!
stringlengths 1
182
| Nida işarəsi (!) — Aşağıdakı hallarda işlədilən durğu işarəsi: Nida cümləsinin sonunda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yanğın!/, /Fəlakət!/; əmr cümlələrində /Rədd ol burdan!/; Çağırış və müraciət həyəcanlı olanda. Məsələn: Azərbaycan dilində /Yaşasın müstəqil Azərbaycan!//; Nida cümlələrində özəksonu zəifləyir, zaman ləngiyir. /Ana! O, müqəddəs bir kainatdır//.
stringlengths 100
226k
| https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=259941
stringlengths 46
49
|
|---|---|---|
Ərbil | Ərbil və ya Həvler — İraqda, Kürdüstan Regional Hökumətinin tərkibində şəhər. Dünyada ən qədim şəhərlərdən biri olduğu iddia olunur. Şəhər şumerlər tərəfindən salınmışdır. Erbil tarixinin qədim daimi yaşayış şəhərlərindən biridir təklif edilmişdir. Ur olan Neo-Qədim hökmdarı Amar-Sin ikinci il Urbilum işdən. (1975 BC ətrafında) Ərbil 2000 ətrafında M. Ö. 608 BC qədər bir Asur şəhəri idi və fars, yunan, Parfiya, Roma və Sasani hakimiyyəti altında bir Assyria vilayətinin bir hissəsi qalmışdır. Bu fars idarə Assyria paytaxtı idi. Minilliyin dən sonra, orta imperiyası altında Cyaxares yəqin Nineveh ilə ələ. Fars imperatoru Cyrus da onların yardım üçün bir mükafat olaraq, Arbela və Kərkük ildə Sagarthians qədim İran qəbilənin insanları bir sıra həll ola bilər 547 BC böyük işğal Assyria və paytaxtı kimi Arbela Yaşlı fars Aθurā Assyria adlı bir Achaemenid satrapy yaradılmışdır. Makedoniyalı İsgəndər M. Ö. 331 İranlı Darius III məğlub olan Gaugamela Savaşı, yer təxminən 100 kilometr (62 mil) Ərbil qərb etmişdir. Döyüş sonra, Darius şəhərə qaçmağa müvəffəq və bir qədər qeyri-dəqiq, qarşıdurma bəzən "Arbela Savaşı" kimi tanınır. Ərbil olan Sasanilər altında Roma və İran arasında mübahisəli regionda hissəsi olmuşdur. Adiabene qədim Süryani Britaniya (Ḥadyab üçün yunan forması) Ərbil onun mərkəzi idi və şəhər Krallığı Yəhudilik üçün kral ailəsinin dönüşüm üçün yəhudi Orta Doğu tarixi məlumdur. Onun əhali sonra zamanı konvertasiya birinci və Pkidha 104 AD ətrafında ənənəvi ilk yepiskopu çevrilir ilə Christianty üçün əsrin ikinci Arbela ildə Ḥadyab olan metropolitanate Orta əsrlərdə mərhum qədər şərq Süryani xristianlığın mərkəzi oldu. 1987-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən şəhərdə 485,968 nəfər əhali yaşayır. Ərbil şəhəri 7 kvartala ayrılır: Qala (Saray , Topxana və Təkkiyə bölümlərindən ibarətdir), Təcil İslam, Təcil Yəhud, Ərəb Məhəlləsi, Tayrava, Seydava və Xanagah. Seydava və Tayrava kvartalları kürd bölgələri olub müvafiq olaraq 1947 və 1957-ci illərdə salınmışlar. Kürdlər həmçinin Xanagah kvartalında əhalinin əksəriyyətini təşkil edirlər. Müasir tarixi Ərbil dağətəyi düzənlikdə yerləşir, lakin İraq Kürdüstanının sakinləri qədim zamanlardan bəri kürdlərin ənənəvi məskəni olan dağlıq və qayalıq ərazilərdə yaşayırlar. Orta əsrlərdə Ərbil Bağdad və Mosul arasındakı marşrutda böyük bir ticarət mərkəzinə çevrildi və bu rolu bu gün də xarici dünya ilə mühüm yol əlaqələrinə malik olmaqla oynayır. Ərbildə də Suriyada davam edən münaqişələr səbəbindən çoxsaylı qaçqın məskunlaşmışdır. 2020-ci ildə Ərbil metropoliten bölgəsində 2003-cü ildən bəri 450.000 qaçqının məskunlaşdığı və bir çoxunun qalacağı təxmin edilirdi.Kürdüstan Muxtar Bölgəsinin parlamenti 1970-ci ildə İraq hökuməti ilə Mustafa Bərzaninin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) arasında aparılan danışıqlardan sonra Ərbildə yaradılıb, lakin 1991-ci il Körfəzinin sonundakı kürd üsyanına qədər faktiki olaraq Səddam Hüseyn tərəfindən idarə edilib. Müharibə . 1990-cı illərin ortalarında iki əsas kürd fraksiya, Kürdüstan Demokratik Partiyası və Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KYİ) arasında döyüşlər başlayanda qanunverici orqan effektiv fəaliyyətini dayandırdı. Şəhər 1996-cı ildə Səddam Hüseyn hökumətinin köməyi ilə KDP tərəfindən ələ keçirilib. KYİ daha sonra Süleymaniyyə şəhərində alternativ kürd hökuməti qurdu. KDP iddia edib ki, 1996-cı ilin martında KYİ İrandan KDP ilə mübarizə aparmaq üçün kömək istəyib. Bunu İraq torpağına xarici hücum kimi qiymətləndirən KDP Səddam Hüseyndən kömək istədi. 1997-ci ildə kürd partiyaları arasında sülh sazişi imzalandıqdan sonra Ərbildəki Kürd Parlamenti yenidən toplandı, lakin real gücə malik olmadı. Ərbildəki kürd hökuməti muxtariyyətin yalnız qərb və şimal hissələrinə nəzarət edirdi. 2003-cü ildə İraqın işğalı zamanı Birləşmiş Ştatların xüsusi təyinatlı qüvvələrinin qərargahı Ərbilin yaxınlığında yerləşirdi. Şəhər 10 aprel 2003-cü ildə Bəəs rejiminin süqutundan sonra bayram nümayişlərinə səhnə oldu. ABŞ-nin İraqı işğalı zamanı Ərbilə ara-sıra hücumlar olub. 1 fevral 2004-cü ildə Qurban bayramı şənliklərində törədilən paralel bombalı hücumlarda 109 nəfər həlak olub. Məsuliyyəti Ənsar əl-Sünnə qruplaşması öz üzərinə götürüb. 4 may 2005-ci ildə kamikadze hücumu nəticəsində 60 mülki şəxs həlak olmuş, daha 150 nəfər yaralanmışdır.Ərbil Beynəlxalq Hava Limanı 2005-ci ildə açılıb. 2015-ci ildə Şərqin Assur Kilsəsi öz iqamətgahını Çikaqodan Ərbilə köçürüb. 2021-ci ilin fevral ayında şəhərə bir sıra raketlər düşmüş, 2 nəfər həlak olmuş, 8 nəfər yaralanmışdır. Ərbil yayı isti keçən Aralıq dənizi iqliminə malikdir (Köppen iqlim təsnifatı Csa). Uzun, həddindən artıq isti yayı və mülayim qışı ilə səciyyələnir. Yay ayları son dərəcə quraqdır, iyun-sentyabr ayları arasında yağıntı azdır və ya heç yoxdur. Qışlar adətən rütubətli və yağıntılı olur, yanvar ən yağıntılı aydır. Xarici keçidlər YouTube-da bax : TRT1-də "Sınırlar arasında" verilişində -Ərbil | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=79639 |
Ərbil (dəqiqləşdirmə) | Ərbil — İraq Respublikasında və dünyada ən qədim şəhərlərdən biri Ərbil mühafazası — İraq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=83909 |
Ərbil (şəhər) | Ərbil və ya Həvler — İraqda, Kürdüstan Regional Hökumətinin tərkibində şəhər. Dünyada ən qədim şəhərlərdən biri olduğu iddia olunur. Şəhər şumerlər tərəfindən salınmışdır. Erbil tarixinin qədim daimi yaşayış şəhərlərindən biridir təklif edilmişdir. Ur olan Neo-Qədim hökmdarı Amar-Sin ikinci il Urbilum işdən. (1975 BC ətrafında) Ərbil 2000 ətrafında M. Ö. 608 BC qədər bir Asur şəhəri idi və fars, yunan, Parfiya, Roma və Sasani hakimiyyəti altında bir Assyria vilayətinin bir hissəsi qalmışdır. Bu fars idarə Assyria paytaxtı idi. Minilliyin dən sonra, orta imperiyası altında Cyaxares yəqin Nineveh ilə ələ. Fars imperatoru Cyrus da onların yardım üçün bir mükafat olaraq, Arbela və Kərkük ildə Sagarthians qədim İran qəbilənin insanları bir sıra həll ola bilər 547 BC böyük işğal Assyria və paytaxtı kimi Arbela Yaşlı fars Aθurā Assyria adlı bir Achaemenid satrapy yaradılmışdır. Makedoniyalı İsgəndər M. Ö. 331 İranlı Darius III məğlub olan Gaugamela Savaşı, yer təxminən 100 kilometr (62 mil) Ərbil qərb etmişdir. Döyüş sonra, Darius şəhərə qaçmağa müvəffəq və bir qədər qeyri-dəqiq, qarşıdurma bəzən "Arbela Savaşı" kimi tanınır. Ərbil olan Sasanilər altında Roma və İran arasında mübahisəli regionda hissəsi olmuşdur. Adiabene qədim Süryani Britaniya (Ḥadyab üçün yunan forması) Ərbil onun mərkəzi idi və şəhər Krallığı Yəhudilik üçün kral ailəsinin dönüşüm üçün yəhudi Orta Doğu tarixi məlumdur. Onun əhali sonra zamanı konvertasiya birinci və Pkidha 104 AD ətrafında ənənəvi ilk yepiskopu çevrilir ilə Christianty üçün əsrin ikinci Arbela ildə Ḥadyab olan metropolitanate Orta əsrlərdə mərhum qədər şərq Süryani xristianlığın mərkəzi oldu. 1987-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən şəhərdə 485,968 nəfər əhali yaşayır. Ərbil şəhəri 7 kvartala ayrılır: Qala (Saray , Topxana və Təkkiyə bölümlərindən ibarətdir), Təcil İslam, Təcil Yəhud, Ərəb Məhəlləsi, Tayrava, Seydava və Xanagah. Seydava və Tayrava kvartalları kürd bölgələri olub müvafiq olaraq 1947 və 1957-ci illərdə salınmışlar. Kürdlər həmçinin Xanagah kvartalında əhalinin əksəriyyətini təşkil edirlər. Müasir tarixi Ərbil dağətəyi düzənlikdə yerləşir, lakin İraq Kürdüstanının sakinləri qədim zamanlardan bəri kürdlərin ənənəvi məskəni olan dağlıq və qayalıq ərazilərdə yaşayırlar. Orta əsrlərdə Ərbil Bağdad və Mosul arasındakı marşrutda böyük bir ticarət mərkəzinə çevrildi və bu rolu bu gün də xarici dünya ilə mühüm yol əlaqələrinə malik olmaqla oynayır. Ərbildə də Suriyada davam edən münaqişələr səbəbindən çoxsaylı qaçqın məskunlaşmışdır. 2020-ci ildə Ərbil metropoliten bölgəsində 2003-cü ildən bəri 450.000 qaçqının məskunlaşdığı və bir çoxunun qalacağı təxmin edilirdi.Kürdüstan Muxtar Bölgəsinin parlamenti 1970-ci ildə İraq hökuməti ilə Mustafa Bərzaninin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) arasında aparılan danışıqlardan sonra Ərbildə yaradılıb, lakin 1991-ci il Körfəzinin sonundakı kürd üsyanına qədər faktiki olaraq Səddam Hüseyn tərəfindən idarə edilib. Müharibə . 1990-cı illərin ortalarında iki əsas kürd fraksiya, Kürdüstan Demokratik Partiyası və Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KYİ) arasında döyüşlər başlayanda qanunverici orqan effektiv fəaliyyətini dayandırdı. Şəhər 1996-cı ildə Səddam Hüseyn hökumətinin köməyi ilə KDP tərəfindən ələ keçirilib. KYİ daha sonra Süleymaniyyə şəhərində alternativ kürd hökuməti qurdu. KDP iddia edib ki, 1996-cı ilin martında KYİ İrandan KDP ilə mübarizə aparmaq üçün kömək istəyib. Bunu İraq torpağına xarici hücum kimi qiymətləndirən KDP Səddam Hüseyndən kömək istədi. 1997-ci ildə kürd partiyaları arasında sülh sazişi imzalandıqdan sonra Ərbildəki Kürd Parlamenti yenidən toplandı, lakin real gücə malik olmadı. Ərbildəki kürd hökuməti muxtariyyətin yalnız qərb və şimal hissələrinə nəzarət edirdi. 2003-cü ildə İraqın işğalı zamanı Birləşmiş Ştatların xüsusi təyinatlı qüvvələrinin qərargahı Ərbilin yaxınlığında yerləşirdi. Şəhər 10 aprel 2003-cü ildə Bəəs rejiminin süqutundan sonra bayram nümayişlərinə səhnə oldu. ABŞ-nin İraqı işğalı zamanı Ərbilə ara-sıra hücumlar olub. 1 fevral 2004-cü ildə Qurban bayramı şənliklərində törədilən paralel bombalı hücumlarda 109 nəfər həlak olub. Məsuliyyəti Ənsar əl-Sünnə qruplaşması öz üzərinə götürüb. 4 may 2005-ci ildə kamikadze hücumu nəticəsində 60 mülki şəxs həlak olmuş, daha 150 nəfər yaralanmışdır.Ərbil Beynəlxalq Hava Limanı 2005-ci ildə açılıb. 2015-ci ildə Şərqin Assur Kilsəsi öz iqamətgahını Çikaqodan Ərbilə köçürüb. 2021-ci ilin fevral ayında şəhərə bir sıra raketlər düşmüş, 2 nəfər həlak olmuş, 8 nəfər yaralanmışdır. Ərbil yayı isti keçən Aralıq dənizi iqliminə malikdir (Köppen iqlim təsnifatı Csa). Uzun, həddindən artıq isti yayı və mülayim qışı ilə səciyyələnir. Yay ayları son dərəcə quraqdır, iyun-sentyabr ayları arasında yağıntı azdır və ya heç yoxdur. Qışlar adətən rütubətli və yağıntılı olur, yanvar ən yağıntılı aydır. Xarici keçidlər YouTube-da bax : TRT1-də "Sınırlar arasında" verilişində -Ərbil | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=346847 |
Ərbil Türkman TV | Ərbil Türkman TV — türkmən dilində yayımlanan televiziya. 1996-cı ildə fəaliyyətə başlayan bu kanal, əslində, İraq Türkman Cəbhəsinə bağlı olub təhlükəsizlik bölgəsində TERT adında qurulmuş bir TV kanalıdır. Ancaq 2003-cü ildən İraq Türkman Cəbhəsinin rəhbərliyinin Kərkükə köçməsi ilə bəzi türkman qruplar tərəfindən KDP (Kürdüstan Demokratik Partiyası) qüvvələri ilə razılığa gəlindi və televiziya kanalı KDP-nin idarəsinə keçdi. Ərbil və ətraf ərazilərə yayımlanan “Ərbil Türkman” TV kanalı türkmən dilində siyasi, mədəni və sosial verilişlərə yer verir. KDP əleyhinə yayım siyasəti aparır. Bəzi bölgə və ölkə əhəmiyyətli TV kanallarda müəyyən müddətdə türkcə xəbər və musiqiyə yer ayrılır. Onlardan dövlət televiziyası “İraqiyyə” TV, “Kərkük”, “Nəbə” TV, “Kürdüstan” TV, “Zaqros” TV kimi kanallardır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=620265 |
Ərbil bəyliyi | Ərbil bəyliyi, Ərbil Atabəyliyi və ya Bəytəkinlilər bəyliyi (1146–1232) — Ərbil Bəyliyi 1146–1233 illəri arası İraqın şimalındakı Ərbil və ətrafında mövcud olmuş suveren bir Türk Atabəyliyidir. Dövlət adını qurucusu olan Zeynuddin Əli Kiçiyin atası Begtegindən almışdır. Begtegin Böyük Səlcuq Dövləti ordusunda bir komandir olmuşdur. Oğlu Zeynuddin Əli Kiçik 1144-cü ildə İmadəddin Zəngi tərəfindən Mosul valisi olaraq vəzifələndirilmişdir. 1146-cı ildə İmadəddin Zengi ölüncə Zeynnüddin Əli Kiçik Mosul valiliyi ilə birlikdə Şehrizor, Hakkari, Sincar, Əl-Hamidiye, Tikrit və Harranı əhatə edən bölgəni hakimiyyəti altına almışdır. Beləcə mərkəzi Ərbil olan Ərbil bəyliyi qurmuş və bu dövlətin ilk Atabəyi olmuşdur. "Ana Britannica", c.5 sf.57. Həmçinin bax Xarici keçidlər Muzafferüddin Kökbörü (1156–1232):Yetimlere sütanneler tayin eden devlet adamı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=166049 |
Ərbil mühafazası | Ərbil mühafəzəsi — İraq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. Sahəsi 14.471 km², əhalisi 1997 – ci il siyahıya almasına əsasən 1.095.992 nəfərdir. Ərbil mühafəzəsinin inzibati mərkəzi Ərbil şəhəridir. Regionun ərazisində Ərbil rəsədxanası yerləşir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=467315 |
Ərbil mühafəzası | Ərbil mühafəzəsi — İraq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. Sahəsi 14.471 km², əhalisi 1997 – ci il siyahıya almasına əsasən 1.095.992 nəfərdir. Ərbil mühafəzəsinin inzibati mərkəzi Ərbil şəhəridir. Regionun ərazisində Ərbil rəsədxanası yerləşir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=589097 |
Ərbil mühafəzəsi | Ərbil mühafəzəsi — İraq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. Sahəsi 14.471 km², əhalisi 1997 – ci il siyahıya almasına əsasən 1.095.992 nəfərdir. Ərbil mühafəzəsinin inzibati mərkəzi Ərbil şəhəridir. Regionun ərazisində Ərbil rəsədxanası yerləşir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=79638 |
Ərbil şəhəri | Ərbil və ya Həvler — İraqda, Kürdüstan Regional Hökumətinin tərkibində şəhər. Dünyada ən qədim şəhərlərdən biri olduğu iddia olunur. Şəhər şumerlər tərəfindən salınmışdır. Erbil tarixinin qədim daimi yaşayış şəhərlərindən biridir təklif edilmişdir. Ur olan Neo-Qədim hökmdarı Amar-Sin ikinci il Urbilum işdən. (1975 BC ətrafında) Ərbil 2000 ətrafında M. Ö. 608 BC qədər bir Asur şəhəri idi və fars, yunan, Parfiya, Roma və Sasani hakimiyyəti altında bir Assyria vilayətinin bir hissəsi qalmışdır. Bu fars idarə Assyria paytaxtı idi. Minilliyin dən sonra, orta imperiyası altında Cyaxares yəqin Nineveh ilə ələ. Fars imperatoru Cyrus da onların yardım üçün bir mükafat olaraq, Arbela və Kərkük ildə Sagarthians qədim İran qəbilənin insanları bir sıra həll ola bilər 547 BC böyük işğal Assyria və paytaxtı kimi Arbela Yaşlı fars Aθurā Assyria adlı bir Achaemenid satrapy yaradılmışdır. Makedoniyalı İsgəndər M. Ö. 331 İranlı Darius III məğlub olan Gaugamela Savaşı, yer təxminən 100 kilometr (62 mil) Ərbil qərb etmişdir. Döyüş sonra, Darius şəhərə qaçmağa müvəffəq və bir qədər qeyri-dəqiq, qarşıdurma bəzən "Arbela Savaşı" kimi tanınır. Ərbil olan Sasanilər altında Roma və İran arasında mübahisəli regionda hissəsi olmuşdur. Adiabene qədim Süryani Britaniya (Ḥadyab üçün yunan forması) Ərbil onun mərkəzi idi və şəhər Krallığı Yəhudilik üçün kral ailəsinin dönüşüm üçün yəhudi Orta Doğu tarixi məlumdur. Onun əhali sonra zamanı konvertasiya birinci və Pkidha 104 AD ətrafında ənənəvi ilk yepiskopu çevrilir ilə Christianty üçün əsrin ikinci Arbela ildə Ḥadyab olan metropolitanate Orta əsrlərdə mərhum qədər şərq Süryani xristianlığın mərkəzi oldu. 1987-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən şəhərdə 485,968 nəfər əhali yaşayır. Ərbil şəhəri 7 kvartala ayrılır: Qala (Saray , Topxana və Təkkiyə bölümlərindən ibarətdir), Təcil İslam, Təcil Yəhud, Ərəb Məhəlləsi, Tayrava, Seydava və Xanagah. Seydava və Tayrava kvartalları kürd bölgələri olub müvafiq olaraq 1947 və 1957-ci illərdə salınmışlar. Kürdlər həmçinin Xanagah kvartalında əhalinin əksəriyyətini təşkil edirlər. Müasir tarixi Ərbil dağətəyi düzənlikdə yerləşir, lakin İraq Kürdüstanının sakinləri qədim zamanlardan bəri kürdlərin ənənəvi məskəni olan dağlıq və qayalıq ərazilərdə yaşayırlar. Orta əsrlərdə Ərbil Bağdad və Mosul arasındakı marşrutda böyük bir ticarət mərkəzinə çevrildi və bu rolu bu gün də xarici dünya ilə mühüm yol əlaqələrinə malik olmaqla oynayır. Ərbildə də Suriyada davam edən münaqişələr səbəbindən çoxsaylı qaçqın məskunlaşmışdır. 2020-ci ildə Ərbil metropoliten bölgəsində 2003-cü ildən bəri 450.000 qaçqının məskunlaşdığı və bir çoxunun qalacağı təxmin edilirdi.Kürdüstan Muxtar Bölgəsinin parlamenti 1970-ci ildə İraq hökuməti ilə Mustafa Bərzaninin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) arasında aparılan danışıqlardan sonra Ərbildə yaradılıb, lakin 1991-ci il Körfəzinin sonundakı kürd üsyanına qədər faktiki olaraq Səddam Hüseyn tərəfindən idarə edilib. Müharibə . 1990-cı illərin ortalarında iki əsas kürd fraksiya, Kürdüstan Demokratik Partiyası və Kürdüstan Vətənpərvər İttifaqı (KYİ) arasında döyüşlər başlayanda qanunverici orqan effektiv fəaliyyətini dayandırdı. Şəhər 1996-cı ildə Səddam Hüseyn hökumətinin köməyi ilə KDP tərəfindən ələ keçirilib. KYİ daha sonra Süleymaniyyə şəhərində alternativ kürd hökuməti qurdu. KDP iddia edib ki, 1996-cı ilin martında KYİ İrandan KDP ilə mübarizə aparmaq üçün kömək istəyib. Bunu İraq torpağına xarici hücum kimi qiymətləndirən KDP Səddam Hüseyndən kömək istədi. 1997-ci ildə kürd partiyaları arasında sülh sazişi imzalandıqdan sonra Ərbildəki Kürd Parlamenti yenidən toplandı, lakin real gücə malik olmadı. Ərbildəki kürd hökuməti muxtariyyətin yalnız qərb və şimal hissələrinə nəzarət edirdi. 2003-cü ildə İraqın işğalı zamanı Birləşmiş Ştatların xüsusi təyinatlı qüvvələrinin qərargahı Ərbilin yaxınlığında yerləşirdi. Şəhər 10 aprel 2003-cü ildə Bəəs rejiminin süqutundan sonra bayram nümayişlərinə səhnə oldu. ABŞ-nin İraqı işğalı zamanı Ərbilə ara-sıra hücumlar olub. 1 fevral 2004-cü ildə Qurban bayramı şənliklərində törədilən paralel bombalı hücumlarda 109 nəfər həlak olub. Məsuliyyəti Ənsar əl-Sünnə qruplaşması öz üzərinə götürüb. 4 may 2005-ci ildə kamikadze hücumu nəticəsində 60 mülki şəxs həlak olmuş, daha 150 nəfər yaralanmışdır.Ərbil Beynəlxalq Hava Limanı 2005-ci ildə açılıb. 2015-ci ildə Şərqin Assur Kilsəsi öz iqamətgahını Çikaqodan Ərbilə köçürüb. 2021-ci ilin fevral ayında şəhərə bir sıra raketlər düşmüş, 2 nəfər həlak olmuş, 8 nəfər yaralanmışdır. Ərbil yayı isti keçən Aralıq dənizi iqliminə malikdir (Köppen iqlim təsnifatı Csa). Uzun, həddindən artıq isti yayı və mülayim qışı ilə səciyyələnir. Yay ayları son dərəcə quraqdır, iyun-sentyabr ayları arasında yağıntı azdır və ya heç yoxdur. Qışlar adətən rütubətli və yağıntılı olur, yanvar ən yağıntılı aydır. Xarici keçidlər YouTube-da bax : TRT1-də "Sınırlar arasında" verilişində -Ərbil | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=120058 |
Ərbilə raket hücumu (2021) | Ərbilə raket hücumu — 15 fevral 2021-ci il tarixində İraqın Kürdüstan Regionunun paytaxtı olan Ərbil şəhərinə çox sayda raketin atılması. Yerli vaxtla 21:30 radələrində şəhərin cənubundakı bir ərazidən təxminən on dörd raket atılmışdır. Raketlərdən üçü birbaşa Ərbil Beynəlxalq Hava Limanı yaxınlığında yerləşən və ABŞ-nin rəhbərliyindəki koalisiya bazasına düşmüşdür. Digər raketlər hava limanına yaxın yaşayış sahələrini və mülki obyektləri vurmuşdur. Hücumda bir mülki podratçı həlak olmuş, bir amerikalı hərbi qulluqçu da daxil olmaqla səkkiz nəfər yaralanmışdır. Təcavüzkarların kimliyi əvvəlcə məlum deyildi. Buna görə də İraq və Amerika səlahiyyətliləri hücumlara görə məsuliyyət daşıyanları müəyyənləşdirmək üçün istintaq başlatmışdır. Saraya Avliya Əl-Dam adlı bir az tanınan şiə silahlı qruplaşması daha sonra hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdür. Buna baxmayaraq, bir neçə iraqlı və kürd səlahiyyətlisi, o cümlədən Qərb analitikləri hücumun arxasında İranı və İranın dəstəklədiyi milislərin olduğunu iddia etmişdir. ABŞ və İran arasındakı gərginlik İranın Qüds qüvvələrinin yüksək rütbəli komandiri olan Qasım Süleymaninin 2020-ci ilin yanvarında öldürülməsindən bəri yüksək səviyyədə olmuşdur. Lakin İran səlahiyyətliləri hücumlarda iştirak etmələri haqqında olan iddiaları təkzib etmiş və qınamışdır. Hücum ABŞ-nin İraqdakı hərbi koalisiyasına son bir ildə edilən ən pis və ölümcül hücum olmuş, 2020-ci ilin sonlarından bəri ölkədə Qərb hərbi və ya diplomatik qurğularının hədəf alındığı ilk insidentə çevrilmişdir. Hücum Bayden administrasiyasının 2021-ci ilin yanvarında hakimiyyətə gəlməsindən bəri ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi koalisiyaya qarşı ən ciddi hücum idi və eskalasiya qorxusu yaratmışdır. Hücumdan sonra NATO İraqdakı qüvvələrinin sayını 500-dən 4.000 nəfərə qədər artıracağını açıqlamışdır. Raket hücumları İraqın muxtar Kürdüstan Regionunun paytaxtı olan Ərbil şəhərində baş vermişdir. 2003-cü ildə Amerikanın İraqı işğal etməsindən bəri şəhər ümumiyyətlə İraqın digər bölgələrində olduğu kimi zorakılığa məruz qalmamışdır.ABŞ və İran münasibətləri 2020-ci ilin yanvarında, Fars körfəzi böhranı zamanı İran generalı və Qüds qüvvələrinin komandiri Qasım Süleymani, habelə İranın dəstəklədiyi Qətaib Hizbullah milislərinin komandiri Əbu Mehdi Mühəndisinin Bağdad Beynəlxalq Hava Limanı yaxınlığında ABŞ PUA-sının zərbəsi ilə öldürülməsindən sonra kəskin səviyyədə gərginləşmişdir. Tramp administrasiyası Süleymanini "yaxınlaşan təhlükə" adlandıraraq onun sui-qəsdinə haqq qazandırmış, İran səlahiyyətliləri isə bunu "dövlət terrorizmi" adlandırmışdır. İranın Ali Rəhbəri Əli Xamenei ABŞ-dən "kəskin intiqam alacağına" söz vermiş, İran Prezidenti Həsən Ruhani də İranın "intiqam alacağını" söyləmişdir. Bir neçə gün sonra İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu İraqda yerləşən ABŞ hava bazalarına ballistik raketlərlə hücum edərək Şəhid Süleymani əməliyyatına start vermişdir. Əməliyyat zamanı heç bir ABŞ hərbçisi öldürülməmişdir, lakin daha sonra 110 hərbçiyə beyin travması diaqnozu qoyulmuşdur.Xamenei 2020-ci ilin dekabrında Süleymani üçün yenidən intiqam sözü vermişdir və 2021-ci ilin yanvarında Bağdad şəhərində Amerika əleyhinə etirazlar baş tutmuşdur. Amerika hökuməti İraq və Suriyada İŞİD-lə mübarizə aparan, ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi Birgə Əməliyyat Qrupu – Sarsılmaz Qətiyyət əməliyyatında (CJTF – OIR) iştirak edən qüvvələrinin sayını 2500-ə qədər azaltmışdır, hansı ki, əksəriyyəti Ərbil Beynəlxalq Hava Limanı yaxınlığındakı hərbi kompleksdə cəmləşmişdir.2019-cu ildən bəri Qərb hərbi və diplomatik sahələri, o cümlədən şəxsi heyəti Katyuşalar, yol kənarındakı partlayıcı maddələr və bəzən birbaşa atəşlə hücum hədəfinə çevrilmişdir. Raket hücumları ABŞ səfirliyi də daxil olmaqla Amerikanın Bağdaddakı varlığını və ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi koalisiya üçün materiallar daşıyan konvoyları tez-tez hədəf alırdı. Amerika hökuməti hücumlarda İran tərəfdarı hərbiləşdirilmiş qüvvələri günahlandırmışdır. Buna baxmayaraq, Ərbil Beynəlxalq Hava Limanını və ya Kürdüstan Regional Rəhbərliyini hədəf alan hücumlar son dərəcə nadir idi; 2021-ci ilin fevral ayında mülki hava limanına edilən hücum bölgəyə 2020-ci ilin sentyabrından bəri vurulan ilk zərbə idi. 15 fevral 2021-ci il tarixində, yerli vaxtla 21:30 radələrində, Kərkük mühafəzəsi ilə olan sərhəd yaxınlığında, Ərbil şəhərinin cənubundakı bir ərazidən on dörd dənə 107 millimetrlik raket atılmışdır. Onlardan üçü hava limanının ABŞ və tərəfdaş koalisiya qüvvələrinin yerləşdiyi hissəsini vurmuşdur. Buna baxmayaraq, digər raketlər şəhərin bütün şimal-qərb sektorunu vuraraq obyektin yaxınlığındakı mülki ərazilərə zərbə yetirmişdir. Yerli kürd xəbər agentliyi "Rudaw" iki raketin yaşayış bölgəsinə düşdüyünü və bir raketin heyvan bazarını vurduğunu bildirmişdir. Şəhərdəki Çin konsulluğunun da zərər gördüyü xəbəri yayılmışdır. Ərbildə dərhal sirenlər səsləndirilmiş və bir neçə nəfər xəstəxanaya yerləşdirilmişdir. Hava limanı bağlanmış və uçuşlar təhlükəsizlik məsələləri ilə əlaqədar dayandırılmışdır. Kürd səlahiyyətliləri Ərbil sakinlərini hədəf alınan ərazilərdən uzaq durmağı və mümkünsə evdə qalmağı tövsiyə etmişdir. Hücum nəticəsində avtomobillərə və digər əmlaka da maddi ziyan dəymişdir.Koalisiya və İraq səlahiyyətliləri bir mülki podratçının həlak olduğunu və hücum nəticəsində sarsıntı keçirən ABŞ hərbçisi də daxil olmaqla səkkiz nəfərin yaralandığını bildirmişdir. Təcavüzkarların kimliyi ilk növbədə məlum deyildi və heç bir qrup hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməmişdi. İraq təhlükəsizlik səlahiyyətliləri hücumun mənbəyini müəyyənləşdirmək üçün eyni gündə istintaq başlatmış, ABŞ səlahiyyətliləri isə Amerikanın İraq müstəntiqləri ilə məsul olanları məsuliyyətə cəlb etmək üçün birgə çalışacağını bildirmişdir.Saraya Avliya Əl-Dam (ərəbcə mənası – Qan Qəyyumları briqadası) adlanan az bilinən şiə silahlı qruplaşması hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmüş, lakin hadisədəki roluna dair dəlillər təqdim etməmişdir. Bəzi iraqlı səlahiyyətlilərin dediklərinə görə, İranla əlaqəsi olan qruplaşma "Amerika işğalı"na qarşı çıxdığını və ABŞ qüvvələrinə qarşı daha çox hücum həyata keçirəcəyini bəyan etmişdir. Vaşinqton Yaxın Şərq Siyasəti İnstitutunun İraq və İran üzrə mütəxəssisi Maykl Naytsa görə, hücumun arxasında çox güman ki, İranın dəstəklədiyi Əsayib Əhl əl-Haqq milisləri dayanırdı. 16 fevralda İran Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Səid Xətibzadə İranın "İraqın təhlükəsizliyinə zərər verən hər hansı bir hərəkətə" qarşı çıxdığını bildirmiş və bəzi İraq səlahiyyətlilərinin Saraya Avliya Əl-Dam ilə əlaqəsi olduğu barədə səsləndirdikləri iddiaları təkzib təkzib etmiş, "[hücumu] İrana aid etmək cəhdlərini" qınamışdır.Kürdüstan Demokratik Partiyasının sözçüsü Mahmud Məhəmməd hücumlara görə İraqın Xalq Səfərbərlik Qüvvələri (XSQ) ilə əlaqəli bir qrup döyüşçünün məsuliyyət daşıdığını irəli sürmüşdür. Bunu XSQ-nin Şimal Cəbhəsinin ictimai əlaqələr üzrə rəhbəri Seyid Əli Hüseyni təkzib etmişdir. Hücum İraqda ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi hərbi koalisiyaya son bir ildə edilən ən pis və ölümcül hücum olmuşdur. Bu, 2020-ci ilin axırlarından bəri İraqda Qərb hərbi və ya diplomatik obyektlərinin hədəf alındığı ilk insident idi. Bayden rəhbərliyi hakimiyyətə gəldikdən bəri koalisiyaya vurulan ən ciddi zərbə olan bu hücum həm də eskalasiya qorxusuna gətirib çıxarmış və Baydenin İran siyasətinin ilk ciddi sınağı olaraq qəbul edilmişdir. Vaşinqtonda yerləşən Nyulayns Strateji və Siyasət İnstitutunun baş analitiki Karolin Rouza görə, hücum həm Bayden rəhbərliyinə, həm də İraq federal hökumətinə qorxulu bir mesaj idi. Orta Şərq Hesabat və Analiz Mərkəzinin icraçı direktoru Conatan Spayrın sözlərinə görə, hücum İranın təzəlikcə hakimiyyətə gələn Bayden rəhbərliyinə bir mesajı idi.17 fevralda Bağdaddakı Yaşıl Bölgədə yerləşən ABŞ səfirliyi öz hava hücumundan müdafiə sistemini işə salmış və ərazidə kəşfiyyat helikopterlərini uçurmuşdur. Bu qərarın səbəbi açıqlanmamışdır.Ertəsi gün NATO İraq hökumətinin tələbi ilə İraqdakı təhlükəsizlik təlim missiyasını genişləndirəcəyini və qüvvələrinin sayını 500-dən 4.000 nəfərə qədər artıracağını açıqlamışdır. Reaksiyalar İraq Baş naziri Mustafa əl-Qədimi hücumla əlaqədar istintaqın aparılmasına çağırış etmiş, İraq prezidenti Bərham Saleh isə bu hücumu "ağır bir eskalasiya" adlandırmış və bunun "İraq xalqının təhlükəsizliyini qorumaq üçün səyləri alt-üst etdiyini" söyləmişdir. İraq hərbi sözçüsü Yəhya Rəsul İraqın "xal hesablama arenası olmasını qəbul etməyəcəyini" bildirdi. Kürdüstan Regionunun Baş naziri Məsrur Bərzani hücumu qınamışdır. ABŞ Dövlət Katibi Entoni Blinken "qəzəbli olduğunu" bildirmiş və zərərçəkənlərə başsağlığı vermişdir. Həmçinin, Ağ Evin mətbuat katibi Cen Psaki ABŞ-nin hücuma görə "qəzəbləndiyini" bildirmişdir. ABŞ Müdafiə Katibi Lloyd Ostin də hücumu qınamış, ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Ned Prays isə hücumların arxasında duranlar üçün nəticələrin olacağını vurğulamışdır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=691347 |
Ərbuğa | Ərbuğa — türk mifologiyasında yarı insan, yarı buğa olan varlıq. "Arbuğa, Yarbuğa" və ya "Ərboğa", bəzən də Arboğa olaraq adlandırılar. Dişi olanları üçün "Işbuğa" deyilər. (Iş sözcüyü monqolcada dişilik bildirir.) Buğa və Bugu sözcüyü bir çox Türk ləhcəsində Geyik mənasında da istifadə edilər, bu səbəblə bəzən yarı insan, yarı maral olaraq görülə bilər. Yarı insan və yarı heyvan olan varlıqlara dünyada bir çox mədəniyyətdə rast gəlinir. Kimilərində alt qisim heyvan, diyarın yuxarısı insandır, bəzilərində isə baş, heyvan başı biçimindeyken alt tərəf insan şəklindədir. Türk mifologiyasına yunan mədəniyyətinin təsiri ilə girmiş olması ehtimal edilir. Türk mifologiyasında yarı insan, yarı at olan varlıqlara isə Aryund adı verilər. Aryunt, Aryond, Əryunt olaraq da bilinər. "Yaryunt" olaraq da ifadə edilər. (Söz; Ər/Ar "insan, kişi" və Yund/Yunt "at" sözlərinin birləşmiş halıdır. Dişi olanları üçün "Işyunt" istifadə olunur.) Etimologiya Ər/Ar/Yar kökü (yəni İnsan, Kişi mənaları) və Buğa sözlərinin birləşmesiylə yaranmışdır. Ar kökü bu dünyaya aid olmayan varlıqları ifadə edir. Yar/Zar sözcüyü monqolcada yarım mənasını verər. Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.) Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=265048 |
Ərbüke | "Ərbükə" — daha çox orta və şərq Anadolu nağıllarında, hekayələrində rast gəlinən, bellərindən aşağısı ilan üstü isə insan şəklində təyin olunan, insanların dərdinə çarə tapan fövqəltəbii varlı. Erböke də adlandırılır. Bu varlıqların başında İlan Ana və ya İlan Ata tapılar. Dişi olanları üçün "İşbükə" istifadə olunur. Anadoluda Maran (Farsca: Məran "ilan") olaraq da bilinirler. Yeraltındaki bir dünyada yaşayan ağıllı ilanların başında Şahmaran adlı bir kraliça vardır. Şahmaranın öldürüldüyünü hələ bilməyən, maranların onun ölümünü duyduqları an ölkələrindən çıxıb insanların yaşadıqları şəhərlərə hücum edəcəkləri və yerlə bir edəcəkləri deyilər. Etimologiya Ərbükə: Söz; Ər "insan" və Bükə "əjdaha, ilan" sözlərinin birləşməsidir. Türk xalq inancında yarı insan, yarı ilan olan varlıqdır. Maran: Farsca bir sözdür. "Mar" ilan mənasındadır, "-an" isə cəm şəkilçisidir. Maran ya da nazildərək söylənilən "Məran" sözləri Anadolu torpaqlarında bir çox bölgə və yer adı olaraq da istifadə edilməkdədir. Həmçinin baxın | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=272271 |
Ərbükə | "Ərbükə" — daha çox orta və şərq Anadolu nağıllarında, hekayələrində rast gəlinən, bellərindən aşağısı ilan üstü isə insan şəklində təyin olunan, insanların dərdinə çarə tapan fövqəltəbii varlı. Erböke də adlandırılır. Bu varlıqların başında İlan Ana və ya İlan Ata tapılar. Dişi olanları üçün "İşbükə" istifadə olunur. Anadoluda Maran (Farsca: Məran "ilan") olaraq da bilinirler. Yeraltındaki bir dünyada yaşayan ağıllı ilanların başında Şahmaran adlı bir kraliça vardır. Şahmaranın öldürüldüyünü hələ bilməyən, maranların onun ölümünü duyduqları an ölkələrindən çıxıb insanların yaşadıqları şəhərlərə hücum edəcəkləri və yerlə bir edəcəkləri deyilər. Etimologiya Ərbükə: Söz; Ər "insan" və Bükə "əjdaha, ilan" sözlərinin birləşməsidir. Türk xalq inancında yarı insan, yarı ilan olan varlıqdır. Maran: Farsca bir sözdür. "Mar" ilan mənasındadır, "-an" isə cəm şəkilçisidir. Maran ya da nazildərək söylənilən "Məran" sözləri Anadolu torpaqlarında bir çox bölgə və yer adı olaraq da istifadə edilməkdədir. Həmçinin baxın | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=271371 |
Ərbəin günü | Ərbəin günü (ərəb. الأربعين qırxıncı gün) şiəlikdə, hicri təqvimilə Aşura günündən 40 gün sonra, yəni Səfər ayının iyirminci günü. Bu gündə, Məhərrəm ayının onuncu günündə, Kərbəlada şəhid olan İmam Hüseyn və 72 tərəfdarı yad edilir, xüsusi mərasimlər keçirilir. İmam Hüseynin müqəddəs məzarı ilk dəfə Ərbəin günündə ziyarət edilmişdir. Ərbəin günündə dünyada ən böyük anma mərasimləri keçirilir. Məhz 2010-cu ildə Ərbəin günü münasibətilə 15 milyon insan Kərbəlaya gəlmişdir. Qriqori təqvimində Ərbəin günü Ərbəin günü Qəməri təqvimi ilə müəyyən olunduğu üçün Qriqori təqvimi ilə fərqlər mövcuddur və ildən ilə dəyişilir. Həmçinin bax Kərbəla döyüşü | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=339640 |
Ərbətaş | Ərbətaş (ərəb. لربعطاش, fr. Larbatache) — Əlcəzairin şimalında, Bumerdes vilayəti ərazisində kommuna. Coğrafi mövqe Kommuna vilayətin şimal hissəsində, dəniz səviyyəsindən 155 metr (509 ft) yüksəklikdə, 32,7 km2 ərazidə yerləşir.Kommuna paytaxt Əlcəzairdən təqribən 34 kilometr (21 mil) cənub-şərqdə və Bumerdes vilayətinin inzibati mərkəzindən 20 kilometr (12 mil) cənub-qərbdə yerləşir. 2008-ci ildə əhalinin sayı 19 356 nəfər idi. Kommuna əhalisinin illər üzrə dinamikası: | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=758217 |
Ərbəyin günü | Ərbəin günü (ərəb. الأربعين qırxıncı gün) şiəlikdə, hicri təqvimilə Aşura günündən 40 gün sonra, yəni Səfər ayının iyirminci günü. Bu gündə, Məhərrəm ayının onuncu günündə, Kərbəlada şəhid olan İmam Hüseyn və 72 tərəfdarı yad edilir, xüsusi mərasimlər keçirilir. İmam Hüseynin müqəddəs məzarı ilk dəfə Ərbəin günündə ziyarət edilmişdir. Ərbəin günündə dünyada ən böyük anma mərasimləri keçirilir. Məhz 2010-cu ildə Ərbəin günü münasibətilə 15 milyon insan Kərbəlaya gəlmişdir. Qriqori təqvimində Ərbəin günü Ərbəin günü Qəməri təqvimi ilə müəyyən olunduğu üçün Qriqori təqvimi ilə fərqlər mövcuddur və ildən ilə dəyişilir. Həmçinin bax Kərbəla döyüşü | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=339730 |
Ərbəyli basqını | Ərbəyli basqını — 20 iyun 1919-cu ildə Qüvayi-milliyə tərəfindən yunanların nəzarətində olan Ərbəyli stansiyasına edilmiş basqın. Aydın və Nazillini işğal etdikdən sonra Yunanıstan ordusu bölgədə artan müqavimət hərəkatlarından narahat idi. Bir neçə gün əvvəl baş vermiş Malqaç körpüsünə basqın onların narahatlığına yaxşı nümunə olmuşdu. Muğla könüllü taqımının türk leytenantı Qədri bəy bir neçə gün regiondakı yunan qoşunlarını müşahidə edirdi. O, Yunanıstan qoşunlarının hərəkət cədvəlini, kazarmalarını və qarovul dəyişdirmə vaxtlarını təyin etmişdir. Qədri bəy dəqiq müşahidədən sonra basqın üçün ən yaxşı hədəfin Ərbəyli qatar stansiyası olduğu qənaətinə gəlmişdir. Ərbəyli qatar stansiyası Ərbəyli kəndindən 1–2 kilometr aralıda yerləşirdi. Buna görə də kənd camaatı atəş səslərindən çox uzaqda idi. Qatar stansiyasını vağzalın yanındakı kiçik anqarda yerləşən pulemyotlarla təchiz edilmiş 20 yunan əsgəri mühafizə edirdi. Hücumdan bir gecə əvvəl Ərbəyli kəndinə bir evzon rotası göndərilmişdir. Bu vəziyyətdən xəbərsiz olan türk qoşunları 1919-cu il iyunun 20-dən 21-nə keçən gecə qatar stansiyasına hücum etmişdir. Əvvəlcə hücum uğurlu görünsə də, Ərbəyli kəndindən gələn yunan dəstək qoşunlarının əraziyə çatması ilə vəziyyət daha da gərginləşmişdir. Stansiyanın yunan mühafizəçiləri anqarın yuxarı mərtəbəsindən öz pulemyotlarından atəş açmağa başlamışdır. Qarşıdurma üç saata yaxın davam etmişdir. İki tərəfdən atəşə tutulan və pulemyotçusunu itirən Qədri bəy gecə vaxtında geri çəkilməyə qərar vermişdir. Qalan qüvvələr iki qrupa bölünmüşdür. Birinci qrup Osmanbükü adlı kiçik gəmi ilə Böyük Məndərəs çayını keçərək şimaldakı dağlıq əraziyə çəkilmiş və nəhayət Çakmar kəndinə çatmışdır. İkinci qrup cənubdakı düzənliyə çəkilmişdir. Hücum nəticəsində türklərdən 7 nəfər həlak olmuş, 12 nəfər yaralanmışdər. Yunanıstan tərəfində 30–80 nəfər həlak olmuş və 40 nəfər yaralanmışdır. Hücumdan və itkilərindən qəzəblənən yunan qoşunları itkilərini Aydına gətirib yerli türk əhalisinə göstərmişdir. Onlar daha sonra Ərbəyli, Germencik və İncirliovadan 72 türk mülki şəxsini qaçıraraq, gələcək basqınlar üçün xəbərdarlıq olaraq güllələyərək edam etmişdilər. BATI ANADOLU’DA KUVAYI MİLLİYENİN OLUŞUMU (1919–1920), Oğuz Gülcan, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2007, page 253-254 (Ankara University Open Archive System). (türk.) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=760460 |
Ərciman xalçaları | Ərciman xalçaları – Şirvan xalçaçılıq məktəbinə daxil olan xovlu xalçalar. Ümumi məlumat Xalçanın adı Şamaxıdan 25 km şimalda yerləşən Ərciman (və ya Ərçiman) kəndinin adı lə bağlıdır. Bu xalçalar həm də Məlhəmdə, Göylərdə, xüsusilə Ağsu rayonunun Lənqəbiz kəndində, Qonaqkənddə, Qubada, Şahnəzərlidə istehsal olunur. Ona görə də sənətşünaslar bu xalçaya bəzən "Şirvan", "Quba çiçi" və ya "Şahnəzərli" adını veriblər. Bədii analiz "Ərciman" xalçasının ara sahəsinin kompozisiyası şaquli istiqamətdə yerləşdirilmiş bir neçə göldən ibarətdir. Bu göllər bir — birinə keçərək yanlış şaquli fiqur əmələ gətirir. Göllərin əksəriyyəti səkkizbucaqlı formaya malik olub, haşiyələrlə və ya kiçik kvadratlarla bəzədilir. Ara sahədə olan göllər xalçanın uzunluğundan asılı olaraq üç, beş və ya yeddi dəfə, bəzən doqquz və ya on bir dəfə təkrarlanır. "Ərciman" xalçalarının köbə bəzəkləri müxtəlif zolaqlardan, o cümlədən orta haşiyədən, kiçik haşiyədən və mədahildən ibarətdir. Köbə zolağının mərkəzini təşkil edən orta haşiyə əksər hallarda ağ fonda olub, "Qaraqaşlı" xalçasından, həmçinin Quba və Şirvan xalçalarından götürülmüşdür. "Ərciman" xalçasının ara sahəsinin fonu əksər hallarda sürməyi olur. Nadir hallarda tünd — qırmızı və ya tünd — abı fonlu xalçalara rast gəlinir. Köbə zolağının rəngi ara sahənin rənginə uyğun olaraq dəyişir. Texniki xüsusiyyətlər "Ərciman" xalçalarının ölçüsü 120x170sm-dən 130x200sm-ə qədər dəyişir. Əksər hallarda120x450sm ölçülü uzunsov xalçalar istehsal olunur. Nadir hallarda böyük ölçülü xalçalar toxunur. İlmələrin sıxlığı bir kvadrat desimetrdə 40x40 ilmədən 45x45 ilməyə qədərdir (bir kvadrat metrdə 160 min ilmədən 200 min ilməyə qədər). Xovun hündürlüyü 4–7mm-dir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=102778 |
Ərciman xalçası | Ərciman xalçaları – Şirvan xalçaçılıq məktəbinə daxil olan xovlu xalçalar. Ümumi məlumat Xalçanın adı Şamaxıdan 25 km şimalda yerləşən Ərciman (və ya Ərçiman) kəndinin adı lə bağlıdır. Bu xalçalar həm də Məlhəmdə, Göylərdə, xüsusilə Ağsu rayonunun Lənqəbiz kəndində, Qonaqkənddə, Qubada, Şahnəzərlidə istehsal olunur. Ona görə də sənətşünaslar bu xalçaya bəzən "Şirvan", "Quba çiçi" və ya "Şahnəzərli" adını veriblər. Bədii analiz "Ərciman" xalçasının ara sahəsinin kompozisiyası şaquli istiqamətdə yerləşdirilmiş bir neçə göldən ibarətdir. Bu göllər bir — birinə keçərək yanlış şaquli fiqur əmələ gətirir. Göllərin əksəriyyəti səkkizbucaqlı formaya malik olub, haşiyələrlə və ya kiçik kvadratlarla bəzədilir. Ara sahədə olan göllər xalçanın uzunluğundan asılı olaraq üç, beş və ya yeddi dəfə, bəzən doqquz və ya on bir dəfə təkrarlanır. "Ərciman" xalçalarının köbə bəzəkləri müxtəlif zolaqlardan, o cümlədən orta haşiyədən, kiçik haşiyədən və mədahildən ibarətdir. Köbə zolağının mərkəzini təşkil edən orta haşiyə əksər hallarda ağ fonda olub, "Qaraqaşlı" xalçasından, həmçinin Quba və Şirvan xalçalarından götürülmüşdür. "Ərciman" xalçasının ara sahəsinin fonu əksər hallarda sürməyi olur. Nadir hallarda tünd — qırmızı və ya tünd — abı fonlu xalçalara rast gəlinir. Köbə zolağının rəngi ara sahənin rənginə uyğun olaraq dəyişir. Texniki xüsusiyyətlər "Ərciman" xalçalarının ölçüsü 120x170sm-dən 130x200sm-ə qədər dəyişir. Əksər hallarda120x450sm ölçülü uzunsov xalçalar istehsal olunur. Nadir hallarda böyük ölçülü xalçalar toxunur. İlmələrin sıxlığı bir kvadrat desimetrdə 40x40 ilmədən 45x45 ilməyə qədərdir (bir kvadrat metrdə 160 min ilmədən 200 min ilməyə qədər). Xovun hündürlüyü 4–7mm-dir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=358450 |
Ərcin (Sultaniyə) | Ərcin (fars. ارجين) — İranın Zəncan ostanı Sultaniyə şəhristanının ərazisinə daxil olan kənd. Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 164 nəfər yaşayır (48 ailə). Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=774701 |
Ərcistan | Ərcistan (fars. ارجستان) — İranın Ərdəbil ostanının Səreyn şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 293 nəfər yaşayır (62 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=753865 |
Ərcivan-Sarvan | Ərcivan–Sarvan (gürc. არჯევან-სარვანი; digər adları: Ərcivan Sarvanı, Dağ Sarvan) — Gürcüstanda, Aşağı Kartli diyarının Barmaqsız bələdiyyəsində, eyniadlı sakrebuloda kənd. Sakrebulonun inzibati mərkəzidir. Bələdiyyənin inzibati mərkəzi Barmaqsız şəhərindən 15 km şimal–şərqdə, Ərcivan silsiləsinin cənubunda yerləşir. Tanınmış şəxsləri Aşıq Dəllək Paşa (d. 1886 – ö. 1976) — aşıq. Ələddin Rövşənoğlu — şair, yazıçı, 1991–2006–cı illərdə Ərcivan–Sarvan kənd məclisinin sədri. Məcid Məmmədov (d. 1947 – ö. 1987) — şair. Rauf Alagözov Rauf Qərib Alagöz (d. 26.10.1982) — şair, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü. Prezident təqaüdçüsü, "Qızıl qələm" mükafatçısı, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü. Xarici keçidlər Ərcivan-Sarvan kəndi SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının ümumdünya topoqrafik xəritəsində. Miqyas 1 sm–də 0.5 km (1: 50 000) (rus.) Ərcivan-Sarvan kəndi SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının ümumdünya topoqrafik xəritəsində. Miqyas 1 sm–də 1 km (1: 100 000) (rus.) Ərcivan-Sarvan kəndi SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının ümumdünya topoqrafik xəritəsində. Miqyas 1 sm–də 2 km (1: 200 000) (rus.) "Azərbaycanlıların Mədəniyyət Mərkəzi Zalqa rayonunda yaşayan soydaşlarımıza yardım edib" (az.). www.daim.az. 2009-08-11. 2016-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-21. "Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində içməli su problemi yaranıb" (az.). davam.az. 2013-02-02. 2016-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-21. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=442123 |
Ərciyəs Universiteti | Ərciyəs Universiteti (türkcə: Erciyes Üniversitesi) Türkiyənin Kayseri şəhərində yerləşmiş bir ali təhsil qurumudur. Universitet 1978-ci ildə Kayseri Universiteti adı altında qurulur. Zamanla bir sıra ad dəyişikliyindən keçdikdən sonra universitet 1982-ci ildə indiki adı olan Ərciyəs Universiteti adını alır. Ərciyəs adı Kayseri şəhərinin yaxınlığında yerləşən Ərciyəs dağından gəlir. Universitetin 2007–2008 təhsil ilində 26 096 tələbəsi mövcuddur. Universitetin nəzdində Tibb, Memarlıq, Hüquq, İlahiyat və s. kimi fakultetlər vardır.Universitetin ərazisində ən böyük binalardan ikisi Gövhər Nəsibə Tibb Fakulteti Xəstəxanası və məsciddir. Fakültə və institutları Diş Həkimliyi Fakültəsi Əczaçılıq Fakültəsi Təhsil Fakültəsi Ədəbiyyat Fakültəsi Fənn Fakültəsi Gözəl Sənətlər Fakültəsi Hüquq Fakültəsi İlahiyyat Fakültəsi Ünsiyyət Fakültəsi İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakültəsi Memarlıq Fakültəsi Mühəndislik Fakültəsi Tibb Fakültəsi Baytar Fakültəsi Əkinçilik Fakültəsi Sağlamlıq Elmləri FakültəsiInstitutlar Fənn Elmləri İnstitutu Gevher Nesibe Tibb Tarixi İnstitutu Gözəl Sənətlər İnstitutu Sağlamlıq Elmləri İnstitutu Sosial Elmlər İnstitutu Təhsil Elmləri İnstitutu Atatürk Qanunları və İnqilab Tarixi İnstitutunun İnstitutuYüksək Məktəblər Bədən tərbiyəsi və idman Yüksekokulu Nevşehir Sağlamlıq Yüksekokulu Nevşehir Turizm administratorluğu və Otelçilik Yüksekokulu Mülki Aviasiya Yüksekokulu Turizm administratorluğu və Otelçilik Yüksekokulu Xarici Dillər Yüksekokulu Peşə Yüksək Məktəbləri Kayseri Peşə Yüksekokulu İzzət Bayraktar İctimai Elmlər Peşə Yüksekokulu Xəlil Bayraktar Səhiyyə Peşə Yüksekokulu Mustafa Çıkrıkçıoğlu Peşə Yüksekokulu Safiye Çıkrıkçıoğlu Peşə Yüksekokulu Dəvəli Hüseyn Şahin Peşə YüksekokuluAraşdırma və Tətbiq Mərkəzləri Atatürk Qanunları Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Kompüter Elmləri Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Ətraf müdafiəsi Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Enerji çevrilmələri Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Erciyes Universiteti Davamlı Təhsil Mərkəzi Erciyes Universiteti İş təcrübəsi İstiqamətləndirmə və Mərkəzi Mərkəzi Hakan Çetinsaya Təcrübi və Klinika Araşdırma Mərkəzi Hidroklimatoloji Fiziki Tibb Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Kayseri və Yöresi Tarix Araşdırmaları Mərkəzi Kapadokya Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Strateji Araşdırmalar və Tətbiq Mərkəzi Texnologiya Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Tibb Fakültəsi Xəstəxanası Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Türk Dünyası Araşdırmaları Mərkəzi Yüksək İrtifa və İdman Elmləri Araşdırma və Tətbiq Mərkəzi Xarici keçidlər Ərciyəs Universitetinin rəsmi veb səhifəsi Arxivləşdirilib 2007-09-12 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=41659 |
Ərciyəs dağı | Ərciyəs dağı — Türkiyənin iç Anadolu bölgəsindəki Kayseri şəhəri yaxınlığında yerləşən və yüksəkliyi 3916 metr olan vulkanik bir dağdır. Üzərindəki qarlar heç bir mövsümdə tam ərimir. Qış mövsümündə xizəklə sürüşmək üçün uyğun şəraitə malikdir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=9629 |
Ərciş | Ərciş — inzibati cəhətdən Türkiyənin Van ilinə daxil olan ilçələrdən biri. Ərciş ilçəsi 2,115 km² ərazini əhatə edir.Van gölündən 5 km məsafədə qurulan Ərciş, Vandan 100 kilometr aralıdır. Türkiyə Statistika Qurumunun 31 dekabr 2011-ci il tarixinə olan olan məlumatına əsasən Ərciş ilçəsinin faktiki əhalisi 159,450 nəfərdir (82612 nəfəri kişilər, 76838 nəfəri qadınlar). Onlardan 76,463 nəfəri (40195 nəfəri kişilər, 36268 nəfəri qadınlar) şəhər əhalisi, 82,987 nəfəri (42417 nəfəri kişilər, 40570 nəfəri qadınlar) isə kənd əhalisidir. Milli tərkibi Bölgədə əsasən Türklər (daha çox azərbaycanlılar) və kürdlər yaşayır.Ərciş əhalisinin kürdlər, azərbaycanlılar (kürəsünnilər), Anadolu türkləri və sonradan Əfqanıstandan burada yerləşdirilmiş qırğızlardan ibarətdir. Xarici keçidlər T.C. Erciş Kaymakamlığı Kurumsal İnternet Sitesi T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Van-Erciş İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü Sitesi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=292048 |
Ərciş Döyüşü (1395) | Ərciş döyüşü — 1395-cü ildə Qaraqoyunlular ilə Teymurilər dövləti arasında baş vermişdir. Əmir Teymur Avnik qalasını çox böyük dirənişlə qarşılaşmasına rəğmən almağı bacardı. Bu qalanı Qara Yusifin qardaşı Misir Xoca müdafiə edirdi. Əmir Teymur 43 gün boyunca Avniki mühasirədə saxladı. Misir xoca bir neçə dəfə Əmir Teymurun təslim olma tələbini geri çevirsədə nəhayət 1 avqust 1394-cü ildə Qaladaki aclıq ve digər səbəblərə görə məcburən qılınc kəfən ilə Əmir Teymurun hüzuruna gedərək əhv dilədi, Əmir Teymur onu Səmərqəndə göndərdi və qısa müddət sonra burda öldü Avnik Qalasının idarəçiliyini öz əmirlərindən Atlamışa tapşıran Əmir Teymur bundan sonra indiki Gürcüstan istiqamətində hərəkət etdi. Bunu eşidən Qara Yusif indiki Türkiyənin Van şəhərində yerləşən Ərcişə gəldi. Həmin vaxt orda Əmir Teymurun Əmirlərindən İzzətdin şir var idi. Qara Yusifin gəlişindən xəbər tutan əmir dərhal Atlamışa xəbər göndərdi və özü Türkmən ordusuyla vuruşmağa getdi. İlk həmlədəcə Məğlubiyyətə uğradı. Bu zaman Qara Yusif Atlamışın 400 atlı ilə oraya gəldiyini eşidərək atlamışa hücum etdi. Bu döyüşde Teymuri ordusu qılıncdan keçirildi, Atlamış Yar Əli tərəfindən əsir alındı. Atlamış ilə müharibədən sonra Qara Yusif Teymurilərin ana mərkəzinə hücum etdi,Qaraqoyunlu ordusu qat qat böyük düşmən ordusunu məğlubiyətə uğratdı. Məmlüklü Tarixçilərindən İbn Əl furat, İbn Qazı Şübhə, İbn Həcər və Makrizinin yazdığına görə Qara Yusif çox parlaq bir qələbə qazandı. Xarici keçidlər Qaraqoyunlular | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=816232 |
Ərciş döyüşü (1395) | Ərciş döyüşü — 1395-cü ildə Qaraqoyunlular ilə Teymurilər dövləti arasında baş vermişdir. Əmir Teymur Avnik qalasını çox böyük dirənişlə qarşılaşmasına rəğmən almağı bacardı. Bu qalanı Qara Yusifin qardaşı Misir Xoca müdafiə edirdi. Əmir Teymur 43 gün boyunca Avniki mühasirədə saxladı. Misir xoca bir neçə dəfə Əmir Teymurun təslim olma tələbini geri çevirsədə nəhayət 1 avqust 1394-cü ildə Qaladaki aclıq ve digər səbəblərə görə məcburən qılınc kəfən ilə Əmir Teymurun hüzuruna gedərək əhv dilədi, Əmir Teymur onu Səmərqəndə göndərdi və qısa müddət sonra burda öldü Avnik Qalasının idarəçiliyini öz əmirlərindən Atlamışa tapşıran Əmir Teymur bundan sonra indiki Gürcüstan istiqamətində hərəkət etdi. Bunu eşidən Qara Yusif indiki Türkiyənin Van şəhərində yerləşən Ərcişə gəldi. Həmin vaxt orda Əmir Teymurun Əmirlərindən İzzətdin şir var idi. Qara Yusifin gəlişindən xəbər tutan əmir dərhal Atlamışa xəbər göndərdi və özü Türkmən ordusuyla vuruşmağa getdi. İlk həmlədəcə Məğlubiyyətə uğradı. Bu zaman Qara Yusif Atlamışın 400 atlı ilə oraya gəldiyini eşidərək atlamışa hücum etdi. Bu döyüşde Teymuri ordusu qılıncdan keçirildi, Atlamış Yar Əli tərəfindən əsir alındı. Atlamış ilə müharibədən sonra Qara Yusif Teymurilərin ana mərkəzinə hücum etdi,Qaraqoyunlu ordusu qat qat böyük düşmən ordusunu məğlubiyətə uğratdı. Məmlüklü Tarixçilərindən İbn Əl furat, İbn Qazı Şübhə, İbn Həcər və Makrizinin yazdığına görə Qara Yusif çox parlaq bir qələbə qazandı. Xarici keçidlər Qaraqoyunlular | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=816220 |
Ərciş qalası | Evliya Çələbi'yə görə ərciş qalasi Səlcuqlu Sultanı Qılıç Arslan tərəfindən Hicri 521 (M. 1127) ilində tikilmiçdir. Van Gölü suları altında qalmış olan qalanin sadəcə iki bədəni ayaqda qaldığından tam olaraq nə zaman yaptırıldığı bilinməməktədir. Ancaq, əsas qənaatə görə Elxanlı hökümdarı Olcaytu'nun vəziri Tacəddin Əli Şah tərafindən 14. əsrdin əccələrində inşaası başladılmışdır. 1420 tarixində Təbriz yaxınlarında Teymuroğlu Şahruh ilə qarşılaşacağı zaman vəfat edən və cənazəsi dəvə belində Ərcişə getirilen Kara Koyunlu hükümdarı Kara Yusuf Beg'e ait olabileceği düşünülmektedir. Ancak, Qara Yusif'in cənazəsinin sağlığında tikdirmiş olduğu, Ərciş Qalası yaxınındaki Van Gölü suları altında qalmış olan Qara Yusif Zaviyəsi yanında inşa edilən kümbətə dəfnədilmiş olması daha doğru kəbul edilir. 1592 ilinə ait Van Bəylərbeyliği ile əlaqəli vəqif dəftərində; Qara Yusif'un Ərciş Qalasındakı zaviyısindı mıtfun olduğu qeyd edilmişdir. Həmçinin bax Qaraqoyunlular [1] Arxivləşdirilib 2013-05-07 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=492037 |
Ərcümənd Behzad Lav | Ərcümənd Behzad Lav(1903–1983)—Türkiyə şairi. Bu dövrdə aşağıdakı şeir kitablarını yayınlayır: "S. O. S." (1931), "Xaos" (1934), "Açıl, kilidim, açıl" (1940). İlk şeirlərini ənənəvi şeir tərzində yazır. Sonradan Nazim Hikmətin təsiri ilə sərbəst tərzdə şeirlər yazmağa başlamışdır. Daha çox sürrealizmin təsiri altına düşmüşdür. Həmçinin bax Türkiyə ədəbiyyatı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=201267 |
Ərdal Çəlik | Ərdal Çəlik (1 yanvar 1988, Qaziantep, Türkiyə) — Azərbaycan əsilli türk futbolçu. 1988-ci ildə Türkiyənin Qaziantep şəhərində anadan olan müdafiəçinin ata-babaları azərbaycanlıdı. Mərkəz müdafiəçisi mövqeyində çıxış edən futbolçu 186 sm boyu var. Futbolçu Almaniyanın məşhur Bayern klubunun yetirəmisidi. 2007-ci ilə qədər bu klubda çıxış edən Ərdal daha sonra Regional Liqada Alemanniya (Aahen) və Bayern II-nin formasını geyinib. Daha sonra 3-cü liqa klubu Rot Ahlendə oynayıb. Onun son klubu Türkiyə Bank Asiya liqasında çıxış edən Bucaspor olub. Ötən mövsüm o, bu komandada 8 oyuna çıxıb. 2012-ci ildə Azərbaycanın Sumqayıt klubuna transfer olunub. Xarici keçidlər TFF Rəsmi sayt - Ərdal Çəlik Profili mackolik.com saytı - Ərdal Çəlik Profili Arxivləşdirilib 2011-08-05 at the Wayback Machine Kicker jurnalı internet saytı - Ərdal Çəlik Profili | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=306459 |
Ərdal Öz | Ərdal Öz (26 mart 1935 - 6 may 2006) — türk yazıçısı və naşiri. Ərdal Öz 1935-ci ildə Sivasın Yıldızeli bölgəsində doğulmuşdur. 1953-cü ildə Tokat Litseyini, 1969-cu ildə Ankara Üniversitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. Türk Dil Qurumu Yayın Qolunda işə başlamış, Türk Sinematek Dərnəyinin Ankara şöbəsində çalışmışdır. 12 mart 1971-ci il tarixindən etibarən üç dəfə həbs olunmuşdur. Məhkəmə istintaqı nəticəsində azad edilmişdir. Məhbədə olduğu müddətdə Dəniz Gəzmiş və Yusuf Aslan kimi inqilabçı gənclərlə tanış olmuş və onlar haqqında hekayələr yazmışdır. "Cem Yayınevi"nin uşaq kitabları seriyasını redaktə etmişdir. 1980-ci ildə Can Yayınlarını yaratmışdır. Uzun müddət müalicə olunduğu xəstəxanada, ağciyər xərçəngi xəstəliyindən qurtula bilməyib 2006-cı il mayın 6-da saat 17:22-də vəfat etmişdir. Odalarda (1960) Yaralısın (1974) Deniz Gezmiş anlatıyor (1976) Gülünün solduğu akşam (1986) Odalarda (Elden geçirilmiş - 1995) Defterimde kuş sesleri (2003) Yorgunlar (1960) Qanayan (1973) Havada qar səsi var (Yorgunlar’dan dört öykü ile birlikte, 1987) Sular nə gözəlsə(1997) Cam qırıqları (2001) Digər əsərləri Ihlamurlar (1994) Allı turnam (1998) Uşaq kitabları Dedem Korkut öyküleri (1979) Alçacıktan Kar Yağar (1981) Qırmızı şar (1990) Atam rəsm çəkdi Mükafatları Yaralısın əsərinə görə 1975ci ildə Orhan Kemal Roman Armağanı Sular nə gözəlsə əsərinə görə 1998-ci ildə Sait Faik Öykü Armağanı Cam qırıqları əsərinə görə 2001-ci ildə Sedat Simavi Edebiyat Ödülü | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=264080 |
Ərdalan xanlığı | Ərdalan xanlığı və ya Ərdəlan əmirliyi (kürd. میرنشینی ئەردەڵان) — İranın Kürdüstan əyalətində, Sənəndəc şəhərində iqtidarda olmuş xanlıq (1169-1867). XII əsrdən-XIX əsrin 60-cı illərinədək gah müstəqil, gah da yarımmüstəqil hakimiyyət sürmüş kürd tayfa birləşməsi Bani Ərdalan Kürdüstan və İran tarixinə öz damğasını vuran sülalələrdən biridir. Şərəf xan Bidlisi "Şərəfnamə"də ərdalanlıların adını kürdlərin güclü tayfa birləşmələri olan Həkəri Soran və Babanlarla yanaşı çəkir. Bani Ərdalan kürdlərinin tarixi haqqında çoxsaylı əsərlərdə geniş məlumat verildiyinə baxmayaraq, müxtəlif dövrlərdə yazılmış iki kitab dəyərli elmi mənbə kimi daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin kitablardan birincisi Xosrov İbn Məhəmməd Bani Ərdalanın o zamankı hakimi Xosrov xan Nakamın dövründə tamamlanmışdır. Lakin bu dəyərli əsər yalnız 1977-ci ildə Tehranda iranlı kürd alim doktor İsmayıl Ərdalan tərəfindən çap olunmuşdur. Rus alimi E.İ.Vasilyeva həmin əsəri fars dilindən rus dilinə çevirərək, 1984-cü ildə Moskvada çap etdirmişdir. İkinci kitabın müəllifi Mah Şərəf xanım Kürdüstani Xosrov-xan Nakamin həyat yoldaşıdır. O, həm də Məsturə təxəllüsü ilə gözəl şerlər yazmış və tətqiqatçıların X.B. Natəvanla müqayisə etdiyi "divan sahibi" olan kürd şairəsidir. Müəllif həmin kitabı 1845-1847- ci illərdə, yəni birinci kitabdan təxminən 13 il sonra yazmışdır. Mah Şərəf xanımın kitabı ilk dəfə 1946-cü ildə onun vətənində - İran Kürdüstanında Demokratik Cümhuriyyət yaranan il çap olunmuşdur. Həmin kitabı çap etdirən kürd alimi Nasir Azadpur yazır: "Hərçənd ki, Ərdalan tarixinə dair çox kitab və əsrlər yazılmışdır, etiraf etmək lazımdır ki, Məsturənin Xronikası yazılması tarixinin qədimliyinə müəllifin şəxsiyyəti və Bani Ərdalan evinə qohumluq əlaqələri nöqteyi-nəzərindən istənilən digər kitabdan daha çox diqqəti cəlb edir". Ərdalan kürdlərin yaşadığı yeganə vilayətdir ki, onların adı ilə, yəni Kürdüstan adlandırılmışdır. Bir çox mənbələrdə Ərdalan və Kürdüstan sözləri sinonim kimi işlənmişdir. İranın müasir ictimai-siyasi Kürdüstan ostanı məhz tarixi ərdalan vilayətinin ərazisində yerləşir. Bir çox tədqiqatçılar bu vilayətin ərazisini kürdlərin yaranma mərkəzi ocağı hesab edir. Vilayətin tarixi haqqında hər iki kitabı farscadan rus dilinə tərcümə edən E.U.Vasiliyeva Bani Ərdalan knyazlığının tarixini 4 dövrə bölür: I dövr - knyazlığın yaranmasından XV əsrədək. II dövr - XVI əsrdən-1658-ci ilədək. Bu dövrdə vilayət geniş əraziləri əhatə edir və demək olar ki, müstəqil idarə olunurdu. Və hətta, hökmdarlarının adına pul buraxılırdı (36,85). III dövr - 1658-1825-ci illər. Knyazlığın ərazisi əsasən Ərdalan vilayətini əhatə edirdi. IV dövr - 1825-1868-ci illər. Bu dövrdə yerli hakimiyyət zəifləyir və vilayətdə Qacarlar sülaləsinin nüfuzu artmağa başlayır.Kürd alimlərinin əksəriyyəti Bani Ərdalan sülaləsinin öz mənşəyini Sasanilərdən Ərdəşur Papakandan olduğunu yazır. Şərəf Xan Bidlisi qeyd edir ki, sülalənin banisi Baba Ardalan Diyarbəkrdə hökmranliq edən Mərvanilərdən idi və o, həmin dövrdə Şəhruzurun hakimi idi. K.Riç və başqalarının fikrinə görə Bani Ərdalan ailəsi (sülaləsi) öz başlanğıcını quran (goran) tayfa birləşməsinin bir qolu olan mamuilərdən almışdır. Tədqiqatçılar belə hesab edir ki, bu sülalənin banisi Baba Ərdalan 1169-cu ildə Ərdalanda deyil, şəhrizur vilayətində hakimiyyətə gəlmişdir. Sülalənin ilk hökmdarları olan Baba Ərdalan, Kalul, I Xızır, İl yas, II Xızırın dövründə vilayətin sahəsi geniş əraziləri -Şəhrizur, Palanqan, Koy, Hərir, Baban, Şəhrbazar, Rəvandüz, Ərdəbil və İmadiyəni əhatə edirdi. 1550-ci ildə I Şah Təhmasibin göstərişi ilə qızılbaşların (səfəvilərin) qoşunu Ərdalan üzərinə hücuma keçir. Vilayətin hakimi Bikə bəyin qəhramancasına döyüşü nəticəsində qızılbaşlar geriyə qaçmağa məcbur olurlar. 1561-1562-ci illərdə Bağdad əmiri Osman paşa sülalənin ilk iqamətgahı olmuş Zalm qalasını və Şəhrizuru işğal edir. Xosrov ibn Məhəmmədin verdiyi məlumata görə üç ildən sonra (1565-ci ildə) Bəni Ərdalanın hakimi Sultan Əli bəy Şəhrizuru osmanlılardan geri alır. Bani Ərdalan hakimi Teymur xan (Sultan Əli bəyin oğlu) (1579-1590) öz hakimiyyətini gücləndirərək və Şah Təhmasibin ölümündən istifadə edərək Kirmanşah, Sunqur, Dinəvər və Gorusu da Bani Ərdalanın tərkibinə daxil edir. O, əvvəlcə Osmanlı sultanı Murad-xana itaətkarlıq göstərsə də, sonradan vilayəti müstəqil idarə etməyə başlayır. Vaxtından əvvəl (goruslularla müharibədə) ölümü Teymur xanın müstəqil Kürdüstan dövləti qurmaq arzusunu ürəyində qoydu. Teymur xanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Helo xan Palanqan, Həsənabad, Mərivan qalalarını tikdi (bəzi tətqiqatlara görə bərpa etdi) və sülalənin ilk iqamətgahı olan Zalm qalasını bərpa edib daha da möhkəmləndirdi. Tədricən öz hakimiyyətini və ordusunu gücləndirən Helo-xan İran şahı (I Şah Abbas Səfəvi) və Osmanlı sultanına baş əyməyib vilayəti müstəqil idarə etməyə başladı. 1611-ci ildə İran şahının əmri ilə Luristan hakimi Hüseyn xan Lurun başçılığı altında böyük qoşun birləşmələri Ərdalanın üzərinə hücuma keçir. Helo xana itaətsizliyinə görə dərs vermək istəyən Şah Abbasın qoşunu məğlub olub, geriyə qayıdır. Buna görə şah Abbas özü Ərdalan üzərinə yeriməyə başlayır, lakin ətrafdakıların məsləhəti ilə Helo xana hücum etməyib geri dönür. Öz bacısı Helo xanın oğlu Xan Əhməd xana ərə verən Şah Abbas onu Ərdalanın hakimi təyin edir. 1616-cı ildə hakimiyyətə gələn Xan Əhməd xan Ərdalan vilayətinin ərazisini daha da genişləndirir və onun iqtisadi-siyasi qüdrətini xeyli güclədirir. Tarixçi İsgəndər bəy Türkmən şah Abbasın dövründə hakimlik etmiş qüdrətli 17 kürd və lur (onlar da kürd xalqının bir qoludur) əmirləri içərisində birinci sırada Helo xanın oğlu Xan Əhməd xanın adını çəkir. I Şah Abbasın ölümündən (19 yanvar 1629) sonra Xan Əhməd xan qızılbaşların tabeliyindən çıxıb, öz adına pul kəsdirməyə və Tam müstəqil hökmranlıq etməyə başlayır. Xan Əhməd xan Ərdalan vilayətinin sahəsini Kirmanşahdan və Həmədandan Urmiyayadək, Marağadan Mosul və İmadiyəyədək genişləndirir. 1638-ci ildə Şah Səfi Zal xanın başçılığı altında Xan Əhməd xan Osmanlı sultanı tərəfindən ona köməyə göndərilən türk döyüşçü dəstələri ilə birlikdə şah Səfinin qoşununu Mərivan gölü ətrafında darmadağın edir. Həmin döyüşdən sonra Mosula gedən Xan Əhməd xan burada vəfat edir. 1682-ci ildə Süleyman şah Səfəvinin əmri ilə Kürdüstanın hakimiyyətinə Teymur xan Acarlu təyin olunur. O, 1687-ci ilədək buranın hakimi olur. 1704-cü ildə Kürdüstanın hakimi Həsənəli xan Məhəmmədmömin xan oğlu Bəydili-Şamlı təyin edilir. Həsənəli xan 1707-ci ilədək Kürdüstanı idarə edir. 1707-ci ildə Kürdüstanın hakimi Hüseynəli xan Məhəmmədmömin xan oğlu Bəydili-Şamlı təyin edilir. Hüseynəli xan 1710-cu ilədək Kürdüstan valisi olur. 1744-cü ildə Nadir şah Qırxlı-Avşar Kürdüstana Hacı Mövlamverdi xan Qacarı hakim göndərdi. Bir müddətdən sonra onu Sübhanverdi xan Bəni-Ərdalani ilə əvəzlədi.1746-cı ildə Nadir şah Qırxlı-Avşar Kürdüstana Məşhədli Məhəmmədrza bəy Gürcünü hakim təyin edir. Bir müddətdən sonra onu yenidən Sübhanverdi xan Bəni-Ərdalani ilə əvəzləyir.Xosrov xan Bəni Ərdalanın hakimiyyəti illərində (1756/57-1790/91) Ərdalan Xanlığının hərbi siyasi-qüdrəti daha da güclənir, müstəqilliyi artır. Belə ki, 1779-cu ildə Kərim xan Zəndin ölümündən sonra hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışan Qacarlar sülaləsi yalnız Xosrov xan Bani Ərdalanın hərbi köməyi sayəsində öz məqsədinə nail olur. Ağa Məhəmməd xan Qacarın hakimiyyət başına keçməsinə yaxın köməklik göstərən Xosrov xan Bani Ərdalan tədricən özünü müstəqil aparmağa başlayır. Onun bu itaətsizliyi Ağa Məhəmməd xan Qacarın xoşuna gəlmir və o öz müttəfiqinin (Xosrov xan) üzərinə qoşun göndərir. Həmədan yaxınlığında baş verən şiddətli döyüşdə Xosrov xan qalib gəlir və ağır itkiyə məruz qalan Ağa Məhəmməd xan Qacar geri çəkilməli olur. Tarixçilərin verdiyi məlumatlara görə bu döyüşdə "dərs alan" Ağa Məhəmməd xan sonralar birbaşa Xosrov xanın üzərinə hücuma keçməyə cürət etmir. Bani Ərdalan axırıncı qüdrətli hökmdarlarından biri olan Əmənullah xan (Xosrov xanın oğlu) 20 ildən yuxarı (1799-1825) bir dövrdə vilayəti demək olar ki, tam müstəqil idarə etmişdir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, O, Şah (kral) mövqeyinə malik olub sözün tam mənasında müstəqil idi. Rus alimi F.Çyornozubov fars və erməni mənbələri əsasında vilayət haqqında yazdığı dəyərli əsərində ("Şirlər və Günəş" ölkəsi. Ərdalan, yaxud İran Kürdüstanı) qeyd edir ki, Əmənullah xanın adı bütün dünyada məşhur idi. Hindlər inglislərlə müharibə zamanı İran şahına və Əmənullah xana kömək üçün müraciət etmişdilər. Əgər İranda kiməsə heykəl qoyulması qərara alınsaydı, şübhəsiz ki, kürdlər Ərdalanın bu böyük dövlət xadiminə (Əmənullah xana) üstünlük verərdilər. 1825-ci ildə Əmənullah xan vəfat etdikdən sonra onun yerinə oğlu Xosrov xan Nakam (şairə Məsturənin əri) keçir. O, 1819-cu ildə Fətəli şah Qacarın qızı Valiyə xanım ilə evlənmişdi. 1835-ci ildə Xosrov xan Nakam 30 yaşında vəfat edir. Ərinin ölümündən sonra Valiyə xanım vilayəti idarə etməyə başlayır və beləliklə, burada hakimiyyət Qacarlar sülaləsinin nüfuzu altına keçir. 1865-ci ildə Xosrov xan Nakamın ikinci oğlu Qulam şah (II Əmənallah) vilayətin hakimi təyin olunur, onun ölümündən sonra 1868-ci ildə İran şahı Nasirəddin şah Qacar Ərdalan vilayətinə yerli sülalədən deyil, ərdalanlıların hakimiyyətə gətirdiyi Qacarlar sülaləsindən olan öz dayısı (Nəsrəddin şahın dayısı) Mötəmməd əd-Dövləni hakim (vali) təyin edir. Beləkilə, əsrlər boyu müstəqli hökmranlıq edən Bani Ərdəlan sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulur. Lakin tarixçilərin yazdığına görə sonralar da bu sülalənin nümayəndələri şah sarayında böyük nüfuza malik olmuşlar. Ərdalan sülaləsi I Bab Ərdalan I Məmun Bəy II Məmun Bəy I Surxab Bəy I Sultan Əli Bəy I Bəsat Bəy(? -1578) I Teymur Xan (1578-1589) I Halu Xan (1589-1616) I Əhməd Xan (1593, 1616-1637) I Süleyman Xan (1637-1657) I Kəlb Əli Xan (1657-1679) II Əhməd Xan (1679-1679; 1688-1694) I Xosrov Xan (1679-1682) II Teymur Xan Arjalu (1682-1688) I Məhəmməd Xan (1694-1701-?) II Məhəmməd Xan Gürca (1701-1704) I Həsən Əli Xan (1704-1706) I Hüseyin Əli Xan (−1706-1709-?) I Key Xosrov Bəy (1709-1710-?) I Abbas Quli Xan (1710-1716; 1719-1723) I Əli Qulu Xan (1716-1719-?) I Xane Paşa Baban (1723-1729-?) I Sübhan Verdi Xan (1729-1732; 1733-1743; 1744-1745; 1746-1748) I Xalid Paşa Baban (1732-1733-?) I Mustafa Xan (1733-1733) III Əhməd Xan (1743-1744-?) I Mövla Verdi Xan (1745-1746-?) I Məhəmməd Riza Bək Gürca (1746-1746-?) II Həsən Əli Xan (1746-1746; 1748-1750-1751) I Kərim Xan (1750-1752-1779) II Xosrov Xan (1752-1752; 1756-1763; 1766-1790) I Səlim Paşa Baban (1752-1756-1758) I Süleyman Paşa Baban (1763-1764) I Əli xan (1764-1766-?) I Lütf Əli xan (1790-1794) III Həsən Əli xan (1794-1799-1802) I Əmənullah xan (1799-1824) III Xosrov xan (1804-1824-1834) I Riza Qulu xan (1823-1834-1846; 1846-1847; 1848-1848-?) II Əmənullah xan (1846-1846; 1848 - ???) IV Xosrov xan Nakam (−1847-1848-?) Həmçinin bax Soran Əmirliyi Botan Əmirliyi Baban Əmirliyi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=310675 |
Ərdaq | Ərdaq - İranın Qəzvin ostanının Buyinzəhra şəhristanının Dəştabi bəxşində şəhər və bu bəxşin mərkəzidir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhərin əhalisi 4,832 nəfər və 1,262 ailədən ibarət idi.Əhalisi azərbaycan türklərindən ibarətdir və azərbaycan türkcəsində danışırlar. Kilim Ərdaq şəhərinin ən önəmli əl işlərindən biri olaraq, bu şəhər öz naxışlı və davamlı kilimləri ilə də seçilir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=288012 |
Ərdaq kilimləri | Ərdaq kilimləri – Qəzvin tipinin xovsuz xalçalar qrupuna aid xalçalar. Ümumi məlumat Ərdaq kilimləri o qədər naxışlıdır ki, izləyici bunun xalça kimi göründüyünü düşünür. Bu kilimlər sadə və iki üzlü olaraq, toxunmada əyri naxışların istifadəsi bu bölgədəki kilimlərin özəlliklərindən biridir. Ərdaqda kilim toxunması çox populyardır və bu bölgənin çoxlu sakinlərinin evlərində tapıla bilər. Bu bölgədəki kilim uzun bir keçmişə malik olan və başqa ənənəvi sənətlər kimi bu sənətin nəsildən-nəslə ötürülməsini təmsil edir. Bu kilimlərdə xammal yun və pambıqdır. Ərdaq kilimlərində istifadə edilən ipliklərin rəngi Ağ, sarı, narıncı, qırmızı, sürməyi, qonur, tünd qırmızı, tünd yaşıl və qara rənglər bu sənətkarlığın ümumi rəngləridir. Texniki xüsusiyyətlər Bu tip kilimlərin çox qalın toxuma ipliyindən istifadə edərək toxunuşu Fars toxuması şəklindədir. Çözgü ipi komandir və tabeliyində olan birinin ətrafına çəkilir. Nəticədə, təpələri aşağıda və yuxarıda ayıran silsilələr arasında bir çarpaz meydana gəlir. Dəzgahlar arasındakı məsafə kilim növünə görə təxminən yarım santimetrdir. Toxuculuqdan sonra zəncir toxuması, kətan toxuması və iki rəngli toxuma əvvəlcə bu bölgədə yerli azərbaycan dilində Alaqurd adı ilə tanınan iynələr şəklində toxunur. Daha sonra toxuma toxumanın mərkəzində Alaqurdun daha qabarıq olması üçün toxuma davam etdirilir. Bundan sonra toxuma kilimin kənarını təşkil edən düz bir-iki santimetr düz toxuma olan rəngli kremlərlə başlayır. Bundan sonra kompozisiya baxımından toxumanın ən önəmli hissəsi olan naxışlama mərhələsi və bu hissədə simmetriya baş verir. Bükülənlərin sayı təkdir. Təpələrin ortası təyin olunur və bir cüt oyma mərkəzidir. Hər iki tərəfdə də sətirlərin sayı eynidır və hətta ziqzaq naxışlıdır. Bu şəkildə çiçəklərin sayı hər iki tərəfə bərabər bölünür və nəticə simmetrik olacaqdır. Toxuculuq texnikası sadə və cüt tərəflidir və naxışları aşağıdakı kimi əymək üçün istifadə olunur. Ərdaq kiliminin əyri toxuması Ərdaq kilimlərinin toxumasının ən önəmli özəlliklərindən biri də əyri toxuma texnikasının istifadəsidir. Sənətçi ilk olaraq nərdivanı, naxışını üçbucaq şəklində toxuyur, daha sonra parçanı başdan sona toxuyur və kitabla bağlayır, yarım dairəvi toxunuş yaradır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=678067 |
Ərdavirafnamə | Ərdavirafnamə (pəhl. Ardā Wirāz nāmag, "Dürüst Virazın kitabı") — pəhləvi dilində yazılmış zərdüşti mətni. Təxminən 8,800 sözdən ibarətdir. Bu, dindar bir zərdüşt olan Virafın axirət dünyasına yuxudakı səyahətini təsvir edir. Mətn IX–X əsrlərdə bir sıra redaktələrdən sonra qəti formasını almışdır. Alimlər güman edirlər ki, hekayə IX–X əsrlərdə indiki Fars ostanı ərazisində formalaşmışdır. "Ardā" ("əşə" sözündən, sanskrit dilindəki "rta" sözü ilə qohumdur) Virafın epitetidir və təxminən "doğru, saleh, ədalətli" kimi tərcümə edilir. Alimlər ehtimal edirlər ki, "Viraf" adı proto-Hind-Avropa dilində "adam" mənasını verən "*wiHro--" sözündən gəlmişdir, Avesta dilindəki "vīra" ilə əlaqəlidir. Müəyyən samitlərin tələffüzündə Pəhləvi yazılarına xas olan qeyri-müəyyənliyi nəzərə aldıqda, baş qəhrəmanın "Viraf"ın adı "Viraz" kimi transliterasiya edilə bilər, lakin adın Avesta dilində olan forması aydın şəkildə "Viraza" kimi verilmişdir. Bu, adın düzgün oxunuşunun "z" ilə olduğunu göstərir. "Nāmag" sözü "kitab" deməkdir. Kitabın tarixi məlum deyil, həmçinin professor Çarlz Horn hekayə üçün qəti bir tarix vermir. Müasir alimlərin əksəriyyəti sadəcə olaraq mətnin "terminus ad quem" X və ya XI əsrə aid olduğunu bildirirlər.Mətnin tərcüməçisi Firidün Vəhmana görə, hekayənin mənşəyi çox güman ki, IX–X əsrlərə gedib çıxır və buradakı hadisələr indiki Fars ostanında cərəyan edir. "İranika Ensiklopediyası"na görə, hekayənin qəti forması IX–X əsrlərə aiddir. Əlavə ədəbiyyat Kassock, Zeke, (2012), The Book Of Arda Viraf: A Pahlavi Student's 2012 Rendition, Transcription And Translation , ISBN 978-1477603406 Xarici keçidlər Peterson, Joseph H. "The Book of Arda Viraf". www.avesta.org. Gippert, Jost. "TITUS Texts: Arda Viraz (Pahlavi): Frame". titus.uni-frankfurt.de. "Pahlavi - Pahlavi texts on religious subjects - 3". www.farvardyn.com. 2018-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-11-11. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=768794 |
Ərdağı (Ardağlı dağı) | Ərdağı (Ardağlı) — Şərur rayonu ərazisində, Dərələyəz silsiləsinin suayrıcındakı Keçəltəpə yüksəkliyindən (2744,0 m) cənub-qərbə ayrılan Salahyurdu qolunun suayrıcında, Xan bulağından 1,5 km şimal-qərbdə dağ (hünd. 2230,4 m). Üst Triasın Karni mərtəbəsinə aid Tənənəm lay dəstəsinin dolomit və əhəngdaşılarından təşkil olunmuş, şimal-şərq yamacı sıldırımlı günbəzvari yüksəklikdir. Tektonik cəhətdən Şərur-Culfa qalxım zonasının Şərur seqmentinin cənub-şərqində müşahidə edilən eyniadlı sinklinalın nüvə hissəsində yerləşir. Şimal-şərq yamacından şimal-qərb istiqamətli Anabadgədik dərinlik qırılması keçir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=492912 |
Ərdhin (Xudabəndə) | Ərdhin (fars. اردهين) - İranın Zəncan ostanının Xudabəndə şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 809 nəfər yaşayır (151 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=780395 |
Ərdiha (Sərab) | Ərdiha (fars. اردها) - İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Sərab şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 1,677 nəfər yaşayır (395 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=685372 |
Ərdimusa | Ərdimusa (fars. ایردموسي) — İranın Ərdəbil ostanının Səreyn şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 816 nəfər yaşayır (279 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=753864 |
Ərdin (Zəncan) | Ərdin (fars. اردين) - İranın Zəncan ostanının Zəncan şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 154 nəfər yaşayır (33 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=786321 |
Ərdistan | Ərdistan — İranın İsfahan ostanının şəhərlərindən və Ərdistan şəhristanının mərkəzi. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhərin əhalisi 14,698 nəfər və ya 4,077 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=289115 |
Ərdistan şəhristanı | Ərdistan şəhristanı— İranın İsfahan ostanının şəhristanlarından biridir. Şəhristanın inzibati mərkəzi Ərdistan şəhəridir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhristanın əhalisi 43,585 nəfər və 12,587 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=289056 |
Ərdoğan | Rəcəb Tayyib Ərdoğan (türk. Recep Tayyip Erdoğan; 26 fevral 1954, Qasımpaşa[d] və ya Bəyoğlu) — Türkiyə siyasətçisi, Türkiyə Respublikasının 12-ci prezidenti, Türkiyənin baş naziri (2003–2014), Ədalət və İnkişaf Partiyasının sədri (2001–2014, 2017-ci ildən). Rəcəb Tayyib Ərdoğan 26 fevral 1954-cü ildə İstanbulun Qasımpaşa bölgəsində doğulmuşdur. 1965-ci ildə Piyalə paşa ibtidai məktəbini bitirmişdir. Həmin il İmam Xatib liseyinə daxil olmuş və 1973-cü ildə oradan məzun olmuşdur. Daha sonra ali təhsilini Mərmərə Universitetinin İqtisadi və ticari elmlər fakültəsində almışdır. Camialtı, İETT, və Eroksporda 16 il futbol oynamışdır. 12 sentyabr 1980-ci ildən sonra futboldan ayrılmışdır. 2007-ci ildə "NTV" dəki proqramda türk olduğunu söyləmişdir. Siyasi fəaliyyəti Milli Türk Birliyindəki fəaliyyətindən sonra 1976-cı ildə islami dəyərlərə sadiqliyi ilə bilinən Milli Səlamət Partiyası Bəyoğlu Gənclər Şöbəsinin sədri və həmin il də MSP İstanbul il (vilayət) başçısı seçilmişdir. 1977-ci ildə bir konfransda tanış olduğu Əminə xanımla 4 iyul 1978-ci ildə evlənmişdir. Evliliklərindən Əhməd Burak və Nəcməddin Bilal adında iki oğlu, Əsra və Süməyyə adında iki qız övladı olmuşdur.1982-ci ildə hərbi xidmətdə olan və ehtiyat zabit təhsilini Tuzlada alan Ərdoğan qərargah zabiti olaraq əsgərliyini bitirmişdir. Hərbi xidmətdən döndükdən sonra əvvəllər çalışdığı şirkətdə təxminən il yarım işləmişdir. Sonraki iş fəaliyyətini başqa bir şirkətdə müdir olaraq davam etdirmişdir.Türkiyədə 12 sentyabr 1980-ci il çevrilişindən sonra ləğv edilmiş Milli Səlamət Partiyasının xəttini davam etdirən 1983-cü ildə qurulmuş Rifah Partiyası ilə siyasi fəaliyyətə təkrar qayıdan Ərdoğan 1984-cü ildə partiyanın Bəyoğlu rayon başçısı və yüksək idarə orqanına üzv seçildi.1986-cı ildə əlavə seçkilərdə deputatlığa namizədliyi irəli sürüldü. 1989-cu ildə isə Bəyoğlu rayonundan bələdiyyə sədrliyinə namizəd oldu. 1989-cu il seçkilərində Rifah Partiyası ikinci yeri tutdu. 1991-ci ildə təkrar deputatlığa namizədliyini irəli sürdü. Partiya limiti keçdi və Ərdoğan millət vəkili oldu, lakin müxtəlif bəhanələr gətirərək Yüksək Seçim Qurumu deputat mandatını ləğv etti. 27 mart 1994-cü il seçkilərinə qədər partiyanın İstanbul İl (vilayət) başçısı vəzifəsində işləyən Ərdoğanın İstanbul Bələdiyyəsinin sədrliyinə namizədliyi də irəli sürüldü. 27 mart 1994-cü ildə keçirilən seçkilərdə İstanbul Bələdiyyəsinin sədri seçildi.Rəcəb Tayyib Ərdoğan 27 dekabr 1997-ci ildə dəvət olunduğu Siirtdə mitinq zamanı oxuduğu bir şeirə – Ziya Göyalpın 1912-ci ildə "Balkan Savaşı" üçün yazdığı "Asker Duası"nın dəyişdirilmiş bir hissəsinə görə və çıxışının davamında "hər dövrün Firoun və Nemrutları olduğu kimi bunun qarşısına çıxacaq Musa və İbrahimləri də var" söyləməsi səbəbindən həbs olunur. Türkiyə Cinayət Məcəlləsinin 312/2 maddəsinə əsasən xalqı dini və irqi ayrı-seçkiliyə görə kin və düşmənçiliyə açıq şəkildə təhrik etməkdə təqsirli bilinərək Diyarbakır Dövlət Təhlükəsizlik Məhkəməsi tərəfindən 1 il həbs cəzası alır və 860 mln. TL cərimələnir. Daha sonra bu cəza 10 ay həbs və 176,666,666 TL pul cəzası ilə əvəzlənir. 10 aylıq həbsin 4 ayını məhbəsdə yatan Ərdoğan əfv olunaraq azadlığa çıxır. Bu cəzasını 24 iyul 1999-cu ildə çəkib bitirir. Türkiyədə islami zümrəyə qarşı yürüdülən siyasətin nəticəsi olaraq Fəzilət Partiyasının konstitusiya məhkəməsi tərəfindən ləğv edilməsindən sonra, bitərəf qalan millət vəkilləri yeni partiya qurma cəhdlərini "mühafizəkarlar" və "islahatçılar" adı ilə iki qanadda davam etdirirlər. "Mühafizəkarlar" adlandırılan qanad Recai Kutanın sədrliyi ilə 20 iyul 2001-ci ildə Səadət Partiyasını qurarkən, "islahatçılar" da Tayyib Ərdoğanın liderliyində 14 avqust 2001-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyasını yaradırlar. Tayyib Ərdoğan partiyanın sədri seçilir. Ədalət və İnkişaf Partiyası Qurulan Ədalət və İnkişaf Partiyası 3 noyabr 2002-ci il seçkilərində səslərin böyük çoxluğunu qazanaraq təkbaşına iqtidara gəlir. Seçkilərin birinci mərhələsində müxtəlif bürokratik əngəllərlə namizədliyi qəbul edilməyən Ərdoğan Siirtdə keçirilən təkrar seçkilərdə millət vəkili seçilir. Abdullah Gülün baş nazir olduğu 58-ci hökumətin istefasından sonra 59-cu hökuməti quraraq Türkiyə Cumhuriyyətinin baş naziri olur. Ərdoğan hökuməti ilə Türkiyədə davam edən iqtisadi böhran dayandı, kəskin inflyasiyanın qarşısı alındı. Eyni zamanda Ərdoğan ölkədə böyük korrupsiya qruplarını ifşa edərək məhkəmə önünə çıxartdı. Eyni zamanda siyasi sahədə də Türkiyə daha aydın bir siyasi xəttə keçdi. Kipr məsələsində atdığı siyasi addımlarla bu məsələnin həllində daha dinamik bir hal nümayiş etdirdi. Eyni zamanda Amerikanın İraqa müdaxiləsi zamanı Türkiyəni bacardıqca bu məsələdən kənarda tutaraq İraq bataqlığına düşməkdən qorudu. Yaxın Şərqdə İsrailin özbaşınalıqlarına qarşı daha həssas olan Ərdoğan hökuməti fələstinlilərin demokratik yolla hakimiyyətə gətirdiyi hökumətə qarşı beynəlxalq embarqodan narazı olduğunu da müxtəlif yollarla bildirdi. Türkiyənin Ermənistanla əlaqələr qurmasını tələb edən bəzi qüvvələrə qarşı da dayanan Ərdoğan hökuməti bu məsələdə Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad olmasını əsas şərt olaraq irəli sürməkdədir. Göz ardı edilməməsi gərəkən şeylərdən biri isə hakimiyyətin pul siyasəti nəticəsində 2002-ci ildəki 600 milyon dollarlıq xarici borc tamamilə aradan qalxaraq, 2012-ci ildə 48 milyard dollarlıq müsbət saldoya çatmışdır. Mükafatları Tehranın fəxri vətəndaşı. Rəcəb Tayyib Ərdoğan adına stadion Qızıl Post ordenı (Gürcüstan, 18 may 2010) Kvadiqra mükafatı ("Hörət körpüsü") 2. sentyabr 2014 — "Heydər Əliyev" ordeni Xarici keçidlər Türkiyə Respublikası baş nazirliyi rəsmi internet saytı Arxivləşdirilib 2018-07-11 at the Wayback Machine Rəcəb Tayyib Ərdoğan rəsmi internet saytı Arxivləşdirilib 2014-03-11 at the Wayback Machine (türk.) Ərdoğan Azərbaycana gəlir | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=57930 |
Ərdoğan (ad) | Ərdoğan — türk kişi adı. Ərdoğan Atalay Ərdoğan Bayraktar Ərdoğan Ercivan Ərdoğan Toprak Ərdoğan Yeşilyurt Həmçinin bax Ərdoğan (soyad) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=746278 |
Ərdoğan (dəqiqləşdirmə) | Ərdoğan — türk kişi adı. Ərdoğan Atalay Ərdoğan Bayraktar Ərdoğan Ercivan Ərdoğan Toprak Ərdoğan Yeşilyurt Həmçinin bax Ərdoğan (soyad) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=746281 |
Ərdoğan (soyad) | Ərdoğan — türk soyadı. Rəcəb Tayyib Ərdoğan Əminə Ərdoğan Yılmaz Ərdoğan Məryəm Ərdoğan Çingizxan Ərdoğan Aslı Ərdoğan Fəxrəddin Ərdoğan Həmçinin bax Ərdoğan (ad) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=760162 |
Ərdoğanist | Ərdoğançılıq, Ərdoğanizm, Tayyibizm və ya Tayyibçilik (türk. Erdoğancılık, Erdoğanizm, Tayyipizm və ya Tayyipçilik) — 2003-cü ildə Baş nazir olmuş və 2014-cü ildə Prezidentliyə seçilənə qədər vəzifə yerinə yetirən Türkiyə Prezidenti və keçmiş Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğanın siyasi ideallarına aiddir.Pan-islamizm ideologiyası ilə əldə etdiyi hörmətlə bu gün Ərdoğan hər yerdən izləyicilərə malikdir., Ərdoğanın populyarlığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olan isə 2018 Türk iqtisadi böhranı idi. Onun ideoloji kökləri Türkiyə mühafizəkarlığından qaynaqlanır və ən çox üstünlük təşkil edən siyasi tərəfdarı, Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP), Ərdoğanın 2001-ci ildə qurduğu bir partiyadır. Həmçinin bax Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ədalət və İnkişaf Partiyası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=755727 |
Ərdoğanizm | Ərdoğançılıq, Ərdoğanizm, Tayyibizm və ya Tayyibçilik (türk. Erdoğancılık, Erdoğanizm, Tayyipizm və ya Tayyipçilik) — 2003-cü ildə Baş nazir olmuş və 2014-cü ildə Prezidentliyə seçilənə qədər vəzifə yerinə yetirən Türkiyə Prezidenti və keçmiş Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğanın siyasi ideallarına aiddir.Pan-islamizm ideologiyası ilə əldə etdiyi hörmətlə bu gün Ərdoğan hər yerdən izləyicilərə malikdir., Ərdoğanın populyarlığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olan isə 2018 Türk iqtisadi böhranı idi. Onun ideoloji kökləri Türkiyə mühafizəkarlığından qaynaqlanır və ən çox üstünlük təşkil edən siyasi tərəfdarı, Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP), Ərdoğanın 2001-ci ildə qurduğu bir partiyadır. Həmçinin bax Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ədalət və İnkişaf Partiyası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=638821 |
Ərdoğançı | Ərdoğançılıq, Ərdoğanizm, Tayyibizm və ya Tayyibçilik (türk. Erdoğancılık, Erdoğanizm, Tayyipizm və ya Tayyipçilik) — 2003-cü ildə Baş nazir olmuş və 2014-cü ildə Prezidentliyə seçilənə qədər vəzifə yerinə yetirən Türkiyə Prezidenti və keçmiş Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğanın siyasi ideallarına aiddir.Pan-islamizm ideologiyası ilə əldə etdiyi hörmətlə bu gün Ərdoğan hər yerdən izləyicilərə malikdir., Ərdoğanın populyarlığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olan isə 2018 Türk iqtisadi böhranı idi. Onun ideoloji kökləri Türkiyə mühafizəkarlığından qaynaqlanır və ən çox üstünlük təşkil edən siyasi tərəfdarı, Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP), Ərdoğanın 2001-ci ildə qurduğu bir partiyadır. Həmçinin bax Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ədalət və İnkişaf Partiyası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=748017 |
Ərdoğançılıq | Ərdoğançılıq, Ərdoğanizm, Tayyibizm və ya Tayyibçilik (türk. Erdoğancılık, Erdoğanizm, Tayyipizm və ya Tayyipçilik) — 2003-cü ildə Baş nazir olmuş və 2014-cü ildə Prezidentliyə seçilənə qədər vəzifə yerinə yetirən Türkiyə Prezidenti və keçmiş Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğanın siyasi ideallarına aiddir.Pan-islamizm ideologiyası ilə əldə etdiyi hörmətlə bu gün Ərdoğan hər yerdən izləyicilərə malikdir., Ərdoğanın populyarlığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olan isə 2018 Türk iqtisadi böhranı idi. Onun ideoloji kökləri Türkiyə mühafizəkarlığından qaynaqlanır və ən çox üstünlük təşkil edən siyasi tərəfdarı, Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP), Ərdoğanın 2001-ci ildə qurduğu bir partiyadır. Həmçinin bax Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ədalət və İnkişaf Partiyası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=746280 |
Ərdugah Əvargan-i Əraqi (Sərdəşt) | Ərdugah Əvargan-i Əraqi (fars. اردوگاه اوارگان عراقي, İraqlı qaçqın düşərgəsi) — İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Sərdəşt şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 127 nəfər yaşayır (27 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=611618 |
Ərdəbil | Ərdəbil — İranda yerləşən şəhər. Ərdəbil ostanının mərkəzidir. Ərdəbilin 5000 ilə yaxın tarixi vardır. Bu, şumer abidələrində qeyd edilib.2011-cı il əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə Ərdəbil şəhərinin 564,365 nəfər əhalisi var. Ərdəbil özünün xalı, xalça, ipək və s. məhsulları ilə şöhrət qazanmışdır. Həmçinin, İranın kartof becərilən ən böyük bölgələrindən biridir. Məşhur Şeyx Səfiəddin və Şah İsmayıl məqbərələri bu şəhərdə yerləşir. Ərdəbilin digər tarixi abidələrinə gəldikdə, Cümə məscidini və şəhərin Kəhralan adlanan hissəsindəki Şeyx Cəbrayıl məzarlığını qeyd etmək olar. Şəhərin cənub-qərb hissəsində yerləşən Şorəbil gölü və gölün ətrafındakı əyləncə məkanı Ərdəbilin yüksək turizm potensialının göstəricisidir. Bundan əlavə şəhər kənarında yerləşən Səreyn yaşayış məntəqəsi müalicə əhəmiyyətinə malik isti suyu ilə şöhrət qazanmışdır. İstisu özünə həm ölkə daxilindən, həm də ölkə xaricindən hər il minlərlə turist cəlb edir. Savalan dağı isə yay fəslində yerli və xarici alpinistlərin maraq obyektinə çevrilir. Ərdəbil şəhərinin səfalı yerlərindən biri də "Fındıqlıq" adlanan ormanlarıdır ki, Nəmin Azərbaycan sərhəddə, Talış dağlarının ətəklərində yerləşir.Səfəvilər dövlətinin qurulduğu tarix İranın Mədəniyyət şurası tərəfindən Ərdəbil Milli Günü adlandırılıb. Etimologiyası Dehxuda "Hüdudülaləm"ə istinad edərək şəhərin adını Ordvil, "Anandrac"ın müəllifinə görə Ərdəbil (bu mənbədə sözün mənası acıqlı fil kimi izah olunur), Yaqut Həməviyə görə Bazane Firuz, Firuzkerd,Firuzabad adlandırılır. Ərdəbil adı, şübhəsiz, Sasani üsuli-idarəsi tərəfindən verilən Bazan — Feyruz adından daha erkən hesab olunmalıdır. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, bu sözün birinci "Ərdə" — hissəsi qədim İranın düzlük və kosmik nizam ilahəsi Arta ilə əlaqədardır. D.Behazinə görə Ərdəbil, yaxud Artabil Avesta dilindədir. Ərdəbil iki "arta" və "vil" sözlərindən ibarət olmaqla müqəddəs anlamını daşıyır. Ona görə "ər" şəxs adlarının əvvəlində – Ərdəvan, Ərdəşir, Ərdəviraf, yaşayış yerlərində isə Ərdəstan, Ərdəkan sözlərində müqəddəslik mənasında işlədilmişdir. Fars dilində vil ya da bil təklikdə işlədilmir. Bu sözlərə ancaq yer adlarında sonluq kimi Devil, Şorabil, Əndəbil, Ləndovil, Şabil, Mobil formalarında təsadüf edilir. Bir sözlə, müəllif Ərdəbil şəhərinin salınması tarixini Sasanilərin dövründən daha əvvələ aid edir. Ona görə məhz bu şəhər Qafqaza yaxın olduğuna görə, Firuz oranı ordu mərkəzi edib və onun abadlaşdırılmasına səy göstərmişdir. Hәmçinin, Әrdәbil adının Qәdim Türk dilindәki "әr" — igid vә "Dәbil" sözlәrinin birlәşmәsi ilә yarandığı ehtimalını irәli sürmәk olar. Ərdəbil Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər dəniz səviyyəsindən 1100 metr hündürlükdə yerləşir. Ərdəbil şəhərinin məhsuldar torpağa malik düzənlikdə yerləşməsinə baxmayaraq onu hündür dağlar əhatə etmişdir. Şəhər Qərbdən Savalan dağı, Şərqədən Bağro dağı, Cənubdan Büzgüş, Şimaldan isə Talış dağları ilə əhatə olunur. Ərdəbil əlverişli təbii-coğrafi şəraitə malikdir. Dəniz səviyyəsindən 4820 m hündürlüyə malik olan Savalan dağı keçmişdə vulkan olmuşdur.Hazırda bu vulkan sönmüşdür. Bu dağ Ərdəbil şəhərinin iqliminə yaxşı təsir edir. Həmin dağın ətəyində Ərdəbil şəhərindən az aralıda yerləşən Səreyin, Sarı dava və Qotur suyu adlı mineral sular da bu qədim şəhəri şöhrətləndirmişdir. Şəhər tarixi yaxşı tədqiq edilməmiş, şəhər ərazisində və ətrafında arxeoloji qazıntı işləri aparılmamışdır. Ərdəbil şəhəri və onun ətrafında bir sıra abidələr, o cümlədən bir metr uzunluğunda ağır dəstəkli qılınclar, müxtəlif xəncərlər, baltalar, ox ucluqları, ox qablarının metal hissələri, sırğa və boyunbağılar da tapılmışdır və yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilən bu tapıntılar hal-hazırda Tehran şəhərində, İran Bastan Muzeyində "Ərdəbil tapıntıları" bölməsində saxlanılır. İranın tarixçi və coğrafiyaşünaslarından Fəxrəddin Musəvi Ərdəbili, Cəmşid İbadulla Məliki, Əli Rəzməra, İsmayıl Dibac, Ələkbər Dehxuda, Məsud Keyhan, Daryuş Behazin, Baba Səfəri və başqaları orta əsr mənbələrinə əsaslanıb şəhərin orta əsrlər tarixi haqqında məlumatlar vermişlər. İran Ensiklopediyasının müəllifi Dehxuda Fidovsi və Yaqut Həməviyə istinad edərək yazmışdır: "Sasani sülaləsinin nümayəndəsi Firuz tərəfindən salınmış Ərdəbil şəhəri mühüm iqtisadi rola malik olan Zaqafqaziya və Azərbaycan şəhərləri arasındakı ticarət yolu üzərində bina edilmişdir. Oradan meyvə qurusu, xalça və yun ixrac edilirdi. Əməvilərin dövründə isə Azərbaycanın paytaxtı Marağadan buraya köçürülmüşdür." Bir çox alimlər buradakı şəhərin əsasının Sasani çahı Firuz tərəfindən qoyulması fikrini qəbul etmirlər. Çünki şəhərin adı hələ Atropatenada Atropatidlər sülaləsinin dövründən yazılı mənbələrdə çəkilir. Bu isə şəhərin əsasının da farslar (Sasanilər) yox, atropatenlilər tərəfindən qoyulduğunu sübur edir. D.Behazin Şahnaməyə əsaslanıb Ərdəbili "İranın" qədim və mühüm şəhərlərindən biri hesab edir. Ona görə Kəyanilərin hakimiyyəti dövründə Bəhmən qalası (farsca Dej-Bəhmən) Ərdəbilə yaxın ərazidə yerləşmişdir. Keyxosrov bu qalanı fəth etdikdən sonra Azərgüşnasp məbədini orada tikdirmişdir (mənbədə göstərilən fikri yalnışdır, çünki, Azərgüşnasp məbədi Qazaka şəhərində yerləşir). D.Behazin sözünə davam edərək yazır: "Ərdəbil Sasanilərin və ərəblərin ilk dövründə Azərbaycanın paytaxtı, Abbasilərin dövründə isə iranlıların (müəllif azərbaycan türklərini iranlı (fars) hesab edir) ərəblərə qarşı apardığı mübarizənin mərkəzi olmuşdur. D.Behazin də öz növbəsində şəhərin V əsrdə Firuz tərəfindən bina edilməsi və Bazane Firuz adlanması fikrini müdafiə edir. Lakin o, yazır: "Mənim tədqiqatım görə Ərdəbil şəhərinin bina edilməsi Firuzun vaxtından daha qədimdir. Ona görə ki, V Bəhram Firuzdan 34 il əvvəl hunların hücumu zamanı Ərdəbil yolu ilə Amilə, Gurgana və sonra isə Xorasana getmişdir. O, Vis və Ramin əsərinə istinad edərək Ərdəbil şəhərinin bina edilməsini Parfiya dövrünə aid edir (lakin müəllif Manna dövləti zamanında burada şəhərin və şəhər ətrafı yaşayış məntəqələrinin olmasını nəzərə almır). Antik müəlliflərin əsərlərindən fərqli olaraq orta əsr müəlliflərinin əsərlərində şəhərin tarixi, abidələri, ictimai həyatı və sairə ilə əlaqədar çoxlu dəyərli məlumatlar vardır. Lakin antik mənbələrdə məlumatın qıtlığı heç də o anlama gəlmir ki, bu dövrdə şəhər az inkişaf etmişdir. Çünki, əldə olan azsaylı arxeoloji tapıntılar (əgər şəhər ərazisində arxeoloji tədqiqat işləri aparılmış olsaydı daha zəngin materiallar əldə edlərdi) şəhər ərazisində yaşayışın ən azı Tunc dövründə olduğunu göstərir. Firdovsi əsərində Bəhmən qalasının Keyxosrov tərəfindən atəşgaha çevrilməsindən və bu qalanın Ərdəbildə yerləşməsindən danışır. Həmdullah Qəzviniyə görə Ərdəbil Siyavu.un oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Əfsanəvi hökmdar olan Keyxosrov tərəfindən şəhərin bina edilməsi fikri də özü-özlüyündə şəhərin qədim tarixindən xəbər verir. Firdovsinin Bəhmən qalası və Ruinqala adlandırdığı toponimlər hazırda Ərdəbilin Qərbində, Savalan dağının ətəyində farslaşdırılmış şəkildə Ruyin-dizeq və Dej-Vican formada təsadüf edilir. Bundan başqa şəhər ətrafında bir başa atəşpərəstliklə bağlı ay adlarına, o cümlədən Şəhrivar və Əmərdad toponimik adlarına da rast gəlmək olur. Buna əsasən bir sıra müəlliflər şəhərin əsasnın Zərdüşt dövründə qoyulduğu fikrini irəli sürürlər. Ərdəbil şəhəri ətrafında faydalı qazıntıların olması, Yaxın və Orta Şərqi Şimal ölkələri ilə birləşdirməsi, strateji və ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi hələ qqədim dövrlərdən onun iqtisadiyyatına böyük təsir göstərmişdir. Bu ticarət yolları haqqında məlumat verən ərəb coğrafiyaşünası İstəxri yazır: "Bərdədən Yunanıstana 7 ağac (bir ağac təqribən 6 km-ə bərabərdir), oradan Beyləqana 7, Beyləqandan Varsana 7, buradan Bəlbaxa 7, Bəlbaxdan Bərzəndə 7, Bərzənddən isə Ərdəbilə 15 ağac məsafə vardır." Ərdəbil şəhərində olmuş Yaqut Həməvi əsərində bu şəhərin abadlığı, əhalisi, sənətkarlıq və ticarəti haqqında geniş məlumat verir. O, bu şəhəri Bazani Firuz adı altında təsvir edir. Sasanilər dövründə mərzbanlıq mərkəzlərindən biri də bu şəhər olmuşdur. Şəhərin iqtisadi və ictimai əhəmiyyətindən istifadə edən ərəblər öz ordularını burada saxlayırdılar. Sonralar Yusif ibn Divdad Azərbaycanın paytaxtını Marağadan Ərdəbilə köçürmüşdü. Monqol yürüşləri dövründə şəhər əhali tərəfindən inadla müdafiə olunsa da monqollar şəhəri ələ keçirərək əhaliyə divan tutmuş və şəhəri dağtmışdı. Bəzi müəlliflər şəhərin adını azəri dili əsasında izah etməyə çalışırlar. Belə ki, İran dilləri qrupuna daxil olan azəri dilində "arta" – müqəddəs, "vil" – şəhər deməkdir. Bu fikrin tərəfdarları iddia edirlər ki, Ərdəbilin müqəddəs şəhər adlandırılması bilavasitə atəşpərəstliklə əlaqədardır. Bu fikrin nə qədər doğru olmasında asılı olmayaraq hal-hazrda da şəhərin ətrafında atəşgahların qalıqları qalmaqdadır. Ərdəbilin əmələ gəlməsi haqqında Azərbaycan xalq yaradıcılığnın nümunəsi olan "Savalan əfsanəsi" də maraqlı məlumat verir. Həmin əfsanədə göstərilir ki, bu ərazidə Ərdə və Bil adlı iki qoçaq türk tayfası yaşayırmış. Bu tayfalar yadelli düşmənlə (güman ki, burada Azərbaycana soxulan İran dillilər nəzərdə tutulur) vuruşa-vuruşa zirvəsi qarla örtülmüş əzəmətli bir dağa gəlib çatmışlar. Onlar xan çobanın dağa döndüyünü görüb dağı Savalan adlandırmışlar. Əfsanədə deyildiyinə görə hər iki tayfa birləşib orada şəhər salır və adını da Ərdəbil qoyurlar. Abdulla Fazili qeyd edir ki, məlumat müəyyən qədər əfsanəvi xarakter daşısa da şəhərin adının izal baxımından diqqəti cəlb edir. 1220–1221-ci illərdə şəhərdə olmuş Əbuon şəhərin abadlığı və bolluğu haqqında belə yazır: "Səfalı və ürəkaçan yerdə bina edilmiş bu böyük şəhərin bol suyu, meyvə ağacları və çoxlu ərzaq malları var. Xəzər dənizindən Ərdəbilə iki günlük yoldur. Şəhərdən bir günlük məsafədə yerləşən meşələr olduqca əzəmətlidir. Şəhərə düşmən təhlükəsi üz verdikdə əhali qaçaraq bu meşədə özünü qoruya bilir." Ərdəbil şəhəri Elxanilər və Teymurlular dövründə də inkişaf edir. Xüsusilə Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı Ərdəbil ictimai-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən özünün yüksək səviyyəsinə qalxaraq Yaxın Şərqin ən məşhur şəhərlərindən birinə çevrilir. II Şah Abbasın dövründə Azərbaycanda və İranda olan fransız səyyahı Tavene Ərdəbil şəhərinə aid olan ipək ticarətinin əhəmiyyətini dönə-dönə vurğulayır. 1746-cı ildə Muğanın Ultan qalasında (Suqovuşanda) Nadir şahın tacqoyma mərasimi keçirildikdən sonra, o, bu hadisəni Ərdəbildə təntənə ilə qeyd etmişdr. Qacarların hakimiyyəti dövründə isə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Ərdəbil də yavaş-yavaş öz əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Ərdəbildə gözəl memarlıq nümünələri var. Ərdəbilin 1538 məhəlləri Dərbi-Məşayix məhəlləsi Dərbi-Məşayixi-Əzəm məhəlləsi1728 ci ildə Ərdəbil şəhri 5 məhəllədən ibarət idi. Tabar 293 xanə (ev) Niyardəbir 1.061 xanə (ev) Gerzəküçə 293 xanə (ev) Gumbalan 423 xanə (ev) Dərvazə 789 xanə (ev)toplam 2.859 Türk ailəsi yaşamaataydı. Ayrıca Türk Qomşularıyla birliktə yaşayan Gerzeküçe’de 11 xanə, Dərvazə’də 35 xanə, Gumbalan’da 7 xanə olmaq üzərə toplam 53 Erməni ailə şəhərin sakiniydi. Bu Erməniler 1.325 axça ispənçə vergisi ödəməklə mükəlləf tutulmuşdu. Dəftərə görə şəhərdə yaklaşık 14.560 kişi yaşamaktadır. Bu nüfusun %98,1’ini Türklər, %1.9’u Erməniler oluşturmaqtadır. XIX əsrin əvvəllərində Abbas Mirzənin göstərişi ilə fransız generalı Qardan Ərdəbildə müdafiə xarakterli qala tikintisinin layihəsini verir və tikintisinə rəhbərlik edir. Qala xalq tərəfindən Narınqala adlandırılır. Rza şahın dövründə qala sökülərək yerində yeni binalar, o cümlədən poçt-teleqraf binası inşa edilir. Şəhər daim təcavüzlərə məruz qaldığından şəhərdə ən qədim və qədim dövrün abidələri o qədər də çox deyil. Ruinqala şəhər ətrafında olan ən qədim abidələrdən biridir. Ərdəbil Cümə məscidi də qədim abidələrdən olmaqla, Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri, Azərbaycan memarlığının qiymətli incisidir. Məscid Səlcuqlular dövründə tikilmişdir. Mütəxəssislərin qeyd etdiyinə görə Ərdəbil Cümə məscidi ərəb işğalından sonra şəhərdə yaradılmış ilk abidədir. Uca minarəsinin uçmasına baxmayaraq məscid öz əzəmətini saxlamışdır. Səfəvilər dövründə yaradılmış memarlıq abidələri isə şəhərə xüsusi əzəmət və gözəllik verir. Burada Azərbaycan incəsənətinin ən qiymətli nümunələrindən olan Şeyx Səfi türbə kompleksi xüsusilə diqqətə layiq əsərdir. Türbədə Şeyx Səfinin məzarı üstündəki sənduqə Seyid Sədrəddin Musa dövründə hazırlanmışdır. Bu türbənin arxasında Seyid Sədrəddinin oğlunun məzarı, onun yanında isə Xacə Əli Siyahpuşun məzarı yerləşir. Şeyx Heydər və Şah İsmayıl Xətainin türbələri kompleksi tamamlayır. Həmçinin Həlimə xatun və Fatma xatun türbələri də buradadır. Şeyx Səfi türbə kompleksinə daxil olan Çinixana binası da gözəl memarlıq nümunəsi hesab olunur. Buraya Çinixana adı ona görə verilmişdir ki, binanın divarlarında hər çini qabın özünə məxsus, sənətkarın istedad və zövqünə uyğun olaraq yerlər hazırlanmışdır. Azərbaycan ustaları tərəfindən hazırlanan qablar və onların divardakı yerləri adamı heyrətə salır. Ərdəbil xalçaçıları tərəfindən toxunmuş Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan xalçaçılıq tarixinin ən mükəmməl nümunələrindən olmaqla, İngiltərənin Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır. Ərdəbildəki Saleh abidələri, Ərdəbil kilsəsi, Ərdəbil İmamzadəsi, Yəqubiyyə, İbrahimabad, Daşkəsən, Təpə, Almas və Asəf körpüləri də Azərbaycanın maraqlı və qiymətli abidələridir. Bunlar hamısı Memar Əcəminin hünərləridir. Məşhur şəxsləri Şair və yazıçıları Şah İsmayıl Mahmud Dəstəpiş Əbdullah Təvəkkül Mirzə İsa Xiyali Bəhram Ərdəbili Rəcəb İbrahimi Şəms Əta Ərdəbili Riza Seyyed Hüseyni İmran Salehi Baba Səfəri Mir Cəlal Paşayev Saleh Ətayi Mədinə Gülgün Zikri Ərdəbili Ziyai Ərdəbili Xəyali Raqim Ərdəbili Nazim Ərdəbili Qulam Ərdəbili Əttar Ərdəbili Əbülfəzl Nəbə`i Cabir Ənasori Ebne Bəzzaz Ərdəbili Elyas Ərdəbili Lahi Ərdəbili Məhəmməd Hüseyn Məhdəvi Ərdəbili Din xadimlari Şeyx Səfiəddin Musəvi Ərdəbili Əli Meşkini Elahi Ərdəbili İncəsənət xadimləri Nasir Çeşmazər Vədud Müəzzin Nəsrullah Nasehpur Vəhid Əsədullahi Rübabə Muradova Əhməd Obalı Ramiz Zöhrabov Siyasətçiləri Babək Xürrəmi Hacı Baba xan Ərdəbili Nəzərəli xan Şahsevən Abbas Lisani Seyid Hüseyn Ərdəbili İdmançıları Hüseyn Rzazadə Mahmud Savalan Şücaət Qane Behnam Azər Məcidi Səyid Əli Hüseyni Şəfəq Paşayeva Qardaşlaşmış şəhərlər Tısavazorı, Macarıstan Ərdəbilin məşhur şəxsiyyətləri Ərdəbil xalçaları Həmçinin bax Cami məscidi (Ərdəbil) Xarici keçidlər Səfəvilərin Ərdəbildə fəaliyyəti Ərdəbil viki sitin də – farsca İranın ostanlarının rəsmi saytı – ingiliscə Ərdəbilin rəsmi dövlət saytı Arxivləşdirilib 2007-10-15 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil bələdiyyəsinin saytı Arxivləşdirilib 2010-11-05 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil Dövlət Universiteti (Mühəqiq Ərdəbili Universiteti) – farsca Ərdəbil Dövlət Tibb Universiteti – farsca Ərdəbil Azad Universiteti – farsca Ərdəbilin 20 min nəfərlik idman stadionu Arxivləşdirilib 2008-12-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin Şorəbil gölü Bakida Ərdəbil şəhərinin sənaye və ticarət Arxivləşdirilib 2013-08-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin şəkilləri Ərdəbildən dərdiyim Ərdəbil in hava hagin də Həmçinin bax Ərdəbil ostanı Şeyx Səfi kompleksi Səfəvi təriqəti Səfəvilər dövləti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=6756 |
Ərdəbil (dəqiqləşdirmə) | Ərdəbil bu mənalarda gələ bilər: Ərdəbil (şəhər) — Güney Azərbaycanda şəhər. Ərdəbil ostanının mərkəzidir. Ərdəbil tüməni — inzibati vahid. Elxanilər dövləti Azərbaycan vilayətinin tüməni Ərdəbil livası — Osmanlı İmperiyasının Azərbaycan vilayətinin livası Ərdəbil xanlığı — Cənubi Azərbaycan ərazisində (indiki İran dövləti) xanlıq. Ərdəbil şəhristanı — Ərdəbil ostanında şəhristan. Ərdəbil ostanı — İranın şimal-qərbində ostan. Mərkəzi Ərdəbil şəhəridir. Ərdəbil xalçası — Təbrizdə toxunmuş "Ləçəktürünc" kompozisiyalı məşhur xalı. Ərdəbil bazarı — Ərdəbil şəhərində yerləşən və bu şəhərin tarixi əsərlərindən hesab olunan böyük bir üstü örtülü bazar. Ərdəbil xalçaları — Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin Ərdəbil qrupuna aid xovlu xalçalar. Ərdəbil yaxınlığında döyüş — 16 iyul 919-cu ildə baş vermiş döyüş. Ərdəbil batmanı — Azərbaycanda qədim çəki ölçü vahidi. Ərdəbilə — Azərbaycan Respublikasının Lerik rayonunda kənd. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=283850 |
Ərdəbil (şəhər) | Ərdəbil — İranda yerləşən şəhər. Ərdəbil ostanının mərkəzidir. Ərdəbilin 5000 ilə yaxın tarixi vardır. Bu, şumer abidələrində qeyd edilib.2011-cı il əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə Ərdəbil şəhərinin 564,365 nəfər əhalisi var. Ərdəbil özünün xalı, xalça, ipək və s. məhsulları ilə şöhrət qazanmışdır. Həmçinin, İranın kartof becərilən ən böyük bölgələrindən biridir. Məşhur Şeyx Səfiəddin və Şah İsmayıl məqbərələri bu şəhərdə yerləşir. Ərdəbilin digər tarixi abidələrinə gəldikdə, Cümə məscidini və şəhərin Kəhralan adlanan hissəsindəki Şeyx Cəbrayıl məzarlığını qeyd etmək olar. Şəhərin cənub-qərb hissəsində yerləşən Şorəbil gölü və gölün ətrafındakı əyləncə məkanı Ərdəbilin yüksək turizm potensialının göstəricisidir. Bundan əlavə şəhər kənarında yerləşən Səreyn yaşayış məntəqəsi müalicə əhəmiyyətinə malik isti suyu ilə şöhrət qazanmışdır. İstisu özünə həm ölkə daxilindən, həm də ölkə xaricindən hər il minlərlə turist cəlb edir. Savalan dağı isə yay fəslində yerli və xarici alpinistlərin maraq obyektinə çevrilir. Ərdəbil şəhərinin səfalı yerlərindən biri də "Fındıqlıq" adlanan ormanlarıdır ki, Nəmin Azərbaycan sərhəddə, Talış dağlarının ətəklərində yerləşir.Səfəvilər dövlətinin qurulduğu tarix İranın Mədəniyyət şurası tərəfindən Ərdəbil Milli Günü adlandırılıb. Etimologiyası Dehxuda "Hüdudülaləm"ə istinad edərək şəhərin adını Ordvil, "Anandrac"ın müəllifinə görə Ərdəbil (bu mənbədə sözün mənası acıqlı fil kimi izah olunur), Yaqut Həməviyə görə Bazane Firuz, Firuzkerd,Firuzabad adlandırılır. Ərdəbil adı, şübhəsiz, Sasani üsuli-idarəsi tərəfindən verilən Bazan — Feyruz adından daha erkən hesab olunmalıdır. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, bu sözün birinci "Ərdə" — hissəsi qədim İranın düzlük və kosmik nizam ilahəsi Arta ilə əlaqədardır. D.Behazinə görə Ərdəbil, yaxud Artabil Avesta dilindədir. Ərdəbil iki "arta" və "vil" sözlərindən ibarət olmaqla müqəddəs anlamını daşıyır. Ona görə "ər" şəxs adlarının əvvəlində – Ərdəvan, Ərdəşir, Ərdəviraf, yaşayış yerlərində isə Ərdəstan, Ərdəkan sözlərində müqəddəslik mənasında işlədilmişdir. Fars dilində vil ya da bil təklikdə işlədilmir. Bu sözlərə ancaq yer adlarında sonluq kimi Devil, Şorabil, Əndəbil, Ləndovil, Şabil, Mobil formalarında təsadüf edilir. Bir sözlə, müəllif Ərdəbil şəhərinin salınması tarixini Sasanilərin dövründən daha əvvələ aid edir. Ona görə məhz bu şəhər Qafqaza yaxın olduğuna görə, Firuz oranı ordu mərkəzi edib və onun abadlaşdırılmasına səy göstərmişdir. Hәmçinin, Әrdәbil adının Qәdim Türk dilindәki "әr" — igid vә "Dәbil" sözlәrinin birlәşmәsi ilә yarandığı ehtimalını irәli sürmәk olar. Ərdəbil Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər dəniz səviyyəsindən 1100 metr hündürlükdə yerləşir. Ərdəbil şəhərinin məhsuldar torpağa malik düzənlikdə yerləşməsinə baxmayaraq onu hündür dağlar əhatə etmişdir. Şəhər Qərbdən Savalan dağı, Şərqədən Bağro dağı, Cənubdan Büzgüş, Şimaldan isə Talış dağları ilə əhatə olunur. Ərdəbil əlverişli təbii-coğrafi şəraitə malikdir. Dəniz səviyyəsindən 4820 m hündürlüyə malik olan Savalan dağı keçmişdə vulkan olmuşdur.Hazırda bu vulkan sönmüşdür. Bu dağ Ərdəbil şəhərinin iqliminə yaxşı təsir edir. Həmin dağın ətəyində Ərdəbil şəhərindən az aralıda yerləşən Səreyin, Sarı dava və Qotur suyu adlı mineral sular da bu qədim şəhəri şöhrətləndirmişdir. Şəhər tarixi yaxşı tədqiq edilməmiş, şəhər ərazisində və ətrafında arxeoloji qazıntı işləri aparılmamışdır. Ərdəbil şəhəri və onun ətrafında bir sıra abidələr, o cümlədən bir metr uzunluğunda ağır dəstəkli qılınclar, müxtəlif xəncərlər, baltalar, ox ucluqları, ox qablarının metal hissələri, sırğa və boyunbağılar da tapılmışdır və yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilən bu tapıntılar hal-hazırda Tehran şəhərində, İran Bastan Muzeyində "Ərdəbil tapıntıları" bölməsində saxlanılır. İranın tarixçi və coğrafiyaşünaslarından Fəxrəddin Musəvi Ərdəbili, Cəmşid İbadulla Məliki, Əli Rəzməra, İsmayıl Dibac, Ələkbər Dehxuda, Məsud Keyhan, Daryuş Behazin, Baba Səfəri və başqaları orta əsr mənbələrinə əsaslanıb şəhərin orta əsrlər tarixi haqqında məlumatlar vermişlər. İran Ensiklopediyasının müəllifi Dehxuda Fidovsi və Yaqut Həməviyə istinad edərək yazmışdır: "Sasani sülaləsinin nümayəndəsi Firuz tərəfindən salınmış Ərdəbil şəhəri mühüm iqtisadi rola malik olan Zaqafqaziya və Azərbaycan şəhərləri arasındakı ticarət yolu üzərində bina edilmişdir. Oradan meyvə qurusu, xalça və yun ixrac edilirdi. Əməvilərin dövründə isə Azərbaycanın paytaxtı Marağadan buraya köçürülmüşdür." Bir çox alimlər buradakı şəhərin əsasının Sasani çahı Firuz tərəfindən qoyulması fikrini qəbul etmirlər. Çünki şəhərin adı hələ Atropatenada Atropatidlər sülaləsinin dövründən yazılı mənbələrdə çəkilir. Bu isə şəhərin əsasının da farslar (Sasanilər) yox, atropatenlilər tərəfindən qoyulduğunu sübur edir. D.Behazin Şahnaməyə əsaslanıb Ərdəbili "İranın" qədim və mühüm şəhərlərindən biri hesab edir. Ona görə Kəyanilərin hakimiyyəti dövründə Bəhmən qalası (farsca Dej-Bəhmən) Ərdəbilə yaxın ərazidə yerləşmişdir. Keyxosrov bu qalanı fəth etdikdən sonra Azərgüşnasp məbədini orada tikdirmişdir (mənbədə göstərilən fikri yalnışdır, çünki, Azərgüşnasp məbədi Qazaka şəhərində yerləşir). D.Behazin sözünə davam edərək yazır: "Ərdəbil Sasanilərin və ərəblərin ilk dövründə Azərbaycanın paytaxtı, Abbasilərin dövründə isə iranlıların (müəllif azərbaycan türklərini iranlı (fars) hesab edir) ərəblərə qarşı apardığı mübarizənin mərkəzi olmuşdur. D.Behazin də öz növbəsində şəhərin V əsrdə Firuz tərəfindən bina edilməsi və Bazane Firuz adlanması fikrini müdafiə edir. Lakin o, yazır: "Mənim tədqiqatım görə Ərdəbil şəhərinin bina edilməsi Firuzun vaxtından daha qədimdir. Ona görə ki, V Bəhram Firuzdan 34 il əvvəl hunların hücumu zamanı Ərdəbil yolu ilə Amilə, Gurgana və sonra isə Xorasana getmişdir. O, Vis və Ramin əsərinə istinad edərək Ərdəbil şəhərinin bina edilməsini Parfiya dövrünə aid edir (lakin müəllif Manna dövləti zamanında burada şəhərin və şəhər ətrafı yaşayış məntəqələrinin olmasını nəzərə almır). Antik müəlliflərin əsərlərindən fərqli olaraq orta əsr müəlliflərinin əsərlərində şəhərin tarixi, abidələri, ictimai həyatı və sairə ilə əlaqədar çoxlu dəyərli məlumatlar vardır. Lakin antik mənbələrdə məlumatın qıtlığı heç də o anlama gəlmir ki, bu dövrdə şəhər az inkişaf etmişdir. Çünki, əldə olan azsaylı arxeoloji tapıntılar (əgər şəhər ərazisində arxeoloji tədqiqat işləri aparılmış olsaydı daha zəngin materiallar əldə edlərdi) şəhər ərazisində yaşayışın ən azı Tunc dövründə olduğunu göstərir. Firdovsi əsərində Bəhmən qalasının Keyxosrov tərəfindən atəşgaha çevrilməsindən və bu qalanın Ərdəbildə yerləşməsindən danışır. Həmdullah Qəzviniyə görə Ərdəbil Siyavu.un oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Əfsanəvi hökmdar olan Keyxosrov tərəfindən şəhərin bina edilməsi fikri də özü-özlüyündə şəhərin qədim tarixindən xəbər verir. Firdovsinin Bəhmən qalası və Ruinqala adlandırdığı toponimlər hazırda Ərdəbilin Qərbində, Savalan dağının ətəyində farslaşdırılmış şəkildə Ruyin-dizeq və Dej-Vican formada təsadüf edilir. Bundan başqa şəhər ətrafında bir başa atəşpərəstliklə bağlı ay adlarına, o cümlədən Şəhrivar və Əmərdad toponimik adlarına da rast gəlmək olur. Buna əsasən bir sıra müəlliflər şəhərin əsasnın Zərdüşt dövründə qoyulduğu fikrini irəli sürürlər. Ərdəbil şəhəri ətrafında faydalı qazıntıların olması, Yaxın və Orta Şərqi Şimal ölkələri ilə birləşdirməsi, strateji və ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi hələ qqədim dövrlərdən onun iqtisadiyyatına böyük təsir göstərmişdir. Bu ticarət yolları haqqında məlumat verən ərəb coğrafiyaşünası İstəxri yazır: "Bərdədən Yunanıstana 7 ağac (bir ağac təqribən 6 km-ə bərabərdir), oradan Beyləqana 7, Beyləqandan Varsana 7, buradan Bəlbaxa 7, Bəlbaxdan Bərzəndə 7, Bərzənddən isə Ərdəbilə 15 ağac məsafə vardır." Ərdəbil şəhərində olmuş Yaqut Həməvi əsərində bu şəhərin abadlığı, əhalisi, sənətkarlıq və ticarəti haqqında geniş məlumat verir. O, bu şəhəri Bazani Firuz adı altında təsvir edir. Sasanilər dövründə mərzbanlıq mərkəzlərindən biri də bu şəhər olmuşdur. Şəhərin iqtisadi və ictimai əhəmiyyətindən istifadə edən ərəblər öz ordularını burada saxlayırdılar. Sonralar Yusif ibn Divdad Azərbaycanın paytaxtını Marağadan Ərdəbilə köçürmüşdü. Monqol yürüşləri dövründə şəhər əhali tərəfindən inadla müdafiə olunsa da monqollar şəhəri ələ keçirərək əhaliyə divan tutmuş və şəhəri dağtmışdı. Bəzi müəlliflər şəhərin adını azəri dili əsasında izah etməyə çalışırlar. Belə ki, İran dilləri qrupuna daxil olan azəri dilində "arta" – müqəddəs, "vil" – şəhər deməkdir. Bu fikrin tərəfdarları iddia edirlər ki, Ərdəbilin müqəddəs şəhər adlandırılması bilavasitə atəşpərəstliklə əlaqədardır. Bu fikrin nə qədər doğru olmasında asılı olmayaraq hal-hazrda da şəhərin ətrafında atəşgahların qalıqları qalmaqdadır. Ərdəbilin əmələ gəlməsi haqqında Azərbaycan xalq yaradıcılığnın nümunəsi olan "Savalan əfsanəsi" də maraqlı məlumat verir. Həmin əfsanədə göstərilir ki, bu ərazidə Ərdə və Bil adlı iki qoçaq türk tayfası yaşayırmış. Bu tayfalar yadelli düşmənlə (güman ki, burada Azərbaycana soxulan İran dillilər nəzərdə tutulur) vuruşa-vuruşa zirvəsi qarla örtülmüş əzəmətli bir dağa gəlib çatmışlar. Onlar xan çobanın dağa döndüyünü görüb dağı Savalan adlandırmışlar. Əfsanədə deyildiyinə görə hər iki tayfa birləşib orada şəhər salır və adını da Ərdəbil qoyurlar. Abdulla Fazili qeyd edir ki, məlumat müəyyən qədər əfsanəvi xarakter daşısa da şəhərin adının izal baxımından diqqəti cəlb edir. 1220–1221-ci illərdə şəhərdə olmuş Əbuon şəhərin abadlığı və bolluğu haqqında belə yazır: "Səfalı və ürəkaçan yerdə bina edilmiş bu böyük şəhərin bol suyu, meyvə ağacları və çoxlu ərzaq malları var. Xəzər dənizindən Ərdəbilə iki günlük yoldur. Şəhərdən bir günlük məsafədə yerləşən meşələr olduqca əzəmətlidir. Şəhərə düşmən təhlükəsi üz verdikdə əhali qaçaraq bu meşədə özünü qoruya bilir." Ərdəbil şəhəri Elxanilər və Teymurlular dövründə də inkişaf edir. Xüsusilə Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı Ərdəbil ictimai-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən özünün yüksək səviyyəsinə qalxaraq Yaxın Şərqin ən məşhur şəhərlərindən birinə çevrilir. II Şah Abbasın dövründə Azərbaycanda və İranda olan fransız səyyahı Tavene Ərdəbil şəhərinə aid olan ipək ticarətinin əhəmiyyətini dönə-dönə vurğulayır. 1746-cı ildə Muğanın Ultan qalasında (Suqovuşanda) Nadir şahın tacqoyma mərasimi keçirildikdən sonra, o, bu hadisəni Ərdəbildə təntənə ilə qeyd etmişdr. Qacarların hakimiyyəti dövründə isə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Ərdəbil də yavaş-yavaş öz əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Ərdəbildə gözəl memarlıq nümünələri var. Ərdəbilin 1538 məhəlləri Dərbi-Məşayix məhəlləsi Dərbi-Məşayixi-Əzəm məhəlləsi1728 ci ildə Ərdəbil şəhri 5 məhəllədən ibarət idi. Tabar 293 xanə (ev) Niyardəbir 1.061 xanə (ev) Gerzəküçə 293 xanə (ev) Gumbalan 423 xanə (ev) Dərvazə 789 xanə (ev)toplam 2.859 Türk ailəsi yaşamaataydı. Ayrıca Türk Qomşularıyla birliktə yaşayan Gerzeküçe’de 11 xanə, Dərvazə’də 35 xanə, Gumbalan’da 7 xanə olmaq üzərə toplam 53 Erməni ailə şəhərin sakiniydi. Bu Erməniler 1.325 axça ispənçə vergisi ödəməklə mükəlləf tutulmuşdu. Dəftərə görə şəhərdə yaklaşık 14.560 kişi yaşamaktadır. Bu nüfusun %98,1’ini Türklər, %1.9’u Erməniler oluşturmaqtadır. XIX əsrin əvvəllərində Abbas Mirzənin göstərişi ilə fransız generalı Qardan Ərdəbildə müdafiə xarakterli qala tikintisinin layihəsini verir və tikintisinə rəhbərlik edir. Qala xalq tərəfindən Narınqala adlandırılır. Rza şahın dövründə qala sökülərək yerində yeni binalar, o cümlədən poçt-teleqraf binası inşa edilir. Şəhər daim təcavüzlərə məruz qaldığından şəhərdə ən qədim və qədim dövrün abidələri o qədər də çox deyil. Ruinqala şəhər ətrafında olan ən qədim abidələrdən biridir. Ərdəbil Cümə məscidi də qədim abidələrdən olmaqla, Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri, Azərbaycan memarlığının qiymətli incisidir. Məscid Səlcuqlular dövründə tikilmişdir. Mütəxəssislərin qeyd etdiyinə görə Ərdəbil Cümə məscidi ərəb işğalından sonra şəhərdə yaradılmış ilk abidədir. Uca minarəsinin uçmasına baxmayaraq məscid öz əzəmətini saxlamışdır. Səfəvilər dövründə yaradılmış memarlıq abidələri isə şəhərə xüsusi əzəmət və gözəllik verir. Burada Azərbaycan incəsənətinin ən qiymətli nümunələrindən olan Şeyx Səfi türbə kompleksi xüsusilə diqqətə layiq əsərdir. Türbədə Şeyx Səfinin məzarı üstündəki sənduqə Seyid Sədrəddin Musa dövründə hazırlanmışdır. Bu türbənin arxasında Seyid Sədrəddinin oğlunun məzarı, onun yanında isə Xacə Əli Siyahpuşun məzarı yerləşir. Şeyx Heydər və Şah İsmayıl Xətainin türbələri kompleksi tamamlayır. Həmçinin Həlimə xatun və Fatma xatun türbələri də buradadır. Şeyx Səfi türbə kompleksinə daxil olan Çinixana binası da gözəl memarlıq nümunəsi hesab olunur. Buraya Çinixana adı ona görə verilmişdir ki, binanın divarlarında hər çini qabın özünə məxsus, sənətkarın istedad və zövqünə uyğun olaraq yerlər hazırlanmışdır. Azərbaycan ustaları tərəfindən hazırlanan qablar və onların divardakı yerləri adamı heyrətə salır. Ərdəbil xalçaçıları tərəfindən toxunmuş Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan xalçaçılıq tarixinin ən mükəmməl nümunələrindən olmaqla, İngiltərənin Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır. Ərdəbildəki Saleh abidələri, Ərdəbil kilsəsi, Ərdəbil İmamzadəsi, Yəqubiyyə, İbrahimabad, Daşkəsən, Təpə, Almas və Asəf körpüləri də Azərbaycanın maraqlı və qiymətli abidələridir. Bunlar hamısı Memar Əcəminin hünərləridir. Məşhur şəxsləri Şair və yazıçıları Şah İsmayıl Mahmud Dəstəpiş Əbdullah Təvəkkül Mirzə İsa Xiyali Bəhram Ərdəbili Rəcəb İbrahimi Şəms Əta Ərdəbili Riza Seyyed Hüseyni İmran Salehi Baba Səfəri Mir Cəlal Paşayev Saleh Ətayi Mədinə Gülgün Zikri Ərdəbili Ziyai Ərdəbili Xəyali Raqim Ərdəbili Nazim Ərdəbili Qulam Ərdəbili Əttar Ərdəbili Əbülfəzl Nəbə`i Cabir Ənasori Ebne Bəzzaz Ərdəbili Elyas Ərdəbili Lahi Ərdəbili Məhəmməd Hüseyn Məhdəvi Ərdəbili Din xadimlari Şeyx Səfiəddin Musəvi Ərdəbili Əli Meşkini Elahi Ərdəbili İncəsənət xadimləri Nasir Çeşmazər Vədud Müəzzin Nəsrullah Nasehpur Vəhid Əsədullahi Rübabə Muradova Əhməd Obalı Ramiz Zöhrabov Siyasətçiləri Babək Xürrəmi Hacı Baba xan Ərdəbili Nəzərəli xan Şahsevən Abbas Lisani Seyid Hüseyn Ərdəbili İdmançıları Hüseyn Rzazadə Mahmud Savalan Şücaət Qane Behnam Azər Məcidi Səyid Əli Hüseyni Şəfəq Paşayeva Qardaşlaşmış şəhərlər Tısavazorı, Macarıstan Ərdəbilin məşhur şəxsiyyətləri Ərdəbil xalçaları Həmçinin bax Cami məscidi (Ərdəbil) Xarici keçidlər Səfəvilərin Ərdəbildə fəaliyyəti Ərdəbil viki sitin də – farsca İranın ostanlarının rəsmi saytı – ingiliscə Ərdəbilin rəsmi dövlət saytı Arxivləşdirilib 2007-10-15 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil bələdiyyəsinin saytı Arxivləşdirilib 2010-11-05 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil Dövlət Universiteti (Mühəqiq Ərdəbili Universiteti) – farsca Ərdəbil Dövlət Tibb Universiteti – farsca Ərdəbil Azad Universiteti – farsca Ərdəbilin 20 min nəfərlik idman stadionu Arxivləşdirilib 2008-12-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin Şorəbil gölü Bakida Ərdəbil şəhərinin sənaye və ticarət Arxivləşdirilib 2013-08-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin şəkilləri Ərdəbildən dərdiyim Ərdəbil in hava hagin də Həmçinin bax Ərdəbil ostanı Şeyx Səfi kompleksi Səfəvi təriqəti Səfəvilər dövləti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=314258 |
Ərdəbil Hava Limanı | Ərdəbil Hava limanı - İranın Ərdəbil ostanı Ərdəbil şəhərində yeləşən hava limanı. Əsas uçuşlar Ata Air - Məşhəd, Tehran-Mehrabad Borajet - Mövsümü: Arak, İstanbul-Səbiha Gökçən Iran Air - Ciddə, Məşhəd, Mədinə, Tehran-Mehrabad Iran Aseman Airlines - Tehran-Mehrabad Iran Air Tours - Tehran-Mehrabad Mahan Air - Məşhəd, Tehran-Mehrabad Qeshm Airlines - Bağdad, Nəcəf | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=477421 |
Ərdəbil batmanı | Ərdəbil batmanı və ya Ərdəbil manı - Azərbaycanda qədim çəki ölçü vahidi. Ərdəbil batmanı 6 kiloqrama bərabərdir. BatmanEncyclopaediaislamica Həmçinin bax Batman (ölçü vahidi) | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=283852 |
Ərdəbil bazarı | Ərdəbil bazarı — Ərdəbil şəhərində yerləşən və bu şəhərin tarixi əsərlərindən hesab olunan böyük bir üstü örtülü bazardır ki rasta bazar, qızılçı bazar, dəmirçi bazar, başmaqçı bazar və börkçü bazar kimi xolları vardir. Xarici keçidlər Ərdəbil bazarı Arxivləşdirilib 2008-07-19 at the Wayback Machine Aftab saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=189112 |
Ərdəbil civarında döyüş | Ərdəbil civarında döyüş — ərəblər ilə xəzərlər arasında ən böyük vuruşma. 730-ci il 6-8 dekabrda Ərdəbil həndəvərində baş verib, və ərəb ordusunun tamamilə darmadağın edilməsi ilə bitib. Xəzər-ərəb müharibələrinin döyüşlərindən biri. Hərbi əməliyatların gedişi 730\731-ci ildə xəzər və türklərin 300 minlik ordusu Barçikin komandası altında ərəblərə qarşı əks-hücüma başlayıb Dərbənd, Daryal və digər keçidlərlə Arran ərazisinə soxuldu. Əl-Cərrah öz qoşunlarını Bərdə yolu ilə Ərdəbilə çəkdi və orada hadisələrin inkişafını gözləməyə başladı. Xəzərlər ərəb qoşunlarının harada yerləşdiyini bir gürcü knyazından öyrəndilər. İki ordu Araz sahilindəki Varsanda qarşılaşdı. Ərəblər xəzərlərin üstün qüvvələrinin təzyiqi altında Ərdəbilə tərəf çəkildilər; burada Savalan dağı yaxınlığında onların arasında bir gecə-gündüz davam edən böyük vuruşma oldu. Ərəblər tamamilə məğlub edildilər, Əl-Cərrah öldürüldü. Xəzərlər uzun mühasirədən sonra Ərdəbili aldılar, şəhərin kişi əhalisini qırdılar, qadın və uşaqları isə aəsir apardılar. Sonra xəzər ordusu Azərbaycanı viran etdi, ölkənin şəhərlərini bir birinin ardınca tutub Diyarbəkir və Mosula çatdı. Gevond xəzərlərin basqını barədə belə məlumat verir: Onlar "Hunlar torpağından, Çor keçidindən, Maskutlar torpağından keçərək Paytakaran ölkəsinə basqın etdilər; Araz çayından keçib Azərbaycana getdilər, Artaveti, Qandzak-Şahastani, Atşi-Baquan adlanan vilayəti, Sparat-Perozu və Ormizd-Perozu dağıtdıları"Xəzərlərin belə surətli hücumu xəlifəni və onun saray əhlini çox çaşdırdı. Hişam ərəb qoşunlarının baş komandanı vəzifəsinə Səid ibn Əmr ül-Həraşini təyin etdi və o dərhal 30 minlik orduyla xəzərlərə qarşı yola çıxdı. Xəzərlərin sonrakı hərəkətləri Xəzərlər ölkəni yağmalamaq üçün dörd tərəfə dağılır. Xəzər qoşunları yürüşü davam edərək Diyarbəkir və Mosula qədər gedib çıxır. Xəzərlərin bu qələbəsi bizanslı, erməni və gürcü mənbələrində öz təstiqini tapır. Çox güman ki bu hadisə 732-ci ildə Bizans imperatoru Konstantinlə Xəzər xaqanının qızı Virxor Çiçək arasında nigahın bağlanmasıyla əlqaəsi var. Buna baxmayaraq xəzərlərin hətta belə uzağa getmələri müharibənin gedişini dəyişdirə bilmir. Xəzərlərin geri çəkilməsi 731-ci ilin yanvarına ərəblər yeni ordu yığaraq Səid əl Həraşinin başçılığı altında xəzərləri aldıqları mövqelərdən sıxışdıra bilirlər. Aaltı il sonra 737-ci ildə ərəb sərkərdəsi, gələcək xəlifə, Mərvan ibn Məhəmməd Xəzər xaqanlığının içərilərinə genişmiqyaslı yürüş təşkil edir ki bunun nəticəsində Xəzərlərin Xilafət ərazisinə yürüşlərinə uzun müddətə dayandırılır. Ziya Bünyadov. Azərbaycan 7-9-cu əsrlər. Azərbaycan Dövlət Nəşriyatı Bakı -1989 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=364143 |
Ərdəbil döyüşü | Ərdəbil civarında döyüş — ərəblər ilə xəzərlər arasında ən böyük vuruşma. 730-ci il 6-8 dekabrda Ərdəbil həndəvərində baş verib, və ərəb ordusunun tamamilə darmadağın edilməsi ilə bitib. Xəzər-ərəb müharibələrinin döyüşlərindən biri. Hərbi əməliyatların gedişi 730\731-ci ildə xəzər və türklərin 300 minlik ordusu Barçikin komandası altında ərəblərə qarşı əks-hücüma başlayıb Dərbənd, Daryal və digər keçidlərlə Arran ərazisinə soxuldu. Əl-Cərrah öz qoşunlarını Bərdə yolu ilə Ərdəbilə çəkdi və orada hadisələrin inkişafını gözləməyə başladı. Xəzərlər ərəb qoşunlarının harada yerləşdiyini bir gürcü knyazından öyrəndilər. İki ordu Araz sahilindəki Varsanda qarşılaşdı. Ərəblər xəzərlərin üstün qüvvələrinin təzyiqi altında Ərdəbilə tərəf çəkildilər; burada Savalan dağı yaxınlığında onların arasında bir gecə-gündüz davam edən böyük vuruşma oldu. Ərəblər tamamilə məğlub edildilər, Əl-Cərrah öldürüldü. Xəzərlər uzun mühasirədən sonra Ərdəbili aldılar, şəhərin kişi əhalisini qırdılar, qadın və uşaqları isə aəsir apardılar. Sonra xəzər ordusu Azərbaycanı viran etdi, ölkənin şəhərlərini bir birinin ardınca tutub Diyarbəkir və Mosula çatdı. Gevond xəzərlərin basqını barədə belə məlumat verir: Onlar "Hunlar torpağından, Çor keçidindən, Maskutlar torpağından keçərək Paytakaran ölkəsinə basqın etdilər; Araz çayından keçib Azərbaycana getdilər, Artaveti, Qandzak-Şahastani, Atşi-Baquan adlanan vilayəti, Sparat-Perozu və Ormizd-Perozu dağıtdıları"Xəzərlərin belə surətli hücumu xəlifəni və onun saray əhlini çox çaşdırdı. Hişam ərəb qoşunlarının baş komandanı vəzifəsinə Səid ibn Əmr ül-Həraşini təyin etdi və o dərhal 30 minlik orduyla xəzərlərə qarşı yola çıxdı. Xəzərlərin sonrakı hərəkətləri Xəzərlər ölkəni yağmalamaq üçün dörd tərəfə dağılır. Xəzər qoşunları yürüşü davam edərək Diyarbəkir və Mosula qədər gedib çıxır. Xəzərlərin bu qələbəsi bizanslı, erməni və gürcü mənbələrində öz təstiqini tapır. Çox güman ki bu hadisə 732-ci ildə Bizans imperatoru Konstantinlə Xəzər xaqanının qızı Virxor Çiçək arasında nigahın bağlanmasıyla əlqaəsi var. Buna baxmayaraq xəzərlərin hətta belə uzağa getmələri müharibənin gedişini dəyişdirə bilmir. Xəzərlərin geri çəkilməsi 731-ci ilin yanvarına ərəblər yeni ordu yığaraq Səid əl Həraşinin başçılığı altında xəzərləri aldıqları mövqelərdən sıxışdıra bilirlər. Aaltı il sonra 737-ci ildə ərəb sərkərdəsi, gələcək xəlifə, Mərvan ibn Məhəmməd Xəzər xaqanlığının içərilərinə genişmiqyaslı yürüş təşkil edir ki bunun nəticəsində Xəzərlərin Xilafət ərazisinə yürüşlərinə uzun müddətə dayandırılır. Ziya Bünyadov. Azərbaycan 7-9-cu əsrlər. Azərbaycan Dövlət Nəşriyatı Bakı -1989 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=364145 |
Ərdəbil hakimliyi | Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yetişməsi XIV əsrin əvvəllərinə gedib çıxır. Tarixi mənbələrə görə, səfəvilər Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində yaşamış müqəddəs sayılan Şeyx Səfiəddin İshaq əl-Musəvi-əl Ərdəbilinin (1252–1334) adı ilə bağlı idi. Bütün Ərdəbil əhli şeyxin müridləri hesab olunur və onun göstərişlərinə əməl edirdilər. XIV əsrii ikinci yarısı- XV əsrdə Ərdəbil təriqətinin təkcə Azərbaycanda deyil, Rumda (Kiçik Asiya), Farsda, İraqda, Gilanda, Talışda çoxlu müridləri və ardıcılları vardı. Sufi-dərviş şeyxlərinin xalqa təsiri sultanları və feodal hakimləri də bu təriqətə meyil etməyə, hətta müridlər sırasına daxil olmağa məcbur edirdi. Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında Ərdəbil feodal hakimliyinin əhəmiyyəti xeyli artdı. Səfəvilər dünyəvi və ruhani işləri öz əllərində birləşdirdilər; onların çoxlu vəqf torpaqları və başqa sərvətləri vardı. XIV–XV əsrlərdə Səfəvilər ağır həyat keçirən xalqın ədalətli hökmdar haqqında baş tutmayan arzusunu təcəssüm etdirən şiəliyi Azərbaycanda, İranda, Kiçik Asiyada və Şərqin başqa yerlərində sürətlə yaydılar və ideoloji təbliğat vasitəsinə çevirdilər. Səfəvi şeyxləri təbliğ edirdilər ki, şəriətin nəzərdə tutmadığı vergi və mükəlləfiyyətlərin ləğv olunması üçün hakimiyyət başında dayanan sünni hökmdarların ağalığına son qoymaq lazımdır. Səfəvilər Azərbaycanda və Şərq ölkələrində yaranmış ağır vəziyyətin səbəbini XIV–XV əsrlərdə bu yerlərdə hökm sürən sünnilikdə görür və sübut etməyə çalışırdılar ki, sünniliyin hakim mövqe tutduğu dövlətlər guya qeyri-qanuni dövlətlərdir, onlar xalqı ağır həyata sürükləyirlər. Məhz buna görə də, sünnilik əleyhinə ümumxalq mübarizəsi aparılması və şiə tərəfdarlarının hakimiyyətə gəlməsi üçün şərait yaradılmalıdır. "Açıq bidət şəklində" inkişaf edən inqilabi müxalifətdən Səfəvilər böyük məharətlə istifadə edə bildilər. Şiəlik təriqətindən öz məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışan Səfəvilər müxtəlif vədlərlə xalq kütlələrini öz tərəflərinə çəkir və hakimiyyət uğrunda mübarizəni genişləndirirdilər. Bu sahədə Səfəvilərin müvəffəqiyyətinə səbəb Ərdəbil şeyxlərinin başçılıq etdiyi hərəkatın ölkənin oturaq əhalisinin tələbini ifadə etməsi idi. Bu mübarizələr Şeyx Səfiəddin İshaqdan sonra Səfəvilərin görkəmli başçıları Şeyx Səfiəddin Musanın (1334–1392), Şeyx Xacə Əlinin (1392–1427), Şeyxşah adı ilə məşhur olan Şeyx İbrahimin (1427–1447), Şeyx Cüneydin (1447–1460), Şeyx Heydərin (1460–1488), Şeyx Sultanəlinin (1488–1495), nəhayət, Şah İsmayılın (1487–1524) dövründə daha kəskin xarakter aldı. İ. P. Petruşevski Səfəvilərin tarixini dörd dövrə bölür. Birinci dövr — XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilə qədər davam edir. Bu dövrdə Səfəvilər şiəliyi yayır, xalq kütlələrinin antifeodal hərəkatına başçılıq etməyə çalışırlar, lakin bu dövrdə Səfəvilərin hakimiyyəti Ərdəbil mahalından kənara çıxmır. Şeyx Cüneyd XV əsrin ortalarından etibarən Səfəvilər daha fəal siyasət yeritməyə başladılar. Onlar uğurlu yürüşlər keçirərək böyük qənimətlər əldə edir və tədricən Ərdəbildə öz mövqelərini möhkəmləndirirdilər. XV əsrin ikinci yarısında Muğanın bir hissəsi, Qarabağ və Azərbaycanın Talış dağlarına qədər olan şərq torpaqları onların təsiri altına düşdü. Həm də Səfəvilərin ayrı-ayrı nümayəndələri (Şeyx Cüneyd, Şeyx Heydər) tarix səhnəsində ruhani başçısı kimi yox, siyasi xadim kimi çıxış edirdilər. Bu vaxt Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunlu Cahanşah hökmranlıq ednrdi. O, Şeyx Cüneydin qüvvətlənməsindən ehtiyatlandığı üçün dövlətin ərazisini tərk etməyi ondan tələb etdi.1449-cu ildə Cüneyd Ərdəbili tərk etdi, Misiri, Suriyanı, Mesopotamiyanı gəzib dolaşdıqdan sonra Diyarbəkrə qayıtdı və burada Qaraqoyunlu dövlətinin rəqibi Uzun Həsən tərəfindən səmimi qarşılandı və onunla qohumluq əlaqəsi yaratdı. O, dörd ilə yaxın Diyarbəkrdə qaldı. Bu müddətdə Kiçik Asiyada-Kilikiyada qonşu tayfalalarla ilə əlaqəsini möhkəmləndirdi və müridlərinin sayını xeyli artırdı. Ustaclı, şamlı, rumlu, əfşar, qacar, təkəli, zülqədər, varsağ, bayat, qaramanlı, baharlı, alpout, ərəşli, qazaxlı türkdilli tayfaları, Qaradağ, Əhər Talış sufiləri də Səfəvilərə qoşuldular. Bundan əlavə, Cüneyd Türkiyədə, Suriyanın şimalında, Maraş, Antak, Kilis bölgələrində və Mesopotamiyada ətrafına çoxlu mürid topladı. Cüneyd Ərdəbildən gedəndən sonra hakimiyyəti Şeyx Cəfər idarə edirdi. 1459-cu ildə Cüneyd bir qrup müridlə doğma Ərdəbilə qayıtmaq istədi, lakin Şeyx İbrahimin oğlu Şeyx Cəfər onu Ərdəbilə buraxmadı.1460-cı il martın 3-də Cüneyd buradan Dağıstana və Şirvana yürüş etdi. Şirvanşah I Xəlilullah vəziyyətin ağırlığını görərək Cahanşahla ittifaqa girdi və Dərbənd yaxınlığında Səfəvi qoşununun qabağını kəsdi. Samur çayı sahilində tərəflər arasında böyük toqquşma oldu. Döyüş Səfəvilərin məğlubiyyəti və Şeyx Cüneydin ölümü ilə nəticələndi. Səfəvi müridlərinin bir hissəsi Ərdəbilə qayıtdı. Şeyx Heydər Şeyx Heydərin vaxtında qazı, sufi dəstələri dürüst hərbi qaydada təşkil olundular. Əvvəlki türkmən başlıqları əvəzinə indi on iki imamın (müqəddəs şiələrin) şərəfinə başlarına on iki zolaqlı qırmızı çalma qoyurdular. Ona görə də, onlara qızılbaşlar deyirdilər. Bu tədbirin həyata keçirilməsi tezliklə Şeyx Heydəri məşhurlaşdırdı. Venesiyalı Katerino Zeno yazır kn, müasirləri ona "qurban olduğum, sadağa olduğum, pirim, mürşüdüm"-deyə müraciət edirdilər. Rum, Qaraçadağ və Talış müridləri ona allah kimi baxır, namazı, kütləvi duanı (ibadəti) rədd edir, şeyxi özlərinin qiblələri, fövqəltəbii xilqət, varlıq hesab edirdilər. Müasirlərinin məlumatına görə, Şeyx Heydər son dərəcə cəsur idi. O, xeyli qoşun və silah topladıqdan, nominal asılı olduğu qaynı-Uzun Həsənin oğlu Yaqub padşahla razılığa gəldikdən sonra 1483-cü ildə Dağıstana və Şirvana yürüş etdi. Qızılbaşlar bu yürüşdən xeyli qənimətlə və əsirlə geri qayıtdılar. 3487-ci ildə ikinci dəfə yürüş etdilər. Bu dəfə altı min nəfər əsir gətirdilər. Şeyx Heydərin uğurlu iki yürüşü qonşu dövlətləri, həmçinin, Sultan Yaqubu da qorxuya saldı. O, Səfəvilərin güclənməsindən ehtiyat etdiyinə görə, Heydərin Şirvana sonuncu yürüşü zamanı (1488) Şirvanşah Fərrux Yasara kömək etdi. Öz sərkərdəsi Süleyman bəy Bicanoğlunun komandanlığı altında qızılbaşlarla döyüşə qoşun göndərdi. Birləşmiş qoşunla toqquşmanın labüd olduğunu görən şeyx cənuba- Tabasarana döndü. 1488-ci il iyunun 9-da burada, Şahdağın ətəyində Şirvanşahın birləşmiş qüvvələri ilə qızılbaşlar arasında qanlı döyüş baş verdi. hər iki tərəf xeyli itki verdi. Şeyx Heydər öldürüldü. Şeyx İsmayıl Beləliklə, XV əsrin ikinci yarısında Səfəvilərin öz hakmiyyətlərini Şirvana yaymaq cəhdləri baş tutmadı. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti zəiflədi. Yaqub padşah Ərdəbili və Səfəvilərin başqa torpaqlarını işğal etdi. Heydərin oğlanlarını- Sultanəlini, İbrahimi və hələ iki yaşı tamam olmamış İsmayılı əsir aldı. Feodal pərakəndəliyi ölkənin ayrı-ayrı hissələri arasında təsərrüfat əlaqələrinin möhkəmlənməsinə mane olur və məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. Ağqoyunlu şahzadələri arasında baş verən ara müharibələri feodal hakimlərin özbaşınalığının artması kənd təsərrüfatı və sənətkarlığının tənəzzülünə səbəb oldu, şəhər və kənd əməkçilərinin vəziyyətini ağırlaşdırdı. Belə bir vəziyyət ticarətin də inkişafına mane olur, quldurlar tez-tez mal daşıyan karvanlara basqınlar edirdilər. Feodal pərakəndəliyi, həmçinin, yadellilərə qarşı mübarizədə xalqın birliyinin yaranmasına mane olurdu. Odur ki, Azərbaycanı siyasi cəhətdən birləşdirmək zərurəti meydana çıxmışdı. Bu birləşmə Azərbaycan əhalisinin geniş təbəqələrinin mənafeyinə uyğun gəlirdi. Yalnız belə bir dövlət hakimiyyəti yaratmaqla feodal pərakəndəliyini aradan qaldırıb Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaq olardı.1500-cü ilin payızında qızılbaş qoşunu Kürü keçib, Şirvan ərazisinə daxil oldu. Fərrux Yasar Şamaxını müdafiə etməkdə acizlik göstərərək, Qəbələyə qaçdı. Qızılbaşlar müqavimətə rast gəlmədən Şirvanın paytaxtını tutdular. Fərrux Yasarla İsmayılın qoşunu arasında döyüş 1500-cü ilin sonunda, Gülüstan qalasından bir qədər aralı Cabanı adlanan yerdə baş verdi. Döyüşdə Şirvanşahlar məğlub oldular. Şahgəldi ağa Fərrux Yasarın başını kəsib İsmayıla gətirdi. Qızılbaşlar Şirvanşahların böyük sərvətini ələ keçirdilər. Fərrux Yasarın döyüşdən salamat çıxan oğlu İbrahim (Şeyxşah) Xəzər sahilindəki Şəhrin adlı yerə gəlib dağınıq qoşunu toplamaqa başlayır, lakin Hadim bəy Hülafənin (Hülafə bəy) gəlişini eşidib gəmi ilə Gilana adlayır. XV əsrdə Bakı Azərbaycanın iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzi, habelə, Xəzər sahilində mühüm liman idi. Şamaxı ilə yanaşı o, Şirvan hakimlərinin iqamətgahı idi. Xəzinə və böyük dəyərli Şirvanşahlar sarayı burada yerləşirdi. İbrahim Amini yazır ki. Qalanın dörd tərəfdən xarici aləmlə əlaqəsi var idi. Onların üçü dənizə, biri isə quruya çıxırdı. Qalanı həm də dərin xəndəklər müdafiə edirdi. Bakının sakinlərn çoxdan idi ki, Şirvanşahlara bağlı idilər. Məhz onların köməyilə şəhər lazımi iqtisadi inkişaf zirvəsinə qalxmışdı. Cabanı döyüşündən sonra İsmayıl Muğana Mahmudabada (Salyan yaxınlığında) qışlamağa getdi. Burada o, xəbər tutdu ki, Bakı sakinləri xərac verməkdən imtina edir və qızılbaşlara inadlı müqavimət göstərirlər. 1501-ci ilin yazında İsmayıl Bakı qalasını ələ keçirmək üçün öz sərkərdələrindən Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslunu ora göndərdi. Onlar qalanın təslim olmasını tələb etdilər. Fərrux Yasarın oğlu Qazı bəy Şirvanın dağlıq yerlərində Səfəvilərə qarşı müqaviməti davam etdirdiyi üçün qalanı onun arvadı müdafiə edirdi. O isə verilən təklifi qəti surətdə rədd etdi. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, hətta o, qalanın təslim olması təklifini gətirən Səfəvi elçisinin və şəhəri təslim etməyi məsləhət görən Bakı darğası Əbdül Fəttahın edam edilməsini əmr etdi. Bakılıların inadlı müqavimətini və sərkərdələrinin uğursuz cəhdlərini görən İsmayıl 1501-ci ilin yazında ən yaxşı sərkərdəsi Hülafə bəyi Bakıya göndərdi. Mühasirənin sonunda isə özü gəldi. İsmayılın əmrilə qızılbaşlar qala divarları altından lağım atıb bürclərdən birini uçurduqdan sonra şəhərə daxil oldular. Qızılbaşlar şəhəri talan edib, Şirvanşahların xəzinəsini ələ keçirdilər. Bakı əhalisinin kütləvi qırğınından ehtiyat edən 70 nəfər şəhər əyanı əllərinə Quran götürərək, İsmayılın yanına gəlib şəhər əhalisini bağışlamağı xahiş etdilər. İsmayılın göstərişilə talan və qırğın dayandırıldı. Gələnlər, qazı və şeyxlər şəhər darvazalarını qızılbaşların üzünə açdılar. Hadim bəyin göstərişi ilə Şeyx Cüneydin ölümünə səbəb olan Fərrux Yasarın atası I Xəlilullahın qəbri açılıb sümükləri yandırıldı. Şirvan sərdabəsi dağıdıldı. Bakı istila sdildikdən sonra Şirvan qızılbaşlardan asılı vəziyyətə düşdü, lakin bu asılılıq hələ tam deyildi. Cabanı döyüşündə İsmayıl tərəfindən darmadağın edilmiş Şirvan qoşununun bir hissəsi Gülüstan, Buğurd və Surxab qalalarında müqavimət göstərməyi davam etdirirdilər. Ona görə də, İsmayıl Bakını tutduqdan sonra Gülüstan qalasına doğru irəlilədi. Anonim tarixçi yazır ki, İsmayıl "dövlətin sutunlarını" -Hüseyn bəy Lələni, Məhəmməd bəy Ustaclını, Əbdi bəy Şamlunu, Hadim bəy Hülafəni, Qara Piri bəy Qacarı yanına çağırıb soruşdu: "Siz Azərbaycan taxtını, yoxsa Gülüstan qalasını istəyirsiniz?" Onlar "Azərbaycanı istəyirik",- deyə cavab verdilər. Aydındır ki, İsmayıl və qızılbaş əyanları Təbriz taxtını ağqoyunlulardan geri alıb Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini qurmağı başlıca vəzifə hesab edirdilər. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=794544 |
Ərdəbil livası | Ərdəbil sancağı və ya Ərdəbil livası — inzibati–ərazi vahidi 1725-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Azərbaycan vilayətinin livası. İnzibati mərkəzi Ərdəbil idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=503073 |
Ərdəbil məscidi (Quba) | Ərdəbil məscidi — Quba şəhərində Fətəli xan küçəsi 113 ünvanında yerləşən XIX əsrə aid məscid. Məscid sovet işğalından sonra taxıl anbarı və arxiv kimi istifadə edilib. Binada baş verən yanğından sonra bir müddət istifadəsiz qalıb. Azərbaycan müstəqlliyini bərpa etdikdən sonra isə təmir edilib. Hazırda ibadətə açıqdır. Ərdəbil Məscidi Fətəlixan, Ərdəbil və Şah İsmayıl Xətai küçələrinin kəsişməsində yerləşir. Cənub fasadında olan yazıda göstərilir ki, məscid hicri-qəməri təqvimi ilə 1312-ci ildə — miladi 1894–1895-ci illərdə tikilib. Bir iri otaqdan ibarət olan məscid, bişmiş kərpicdən tikilib. Məscidin içəri hissəsinin ümimi sahəsi 13x15 metrdir. Planda kvadrat olan abidə çadırvari örtüklə bitir. İbadət zalının planı düzbucaqlıdır. "Ərdəbil" məscidinin binası tamamilə bişmiş qırmızı kərpicdən tikilib. Məscid bir iri otaqdan ibarətdir. Tikili 4 üzlü prizma şəklindədir, 9 pəncərəsi, 1 qapısı var. Tavanı düzbucaqlı formadadır və taxta ilə işlənib. Tavan 4 taxta sütun üzərində dayanıb. İbadət zalı hər cərgədə 2 ədəd olmaqla iki cərgə sütunlarla üç hissəyə bölünüb. Mehrabın hündürlüyü 2,5 metrdir. Minbər doqquzpilləlidir və şam ağacından düzəldilib. Məscidin qadınlar şöbəsi ikinci mərtəbədə yerləşir. Sahəsi 3x15 metrdir. Yerdən məscidin günbəzinə qədər olan hündürlük 12 metrdir. Sovet işğalından sonra məscidin binasından anbar və arxiv binası kimi istifadə olunub.1980-ci illərdə elektrik xəttində baş vermiş qəza nəticəsində məscidin binası yanıb. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra məscid təmir edilib. Sonradan insanlar tərəfindən köməkçi otaqlar, dəstamaz almaq üçün ayrıca yer tikilmiş, məscidin ətrafına hasar çəkilmişdir. Hazırda məscid ibadətə açıqdır. Həmçinin bax Cümə məscidi Hacı Cəfər məscidi Səkinəxanım məscidi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=548603 |
Ərdəbil ostanı | Ərdəbil ostanı — Azərbaycanın şimal-qərbində ostan. Mərkəzi Ərdəbil şəhəridir. 1994-cü ildə Şərqi Azərbaycan ostanından ayrılıb. Ostanın iri şəhərləri: Meşkinşəhr (Xiyov) Səreyn (Sarıqaya) Parsabad (Qoçkəndi) Lahrud (Ları) Sahəsi 17.800 km²-dir. Ostanın 5 şəhristanının (Parsabad, Biləsuvar, Germi, Meşkinşəhr və Nəmin) Azərbaycan Respublikası ilə 282,5 km sərhədi vardır. Araz və Bolqarçay çayları həmin sərhədin 159 km uzunluğunu təşkil edir. Aslandüz və Biləsuvar məntəqələri vasitəsilə bölgə Azərbaycan Respublikası ilə əlaqə yaradır. Ərdəbil-Astara yolu Heyrandan keçərək Ərdəbili Rəşt, Qəzvin və Tehran ilə birləşdirir. Ərdəbilin müxtəlif coğrafi-iqlimi şəraiti vardır. Ərdəbil vilayəti əsasən dağlıq hissədən ibarətdir. Vilayəti məşhur Savalan, Talış və Bozquş dağları əhatə edir. Vilayətin ən yüksək zirvəsinin hündürlüyü 4 811 metrdir. Ümumiyyətlə Ərdəbil İranın ən soyuq bölgəsidir. İlin 5-8 ayı havalar soyuq keçir. Vilayətin iqlimi soyuq qış və sərin yay ilə xarakterizə edilir. Biləsuvar şəhristanı bölgəsi yüksək dağ zonasında yerləşir. Yayı isti, qışı isə sabitdir. Parsabad (Qoçkəndi) bölgəsi də böyük dağ zonasında yerləşir. Buranın iqlimi mülayim istidir. Muğan bölgəsinin İran qismi bütün ölkədə inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı və heyvandarlığıyla tanınır. Germi bölgəsi alçaq və hündür dağ silsilələrinin arasında yerləşir. Yayı istidir, qışı isə mülayim. Xalxal bölgəsi dağlıq zonadır. Qışı soyuqdur, yayda havalar sabitdir. İlin 5 ayı burada güclü qar və şaxta olur, bu da Əsalim-Xalxal yolunun Talış dağlarından keçən hissəsinin bu dövrdə tez-tez bağlanmasına səbəb olur. Meşkinşəhr bölgəsi Savalan dağının qərbində yerləşir və dağətəyi zonanı əhatə edir. Qışı soyuqdur, yayı isə mülayim. Şəhristanları Ərdəbil ostanı inzibati cəhətdən 10 şəhristana ayrılır: Biləsuvar şəhristanı, Ərdəbil şəhristanı, Germi şəhristanı, Xalxal şəhristanı, Kövsər şəhristanı, Meşkinşəhr şəhristanı, Nəmin şəhristanı, Nir şəhristanı, Parsabad şəhristanı və Sərein şəhristanı. Ərdəbil ostanında toplam 1181 yaşayış məntəqəsi mövcuddur . 2006-cı ildə İranda aparılmış siyahıyaalmanın nəticəsinə əsasən vilayət əhalisinin rəsmi sayı 1,228,155 nəfər, urbanizasiya isə 58,26%-dir . Etnik tərkibi Ostan əhalisinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan türklərindən , az sayda talışlardan və iranlı tatlardan ibarətdir. Dini mənsubiyyəti Əhalinin böyük çoxluğu İslamın şiə məzhəbinin, az bir qismi isə sünni məzhəbinin ardıcıllarıdır. Ostan 10 şəhristana bölünür: ParsabadQaradağ vilayəti də 2010-cu ildə Şərqi Azərbaycan ostanından alınmış və Ərdəbil ostanının tabeliyinə verilmişdir. Ərdəbil bölgəsinin tarixi Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsidir. Əksər İran tarixçiləri belə hesab edirlər ki, bu şəhər Sasani hökmdarı Firuz. tərəfindən tikilmiş və Ərdəbilin 1500 illik tarixi vardır. Lakin, daha əvvəllər hərbi və siyasi nöqtə nəzərdən Ərdəbil Nəxamənçilər dövründə ən mühüm şəhərlərdən biri olmuşdur və Fars imperiyasının şimalda əsas hərbi bazası sayılırdı. Avestaya istinad edərək demək olar ki, Zərdüşt "Dan Usta" çayının (indiki Araz) yaxınlığında anadan olmuş, "Avesta" kitabını Savalan dağının yerləşdiyi zonada yazmış və öz dinini Ərdəbil şəhərində təbliğ etməyə başlamışdır. Ərəblərin işğalı zamanı Ərdəbil İranın ən böyük şəhərlərindən biri idi və bu şəhərin qala qapılarında ərəb xilafətinin qoşunları müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdılar. Vaxtilə Ərdəbil yerli hökmdar Bani Sağın hərbi qərargahı olmuşdur. O öz paytaxtını Marağadan Ərdəbilə keçirmişdir və monqolların işğalına kimi Ərdəbil Azərbaycanın paytaxtı olaraq qaldı. Səfəvilər dövlətinin banisi Şah İsmayılın siyasəti nəticəsində bütün İran əraziləri birləşmiş və Səfəvilər dövlətinin paytaxtı Təbriz şəhəri olmuşdur və bu I Şah Abbasın dövrünədək davam etmişdir. 1528-ci ildə Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə iqtisadi və siyasi cəhətlərdən Ərdəbil İranın ən mühüm şəhərlərindən biri idi. Ərdəbil şəhərinin İranı Avropa ilə birləşdirən mühüm ticarət yolunun üstündə yerləşməsi şəhərin inkişafına böyük təkan vermiş və İranın Gilan vilayətindən Avropaya ipək ticarətini və Avropa mallarının İrana gətirilməsində Ərdəbilin ticarət mərkəzinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Ərdəbil indiki dövrdə İndiki dövrdə Ərdəbil bölgənin ən iri və mühüm şəhərlərindən biridir və burada çoxlu tarixi abidələr mövcuddur, əsasən Səfəvilər dövrünə aiddirlər. Bundan başqa Azərbaycan Respublikasına gedən əsas avtomobil yolu Ərdəbildən keçir. Zəngin təbiəti ilə məşhur olan bölgənin ərazisində bir neçə çay və isti bulaqlar axır. Bu səbəbdən Ərdəbil turizm mərkəzinə çevrilmişdir və bura hər il minlərlə turist axını olur. Şəhərin gözəl tarixi abidələri, özünəməxsus memarlıq ənənələri, müqəddəs məscidləri, kilsələri, qədim körpüləri Ərdəbilə xüsusi əzəmət verir. Ticarət mərkəzi olan Ərdəbil bazarı xüsusi memarlıq tərzində tikilmişdir. Bundan başqa bölgənin təbiəti insanları valeh edir. Savalan dağının ətrafında gözəl təbii vadiləri, Səreynin soyuq bulaqları turistlərin istirahətinə yazda və yayda yaxşı şərait yaradır. Şorabil və Nohur göllərinin ətrafında yaradılan istirahət zonaları beynəlxalq turizm standartlarına uyğundur. Bölgənin Azərbaycan Respublikası ilə sərhəd olması, Ərdəbilin iqtisadiyyatına və turizm infrastrukturunun inkişafına böyük təkan verir. Tarixi, mədəni, turizm mərkəzləri Ərdəbildən 48 km məsafədə yerləşən Nour gölü Şorabil gölü Balığlıçay çayının sahilləri Savalan dağının və ətraf meşələrin vəhşi yasamı Gürgür şəlaləsi (Savalan dağı) Səreyn isti bulağı Bilədərə mineral bulağı Ərdəbildə Şeyx Səfi türbəsi Şeyx Əminəddin Cəbrayıl türbəsi İmamzadə Saleh məqbərəsi Mirzə Əli Əkbər, Cümə məscidləri, Müqəddəs Məryəm erməni kilsəsi Qarasu, Yeddigöz, İbrahim Abar Yaquvayeh, Seyid Abad Samian, Kəlxoran, Nir, Almas, Şəhərçay, Qulandə körpüləri Qədim hamamlar - Üçdükan, Pirzərgər, Mirzəhəbib, Hacışeyx, Mollahadi, Səfəvilər və Hacırəhim Qədim Ərdəbil bazarı Qədim təpələr: Qaraşirvan, Narıncıtəpə, Sərgin, Ağimam, Qovurtəpəsi, Olotəpəsi, Karkaqtəpəsi. Şam Absi və Karğan məzarlıqları Meşkinşəhr bölgəsinin Lahrud şəhəri yaxınlığındakı Çadırgünbədi kəndinin şəhər qülləsi Daxmasəngi mağarası Sərin isti suları Əlvərs xizək kurortu Şülələr dərəsi Gilarlı gülü Fındıqlıq meşəsi Heyran gərdənəsi Antropoloji muzeyi Həmçinin bax Xarici keçidlər Ərdəbilin Photo Gallery Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine Ərdəbil ostandarlığının rəsmi veb saytı Arxivləşdirilib 2019-06-29 at the Wayback Machine | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=6242 |
Ərdəbil tüməni | Ərdəbil tüməni — inzibati vahid. Elxanilər dövləti Azərbaycan vilayətinin tüməni H.Qəzvininin “Nüzhət əl qülub” əsərində verilmiş məlumatların təhlili göstərir ki, Ərdəbil Azərbaycan vilayətinin tərkibində bir tümənə çevrilmişdir . Belə ki, əsərin VIII bölümündə Azərbaycan vilayətinin tərkibindəki tümənliklər sırasında Təbriz, Naxçıvan, Pişkin, Xoy, Sərab, Marağa və Mərəndlə yanaşı Ərdəbil tümənin da adı çəkilmişdir.. Ərdəbil tüməni öz növbəsində mahallara bölünmüşdü. Tümən əmir tərəfindən, mahal isə mahal hakimi tərəfindən idarə edilirdi . Ərdəbil (Ərdəbil, Xalxal) nahiyələrinə bölünürdü Həmçinin bax Ərdəbil xanlığı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=678995 |
Ərdəbil xalçaları | Ərdəbil xalçaları — Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin Ərdəbil qrupuna aid xovlu xalçalar. Ümumi məlumat Ərdəbil özünün xalı, xalça, ipək və s. məhsulları ilə şöhrət qazanmışdır. Ancaq Ərdəbildə toxunan xalça və palazlar digər sahələri çox arxada qoymuşdur. Azərbaycan xalçaçılığında özünəməxsus yerə malik olan Ərdəbil xalçalarının tarixi zəngin və qədimdir. Burada toxunan xalçalar "Ərdəbil xalçaları" adlanırdı, lakin XVI – XVII əsrlərdən başlayaraq əyri nəbati naxışların inkişafı və çox sayda yeni xalça kompozisiyalarının əmələ gəlməsi ilə Ərdəbil xalçaları "Ağaclı xalçaları", "Ləçəkturunc xalçaları, "Şeyx Səfi", "Şahabbası xalçaları", Əfşan xalçaları adı ilə istehsal olunmağa başladı. Ərdəbil və onun ətraf kəndləri hələ qədim dövrlərdən rəngli, əlvan parçaların, təbii iplikdən hazırlanan geyimlərin, xovsuz və xovlu xalçaların istehsal mərkəzi olmuşdur. Ərdəbildə yüksək sənətkarlığa nail olmuş və onun bədii ənənələrini davam etdirən, xalça işinin görkəmli, istedadlı ustadlarını Türkiyə, Əfqanıstan, Hindistan kimi ölkələrə işə dəvət edirdilər. Əsasən Ərdəbildən, Təbrizdən və Kaşandan gəlmə ustalar Hindistana köçüb, orada İran – hind xalçaçılığının yeni məktəbini yaratdılar. Bədii xüsusiyyətləri Ərdəbildə və onun ətraflarında (Namin, Ağbulaq, Miriş, Mir, Astara və başqaları) müxtəlif keyfiyyətdə, müxtəlif növdə və sıxlıqda xalçalar toxuyurlar. Kiçik ölçülü namazlıq xalçaların (100x150sm) əsas istehsal mərkəzi Ərdəbil olmuşdur. Xalçaçılıq məntəqələrində istehsal olunan namazlıqların orta sahəsinin naxışları dini xarakterli ornamental üslublaşdırılmış yazılardan ibarət olardı. Tağın forması çox vaxt mürəkkəb konturlu rəsmlə ifadə olunur. Bunlar Quran ayələrindən və dualardan sətirlərdir. Bu yazılar möminlər üçün müqəddəs olub, namaz qılma mərasimi ilə əlaqədardır. Müqəddəs sətirlər, bir qayda olaraq, xalçanın yuxarı hissəsində yerləşdirilir. Namazlıqlar, adətən, məhrabla (tağla – ləçəklə) olur. Texniki xüsusiyyətləri "Ərdəbil xalçaları" müxtəlif keyfiyyətdə, müxtəlif növdə toxunduğundan bu xalçaların ölçüləri, hər kvadrat desimetrdə və eləcə də hər kvadrat metrdə vurulan ilmələrin sıxlığı, həmçinin bu xalçaların xovunun uzunluğu müxtəlif ölçülərdədir. Həmçinin bax Azərbaycan xalçaları Şeyx Səfi xalçası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=200700 |
Ərdəbil xalçası | Ərdəbil xalçaları — Azərbaycan xalçaçılıq məktəblərindən olan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin Ərdəbil qrupuna aid xovlu xalçalar. Ümumi məlumat Ərdəbil özünün xalı, xalça, ipək və s. məhsulları ilə şöhrət qazanmışdır. Ancaq Ərdəbildə toxunan xalça və palazlar digər sahələri çox arxada qoymuşdur. Azərbaycan xalçaçılığında özünəməxsus yerə malik olan Ərdəbil xalçalarının tarixi zəngin və qədimdir. Burada toxunan xalçalar "Ərdəbil xalçaları" adlanırdı, lakin XVI – XVII əsrlərdən başlayaraq əyri nəbati naxışların inkişafı və çox sayda yeni xalça kompozisiyalarının əmələ gəlməsi ilə Ərdəbil xalçaları "Ağaclı xalçaları", "Ləçəkturunc xalçaları, "Şeyx Səfi", "Şahabbası xalçaları", Əfşan xalçaları adı ilə istehsal olunmağa başladı. Ərdəbil və onun ətraf kəndləri hələ qədim dövrlərdən rəngli, əlvan parçaların, təbii iplikdən hazırlanan geyimlərin, xovsuz və xovlu xalçaların istehsal mərkəzi olmuşdur. Ərdəbildə yüksək sənətkarlığa nail olmuş və onun bədii ənənələrini davam etdirən, xalça işinin görkəmli, istedadlı ustadlarını Türkiyə, Əfqanıstan, Hindistan kimi ölkələrə işə dəvət edirdilər. Əsasən Ərdəbildən, Təbrizdən və Kaşandan gəlmə ustalar Hindistana köçüb, orada İran – hind xalçaçılığının yeni məktəbini yaratdılar. Bədii xüsusiyyətləri Ərdəbildə və onun ətraflarında (Namin, Ağbulaq, Miriş, Mir, Astara və başqaları) müxtəlif keyfiyyətdə, müxtəlif növdə və sıxlıqda xalçalar toxuyurlar. Kiçik ölçülü namazlıq xalçaların (100x150sm) əsas istehsal mərkəzi Ərdəbil olmuşdur. Xalçaçılıq məntəqələrində istehsal olunan namazlıqların orta sahəsinin naxışları dini xarakterli ornamental üslublaşdırılmış yazılardan ibarət olardı. Tağın forması çox vaxt mürəkkəb konturlu rəsmlə ifadə olunur. Bunlar Quran ayələrindən və dualardan sətirlərdir. Bu yazılar möminlər üçün müqəddəs olub, namaz qılma mərasimi ilə əlaqədardır. Müqəddəs sətirlər, bir qayda olaraq, xalçanın yuxarı hissəsində yerləşdirilir. Namazlıqlar, adətən, məhrabla (tağla – ləçəklə) olur. Texniki xüsusiyyətləri "Ərdəbil xalçaları" müxtəlif keyfiyyətdə, müxtəlif növdə toxunduğundan bu xalçaların ölçüləri, hər kvadrat desimetrdə və eləcə də hər kvadrat metrdə vurulan ilmələrin sıxlığı, həmçinin bu xalçaların xovunun uzunluğu müxtəlif ölçülərdədir. Həmçinin bax Azərbaycan xalçaları Şeyx Səfi xalçası | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=488081 |
Ərdəbil xanlığı | Ərdəbil xanlığı — XVIII əsrin 40-cı illəri - XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ərazisində (indiki İran) mövcud olmuş xanlıq. Ərazisi Talış, Qaradağ, Təbriz, Marağa və Gilan xanlıqları ilə hüdudlanırdı. Mərkəzi Ərdəbil şəhəri idi. XVIII əsrin ortalarında yaranmış xanlıqlardan biri də Ərdəbil xanlığı olmuşdur. Lənkəran, Qaradağ, Qarabağ, Sərab və Gilan xanlıqları ilə həmsərhəd olan xanlığın mərkəzi Ərdəbil idi. Xanlığın əsasənı Şahsevən tayfasından olan Bədir xan qoymuş və dövləti siyasi cəhətcə möhkəmləndirmişdi. Xanlığı feodal əyanlarından ibarət divanxana idarə edirdi. Mahallarda idarəçilik işləri bəylər, naiblər, kəndlərdə kətxudalar tərəfindən aparılırdı. Xanlığın 3 min nəfərlik daimi qoşunu var idi. Bədir xanın oğlu Nəzərəli xan Şahsevənın dövründə (1747-1783) zəndlər və qacarlarla münasibət kəskinləşmişdi. Nəzərəli xan Şahsevən nikah diplomatiyası vasitəsilə qarabağlı İbrahim xanla dostluq əlaqələri yaratmişdi. Talış xanlığı ilə də mehriban qonşuluq münasibətində idi. Qubalı Fətəli xan 1784-cü ilin mayında hücum edərək Ərdəbili və Meşkini tutdu. Bu hadisə Fətəli xanın düşmənlərinin, xüsusilə, Rusiyanın narazılığına səbəb oldu. Ona görə də Fətəli xan Ərdəbili tərk etməli oldu. Nəzərəli xanla şərik hakimiyyətə malik olan Nəsir xanın (1763-1808) dövründə, 1797-ci ildən etibarən xanlıq müstəqilliyini itirərək Qacarlardan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Xanlığın fəaliyyətinə 1808-ci ildə Qacarlar sülaləsi tərəfindən son qoyulmuşdu. Həmçinin bax Azərbaycan xanlıqları CƏNUBİ AZƏRBAYCAN XANLIQLARI Azərbaycan xanlıqları Arxivləşdirilib 2009-10-27 at the Wayback Machine Ənvər Çingizoğlu. Ərdəbil xanlığı. Bakı,2014 | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=70061 |
Ərdəbil zəlzələsi | Ərdəbil zəlzələsi – 893-cü il 23 mart tarixində baş verib. Zəlzələnin gücü dəqiq məlum deyil. Fəlakət nəticəsində 150000-dən artıq insan ölmüşdü. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=764473 |
Ərdəbil zəlzələsi (1997) | Ərdəbil zəlzələsi (1997) — 1997-ci il fevral ayının 28-də Ərdəbildə 6.1 bal gücündə baş vermiş zəlzələ. Zəlzələ öncəsi baş verənlər İran İslam Respublikasının şimalında, Ərdəbil şəhəri yaxınlığında baş verən zəlzələ Merkalli şkalası üzrə VIII göstəricidə baş vermişdir. Bu zəlzələdən bir ay əvvəl baş vermiş zəlzələdə Şimali İranda ölən insan sayı ən azı 79 nəfər olmuşdur. Zərər və itkilər Zəlzələ 12ː57-də (İran standart vaxtı ilə 4:27-də) baş vermiş və 15 saniyə davam etmişdir. Ən azı 1100 nəfər ölmüş, 2600 nəfər yaralanmış, 36.000 nəfər evsiz qalmışdır. 12.000 ev isə zərər görmüş və ya dağılmışdır. Şimal qərbi İranın Ərdəbil hissəsində 160.000 mal-qara tələf olmuşdur. Ərdəbil ətrafında elektrik enerji xətlərinə, yollara, rabitə xətlərinə və su paylayıcı sistemlərə ciddi ziyan dəymişdir. Zəlzələ nəticəsində xəstəxanalar və digər tibb müəssisələri xəstələrlə dolub daşıb. 83-dən çox kənd müəyyən formada zəlzələdən zərər görmüşdür.Villadərə kəndində dağıntılar altından 85 nəfərin cəsədi çıxarılmışdır. Episentrə yaxın 85 nəfər sakini olmuş digər kiçik bir kənddə - Varanyada 20 sakindən başqa hamısı həlak olmuşdur. Afterşoklar Ərdəbil zəlzələsindən sonra 350 afterşok - yeraltı təkanlar qeydə alınmışdır. Onlardan ən böyüyü Rixter şkalası üzrə 5.2 bal gücündə olmuşdur. Humanitar yardım işçiləri və xilasedicilər ölənlərin sayının təxminnən 3000-dən çox olmasını qiymətləndirir. Nəticələri və yardım cəhdləri Zəlzələdən sonra yağan 18 inç (46 sm) qalınlığında qar xilasetmə işlərinə əngəl törədib. İran hökuməti ölənlərin xatirəsinə ölkədə 3 günlük matəm elan edib. İran prezidenti mart ayının 4-də zərər görmüş əraziyə səfər edib. Hadisə yerində olan xilasedicilər ölənlərin sayının üç dəfədən çox olması barədə hökumətlə mübahisə etmişdir. Buna baxmayaraq, Qızıl Ayparanın İran bölməsinin rəhbəri Seyfullah Vahid Dəstcerdi yardım işlərinin sürətindən razı qalıb. Hadisə qurbanlarına 8700-dən çox çadır, 21800 ədyal, 15300 qızdırıcı və fənər, 2000 şüşə uşaq qarışığı və 80 ton çörək yardım edilib. Bundan başqa, 60 təcili yardım maşını, 127 yük maşını və mikroavtobus və iki helikopter zərərçəkənləri, xilasediciləri və ləvazimatları zərər çəkmiş bölgəyə və oradan daşıyıb. Təyyarə qəzası Mart ayının 3-də Ərdəbildən 16 mil (25 km) şimal şərqdə xilasedici missiyasını yerinə yetirən kiçik təyyarə qəzaya uğrayıb. Onun qalıqları ertəsi gün aşkar edilib. Falkon təyyarəsinin göyərtəsində dörd nəfər olmuş, lakin heç biri sağ çıxmamışdır. Qəzaya səbəb pis hava şəraiti və güclü qar olub. Həmçinin bax | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=786937 |
Ərdəbil şəhristanlarının əhalisi | Ərdəbil ostanının şəhristanlarının əhalisi — 2011-ci il əhalinin siyahıya alınmasının açıqlanmış yekunlarına əsasən əhalisinin sayı 1 248 488 nəfər olmuşdur. Həmçinin bax İran şəhristanları | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=583093 |
Ərdəbil şəhristanı | Ərdəbil şəhristanı — Ərdəbil ostanının şəhristanlarından biri. Şəhristanın inzibati mərkəzi Ərdəbil şəhəridir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhristanın əhalisi 542,930 nəfər və1 31,950 ailədən ibarət idi.Əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarətdir və azərbaycan dilində danışırlar. Ərdəbil şəhristanının inzibati bölmələri Mərkəzi bəxşi İnzibati mərkəzi: Ərdəbil DEHİSTANLARI: Ərşaq Şərqi dehistanı KƏNDLƏRİ: Abdarlı (Abdallı), Allahlı, Almazkəndi, Ağqala, Bayrambədəni / Bayrambədən, Çağungeneş / Çungineş, Çatqaya, Dəliklidaş, Daşlıca, Gültəpə, İmir (Eymur / Eymür), Camayran, Kaftarə, Xələc, Xacəbulağı / Hacıbulağı, Məhəmmədcanlı, Nəqdikəndi / Nüğədikəndi, Piralvan, Qışlaq-i Üçbulaq, Savucbulaq (Soyuqbulaq), Şərifbəyli, Sürxanlı, Təhmasibabad, Talıbqışlağı, Tağıdizac Balğelu (Balıqlı) dehistanı KƏNDLƏRİ: Almaz, Əskişəhr, Bənövşədərə, Gölmuğan, Qulu, Hakimqışlağı, Həsənbarıq, Xaraba-i Köhül, Mollabaşı, Mollayusif, Nuran, Piralqar, Qasımqışlağı, Qılıçi, Rövşənəq, Şaməsbi, Varənov, Zərdalı, Zeyvə Qərbi dehistanı KƏNDLƏRİ: Əbrbakuh, Əliqışlağı, Əmirabad, Çarapa, Çuxuryurd, İsmayılxankəndi, Gendişmin / Gündüşməyən, Haçakəndi, Cabadar, Kəmərkəndi, Kürdqışlağı, Kulankuh, Məsumabad, Micandi, Muxtarabad, Rəvindəzəq, Səmərin, Şəndərşami, Şeyxəhməd, Tağıkəndi, Təzəkənd-i Məhəmmədiyə, Yengicə-i Mollaməhəmmədhəsən Kəlxoran dehistanı KƏNDLƏRİ: Ənzab-i Ülya, Ağcakənd, Ardi, Gilandeh, Kəlxoranşeyx, Kərkərəq, Qaralar, Samiyan, Soltanabad, Sövmayə, Təzəkənd-i Rzaabad, Təzəkənd-i Şərifabad Sərdabə dehistanı KƏNDLƏRİ: Amuqin, Ərvənəq, Barıq, Çehelgəz, Çinaqrud, Dicucin, Divlaq, Garcan, Günsulkəndi, Həmlabad, Həsənəlikəndi, Camadi, Xiyarək, Xöşkərud, Kürdkəndi, Mirani, Ümidcə, Qalacıq-i Savalan, Qaratəpə-i Savalan, Sərdabə, Şəhrivar, Şəmşirxana, Şişəgəran, Vəkilabad, Yengicə-i Rzabəyli Şərqi dehistanı KƏNDLƏRİ: Ağbulaq-i Ağacanxan, Ağbulaq-i Rüstəmxani, Ağabağır, Çənzənəq, Həmidabad, Kamiabad, Məzar-i Piləsəran, Niyar, Piraqvam, Rəziabad, Topraqlı (Torpaqlı) İnzibati mərkəzi: Hir DEHİSTANLARI: Fuladlı (Poladlı)-i Cənubi dehistanı KƏNDLƏRİ: Abbasabad, Aynalı, Almagalan, Budalalı, Dəlili / Dəlilər / Vəliquluqışlağı, Daşbulaq, Firuzabad, Gavarqala (Gavurqala (?)), Hifzabad, Hilabad, Ciyavan, Mahmudabad, Məscidli, Nivərsüfla, Qaravəli, Qayaçəmən Fuladlı (Poladlı)-i Şimali dehistanı Hir dehistanı KƏNDLƏRİ: Ahuqala, Bağırabad / Bölgə Avar, Bilədərə, Çənzəb, Dəvil, Dümdümə, Kəlxoran, Kərgan, Keriq, Xanəgah, Kürdəli, Kuhsarə, Qışlaq-i Məhəmmədbəy-i Ülya, Qışlaq-i Məhəmmədbəy-i Süfla, Qızılqaya, Şəbli, Yayçı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=283846 |
Ərdəbil şəhəri | Ərdəbil — İranda yerləşən şəhər. Ərdəbil ostanının mərkəzidir. Ərdəbilin 5000 ilə yaxın tarixi vardır. Bu, şumer abidələrində qeyd edilib.2011-cı il əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə Ərdəbil şəhərinin 564,365 nəfər əhalisi var. Ərdəbil özünün xalı, xalça, ipək və s. məhsulları ilə şöhrət qazanmışdır. Həmçinin, İranın kartof becərilən ən böyük bölgələrindən biridir. Məşhur Şeyx Səfiəddin və Şah İsmayıl məqbərələri bu şəhərdə yerləşir. Ərdəbilin digər tarixi abidələrinə gəldikdə, Cümə məscidini və şəhərin Kəhralan adlanan hissəsindəki Şeyx Cəbrayıl məzarlığını qeyd etmək olar. Şəhərin cənub-qərb hissəsində yerləşən Şorəbil gölü və gölün ətrafındakı əyləncə məkanı Ərdəbilin yüksək turizm potensialının göstəricisidir. Bundan əlavə şəhər kənarında yerləşən Səreyn yaşayış məntəqəsi müalicə əhəmiyyətinə malik isti suyu ilə şöhrət qazanmışdır. İstisu özünə həm ölkə daxilindən, həm də ölkə xaricindən hər il minlərlə turist cəlb edir. Savalan dağı isə yay fəslində yerli və xarici alpinistlərin maraq obyektinə çevrilir. Ərdəbil şəhərinin səfalı yerlərindən biri də "Fındıqlıq" adlanan ormanlarıdır ki, Nəmin Azərbaycan sərhəddə, Talış dağlarının ətəklərində yerləşir.Səfəvilər dövlətinin qurulduğu tarix İranın Mədəniyyət şurası tərəfindən Ərdəbil Milli Günü adlandırılıb. Etimologiyası Dehxuda "Hüdudülaləm"ə istinad edərək şəhərin adını Ordvil, "Anandrac"ın müəllifinə görə Ərdəbil (bu mənbədə sözün mənası acıqlı fil kimi izah olunur), Yaqut Həməviyə görə Bazane Firuz, Firuzkerd,Firuzabad adlandırılır. Ərdəbil adı, şübhəsiz, Sasani üsuli-idarəsi tərəfindən verilən Bazan — Feyruz adından daha erkən hesab olunmalıdır. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, bu sözün birinci "Ərdə" — hissəsi qədim İranın düzlük və kosmik nizam ilahəsi Arta ilə əlaqədardır. D.Behazinə görə Ərdəbil, yaxud Artabil Avesta dilindədir. Ərdəbil iki "arta" və "vil" sözlərindən ibarət olmaqla müqəddəs anlamını daşıyır. Ona görə "ər" şəxs adlarının əvvəlində – Ərdəvan, Ərdəşir, Ərdəviraf, yaşayış yerlərində isə Ərdəstan, Ərdəkan sözlərində müqəddəslik mənasında işlədilmişdir. Fars dilində vil ya da bil təklikdə işlədilmir. Bu sözlərə ancaq yer adlarında sonluq kimi Devil, Şorabil, Əndəbil, Ləndovil, Şabil, Mobil formalarında təsadüf edilir. Bir sözlə, müəllif Ərdəbil şəhərinin salınması tarixini Sasanilərin dövründən daha əvvələ aid edir. Ona görə məhz bu şəhər Qafqaza yaxın olduğuna görə, Firuz oranı ordu mərkəzi edib və onun abadlaşdırılmasına səy göstərmişdir. Hәmçinin, Әrdәbil adının Qәdim Türk dilindәki "әr" — igid vә "Dәbil" sözlәrinin birlәşmәsi ilә yarandığı ehtimalını irәli sürmәk olar. Ərdəbil Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər dəniz səviyyəsindən 1100 metr hündürlükdə yerləşir. Ərdəbil şəhərinin məhsuldar torpağa malik düzənlikdə yerləşməsinə baxmayaraq onu hündür dağlar əhatə etmişdir. Şəhər Qərbdən Savalan dağı, Şərqədən Bağro dağı, Cənubdan Büzgüş, Şimaldan isə Talış dağları ilə əhatə olunur. Ərdəbil əlverişli təbii-coğrafi şəraitə malikdir. Dəniz səviyyəsindən 4820 m hündürlüyə malik olan Savalan dağı keçmişdə vulkan olmuşdur.Hazırda bu vulkan sönmüşdür. Bu dağ Ərdəbil şəhərinin iqliminə yaxşı təsir edir. Həmin dağın ətəyində Ərdəbil şəhərindən az aralıda yerləşən Səreyin, Sarı dava və Qotur suyu adlı mineral sular da bu qədim şəhəri şöhrətləndirmişdir. Şəhər tarixi yaxşı tədqiq edilməmiş, şəhər ərazisində və ətrafında arxeoloji qazıntı işləri aparılmamışdır. Ərdəbil şəhəri və onun ətrafında bir sıra abidələr, o cümlədən bir metr uzunluğunda ağır dəstəkli qılınclar, müxtəlif xəncərlər, baltalar, ox ucluqları, ox qablarının metal hissələri, sırğa və boyunbağılar da tapılmışdır və yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilən bu tapıntılar hal-hazırda Tehran şəhərində, İran Bastan Muzeyində "Ərdəbil tapıntıları" bölməsində saxlanılır. İranın tarixçi və coğrafiyaşünaslarından Fəxrəddin Musəvi Ərdəbili, Cəmşid İbadulla Məliki, Əli Rəzməra, İsmayıl Dibac, Ələkbər Dehxuda, Məsud Keyhan, Daryuş Behazin, Baba Səfəri və başqaları orta əsr mənbələrinə əsaslanıb şəhərin orta əsrlər tarixi haqqında məlumatlar vermişlər. İran Ensiklopediyasının müəllifi Dehxuda Fidovsi və Yaqut Həməviyə istinad edərək yazmışdır: "Sasani sülaləsinin nümayəndəsi Firuz tərəfindən salınmış Ərdəbil şəhəri mühüm iqtisadi rola malik olan Zaqafqaziya və Azərbaycan şəhərləri arasındakı ticarət yolu üzərində bina edilmişdir. Oradan meyvə qurusu, xalça və yun ixrac edilirdi. Əməvilərin dövründə isə Azərbaycanın paytaxtı Marağadan buraya köçürülmüşdür." Bir çox alimlər buradakı şəhərin əsasının Sasani çahı Firuz tərəfindən qoyulması fikrini qəbul etmirlər. Çünki şəhərin adı hələ Atropatenada Atropatidlər sülaləsinin dövründən yazılı mənbələrdə çəkilir. Bu isə şəhərin əsasının da farslar (Sasanilər) yox, atropatenlilər tərəfindən qoyulduğunu sübur edir. D.Behazin Şahnaməyə əsaslanıb Ərdəbili "İranın" qədim və mühüm şəhərlərindən biri hesab edir. Ona görə Kəyanilərin hakimiyyəti dövründə Bəhmən qalası (farsca Dej-Bəhmən) Ərdəbilə yaxın ərazidə yerləşmişdir. Keyxosrov bu qalanı fəth etdikdən sonra Azərgüşnasp məbədini orada tikdirmişdir (mənbədə göstərilən fikri yalnışdır, çünki, Azərgüşnasp məbədi Qazaka şəhərində yerləşir). D.Behazin sözünə davam edərək yazır: "Ərdəbil Sasanilərin və ərəblərin ilk dövründə Azərbaycanın paytaxtı, Abbasilərin dövründə isə iranlıların (müəllif azərbaycan türklərini iranlı (fars) hesab edir) ərəblərə qarşı apardığı mübarizənin mərkəzi olmuşdur. D.Behazin də öz növbəsində şəhərin V əsrdə Firuz tərəfindən bina edilməsi və Bazane Firuz adlanması fikrini müdafiə edir. Lakin o, yazır: "Mənim tədqiqatım görə Ərdəbil şəhərinin bina edilməsi Firuzun vaxtından daha qədimdir. Ona görə ki, V Bəhram Firuzdan 34 il əvvəl hunların hücumu zamanı Ərdəbil yolu ilə Amilə, Gurgana və sonra isə Xorasana getmişdir. O, Vis və Ramin əsərinə istinad edərək Ərdəbil şəhərinin bina edilməsini Parfiya dövrünə aid edir (lakin müəllif Manna dövləti zamanında burada şəhərin və şəhər ətrafı yaşayış məntəqələrinin olmasını nəzərə almır). Antik müəlliflərin əsərlərindən fərqli olaraq orta əsr müəlliflərinin əsərlərində şəhərin tarixi, abidələri, ictimai həyatı və sairə ilə əlaqədar çoxlu dəyərli məlumatlar vardır. Lakin antik mənbələrdə məlumatın qıtlığı heç də o anlama gəlmir ki, bu dövrdə şəhər az inkişaf etmişdir. Çünki, əldə olan azsaylı arxeoloji tapıntılar (əgər şəhər ərazisində arxeoloji tədqiqat işləri aparılmış olsaydı daha zəngin materiallar əldə edlərdi) şəhər ərazisində yaşayışın ən azı Tunc dövründə olduğunu göstərir. Firdovsi əsərində Bəhmən qalasının Keyxosrov tərəfindən atəşgaha çevrilməsindən və bu qalanın Ərdəbildə yerləşməsindən danışır. Həmdullah Qəzviniyə görə Ərdəbil Siyavu.un oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Əfsanəvi hökmdar olan Keyxosrov tərəfindən şəhərin bina edilməsi fikri də özü-özlüyündə şəhərin qədim tarixindən xəbər verir. Firdovsinin Bəhmən qalası və Ruinqala adlandırdığı toponimlər hazırda Ərdəbilin Qərbində, Savalan dağının ətəyində farslaşdırılmış şəkildə Ruyin-dizeq və Dej-Vican formada təsadüf edilir. Bundan başqa şəhər ətrafında bir başa atəşpərəstliklə bağlı ay adlarına, o cümlədən Şəhrivar və Əmərdad toponimik adlarına da rast gəlmək olur. Buna əsasən bir sıra müəlliflər şəhərin əsasnın Zərdüşt dövründə qoyulduğu fikrini irəli sürürlər. Ərdəbil şəhəri ətrafında faydalı qazıntıların olması, Yaxın və Orta Şərqi Şimal ölkələri ilə birləşdirməsi, strateji və ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi hələ qqədim dövrlərdən onun iqtisadiyyatına böyük təsir göstərmişdir. Bu ticarət yolları haqqında məlumat verən ərəb coğrafiyaşünası İstəxri yazır: "Bərdədən Yunanıstana 7 ağac (bir ağac təqribən 6 km-ə bərabərdir), oradan Beyləqana 7, Beyləqandan Varsana 7, buradan Bəlbaxa 7, Bəlbaxdan Bərzəndə 7, Bərzənddən isə Ərdəbilə 15 ağac məsafə vardır." Ərdəbil şəhərində olmuş Yaqut Həməvi əsərində bu şəhərin abadlığı, əhalisi, sənətkarlıq və ticarəti haqqında geniş məlumat verir. O, bu şəhəri Bazani Firuz adı altında təsvir edir. Sasanilər dövründə mərzbanlıq mərkəzlərindən biri də bu şəhər olmuşdur. Şəhərin iqtisadi və ictimai əhəmiyyətindən istifadə edən ərəblər öz ordularını burada saxlayırdılar. Sonralar Yusif ibn Divdad Azərbaycanın paytaxtını Marağadan Ərdəbilə köçürmüşdü. Monqol yürüşləri dövründə şəhər əhali tərəfindən inadla müdafiə olunsa da monqollar şəhəri ələ keçirərək əhaliyə divan tutmuş və şəhəri dağtmışdı. Bəzi müəlliflər şəhərin adını azəri dili əsasında izah etməyə çalışırlar. Belə ki, İran dilləri qrupuna daxil olan azəri dilində "arta" – müqəddəs, "vil" – şəhər deməkdir. Bu fikrin tərəfdarları iddia edirlər ki, Ərdəbilin müqəddəs şəhər adlandırılması bilavasitə atəşpərəstliklə əlaqədardır. Bu fikrin nə qədər doğru olmasında asılı olmayaraq hal-hazrda da şəhərin ətrafında atəşgahların qalıqları qalmaqdadır. Ərdəbilin əmələ gəlməsi haqqında Azərbaycan xalq yaradıcılığnın nümunəsi olan "Savalan əfsanəsi" də maraqlı məlumat verir. Həmin əfsanədə göstərilir ki, bu ərazidə Ərdə və Bil adlı iki qoçaq türk tayfası yaşayırmış. Bu tayfalar yadelli düşmənlə (güman ki, burada Azərbaycana soxulan İran dillilər nəzərdə tutulur) vuruşa-vuruşa zirvəsi qarla örtülmüş əzəmətli bir dağa gəlib çatmışlar. Onlar xan çobanın dağa döndüyünü görüb dağı Savalan adlandırmışlar. Əfsanədə deyildiyinə görə hər iki tayfa birləşib orada şəhər salır və adını da Ərdəbil qoyurlar. Abdulla Fazili qeyd edir ki, məlumat müəyyən qədər əfsanəvi xarakter daşısa da şəhərin adının izal baxımından diqqəti cəlb edir. 1220–1221-ci illərdə şəhərdə olmuş Əbuon şəhərin abadlığı və bolluğu haqqında belə yazır: "Səfalı və ürəkaçan yerdə bina edilmiş bu böyük şəhərin bol suyu, meyvə ağacları və çoxlu ərzaq malları var. Xəzər dənizindən Ərdəbilə iki günlük yoldur. Şəhərdən bir günlük məsafədə yerləşən meşələr olduqca əzəmətlidir. Şəhərə düşmən təhlükəsi üz verdikdə əhali qaçaraq bu meşədə özünü qoruya bilir." Ərdəbil şəhəri Elxanilər və Teymurlular dövründə də inkişaf edir. Xüsusilə Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı Ərdəbil ictimai-iqtisadi nöqteyi-nəzərdən özünün yüksək səviyyəsinə qalxaraq Yaxın Şərqin ən məşhur şəhərlərindən birinə çevrilir. II Şah Abbasın dövründə Azərbaycanda və İranda olan fransız səyyahı Tavene Ərdəbil şəhərinə aid olan ipək ticarətinin əhəmiyyətini dönə-dönə vurğulayır. 1746-cı ildə Muğanın Ultan qalasında (Suqovuşanda) Nadir şahın tacqoyma mərasimi keçirildikdən sonra, o, bu hadisəni Ərdəbildə təntənə ilə qeyd etmişdr. Qacarların hakimiyyəti dövründə isə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Ərdəbil də yavaş-yavaş öz əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Ərdəbildə gözəl memarlıq nümünələri var. Ərdəbilin 1538 məhəlləri Dərbi-Məşayix məhəlləsi Dərbi-Məşayixi-Əzəm məhəlləsi1728 ci ildə Ərdəbil şəhri 5 məhəllədən ibarət idi. Tabar 293 xanə (ev) Niyardəbir 1.061 xanə (ev) Gerzəküçə 293 xanə (ev) Gumbalan 423 xanə (ev) Dərvazə 789 xanə (ev)toplam 2.859 Türk ailəsi yaşamaataydı. Ayrıca Türk Qomşularıyla birliktə yaşayan Gerzeküçe’de 11 xanə, Dərvazə’də 35 xanə, Gumbalan’da 7 xanə olmaq üzərə toplam 53 Erməni ailə şəhərin sakiniydi. Bu Erməniler 1.325 axça ispənçə vergisi ödəməklə mükəlləf tutulmuşdu. Dəftərə görə şəhərdə yaklaşık 14.560 kişi yaşamaktadır. Bu nüfusun %98,1’ini Türklər, %1.9’u Erməniler oluşturmaqtadır. XIX əsrin əvvəllərində Abbas Mirzənin göstərişi ilə fransız generalı Qardan Ərdəbildə müdafiə xarakterli qala tikintisinin layihəsini verir və tikintisinə rəhbərlik edir. Qala xalq tərəfindən Narınqala adlandırılır. Rza şahın dövründə qala sökülərək yerində yeni binalar, o cümlədən poçt-teleqraf binası inşa edilir. Şəhər daim təcavüzlərə məruz qaldığından şəhərdə ən qədim və qədim dövrün abidələri o qədər də çox deyil. Ruinqala şəhər ətrafında olan ən qədim abidələrdən biridir. Ərdəbil Cümə məscidi də qədim abidələrdən olmaqla, Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri, Azərbaycan memarlığının qiymətli incisidir. Məscid Səlcuqlular dövründə tikilmişdir. Mütəxəssislərin qeyd etdiyinə görə Ərdəbil Cümə məscidi ərəb işğalından sonra şəhərdə yaradılmış ilk abidədir. Uca minarəsinin uçmasına baxmayaraq məscid öz əzəmətini saxlamışdır. Səfəvilər dövründə yaradılmış memarlıq abidələri isə şəhərə xüsusi əzəmət və gözəllik verir. Burada Azərbaycan incəsənətinin ən qiymətli nümunələrindən olan Şeyx Səfi türbə kompleksi xüsusilə diqqətə layiq əsərdir. Türbədə Şeyx Səfinin məzarı üstündəki sənduqə Seyid Sədrəddin Musa dövründə hazırlanmışdır. Bu türbənin arxasında Seyid Sədrəddinin oğlunun məzarı, onun yanında isə Xacə Əli Siyahpuşun məzarı yerləşir. Şeyx Heydər və Şah İsmayıl Xətainin türbələri kompleksi tamamlayır. Həmçinin Həlimə xatun və Fatma xatun türbələri də buradadır. Şeyx Səfi türbə kompleksinə daxil olan Çinixana binası da gözəl memarlıq nümunəsi hesab olunur. Buraya Çinixana adı ona görə verilmişdir ki, binanın divarlarında hər çini qabın özünə məxsus, sənətkarın istedad və zövqünə uyğun olaraq yerlər hazırlanmışdır. Azərbaycan ustaları tərəfindən hazırlanan qablar və onların divardakı yerləri adamı heyrətə salır. Ərdəbil xalçaçıları tərəfindən toxunmuş Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan xalçaçılıq tarixinin ən mükəmməl nümunələrindən olmaqla, İngiltərənin Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır. Ərdəbildəki Saleh abidələri, Ərdəbil kilsəsi, Ərdəbil İmamzadəsi, Yəqubiyyə, İbrahimabad, Daşkəsən, Təpə, Almas və Asəf körpüləri də Azərbaycanın maraqlı və qiymətli abidələridir. Bunlar hamısı Memar Əcəminin hünərləridir. Məşhur şəxsləri Şair və yazıçıları Şah İsmayıl Mahmud Dəstəpiş Əbdullah Təvəkkül Mirzə İsa Xiyali Bəhram Ərdəbili Rəcəb İbrahimi Şəms Əta Ərdəbili Riza Seyyed Hüseyni İmran Salehi Baba Səfəri Mir Cəlal Paşayev Saleh Ətayi Mədinə Gülgün Zikri Ərdəbili Ziyai Ərdəbili Xəyali Raqim Ərdəbili Nazim Ərdəbili Qulam Ərdəbili Əttar Ərdəbili Əbülfəzl Nəbə`i Cabir Ənasori Ebne Bəzzaz Ərdəbili Elyas Ərdəbili Lahi Ərdəbili Məhəmməd Hüseyn Məhdəvi Ərdəbili Din xadimlari Şeyx Səfiəddin Musəvi Ərdəbili Əli Meşkini Elahi Ərdəbili İncəsənət xadimləri Nasir Çeşmazər Vədud Müəzzin Nəsrullah Nasehpur Vəhid Əsədullahi Rübabə Muradova Əhməd Obalı Ramiz Zöhrabov Siyasətçiləri Babək Xürrəmi Hacı Baba xan Ərdəbili Nəzərəli xan Şahsevən Abbas Lisani Seyid Hüseyn Ərdəbili İdmançıları Hüseyn Rzazadə Mahmud Savalan Şücaət Qane Behnam Azər Məcidi Səyid Əli Hüseyni Şəfəq Paşayeva Qardaşlaşmış şəhərlər Tısavazorı, Macarıstan Ərdəbilin məşhur şəxsiyyətləri Ərdəbil xalçaları Həmçinin bax Cami məscidi (Ərdəbil) Xarici keçidlər Səfəvilərin Ərdəbildə fəaliyyəti Ərdəbil viki sitin də – farsca İranın ostanlarının rəsmi saytı – ingiliscə Ərdəbilin rəsmi dövlət saytı Arxivləşdirilib 2007-10-15 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil bələdiyyəsinin saytı Arxivləşdirilib 2010-11-05 at the Wayback Machine – farsca Ərdəbil Dövlət Universiteti (Mühəqiq Ərdəbili Universiteti) – farsca Ərdəbil Dövlət Tibb Universiteti – farsca Ərdəbil Azad Universiteti – farsca Ərdəbilin 20 min nəfərlik idman stadionu Arxivləşdirilib 2008-12-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin Şorəbil gölü Bakida Ərdəbil şəhərinin sənaye və ticarət Arxivləşdirilib 2013-08-01 at the Wayback Machine Ərdəbilin şəkilləri Ərdəbildən dərdiyim Ərdəbil in hava hagin də Həmçinin bax Ərdəbil ostanı Şeyx Səfi kompleksi Səfəvi təriqəti Səfəvilər dövləti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=94939 |
Ərdəbil Əyalət Liqası | Ərdəbil Əyalət Liqası — Ərdəbil ostanının futbol liqası. İran milli futbol liqalarından biridir. Ərdəbil ostanındakı futbol klubları iştirak edir. İran futbol piramidasında III Diviziyondan sonrakı V səviyyəli liqadır. Viziyon Asiya proqramının bir hissəsidir. İştirak edən klublar Dosostkaran Mağan İstiqlal Parsabad Qandomkaran Gülşəhr Niman Zob Ahan Ərdəbil FK İstiqlal Sareyn Şəhid Tirağlı Kişvaraz Alnı Həmçinin bax İran milli futbol çempionatı Zob Ahan Ərdəbil FK | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=574945 |
Ərdəbilli Yəqub | Yəqub Ərdəbili bir Ərdəbilli şair dir ki Azərbaycan dilində və Fars dilində şeir yazıb.Bu şair 10-cu hicri yüzili(16-cı miladi yüzili)ndə yaşayırdır. Xarici keçidlər Rasexun saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=258492 |
Ərdəbilə | Ərdəbilə — Azərbaycan Respublikasının Lerik rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Əhalisi 1500 nəfərdir. Toponimiyası Kəndi Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil mahalından gəlmiş ailələr salmışlar. Toponim Ərdəbil sözünə talış dilindəki -ə cəm şəkilçisini əlavə etməklə yaranmışdır, "ərdəbillilər" deməkdir. Bəzi tədqiqatçılar Ərdəbil toponimini "müqəddəs su" (İran dillərində arta/arda — müqəddəs) mənasında izah edirlər. Qədimdə Ərdəbildə müalicə əhəmiyyətli su olmuşdur. Başqa ehtimala görə, Ərdəbil qədim türk dillərində "dağ", "dağlıq", "dağ kəndi" mənasında işlənən art sözünə talış dilində "bataqlıq" mənasında işlənən "bil" sözünü əlavə etməklə yaranmışdır. Coğrafiyası və iqlimi Burovar silsiləsinin yamacında yerləşən bu kənd hər tərəfdən dağlar və meşələrlə əhatə olunmuşdur. Yayda maksimum temperatu +25, qışda isə −15 dərəcə arasında dəyişir. Gürdəsər, Əliabad, Soru, Camaşəir, Lərmərud, Kirəvud və Ordahal kəndləri ilə həmsərhəddir. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=283854 |
Ərdəbilək | Ərdəbilək (fars. اردبيلق) — İranın Ərdəbil ostanının Xalxal şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 33 nəfər yaşayır (10 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=753664 |
Ərdəhan Universiteti | Ərdəhan Universiteti (türk. Ardahan Üniversitesi) — Türkiyədə universitet Xarici əlaqələri Qafqaz Universitetlər Birliyinin qurucu üzvüdür. Xarici keçidlər Rəsmi saytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=179664 |
Ərdəhan ili | Ərdahan ili — Türkiyədə il. İnzibati cəhətdən Çıldır, Posof, Damal, Hanak, Ərdəhan və Gölə ilçələrindən ibarətdir. Çıldır ilçəsinin Məryəm kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr, qarapapaqlar təşkil edir. Gölə ilçəsinin Yeni Dəmirqapı kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr təşkil edir. Gölə ilçəsinin Uğurdaşı kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr təşkil edir. Gölə ilçəsinin Karlıyazı kəndinin əhalisini kürdlər təşkil edir. Xarici keçidlər Dr. Yaşar Kalafat. "Çıldır ve Yakın Çevresinin Etnososyal Yapısı" (türk). Haber Açısı Portalı. 8 iyul 2012. 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-17.. Ardahan Valiliyi Çıldır köyleri sitesi :Terekemeler Ardahan Yöresi Bedduaları KARS VE ARDAHAN TÜRKMENLERİNİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ Arxivləşdirilib 2012-06-12 at the Wayback Machine Kars, Arpaçay, Çanaksu köyü sitesi :TEREKEME — KARAPAPAKLAR Arxivləşdirilib 2011-09-07 at the Wayback Machine Karapapak Kültürü, Gelenek ve Folklörü hakkında bilgi ve belgeler. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=826424 |
Ərdəhan kanoner qayığı | Ərdəhan — Çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və SSRİ-nin donanmasına daxil olan kanoner qayığı. 1919-cu ilin yazında Bakını tutmaqla Xəzər bölgəsində ingilislərin mövqeyi xeyli dərəcədə möhkəmlənmişdi. Bakının neft məhsullarını və əsas sənaye obyektlərini, həmçinin Xəzər hərbi və ticarət donanmasının 147 gəmisini "Britaniya neft müdiriyyətinə" tabe etdirərək, Xəzər dənizində öz hərbi-dəniz donanmasını yaratmaq üçün təcili tədbirlər görməyə başlamışdı. "Ərdəhan" və "Qars" gəmilərinin əsasən ruslardan komplektləşdirilmiş komanda heyəti həm ingilislərə, həm də ağqvardiyaçılara düşmən kimi baxırdı. 26 fevral 1919-cu ildə Xəzər dənizinin qərb sahillərindəki ağqvardiyaçı ordusunun komandanlığının əməliyyat məlumatında deyilirdi: "Ən böyük gəmilərdən "Ərdəhan" və "Qars" pis vəziyyətdədir". 1918-ci ilin əvvəllərində bu gəmilərin matrosları Bakı kommunistləri vasitəsilə Həştərxandakı sovet komandanlığına bir neçə dəfə xahişlə müraciət etmişdi: "Sovet hakimiyyətinə qayıtmaq üçün onların təhlükəsizliyi təmin edilsin". "Qara dəniz ordusu"nun baş komandanı general C. F. Milnin 1918-1920-ci illərdə öz komandanlığı altında olan ordunun Qafqaz və Xəzər ətrafındakı əməliyyatları haqqında məruzəsində qeyd olunduğu kimi, həmçinin 1921-ci ilin yanvarında İngiltərə hökumətinin "London" qəzetinin əlavəsində çap edildiyi kimi, Xəzər hərbi donanması gəmiləri heyəti (iki kanoner - "Ərdəhan" və Qars" gəmiləri, həmçinin bir neçə yardımçı gəmi) "bolşevizmə meyil etməsinə görə" 1 mart 1919-cu ildə torpeda katerləri tərəfindən batırılma qorxusu ilə ləğv edilmişdi. Beləliklə, matrosların "Qars" və "Ərdəhan" gəmilərini qaçırmağa göstərdikləri hər iki cəhdi ingilislər zərərsizləşdirmişlər. Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=468200 |
Ərdək | Ərdək (fars. اردک) - İranın Qəzvin ostanının Qəzvin şəhristanının Aşağı Tarım bəxşinin ərazisinə daxil olan kənd. 2016-cı ilin məlumatına görə kənddə 366 nəfər yaşayır (101 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=638449 |
Ərdəkan | Ərdəkan — İranın Yəzd ostanının şəhərlərindən və Ərdəkan şəhristanının mərkəzidir.2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhərin əhalisi 51,349 nəfər və 13,730 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=288163 |
Ərdəkan (Fars) | Ərdəkan – İranın Fars ostanının şəhərlərindən və Sipidan şəhristanının mərkəzidir.2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhərin əhalisi 16,212 nəfər və 3,534 ailədən ibarət idi. Həmçinin bax Marqun şəlaləsi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=288627 |
Ərdəkan şəhristanı | Ərdəkan şəhristanı — İranın Yəzd ostanının şəhristanlarından biridir. Şəhristanın inzibati mərkəzi Ərdəkan şəhəridir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhristanın əhalisi 66,900 nəfər və 18,140 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=288109 |
Ərdəl | Ərdəl-— İranın Çahar-Mahal və Bəxtiyari ostanının şəhərlərindən və Ərdəl şəhristanının mərkəzidir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhərin əhalisi 8,162 nəfər və 1,767 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=292777 |
Ərdəl şəhristanı | Ərdəl şəhristanı- İranın Çahar-Mahal və Bəxtiyari ostanının şəhristanlarından biridir. Şəhristanın inzibati mərkəzi Ərdəl şəhəridir. 2006-cı il əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, şəhristanın əhalisi 60,526 nəfər və 12,525 ailədən ibarət idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=292762 |
Ərdəlan (Sərab) | Ərdəlan (fars. اردلان) - İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Sərab şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 817 nəfər yaşayır (167 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=685697 |
Ərdəlan əmirliyi | Ərdalan xanlığı və ya Ərdəlan əmirliyi (kürd. میرنشینی ئەردەڵان) — İranın Kürdüstan əyalətində, Sənəndəc şəhərində iqtidarda olmuş xanlıq (1169-1867). XII əsrdən-XIX əsrin 60-cı illərinədək gah müstəqil, gah da yarımmüstəqil hakimiyyət sürmüş kürd tayfa birləşməsi Bani Ərdalan Kürdüstan və İran tarixinə öz damğasını vuran sülalələrdən biridir. Şərəf xan Bidlisi "Şərəfnamə"də ərdalanlıların adını kürdlərin güclü tayfa birləşmələri olan Həkəri Soran və Babanlarla yanaşı çəkir. Bani Ərdalan kürdlərinin tarixi haqqında çoxsaylı əsərlərdə geniş məlumat verildiyinə baxmayaraq, müxtəlif dövrlərdə yazılmış iki kitab dəyərli elmi mənbə kimi daha çox diqqəti cəlb edir. Həmin kitablardan birincisi Xosrov İbn Məhəmməd Bani Ərdalanın o zamankı hakimi Xosrov xan Nakamın dövründə tamamlanmışdır. Lakin bu dəyərli əsər yalnız 1977-ci ildə Tehranda iranlı kürd alim doktor İsmayıl Ərdalan tərəfindən çap olunmuşdur. Rus alimi E.İ.Vasilyeva həmin əsəri fars dilindən rus dilinə çevirərək, 1984-cü ildə Moskvada çap etdirmişdir. İkinci kitabın müəllifi Mah Şərəf xanım Kürdüstani Xosrov-xan Nakamin həyat yoldaşıdır. O, həm də Məsturə təxəllüsü ilə gözəl şerlər yazmış və tətqiqatçıların X.B. Natəvanla müqayisə etdiyi "divan sahibi" olan kürd şairəsidir. Müəllif həmin kitabı 1845-1847- ci illərdə, yəni birinci kitabdan təxminən 13 il sonra yazmışdır. Mah Şərəf xanımın kitabı ilk dəfə 1946-cü ildə onun vətənində - İran Kürdüstanında Demokratik Cümhuriyyət yaranan il çap olunmuşdur. Həmin kitabı çap etdirən kürd alimi Nasir Azadpur yazır: "Hərçənd ki, Ərdalan tarixinə dair çox kitab və əsrlər yazılmışdır, etiraf etmək lazımdır ki, Məsturənin Xronikası yazılması tarixinin qədimliyinə müəllifin şəxsiyyəti və Bani Ərdalan evinə qohumluq əlaqələri nöqteyi-nəzərindən istənilən digər kitabdan daha çox diqqəti cəlb edir". Ərdalan kürdlərin yaşadığı yeganə vilayətdir ki, onların adı ilə, yəni Kürdüstan adlandırılmışdır. Bir çox mənbələrdə Ərdalan və Kürdüstan sözləri sinonim kimi işlənmişdir. İranın müasir ictimai-siyasi Kürdüstan ostanı məhz tarixi ərdalan vilayətinin ərazisində yerləşir. Bir çox tədqiqatçılar bu vilayətin ərazisini kürdlərin yaranma mərkəzi ocağı hesab edir. Vilayətin tarixi haqqında hər iki kitabı farscadan rus dilinə tərcümə edən E.U.Vasiliyeva Bani Ərdalan knyazlığının tarixini 4 dövrə bölür: I dövr - knyazlığın yaranmasından XV əsrədək. II dövr - XVI əsrdən-1658-ci ilədək. Bu dövrdə vilayət geniş əraziləri əhatə edir və demək olar ki, müstəqil idarə olunurdu. Və hətta, hökmdarlarının adına pul buraxılırdı (36,85). III dövr - 1658-1825-ci illər. Knyazlığın ərazisi əsasən Ərdalan vilayətini əhatə edirdi. IV dövr - 1825-1868-ci illər. Bu dövrdə yerli hakimiyyət zəifləyir və vilayətdə Qacarlar sülaləsinin nüfuzu artmağa başlayır.Kürd alimlərinin əksəriyyəti Bani Ərdalan sülaləsinin öz mənşəyini Sasanilərdən Ərdəşur Papakandan olduğunu yazır. Şərəf Xan Bidlisi qeyd edir ki, sülalənin banisi Baba Ardalan Diyarbəkrdə hökmranliq edən Mərvanilərdən idi və o, həmin dövrdə Şəhruzurun hakimi idi. K.Riç və başqalarının fikrinə görə Bani Ərdalan ailəsi (sülaləsi) öz başlanğıcını quran (goran) tayfa birləşməsinin bir qolu olan mamuilərdən almışdır. Tədqiqatçılar belə hesab edir ki, bu sülalənin banisi Baba Ərdalan 1169-cu ildə Ərdalanda deyil, şəhrizur vilayətində hakimiyyətə gəlmişdir. Sülalənin ilk hökmdarları olan Baba Ərdalan, Kalul, I Xızır, İl yas, II Xızırın dövründə vilayətin sahəsi geniş əraziləri -Şəhrizur, Palanqan, Koy, Hərir, Baban, Şəhrbazar, Rəvandüz, Ərdəbil və İmadiyəni əhatə edirdi. 1550-ci ildə I Şah Təhmasibin göstərişi ilə qızılbaşların (səfəvilərin) qoşunu Ərdalan üzərinə hücuma keçir. Vilayətin hakimi Bikə bəyin qəhramancasına döyüşü nəticəsində qızılbaşlar geriyə qaçmağa məcbur olurlar. 1561-1562-ci illərdə Bağdad əmiri Osman paşa sülalənin ilk iqamətgahı olmuş Zalm qalasını və Şəhrizuru işğal edir. Xosrov ibn Məhəmmədin verdiyi məlumata görə üç ildən sonra (1565-ci ildə) Bəni Ərdalanın hakimi Sultan Əli bəy Şəhrizuru osmanlılardan geri alır. Bani Ərdalan hakimi Teymur xan (Sultan Əli bəyin oğlu) (1579-1590) öz hakimiyyətini gücləndirərək və Şah Təhmasibin ölümündən istifadə edərək Kirmanşah, Sunqur, Dinəvər və Gorusu da Bani Ərdalanın tərkibinə daxil edir. O, əvvəlcə Osmanlı sultanı Murad-xana itaətkarlıq göstərsə də, sonradan vilayəti müstəqil idarə etməyə başlayır. Vaxtından əvvəl (goruslularla müharibədə) ölümü Teymur xanın müstəqil Kürdüstan dövləti qurmaq arzusunu ürəyində qoydu. Teymur xanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Helo xan Palanqan, Həsənabad, Mərivan qalalarını tikdi (bəzi tətqiqatlara görə bərpa etdi) və sülalənin ilk iqamətgahı olan Zalm qalasını bərpa edib daha da möhkəmləndirdi. Tədricən öz hakimiyyətini və ordusunu gücləndirən Helo-xan İran şahı (I Şah Abbas Səfəvi) və Osmanlı sultanına baş əyməyib vilayəti müstəqil idarə etməyə başladı. 1611-ci ildə İran şahının əmri ilə Luristan hakimi Hüseyn xan Lurun başçılığı altında böyük qoşun birləşmələri Ərdalanın üzərinə hücuma keçir. Helo xana itaətsizliyinə görə dərs vermək istəyən Şah Abbasın qoşunu məğlub olub, geriyə qayıdır. Buna görə şah Abbas özü Ərdalan üzərinə yeriməyə başlayır, lakin ətrafdakıların məsləhəti ilə Helo xana hücum etməyib geri dönür. Öz bacısı Helo xanın oğlu Xan Əhməd xana ərə verən Şah Abbas onu Ərdalanın hakimi təyin edir. 1616-cı ildə hakimiyyətə gələn Xan Əhməd xan Ərdalan vilayətinin ərazisini daha da genişləndirir və onun iqtisadi-siyasi qüdrətini xeyli güclədirir. Tarixçi İsgəndər bəy Türkmən şah Abbasın dövründə hakimlik etmiş qüdrətli 17 kürd və lur (onlar da kürd xalqının bir qoludur) əmirləri içərisində birinci sırada Helo xanın oğlu Xan Əhməd xanın adını çəkir. I Şah Abbasın ölümündən (19 yanvar 1629) sonra Xan Əhməd xan qızılbaşların tabeliyindən çıxıb, öz adına pul kəsdirməyə və Tam müstəqil hökmranlıq etməyə başlayır. Xan Əhməd xan Ərdalan vilayətinin sahəsini Kirmanşahdan və Həmədandan Urmiyayadək, Marağadan Mosul və İmadiyəyədək genişləndirir. 1638-ci ildə Şah Səfi Zal xanın başçılığı altında Xan Əhməd xan Osmanlı sultanı tərəfindən ona köməyə göndərilən türk döyüşçü dəstələri ilə birlikdə şah Səfinin qoşununu Mərivan gölü ətrafında darmadağın edir. Həmin döyüşdən sonra Mosula gedən Xan Əhməd xan burada vəfat edir. 1682-ci ildə Süleyman şah Səfəvinin əmri ilə Kürdüstanın hakimiyyətinə Teymur xan Acarlu təyin olunur. O, 1687-ci ilədək buranın hakimi olur. 1704-cü ildə Kürdüstanın hakimi Həsənəli xan Məhəmmədmömin xan oğlu Bəydili-Şamlı təyin edilir. Həsənəli xan 1707-ci ilədək Kürdüstanı idarə edir. 1707-ci ildə Kürdüstanın hakimi Hüseynəli xan Məhəmmədmömin xan oğlu Bəydili-Şamlı təyin edilir. Hüseynəli xan 1710-cu ilədək Kürdüstan valisi olur. 1744-cü ildə Nadir şah Qırxlı-Avşar Kürdüstana Hacı Mövlamverdi xan Qacarı hakim göndərdi. Bir müddətdən sonra onu Sübhanverdi xan Bəni-Ərdalani ilə əvəzlədi.1746-cı ildə Nadir şah Qırxlı-Avşar Kürdüstana Məşhədli Məhəmmədrza bəy Gürcünü hakim təyin edir. Bir müddətdən sonra onu yenidən Sübhanverdi xan Bəni-Ərdalani ilə əvəzləyir.Xosrov xan Bəni Ərdalanın hakimiyyəti illərində (1756/57-1790/91) Ərdalan Xanlığının hərbi siyasi-qüdrəti daha da güclənir, müstəqilliyi artır. Belə ki, 1779-cu ildə Kərim xan Zəndin ölümündən sonra hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışan Qacarlar sülaləsi yalnız Xosrov xan Bani Ərdalanın hərbi köməyi sayəsində öz məqsədinə nail olur. Ağa Məhəmməd xan Qacarın hakimiyyət başına keçməsinə yaxın köməklik göstərən Xosrov xan Bani Ərdalan tədricən özünü müstəqil aparmağa başlayır. Onun bu itaətsizliyi Ağa Məhəmməd xan Qacarın xoşuna gəlmir və o öz müttəfiqinin (Xosrov xan) üzərinə qoşun göndərir. Həmədan yaxınlığında baş verən şiddətli döyüşdə Xosrov xan qalib gəlir və ağır itkiyə məruz qalan Ağa Məhəmməd xan Qacar geri çəkilməli olur. Tarixçilərin verdiyi məlumatlara görə bu döyüşdə "dərs alan" Ağa Məhəmməd xan sonralar birbaşa Xosrov xanın üzərinə hücuma keçməyə cürət etmir. Bani Ərdalan axırıncı qüdrətli hökmdarlarından biri olan Əmənullah xan (Xosrov xanın oğlu) 20 ildən yuxarı (1799-1825) bir dövrdə vilayəti demək olar ki, tam müstəqil idarə etmişdir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, O, Şah (kral) mövqeyinə malik olub sözün tam mənasında müstəqil idi. Rus alimi F.Çyornozubov fars və erməni mənbələri əsasında vilayət haqqında yazdığı dəyərli əsərində ("Şirlər və Günəş" ölkəsi. Ərdalan, yaxud İran Kürdüstanı) qeyd edir ki, Əmənullah xanın adı bütün dünyada məşhur idi. Hindlər inglislərlə müharibə zamanı İran şahına və Əmənullah xana kömək üçün müraciət etmişdilər. Əgər İranda kiməsə heykəl qoyulması qərara alınsaydı, şübhəsiz ki, kürdlər Ərdalanın bu böyük dövlət xadiminə (Əmənullah xana) üstünlük verərdilər. 1825-ci ildə Əmənullah xan vəfat etdikdən sonra onun yerinə oğlu Xosrov xan Nakam (şairə Məsturənin əri) keçir. O, 1819-cu ildə Fətəli şah Qacarın qızı Valiyə xanım ilə evlənmişdi. 1835-ci ildə Xosrov xan Nakam 30 yaşında vəfat edir. Ərinin ölümündən sonra Valiyə xanım vilayəti idarə etməyə başlayır və beləliklə, burada hakimiyyət Qacarlar sülaləsinin nüfuzu altına keçir. 1865-ci ildə Xosrov xan Nakamın ikinci oğlu Qulam şah (II Əmənallah) vilayətin hakimi təyin olunur, onun ölümündən sonra 1868-ci ildə İran şahı Nasirəddin şah Qacar Ərdalan vilayətinə yerli sülalədən deyil, ərdalanlıların hakimiyyətə gətirdiyi Qacarlar sülaləsindən olan öz dayısı (Nəsrəddin şahın dayısı) Mötəmməd əd-Dövləni hakim (vali) təyin edir. Beləkilə, əsrlər boyu müstəqli hökmranlıq edən Bani Ərdəlan sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulur. Lakin tarixçilərin yazdığına görə sonralar da bu sülalənin nümayəndələri şah sarayında böyük nüfuza malik olmuşlar. Ərdalan sülaləsi I Bab Ərdalan I Məmun Bəy II Məmun Bəy I Surxab Bəy I Sultan Əli Bəy I Bəsat Bəy(? -1578) I Teymur Xan (1578-1589) I Halu Xan (1589-1616) I Əhməd Xan (1593, 1616-1637) I Süleyman Xan (1637-1657) I Kəlb Əli Xan (1657-1679) II Əhməd Xan (1679-1679; 1688-1694) I Xosrov Xan (1679-1682) II Teymur Xan Arjalu (1682-1688) I Məhəmməd Xan (1694-1701-?) II Məhəmməd Xan Gürca (1701-1704) I Həsən Əli Xan (1704-1706) I Hüseyin Əli Xan (−1706-1709-?) I Key Xosrov Bəy (1709-1710-?) I Abbas Quli Xan (1710-1716; 1719-1723) I Əli Qulu Xan (1716-1719-?) I Xane Paşa Baban (1723-1729-?) I Sübhan Verdi Xan (1729-1732; 1733-1743; 1744-1745; 1746-1748) I Xalid Paşa Baban (1732-1733-?) I Mustafa Xan (1733-1733) III Əhməd Xan (1743-1744-?) I Mövla Verdi Xan (1745-1746-?) I Məhəmməd Riza Bək Gürca (1746-1746-?) II Həsən Əli Xan (1746-1746; 1748-1750-1751) I Kərim Xan (1750-1752-1779) II Xosrov Xan (1752-1752; 1756-1763; 1766-1790) I Səlim Paşa Baban (1752-1756-1758) I Süleyman Paşa Baban (1763-1764) I Əli xan (1764-1766-?) I Lütf Əli xan (1790-1794) III Həsən Əli xan (1794-1799-1802) I Əmənullah xan (1799-1824) III Xosrov xan (1804-1824-1834) I Riza Qulu xan (1823-1834-1846; 1846-1847; 1848-1848-?) II Əmənullah xan (1846-1846; 1848 - ???) IV Xosrov xan Nakam (−1847-1848-?) Həmçinin bax Soran Əmirliyi Botan Əmirliyi Baban Əmirliyi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=738070 |
Ərdənəy | Ərdənəy Xan - türk və altay mifologiyasında xəbər tanrısı. Tanrıların xəbərlərini insanlara çatdırır. Qasidləri qoruyar. Uçan ağ bir atı vardır. Həvarilərin başlarına zərər gəlməsinə mane olar. Ötürülən xəbərlərin olduğu kimi, dəyişdirilmədən yerinə çatdırılmasında əhəmiyyəti vardır. Türk nağıllarında Çapan/Çapar (atlı xəbərçi, atlı qasid)lar vardır və atları üç gün-üç gecə dayanmadan yol gedir. Ya da hər şəhərdə bir at dəyişdirərək və atın üstündə yataraq yol alarlar. Ərdənəy tərəfindən qorunarlar. Etimologiya (Ər/Er) kökündən törəmişdir. "Ərdən"; qatışıqsız, ərdəmli, sadiq deməkdir. Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.) Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=270274 |
Ərdəxan vilayəti | Ərdahan ili — Türkiyədə il. İnzibati cəhətdən Çıldır, Posof, Damal, Hanak, Ərdəhan və Gölə ilçələrindən ibarətdir. Çıldır ilçəsinin Məryəm kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr, qarapapaqlar təşkil edir. Gölə ilçəsinin Yeni Dəmirqapı kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr təşkil edir. Gölə ilçəsinin Uğurdaşı kəndinin əhalisini azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələr təşkil edir. Gölə ilçəsinin Karlıyazı kəndinin əhalisini kürdlər təşkil edir. Xarici keçidlər Dr. Yaşar Kalafat. "Çıldır ve Yakın Çevresinin Etnososyal Yapısı" (türk). Haber Açısı Portalı. 8 iyul 2012. 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-17.. Ardahan Valiliyi Çıldır köyleri sitesi :Terekemeler Ardahan Yöresi Bedduaları KARS VE ARDAHAN TÜRKMENLERİNİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ Arxivləşdirilib 2012-06-12 at the Wayback Machine Kars, Arpaçay, Çanaksu köyü sitesi :TEREKEME — KARAPAPAKLAR Arxivləşdirilib 2011-09-07 at the Wayback Machine Karapapak Kültürü, Gelenek ve Folklörü hakkında bilgi ve belgeler. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=133982 |
Ərdəğan (kanoner qayığı) | Ərdəhan — Çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və SSRİ-nin donanmasına daxil olan kanoner qayığı. 1919-cu ilin yazında Bakını tutmaqla Xəzər bölgəsində ingilislərin mövqeyi xeyli dərəcədə möhkəmlənmişdi. Bakının neft məhsullarını və əsas sənaye obyektlərini, həmçinin Xəzər hərbi və ticarət donanmasının 147 gəmisini "Britaniya neft müdiriyyətinə" tabe etdirərək, Xəzər dənizində öz hərbi-dəniz donanmasını yaratmaq üçün təcili tədbirlər görməyə başlamışdı. "Ərdəhan" və "Qars" gəmilərinin əsasən ruslardan komplektləşdirilmiş komanda heyəti həm ingilislərə, həm də ağqvardiyaçılara düşmən kimi baxırdı. 26 fevral 1919-cu ildə Xəzər dənizinin qərb sahillərindəki ağqvardiyaçı ordusunun komandanlığının əməliyyat məlumatında deyilirdi: "Ən böyük gəmilərdən "Ərdəhan" və "Qars" pis vəziyyətdədir". 1918-ci ilin əvvəllərində bu gəmilərin matrosları Bakı kommunistləri vasitəsilə Həştərxandakı sovet komandanlığına bir neçə dəfə xahişlə müraciət etmişdi: "Sovet hakimiyyətinə qayıtmaq üçün onların təhlükəsizliyi təmin edilsin". "Qara dəniz ordusu"nun baş komandanı general C. F. Milnin 1918-1920-ci illərdə öz komandanlığı altında olan ordunun Qafqaz və Xəzər ətrafındakı əməliyyatları haqqında məruzəsində qeyd olunduğu kimi, həmçinin 1921-ci ilin yanvarında İngiltərə hökumətinin "London" qəzetinin əlavəsində çap edildiyi kimi, Xəzər hərbi donanması gəmiləri heyəti (iki kanoner - "Ərdəhan" və Qars" gəmiləri, həmçinin bir neçə yardımçı gəmi) "bolşevizmə meyil etməsinə görə" 1 mart 1919-cu ildə torpeda katerləri tərəfindən batırılma qorxusu ilə ləğv edilmişdi. Beləliklə, matrosların "Qars" və "Ərdəhan" gəmilərini qaçırmağa göstərdikləri hər iki cəhdi ingilislər zərərsizləşdirmişlər. Xarici keçidlər | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=515487 |
Ərdəşir (Vərziqan) | Ərdəşir (fars. اردشير) — İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Vərziqan şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd. 2006-cı il məlumatına görə kənddə 68 nəfər yaşayır (17 ailə). | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=621357 |
Ərdəşir Hovanessyan | Ərdəşir Ovanessyan və ya Ardaşes Ovanessyan (d. 1905 Rəşt, ö.1990) — Erməni mənşəli İran kommunist lideri idi. O, İran məclisinin 14-cü dövründə 1944-cü ildə İran ermənilərinin nümayəndəsi seçildi. Ovanessyan həmçinin Tudə Partiyasının mərkəzi komitəsinin üzvü kimi seçildi. O, Azərbaycan Milli Hökumətinin baş direktoruda olmuşdur. Həmçinin bax İran Tudə Partiyası Azərbaycan Milli Hökuməti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=326995 |
Ərdəşir Mirzə Qovanlı-Qacar (Bəhmən Mirzə oğlu) | Ərdəşir Mirzə Qovanlı-Qacar (d. 2 sentyabr 1875, Şuşa, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası - ö. 1920-ci ildən sonra, ?) — Abbas Mirzə Qacarın oğlu Bəhmən Mirzə Qacarın ailəsində dünyaya gəlmiş Qacar şahzadəsi. Rusiya imperiyası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Şuşa şəhərinin polis idarəsinin işçisi və qəza pristavı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Şahzadə Ərdəşir Mirzə Qacar 2 sentyabr 1875-ci ildə Yelizavetpol quberniyasının Şuşa şəhərində dünyaya gəlmişdir. Onun atası bir zamanlar Cənubi Azərbaycanın general-qubernatoru olmuş, Abbas Mirzə oğlu Bəhmən Mirzə Qacar, anası isə Bərdə xanım olmuşdur. Dini etiqad baxımından müsəlman olmuşdur. İlk təhsilini xüsusi şəkildə evdə almışdır. Ərdəşir Mirzə Bəhmən Mirzənin 63 övladından ən kiçiyi idi. O, həmçinin 1872-ci ildə Şuşada dünyaya gələn Bəhmən Mirzənin ən böyük nəvəsi Feyzulla Mirzədən də yaş etibarilə kiçik idi. Şuşa qəza rəsinin 11 avqust 1908-ci il tarixli qərarı ilə Ərdəşir Mirzə 2-ci kateqoriyaya təyin edilməklə Şuşa qəza poliş şöbəsinin kargüzarlıq bölməsində həqiqi dövlət qulluqçusu kimi işə qəbul edilmişdir. 1909-cu ilin martına qədər, xidmətin rəsmi siyahısında onun heç bir nişanəsi yoxdur və "işinə uyğun olaraq alındı" deyə qeyd edilmişdir.Yelizavetpol qubernatorunun 18 aprel 1912-ci il tarixli 76 saylı əmri ilə Şuşa qəza rəisinin müraciət və vəsatətinə əsasən Ərdəşir-Mirzə Şuşa qəza polis idarəsinə tərcüməçi təyin edilmişdir. 27 may 1914-cü ildə o, Kirə, Fingə və Sarıbaba yaylaqlarında yaşayan Şuşa köçərilərinin rəhbəri təyin edilmişdir. 21 may 1916-cı ildə isə, o, Qırx-Qız və Meydan yaylaqlarındakı köçərilərinin rəhbəri vəzifəsinə təyinat almışdır.1918-ci ilin mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyi elan edildi. Bundan sonra Ərdəşir Mirzə Şuşa şəhərinin I hissəsinin polis pristavı, 1920-ci ildə isə şəhərin ikinci hissəsinin polis pristavı vəzifəsinə təyinat alır. Bu zaman Şuşa qəzası Qarabağ general-qubernatorluğunun bir hissəsi idi və bundan başqa bu qubernatorluğa Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları da daxil idi.Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivində Şuşa Rayon Polis Şöbəsinin kargüzarı şahzadə Ərdəşir Mirzənin 1909-cu il martın 26-da tərtib edilmiş xidməti qeydlərinin siyahısı qorunub saxlanılmışdır. Şahzadə Bəhmən Mirzə 11 oktyabr 1810-cu ildə Tehranda anadan olmuş, 11 fevral 1884-cü ildə Şuşada vəfat etmişdir. O, vəliəhd şahzadə Abbas Mirzənin dördüncü oğlu idi. Anası isə Ayşə (Cahan) Xanım Dəvəli olmuşdur. O, həmçinin şah Məhəmməd Qacarın kiçik qardaşıdır. 1831-1834-cü ildə Ərdəbilin, 1834-cü ildə Tehranın canışını və sipəhsəları olmuş, 1836-1841-ci illərdə Borucerdin, Luristanın və Həmədanın qubernatoru (bəylərbəyi) olmuşdur. 1842-1847-ci illərdə Azərbaycanın valisi və Təbrizin hakimi olmuşdur. Anası isə Kuçek Bərdə Xanımdan idi və doğma bacı-qardaşları bunlar idi: Əliqulu Mirzə (d. 1854 - ö. 1920) - Rusiya ordusunda general-mayor. Heydərqulu Mirzə (d. 1855 - ö. 1918) Xancahan Mirzə (d. 1855) - Rusiya ordusunda polkovnik. İmamverdi Mirzə - İrana geri dönmüşdür. Xan Aləm Mirzə (d. 1865) Keyqubad Mirzə (1867-1923) - Bəhmənov ailəsinin əsasını qoyan şəxs. Qulamşah Mirzə (d. 1867 - d. 1918) Ərdəşir Mirzə (d. 1875)Ümumiyyətlə, onun ailəsindən Rusiya İmperator Ordusunda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusunda, İran ordusunda xidmət edən xeyli sayda hərbçi çıxmış və xeyli sayda şəxs general rüstəbisə qədər yüksəlməyi bacarmışdır. Ərdəşir Mirzə Qacarın bir neçə general qardaşı Gəncə üsyanı zamanı öldürülmüşdür. Həmçinin bax Bəhməni ailəsi İ. Əliyarlı və T. Behbudov. İstiqlal fədailəri - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər nazirləri və silahdaşları (1918-1920-ci illər). Bakı: Mütərcim. Ş. Qasımov. 2013. 212. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=767062 |
Ərdəşir Ovanessyan | Ərdəşir Ovanessyan və ya Ardaşes Ovanessyan (d. 1905 Rəşt, ö.1990) — Erməni mənşəli İran kommunist lideri idi. O, İran məclisinin 14-cü dövründə 1944-cü ildə İran ermənilərinin nümayəndəsi seçildi. Ovanessyan həmçinin Tudə Partiyasının mərkəzi komitəsinin üzvü kimi seçildi. O, Azərbaycan Milli Hökumətinin baş direktoruda olmuşdur. Həmçinin bax İran Tudə Partiyası Azərbaycan Milli Hökuməti | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=326998 |
Ərdəşir Riporter | Ərdəşirci Riporter Böyük Britaniyanın, İrandaki gizli kəşfiyyat(Secret Intelligence Service) başçısı idi. Həyatı və fəaliyyəti Ərdəşir Riporter, Hindistan zərdüştilərindən idi ki, atası və böyük atası Tayms qəzetinin reportyorları olmaqlarına görə Riporter(Reporter) soy adın seçmişdirlər.Ser Ərdəşir Riporter və təşkilatı 1921-ci darbedə və Rza xanın hökumətə yetişdirməsində əsas rolu varıdi və İranda,respublika yaranmasının qarşısını aldı.O, irqçi nəzəriyyələri və etnik bölmələrin (Türk fobisi, Ərəb fobisi)İranda dəstəklədi və yaydı.O, həmçinin, hər bir qədim abidəni ki funksiyası məlum deyildir,atəşkədə müəyyənləşdirib və adlandırdi , və Hindistan Parsilərindən istədi neçə atəşkədə Tehran, Kirman və Yəzd şəhərlərində tiksinlər və onları qədim əsrlərə mənsub etsinlər.Məşrutə hərəkatınada təsir göstərmişdir. Xarici keçidlər Ərdəşir Riporter vəsiyyətnaməsinə baxış Risalət qəzeti Ərdəşir Riporter və Şapur Riporter:Böyük Britaniyanın təməlçiliyi agentləri İranda Ser Ərdəşir Riporter Ser Ərdəşir Riporter və 1953 İran dövlət çevrilişi Rza Xan və 1921-ci ildəki dövlət çevrilişi Arxivləşdirilib 2011-11-10 at the Wayback Machine Şəhbazının vebsaytı | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=263152 |
Ərdəşir Zahidi | Ərdəşir Zahidi (fars. اردشیر زاهدی; 16 oktyabr 1928, Tehran – 18 noyabr 2021, Montrö[d], Vo kantonu) – İranın keçmiş xarici işlər naziri (1966–1971) və 1960 və 1970-ci illərdə İranın Birləşmiş Ştatlar və Böyük Britaniyadakı səfiri vəzifəsində işləyən keçmiş diplomatı. Həmçinin bax İran Xarici İşlər nazirləri Fəzlulla Zahidi | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=595780 |
Ərdəşir mirzə Qovanlı-Qacar | Ərdəşir mirzə Abbas mirzə oğlu Qovanlı-Qacar (1807-1866) — Qacar şahzadəsi, vali. Ərdəşir mirzə Bəstam vilayətinin hakimi olmuşdu. Babası Fətəli şahın fərmanı ilə Qorqan vilayətinə dəyişilmişdi. Ərdəşir mirzə Məhəmməd şahın əmri ilə türkmənlərə qarşı döyüşmüşdü. Herat səfərində iştirak etmişdi. Tehrana dönmüş, sonra Mazandaran əyalətinə təyin olunmuşdu. Ərdəşir mirzə 1846-cı ildə Lurestanın, sonra Xuzestanın valisi təyin edilmişdi. 1850-ci ildə yenidən Mazandaran əyalətinə göndərilmişdi. 1853-cü ildə Tehrana yeni təyinatla bağlı dönmüşdü. Ərdəşir mirzə 1856-ci ildən Cənubi Azərbaycanın valisi vəzifəsində çalışmışdı. 1859-cu ildə Gilan əyalətinə vali təyin edilmişdi. Ərdəşir mirzə Qovanlı-Qacar 1866-cı ildə vəfat edib. Ənvər Çingizoğlu, Qacarlar və Qacar kəndi, Bakı, "Şuşa", 2008, 334 səh. Həmçinin bax Abbas mirzə Qovanlı-Qacar | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=263038 |
Ərdəşəvi | Ərdəşəvi — Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonu Təzəkənd kənd inzibati ərazi dairəsində kənd. 1992-ci ildə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilib. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi sonunda imzalanmış atəşkəs bəyanatına əsasən 1 dekabr 2020-ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad olunub. Toponomikası Ərdəşəvi kəndi dağətəyi ərazidədir. Adını ərazidəki eyniadlı dağdan almışdır. Bəzi mənbələrdə Ardaşavi kimi də verilmişdir.Ərdəşəvi kəndi haqqında tədqiqatçılar toponimin ardaş (ardıc ağacı) və va (yer) sözlərindən ibarət olduğunu da yazırlar, "ardıclı yer" mənasını daşıyır.Əslində isə Ərdəşəvi əsl türkmənşəli söz olub, ər sözü igid mənasında, daş sözü (ərdaşı) "ərin daş qoyduğu" yer və ya Ardaşı, Ərdəşi, Ər evi kimi mənaları da verir. İqtisadiyyatı Əsas təsərrüfatı heyvandarlıq və əkinçilik idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=83864 |
Ərdəşəvə | Ərdəşəvi — Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonu Təzəkənd kənd inzibati ərazi dairəsində kənd. 1992-ci ildə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilib. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi sonunda imzalanmış atəşkəs bəyanatına əsasən 1 dekabr 2020-ci ildə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad olunub. Toponomikası Ərdəşəvi kəndi dağətəyi ərazidədir. Adını ərazidəki eyniadlı dağdan almışdır. Bəzi mənbələrdə Ardaşavi kimi də verilmişdir.Ərdəşəvi kəndi haqqında tədqiqatçılar toponimin ardaş (ardıc ağacı) və va (yer) sözlərindən ibarət olduğunu da yazırlar, "ardıclı yer" mənasını daşıyır.Əslində isə Ərdəşəvi əsl türkmənşəli söz olub, ər sözü igid mənasında, daş sözü (ərdaşı) "ərin daş qoyduğu" yer və ya Ardaşı, Ərdəşi, Ər evi kimi mənaları da verir. İqtisadiyyatı Əsas təsərrüfatı heyvandarlıq və əkinçilik idi. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=298181 |
Ərfaca əl-Bəriqi | Ərfaca əl-Bəriqi (592, Bariq[d], Əsir bölgəsi[d] – 654, Mosul, ərəb. عرفجة بن هرثمة البارقي) — İslam peyğəmbəri Məhəmmədin səhabələrindən biri. Onun İslam tarixində yerinin önəmli olması bilinir. Ömərin xilafətində ordunun komandanı olmuşdur. Ridde müharibələri İkrimə Əbu Bəkrin göstərişi ilə Omanın ardınca Mahra üzərinə yürüş edir. Ona qoşulmalı olan Ərfaca ibn Harthama hələ gəlməsə də, yerli üsyanı təkbaşına yatırır. O, Abyana gedir və göstərişləri gözləməyə başlayır. | https://az.wikipedia.org/w/index.php?curid=739862 |
Subsets and Splits