,33 – 6,51%), FeO (3,06 – 6,61%), CaO (3,65 – 10,06), MgO (1,95 – 5,36%), MnO (0,08 – 0,2%), K2O (2,6 – 4,42%), P2O5 (0,16 – 0,32%), SO3 (0,02 – 0,06%), ұшқыш қоспалары (0,68 – 2,41%) болады. Физикалық-механикалық қасиеттері: көлемдік массасы – 3,06 г/см3, су сіңіруі – 0,4%, кеуектілігі – 0,53%, қысымға беріктілігі (кг/см2-пен): құрғақ күйінде – 2180, ал суға қаныққан түрінде – 2050, жұмсақтану коэффициенті – 0,94. Топар габбро-диорит кен орнының өнімдері қаптауыш әсем тастар, еденге төселетін материалдар ретінде және ескерткіш тастарын жасауға пайдаланылады. Анықталған қоры 529,4 мың м3. Кен орны толық зерттеліп, барланып болған жоқ.
## Дереккөздер |
Жун – кейбір қытай деректеріндегі Орталық Азияны қоныстанған түркі тайпалары мен тибеттіктердің атауы.
## Сілтеме |
Жунаид хан, Мұхаммед Құрбан Сардар (1857 – 1938) – Хорезм мен Түрікменстандағы басмашылар қозғалысы жетекшілерінің бірі. 1918 жылдың қаңтар айында Жунаид хан 1600 атты әскерімен Хиуаға басып кіріп, қыркүйекте хандықтағы билік басына Исфандиардың орнына Сейид Абдулланы отырғызды. Жунаид ханның өзі Каспий маңындағы ақ гвардияшыл эсерлер үкіметімен одақтасып, кеңестік Түрікменстанмен күрес жүргізді. 1919 жылдың 2-жартысы мен 1920 жылдың басында Қызыл Армия әскерлері Бедеркенттегі ордасын басып алғаннан кейін, Жунаид хан Қарақұмды паналайды. 1920 жылы қазанда Қоңыратқа шабуыл жасап, Нүкісті қоршауға алды, бірақ 1921 жылы көктемде әскерлерімен қайтадан Қарақұмға оралды. Бұл кезде Жунаид хан әскерінің саны 9 мың адамға жетті. Олар Хазараспты бағындырды, Хиуа мен Жаңа Үргенішті қоршауға алды. 1924 – 27 жылы Жунаид хан әскерлері Түрікменстан аймағында, Қарақұмда соғыс жүргізді. 1925 жылы ақпанда кеңестердің 1-жалпытүрікмен съезінде Жунаид ханға кешірім жасалды. 1927 жылы 19 қыркүйекте Жунаид хан Кеңес үкіметіне қарсы тағы да көтеріліс жасап, көтеріліс жеңіліс тапқан соң өзі Ауғанстанға қашып кетті. 1929 жылы наурызда ағылшындар мен Бұхар әмірінің, тәжік, өзбек босқындары басшыларының қатысуымен өткен мәжілісте Кеңес үкіметіне қарсы күресті жалғастыру жөнінде шешім қабылданып, Түрікменстандағы соғыс қимылдарын жүргізу Жунаид ханға жүктелді. 1924 жылы Жунаид ханның баласы Ішік хан бастаған 700 адамы бар әскер тобы Түрікменстанға басып кірді. Жунаид ханға 1500 адамдық қазақ жасақтары (қазақ-иомуд жасақтары) көмектесті. 1932 – 33 жылы Жунаид ханның Түрікменстанның түкпір-түкпіріне жіберген жасақтары қызыл әскерлермен күресте жеңіліс тапты.
## Сілтеме |
Журавлёвка — Ақмола облысы Бұланды ауданындағы ауыл, Журавлёв ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Макинск қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 85 км-дей жерде, бұта аралас, сұлыбас, қызыл селеу және әр түрлі шөптер өскен карбонатты қара топырақты, тастақты далалық белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1961 жылы “Журавлев” астық өсіру кеңшары ретінде қаланған. Оның негізінде 1997 жылы “Журавлев” өндірістік кооперативі жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, дәрігерлік амбулатория бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Болат Қаскенұлы Сембинов (3.11.1958 жылы туған, Түркістан облысы Сарыағаш ауданы Қапланбек ауылы) – әскери қайраткер, генерал-лейтинант. Киев жоғары әскери-теңіз саяси училищесін (1980), Мәскеудегі Әскери-саяси академияны (1991) бітірген. Каспий флотилиясының (1980 – 88) және Тынық мұхит флотының (1991 – 92) күзет кемелерінде лауазымды қызметтерде болды. 1992 – 94 жылдары Алматы жоғары жалпы командалық әскери училищесі бастығының көмекшісі, аға оқытушы, 1994 – 97 жылдары ҚР Қорғаныс министрінде бөлім бастығы, іс басқармасының бастығы – әскери коллегияның хатшысы, 1997 – 2003 жылдары Қорғаныс министрінің көмекшісі, министр аппаратының бастығы қызметтерін атқарды. 2003 жылдың қыркүйегінен ҚР Қорғаныс министрінің орынбасары. 2-дәрежелі “Айбын” орденімен, медальдармен марапатталған.
Қазақ, орыс, ағылшын, неміс тілдерін жетік меңгерген. Әйелі Сембинова (Батькаева) Наиля Равильевна, балалары Темір және Руфат.
## Дереккөздер |
Әлимардан бек Топчибашев, Әлимардан бей Топчубашов (әз. Əlimərdan bəy Topçubaşov; 4.5.1865, Тифлис – 5.11.1934, Париж) – Әзірбайжан халқының көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, публицист. 1884 ж. Санкт-Петербург университетінің тарих және филология факультетіне оқуға түсіп, бір жыл өткен соң заң факультетіне ауысқан. 1887 ж. студенттердің революциялық ұйымына қатысқаны үшін университеттен шығарылып, оқытушыларының араласуымен қайта қабылданды. 1889 ж. университетті алтын медальмен бітіріп, сол университетте оқытушылық қызметте қалдырылды. 1894 ж. адвокаттық қызметке ауысып, Бакуге оралды. 1897 – 1917 ж. Баку қаласында орыс тілінде шығып тұрған “Каспий” газетінің және Әзірбайжан тіліндегі “Хаят” газетінің редакторы болды. 1905 ж. тамызда Нижний Новгород қаласында өткен бүкілресейлік мұсылмандардың бірінші съезіне қатысып, съезде “Ресей мұсылмандары одағы” ұйымының ОК-не сайланды. Бірінші Мемлекеттік Думаға мүше болып, онда мұсылман фракциясын құруға жетекшілік етті. Выборг үндеуіне қол қоюшылардың қатарында болды. 1917 ж. патша өкіметі құлатылғаннан кейін Бакудегі Мұсылман кеңесін басқарды. Уақытша үкіметтің тұсында 1917 ж. тамыз айында өткен Мемл. мәжіліске қатысып, сөз сөйледі. Ол өз сөзінде 1916 жылғы көтерілісті басу барысында Қытайға ауып кеткен 83 мың қазақ-қырғыз босқындарының оққа ұшқаны, аштан өлгені жайлы мәлімдеп, Уақытша үкіметтің ұлттық мәселені шеше алмай отырғанын сынға алды. 1918 ж. Әзірбайжан ұлттық тәуелсіздігін жариялағанда ұлттық парламенттің төрағасы болып сайланды. Әзірбайжан Демокр. Республикасы 1920 ж. сәуірде кеңес өкіметінің қарулы күшімен құлатылғаннан кейін Францияға эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Онда М.Шоқай секілді саяси эмиграция өкілдерімен тығыз қарым-қатынас орнатты. 1934 ж. Кавказды кеңестік бұғаудан азат етуді жақтаған эмиграцияда жүрген қайраткерлерді топтастырып, Кавказ конфедерациясы атты ұйым құруға ұйтқы болып, жетекшілік етті.
## Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том |
Сабалақ Оразалинов (1925, Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы Көксала ауылы – 1988, Алматы) – Ұлы Отан соғысының қаһарманы.
## Толығырақ
Ата-анасынан ерте айрылып, балалар үйінде тәрбиеленген. Соғысқа дейін Аягөз темір жол депосында жұмыс істеді. 1944 жылы 18 қарашада кеңес әскерлері немістердің қорғанысын бұзып өтіп, Эстонияның Моонзунд архипелагында шабуыл ұрыстарын жүргізді. Саарема аралының Каимри деревнясы маңында кеңес әскерлері жаудың күшті қарсылығына тап болды. Осы ұрыста 131-атқыштар дивизиясының 482-полкінің ефрейторы Сабалақ Оразалинов жау дзотын кеудесімен жауып, асқан ерлік жасады. Ленинград госпиталінде жылға жуық емделіп, еліне оралды. Сабалақ Оразалинов Ұлы Отан соғысы тарихындағы жау дзотын кеудесімен жауып, тірі қалған санаулы жауынгерлердің бірі. Жиырма жылдан астам уақыт бойы қаза болғандар қатарына жатқызылды және ерлік көрсеткен жерге ескерткіш-белгі орнатылып, онда қайтыс болған деп көрсетілді. Соғыстан кейін Аягөз депосында, кейіннен Алматы темір жолында, ұзақ жылдар бойы Алматы шай фабрикакасында жұмыс істеген. Көптеген орден, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Сұлтан Оразалинов (30.4. 1941 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Аягөз қаласы) – журналист, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері (1981).
## Толығырақ
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері (2001), Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының және Абай атындағы Халықаралық әдеби сыйлықтың лауреаты (1995). Қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық унверситетін бітірген (1964). Еңбек жолын Семей облысы Абай аудандық “Социалистік мал шаруашылығы” газетінде бастап, Қазақ радиосы мен телевидениесінде редактор, аға редактор, күнделікті хабарлар бағдарламасының Бас редакторы, Қазақ телевидениесінде Бас редактор (1969 – 84), Қазақстан КП ОК-де көркем әдебиет секторының меңгерушісі (1984 – 86), “Өнер” баспасының директоры (1986 – 93), Қазақстан Республикасы Тіл комитетінің төрағасы (1993 – 95), Ұлт саясаты жөніндегі мемлекеттік комиет төрағасының бірінші орынбасары (1995 – 97), Білім және мәдениет минстрлігінің Тіл саясатын үйлестіру департаментінің директоры (1997 – 98), Авторлық құқық жөніндегі агенттіктің төрағасы (1998 – 2000), ҚР Әділет министрлігінің Авторлық құқық жөніндегі комитетінің төрағасы болып қызмет атқарды (2000 – 01). 2001 жылдан ҚР Әділет министрлігінің Құқықтық насихат, мемл. тілді дамыту және көпшілікпен байланыс департаментінің директоры. Сұлтан Оразалинов “Сұхбат”, “Халық қазынасы”, “Шұғыла”, “Қымызхана”, “Кездесу”, “Айтыс” хабарларын алғаш ұйымдастырып, сценарийлерін жазып, эфирде жүргізген; 300-ге жуық әдеби сценарий мен 40 шақты ғылыми-зерттеу мақалалардың авторы. ҚР Президентінің “Алтын барыс” белгісімен марапатталған.
## Шығармалары:
* Шындық және көркемдік шешім. Монография, 1977;
* Абай елі, 1995;
* Тіл тағдыры – ел тағдыры, 1997;
* Авторды қорғау – руханиятты қолдау, 2000;
* Жүректің көзі ашылса. Монография, эссе, мақалалар, 2001.
## Сілтемелер
* Журналистика
* Саясат
* Комитет
* Қазақстан
## Дереккөздер
<references> |
Ежелгі Сайрам ескерткіштері – архитектуралық ескерткіштер. Шымкент қаласынан шығысқа қарай 12 км жердегі Сайрамсу өзенінің жағасында.
Қазіргі Сайрам ауылының орнында Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі – Исфиджаб кезінде осы аймақтың орталығы болған. Қаланың дәл қай уақытта салынғаны белгісіз. 8 ғасырдан бастап Исфиджаб Ұлы Жібек жолындағы сауда қаласы екені белгілі. 12 ғасырдан бастап Сайрам атауы тарихи деректерде жиі кездеседі. Осы ғасырдың басында Сайрамды Хорезм шаһы Мұхаммед талқандады. 13 ғасырдың аяғында қала қайта өркендеп, сауда-саттық, дипломатиялық қатынастар жүргізе бастайды. 15 – 16 ғасырларда Сайрам егіншілік пен ірі сауда орталығына айналады. 17 – 18 ғасырларда жоңғарлар қаланы бірнеше рет қиратады. Дегенмен, 1,5 мың жылдық тарихы бар Сайрам шаһарының қалдығы біздің заманға келіп жетті.
Көне қаланың шаһристаны қазіргі Сайрамның ортасында жатыр. Шаһристанның жобасы жердің бедеріне қарай біршама жақсы көрінеді, көлемі 30 га. Бүгінге дейін шаһристан қабырғаларының сілемі мен төрт жағындағы төрт қақпасының орнын, екі үлкен көшенің сүрлеуін байқауға болады. Көшелердің түйіскен жерінде қаланың орталық алаңы мен мешіт болған. Деректерге қарағанда, Исфиджабтың цитаделі болмаған сияқты. М.Е. Массонның «Көне Сайрам» деген еңбегінде цитадель қала қақпасының шығыс жағында деп көрсетілген. Қазіргі Сайрам кентінің орталық бөлігінің жобасы бұрынғы шаһристанмен дәлме-дәл келеді. Кент орталығында ортағасырлық сәулет өнерінің тамаша ескерткіштері сақталған. Мірәлі баба кесенесі Ибраһим ата, Қарашаш ана мазарлары, Абдул-Әзиз баб, Қызыр пайғамбар, Қожа Толығ, Ләтіп ата және Мұстафа ата ескерткіштері бар. Мірәлі баба кесенесі (11 – 12 ғасырлар) порталды-күмбезді, күйдірілген кірпіштен қаланған ғимарат, биіктігі 3 м, қабырғаларының ауданы 7,506,32 м. Портал кірпіштері өрнектеп қалау әдісімен белдеу түрінде әшекейленген. Ибраһим ата, Қарашаш ана мазарлары шамамен 11 – 12 ғасырларда тұрғызылған, кейін 17 ғасырда бұзылуы себепті қайтадан салынған. Екеуі де тарихта болған адамдарға – Қожа Ахмет Ясауидің әкесі мен шешесіне арналған. Жергілікті халықтың ішінде ерекше қадірленеді. Екі ғимарат та порталды-күмбезді, қыштан қаланған, шаршы пішінді, жақсы сақталған. Абду-л-Әзиз баб күмбезі – Сайрамдағы ең үлкен құрылыс. Үлкен порталдан, орталық бөлмеден, қатар орналасқан екі бөлмеден тұрады, төбесі күмбезбен жабылған. Хызыр пайғамбар мұнарасы негізінде құлаған мешіттің бір жақ мұнарасы болса керек, 17 ғасырға жатады, диаметрі 2,8 м, биіктігі 5,63 м. Ескі суреттерде мұнара конус тәріздес күмбезбен біткені, күмбездің астындағы аркалы ойықтар (азан шақыруға арналған, ғимаратқа ерекше сұлулық беріп тұрғанын байқауға болады. Мұнараның ішінде төбеге апаратын тар баспалдақ және кішіректеу оқ ататын тесіктер бар.
Қожа Толығ кесенесі (18 ғасыр) Сайрамдағы ең бір әдемі құрылыстардың бірінен саналады. Сыртқы, ішкі өлшемдері шаршыға жуықтайды: 6,44х6,30 м, биіктігі 7,15 м, күйдірілген кірпіштен қаланған. Сайрамда бұдан басқа да 11 – 18 ғасырлардың арасын қамтыған ірілі-ұсақты ескерткіштер көп. Негізгілері мемлекет қарауына алынған.
## Дереккөздер |
Бақай Мықтыбекұлы (1703 — 1802) — батыр, 18 ғасырда жоңғарларға қарсы соғыста Райымбек жасағының жүзбасы болған. Руы — Жалайыр. Мықтыбек бидің бәйбішесі Айнаштан туған алты баланың бірі.
Бақай Жетісудың Кеген, Шелек аймағындағы ұрыстарда айрықша көзге түскен. Қазіргі Еңбекшіқазақ ауданы Шілікті (Шелек) деген жердей ұрыста қазақ қолын бастап, Көкпектінің кең жазығындағы кескілескен шайқастардың бел ортасында болған. Онда қаза тапқандарды жерлеген оба кейіннен "Ойран төбе" аталып кетті (Еңбекшіқазақ ауданы Сөгеті, Бартоғай бөгенінің маңы). Бақайдың қалмақ батыры Домбауылды жекпе-жекте жеңгендігі жөнінде аңыз бар. Бақай Қаратал өзенінің жағасында, Қаңғай деген жерде жерленіп, басына күмбез тұрғызылған. Өзен суы жарды бұзып, бейітке жақындаған соң 1960 жылы аталастары (өз кіндігінен ұрпақ жоқ) сүйегін басқа жерге апарып қойып, басына құлпытас орнатты.
## Дереккөздер |
Абылай Серғазиев (1896, Самарқан губерниясы – 1937) – қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны.
Самарқандағы орыс-түзем мектебін бітірген. 1918 – 24 жылдары Түркістан АКСР-і Катта-Қорған уездік революциялық комитетінің төрағасы, Самарқан және Сырдария облыстарының атқару комитеттерінің төрағасы, 1922 жылы басмашылармен күрес жөніндегі Төтенше үштіктің төрағасы болды. 1924 – 25 жылдары Өзбек КСР Ішкі істер халық комиссары, 1925 – 27 жылдары Қазақ АКСР ХХК төрағасының 1-орынбасары, республика жоспарлау комиссиясының төрағасы, 1927 – 28 жылдары Қазақ АКСР Су шаруашылық басқармасының бастығы, 1928 – 35 жылдары Орта Азия Экономика кеңесі төрағасының 1-орынбасары, 1936 – 37 жылдары КСРО ХХК жанындағы Дайындау комитетінің Иванов облысы бойынша өкілі қызметтерін атқарған. 1937 жылы тамызда тұтқындалып, атылу жазасына кесілген. 1957 жылы қарашада ақталды.
## Дереккөздер |
Тимирязево — Солтүстік Қазақстан облысы Тимирязев ауданындағы ауыл, аудан және Тимирязев ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Облыс орталығы – Петропавл қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 240 км, Сулы темір жолы стансасынан батысқа қарай 1,5 км жерде, Шағана көлінің жағасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 5592 адам (2751 ер адам және 2841 әйел адам) болса, 2009 жылы 4601 адамды (2224 ер адам және 2377 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1954 жылы тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде астық кеңшарын құруға байланысты қаланған. 1962 жылы Тимирязев ауданының орталығына айналды.
## Инфрақұрылымы
Тимирязевкада әкімшілік мекемелер, телекоммуникациялық торап, аудан байланыс бөлімшесі, жалпы білім беретін орта мектеп-гимназия, 20-кәсіптік-техникалық мектеп, мәдениет үйі, кітапхана, аудандық аурухана мен емхана жұмыс істейді. Тимирязевка аудандағы автомобиль жолдарының ең ірі торабы. Одан Сулы темір жолы стансасы арқылы бес тарапқа автомобиль жолдары шығады.
## Дереккөздер |
Басқару еңбегі — мекеменің, кәсіпорынның басқару жүйесінде қызмет атқаратын лауазымды адамдар еңбегінің жалпылама атауы. Басқару еңбегі басқаруды және оған дайындықты қамтиды. Басқару дұрыс шешім қабылдауға және оны жүзеге асыруға келіп саяды. Кадрлерді іріктеу, басқару аппараты не өндіріс бөлімшелерінің әр түрлі буындарының жұмысын үйлестіру, жұмыс барысын бақылау және реттеу, т.б. міндеттерді мекеме, кәсіпорын басшылары жүзеге асырады. Басқаруға дайындық жұмыстары басшылардың шешім қабылдауымен және оның орындалуын ұйымдастыруға қажетті мәліметтерді, деректерді қамтамасыз етумен шектеледі. Бұған басқаруға қажетті ақпараттарды бастапқы өңдеу, хабар беру мен қайта өңдеу жатады. Басқаруға дайындықты тиісті мамандар, экономистер, есепшілер, т.б. адамдар жүзеге асырады. Басқару еңбегін ғылыми тұрғыда ұйымдастыру қызметі басшы, инженер-техникалық қызметкерлердің, мамандардың еңбегін, олардың жұмыс күнін тиімді ұйымдастыру, жұмыс стиліне шұғыл басшылық ету тәсілдерін жақсарту, т.б. көрсеткіштер тұрғысынан мұқият зерттеуді талап етеді. Өнеркәсіп өндірісін басқарудың ғыл. негіздерінің қалыптасуы 19 ғасырдың соңғы онжылдықтарында басталды. Өнеркәсіп өндірісін басқаруға байланысты алғашқы іргелі еңбектерді жазған америкалық ғалым Ф.У. Тейлор (1856—1915) болды. Оның шәкірті Р.А. Хойфе басқарудың, соның ішінде оның жоғары буындарындағы басқарудың басты принциптерін жасады.
## Дереккөздер |
ДІЛДЕБАЕВ Шымболат (22.4.1937, Шиелі ауданы М.Шоқай ауылы – 1998, Қарағанды облысы Сәтбаев қаласы) – әнші, термеші. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1991). Еңбек жолын Жезқазған кен металлургия комбинатының 46-шахтасында жұмысшы болудан бастаған. 1974 жылы «Байқоңыр» кинотеатрының директоры, 1975 жылдан «Арман» халықтық ән-би ансамблін ұйымдастырушылардың бірі болды. Ділдебаев ақындық өнерімен танылып, көбінесе халық жырларын орындаған. «Шындық», «Оңашада», «Тынымсыз шақ», «Тәуелсіз ел Қазақстан», т.б. төл туындылары бар. Сәтбаев қаласының Кеншілер сарайына Ділдебаев есімі берілді (1999). Шиелі ауданының құрметті азаматы. |
Әлім Байжанұлы Бижанов (16 қаңтар 1961 жыл, Қызылорда облысы, Арал ауданы, Абай ауылы) – ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы (1999 жыл), профессор (2005 жыл).
* Алматы зоотехника-малдәрігерлік институтын (1984 жылы, қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университеті)
* Орта Азия мемлекеттік университетін (2003 жылы) бітірген.
* 1984–86 жылдары Ақтөбе облысы, Мәртөк ауданында мал дәрігері
* 1986 жылдан Қазақ малдәрігерлік ғылыми-зерттеу институтында аспирант, кіші және аға ғылыми қызметкер, кафедра меңгерушісі қызметінде.
* Ғылыми еңбектері жылқы малының жұқпалы ауруларының таралуы және оған қарсы күрес шараларын зерттеуге арналған.
* 157-ден астам ғылыми еңбектің авторы, оның ішінде 17 патент пен 3 авторлық куәлігі бар.
## Дереккөздер |
Жаңаталап — Жетісу облысы Қаратал ауданындағы ауыл, Балпық ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Үштөбе қалысынан оңтүстік-батысқа қарай 2 км-дей жерде, Қаратал өзенінің сол жайылмасында, қамыс, құрақ аралас өскен шалғынды қоңыр топырақты шөлейт белдемде орналасқан.
## Халқы
## Тарихы
Іргесі 1962 жылы “Қаратал” қой кеңшарын ұйымдастыруға байланысты қаланды. 1997 жылдан оның негізінде шаруа қожалықтары жұмыс істейді.
## Инфрақұрылымы
Орта мектеп, клуб, фельдшерлік-акушерлік пункт бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады.
## Дереккөздер |
Журжан – Хорезмшах мемлекетінің солтүстік аумағында болған көне қала; қысқаша Үргеніш.
## Дереккөздер |
Ерғали Сиябекұлы Оразымбетов (1943 жылы 10 қазанда ОҚО Түркістан ауданы Шорнақта - 2016 жылы 25 қазанда ОҚО) — қазақстандық театр режиссері, театр педагогы, профессор. Қазақстанның халық әртісі (1998). Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Халықаралық театр фестивальдерінің жүлдегері.
## Толығырақ
* Ерғали Сиябекұлы 1943 жылы 10 қазанда ОҚО Түркістан ауданы Шорнақта дүниеге келген.
* Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын бітірген.
* 1972 - 1979 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы қазақ және орыс драма театрының режиссері.
* Ленинградтағы Ленсовет атындағы театрда тәлiмгерлiктен өттi.
* 1979 - 1981 жылдары Санкт-Петербург қаласындағы Ленсовет атындағы мемлекеттік академия драма театры құрамында жұмыс істеді.
* 1981 - 1988 жылдары Жамбыл облыстық қазақ драма театрында
* 1988 - 2001 жылдары Қызылорда облыстық драма театрының бас режиссері
* 2001 - 2004 жылдары Оңтүстік Қазақстан облыстық қазақ драма театрының көркемдік жетекшісі әрі директоры болып қызмет атқарды.
* Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры.
* 2016 жылы 25 қазанда дүниеден өткен.
## Шығармашылығы
Ол Қызылорда облысы драма театры сахнасында жергілікті қаламгерлердің (Иран-Ғайыптың, “Күшігінен таланған”, 1988; “Тоғызыншы вал”, “Желжуан немесе мен байымнан қорықпаймын, соңғы екеуі де 1991; “Батқан кеменің бейбақтары”, 1993; “Мен ішпеген у бар ма?”, 1997; І.Найманбаев, “Айттым бітті!” және І.Сүйенішев, “Әлі бойдақпысың?”, екеуі де 1989; Ә.Ақпанбетов, “Түнгі көбелек”, А.Хангелдин, “Керемет”, [[екеуі де 1998]]) шығармаларын қою арқылы өмірдің өзекті мәселелерін көтеріп, өзіне тән реж. өнер бағытын айқындады. Сондай-ақ ұлттық, дүниежүз. классика, осы заманғы қазақ жазушыларының, аударма драматург. туындылар бойынша да спектакльдер қойып, өзі де драматургия жанрында (“Арманым, әнім іңкәрім”, А.Кіребаевпен бірге, 1990; “Қиял-ғажайып театр”, 1999) қалам тартты. Режиссер балаларға арналған бірқатар спектакльдерді сахнаға шығарды. Қойған спектакльдері айшықты көркемдік-сахналық, композиция-құрылымдық тұтастығымен және реж. ізденімпаздыққа толы тапқыр шешімімен ерекшеленді. Оның қойған Б.Брехттің “Кавказдың бор шеңбері” (1996, 2001) спектаклі таңдаулы көркемдік шешімі үшін 2001 жылы Халықаралық “Сорос – Қазақстан” қоры байқауының жүлдесіне ие болды.
## Марапаттары
* Елбасының жарлығымен "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағымен марапатталған.
* 1998 жылы "Қазақстанның халық әртісі" құрметті атақтары берілді.
* Тұрар Рысқұлов атындағы халықаралық сыйлығының иегері
* "Алтын жұлдыз" медалі
* "Еңбек ардагері" медалі
* 2011 жылы "Қазақстан тәуелсіздігіне 20 жыл" медалі
* Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің профессоры
* Көптеген республикалық және халықаралық театр фестивальдерінің жүлдегері.
## Дереккөздер |
Каскад таулары (ағылш. Cascade Range) – Солтүстік Америкада, Кордильера тауларының батыс белдеміндегі жота.
## Географиялық орны
Негізінен АҚШ-та, солтүстік бөлігі Канадада орналасқан. Ұзындығы 1167 км-ге жуық. Солтүстік мен батысы жағалаулық жоталармен (Фрейзер өзеннен бастап), оңтүсітігінде Сьерра–Невада тауларымен шектелген.
## Жер бедері
Таулардың шығыс беткейлері тік, құлама шатқал түзейді, батысы көлбеуленіп жағалаулық жоталарға ауысады.Тау өңірінде ұлттық саябақтар орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Кристалдық және жанартау жыныстарынан түзілген. Бірнеше сөнген және әрекетті жанартаулар (Рейнир, 4392 м, Шаста, 4317 м) бар.
## Климаты
Климаты қоңыржай теңіздік. Қыс айларының жылдық орташа температурасы солтүстік бөлігінде –6°С, оңтүстігінде 6°С, жаз айларындағы орташа температура солтүстігінде 22°С, оңтүстігінде 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. жоталардың батыс беткейінде 2000 мм, шығысында 800 – 1000 мм.
## Өсімдігі
Жота беткейлерінде шырша орманы, одан жоғарыда субальпілік және альпілік шалғын өседі.
## Су торабы
Ірі өзендері: Фрейзер (солтүстігінде), Колумбия (орта бөлігінде) және Сакраменто (оңтүстігінде). Өзендер меридиандық бағытта орналасқан тау жоталарын тесіп кесе көлденең (әсіресе, Колумбия өзені) ағады және олар бірнеше саты құрайды. Таудың Карпат тауы аталуы да осыдан. Кейбір жылдары мұз ерігенде қатерлі сел жүреді. Тауларда көптеген мұздық және жанартаулық көлдер бар. Шелан көлі (тереңдігі 500 м) маңында биіктігі 1000 м-ге дейінгі тік жартастар кездеседі. АҚШ-тағы ең терең көл – Орегон (тереңдігі 608 м) орналасқан.
## Дереккөздер |
Тимофеевка — Қостанай облысы Әулиекөл ауданындағы ауыл, Тимофеев ауылдық әкімдігі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы – Әулиекөл ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 42 км-дей жерде, сирек өскен қайың шоқтарының арасында орналасқан.
## Халқы
1999 жылы ауыл тұрғындарының саны 2211 адам (1083 ер адам және 1128 әйел адам) болса, 2009 жылы 1730 адамды (871 ер адам және 859 әйел адам) құрады.
## Тарихы
Іргесі 1900 жылдың бас кезінде қаланған. 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға байланысты ұжымшар мен өзімен аттас ауылдық кеңестің орталығына айналды. 1957-1996 жылдары “Қаймақкөл” қой кеңшарының орталық болды. Кеңшар негізінде 1996 жылы бірнеше шаруа қожалықтары құрылды. Ең жақын темір жолы станса – Қазанбасы (35 км).
## Дереккөздер |
Орман Сұлтан (туған жылы белгісіз – 1813) – Кіші жүз сұлтаны, XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың бас кезіндегі көрнекті саяси тұлғалардың бірі.
## Толығырақ
Әбілқайыр ханның немересі, Нұралы ханның қалмақ әйелі Ырыстан туған. Өз ордасында мектеп ашқан. Сырым Датұлына қарсы күреске және Кіші жүздегі хандық басқаруды қалпына келтіру жолындағы қозғалысқа белсене қатысты. 1809 жылы Хан кеңесінің төрағасы болды. Қаратай сұлтанның көтерілісіне қатысып, сол үшін тұтқындалды. 1810 жылы 11 наурызда Орынбор шекаралық комиссиясының шешімімен барлық шендері мен сұлтан атағынан айрылып, Иркутск губерниясына жер аударылды. Кейіннен жер аудару Санкт-Петербургтегі қамалға қамаумен алмастырылды. Қамауда қайтыс болған.
## Сілтемелер
* Қалмақ
* Сұлтан
* Саясат
* Қазақстан
## Дереккөздер
<references> |
Каскай таулары, каскейлер, каскилар, кашкилар, кашкейлер – ежелгі заманда Хет патшалығының солтүстік және солтүстік-шығысына таман Понт тауларын (Кіші Азия) қоныстанған тайпалар одағы. Каскай таулары көршілес хеттерге үнемі шабуыл жасап (біздің заманымыздан бұрын17 ғасыр – біздің заманымыздан бұрын13 ғасыр аяғына дейін) тұрды. Каскай таулары, негізінен, малмен, тоқыма кәсіпшілігімен шұғылданған. Б. з.б. 14 ғасырға дейін Каскай тауларында “әскери демократия” сақталып келді. Біздің заманымыздан бұрын12 ғасырдан бастап Каскай таулары ассириялық деректемелер бойынша, Кіші Азияның шығыс шетін (табал жәнемушка тайпаларымен көршілес) қоныстанған.
## Дереккөздер |
Алдан Зейноллаұлы Смайыл (3 қазан 1946, Ақтау ауылы, Жаңаарқа ауданы, Қарағанды облысы) – жазушы, публицист, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2005).
## Өмірбаяны
* ҚазМУ-дың филология факультетін бітірген (1970).
* Еңбек жолын 1970 жылы Қазақ радиосынан бастайды.
* 1975 – 90 жылдары Целиноград (қазіргі Ақмола) облысы “Коммунизм нұры” газетінің бөлім меңгерушісі
* 1990 – 95 жылдары Ақмола облысы “Тіл және мәдениет” қоғамының төрағасы
* “Қараөткел” газетінің бас редакторы
* 1995 – 97 жылдары Ақмола облысы телерадио компаниясы төрағасының орынбасары
* 1997 – 2002 жылдары Қазақстан телерадио корпорациясы Астана студиясының бас директоры
* 2002 – 2007 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы Астана бөлімшесінің директоры
* “Астана жазушыларының кітапханасы” редакциясының бас редакторы қызметтерін атқарды.
* 2007 жылы ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты болып сайланды.
## Шығармалары
* Тұңғыш көркем шығармасы “Тамыздың таңы” 1979 жылы жарық көрген.
* “Ақ жалын” (1982)
* “Найзақара” (1985)
* “Сағынтып келген көктем” (1987)
* “Арқаның Бетпақ деген даласы бар” (2000) повесть, романдарында адам мен қоғам, өмір мен өлім жайлы философиялық ой толғайды.
* Д.Сэллинджердің “Жар жағалаған жалғыз” романын қазақ тіліне аударған (2005).
## Марапаттары
* Халықаралық “Алаш” (2005) сыйлығының иегері.
* Қазақстан Журналистер одағының (2002) сыйлығының иегері.
* “Тамұқтан келген адам” романы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын алған (2006).
## Отбасы
Үйленген. Жұбайы - Саухат Жұмагүл Берденқызы (1949 жылы туған). Ұлы - Смайыл Еркебұлан Алданұлы (1972 жылы туған).
## Дереккөздер |
Үштөбе — қорған. Тараз қаласының солтүстік-батысынан 8 км жерде, Үлкен Бурылтаудың шығыс жақ бөктерінде орналасқан бекіністі мекен.
Зерттеу жұмысын 1939 жылы Жамбыл археологиялық пункті (жетекшісі Г.И.Пацевич) жүргізген. Бекініс 6–12 ғасырларға жатады.
## Дереккөздер: |
Ұлтай Ділдәбекова (1929, Арыс ауданы Қызыл таң ұжымшары – 1984, Мақтаарал ауданы) – Социалистік Еңбек Ері (27.5. 1948). 1940 – 1959 ж. Мақтаарал кеңшарында жұмысшы, мақта өсірушілер звеносының жетекшісі, 1960 – 1964 ж. төраға орынбасары, 1965 жылдан төраға қызметтерін атқарды. Ленин орденімен, медальдармен марапатталған.
## Дереккөздер
“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том |
Серік Драхметұлы Фазылов(5.1.1958 ж.т., Қызылорда облысы) –химия ғылымының докторы (1999), профессор (2000).
Қарағанды мемлекеттік университетін (1980) бітірген. Осы университетте ассистент, оқытушы (1981–87), Органикалық синтез және көмір химиясы институтында кіші, аға ғылыми қызметкер, доцент (1988–91), лаборатория меңгерушісі (1992–2006) қызметтерін атқарды. 2006 жылдан директордың ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары.
## Серік Драхметұлы
* «Синтез новых биоактивных алколоидов» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
* 250 ғылыми жарияланымның, 5 монографияның авторы.
* 2003 жылы ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
## Дереккөздер: |
Созақ шайқасы , 1841 жылы қыркүйек айында болды. 1841 жылы қыркүйектің басында Кенесары Қасымұлы Кіші жүздің шөмекей, төртқара, табын руларынан жасақталған 4 мың адамдық қолымен Ташкентке бет алды. Бірақ, оның әскер арасында жұқпалы аурудың шығуы жолын біршама бөгеді. Алайда әскерінің екінші бөлігі Созақ, Жаңақорған,Жөлек, Ақмешіт қалаларын қоршауға алды. Әсіресе Созақ қамалы үшін қиян-кескі соғыс болды. Құжаттарда мынадай деректер сақталған: “Кенесары Созақты 18 күн бойы қоршауға алды. Қамал қабырғаларына шығу үшін ағаш сатылар жасалды. Кенесары Созақты және басқа да бекіністерді талқандап, айналасындағы Қоқанға бағынышты қазақтарды өзіне қосып, оларды Торғайға қарай көшуге мәжбүр етті”. Созақтың, бірнеше қамал мен бекіністің алынуы халық бұқарасының алдында Кенесарының беделін көтерді. Бұл жеңілістің нәтижесінде Қоқан хандығы Кенесарыға мәңгілік одақ құруды ұсынды. Бірақ, Кенесары бұдан бас тартып, қазақтарға тиісті жерлерді қайтарып беруді талап етті.
## Дереккөздер |
Соркөл балшығы , Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Ақкөл ауылының солтүстік-шығысында. Соркөл жиегіне шөккен майда түйіршікті шипалы саздың аумағы 500 м2, орташа қалыңдығы 0,5 м, ылғалдығы 57,5%, тығыздығы 1360 кг/м3, күкіртті сутек мөлшері 0,1 – 0,2%. Сульфатты-хлоридты, магнийлі-натрийлі балшық тұнбасының жалпы минералдығы 5 – 10 г/л. Шипалы балшықтың жалпы қоры 500 м3. Жергілікті халық ем үшін пайдаланады.
## Сілтемелер
* Тұнба
* Ақкөл
* Созақ
## Дереккөздер |
Галина Ержанқызы Бижанова (1947 жылы, Алматы қаласында туған) – физика - математика ғылымдарының докторы (1994 жылы), профессор (1997 жылы).
Қазақ Мемлекеттік Университетті (1971 жылы, қазіргі Қазақ Ұлттық Университеті) бітірген. 1974–84 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының ғылыми қызметкері, 1985–95 жылдары аға ғылыми қызметкер, 1995–96 жылы жетекші ғылыми қызметкер, 1996 жылы бас ғылыми қызметкер болды.
Бижанова 46 ғылыми еңбектің авторы.
## Дереккөздер |
Тоқтауыл – тас ғасырына жататын көп қабатты тұрақ. Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Жезді мен Талдысай (Бала Жезді) өзендерінің тоғысуында орналасқан. 2001 жылдан Орталық Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі Ж.Құрманқұлов) зерттеу жүргізуде. Тұрақ шоқыаралық ойпаттың жоғарғы бөлігіндегі бұлақтың жанында орналасқан. 2006 жылы қазба орнының жалпы ауданы 140 м2, ал тереңдігі 0,5–1,2 м-ге жетті.
Табылған заттардың саны 30 мың данадан асады. Олар тастан жасалынған еңбек құралдары, қару-жарақтар және оларды өндіруден қалған қалдықтар, сондай-ақ әр түрлі жануарлардың ұсатылған сүйектері түрінде кездесетін ас үй қалдықтары болып табылады. Құралдар барлық табылған артефактілердің 9–12%-ын құрайды.
Бұлар: қырғыштар, тескіштер, жебе және найза ұштары, тісті-оймалы құралдар. Аз мөлшерде ақшыл сұр, қызғылт қоңыр түсті кремний алевролиті мен аргиллиттен жасалынған ретушталған пластиналар мен геометриялық микролиттер (трапециялар) кездеседі. Сонымен қатар құралдарды жасауға түрлі түсті яшма, кремень, кварцит тәрізді құмдақ, т.б. шикізат қолданылған. Қазба орнының аумағында екі ошақтың орны анықталды. Табылған артефактілердің ең көнелері кейінгі палеолитке (12–15 мың жыл бұрын), он шақтысы мезолитке (7–9 мың жыл бұрын) жатады. Артефактілердің негізгі бөлігі неолит пен энеолит кезеңі тұрғындарынан қалған. Қазба орнының әр бөліктерінен сараптауға спорово-тозаң үлгілер алынды. Оларға Қ.Сәтбаев атындағы Геология институты қызметкерлері жүргізген зерттеулер нәтижесінде тұрақты мекендеу кезеңіндегі аймақтық климат пен өсімдік жамылғысы өзгеруінің үш кезеңі анықталды. Бірінші құрғақ және ыстық кезең болса, одан кейін оның орнын ылғал және суық кезең басқан, үшінші кезеңде климат қазіргі жағдайға жақын болған. Ескерткішті зерттеу жұмыстары жалғасуда.
## Дереккөздер: |
Марат Хамитұлы Балтабаев (24.12.1940, Павлодар облысы Ертіс ауданы Үлгілі а. – 2007, Алматы қ.) – пед. ғыл. докт. (1994), Халықар. ғыл. академиясының толық мүшесі (СПб, 1996), ҚР-ның еңбек сің. қызметкері, ҚР Халық ағарту ісінің үздігі. Мәскеудің мемл. мәдениет ин-тын бітірген (1966). Қазақ қыздар пед. ин-тында оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі (1966–1986), ҚазПИ-де (1988–1994, қазіргі ҚазҰПУ) кафедра меңгерушісі, декан, Қазақ білім академиясында лаборатория меңгерушісі, ақпарат орт-ның директоры (1995–1998) болды. 1998 жылдан өмірінің соңына дейін Қазақ мәдениет және өнертану ғыл.-зерт. ин-тының директоры қызметін атқарған. «Основы музыкально-эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры» деген тақырыпта докт. дисс. қорғаған. Оның негізгі ғыл. еңбектері мектеп оқушыларына көркем-эстетик. тәрбие беру ісінің ғыл. тұрғыдан негізделген концепциясын жасау мәселесіне арналған. Б. 100-ден астам ғыл. жарияланымның, оқу құралдарының авторы. Дархан қ-ның (Моңғолия) құрметті азаматы.
## Дереккөздер |
Қарадабан, Қарадаба – Сарықора жотасының шығыс бөлігіндегі асу.
## Географиялық орны
Жетісу облысы Алакөл ауданы мен Қытай шекарасы аралығында орналасқан.
## Жер бедері
Абсолюттік биіктігі 2129 м. Мамыр- қазан айларында салт атты адам өте алады. Оңтүстік беткейінде шайылумен бірге бойлық эрозия әрекеттері дамыған. Асудың солтүстігінен Шындалы, оңтүстігінен Шолақбұлақ өзендерінің салалары бастау алады. Баурайындағы жатық беткейлі кең өзен аңғарлары жоғары қарай тік беткейлі жоталарға ұласады. Асудың солтүстік бөлігін қалың орман массиві алып жатыр.
## Дереккөздер |
Асылы Әлиқызы Осман (13 шілде 1941 жыл, Грузия, Ахалқалақ ауданы, Хавет ауылында туған) – қазақстандық ғалым, қоғам қайраткері, Филология ғылымының докторы, профессор. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. «Парасат ордені» нің және "Тіл жанашыры" құрмет белгісінің иегері.
## Толығырақ
Асылы Әлиқызы Осман 1941 жылы 13 тамызда Грузияның Ахалкалак ауданында Хавет ауылында дүниеге келген. 1944 жылы қараша айында отбасы Қазақстанға жер аударылады.
## Білімі
* 1957 жылы Оңтүстік Қазақстан обласының Түлкібас ауданындағы Жаңаталап жетіжылдық орта мектебін бітірген.
* 1957 - 1961 жылдары Түрікстан педучилищесінде оқып, оны бастауыш мектеп мұғалімі мамандығы бойынша аяқтады.
* 1963- 1967 жылдары 1963 жылдан 1967 жылға дейін Алматыдағы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының филология факультетінде оқып, оны қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша үздік бітірді.
* 1973 жылы Қазақ ҰҒА тіл білімі ин-тының аспирантурасын (1973) бітірген.
## Еңбек жолы
* 1973 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі.
* 1973 - 1993 жылдары Тіл білімі институтында ғылыми қызметкер;
* 1993 - 1996 жылдары ҚР Министрлер Кабинеті жанындағы тіл комитетітінің Ұлт тілдерін дамыту басқармасының бастығы;
* 1996 жылдан ҚР ұлт саясаты жөніндегі мемлекеттік комитеті мемлекеттік тілді дамыту, терминология және ономастика жұмысы жөніндегі Бас басқармасының бастығы.
## Қоғамдық қызметі
Ол қазақ тілі жөнінде жазылған көптеген ғылыми кітаптар мен сөздіктердің авторы. Осы тақырыпта баспасөз беттерінде 200-ден аса ғылыми және аударма мақалалары жарық көрген. Асылы Әлиқызы Осман қазақ тілін дамыту, оны шын мәнінде мемлекеттік тіл деңгейіне жеткізу ісіне белсене ат салысып жүрген белгілі қоғам қайраткері.
* Мемлекеттік тілге құрмет бірлестігінің төрайымы,
* Мемлекеттік тіл қоғамдық қозғалысының төраға орынбасары
* Қазақстан халқы ассамблеясының мүшесі.
* Мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың бастамасымен құрылған «Мемлекеттік тілді дамыту қорының» Қамқоршылық кеңесінің мүшесі.
## Марапаттары
* ҚР Мәдениет министрлігінің "Мәдениет қайраткері" құрметті белгісі;
* "Тіл жанашыры" құрметті белгісі;
* Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері құрметті атағымен марапатталған.
* «Парасат ордені»нің иегері;
* "Астанаға - 10 жыл" медалі;
* "ҚР конститутциясына - 10 жыл" медалі;
* "ҚР тәуелсіздігіне - 20 жыл" медалі;
* "Белсенді қызыметі үшін" медальі;
* "Қазақстан халқы ассамблиясына - 20 жыл" медальі;
* Бірнеше "Құрмет" грамоталарымен "Алғыс хат"тар мен марапатталған.
* Түркістан облысының Түлкібас ауданының Құрметті азаматы (атағы);
* Алматы облысының Құрметті азаматы (атағы);
## Шығармалары:
1991 жылы «Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі», 1994 жылы «Қазақша-түрікше-орысша тілашар» еңбектері жарық көрген. Сонымен қатар, он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» (1974-1986 жылдар) құрастырушылардың бірі әрі ғылыми жинақтар жазуға қатысқан. 300-ден астам ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалары, басқа тілдерден аудармалары жарияланған.
## Дереккөздер |
ТӨРТКҮЛ – ортағасырлық қалашық орны. Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы Бірлік аулынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде орналасқан. 1948 жылы орталығы Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі Әлкей Марғұлан) тауып, зерттеген. 1980, 1986 жылы қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археологиялық отряды анықтау материалдарын жинақтаған. Қаланың орны, бұрыштары төрт тарапқа қаратылған ауданы 200х180 м, тік бұрышты алаңнан тұрады. Негізгі алаңның солтүстік және шығыс жағында құрылыс орындарының қалдығы, ал оңтүстік-батысы мен оңтүстік-шығыс жағында көне канал орны сақталған. оңтүстік-батысынан басқа үш жағы топырақ үйінділерімен қоршалған. Қазба барысында табылған хұмдар, құмыралар, шұңғыл табақтар, т.б. заттарға қарағанда қалашық 8 – 14 ғ-ларда өмір сүрген.
## Сілтеме |
Қарадүлей, Қаратүлей – Үстірттің Солтүстік-батысындағы сор. Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы жерінде, Өліқолтық сорынан шығыста 60 км жерде орналасқан.
Теңіз деңгейінен 80 м биіктікте. Сор бұйырғын, жусан өскен шөлді дала ортасында орналасқан. Жалпы ауданы 400 км² шамасындағы екі бөліктен тұрады.
Сор маңында 3 – 10 м тереңдікте кездесетін грунт суларының минералдылығы әртүрлі. Оңтүстігінде кең аумақты қамтитын сексеуіл тоғайы өскен. Шаған төбесі (102 м) орналасқан. Оңтүстігінде шөбі шүйгін Есенқазақ қонысы жатыр. Сорды айнала бірнеше қара жолдар өтеді.
## Дереккөздер |
Камал Сейітжанұлы Смайылов (24 сәуір 1932, Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Сарлық ауылы – 25 маусым, 2003, Алматы) – жазушы-публицист, мемлекет қайраткері, кинотанушы, өнертану ғылымдарының кандидаты (1975), профессор (2000).
Найман тайпасының Бағаналы руының Жылкелді бөлімінен шыққан.
## Білімі
1954 жылы қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетін бітірген.
## Еңбек жолы
* Еңбек жолын 1954 жылы “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас алаш”) газетінің редакциясында бастаған.
* “Білім және еңбек” журналының тұңғыш редакторы (1960 – 1962)
* Қазақстан комсомолы ОК-нің идеология жөніндегі хатшысы (1971 – 1973)
* ҚазКСР мемлекеттік кино комитетінің төрағасы (1973 – 1977)
* Республика Министрлер кеңесі мәдениет бөлімінің меңгерушісі (1977 – 1980)
* Қазақ КСР мемлекеттік телерадио комитеті төрағасының орынбасары, төрағасы (1980 – 1986)
* Қазақстан КП ОК мәдениет бөлімінің меңгерушісі (1986 – 1988)
* “Парасат”, “Қазақстан коммунисі” (“Ақиқат”) журналдарының бас редакторы (1988 – 1993)
* Қазақстан журналистер одағы басқармасының төрағасы (1993 – 1996) сияқты жауапты қызметтерді атқарды.
* Ол Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының доценті, профессор. Кино теориясы мен тарих кафедрасының меңгерушісі болды (1996 – 2003).
## Қоғамдық қызметі
К.С.Смайылов 9 – 11-шақырылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің, 12-шақырылған ҚР-ның халық депутаты болып сайланды.
## Кино
Ол Қазақстан киноөнерінің алтын қазынасына айналған “Қыз Жібек”, “Атаманның ақыры” кинофильмдерін түсіруге бірден-бір жебеуші болды.
Смайылов басқарған тұста Қазақфильм киностудиясы “Әкелер жері”, “Ән қанатында”, “Артымызда Москва”, “Тақиялы періште”, “Қараш-қараш оқиғасы”, “Мәншүк туралы ән”, “Шоқ пен шер”, “Көксерек”, “Транссібір экспресі”, т.б. көркем фильмдері түсіріліп, тұңғыш қазақ мультфильмі жарыққа шықты.
К.С.Смайылов қазақ теледидарында көп сериялы “Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында” фильмін өмірге әкелді.
## Бағдарламалары
“Алатау” жаңа каналы ашылып, “Айтыс”, “Терме”, “Шабыт”, “Халық таланттары”, “Асыл мұра” топтама хабарлары, көпшілікке арналған “Тамаша” бағдарламасы тұрғындардың сүйіспеншілігіне бөленді.
Халықаралық көлемдегі “Алматы достарды қарсы алады”, “Медеу жұлдыздары”, “Азия дауысы” музыка-сахналық бағдарламалары авторларының бірі болды.
## Кітаптары
К.С.Смайыловтың қаламынан 15 публицистік-танымдық кітап дүниеге келді, өзекті мәселелерді көтерген 350-ден астам көркем очерктері мен мақалалары жарық көрді.
К.Смайыловтың еңбектері:
* «Сенің бақытың» (1960)
* «Жолданбаған 27 хат» (1992)
* «Елім саған айтам, ел басы, сен тыңда!» (1998)
* «Жеті қыр бір сыр» (2000)
* Үш томдық шығармалар жинағы (2003 - 2004)
## Марапаттары
* С.Сейфуллин атындағы әдебиет сыйлығының лауреаты (1984)
* экономикалық ынтымақтастық ұйымының білім саласындағы халықаралық сыйлығының иегері (алтын медаль қоса тапсырылды, 2002)
* Т.Ахтанов атындағы қазақ пен-клубының марапаты.(2002)
* “Алтын Адам – жыл адамы” фестивалі байқауының “Қазақстанның 2003 жылғы патриоты” сыйлығының иегері.
* Екі рет “Құрмет белгісі” орденімен марапатталған (1971, 1976).
* бірнеше медаль, грамоталармен марапатталған.
## Дереккөздер |
Әділхан Бекділдаұлы Байбатша (1948 жылдың 11 наурызы күні дүниеге келген) — ғалым, геология-минерал ғылылымдарының докторы (1991), профессор (1994), Қазақстан Республикасының Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі (1996).
## Өмірбаяны
Әділхан Бекділдаұлы Төле би ауданы, Көксәйек ауданында 1948 жылдың 11 наурызы күні дүниеге келген. Ол 1971 жылы Қазақ политехникалық институтын (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті) бітірген.
## Атқарған қызметтері
1971 – 1992 жылдары Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті мен оның Жезқазғандағы филиалында (1980 – 1988 ж.) оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі және факультет деканы болған. 1993 – 2002 жылдары Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде профессор, кафедра меңгерушісі, оқу-әдістеме департаментінің директоры, университеттің Бас ғалым хатшысы болды. 2002 жылдан Қазақ-Британ техникалық университетінде факультет деканы және кафедра меңгерушісі. Негізгі ғылыми жұмыстары кен орындарын ұтымды әрі қауіпсіз игеру жағдайларын анықтайтын табиғи және техногендік факторларды бағалау мен болжаудың теориялық-әдістемелік ережелерін жасау мәселесіне арналған.
## Ғылыми-зерттеу жұмыстары
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын Қарағанды тас көмір алабының шахталарында, Жезқазған мыс-полиметалл кен орнының кеніштерінде, Бестөбе алтын кен орнында, Белогорск (Кенді Алтай) сирек металдар кен-комбинатында, Итауыз бен Жаман Айбат мыс кен орындарында, Майкөбен қоңыр көмір алабында және басқа да кен орындарда жүргізген. Зерттеу нәтижелері кеніштерді жобалау мен салуда, жерасты және ашық тәсілдермен кен қазу жұмыстарын (ГИПРОцветмет-Москва, ГИПРОуголь – Қарағанды, ЖНИПИцветмет – Жезқазған және басқа мекемелер) жоспарлауда пайдаланылған. Қазақ даласының ежелгі тарихын және ұлы тарихи тұлға Мұхаммед Хайдар Дулаттың мұрасын зерттеумен айналысады. Елімізде тұңғыш рет «Қазақстанның антропогендік тарихы» (2003) және «Атропогеновая история Казахстана» (2003) монографияларын жариялады. Бұл кісі жоғары оқу орындарында білім беруде, мемлекеттік тілді дамытуға да елеулі үлес қосып келеді. Қазақ тіліндегі көптеген оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар, нормативтік құжаттар (нұсқаулықтар) мен терминологиялық сөздіктер даярлаған. Жалпы саны 250-ден астам ғылыми еңбектің, соның ішінде 20 кітап пен 25 кітапшаның авторы. Инженер кадрларды даярлауға көп еңбек сіңіруде, 2 ғылым докторы мен 2 ғылым кандидатын даярлаған. Қазақстан – Британ техникалық университетінде докторлық диссертация қорғайтын арнайы ғылыми кеңестің мүшесі.
## Сыртқы сілтемелер
* [1] Мұрағатталған 17 қыркүйектің 2011 жылы. |
Бұйра лалагүл (лат. Lilium martagon) — лалагүлдер тұқымдасының лалагүл туысына жататын көп жылдық, жуашықты өсімдіктер.
## Ботаникалық сипаты
* Биіктігі 60 — 100 см, сабағы түкті.
* Жапырағы таспа, немесе қандауыр пішінді, ұзындығы 8 — 10 см, ені 1,5 — 2 см.
* Гүлдері ірі, жеке немесе шашақ гүл шоғырына топталған. Ашық қызыл, қызыл сары түсті қара дақтары бар, түкті, олар түтік немесе қоңырау пішінді, ұзындығы 13 — 15 см, хош иісті.
* Жемісі — қауашақ, көп тұқымды. Маусым — шілдеде гүлдейді.
## Өсетін жері мен таралу аймағы
Қазақстанда Алтай, Тарбағатай тау жүйесінде, Жетісу Алатауында кездеседі. Орманды, таулы, шалғынды жерлерде өседі.
## Қолданысы
Бұйра лалагүл әсемдік үшін ерте заманнан бері қолдан өсіріледі. Одан медицинада дәрі жасалады, бояу алады, жуашығы тағамға жарамды, гүлінен ара бал жинайды, эфир майы алынады.
## Дереккөздер |
Бұқпа — газет. Көкшетау қаласында 2001 жылдың 4-қаңтарынан бастап шығады. Алғашында 8 беттік, 2003 жылдан 16 беттік болып шығады.
«Бұқпа» газеті Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім минисрлігінде 2000 жылы 2-қыркүйекте №1601 болып тіркелген. Қазіргі уақытта 4500 — 5000 данамен шығады, «Рек-Визит» ЖШС-нің жеке меншігі болып табылады. Бас директоры Айбашпанов Мұрат Асанұлы, бас редактор — Мәтен Өтешұлы Бижанов.
«Бұқпа» газеті тәуелсіз болғандықтан Ақмола — Көкшетау — Петропавл аймағында таратылады. Газет ұлттық мүдде, қала мен ауыл тұрғындарының арасындағы өзара қарым-қатынас, қазақ зиялыларының тағдыры, мемлекет тарихы мәселелері тақырыбын сөз етеді.
## Дереккөздер |
Қаражал – Қалба жотасының оңтүстік бөлігіндегі таулар.
## Географиялық орны
Абай облысы Көкпекті ауданы Шәріптоғай ауылының солтүстік-батысында 13 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 1144 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 25 км-ге созылған, енді жері 15 км шамасында.
## Геологиялық құрылымы
Тас көмір кезеңінің төменгі бөлімінің жыныстарынан түзілген.
## Жер бедері
Беткейі тіктеу, көптеген жартасты ұсақ шоқылармен, сай, өзен аңғарларымен тілімденген. Солтүстігінен Шар, оңтүстігінен Көкпекті өзендерінің салалары бастау алады. Батысында Қарғалы, шығысында Толағай, оңтүстігінде Ақшоқы таулары орналасқан.
## Өсімдігі
Аласа таудың шалғынды қоңыр топырақ жамылғысында далалық астық тұқымдас өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Гүлбаршын Қожақызы Бижанова (1949 жылы, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Шелек ауылында туған) – биология ғылымының докторы (1998 жылы), профессор Қазақ Мемлекеттік Университетті бітірген (1971 жылы, қазіргі Қазақ Ұлттық Университеті). Қазақстан Ғылым Академиясының Ботаника және фитоинтродукция институтында (1971–81 жылдары), Шелек ауылындағы орта мектепте (1981–86 жылдары), ҚР Ұлттық Ғылым Академиясында (1991–92 жылдары; 1994–96 жылдары), ҚР Министр Кабинетінде (1992–94 жылы) жұмыс істеген. 2000 жылдан республика Жоғары аттестаттау комиссиясында бөлім меңгерушісі, ғылыми хатшы. Негізгі ғылыми жұмыстары Қазақстан өсімдіктерінің қазіргі жағдайын зерттеуге бағытталған. 40-тан аса ғылыми еңбегі, монографиясы және бірнеше геоботаникалық картасы жарияланған.
## Дереккөздер |
Бұлақсай (2007 жылға дейін – Нововладимировка) — Ақмола облысы Аршалы ауданындағы ауыл, Бұлақсай ауылдық округі орталығы.
## Географиялық орны
Аудан орталығы — Аршалы кентінен солтүстікке қарай 50 км-дей жерде.
## Тарихы
Іргесі 1955 жылы қаланды. 2007 жылға дейін ауыл "Нововладимировка" деп аталып келді. Бұлақсай «Нововладимировка» ЖШС-нің орталығы саналады.
## Халқы
## Инфрақұрылымы
2 орта мектеп, аурухана, мәдениет үйі, асхана, кітапхана, байланыс бөлімшесі, телефон стансасы, т.б. бар. Бұлақсай арқылы Астана — Ерейментау автомобиль жолы өтеді. Ең жақын темір жол стансасы – Сарыоба (4 км).
## Дереккөздер |
Қараеспе – Сарысу алабындағы өзен.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Шет ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 52 км.
## Бастауы
Қараматақ, Ешкіөлмес таулары беткейлеріндегі бұлақ суының қосылуынан құралып, Ақадыр темір жол станциясының оңтүстік-шығысына 7 км жетпей Құрманбай қыстауы маңында тартылып қалады.
## Гидрологиясы
Арнасы тік жарлы. Қар, жер асты суларымен толығады. Жаз айларында қарасуларға бөлініп қалады. Жылдық орташа су ағымы 0,060 – 0,070 м3/с. Суы мал суаруға пайдаланылады.
## Дереккөздер |
Қаражал – Сарықұлжа тауының оңтүстік-шығысындағы тау.
## Географиялық орны
Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының оңтүстік-батысында, Қарағайлы кентінен оңтүстікте 47 км жерде орналасқан. Батыстан шығысқа қарай 8 км-ге созылып жатыр, ені 2,5 – 3 км. Ең биік жері 1200 м.
## Геологиясы мен жер бедері
Тас көмір кезеңінің жыныстарынан түзілген. Беткейлері көлбеу, түпкі жыныстары жер бетіне шығып жатыр. Жыра, сайлармен тілімденген. Қаражалдың оңтүстік және солтүстік бөліктерінен Аппаз өзенінің бастаулары ағады.
## Өсімдігі
Қызғылт қоңыр топырағында жусан, боз, т.б. өсімдіктер өседі.
## Дереккөздер |
Қаражал – Түлкілі тауларының солтүстік-шығысындағы таулар.
## Географиялық орны
Абай облысы Аягөз ауданында орналасқан. Абсолюттік биіктігі 849 м. Батыстан шығысқа қарай ендік бағытта 14 км-ге созылып жатыр, енді жері 5-6 км шамасында.
## Жер бедері
Беткейі көлбеуленіп жазыққа ұласады. Таудың түпкі жыныстары жалаңаштанған. Солтүстігіндегі Ақынбай қонысы, шығысында Қараүңгір, оңтүстігінде Ақшоқы, батысында Қызылтүлкілі таулары орналасқан.
## Геологиялық құрылымы
Силур кезеңінің төменгі бөлімінің жыныстарынан түзілген.
## Өсімдігі
Сортаңды сұрғылт қоңыр топырақ жамылғысында эфемерлі сұр жусан, баялыш, күйреуік, т.б. өседі.
## Дереккөздер |
Афанасий Питулов Зиновьевич (1911 жылдары туған, Татарстан, Юдинск ауданы Ново-Польск кенті) – қоғам қайраткері. 1963 – 64 жылдары еңбекшілер депутаттары Оңтүстік Қазақстан Өлкелік Кеңесі атқару комитетінің төрағасы. Қазақ ауылы шаруашылық институтын, Мәскеу ауылы шаруашылық академиясын бітірген. 1932 – 53 жылдары Чебоксары қаласында бау-бақша техникумының директоры, Пеньковск кеңшары «Садвинсовхозобъединение» еңбек үнемдеу бюросының меңгерушісі, Чуваш АКСР халықтық жер комитетінің агрономы, ауылы шаруашылық техникумының мұғалімі, агроном, Поволжье фанер завоты қосалқы шаруашылығының директоры, Татар АКСР-і мен Пенза облысы бойынша КСРО үкіметі жанындағы ұжымшарлар ісі жөніндегі кеңесінің өкілі, еңбекшілер депутаттары Шығыс Қазақстан облысы кеңесі атқару комитетінің хатшысы болды. 1953 – 62 жылдары Ақмола облысы комитетінің екінші хатшысы, Верхнеубинск ауданы партия комитетінің бірінші хатшысы, Шығыс Қазақстан облысы комитеті ауылы шаруашылық бөлімінің меңгерушісі, 1962 – 63 жылдары Оңтүстік Қазақстан өлкелік партия комитетінің екінші хатшысы, 1964 жылдан еңбекшілер депутаттары Жамбыл облысы кеңесі атқару комитетінің төрағасы болып қызмет атқарды.
## Сілтемелер
"Оңтүстік Қазақстан Энциклопедиясы" |
Нұрмағанбет Баймырзаұлы, Балуан Шолақ (1864-1919) – қазақтың халық композиторы, ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны.
## Өмірбаяны
Оның есімін де халық осы соңғы өнеріне сүйсінгендіктен еркелетіп, жас күнінде саусағын үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп атаған, әйтпесе өзінің азан шақырылып қойылған шын аты – Нұрмағанбет. Шыққан тегі – Ұлы жүздің Дулат тайпасының Шымыр ішіндегі Сәмбет руынан. Бірақ аталары ерте кезде Арқаға қоныс аударғандықтан, оның бар өмірі Көкшетау өңірінде, атығай, қарауыл руларының арасында өскен.
Әкесі Баймырза ағаш шебері болған. Әкесіне қарағанда, шешесі Қалампыр қарулы кісі болған дейді. «Алып – анадан» деген ғой, Балуан Шолақ та осы анасына тартып, теңдессіз алып күштің иесі болған.
14 жасынан бастап күреске түсіп, ат құлағында ойнаған спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап жатып шабуы бойындағы жойқын күшті, ептілікті шебер игере алатындығын, қазақтың далалық цирк өнерінің іргетасын қалағандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы үлкен жиындарда 51 пұт (830кг-дай) кірдің тасын көтеріп, дүйім жұртты таң қалдырған. 1899 ж. Орыс палуаны Иван Кореньмен күресіп, оның қабырғасын сындырғанда Балуан Шолақ 35-те еді.
Мұның үстіне Балуан Шолақ ән-күйге жасынан құмар болады. Бертін келе, жігіт шағында Балуан Шолақ осы екі өнерді қатар дамытады. Әке-шешесі қайтыс болған соң, Ғаникей деген қызға үйленген Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және жалғыз-жарым жүрмей, маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, «ансамбль» болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған.
Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады. Бұл тұрғыдан алғанда, Балуан Шолақ қазақтың әншілік өнерін өрістетуге үлкен үлес қосқан композитор. Көкшетау, Қарқаралы, Қараөткел, Сарысу бойындағы елдерді түгел аралаған. Балуан Шолақ Баян-ауыл, Семейде болады, Арқаның әндерін Жетісуға жеткізеді. Осы сапарында Кенен Әзірбаев Балуан Шолақтың көптеген әндерін үйреніп, халыққа таратады.
Балуан Шолақтың «Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Желдірме», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа», «Қос барабан», «Қос перне», «Құлан кісінес», «Кенже қоңыр», сияқты әндері бар. Оның халық арасына кеңінен тараған әндері – «Ғалия» мен «Сентябрь». «Ғалия» нәзік сезім дүниесін, мөлдір махаббатты шеберлікпен сыршыл әуенде жырлаған ғашықтық лирикасы болса, Балуан Шолақтың әндерін шебер орындаушылар Ж.Елебеков, М.Көшкімбаев, М.Тырбаев, Ж.Кәрменов, Қ.Байбосынов, т.б. болды.
Белгілі музыка зерттеушісі А.В.Затаевич ел арасынан Балуан Шолақтың бірнеше әндерін жазып алып, оны «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 әні мен күйі» жинақтарына енгізеді.
Сан өнерімен халқын риза етіп, Сарыарқасын сазды әуенімен тербеткен, заманының айтулы сал-серісінің бірі болған Балуан Шолақ Баймырзаұлы 1916 жылы өзінің өскен өңірі Өзектісайда қайтыс болады.
## Шығармалары
* «Ащылы-айырық»
* «Балуан Шолақ»
* «Дікілдек»
* «Көкшетау»
* «Қосалқа»
* «Қос барабан»
* «Қос перне»
* «Құлан кісінес»
* «Ғалия»
* «Кенже қоңыр»
## Дереккөздер |
Қараерен – Іле алабындағы өзен, Шарын өзенінің тармағы.
## Географиялық орны
Алматы облысы Ұйғыр ауданы, Тасқарасу ауылдық округі аумағымен ағады. Ұзындығы 41 км.
## Бастауы
Ақтөбе қыстауы тұсынан Шарын өзенінен бөлініп шығып, Іле өзеніне құяды.
## Гидрологиясы
Арнасы Шарын ауылынан төменде жайылма құрайды. Ашық жағалауының кейбір жерлерінде шіліктен тұратын шоқ тоғайлар өскен. Суын егістікке және мал суаруға пайдаланады.
## Дереккөздер |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.